Bauen mit Leichtlehm. Handbuch für das Bauen mit Holz und Lehm
Transcrição
Bauen mit Leichtlehm. Handbuch für das Bauen mit Holz und Lehm
Franz Volhard Bauen mit Leichtlehm Handbuch für das Bauen mit Holz und Lehm 7., neubearbeitete und ergänzte Auflage !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee Dipl. Ing. Franz Volhard Schauer + Volhard Architekten BDA, Darmstadt, Deutschland www.schauer-volhard.de Das Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, insbesondere die der Übersetzung, des Nachdruckes, der Entnahme von Abbildungen, der Funksendung, der Wiedergabe auf photomechanischem oder ähnlichem Wege und der Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei nur auszugsweiser Verwertung, vorbehalten. Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Handelsnamen, Warenbezeichnungen usw. in diesem Buch berechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen im Sinne der Warenzeichen- und Markenschutz-Gesetzgebung als frei zu betrachten wären und daher von jedermann benutzt werden dürfen. Produkthaftung: Sämtliche Angaben in diesem Fachbuch/wissenschaftlichen Werk erfolgen trotz sorgfältiger Bearbeitung und Kontrolle ohne Gewähr. Insbesondere Angaben über Dosierungsanweisungen und Applikationsformen müssen vom jeweiligen Anwender im Einzelfall anhand anderer Literaturstellen auf ihre Richtigkeit überprüft werden. Eine Haftung des Autors oder des Verlages aus dem Inhalt dieses Werkes ist ausgeschlossen. © 2013 Springer-Verlag/Wien Printed in Austria SpringerWienNewYork ist ein Unternehmen von Springer Science + Business Media springer.at Umschlagbild: Leichtlehmaußenschale auf Lattung, Neubau in Darmstadt 2012 Korrektorat: Michael Walch Layout und Satz: Michael Karner, www.typografie.co.at Druck: Holzhausen Druck GmbH, 1140 Wien Gedruckt auf säurefreiem, chlorfrei gebleichtem Papier SPIN 86094178 Mit 486 großteils farbigen Abbildungen Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. 1. Auflage 1983 mit dem Titel: Leichtlehmbau 2., durchgesehene Auflage 1986 3., durchgesehene Auflage 1988 4. Auflage 1990 5., überarbeitete und ergänzte Auflage 1995 6., überarbeitete Auflage 2008 © C. F. Müller Verlag, Verlagsgruppe Hüthig Jehle Rehm, Heidelberg, München, Landsberg, Berlin ISBN 978-3-7091-1265-6 SpringerWienNewYork !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee Inhalt Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 100 110 120 121 122 130 140 150 160 161 162 Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehm als Baustoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehmbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Massivbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skelettbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bauen mit Lehm – geschichtlicher Überblick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heute mit Lehm bauen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welche Möglichkeiten bieten Lehmbautechniken heute? . . . . . . . . . . . . . . Bauen mit Holz und Lehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faser- und Strohlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 13 14 14 16 17 33 35 35 35 38 200 210 211 212 213 214 215 216 217 220 221 222 223 Die Baustoffe für den Leichtlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Lehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Entstehung und Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bindekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mineralgerüst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehmprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prüfung der Bindekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prüfung der Aufschlämmbarkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschaffung des Lehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Leichtzuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stroh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Holzhackschnitzel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mineralische Leichtzuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 43 45 45 46 46 46 53 53 54 54 56 56 300 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 Die Herstellung des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zubereitung der Lehmschlämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auswittern lassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einsumpfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trocknen lassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einrühren von Hand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einrühren mit Rührwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einrühren mit Zwangsmischern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsistenz der Schlämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verflüssigungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kalkzusatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zubereitung der Zuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 59 59 59 59 60 62 62 64 66 67 68 Inhalt !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee 5 321 322 330 331 332 333 334 335 340 350 Stroh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Holzige Zuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mischen des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spritzverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tauchverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mischen im Zwangsmischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Mischungsverhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mauken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baustellenorganisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fertigmischungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 70 70 70 73 75 77 79 80 82 400 410 411 412 413 414 415 416 420 421 422 423 424 430 431 432 433 434 435 440 441 442 443 444 450 451 452 453 460 Feuchter Einbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geschalte Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Außenwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innenwände (und dünne Außenwände, 10 bis 15 cm stark) . . . . . . . . . . . . . . Die Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schalungssysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wände mit verlorenen Schalungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Verdichten des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wände im freien Auftrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flechtwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stakung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wickelstaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lattung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Decken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorbereitung der Holzkonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wickeldecken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stampfdecke auf Gleitschalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Füllung auf verlorener Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Füllungen auf Tragrost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dachdämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehmwickel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stampfen auf Gleitschalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Füllung auf verlorener Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Füllung auf Spalier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehm bei der Altbauerneuerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strohlehmausfachung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehmausfachung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dämmende Innenschale von Außenwänden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehmspritzverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 83 84 88 89 92 95 98 100 101 104 104 106 109 109 111 115 118 120 121 122 124 124 124 126 126 130 131 133 6 Bauen mit Leichtlehm !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee 500 510 511 520 521 530 531 540 541 542 543 544 545 550 551 552 560 561 562 Trockener Einbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehmsteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Steinprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehmplatten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plattenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herstellung von Steinen und Platten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Manuelle Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leichtlehm-Mauerwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fachwerkausmauerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmedämmende Innenschalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stapelwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwischenwandplatten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Decken und Dach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbsttragende Platten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufliegende Platten und Steine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trockenbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Decken und Dach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 135 136 137 137 138 141 144 144 147 147 150 152 153 153 156 156 157 160 600 610 611 612 613 614 620 621 630 640 641 642 643 644 645 646 650 660 670 671 672 680 681 682 Einzelheiten bei Roh- und Ausbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schutz der Konstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bodenfeuchtigkeit und Spritzwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wetterschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Luftdichtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Holzschutz und Oberflächenbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putz und Anstrich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorbereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kalkputz zweilagig (außen und innen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehm-Sand-Putz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faserlehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwei überlieferte Rezepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anstrich und Tapeten auf Lehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fertigmörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anforderungen an Lehm-Putzmörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fenster und Türen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fußböden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wandbekleidungen innen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Holzverkleidung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fliesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Installationen und Befestigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wasserinstallation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitungsschlitze und Befestigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 161 161 162 162 164 165 167 169 171 173 176 179 180 180 182 184 184 186 186 186 186 186 188 Inhalt !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee 7 700 710 720 721 722 723 724 730 732 733 734 735 740 750 760 Planung und Kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bauzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kosten und Arbeitsaufwand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arbeitsaufwand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tipps zum rationellen Arbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Professionelle Ausführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbstbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baurechtliche Regelung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Genehmigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmeschutznachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nachweis der Baustoffeigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Planung, Ausschreibung und Bauleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verarbeitung in Selbsthilfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fehlerquellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 189 190 192 193 194 194 194 194 197 197 198 198 198 199 800 810 811 812 813 814 815 820 821 822 823 824 825 826 827 830 831 832 833 840 841 842 850 860 Bauphysikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmeschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmedämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmespeicherung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmeableitung und -aufnahme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oberflächentemperatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wärmedämpfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feuchte / Trocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wasserdampf-Diffusionswiderstandszahl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gleichgewichtsfeuchte (Sorptionsfeuchte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hygroskopische Feuchteaufnahme und -abgabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feuchteleitfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tauwasserschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baufeuchte und Trocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nebenerscheinungen bei der Austrocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brandverhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baustoffklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feuerwiderstandsklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klassifizierte Holzbauteile mit Lehmfüllungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schallschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Luftschalldämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schallschutz von Holzbalkendecken (Abb. 322 und 323) . . . . . . . . . . . . . . . . Luftdichtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schadstoffbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 201 201 205 210 210 210 211 212 212 215 216 220 222 222 223 223 227 228 229 229 232 234 234 8 Bauen mit Leichtlehm !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 Projekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fachwerkhausumbau und Anbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wohnhausneubau mit Werkstatt (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Lehmbausiedlung Domaine de la Terre, L’Isle d’Abeau (F) . . . . . . . . . Stallbau und Scheune (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neubau eines Gemeinschaftshauses (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Scheunenausbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wohnhaus-Anbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sommerhaus (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehmhaus in Maria Rain (A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atelierhaus (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Denkmalgerechte Fachwerkhaussanierung und Neubau (D) . . . . . . . . . . . Denkmalgerechte Fachwerkhaussanierung (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwanzig Häuser in Strohleichtlehm (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sandberghof – gemeinschaftliches Wohnen (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neubau eines Kindergartens (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einfamilienhaus in Schweden (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einfamilienhaus in Wisconsin (USA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Umbau eines Landhauses in der Normandie (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kirche in Järna (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einfamilienhaus in Carla Bayle (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einfamilienhaus in Raisio (FIN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiederaufbau in Haïti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schap 2011 – primary school in Südafrika (ZA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wohnhaus in Darmstadt (D) im Bau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 236 238 242 244 246 248 250 254 256 258 262 266 270 272 276 277 278 280 281 282 284 286 288 290 Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur und Quellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stichwortverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abbildungsnachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 295 305 311 Inhalt !nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee 9