PDF-Katalogisat - Universitätsbibliothek Heidelberg
Transcrição
PDF-Katalogisat - Universitätsbibliothek Heidelberg
Vatikan, Biblioteca Apostolica Vaticana Pal. lat. 1519 Autor bzw. Sachtitel oder Inhaltsbezeichnung: Cicero; Walahfridus Strabo Sprache: Lateinisch; Althochdeutsch in Glossen Thema / Text- bzw. Buchgattung: Philosophie / Dichtung / Botanik / Medizin ÄUßERES Entstehungsort: Lorsch (BISCHOFF 1989) Entstehungszeit: um 1000 (BISCHOFF 1989) Typus (Überlieferungsform): Codex Beschreibstoff: Pergament (Vorsatzbll. aus Papier) Umfang: II (inkl. Bl. a), 94, I Bll. Format (Blattgröße): 29,5 x 19,5 cm Zusammensetzung (Lagenstruktur): (IV + 1)8 (inkl. Vorsatzbl. a) + 2 IV23 (inkl. Bl. 18a) + (IV - 6)25 + 3 IV48 (inkl. Bl. 40a) + (IV - 2)54 + 4 IV82 (inkl. Bll. 60a, 65,a, 66a-b) + ([III + 1] - 1 ?)88; vor Bl. 1 eine Lage, zwischen Bll. 8 u. 9 zwei Lagen verlorengegangen, zwischen Bll. 23 u. 24 ein Bl., zwischen Bll. 24 u. 25 vier Bll., zwischen Bll. 25 u. 26 ein Bl., zwischen Bll. 48 u. 49 ein Bl., zwischen Bll. 54 u. 55 ein Bl., nach Bl. 88 vermutlich ein Bl. verlorengegangen Seiten-, Blatt-, Lagenzählung: Foliierung (wohl 17. Jh., die übersprungenen Bll. später gezählt) a, 1-18, 18a, 19-40, 40a, 41-60, 60a, 61-65, 65a, 66, 66a-b, 67-88 – Lagenzählung: 1r II, 9r-17r V-VI, 26r-41r VIII-X, 55r XII auf der jeweils ersten Seite, 66bv-74v XIII-XIIII auf der jeweils letzten Seite, 75r-83r XV-XVI auf der jeweils ersten Seite, zusätzlich 40av VIIII auf der letzten Seite – in der 1. Hälfte jeder Lage auf der Verso-Seite des 1. Bl., der Recto-Seite des 2. Bl., der Verso-Seite des 3. Bl. und der Recto-Seite des 4. Bl. eine Zählung in römischen Ziffern 1v/2r V/VI bis 3v/4r VII/VIII, 9v/10r XVII/XVIII bis18av/19r XXIII/XXIIII, 24r XXVI, 26v/27r XXVIIII/XXX bis 43v/44r XXXVIIII/XL, 49r XLII bis 50v/51r XLIII/XLIIII Zustand: 1r Schrift z.T. abgerieben; einige Bll. mit Wasserflecken oder anderen Verschmutzungen; am Ende wurmstichig; Bl. a mit Leimspuren von der einstigen Verwendung als Vorderspiegel Schriftraum: 22-22,5 x 13 cm Spaltenanzahl: 1 Spalte, außer 85v, Z.11-88v: 2 Spalten Zeilenanzahl: 26 Zeilen Schriftart: karolingische Minuskel Angaben zu Schrift / Schreibern: von mehreren Händen geschrieben, z.T. mit aufgebrochener ct-Ligatur in verschiedenen Formen (z.B. 3v, Z. 12, 49r, Z. 9, 85v, Z. 5) und stark nach oben verlängerter rt-Ligatur mit aufgesetztem Horn (z.B. 3v, Z. 8, 49r, Z. 11) Layout: 1r-85v: 40ar, 60v zwei Zeilen für Überschrift und Platz für Initialwort zu Cic. div. III frei gelassen (nicht ausgeführt), 85v Schlußformel in Capitalis rustica; bisweilen Passagen über 1-2 Zeilen in Capitalis rustica oder Unziale; Initial- und Satzmajuskeln – 85va-88vb die Spalten durch eine senkrechte, rote Doppellinie bzw. Leiste getrennt; Versalien, zu Anfang jedes Kapitels i.d.R. etwas vergrößert und (außer 88ra/rb, 88vb zu Walahfr. hort. cap. 15-18, 20-21) rubriziert Nachträge und Benutzungsspuren: kaum Korrekturen; 1r-8v frühneuzeitliche Anmerkungen und Stellenmarkierungen (Notazeichen, 3v auch Zeigehand) in Rot; 1r85v durchgängig Stellenangaben (16v mit Zeigehand) und Vermerke zum Blattverlust (1r nach FOHLEN 1982 von Jan Gruter, 1602-1622 Bibliothekar in Heidelberg) von mehr als einer neuzeitlichen Hand (ar von späterer Hand); 1r, 40ar frühneuzeitliche Titelnachträge Einband: Pappdeckel, mit weißem Pergament überzogen (Rom, 1973 [s. den auf Hinterspiegel aufgeklebten Restaurierungsvermerk]); auf Rücken schwarzer Wappenstempel von Papst Paul VI. – auf Vorderspiegel aufgeklebt Reste eines älteren Rückens (Rom, ca. 1780) mit Titelaufschrift (SCHUNKE 1962 mit weiteren Angaben zu dem älteren Einband) Provenienz: Lorsch (BISCHOFF 1989; KRÄMER 1989); Heidelberg Kommentar zur Provenienz / Geschichte der Handschrift: Spuren der Überführung von Heidelberg (Bibliotheca Palatina) nach Rom (1622/23): 1r Capsa-Nr. C.81 und Allacci-Signatur 552 (verzeichnet in BAV, Pal. lat. 1949, 12r); auf Vorderspiegel zwei Reste eines älteren Vorsatzbl. mit alter Signatur 1382 (durchgestrichen) sowie heute noch gültiger Signatur 1519 aufgeklebt Besonderheiten: 85va vier althochdeutsche Glossen zu Walahfr. hort. 1-11 (BStK 810; Ed.: STEINMEYER, Elias u. Eduard SIEVERS: Die althochdeutschen Glossen, Bd. 2, Berlin 1882, S. 767, Nr. 928, Sigle c), eingebettet in auf 85va beschränkte lateinische Textglossierung, von Texthand Bibliographie: CHATELAIN, Émile: Paléographie des classiques latins, Bd. 1, Paris 18841892, S. 11, Tf. 40.1 (40av); FALK, Franz: Beiträge zur Rekonstruktion der alten Bibliotheca fuldensis und Bibliotheca laureshamensis (Beihefte zum Centralblatt für Bibliothekswesen 26), Leipzig 1902, S. 69; LEHMANN, Paul: Johannes Sichardus und die von ihm benutzten Bibliotheken und Handschriften (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 4.1), München 1911, S. 139; CLARK, Albert Curtis: The Descent of Manuscripts, Oxford 1918, S. 325, 354; SCHUNKE, Ilse: Die Einbände der Palatina in der Vatikanischen Bibliothek, Bd. 2[.2] (Studi e testi 218), Vatikanstadt 1962, S. 883; FOHLEN, Jeannine, in: Elisabeth PELLEGRIN (Hg.): Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane, Bd. 2.2: Jeannine FOHLEN, Colette JEUDY u. Yves-François RIOU: Fonds Palatin, Rossi, Ste-Marie Majeure et Urbinate, Paris 1982, S. 171f. (mit weiterer Literatur); MUNK OLSEN, L’étude = MUNK OLSEN, Birger: L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, Bd. 1, Paris 1982, S. 296; BISCHOFF, Bernhard: Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften (Geschichtsblätter Kreis Bergstraße. Sonderbd. 10), 2., erw. Aufl. Lorsch 1989, S. 85, Anm. 80, 128f.; KRÄMER, Sigrid: Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Teil 2 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsbd. 1.2), München 1989, S. 501; MENTZEL-REUTERS, Arno (Hg.): Handschriftenarchiv Bernhard Bischoff (Bibliothek der Monumenta Germaniae Historica, Hs. C 1, C 2) (Monumenta Germaniae Historica. Hilfsmittel 16), München 1997, Fiche 74, Nr. 4.34; SCHLECHTER, Armin: Die althochdeutschen SeduliusScottus-Glossen der Frankenthaler Handschrift Vat. Pal. lat. 242, in: Walter 2 BERSCHIN (Hg.): Palatina-Studien. 13 Arbeiten zu Codices Vaticani Palatini latini und anderen Handschriften aus der alten Heidelberger Sammlung (Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae 5; Studi e testi 365), Vatikanstadt 1997, S. 175235, hier S. 234; PLATTE, Adelheid: Heilkundliche Handschriften der Reichsabtei Lorsch, in: Heimat- und Kulturverein Lorsch (Hg.): Das Lorscher Arzneibuch. Klostermedizin in der Karolingerzeit. Ausgewählte Texte und Beiträge, 3. Aufl. Lorsch 2002, S. 215-220, hier S. 217, Nr. 4; BStK = BERGMANN, Rolf u. Stefanie STRICKER unter Mitarb. v. Yvonne GOLDAMMER u. Claudia WICH-REIF: Katalog der althochdeutschen und altsächsischen Glossenhandschriften, Bd. 4, Berlin/New York 2005, Nr. 810 (mit weiterer Literatur); BERGMANN, Rolf: Lorscher Glossenhandschriften, in: ders. u. Stefanie STRICKER (Hgg.): Die althochdeutsche und altsächsische Glossographie. Ein Handbuch, 2 Bde., Berlin/New York 2009, Bd. 2, S. 1301-1305, hier S. 1303; BISCHOFF, Bernhard: Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Bd. 3, aus d. Nachlass hrg. v. Birgit EBERSPERGER, Wiesbaden 2014, S. 419 INHALT Kurzüberblick: 1r-40v Cicero, De natura deorum (unvollständig) 1r-8v Liber I 9r-25v Liber II 26r-40v Liber III 40ar-85v Cicero, De divinatione (unvollständig) 40ar-60v Liber I 60v-85v Liber II 85va-88vb Walahfridus Strabo, De cultura hortorum sive Hortulus (Ende fehlt) 1r-40v Text 1 Verfasser: Cicero Titel: De natura deorum (unvollständig) Angaben zum Inhalt: Text- aufgrund von Blattverlust vor Bl. 1, zwischen Bll. 8 u. 9, 23 u. 24, 24 u. 25, 25 u. 26; Text dieser Hs. mit vielen Auslassungen und Umstellungen (16v, Z. 23 Texttransposition wie auch in anderen Hss.) und zugehörig zur Familie mit den Hauptzeugen AV gegenüber B (vgl. PLASBERG/AX 1933, S. IXf., PEASE 1955, S. 83-85 u. BRUEWAENE 1970, S. 34-41) – 1r // animum esse per naturam rerum omnem intentum et commeantem ... (8v) ne tu quidem intelligis. Illud uideo pugnare te // (Cic. nat. deor. I,27-75). (9r) // [an]tecedit obscura specie stellarum Cassiępia ... (16v) leguminum genere quę cum maxima (nat. deor. II,111-156) Etenim si dii non sunt, quid esse potest ... (23v) Dictum est de uniuerso // (nat. deor. II,16-59). (24r) // pl[u]ribus uerbis explicatus est ... (24v) Quem solem esse uolunt, Dianam autem // (nat. deor. II,63-68). (25r) // deorum prudentia consuli rebus humanis ... (25v) siue ex animo id fit siue simulate // (nat. deor. II,162-168). (26r) // Balbus, ‘sed expecto quid requiras’ ... (40v) mihi Balbe ad ueritatis similitudinem uideretur esse propensior (nat. deor. III,6-95). Explicit: 40v ... mihi Balbe ad ueritatis similitudinem uideretur esse propensior (Cic. nat. deor. III,95). Edition / Textausgabe: PLASBERG, Otto u. Wilhelm AX (Hgg.): M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Bd. 45: De natura deorum, 2. Aufl. Leipzig 1933 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle P) (LLT-A; BTL); PEASE, Arthur Stanley (Hg.): Marcus Tulli Ciceronis De natura deorum libri III, 2 Bde., Cambridge, MA 1955-1958 (ND Darmstadt 1968) (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle P); BRUWAENE, Martin van den 3 (Hg.): Cicéron, De natura deorum, 3 Bde. (Collection Latomus 107, 154, 175), Brüssel 1970-1981 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle P) Literaturhinweise: ROUSE, R.H., in: REYNOLDS, Texts 124-128 40ar-85v Text 2 Verfasser: Cicero Titel: De divinatione (unvollständig) Angaben zum Inhalt: Text- aufgrund von Blattverlust zwischen Bll. 48 u. 49, 54 u. 55; Text dieser Hs. mit Auslassungen und Umstellungen wie auch in anderen Hss. und zugehörig zur Familie mit den Hauptzeugen AV(H) gegenüber B (GIOMINI 1975, S. XXV) – 40ar (1. Wort nicht ausgeführt) opinio est iam usque ab eroicis ducta temporibus, eaque et populi Romani ... (48v) occidere cum maxuma gloria. Et tum quidem in[columis] // (Cic. div. I,1-51). (49r) // una facerent et Megaram uenissent, alterum ad copponem ... (54v) ex hominum pecudumue conceptu et satu, ostentorum // (div. I,57-93). (55r) // [lega]tos ad senatum misissent, tum ex his quidam ... (85v) inquit ille, ‘nil potest esse iucundius’. Quae cum essent dicta, surreximus (div. I,100II,150). >Finit<. Incipit: 40ar (1. Wort nicht ausgeführt) opinio est iam usque ab eroicis ducta temporibus, eaque et populi Romani (Cic. div. I,1) ... Explicit: 85v ... inquit ille, ‘nil potest esse iucundius’. Quae cum essent dicta, surreximus (Cic. div. II,150). >Finit<. Edition / Textausgabe: PLASBERG, Otto u. Wilhelm AX (Hg.): M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Bd. 46: De divinatione, De fato, Timaeus, Leipzig 1938, S. 1129 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle P); GIOMINI, Remo: M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Bd. 46: De divinatione, De fato, Timaeus, Leipzig 1975, S. 1148 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle P) (LLT-A; BTL) Literaturhinweise: ROUSE, R.H., in: REYNOLDS, Texts 124-128 85va-88vb Text 3 Verfasser: Walahfridus Strabo Titel: De cultura hortorum sive Hortulus (Ende fehlt) Angaben zum Inhalt: Text- wohl aufgrund von Blattverlust nach Bl. 88; zur Einordnung dieser Hs. in die Textüberlieferung s. BERSCHIN 2007, S. 27-29 (möglicherweise nach derselben Vorlage wie der älteste Zeuge [BAV, Reg. lat. 469 (Fulda, um 850)] geschrieben); die auch anderweitig überlieferte Glossierung (s. BERSCHIN 2007, S. 17f.) in dieser Hs. nur bis V. 11 eingetragen (im Folgenden nicht verzeichnet) – 85va Plurima tranquillę cum sint insignia uitę, non minimum e[st], si quis Pestanę deditus arti ... (88vb) pene locis superet passim, tamen hanc quoque n[oster] hortus habet cultaque decet mansuescere terr[a]. // (Walahfr. hort. 1-340) Incipit: 58va Plurima tranquillę cum sint insignia uitę, non minimum e[st], si quis pestanę deditus arti (Walahfr. hort. 1-2) ... Edition / Textausgabe: PL 114, Sp. 1121A-1130B, hier Sp. 1121A-1127D (PLD); MGH PL 2 (DÜMMLER 1884), S. 335-350, hier S. 335-347 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle K) (dMGH/eMGH); BERSCHIN, Walter (Hg.): Walahfrid Strabo, De cultura hortorum (Hortulus). Das Gedicht vom Gartenbau (Reichenauer Texte und Bilder 13), Heidelberg 2007, S. 38-95, hier S. 38-82 (mit Benutzung dieser Hs.; Sigle K) Literaturhinweise: WALTHER, Init. carm. 14199; SCHALLER/KÖNSGEN 12082; LANGOSCH, Karl u. Benedikt K. VOLLMANN, in: VL2 10 (1999), Sp. 597f.; Rep. font. XI 418f. © Michael Kautz, M.A., Universitätsbibliothek Heidelberg, 2014 4 Siglenverzeichnis zur abgekürzt zitierten Literatur: http://www.bibliotheca-laureshamensis-digital.de/suche/litsigl.html 5