Piotr Palm
Transcrição
Piotr Palm
Piotr Palm „ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju górnołuŜyckiej zabudowy ludowej“ Karol Bernert „Domy przysłupowe“ (Jako streszczenie z dzieła głównego z roku 1988) Henryk Rentsch „Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu budowli przysłupowo-zrębowej w trójkącie państw“ Saksońskie Towarzystwo Zabudowy Ludowej / Towarzystwo Miłośników Ziemi Bogatyńskiej / Towarzystwo Kultury w Hainewalde Wydanie 2 Maj 2009 r. Redakcja i przekład na język polski: Piotr Palm Redakcja techniczna: BoŜena Ziobro Rysunki artystyczne w artykułach: Horst Pinkau Druk: Drukarnia Witold Florczak, 59-920 Bogatynia, ul. Daszyńskiego 31 tel.: +48 75 7732710, e-mail: [email protected] © Copyright by Piotr Palm 2 Piotr Palm „ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju górnołuŜyckiej zabudowy ludowej“ 1. Germańscy i słowiańscy przodkowie niemieckich Górnołużyczan w wędrówce ludów Germanowie i Słowianie przed około 2000 lat wyłonili się z historycznej mgły: Germanowie najpierw, poniewaŜ rzymski władca Cezar przy swoim imperialnym dąŜeniu na wschód i północ musiał jakoś zadeklarować swoich przeciwników. Czy on im nadał nazwę w odniesieniu do ich głównej broni w postaci cięŜkiego i krótkiego oszczepu „GER”, którego około dwumetrowy, w przekroju ponad 6 centymetrowy trzon jesionowy na przedzie posiadał Ŝelazne ostrze, prawie w formie miecza, nadające się do kłucia i bicia? GER-Mann (Mann = mąŜ), który rzymskiego legionistę w ten sposób chciał zwalczyć w moŜliwie bezpiecznym odstępie, w razie niepowodzenia potrzebował tylko krótkiego miecza, tzw. „SAKSNOT”; od której to broni uŜywającym jej szczepom została nadana nazwa i ta nazwa z północy przechodząc równieŜ do byłej „Misni” do dziś dnia od nas nie odeszła chociaŜ my, jako Saksończycy, jeŜeli w ogóle, to jednak tak się juŜ nie uzbrajamy. Odkrywany świat germański w następujących stuleciach poszedł w ruch, poniewaŜ ludy skandynawskie na skutek przeludnienia i pogorszenia klimatu opuściły swoje siedziby i zdąŜały do słonecznego południa. Przy czym zaczynająca się tzw. „Wędrówka ludów” zasadniczo nie była rychłym przemieszczeniem, lecz odbywała się w ruchach z pokolenia na pokolenie, pozostawiając zawsze około połowy ludności na starym miejscu. Od dzisiejszej wyspy Bornholm (niegdyś Burgundara-Holm) Burgundowie przeprawili się do Pomorza i pozostawili w późniejszych pokoleniach wędrujących na Czarnym Wzgórzu (Schwarzer Berg) na południu od Görlitz / Zgorzelec cmentarz. Wędrówka tego szczepu skończyła się przed Alpami załoŜeniem królestwa, o którym dziś jeszcze świadczy hrabstwo Burgund we Francji. Z walk Burgundów z Hunami powstał główny niemiecki epos narodowy o Nibelungach. (Staroniemiecki Nibelung = Skandynawia). RównieŜ ze Skandynawii, lecz więcej z dzisiejszej południowej i środkowej Szwecji, doszli Goci na Pomorze i przypuszczalnie przez kilka pokoleń tam pozostali, poniewaŜ w późniejszej biblii ich biskupa Wulfila (V wiek) znajdą się słowa lenne z mowy bałtyckich Prusów. (Prusowie, Litwini i Łotysze nie są Słowianami, lecz Bałtami, którzy europejskiej mowie pierwotnej sanskryt pozostali najbliŜej. Prusowie weszli do społeczeństwa niemieckiego. Nazwiska niemieckie 3 z końcówką „...weit“ świadczą jeszcze o nich). W późniejszych pokoleniach słoneczny półwysep Krym był celem Gotów. Przy przejściu przez Dniestr powódź zabierała most budowany ze statków, kiedy właśnie około połowa szczepu osiągała wschodni brzeg, przez co ten naród na zawsze został podzielony na Gotów wschodnich (Ostrogoci) i zachodnich (Wizygoci). Czy Gotowie świadomie szli drogą powrotną, na której około 2000 lat temu jako indoeuropejscy Skytowie i Sarmatowie wychodząc ze stepów Kazachstanu powędrowali koczowniczo do Europy północnej? Ich najwyŜszy Bóg im. „Wotan / Odyn / Thiu” (porównaj Thiu; Zeus; Zebaoth) jeszcze dziś w wyobraźni z tego czasu siedzi na białym koniu (Sleipnir). Dawne ludy bardzo długo trzymały się wspomnień. Jeszcze w naszych czasach miejscowa ludność często dokładnie mogła opisać bogactwa, w które wyposaŜano kurhany, dokładnie tak, jak to archeolodzy odkryli. Ostrogoci na Krymie załoŜyli królestwo istniejące bardzo krótko, bo przegrali walkę (375 r. n.e.) z ogromną armią koczowniczych Hunów, jeźdźców z niekończących się stepów azjatyckich i musieli jako przymusowi sprzymierzeńcy z nimi podąŜyć na zachód, gnając przed sobą Wizygotów w kierunku granicy rzymskiej. Dopiero w roku 451 Hunowie w dzisiejszej północnej Francji na polach katalońskich zostali doszczętnie pobici. Przez około 100 lat Ostrogoci sprawowali pokojową władzę nad Włochami, potem zostali wyniszczeni w walce z Rzymem Wschodnim. Ale jak juŜ podano, część ludów zawsze pozostawała na pierwotnym miejscu i przez to aŜ do XVI wieku w mieście Odessa istniał gotycki biskup, a do XIX wieku w niektórych dolinach Półwyspu Krymskiego jeszcze mówiono po gotycku. Wizygoci stali się władcami Hiszpanii. W tym sensie nazwa istniejącej tam znanej prowincji Katalonia powinna być wymawiana jako „Gotalonia”; hiszpański region Andaluzja nad Morzem Śródziemnym powinno się wymawiać Wandaluzja, bo stamtąd Wandalowie przeprawili się do Afryki. Wandalowie pierwotnie wyruszyli ze Śląska (ich podplemie = Silesianie); a więc patrząc z Górnych ŁuŜyc wyruszyli z sąsiedztwa. Z tego Germańskiego praczasu niemieccy GórnołuŜyczanie (jak i całe Niemcy) do dziś dnia posługują się dniami tygodnia według germańskich bogów: poniedziałek = Montag = od bogini księŜyca. Wtorek = Dienstag od głównego boga Thiu. Środa = odpowiednio Mitwoch (lecz w Anglii „Wednesday” od głównego boga Wotan). Czwartek = Donnerstag od boga Donnar (u Słowian odpowiednio „Piorun”). Piątek = Freitag od Ŝony głównego boga „Freya”. AŜ do początku XX wieku prości ludzie bali się tzw. 12 nocy (24 grudnia do 6 stycznia), w których to nocach Wotan jako dziki łowca ze swoją świtą goni po niebie i odpowiednio przed wejściem do domów i stajni kładziono odpierające 4 półokręgi z darni. 5 Słowiańscy przodkowie niemieckich GórnołuŜyczan zdefiniowali się między sobą jako władcy zrozumiałego „słowa” (porównaj Słowakia; Słowenia). Słowianie w kronikach rzymskich o wiele mniej zajmują miejsca niŜ bezpośrednio z nimi sąsiadujący Germanowie. Do państwa rzymskiego wtenczas naleŜały dziś niemieckie miasta jak Kolonia (Köln); Trier; Augsburg; Wiedeń (Vienna).Ciąg wschodnich gór rzymscy legioniści nazywali górami dzików (świnia = Suda = Sudety). Słowianie przychodząc ze wschodu mogli wchodzić w regiony, z których się Germanowie podczas Wędrówki ludów w większości wycofali. Słowianie południowi po roku 375 n.e. przez parcie Hunów jako Sorbowie pouciekali z Bałkanów i do dziś dnia ze swoją mową Ŝyją na ŁuŜycach aŜ pod Berlin. Inna niemiecka nazwa Sorbów „Wendowie“ została przyjęta od rzymskich kronikarzy, którzy Słowian Południowych nazywali „Veneti”. Domostwa zbudowane podczas Wędrówki ludów w większości chyba moŜemy sobie przedstawić jako tak ubogie, jak to pokazuje następujący rysunek. Wiemy więc o wędrówce ludów, trwającej kilka stuleci i która nie miała końca jeszcze w VI w. n.e. RównieŜ wiemy z historii, Ŝe przed tym czasem i po nim nie było duŜo inaczej. Dzisiejszy Europejczyk moŜe być więc świadomy, Ŝe jego przodkowie byli zawsze i wszędzie i z tego powodu nie powinien się w pięknej Europie nigdzie czuć obcym, bo on zawsze w jakiś sposób natrafi i na swoją przeszłość. Koniec „wędrówki ludów” równieŜ zaznaczył się w mowie, juŜ się nie chodzi, lecz się osiądzie. Po niemiecku powstanie: Po polsku powstanie: – „Nachbar” (= blisko budujący) – „Sąsiad” (= ten, który ze mną osiadł). – „Osiedlenie” (= osiadanie). – „Ansiedlung”, chyba jako słowo lenne ze słowiańskiego Za „Własność” istnieje u obydwu narodów: „Posiadłość” „Besitz” a więc majątek, na którym się siedzi. Obydwa narody słowo „sitzen” / „siedzieć” chyba kontynuowały ze wspólnej mowy pierwotnej – SANSKRYT (tak jak i wiele innych określeń). 6 1. KROK: ZA POMOCĄ SIEKIERY / MIECZA / NOśA ŚCINA SIĘ SILNE SZTANGI I ZESTAWIA SIĘ JE JAKO KROKWIE DACHU. DŁUGOŚĆ KROKWI OK. 6.- m WIERZBA, WIKLINA KARBY, NACIĘCIA DETAL W SKALI OK. 1:10 2. KROK: ZA POMOCĄ SZUFLI I MOTYKI Z DREWNA WYKOPUJE SIĘ GRUNT I NARZUCA SIĘ WAŁY. KROKWIE PRZEZ TO U STÓP ZOSTANĄ UMOCNIONE PRZECIW DZIAŁANIU WIATRU. PRZEKRÓJ SKALA OK. 1:100 3. KROK: NA RUSZTOWANIE DACHU NAKŁADA SIĘ SIANO, TRZCINĘ ALBO GAŁĘZIE STROMOŚĆ DACHU SPOWODUJE SZYBKI ODPŁYW WODY. 7 2. Wiejskie zabudowania rolne przed i po wędrówce ludów Gdy germańskie i słowiańskie szczepy pod koniec wędrówki ludów osiedlały się, to budowanie w jedynie wtenczas istniejącej przestrzeni sielskiej, chyba przez dłuŜy czas było silnie uzaleŜnione od umiejętności gospodarzy i od ich wyposaŜenia. WyposaŜenie rodzin chłopskich w narzędzia ze stali wtenczas z reguły składało się z kilku noŜy, sierpów i siekiery / topora. Z tym ostatnim narzędziem w ręku chłop chyba nie patrzył z chęcią na duŜe proste drzewa w lesie, lecz raczej wybierał niŜsze drzewa na sztangi do budowy mniejszych budynków gospodarczych, jak pokazuje następujący szkic: 8 PRZYKŁAD ŚREDNIEGO CHŁPSKIEGO BUDYNKU; PRZED I PO WĘDRÓWCE LUDÓW KONSTRUKCJA ZASADNICZA: - WPUSZCZENIE SLUPÓW DO ZIEMI USZTYWNIA BUDYNEK WE WSZYSTKICH KIERUNKACH. NARZĘDZIA: TOPÓR / SIEKIERA; NÓś; DŁUTO; SZPADEL. GŁÓWNY KIERUNEK WIATRU SZCZYT W DUśEJ MIERZE OTWARTY DLA PRZYJMOWANIA ZBIORÓW PRZYKŁADANY MÓR Z DARNI OCIEPLA I STABILIZUJE PRZEKRÓJ PODŁUśNY C – D; SKALA OK. 1:100 PRZEKRÓJ A – B; SKALA OK. 1:100 A– B GWÓŹDŹ DREWNIANY KRYCIE SŁOMĄ / TRZCINĄ / GAŁĘZIAMI GWÓŹDŹ DREWNIANY KROKIEW WCIĘCIA WIKLINA ALBO KORA LIPY BELKA ZAUWAś RYSOWANE WPUSZCZENIA WE WRĘBY B A KALENICA SPLECIONE DRĄGI C RZUT PRZYZIEMIA SKALA OK. 1:100 DETALE SKALA OK. 1:20 9 W ZIEMI STREFA OK. 1 cm GRUBOŚCIZWĘGLONA NAD OGNIEM, Z OK. POTRÓJNĄ TRWAŁOŚCIĄ PoniewaŜ słupy wkopywane w ziemię przedtem na tym odcinku hartowano w ogniu (ten sposób stosowany jest do dziś), Ŝeby zmniejszyć próchnienie drewna i zŜeranie przez robaki, to archeolodzy jeszcze dziś i z tego powodu znajdą w ziemi ślady takich domów. Trzeba zaznaczyć, Ŝe ten wielowiekowy sposób budowy u wodzów plemion swego czasu juŜ doprowadził do reprezentatywnych, długich halowych domów, krytych słomą albo trzciną. Gospodarstwa wiejskie składały się z reguły ze skupiska małych chatek; mieszkania, pomieszczenia dla zwierząt i spichrza. Ściany tych chatek zrobiono równieŜ ze splecionych giętkich gałęzi, dwustronnie obrzuconych gliną. 10 Ogrodzenie gospodarstw składało się z płotów, jak pokazano na poniŜszym rysunku. Trzeba zaznaczyć, Ŝe we wszystkich epokach sytuacja prawna przed płotem zawsze była inna niŜ za płotem. SPLECIONY PŁOT SKALA OK. 1:20 PRZEKRÓJ A - B NARZĘDZIE: SIEKIERA / NÓś STREFA HARTOWANA NAD OGNIEM WIĄZANIE Z GAŁĘZI ALBO WIKLINY WCIĄś AKTUALNY PŁOT SKANDYNAWSKI KAśDY DRĄG LEśY NA 3 WIĄZANIACH SKALA OK. 1:20 11 STREFA HARTOWANA NAD OGNIEM 3. Założenia co do zasięgu budowy zrębowej na Górnych Łużycach w średniowieczu Następnie rozpatrujemy czas wielkiego rozkwitu, który miał swój początek w 12 w. przy rozbudowie załoŜonych miast i równieŜ w ich otoczeniu sielskim, gdzie się spotkali miejscowi Słowianie z niemieckimi dochodzącymi osadnikami. Niemcy (= „Deutschen“ = zrozumiało = „deutlich“ między sobą mówiący obywatele germańskiego pochodzenia we wschodniej części rzeszy Karola Wielkiego) załoŜyli w roku 843 pod rządami Ludwiga – wnuka Karola Wielkiego państwo; w umowach w Werdunie powstaje równocześnie pod rządami drugiego jego wnuka, Karola Łysego – Francja i pod wnukiem Lotharem między nimi Lotharingia, sięgająca pierwotnie od Morza Północnego do Adriatyku. Po trwających kilkadziesiąt lat cięŜkich walkach przeciw najazdom wtenczas jeszcze koczowniczych i pogańskich wojowników-jeźdźców madziarskich („Gdzie postąpią kopyta naszych koni, tam przez 7 lat trawa nie rośnie”), udaje się niemieckiemu królowi Ottonowi I w roku 955 decydujące zwycięstwo na Lechowym Polu pod Augsburgiem nad Madziarami. W roku 962 koronowano go na Cesarza odnowionej Chrześcijańskiej Świętej Rzeszy Rzymskiej, która przetrwała aŜ do roku 1806. (porównaj Cezar = Cesarz = Car). Sąsiadujący słowiańscy Polanie (mieszkańcy pól) ze swoim księciem Mieszkiem I w roku 966 przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli uznane pierwsze polskie państwo. Czesi juŜ w IX wieku przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli pod rodem Przemyślidów państwo, jednak równieŜ bardzo cierpieli przez najazdy Madziarów. Wszystkie trzy narody nowo utworzoną rzeszę rzymską w gruncie rzeczy uwaŜają za chrześcijański związek obronny, do którego naleŜą. Chrześcijaństwo było ówczesną wiodącą ideologią a chrześcijanin miał rozprawić się z pogańskimi sąsiadami. Polska do XIII wieku miała pogańskich Prusów za sąsiadów (aŜ do ich podboju przez chrześcijańskich rycerzy papieŜa = „krzyŜaków”). Na wschodzie do Polski przylegający Litwini dopiero w XIV wieku przyjęli chrześcijaństwo. Niemieccy osadnicy w otoczeniu miast w XII w. znaleźli się w sytuacji nędznych nowoosiedleńców w lasach. Z tego czasu znane jest jeszcze powiedzenie „Ojcu śmierć, synowi nędza, wnukowi (dopiero) chleb”. (W roku 1241 wspólnie – Polacy i Niemcy pod Legnicą odparli najazd mongolski). Jednak moŜna załoŜyć, Ŝe drewna nie brakowało. RównieŜ moŜna przyjąć, Ŝe cieśla w tym czasie juŜ zaczął wychodzić z miast, aŜeby swoje usługi (dla chłopów jeszcze bardzo drogie) zaproponować na wsi. Dla oceny sytuacji trzeba widzieć, Ŝe opisana relacja miała miejsce ok. pół tysiąca lat przed powstaniem pierwszych tartaków, tzn. Ŝe obróbka pni musiała być przeprowadzona ręcznie (cieśla = cios) i przez to była Ŝmudna i droga. Przy takim stanie rzeczy rolnicy w większości chyba ponownie z siekierą w ręku zrezygnowali z wykorzystywania wysokich prostych drzew w lesie i te raczej 12 sprzedawali do miast albo w ręce flisaków (którzy je dalej rozprowadzali), bo istniała dogodna moŜliwość zyskania drewna drugiej i trzeciej jakości i wzniesienia uproszczonych budowli zrębowych, albo samemu, albo przez pomocników przy uŜyciu tego materiału. Uproszczenie polegało na następujących krokach: − Wykorzystywano okrąglaki nie idealnie proste, z których tylko zdejmowano korę. − Na złączu rogowym na obłap z resztą, wzajemny wrąb dokonano tylko do tej miary, Ŝe ok. 1/3 grubości pozostała specjalnie jako szpara między okrąglakami. − W tej szparze mogła poruszać się nierówność liniowa uŜytych okrąglaków w kierunku pionowym i poziomym. − Szparę wypychano np. gałązkami albo słomą; (materiał cięto na pręty długości ok. 2/3 przekroju okrąglaków i mieszano z zaprawą glinianą, wbudowano prostokątnie do długości ściany, jako wykończenie nanoszono z obydwu stron zaprawę glinianą, którą często tynkowano wapnem na biało). Patrz szkic poniŜej i na stronie następnej: PNIE ROZŁUPANE I WGŁĘBIONE / (= WKLĘŚLE); EWENTUALNIE Z NANIESIONĄ SMOŁĄ NA WIERZCHU WEWNĄTRZ JASTRYCH Z GLINY PERSPEKTYWICZNY OBRAZ 1: 1: 1; SKALA OK. 1:50; BUDYNEK W UPROSZCZONEJ BUDOWIE ZRĘBOWEJ NARZĘDZIA: SIEKIERA / NÓś / DŁUTO 13 WIDOK NA CZĘŚĆ SZCZYTU SKALA OK. 1:25 BUDYNEK W UPROSZCZONEJ BUDOWIE ZRĘBOWEJ; W PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU GAŁĄZKI KROJONE NA DŁUGOŚĆ I WYRÓWNANE DO WBUDOWY DREWNIANE GWOŹDZIE SZPARY DLA DYMU GAŁĄZKI PRZEMIESZANE Z GLINĄ KORA ZDJĘTA Z OKRĄGLAKÓW GLINA NANOSZONA NA WBUDOWANE GAŁĄZKI 3-4 WARSTWY KORY BRZOZOWEJ W północnych Czechach taka uproszczona zabudowa zrębowa przetrwała od XVI wieku do dziś, ale to znaczy, z czasów po średniowieczu; na Śląsku zaś rozpatrujemy wcześniejsze lata średniowiecza i nie moŜemy liczyć na to, Ŝe opisany sposób tymczasowej budowy ludowej gdzieś przetrwał. Cieśle na wsi składali równieŜ inne oferty do polepszenia budowli: − Ciągłym takim punktem słabości budowli było szybkie zgnicie pali / słupów wkopanych do ziemi. Gospodarze często musieli te odcinki wymieniać i według kronik z braku doświadczenia zuŜywali więcej drewna niŜ to było potrzebne. Propozycją cieśli było zastosowanie tzw. rygla dolnego, w polskiej silnej mowie fachowej nazywany „podwaliną”. Podwalina leŜała na kamieniach aŜeby nie zgniła (początek późniejszego cokołu), często była z drewna twardego, słupy wchodziły do niej czopami. Tak samo wprowadzono górne końce słupów czopami do rygla górnego (trafnie nazwanego „oczepem”). Rygle na rogach połączono na wzajemny wrąb w tzw. „obłap” w wyrazistej mowie ciesielskiej. Pozostałe usztywnienie we wszystkich kierunkach dawały tzw. skośne „zastrzały”. 14 WYPEŁNIENIE ŚCIANY WIKLINĄ + SŁOMOGLINĄ; ALBO KAMIENIAMI NATURALNYMI; ALBO CEGŁAMI RYGIEL PODOKIENNY GOTOWA WSÓWKA SŁOMOWOGLINOWA (SŁOMA PRĘśNIE NAWIJANA I NAPOJONA MLEKIEM GLINY GOTOWE NANOSZENIE SŁOMOGLINY + TYNKU WAPIENNEGO CZOP SŁUPA NAROśNEGO JEST TROCHĘ PRZESUNIĘTY DO TYŁU I PRZECHODZI Aś DO COKOŁU „PODWALINA” (MOśLIWIE Z DREWNA TWARDEGO) ZŁĄCZE NA ROGU Z PODWÓJNIE SKOŚNYM OBŁAPEM; ZŁĄCZE Z GÓRNYM OCZEPEM WYGLĄDA TAK SAMO COKÓŁ + FUNDAMENT Z KAMIENI NATURALNYCH RÓG W KONSTRUKCJI RYGLOWEJ SKALA OK. 1:20 (TAK OSZCZĘDNIE I EKOLOGICZNIE BUDOWANO OD ŚREDNIOWIECZA DO XIX-XX WIEKU; OD WSCHODU DO ATLANTYKU NA ZACHODZIE) Być moŜe, Ŝe opisane statyczno-konstrukcyjne ulepszenie cieśle pierwotnie wprowadzili przy ratowniczych remontach istniejących budynków, kładąc jednak tym na wsi grunt do przejścia do wyŜszego stopnia tzn. do wykonania większych i lepszych budynków przy mniejszym zuŜyciu materiałów. 15 4. Wzmagająca się potrzeba oszczędzania drewna pod koniec średniowiecza Pod koniec średniowiecza na Górnych ŁuŜycach grupy ludowe słowiańskie i niemieckie juŜ się pomieszały i posługiwały w większości mową niemiecką. O słowiańskich korzeniach mówiły nazwy osiedli i duŜo nazwisk rodzinnych. Po słowiańskich przodkach niemieckim GórnołuŜyczanom nadal jest zrozumiałe: − UŜywać starą „NuŜe“ (nóŜ). − Nie wstąpić wejść do „LuŜy“ (do kałuŜy). − Usiąść na „Szemel“ (na stołeczek). Pojęcia jak „Grenze“ (= granica) przyjęto w całych Niemczech i zaniechano własnego słowa „Mark” („Markgraf” = margrabia = hrabia przygraniczny). RównieŜ w mowie (w gwarze) niemieckich GórnołuŜyczan znajdują się słowa, które poza regionem są nieznane i dopiero mają odpowiednik w mowach skandynawskich, to jako dziedzictwo starogermańskie. Z historii trzeba przytoczyć, Ŝe od połowy XIV w. muzułmańscy Turkowie przeprawili się na Bałkany. Serbowie w bitwie na Kosowym Polu w roku 1389 utracili swoją wolność. W 1526 r. w bitwie pod Mohacz poległ w obronie swego kraju i Świętej Rzeszy Rzymskiej młody król czeski. W roku 1683 Turkowie ogromną armią stali przed miastem stołecznym Wiedeń i niby wszystko było stracone. W tej beznadziejnej sytuacji jednak zjawił się na odsiecz w ostatniej chwili polski król Jan Sobieski z silna armią jako ratownik Chrześcijańskiej Rzeszy, chociaŜ Polacy od około roku 1300 juŜ nie naleŜeli do niej. Na Górnych ŁuŜycach w tych wiekach grozy tureckiej do ciągłego upamiętniania i modlitwy, bito tzw. „Turkodzwon”. Do braku drewna doszło, poniewaŜ pod koniec średniowiecza ówczesna gospodarka opierała się na drewnie jako jedynym środku energetycznym, jak równieŜ ten materiał musiał słuŜyć w wielu innych dziedzinach gospodarczych, co przedstawiają następujące szkice: 16 DREWNO JAKO JEDYNE ŹRÓDŁO ENERGII W ŚREDNIOWIECZU PIECZENIE CHLEBA OGRZEWANIE I GOTOWANIE WYPIEKANIE CEGIEŁ W OGROMNYCH ILOŚCIACH WYPALANIE WAPNA W OGROMNYCH ILOŚCIACH WYPALANIE WĘGLA DWNEGO JAKO PODSTAWOWY SUROWIEC CHEMICZNY I DO WYTAPIANIA I PRZERÓWBKI śELAZA WYPALANIE CERAMIKI DO UśYTKU DOMOWEGO DREWNO JAKO UNIWERSALNY MATERIAŁ BUDOWLANY W ŚREDNIOWIECZU BUDOWANIE DOMÓW MIESZKALNYCH, STODÓŁ I STAJEN STEMPLOWANIE SZYBÓW W GÓRNICTWIE BECZKI ŚRODKI TRANSPORTU NARZĘDZIA BUDOWA OKRĘTÓW MEBLE BUDOWA MŁYNÓW 17 ELEMENTY MASZYN 5. Konstruktywna odpowiedź budowlanych w sielskiej zabudowie ludowej na Górnych Łużycach (i niegdyś również w innych regionach) na podrożenie wzrost cen drewna w postaci „domu przysłupowego“ Praca i dzieło tych zuch rzemieślników patrz Karol Bernert „Domy przysłupowe“. 18 Karol Bernert „Domy przysłupowe“ Przedmowa Autor Karol Bernert, urodził się w roku 1927 wtenczas w polskiej Galicji, gdzie jego ojciec jako specjalista prowadził browar na majątku ziemskim polskiej szlachty. Krótko przed wybuchem II wojny światowej Bernertowie wrócili do rodzinnej północnej krainy Czechosłowacji, przylegającej do saksońskich Górnych ŁuŜyc. Jako inŜynier budowlany Karol Bernert z zamiłowania juŜ wcześniej prowadził badania nad właściwością domów przysłupowych i zakresem ich występowania, tak Ŝe w roku 1988 mógł w czynie społecznym wydać obszerną ksiąŜkę (ok. 200 stron A4), która się szeroko rozpowszechniła i do dziś jest miarodajną. Z tej ksiąŜki Towarzystwo Miłośników Ziemi Bogatyńskiej za jego zgodą przedstawia polskim właścicielom w Bogatyni i okolicy oraz zainteresowanej ludności poszczególne artykuły. (Redakcyjne dodatki pisane kursywą). 1. Założenia co do powstania domów przysłupowych MoŜna przyjmować, Ŝe juŜ tysiąc lat temu, w rejonach na wschód od rzeki Saale i Łaby, słabo zasiedlonych przez Słowian, z powodu obfitości materiału budowlanego – drewna, panowała budowa zrębowa. MoŜna teŜ przyjąć, Ŝe osiedleńcy niemieccy, którzy w ciągu stuleci doszli z krainy o innej technice budowlanej, tzw. ryglowej, najpierw przyjmowali ten prosty i dogodny sposób budowania. RównieŜ jest logiczne, Ŝe wraz z zagęszczeniem zasiedlania, drewno stało się środkiem rzadkim, to nie tylko z powodu wyrębu lasów przez nowych osiedleńców, lecz drewno wówczas było teŜ jedynym środkiem energetycznym do ogrzewania mieszkań, do gotowania pokarmu, w kuźni, do wypalania cegieł, do wypalania wapna, do topienia szkła i do wytwarzania smoły, do stemplowania szybów w górnictwie, do uzyskania węgla drzewnego, jako ówczesny gruntowny surowiec chemiczny; ponadto las intensywnie uŜytkowano do wypasania kóz i tuczenia świń. Dowodem nastania braku drewna są zarządzenia ksiąŜąt z 16 wieku, które ograniczały ilość zuŜycia drewna przy budowie domu na około 1/3 potrzebnych materiałów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako zrębowa pozostała tylko izba. Jednak trzeba teŜ widzieć, Ŝe zadania stawiane przez władców, były do pokonania przez budowniczych. Na parterze zjawiły się, przylegające do izby zrębowej, odpowiednio ściany murowane, na pierwszym piętrze drewna tylko uŜyto w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych cięŜarów z dachu; wszystko przez „ciesielskie wiązania” usztywnione i związane we wszystkie kierunki. Wolne przestrzenie na górnym piętrze między konstrukcją 19 ryglowo-słupową zostały wypełnione patykami (wstawione do środka ścian) i ciętą słomą zmieszaną z gliną. Dach nadal pozostał słomiany. Pierwsza urzędowa wzmianka o takim nowym domu datuje się na rok 1580 we Frydlancie, na rok 1599 w Turyngii. Występowanie przysłupów stawianych przed izbą zrębową ma uzasadnienie w tym, Ŝe wszystko, co jest oparte o drewno nowo wybudowanej izby zrębowej, przy wysychaniu tej ściany z belek, obniŜyłoby się o ok. 7-12 cm, przy zgniciu dolnej belki „podwalinowej” w późniejszym okresie to obniŜenie postępowało by dalej, tak Ŝe dach oparty na takim obniŜającym się odcinku dostałby garb. To wszystko jednak nie następuje przy domu przysłupowym, poniewaŜ dach opiera się przy izbie zrębowej na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie swoją długość i jeŜeli kiedyś ich stopa zgnije, to na czas naprawy łatwo moŜna je zastąpić podporą i spodnimi klinami do podnoszenia konstrukcji w celu odnowienia spróchniałej stopy. Przez zróŜnicowanie elewacji w elementy na przedzie i takie, co występują bardziej w tyle, dom górnołuŜycki zyskuje równieŜ piękny i swoisty wygląd architektoniczny. 2. Historyczne rozpowszechnianie domów przysłupowych Rozpowszechnianie kiedyś sięgało jako zagęszczona zabudowa w Niemczech, jak juŜ na poprzedniej stronie wspomniano, aŜ do rzeki Saale w Turyngii, takŜe pod Lipsk i pod Berlin. Budowa przysłupowa w rzadkim występowaniu była obecna równieŜ w Danii i na Litwie, w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Galicji, na Węgrzech, w Czechach i Słowacji oraz na Bałkanach. Domy przysłupowe blisko Łodzi zostały wzniesione krótko po roku 1800 przez tu osiedlonych tkaczy z Górnych ŁuŜyc. Po polskiej stronie Pani prof. Rdzawska naliczyła aktualnie aŜ do Sudetów ok. 700 domów przysłupowych, przy tym jedyna zagęszczona zabudowa z ok. 100 domami w pierwotnym stanie znajduje się w Bogatyni i jej okolicach. Po niemieckiej i czeskiej stronie, taki stan zagęszczenia, który krajobrazowi nałoŜy swój znak, moŜna określić patrząc z bogatyńskiej strony, z południa linią Ceska Lipa – Jablonec – Frydlant (to miasto juŜ na wschodzie), na zachodzie miasto Bischofswerda i na północy linia Bautzen (Budziszyn) – Görlitz – Zgorzelec – Zawidów (po polskiej stronie). Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe bieg wieków silnie zredukował występowanie tego domu. Lecz sytuacja nie jest beznadziejna. Ludzie coraz bardziej uznają, Ŝe drewno i glina są materiałami budowlanymi najdogodniejszymi dla człowieka, stwarzające najlepszy klimat mieszkaniowy. W Skandynawii, całe zamoŜne narody, z własnej woli, Ŝyją w domach drewnianych. Przy pojedynczo wybudowanych nowych domach przysłupowych okazało się (patrz rysunek poprzedniego artykułu), Ŝe cieślaaktualnie Ŝąda za swoja pracę w odniesieniu na metr kwadratowy powierzchni mieszkalnej przy prostym wykonaniu domu ok. 50% kosztów budowy. Trzeba teŜ wiedzieć, Ŝe górnołuŜycki dom w stanie po 20 cieśli, świetnie się nadaje do samodzielnego wykonania przez gospodarza. Pod „Zadeskowaniem ŁuŜyckim” górnego piętra i pod dachem moŜna znakomicie kryć grubą warstwą zatrzymującą ciepło; przy ścianach drewnianych izby zrębowej liczyło się tradycyjnie, Ŝe przynoszą czterokrotnie większe zatrzymanie ciepła jak tradycyjny mur ceglany tej samej grubości, tzn. jeŜeli belki izby są grubości 20 cm, to odpowiadają murowi 80 cm grubości. Przy eksploatacji starannie wykonany dom zalicza się do tzw. domów niskoenergetycznych. 3. Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych 3.1. Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób budowania zanikał juŜ ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim w okręgu bogatyńskim. 3.2. Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania. 21 4. Udział rzemiosła w budowie PO STARANNYM WYBORZE DRZEWA W LESIE ŚCINANO JE W OKREŚLONYCH PORACH ROKU I EWENTUALNIE UWZGLEDNIAJĄC FAZY KSIĘśYCA ... I TRANSPORTOWANO NA PLAC MOśLIWEJ PIERWSZEJ OBRÓBKI LUB DO ODWOZU ZE ŚWIEśEGO DREWNA Z NAJMNIEJSZYM WYSIŁKIEM MOśNA ZYSKAĆ PÓŁPNIE KORĘ ZAWSZE TRZEBA ZDJĄĆ, ALE NA ŚWIEśYM PNIU EWENTUALNIE TYLKO CZĘŚCIOWO śEBY POWOLI WYSECHŁ BEZ PĘKANIA 22 PODŁUśNE CIĘCIE PNI WYMAGA OGROMNEGO WYSIŁKU. RYSUNEK UWIDACZNIA, DLACZEGO CIEŚLE NOSZĄ DUśE KAPELUSZE I ICH SPODNIE MAJĄ ROZSZERZONE NOGAWKI. NA WYROBIONEJ PŁASZCZYŹNIE PNIA ZA POMOCĄ OSMALONEGO SZNURKA NANOSI SIĘ LINIE DALSZEJ OBRÓBKI 23 CIEŚLA W ODSTĘPIE OK. METROWYM DO ZAZNACZONYCH SZNURKIEM LINII NACINA KARBY POTEM OD KARBY DO KARBY Z GRUBSZA USUWA DREWNO 24 OSTATECZNA OBRÓBKA BELKI DOKŁADNIE DO ZAZNACZONEJ LINII 25 DALSZE PRZYGOTOWUJĄCE KROKI OBRÓBKI TAK CZERNIONO SZNUR W WĘGLU DRZEWNYM 26 NA KAśDEJ NOWEJ BUDOWIE JAKO PIERWSZĄ BUDOWANO Z DOSTARCZONYCH MATERIAŁÓW BUDOWLANYCH PLATFORMĘ ROBOCZĄ DO WYMIERZENIA I PRZYGOTOWANIA DREWNIANEJ KONSTRUKCJI ODWIĄZANEJ 27 PRZED WPROWADZENIEM POZIOMICY I NIWELATORÓW (W XIX W. PRZY POMOCY TEGO PROSTEGO GEOMETRYCZNEGO PRZYRZĄDU MOśNA JUś BYŁO DOKŁADNIE PRACOWAĆ POZA ZADANIAMI KOWALA PRZY BUDOWIE CIĄGLE POTRZEBOWANO GO DO OSTRZENIA NARZĘDZI 28 Ostateczny udział rzemiosł w budowie Murarzy Cieśli Dekarzy Stolarzy Kowalik (=gliniarz) Zdunów Kowali 29 5. Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych 5.1. Poza róŜnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia domów, istnieje równieŜ szereg przypadków szczególnych: – Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy tym, Ŝe w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa piętra. – Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, Ŝe przysłupy stoją w górnej kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą. „Dom Jeźdźca” (= niem. Reiterhaus) według obrazu Karola Voigta – Wyjątki równieŜ istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki budowlanej, na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły; po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją, nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”). – Przy domach przysłupowych równieŜ spotyka się rzuty poziome w kształcie litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą równieŜ powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie krzyŜa „”. – PodłoŜem do dalszego zróŜnicowania są domy z górnym półpiętrem. – Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub teŜ przez budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłuŜony do tyłu tylko do jednego piętra (Frak dach). 30 Próba rysunkowego wyjaśnienia pojęć „Końska głowa” i „Frak dach” – Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów z gankiem z przodu (równieŜ nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzyŜową”. Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą szczytową, lub teŜ przed okapami domu, moŜna teŜ zobaczyć mniej lub bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy rynku w Sulikowie). 5.2. Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy wariant budownictwa przysłupowego. PoniewaŜ wtenczas, ze względu na rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie naleŜał Ŝaden rolniczo uprawiany areał (więc i Ŝadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się równieŜ trafia w Bogatyni): – Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych ŁuŜycach sposób budowania z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach. Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską. – PrzewaŜnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak Ŝe w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, Ŝe w 19. i na początku 20. wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeŜe mleko tego poŜytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło od obszernej katastrofy). – W przysłupowym domu małorolnego rolnika moŜna odróŜnić przednią strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej izby i nieraz do komórki dla starców („doŜywocie”, „wymiar”) i rów 31 nieŜ z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była dobudowana stodoła. – Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały górne piętro i duŜy strych do przechowywania siana dla dobudowanej stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, Ŝe w celu hamowania rozwiniętego poŜaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko z gęsto ułoŜonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu). 5.3. Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamoŜni, co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duŜe domy stoją przy ulicy 1 Maja). Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe prawie kaŜdy dom przysłupowy zbudowany przed dwoma, trzema wiekami, słuŜąc wielu pokoleniom róŜnego zawodu, według potrzeb kaŜdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje dobrze to wytrzymały. Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi sklepieniami została przeobraŜona w skład albo w sklep i w naszym czasie moŜe tam być stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej ostatniej racji niech Ŝyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!). 1 Cokół kamienny 2 Ściana zrębowa 3 Przysłup 4 Knaga 5 Rozpora 6 Oczep między piętrami 7 Podwalina górna 8 Słupek naroŜny 9 KrzyŜ ukośny 32 10 Rygiel podokienny 11 Rygiel nadokienny 12 Oczep górny 13 Zastrzał DuŜe 2-izbowe domy przysłupowe w Bogatyni przy ul. 1. Maja 33 6. Ozdoba i upiększenie domów przysłupowych Detale przy konstrukcji domów przysłupowych wykazują zawsze funkcje konstruktywne jak i ozdobne. Przejścia są płynne: 6.1. Gwoździe drewniane: – Gwoźdź drewniany jest stosowany przy złączach drewnianych w formie nakładek i czopów. Przy nakładkach gwóźdź ma zadanie dociskania i trzymania, przy czopach raczej występuje jako zabezpieczenie. – Gwóźdź zawsze był zrobiony z drewna twardego. W wypadku gwoździa wystruganego z kwadratowym przekrojem około 2 razy 2cm, to wywiercona dziura musiała być w przekroju trochę mniejsza. W regularnym wypadku gwóźdź był trochę stoŜkowaty i z krótkim szpicem. Długość gwoździ wynosiła trochę więcej jak grubość belek, tak Ŝe na stronie wbicia wystawał na 2-3cm. Regularnie zastosowano przy kaŜdym złączu jednego gwoździa, czasami dwa w odstępie około 5cm. Przy niektórych domach spotyka się równieŜ toczone gwoździe, które często posiadają głowę w postaci gałki. 6.2. Miecze i knagi Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z róŜnym zdobieniem. 34 6.3. Rozpory nad oknami parteru równieŜ wykazują mniej lub więcej wystrugane roŜnego rodzaju zdobienia. 6.4. Przysłupy równieŜ ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aŜ do znakomitych ozdobnych form barokowych. 6.5. Formy zdobienia w „GórnołuŜyckim zadeskowaniu”: 35 6.6. Pokrycia łupkiem Łupek moŜe występować w roŜnych dobranych barwach i tworzy roŜne symbole, jak np. „Słońce”. 6.7. Drzwi i okna Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane drzwi wejściowe równieŜ są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne. Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową pracę kowalską i równieŜ często mają ścianki granitowe. Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną przyłgę. Jedną z sześciu szyb moŜna z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza. 6.8. Okna na dachu Występują jako podłuŜny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym filigranowa stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul. 1. Maja 2). 36 6.9. Wewnątrz domu: Sklepienie krzyŜowe ozdobnie wykonane, częściowo barwnie wykończone. Ozdobiony sufit z zadeskowaniem. Zwykłe sklepienie krzyŜowe z hakiem pomocniczym dla rzeźnika i kamienną ławką, którą czasem teŜ umieszczano przed domem dla spędzenia „fajrantu”. Wzory kamiennych ławek. Wzory krat okiennych. Z lewej do prawej strony coraz kunsztowniejsze. 37 7. Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od fundamentu do kalenicy śaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali i swoje prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, Ŝe taka współpraca odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupowego brali udział: murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz i zdun. Do robot z gliną, słuŜyło dziś juŜ nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyŜszej jakości, tzn. Ŝe równieŜ starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom. 7.1. Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach i przy kominach Sklepienie piwnicy: – wykop tak zrobiony, Ŝe ziemia słuŜy jako szalunek albo – ustawiony drewniany szalunek – gotowe sklepienie 1 Ziemia; 2 Sklepienie; 3 Nasyp; 4 Mur; 5 Wejście do piwnicy; 6 Podłoga z dyli na kantówkach; 7 Ściana zrębowa; 8 Przysłup; 9 Kantówki; 10 Podpory na podwójnych klinach; 11 Profil sklepienia z bali; 12 Deski szalunku jako podłoŜe sklepienia. 38 Rodzaje sklepień: 1 Sklepienie kolebowe sięgające aŜ do podłogi; 2 Sklepienie krzyŜowe sięgające aŜ do podłogi; 3 Sklepienie kolebowe podniesione; 4 Sklepienie krzyŜowe podniesione; 5 Sklepienie Ŝaglowe; 6 Sklepienie odcinkowe pomiędzy stalowymi dźwigarami. (Przy domach przysłupowych formy 5 i 6 są rzadko spotykane). Róg muru z kamieni łamanych, widać klinki, wiązacze, podłuŜniki i kamienie rogowe. Wzorowe wykonanie cokołu z wyrobioną bazą dla przysłupu i dla ściany zrębowej i ze skośną powierzchnią odpływową. Porównanie wielkości murowanych kominów (po prawej nowoczesny z dwoma ciągami). 39 7.2. Prace ciesielskie przy izbie zrębowej, przy szkielecie domu i przy wiązaniu konstrukcji dachowej U dołu pokazane są historyczne narzędzia ciesielskie: – Dwuosobowa piła poprzeczna; – Topór ciesielski; – Jednostronnie spłaszczona podłuŜna siekiera do bocznego obrabiania okrąglaków. 1 Pień, okrąglak; 2 Okrąglak z dolnym wyŜłobieniem; 3 Okrąglak dwustronnie obrabiany; 4 Czterostronnie obrabiany okrąglak. Wiązania na rogu izby zrębowej 1 Róg z okrąglaków na obłap z ostatkami; 2 Jak wyŜej, ale z wyŜłobieniem w okrąglakach; 3 Jak wyŜej, ale z czterostronnie obrabianego okrąglaka; 4 Róg na jaskółczy ogon; 5 Róg na zamek francuski. 40 1 Miecz górny na nakład miedzy przysłupem i rozporą; 2 Miecz górny na czop; 3 Knaga z czopem na zacios. Złącze na rogu górnego piętra z podwójnie skośnym obłapem w ryglach dolnych przy nie przechodzącym przysłupem naroŜnym; słup naroŜny z czopem wstecznym. Złącze górne z oczepem wygląda tak samo. Rysunek zasadniczych konstrukcji dachowych: (wielkości przedstawiono we właściwych relacjach; x - płatwia, - kleszcze). 1 Dach krokwiowy; 2 Dach jętkowy; 3 Dach płatwiowy – bez wewnętrznego wiązania; 4 Dach płatwiowo-kleszczowy z dwoma ścianami stolcowymi; 5 Dach płatwiowy z wiązarem pełnym i z podwójnie leŜącymi stolcami; 6 Dach jętkowy z jedną ścianką, stolcową; 7 Dach jętkowy z dwoma ścianami stolcowymi. 41 Pokazane jest wykorzystanie pnia w tartaku w formie desek okorkowych, bali i normalnych desek 1 Okorek 2 Bala postronna 3 Bala rdzeniowa (jeŜeli cieńsza to deska rdzeniowa) 4 Deska postronna Szkic pokazuje typowe zachowanie przy wyschnięciu wykrojonych bal i desek: r – prawa strona (rdzeniowa) l – lewa strona (bielina) M – rurka rdzeniowa Kb – zakres rdzeniowy Sp – zakres bieliny Rodzaje zadeskowań: 1 Zadeskowanie na styk 2 Zadeskowanie z listwą 3 Zadeskowanie w nakładkę 4 Zadeskowanie nieobrzynane w nakładkę 5 Zadeskowanie w nakład prosty 6 Zadeskowanie na wpust i grzebień 7 Jak 6 z wykazaniem fugi 8 Zadeskowanie z obustronnym wpustem i piórem 9 Zadeskowanie poziome w nakład (lewa strona jest zewnętrzną) 10 Zadeskowanie na zaluzie (lewa strona jest zewnętrzną) Historycznie głównym rodzajem zadeskowania są przykłady 1 i 3, częściowo 9; nowsze rodzaje 5 do 8; 10 często przy szopach do suszenia. Przy odnowieniu zgniłej stopy przysłupu cieśla zawsze musi przestrzegać zabezpieczenia budynku w kierunku pionowym i poziomym za pomocą skośnych podpór. (Przy tym przy okrąglakach przynajmniej przekrój 12 cm, przy kantownikach przekrój przynajmniej 10/10 cm). Podpory pionowe u góry wykazują klocki drewniane (U) i stoją na podnośnikach budowlanych (B). Podpory skośne przy pomocy klinów u stóp ciągle muszą być przyciskane do budynku. 42 7.3. Prace dekarskie Materiały do tradycyjnego pokrycia dachu: 1 Dachówka płaska – „Karpiówka”. 2 Łupek w formie normalnej dla pokrycia w systemie „staroniemieckim” (przy okapie, przy kalenicy, przy krawędzi szczytowej, przy koszu i przy naroŜu istnieją wariacje w formie) 3 Łupek ostrokątny 4 Łupek ośmiokątny 5 Gont – dranica 6 Gont deskowaty Ozdobne gąsiory na kalenicy Rodzaje pokryć karpiówkami: Pokrycie podwójne na łuskę i na koronkę 43 Rodzaje pokryć łupkami 7.4. Prace stolarskie: Przy ozdobnych pracach na ścianie szczytowej chyba stolarz spotkał się z cieślą. Drewniany parapet 1 Cześć wpuszczona do ściany izby zrębowej; 2 Powierzchnia pod nastojem okna; 3 Powierzchnia pod przylgą. Pracą stolarza przy domu przysłupowym była równieŜ wewnętrzna stolarka budowlana, przy tym charakterystyczne zasuwy przy oknach. Ozdobne drzwi w stylu „młodzieŜowym” z przełomu 19/20 wieku w domu przy ulicy Waryńskiego 44 7.5. Prace gliniarskie: Zadaniem gliniarza (= kowalik) było wypełnienie wnętrza ścian ryglowych szczapami (kijami) obwiniętymi słomą, nasyconą mlekiem glinianym i nanoszenie słomogliny z obydwóch stron, kończąc nanoszeniem górnej warstwy z gliny albo z zaprawy wapniowej jako tynk. Powierzchnia tynku została bielona mlekiem wapna. Podobne zadanie miał gliniarz przy budowie stropów przed nakładaniem dyl, albo na strychu z warstwą słomogliny jako ochrona przeciwpoŜarowa i dla tłumienia ciepła. 7.6. Prace kamieniarskie: Główną pracą kamieniarza zwykle był ozdobny portal i schody do niego. 7.7. Prace kowalskie i ślusarskie Henryk Rentsch „Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu budowli przysłupowo-zrębowej w trójkącie państw“ 1. Badania nad istniejącą zabudową przysłupowo-zrębową i jej odnowienie jako podłoże do utrzymania historycznych wyglądów i struktur regionalnych Od ok. 150 lat wstecz, kiedy sie domy przysłupowe jeszcze budowało jako nowe, równieŜ juŜ prowadzono badania co do utrzymania domów przysłupowych i ryglowych, przybliŜając się w ten sposób do istoty tej budowy i zyskując lepsza wiedzę w kierunku utrzymania przy dobrym komforcie zamieszkania. Przy tym kolorystyka wewnętrzna i zewnętrzna tych domów miała duŜe znaczenie, chociaŜ ich wygląd przez ograniczony wybór materiałów malarskich prawie wszędzie był taki sam. Z biegiem czasu kolorystyka przy pracach renowacyjnych zróŜnicowała się i przybierała cechy regionalne. Chałupnicy, chłopi, kupcy i rozwijające się mieszczaństwo stawiali coraz to większe zadania co do jakości mieszkań i otoczenia Ŝyciowego. Dlatego nie moŜna przy badaniach tych starych domów z góry zakładać jaką kolorystyką sie napotka, lecz trzeba oczekiwać niespodzianek. O historii zabudowy ludowej juŜ była mowa w pracach Piotra Palma i Karola Bernerta. Dlatego rozdział o barwach powinien być rozdziałem o róŜnorodności prac malarskich. W tym rozdziale więc moŜna przytoczyć utrzymanie wartości rzeczowych, konserwację, dekorację i równieŜ artystyczne wykonanie. Przy tych działaniach trzeba wczuć się w potrzeby byłych pokoleń, trzeba uwzględnić historycznie ciągłe rosnące doświadczenia budowlane i uczucia artystyczne tamtych czasów, wszystko to tworzyło artystyczny charakter zabudowy. Wszystkie te zabiegi z czasem wpływały na wyniosłą swoistość i wygodę, które mógł osiągnąć dom przysłupowy, jeŜeli w dziedzinie pielęgnacji i utrzymania nie został zaniedbany. Dobrze utrzymany dom przysłupowy moŜe więc jeszcze dziś być domem o zdrowym klimacie zamieszkania. W ciągu dalszym tego rozdziału zostanie naświetlona rola, jaką w ratowaniu domów przysłupowych moŜe odegrać właściwy wybór materiałów malarskich i pielęgnacyjnych jak i materiałów pomocniczych do renowacji. Jednak trzeba przy tym wskazać, Ŝe uŜycie tych historycznych, do dziś aktualnych materiałów jest sprawą fachowego zatwierdzenia i Ŝe nie powinno się ich uŜywać bez poprzedniej fachowej diagnozy szkód. 2. Mały historyczny przegląd stosowania farb i technik malarskich wewnątrz i na zewnątrz domów przysłupowych, 46 z uwzględnieniem wkomponowania różnonarodowości ich form w krajobraz Przy powyŜszym temacie trzeba uwzględnić ogólny historyczny rozwój i czas powstania obiektu przeznaczonego do renowacji, aŜeby móc dopasować umiejętności technologiczne rzemieślników. Trzeba równieŜ wiedzieć, Ŝe nie tylko miejscowa ludność rozwijała nowe technologie, lecz takŜe uciekinierzy z wojen, obce wojska, emigranci, wędrujący czeladnicy i osiedlający się w regionie obcy rzemieślnicy sprowadzali ze sobą nowe sposoby wykonawstwa. RównieŜ dygnitarze kościelni, mnisi i mniszki dołoŜyli swoje doświadczenia i umiejętności do zabudowy ludowej, poznając jej gruntowne korzyści. W ten sposób zabudowa ludowa podlegała ciągłemu rozwojowi, tak w dziedzinie pozyskiania materiałów budowlanych, w sposobach budowy, oraz w wewnętrznej i zewnętrznej kolorystyce, jak teŜ w komponowaniu z krajobrazem. Przywiązanie ludzi do gruntu wymagało solidnych i trwałych domów przydatnych do mieszkania, jak równieŜ do rzemieślniczej i rolniczej pracy. Z biegiem czasu rozwijało się poczucie estetyki prowadzące do przystosowania wnętrza do wygodnego mieszkania, wprowadzania elementów ozdobnych oraz róŜnorodnej kolorystyki. Zdobywało się dalsze doświadczenia w zakresie pozyskiwania materiałów budowlanych, jak np. najkorzystniejszy czas na ścięcie drzew w lesie, albo wiedza o materiałach uszczelniających, lub umiejętności przy wytwarzaniu materiałów wiąŜących (spoiw) jak wapno budowlane, kleje, materiały konserwacyjne i farby. O kolorystyce farb w początkowym okresie budowania domów przysłupowych wiemy względnie mało, poniewaŜ z tego czasu istnieje niewiele zabudowań, spośród istniejących domów przysłupowych, najstarsze chyba pochodzą z XVI wieku, a najmłodsze z początku XX wieku. Większość domów pochodzi z czasów po 1700 do 1890 r. W tym czasie przysłupowy sposób budowania osiągnął juŜ wysoki stopień rozwoju wraz z wiedzą o funkcjonalności materiałów budowlanych i o ich wzajemnym działaniu na siebie. Wspomnianej wiedzy zawdzięczamy aktualne istnienie duŜej liczby domów przysłupowych róŜnorodnych form w regionie Karkonoszy, w Górach Izerskich, w Czeskiej Szwajcarii, w Saskiej Szwajcarii i przede wszystkim na Górnych ŁuŜycach, na Zachodnich ŁuŜycach, jak równieŜ pozostałości budowy zrębowej na Dolnych ŁuŜycach aŜ do Spreewałdu pod Berlinem. Dopóki wiedza o historycznym współdziałaniu materiałów była przekazywana następnym pokoleniom, domy zabudowy ludowej pozostawały w dobrym stanie i nawet rozwijały się pod względem funkcjonalności. Nastający tzw. „Postęp Techniczny” jednak nie zawsze był przyjacielem domów przysłupowych. On się bardziej odnosił do masywnych domów z kamieni w budownictwie mieszkaniowym i do budowli przemysłowych. DąŜenie do szybszego sposobu budowania i do wyŜszego komfortu mieszkaniowego doprowadziło do wyparcia starych zestawów produkowanych z materiałów naturalnych. W tym momencie farby przemysłowe rozpoczęły swój zwycięski przemarsz przez stare domy przysłupowe. Stare farby 47 i ich sposób zastosowania szybko przeszły w zapomnienie. Pierwszeństwo uzyskały szybkoschnące, gęściejsze i odporniejsze na ścieranie farby przemysłowe. PowaŜne szkody, stwierdzone wiele lat później pod nowymi farbami, wykazały, Ŝe ich nałoŜenie nie było poŜyteczne dla domów przysłupowych, a wręcz zgubne. Co prawda znaleźli się wytwórcy, którzy produkowali farby z dawnymi pozytywnymi właściwościami, jednak rzadko się je spotyka w czołówce uŜywanych farb. DuŜo domów przysłupowych nie przetrwało przez niewłaściwą pielęgnację. RównieŜ niekorzystne warunki w czasach kryzysów i wojen, jak teŜ wymieranie mieszkańców często prowadziło do upadku domów. Wielu mieszkańców odbierało stare domy jako za ciasne, za niskie, nieszczelne lub niekomfortowe i Ŝyczyło sobie nowych nowoczesnych domów innego rodzaju. W duŜej mierze takie rozumowanie właścicieli było błędne, gdyŜ nienaleŜycie oceniali oni wartość zamieszkania i zdrowy byt w tych domach przysłupowych. Piotr Dorn, bardzo energiczny zwolennik tych domów wyraził się: „Domy przysłupowe mają tylko dwóch prawdziwych nieprzyjaciół, mianowicie poŜar i głupotę ludzką”. Wypowiedź ta zawiera duŜą dozę prawdy dla tych, którzy się wgłębili w materię i równieŜ doszli do własnych takich samych wniosków. PowyŜsze słowa niech będą wstępem do opisu konserwacji domu przysłupowego, przy czym pierwszym waŜnym krokiem jest diagnoza stanu uŜytkowania budowli. 3. Rozeznanie stanu rzeczy i sytuacji jako ważny instrument przy diagnozie szkód jak również jako instrument projektanta lub właściciela przy czynie własnym Z początkiem aktywnej ochrony zabytków w połowie XIX wieku rozpoczęto równieŜ dokładne badanie historycznej substancji budowlanej, których wyniki zestawiono i przekazano aŜ do naszego czasu. To było waŜne nie tylko przy naprawie, lecz równieŜ przy pielęgnacji, do której naleŜy konserwacja, jak teŜ przy nanoszeniu farb. Ze starych dokumentów badaczy, uczonych, architektów, rzemieślników i niefachowców, którzy się z poświęceniem zainteresowali historią domów przysłupowych, zyskujemy wiedzę o wartości tych domów i co moŜe się pozytywnie przyczynić do ich utrzymania. Do dziś jest aktualne, Ŝe wnikliwe badania substancji budowlanej przez fachowców ochrony zabytków z wieloletnim doświadczeniem zawodowym (rzemieślnik, restaurator, rzeczoznawca) przed rozpoczęciem prac remontowych, restauracyjnych albo przebudowy gwarantują najkorzystniejszy i bezpieczny przebieg przedsięwzięcia. Wszelką radę handlarza lub sprzedawcy materiałów budowlanych, jeŜeli nie posiada on fachowej wiedzy z ochrony zabytków i nie moŜe wykazać odpowiednich wieloletnich referencji, trzeba stawiać pod znakiem zapytania. RównieŜ przyjaciele i znajomi, którzy sami posiadają dom przysłupowy, nie zawsze są dobrymi doradcami. Natomiast urzędy ochrony zabytków z reguły mogą polecać odpowiednich fachowców. 48 4. Przebieg życia w domu przysłupowym z historycznymi i z nowymi farbami Przy domu przysłupowym mogą mieć zastosowanie stare jak i nowoczesne farby, jeŜeli są one przystosowane do historycznej substancji budowlanej. Właściciel powinien stawiać na fachowca, który przy obiekcie prowadzi rozeznanie (to będzie malarz, fachowiec urzędu ochrony zabytków lub restaurator); moŜe on zaproponować zestaw historycznych jak równieŜ nowoczesnych materiałów malarskich, które mogą utrzymać jakość zamieszkania w domu przysłupowym na dobrym poziomie lub przywrócić dawny standard. UŜycie historycznie znanych materiałów budowlanych nie oznacza zdrady nowoczesnej jakości zamieszkania. Za ich pomocą moŜna zrealizować wszelkie nowoczesne wymogi przy izolacji ciepła, technikach ogrzewania, klimatu pomieszczenia, neutralności alergicznej aŜ do kolorystyki i techniki kształtowania. Stare techniki kształtowania juŜ dawno temu zostały przyjęte do naszego „Modern-styl” Ŝycia. Historyczne materiały budowlane i farby mogą połączyć ze sobą wszystkie zapotrzebowania mieszkańców jak przytulność, gust, błogość, zdrowy byt i nowoczesne prowadzenie Ŝycia. Do tych walorów mogą się w znacznej mierze przyczynić materiały do konserwacji budynków w postaci powłok takich jak farby mineralne i oleje naturalne. Przez taką opinię jednak nowoczesne materiały nie mają być wyeliminowane z naszej przestrzeni Ŝyciowej. Te nowoczesne materiały równieŜ mają swoje uzasadnienie przy właściwym zastosowaniu na nadających się materiałach spodnich i podłoŜach. Autor tego artykułu próbuje w oparciu o 50-letnie doświadczenie zawodowe jako malarz, rzemieślnik i powołany rzeczoznawca przedstawić czytelnikowi wnioski z badań, które poszerza swoim stanem wiedzy. Przy tym wiedzę będzie czerpać równieŜ z wcześniejszych publikacji. 5. Historyczny rozwój nakładania farb od pierwotnego domu zrębowego aż do domu wykonanego z różnych materiałów, jak ryglowy i przysłupowy Zastosowanie środków chroniących drewno, kształtowanie kolorystyki i techniki nanoszenia farb przy budowie domów zrębowych i przysłupowych zawsze było zaleŜne od zapotrzebowania budującego i ich potomków, jak równieŜ od ich stopnia socjalnego rozwoju i moŜliwości technicznych przy wytwarzaniu farb, środków powłokowych i od narzędzi. 5.1. Budowa zrębowa Badania w miejscach występowania domów zrębowych na Górnych i Dolnych ŁuŜycach aŜ do Spreewaldu wykazują, Ŝe początkowo budowla zrębowa nie była pokryta tynkiem, lecz została tylko uszczelniona sierścią zwierząt lub materiałem roślinnym, przy czym szczeliny końcowo zasmarowano gliną. Samo drewno za pomocą oleju lnianego i grzanej smoły drewnianej było chronione przed dzia49 łaniem pogody. Historycznie postępowanie to doprowadziło do stosowania wewnętrznych i zewnętrznych tynków z gliny, których wytrzymałości w zastosowaniu zewnętrznym dzięki materiałom mineralnym, takim jak wapno kazeinowe, została ogromnie zwiększona, jak równieŜ w zastosowaniu wewnętrznym tynk gliniany przez wybielanie wapnem został w duŜej mierze rozjaśniony. Zastosowanie konserwujących pigmentowych olejów roślinnych, jak pokost lniany z pigmentami mineralnymi lub pigmentami z kości (jak czarny proszek z kości), poprawiło ochronę drewna. Wybór materiałów budowlanych i farb z biegiem czasu się rozszerzał, jednak ograniczył się przez dłuŜszy czas przede wszystkim na materiały do uszczelniania i farby, które moŜna było zdobywać w pobliŜu. rodzime drewno nie dostarczało tylko materiału budowlanego, lecz równieŜ Ŝywicę, smołę, rozpuszczalniki, wióry do uszczelniania jak równieŜ gonty do pokrycia dachu. Poza tym do dyspozycji jako materiały budowlane były kamienie i glina. Nawet murawiowa ruda Ŝelaza i torf, jak równieŜ młody węgiel brunatny blisko pod powierzchnią ziemi mogły być wydobywane i uszlachetniane. Jednak oszczędności zawsze były decydującym przykazaniem, poniewaŜ oleje roślinne, włókna roślin, sierść zwierzęca i tłuszcze równieŜ stosowano jako pokarm lub do wytwarzania odzieŜy. Z drugiej strony waŜnym było, Ŝeby substancja budowlana moŜliwie długo była odporna na działanie pogody, jak równieŜ łatwa w pielęgnacji. 5.2. Budowa przysłupowa i budowa ryglowa Wraz z powstaniem budowy przysłupowej pielęgnacja powierzchni substancji budowlanej stopniowo się zmieniła. Zarówno zewnętrzne jak i czasem wewnętrzne części drewniane aŜ do XIX wieku w większości wypadków pokrywane były jedynie materiałami ochronnymi i konserwacyjnymi, które nie zasłaniały struktury drewna. Jednak w niektórych przypadkach juŜ od XVIII wieku, odpowiednio do zamoŜności właścicieli, z miast do wsi przeniósł się zwyczaj malowania budynków kolorowymi farbami. Rozwijano rodzaje farb olejnych i kazeinowych do poprawienia kolorystyki budynków. RównieŜ we wsiach przystąpiono do dekoracji i do wartościowszych prac malarskich. 6. Prace restauracyjne i renowacyjne i przynależna technika przy domach górnołużyckiej zabudowy ludowej w XXI wieku Przy odnawianiu starej zabytkowej substancji budowlanej powinno się w pierwszym rzędzie zorientować w historycznych technikach i historycznych materiałach budowlanych. 6.1. Substancja drewniana jako podłoŜe przy elewacji zrębowej, przysłupowej, ryglowej i przy zadeskowaniach Gruntownym wymogiem przed przystąpieniem do malarskiej konserwacji i kształtowania jednak jest zabytkowo ochronne rozeznanie co do stanu pierwotnego, co do ewentualnych późniejszych wartościowych przebudowań lub farbowych nanoszeń. RównieŜ podkład drewniany powinien zostać fachowo naprawiony bez 50 uŜycia nowoczesnych środków uszczelniających. W tym celu statyczne połączenie drewna i szpary powinno być sprawdzone czy wymagają naprawy i czy na konstrukcji odpływ i wysychanie wody jest zagwarantowane Ŝeby nie doszło do gnicia drewna. Jest to ostatnia kontrola przed rozpoczęciem swoistych prac malarskich naleŜąca do malarza. Do dziś stosowanie właściwych mineralnych pigmentów przy wytwarzaniu lazur olejowych lub farb przy pomocy pokostu jest dobrym rozwiązaniem. Przy ich zastosowaniu moŜna naśladować wszelkie warianty historycznej kolorystyki. Przy tym powinno się uwzględniać, Ŝe w historycznym rozwoju kolorystyki zastosowanie proszków i pigmentów do środków wiąŜących przy wytwarzaniu lazur i farb olejowych ciągle wzrastało. Stosowano duŜo pigmentów, które moŜna było zyskać z bliskiego otocznia. Były to przede wszystkim farby mineralne i pigmenty tlenku Ŝelaza jak ochra, czerwień tlenkowa, tlenek czarny oraz organiczny czarny proszek z kości. W dalszym rozwoju produkcji farb do tego zestawu dołączano barwniki z odleglejszych terenów jak zielony tlenek chromu, błękit kobaltowy, Ŝółty tytan niklowy i umbra (mieszanka z tlenku manganu, tlenku Ŝelaza i gliny). Jako środki wypełniające zastosowano kredę i wapno, szpat wapienny (kalcyt), dolomit, w późniejszym czasie biel ołowiu, biel cynku i biel tytanu. Wówczas stosowane jeszcze pigmenty gruboziarniste Dzięki temu w farbach tworzyła się gruba porowatość i przepuszczalność pary wodnej, równieŜ przy uŜyciu oleistych środków lepiących. Tym samym malało niebezpieczeństwo butwienia i gnicia drewna. Szczeliny powstałe podczas wysychania drewna pozostawały otwarte, powiększając wymaganą powierzchnię do odparowywania wilgoci. Decydujące znaczenie przy restauracji i naprawie tej zabudowy ludowej ma uŜycie historycznych receptur farb przy zastosowaniu pokostu i oleju trwałego (zagęszczony pokost), jak równieŜ lnu i pakuł (odpadków konopi) oraz sierści zwierzęcej jako materiałów uszczelniających, jak teŜ zastosowanie gliny i wapna jako środków lepiących przy tynkach i farbach. UŜycie wymienionych materiałów jest w pełni uzasadnione na starym i nieuszkodzonym podłoŜu z drewna, które przez działanie pogody został pozbawiony pokrycia. Takie podejście równieŜ odpowiada nowoczesnym przepisom, poniewaŜ te materiały mogą być uŜyte bez dodatku syntetycznych rozpuszczalników. Barwniki z fosylii i krew bydlęca do elewacji nie powinny być juŜ uŜywane, równieŜ wtedy, gdy podczas rozeznania zostały wykryte. W takich wypadkach powinno się z rezygnować z ponownego ich uŜycia Ŝeby uzyskać lepszą trwałość. Zbyt gęste farby są niebezpieczne ze względu na moŜliwość zbutwienie podłoŜa. Na podłoŜach, na których juŜ kiedyś nanoszono sztuczną Ŝywicę, farby akrylowo-Ŝywicowe lub jeszcze gęściejsze farby, fachowiec przy ochronie zabytków powinien sprawdzać zastosowanie dobrych farb ochronnych otwartych na przepuszczanie pary lub zadecydować o usunięciu starych warstw przez odpowiednie metody (zeskrobanie, usunięcie za pomocą gorącego powietrza, albo przez uŜycie zmywaczy), po czym powinien wybrać metody dalszego postępowania. 51 6.2. Tynk gliniany jako ochrona drewna Jako ocieplenie i dalszą ochronę izb i domów zrębowych zastosowano przy poziomo wbudowanych belkach ścian przyziemia zatynkowanie gliną (region dwujęzyczny Górnych i Dolnych ŁuŜyc oraz ŁuŜyce Zachodnie). Przy tej metodzie surowe drewno nie było oliwione, lecz zbrojone w wystające gwoździe drewniane, owinięte słomą rozmiękczoną w wodzie, na tak przygotowane podłoŜe nakładano tynk gliniany o przeciętnej grubości 3-4 cm, który na powierzchni został uszlachetniony jak w polach ryglowych, które będą opisane później. Unikano styku tynku z ziemią. Ta metoda w dzisiejszych warunkach, przy odpowiednich umiejętnościach fachowych, lub przy fachowym nadzorze, równieŜ jest aktualna. W pierwszej połowie XX wieku zaczęto zaniedbane i przez to spróchniałe przysłupy zastępować murowanymi filarami z moŜliwie trwałych cegieł i zaprawy cementowo-wapniowej. Spowodowało to butwienie przylegających drewnianych ścian izby zrębowej i przesz to rozpowszechnienie zwierzęcych szkodników drewna. Zwiększająca się wilgotność w filarach w ciągu kilku lat spowodowała ponowny upadek i utratę drewnianego przyziemia, które potem zostało zastąpione masywnymi murami. 6.3. Ochrona drzwi i okien Pierwotnie okna i drzwi były tylko naoliwione na gorąco. W późniejszym czasie spotykamy wewnątrz nich ślady białych farb okiennych z bardzo tłustej tempery oleju, która nie była zbyt trwała. Zastosowanie późniejszych tłustych farb olejnych okazało się jednak długotrwałe. Spotkamy równieŜ barwne malowidła i lazury, których zastosowanie i zestaw na drewnianym podłoŜu elewacji został juŜ opisany. Dla zastosowania ich do malowania drzwi i okien dzięki dodaniu środków suchych polepszono ich wytrzymałość blokową. Przy odnowieniu historycznych okien do dziś moŜna stosować starą technikę farb olejnych, jeŜeli się zrezygnuje z szybkiej wytrzymałości blokowej. Farby z wytrzymałością blokową, to farby, które się nie lepią. 6.4. Ochrona części metalowych Części metalowe z reguły były ze stali kutej, lub później z mosiądzu. Części ze stali kowalskiej juŜ w kuźni impregnowano zanurzając gorące Ŝelazo krótko w oleju lnianym lub w pokoście. Resztki zdejmowano szmatą. Po wystyganiu części te kilkakrotnie były nakrapiane mieszanką z grafitu i oleju lnianego, przez co zyskały perfekcyjną ochronę przed rdzewieniem. 6.5. Ochrona masywnych murów Masywne mury murowane zaprawą glinianą zawsze tynkowano Ŝeby chronić zaprawę przed wypłukaniem. Z reguły takie mury otrzymywały tynk wapniowy, którego zaprawa zawierała gruboziarniste (0-7 mm) dodatki. Mur granicy zewnętrznej działki chroniony był od góry płytami i często w szczelinach tych płyt 52 zasiewano rośliny odporne na brak wody. Głowy kamieni przy budynkach widoczne były tylko przy murowaniu dobrą zaprawą wapniową. Wykonanie fug przy zaprawie wapiennej z mieszanki gruboziarnistego piasku polegało na tym, Ŝe przy przyciskaniu kielni do powierzchni fug podczas gładzenia przyciągało się do powierzchni drobnoziarnistą frakcję zaprawy i wapna, co na powierzchni fug dawało gładką, odporną na wpływy atmosfery warstwę, którą nieraz dodatkowo ulepszano przez nanoszenie mleka wapiennego na świeŜe podłoŜe, przez co wapno w głębi karbonowało (technika fresku). Przy murach usadzonych z pustymi szczelinami na zewnątrz nie nakładano tynku. 6.6. Ochrona powierzchni tynku Pola ryglowe w górnej kondygnacji budynków, jak równieŜ masywne ściany domów, otrzymały od kowalika (po serbsku „Wolepjar”, po niemiecku „kleiber”) wykończenie z gliny a takŜe tynk gliniany. Patrz rozdział u Piotra Palma i Karola Bernerta. ŚwieŜe powierzchnie gliniane przez końce palców albo specjalny grzebień otrzymały rowki i po wyschnięciu powierzchni nanoszono cienki tynk z mieszanki białego wapna, drobnoziarnistego piasku z dodatkiem świeŜego twarogu i sierści cielęcej. Na ten jeszcze świeŜy tynk nanoszono farbę wapienną techniką freskową. Po pierwszym takim wapniowaniu następowało jeszcze aŜ do 5 nanoszeń wodno-rozcieńczalnej farby wapiennej, do której dodawano równieŜ pigmenty i trochę pokostu. Dzięki temu wytworzyła się powierzchnia, która po reakcji z podłoŜem była nie do zmycia przez deszcz. Jednak w warunkach zanieczyszczonej atmosfery, powodujących opady kwaśnych deszczy, ten rodzaj wykończenia powierzchni nie jest długotrwały. Dla cieniowania farb wapiennych dodawano aŜ do 5% suchych pigmentów. Zwolennicy farb wapiennych do dziś stawiają na taką technikę. Nowoczesny środek zastępczy z podobnymi walorami jak farba wapienna istnieje jako farba silikatowo-dyspersyjna. 6.7. Podsumowanie moŜliwości zastosowania farb na elewacjach domów przysłupowych Biorąc pod uwagę kolorystykę elewacji moŜna stwierdzić, Ŝe materiałowo-techniczne moŜliwości aŜ do XVII wieku pozwalały tylko na prostą kolorystykę. RóŜnorodność farb na podłoŜu drewnianym sięgała od kamienno-szarych (patyna drewna) aŜ do ciemnobrunatnych, czerwonobrunatnych i czarno-lazurujących tonów farb, pozostawiających widoczne drewno. Ornamentowa wymowa ścian ryglowych polegała na kontraście linii i powierzchni i równieŜ na róŜnorodności struktur powierzchniowych tynku i drewna. Przy tym równieŜ dachy z drewnianych gontów, które tak samo chroniono farbą jak drewno elewacji, dobrze komponowały się z ogólnym obrazem kolorystycznym, jak teŜ dachy nakryte słomą lub trzciną. W niektórych regionach ta kolorystyka utrzymała się do dziś. Wielobarwność juŜ istniała od końca XVI wieku przy domach przysłupowych zamoŜnej części ludności (domy mieszkalne przy folwarkach, domy handlarzy 53 tkaniną = domy „faktorów”). Przy tym portale z kamieni naturalnych, ścianki przy oknach, napisy były juŜ wyróŜniane w otoczenia. Czasami nawet uŜywano złota listkowego. ZałoŜenie, Ŝe Hirschfelde i okolicy Ditelsdorf przede wszystkim pokazali się w biało-czarnym barwieniu, wsi przy Groβschönau w dolinie Mętnawy raczej w ciepłych brązowych kolorach, region z łupkami dookoła Obercunnersdorf w kolorach błękitnych i białych, krajobraz wiejski dookoła miasta Bautzen więcej ciemno-brązowo i biały, Saska Szwajcaria róŜnobarwnie i zabudowa przysłupowa jak i czysto zrębowa na północ od Budziszyna i na Dolnych ŁuŜycach niby w kolorze czarnym i białym, nie moŜna uogólniać. Współczesne badania prowadzą do coraz nowych odkryć i weryfikacji dawnych wyników. Dlatego kaŜdy dom wymaga nowych gruntownych badań. 6.8. Kolorystyka pomieszczeń ZróŜnicowanie istniało równieŜ w kolorach uŜywanych do malowania pomieszczeń, a zaleŜne było od czasu budowy, od regionu i od zamoŜności właścicieli. Na drewnie w izbach zrębowych uŜywano technik malarskich łatwych do pielęgnacji, tzw. olejowania i woskowania. Konieczne było zapewnienie sobie moŜliwości czyszczenia tych elementów, poniewaŜ stopień zabrudzenia przez świece z pszczelego wosku, jak teŜ przez nieszczelne tzw. „czarne” kuchnie był wysoki. Z początkiem XVIII wieku aŜ do XX wieku znaczenie kształtowania kolorystyki szybko wzrosło. Przede wszystkim zamoŜni właściciele juŜ nie chcieli się cofnąć poza stopień mieszczański i rezygnować z osiągnięć szlachty. Dlatego równieŜ w domu przysłupowym poŜądani byli malarze, kształtownicy barwności jak i w ogóle wyspecjalizowani rzemieślnicy, równieŜ i oni czynnie uczestniczyli w pracach (uŜyty zestaw materiałów patrz w dalszej treści). Na wszystkich etapach budowy domów przysłupowych równieŜ zwaŜano na trendy mody. WyraŜało się to w technikach malowania, upiększania i równieŜ w tapetach. Taki rozwój moŜemy stwierdzić przede wszystkim w południowych regionach Górnych ŁuŜyc, w Czechach Północnych i na wschód od Nysy. W broszurze o Południowo-ŁuŜyckich domach przysłupowych juŜ prawidłowo pisano co następuje: „AŜ do roku 1850 nasze domy przysłupowe otrzymały bukiet upiększających działań, uwidoczniono kierunki stylów końcowego baroku, równieŜ z rokoko, z klasycyzmu i z neostylów. Wszystkie wymienione style przystosowano i przetworzono w swoiste osiągnięcia zabudowy ludowej”. Dzięki temu powstały małe arcydzieła sztuki rzemieślniczej. W tej sprawie coraz lepiej i wielostronnie wykształcone rzemiosło malarskie znalazło się w przodującej grupie. Badania nad historycznym rozwojem potwierdzają, Ŝe dla północnych regionów ten trend nie nastąpił. Od połowy XIX wieku aŜ do początku XX wieku, rozpowszechniono na szeroką skalę techniki szablonowe i techniki walcowego nanoszenia farb na kolorowo malowane ściany. 54 6.9. Błędy przy przebudowach i szkody przy renowacjach Wraz z coraz szybszym rozwojem budownictwa i rzemiosła budowlanego oraz z dyspozycją nad nowymi materiałami przemysłu budowlanego i farbowego, równieŜ dla domu przysłupowego wytwarzał się nowy rozwój specyficznych szkód. Materiały zagęszczające i coraz gęściejsze lakiery oraz farby doprowadziły do tego, Ŝe powierzchnia drewna stawała się coraz bardziej wodoszczelna i wodoodporna. Lecz te powłoki równieŜ nie dopuszczały do wymiany powietrza i wilgoci. Drewno i masywny mur cierpiały przez te nowe warunki. Doszło do skurczeń i do wytwarzania pęknięć i szczelin. Te szkody były niebezpieczne dla trwałości substancji budowlanej. Wilgoć w przemokniętych tynkach i w częściach drewnianych doprowadziła do powstania szkodliwych soli. Rozpowszechniały się zwierzęce i roślinne szkodniki wytwarzając u właścicieli poczucie niezadowolenia i niedogodności. W takich wypadkach jest poŜądana rada rzeczoznawców, wyspecjalizowanych rzemieślników lub restauratorów, którzy w wraz z nadającymi się pracownikami mogą wykryć przyczyny szkód i fachowo je naprawiać lub doradzić właścicielom przy samodzielnej pracy. Powinno się więc unikać błędów własnych, wynikających z uŜycia niewłaściwych historycznych i nowoczesnych materiałów, błędów z rzemieślniczej niekompetencji i nieznajomości wymagań w ochronie zabytków. Niebezpieczne jest równieŜ świadome lub nieświadome dąŜenie handlarzy do sprzedaŜy niewłaściwych materiałów, jak równieŜ działania przedsiębiorców bez naleŜytych kwalifikacji przy ochronie zabytków. 6.10. UŜycie nowych farb i nowoczesnych narzędzi Nowe farby, środki ochronne drewna oraz techniki pracy i narzędzia z pewnością mają swoje uzasadnienie gospodarcze, ale równieŜ mają na celu względy zdrowotne, a takŜe poszanowanie otoczenia. Według dzisiejszego stanu wiedzy moŜemy stwierdzić, Ŝe w produkcji farb równieŜ popełniono powaŜne błędy, co jednak było ówczesnym stanem techniki. DuŜa część aktualnie znajdujących się w sprzedaŜy nowo wytwarzanych wodorozcieńczalnych lakierów, farb, lazur i materiałów zagęszczających nadają się warunkowo, albo nie nadają się wcale przy domach przysłupowych lub na historycznej substancji budowlanej. To równieŜ dotyczy nowoczesnych narzędzi, przy których uŜyciu nie zawsze widać ślady historycznej pracy ręcznej. Trzeba stwierdzić, Ŝe dla właściciela samodzielnie wykonującego prace renowacyjne jak równieŜ dla niektórych rzemieślników bez porządnych kwalifikacji w ochronie zabytków lub bez kwalifikacji zawodowych, rynek materiałów jest nie do rozeznania przy wyborze właściwego materiału. 6.11. UŜycie historycznych barw i narzędzi Historyczne receptury farb nie zawierają trucizn jeŜeli nie dojdzie do uŜycia metali cięŜkich, trujących środków konserwujących i pigmentów. Zastosowania trujących 55 środków przy wytwarzaniu farb według historycznych receptur dziś moŜna z łatwością unikać. Rzemieślnicy z kwalifikacjami w ochronie zabytków jak równieŜ wytwórcy farb naturalnych takie produkty mogą sobie samodzielnie zestawiać. Narzędziami pracy powinny być pędzle i szczotki. Zasadniczo jeszcze raz trzeba stwierdzić, Ŝe jedynie dobra wola nie wystarcza do wykonania prac zabytkowoochronnych, lub do rzemieślniczych prac restauracyjnych. Inwestorzy przed wystawieniem zleceń powinni się upewnić o odpowiednich kwalifikacjach i referencjach wykonawców, równieŜ w dziedzinie materiałów, aŜeby wykonanie prac nie stało się wyłacznie sprawą ceny, lecz przede wszystkim sprawą dobrej jakości. HENRYK RENTSCH Wskazówki na uŜytą literaturę, (jako przetłumaczone tytuły z niemieckiego) − Zabudowa przysłupowa jako unikalny sposób budowy, wyd. 2006 r. − Wytyczne Instytutu za Ochroną Zabytków, 1961 r. − Księga dla napraw w domach przysłupowych, 2007 r. − Zbiór notatek przy dokonanych rozeznaniach domów przysłupowych, Henryk Rentzsch. 56 Załącznik 1 Historyczne receptury materiałów: 1.1. Zmywacz (niem. „pasta cwingerowa”) Skład na 80 kg pasty cwingerowej: 20 kg ługu sodowego, 3,6 kg mydła szarego, 0,7 kg pyłu wapiennego (wapno mamutowe albo wapno gaszone), 6,3 wiadra pyłu zeszlifowanego z drewna. Składniki, oprócz ługu sodowego, intensywnie wymieszać z około 4 wiadrami wody i na koniec ostroŜnie dodać ług sodowy. Potrzebne jest uŜycie ubrania ochronnego, równieŜ ochronnych okularów i rękawic gumowych. Uwaga: Mieszanka jest trująca i silnie Ŝrąca. Neutralizacja następuje przy pomocy wody octowej. 1.2. Farby wapniowe Farby wapniowe składają sie z silnie rozcieńczalnego, rozpuszczonego w dołach ziemnych białego wapna. MoŜliwy jest dodatek (ok. 3-5% całej ilości) pigmentów odpornych na działanie wapna (jako naturalne pigmenty mineralne i pigmenty tlenku Ŝelaza). Dodatek pokostu z lnu (ok. 0,7 litrów na wiadro) umoŜliwia wytworzenie mydła wapniowego i uzyskanie odpornej na warunki atmosferyczne wierzchniej warstwy. 1.3. Farba wapniowo-kazeinowa Dodatek kazeiny ma miejsce tylko wtedy, gdy wymagana jest intensywna barwa przy duŜym wkładzie pigmentów do ręcznie malowanych zdobień, gdzie poŜądane jest równieŜ silniejsze wiązanie ponad poziom wapna. W tych wypadkach zawsze powinno nastąpić zamydlenie z nierozpuszczalnym mydłem wapna. 1.4. Barwy z dodatkiem kleju Takie barwy mają zastosowanie tylko przy renowacjach w pomieszczeniach wewnętrznych, jeŜeli znaleziono tam ślady wartościowego uŜycia farb wiązanych klejem. W innym wypadku powinno się przejść na farby wapniowe albo na technikę farb wapniowo-kazeinowych. Pigmentem przy farbie wiązanej klejem jest wapno, środkiem wiąŜącym jest klej z kości, lub klej roślinny z Ŝyta albo z mąki ziemniaczanej. Taka barwa jest bardzo wraŜliwa na działanie wilgoci i na działanie zgnilizny. 1.5. Farby olejne Farby olejne składają się z pigmentów, pokostu, oleju stojącego (zagęszczony pokost) i z środków suchych (sykatywy). Części składowe we właściwych proporcjach trafiają do młyna walcowo-farbowego, gdzie zostaną na drobno zmielone. Przy tym powstaje wytrwała farba olejna, która jest stosunkowo otwarta na dyfuzję. 1.6. Farby rdzochronne Farby rdzochronne są wytwarzane jak farby olejne. Minia ołowiowa, stosowana do ich produkcji jako pigment, juŜ nie jest dopuszczalna, lub tylko na wyjątkowe zezwolenie. Minia ołowiowa moŜe być częściowo zastąpiona pigmentami z tlenku Ŝelaza. Do końcowej warstwy jako pigment 57 powinno się uŜyć grafitu albo miki (tłuszczyk Ŝelaza). Ostatnie nałoŜenie farby następuje metodą cętkowania. 1.7. Środki ochronne drewna Takie środki mogą być stosowane jedynie przez przedsiębiorstwa fachowe lub pod ich nadzorem. 1.8. Farby na elewacjach Pola w ścianach ryglowych domów przysłupowych, jak wyŜej juŜ opisano, powinno się malować przy pomocy farb wapniowych lub kazeinowo-wapniowych. Przy ekstremalnych obciąŜeniach przez otoczenie przy tynkach glinianych równieŜ uŜywa się farby dyspersyjno-silikatowej z wartością ochronną warstwy na powietrzu (wartość Sd < 0,01 m), przy grubości warstwy suchej (Sd < 0,14 m). Odstępy czasowe nakładania na świeŜy tynk wynoszą 1 dzień na 1mm grubości tynku, koniecznie trzeba przestrzegać. Przy tynku czysto wapniowym według historycznego zestawu równieŜ moŜna uŜywać system farb czysto silikatowych. Odstępy czasowe przy nakładaniu na świeŜy tynk wynoszą 1 dzień na 1 mm grubości tynku, co równieŜ jest konieczne. Henryk Rentsch 58 Załączniki 2 Wieś Ringenhain. Budynek z odnowiona konstrukcją przysłupowo-ryglową. Nanoszenie farby nie z lasurą, lecz z materiałem tworzącym warstwę. Przez to moŜna spodziewać się problemów Detalowe zdjęcie budynku. 59 Wieś Steinigtwolmsdorf. Zastosowano farbę odporną na działania atmosferyczne, tworzącą warstwę. Trzeba to ciągle kontrolować by nie dopuścić do powstawania szkód. Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek z fachowo naniesioną porowatą lazurą olejną. 60 Detalowe zdjęcie budynku. Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek, na który kilka lat temu naniesiono lazurę grubowarstwową, wykazuje pewne szkody 61 62 Wieś Steinigtwolmsdorf. Stary dom przysłupowy, jeszcze w remoncie, zostanie w górnej kondygnacji ocieplony ścianami z gliny. Wieś Steinigtwolmsdorf. Dom przysłupowy, we wzorowy sposób nanoszona lazura olejna z otwartymi porami, którą chroniono murem granitowym przed odpryskami spowodowanymi ruchem ulicznym. 63 Wieś Wehrsdorf. Przed 20 laty nanoszono lazurę olejną z otwartymi porami, która do dziś przedstawia się bez szkód. Wieś Wehrsdorf. Budynek wzorowo odnowiony z lazurami olejnymi z otwartymi porami. Widoczne szkody są związane z odpryskaniem tynku. 64 Wieś Wehrsdorf. Przykład negatywny. Grubowarstwowe nanoszenie farby, widok po półtora roku. Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy zamurowany. Tu moŜna spodziewać się powaŜnych szkód. 65 Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy odnowiony przed 30 laty. Od tego czasu bez dalszej pielęgnacji, powinny aktualnie być wykonane czynności chroniące drewno. Zegar słoneczny na tym samym budynku. 66 67 Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy pięć lat temu pielęgnowany farbą na bazie naturalnego oleju. Budynki w tym stanie utrzymania bardzo dobrze nadają się do pielęgnacji lazurami na bazie naturalnego oleju. KONIEC 68