Bauen mit Leichtlehm. Handbuch für das Bauen mit Holz und Lehm

Transcrição

Bauen mit Leichtlehm. Handbuch für das Bauen mit Holz und Lehm
Franz Volhard
Bauen mit Leichtlehm
Handbuch für das Bauen
mit Holz und Lehm
7., neubearbeitete und ergänzte Auflage
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
Dipl. Ing. Franz Volhard
Schauer + Volhard Architekten BDA, Darmstadt, Deutschland
www.schauer-volhard.de
Das Werk ist urheberrechtlich geschützt.
Die dadurch begründeten Rechte, insbesondere die der Übersetzung, des Nachdruckes, der Entnahme
von Abbildungen, der Funksendung, der Wiedergabe auf photomechanischem oder ähnlichem Wege und
der Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei nur auszugsweiser Verwertung, vorbehalten. Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Handelsnamen, Warenbezeichnungen usw. in diesem
Buch berechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen im
Sinne der Warenzeichen- und Markenschutz-Gesetzgebung als frei zu betrachten wären und daher von
jedermann benutzt werden dürfen.
Produkthaftung: Sämtliche Angaben in diesem Fachbuch/wissenschaftlichen Werk erfolgen trotz sorgfältiger Bearbeitung und Kontrolle ohne Gewähr. Insbesondere Angaben über Dosierungsanweisungen
und Applikationsformen müssen vom jeweiligen Anwender im Einzelfall anhand anderer Literaturstellen
auf ihre Richtigkeit überprüft werden. Eine Haftung des Autors oder des Verlages aus dem Inhalt dieses
Werkes ist ausgeschlossen.
© 2013 Springer-Verlag/Wien
Printed in Austria
SpringerWienNewYork ist ein Unternehmen von
Springer Science + Business Media
springer.at
Umschlagbild: Leichtlehmaußenschale auf Lattung, Neubau in Darmstadt 2012
Korrektorat: Michael Walch
Layout und Satz: Michael Karner, www.typografie.co.at
Druck: Holzhausen Druck GmbH, 1140 Wien
Gedruckt auf säurefreiem, chlorfrei gebleichtem Papier
SPIN 86094178
Mit 486 großteils farbigen Abbildungen
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie;
detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.
1. Auflage 1983 mit dem Titel: Leichtlehmbau
2., durchgesehene Auflage 1986
3., durchgesehene Auflage 1988
4. Auflage 1990
5., überarbeitete und ergänzte Auflage 1995
6., überarbeitete Auflage 2008
© C. F. Müller Verlag, Verlagsgruppe Hüthig Jehle Rehm, Heidelberg, München, Landsberg, Berlin
ISBN 978-3-7091-1265-6 SpringerWienNewYork
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
Inhalt
Vorwort
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
100
110
120
121
122
130
140
150
160
161
162
Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehm als Baustoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehmbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Massivbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skelettbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bauen mit Lehm – geschichtlicher Überblick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Heute mit Lehm bauen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Welche Möglichkeiten bieten Lehmbautechniken heute? . . . . . . . . . . . . . .
Bauen mit Holz und Lehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Faser- und Strohlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
13
14
14
16
17
33
35
35
35
38
200
210
211
212
213
214
215
216
217
220
221
222
223
Die Baustoffe für den Leichtlehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Der Lehm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Entstehung und Vorkommen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bindekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mineralgerüst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehmprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prüfung der Bindekraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prüfung der Aufschlämmbarkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beschaffung des Lehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Die Leichtzuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stroh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holzhackschnitzel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mineralische Leichtzuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43
43
45
45
46
46
46
53
53
54
54
56
56
300
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
Die Herstellung des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zubereitung der Lehmschlämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Auswittern lassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einsumpfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trocknen lassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einrühren von Hand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einrühren mit Rührwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einrühren mit Zwangsmischern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsistenz der Schlämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verflüssigungsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalkzusatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zubereitung der Zuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
59
59
59
59
60
62
62
64
66
67
68
Inhalt
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
5 321
322
330
331
332
333
334
335
340
350
Stroh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holzige Zuschläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mischen des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spritzverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tauchverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mischen im Zwangsmischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Das Mischungsverhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mauken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baustellenorganisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fertigmischungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
68
70
70
70
73
75
77
79
80
82
400
410
411
412
413
414
415
416
420
421
422
423
424
430
431
432
433
434
435
440
441
442
443
444
450
451
452
453
460
Feuchter Einbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geschalte Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Außenwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Innenwände (und dünne Außenwände, 10 bis 15 cm stark) . . . . . . . . . . . . . .
Die Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schalungssysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wände mit verlorenen Schalungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Das Verdichten des Leichtlehms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wände im freien Auftrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Flechtwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stakung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wickelstaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lattung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Decken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vorbereitung der Holzkonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wickeldecken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stampfdecke auf Gleitschalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Füllung auf verlorener Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Füllungen auf Tragrost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dachdämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehmwickel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stampfen auf Gleitschalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Füllung auf verlorener Schalung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Füllung auf Spalier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehm bei der Altbauerneuerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strohlehmausfachung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehmausfachung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dämmende Innenschale von Außenwänden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehmspritzverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
83
84
88
89
92
95
98
100
101
104
104
106
109
109
111
115
118
120
121
122
124
124
124
126
126
130
131
133
6 Bauen mit Leichtlehm
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
500
510
511
520
521
530
531
540
541
542
543
544
545
550
551
552
560
561
562
Trockener Einbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehmsteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Steinprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehmplatten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Plattenprodukte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Herstellung von Steinen und Platten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Manuelle Herstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leichtlehm-Mauerwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fachwerkausmauerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmedämmende Innenschalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stapelwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwischenwandplatten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Decken und Dach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Selbsttragende Platten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aufliegende Platten und Steine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trockenbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Decken und Dach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
135
136
137
137
138
141
144
144
147
147
150
152
153
153
156
156
157
160
600
610
611
612
613
614
620
621
630
640
641
642
643
644
645
646
650
660
670
671
672
680
681
682
Einzelheiten bei Roh- und Ausbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schutz der Konstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bodenfeuchtigkeit und Spritzwasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wetterschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Luftdichtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holzschutz und Oberflächenbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Putz und Anstrich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vorbereitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kalkputz zweilagig (außen und innen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehm-Sand-Putz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Faserlehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwei überlieferte Rezepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anstrich und Tapeten auf Lehmputz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fertigmörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anforderungen an Lehm-Putzmörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fenster und Türen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fußböden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wandbekleidungen innen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holzverkleidung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fliesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Installationen und Befestigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wasserinstallation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leitungsschlitze und Befestigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
161
161
162
162
164
165
167
169
171
173
176
179
180
180
182
184
184
186
186
186
186
186
188
Inhalt
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
7 700
710
720
721
722
723
724
730
732
733
734
735
740
750
760
Planung und Kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bauzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kosten und Arbeitsaufwand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arbeitsaufwand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tipps zum rationellen Arbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Professionelle Ausführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Selbstbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baurechtliche Regelung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Genehmigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmeschutznachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nachweis der Baustoffeigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Planung, Ausschreibung und Bauleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verarbeitung in Selbsthilfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fehlerquellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
189
190
192
193
194
194
194
194
197
197
198
198
198
199
800
810
811
812
813
814
815
820
821
822
823
824
825
826
827
830
831
832
833
840
841
842
850
860
Bauphysikalische Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmeschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmedämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmespeicherung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmeableitung und -aufnahme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oberflächentemperatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wärmedämpfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Feuchte / Trocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wasserdampf-Diffusionswiderstandszahl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gleichgewichtsfeuchte (Sorptionsfeuchte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hygroskopische Feuchteaufnahme und -abgabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Feuchteleitfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tauwasserschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baufeuchte und Trocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nebenerscheinungen bei der Austrocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Brandverhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baustoffklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Feuerwiderstandsklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Klassifizierte Holzbauteile mit Lehmfüllungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schallschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Luftschalldämmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schallschutz von Holzbalkendecken (Abb. 322 und 323) . . . . . . . . . . . . . . . .
Luftdichtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schadstoffbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
201
201
205
210
210
210
211
212
212
215
216
220
222
222
223
223
227
228
229
229
232
234
234
8 Bauen mit Leichtlehm
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
Projekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fachwerkhausumbau und Anbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wohnhausneubau mit Werkstatt (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Die Lehmbausiedlung Domaine de la Terre, L’Isle d’Abeau (F) . . . . . . . . .
Stallbau und Scheune (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neubau eines Gemeinschaftshauses (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Scheunenausbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wohnhaus-Anbau (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sommerhaus (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lehmhaus in Maria Rain (A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Atelierhaus (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Denkmalgerechte Fachwerkhaussanierung und Neubau (D) . . . . . . . . . . .
Denkmalgerechte Fachwerkhaussanierung (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwanzig Häuser in Strohleichtlehm (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sandberghof – gemeinschaftliches Wohnen (D) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neubau eines Kindergartens (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einfamilienhaus in Schweden (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einfamilienhaus in Wisconsin (USA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Umbau eines Landhauses in der Normandie (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kirche in Järna (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einfamilienhaus in Carla Bayle (F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Einfamilienhaus in Raisio (FIN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wiederaufbau in Haïti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schap 2011 – primary school in Südafrika (ZA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wohnhaus in Darmstadt (D) im Bau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
236
238
242
244
246
248
250
254
256
258
262
266
270
272
276
277
278
280
281
282
284
286
288
290
Anhang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatur und Quellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stichwortverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Abbildungsnachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
295
295
305
311
Inhalt
!nnngggeeemmmeeellldddeeettt ||| iiinnnfffooo@@@aaallltttuuunnndddnnneeeuuu...dddeee
9