De Hollandse immigratie van 1908

Transcrição

Placa de Homenagem, que se encontra no cemitério “alemão” em Gonçalves Júnior.
Gedenkplaat, ter ere van de kolonisten in Gonçalves Júnior
4
A COLÕNIA DE GONÇALVES JÚNIOR - IRATI - PR
A imigração holandesa de 1908 - 1909 no Brasil
De Hollandse immigratie van 1908 - 1909 in Brazilië
Escrito e traduzido por Ruth & Willem Kiewiet
5
Página Patrocinadores
6
7
© APHC Editorial – NM Conhecimento
Revisão
Cláudia Gomes Fonseca
Projeto Gráfico
M.Betti Propaganda
Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP)
Kiewiet, Ruth / Kiewiet, Willem
Imigrantes – Immigranten. História da Imigração holandesa na região dos
Campos Gerais, 1911-2011. A Colônia de Gonçalves Júnior - Irati - PR: A imigração holandesa
de 1908 - 1909 no Brasil. Carambeí: Estúdio Texto / APHC Editorial / NMC - Núcleo de Mídia
e Conhecimento, 2011.
Edição Bilingue: português/holandês
1.Brasil – História. 2.Campos Gerais (PR) – História. 3.Holandeses-Brasil.
4.Imigrantes Holandeses – Campos Gerais (PR) – História. I. Kiewiet, Ruth. II. Kiewiet,
Willem. III. Título.
CDD-981.622
Depósito legal na Biblioteca Nacional
ISBN: 978-85-64267-08-4
Projeto Imigrantes
Realização
Associação do Parque Histórico de Carambeí
Curadoria Executiva
Núcleo de Mídia e Conhecimento
Mind Promo Business
Coordenação Editorial
Fábio André Chedid Silvestre
Tarás Antonio Dilay
Desenvolvimento e Organização da Série Imigrantes
APHC Editorial & Núcleo de Mídia e Conhecimento
Conselho Técnico
Dick Carlos de Geus
Franke Dijkstra
Gaspar João de Geus
Jeltje Antonia van der Meer de Boer
Johan Elbertus Scheffer
Tineke Voorsluys
Pesquisa e texto
Ruth e Willem Kiewiet
Tradução
Willem Kiewiet
Auxiliares de pesquisa
José M. G. Araújo
Cor Janse
Mari Smits
Revisão de texto
Cláudia Gomes Fonseca
Tineke Voorsluys
Projeto Gráfico
Apoio Editorial
Tiragem: 1.000 exemplares
Impresso: 2011
Gráfica: Reproset
Capa
Chácara típica da região de Gonçalves
Júnior, da família Antônio Haagsma.
Foto: Willem Kiewiet
10
HOMENAGEM E AGRADECIMENTOS
Este livro é uma homenagem ao centenário da imigração holandesa para o Brasil, celebrado em
2011. A imigração holandesa (1908-1909) para Irati - Gonçalves Júnior (PR) foi, sem dúvida, uma
aventura sem precedentes, de verdadeiros heróis. Vieram como colonos para cultivar uma região
conhecida como “O Sertão”, na Serra da Esperança e somente poucas famílias suportaram as difíceis
circunstâncias daquela época.
Esta imigração foi muito importante, sendo o primeiro passo para a formação das outras colônias no
Paraná, em especial Carambeí nos Campos Gerais, onde hoje em dia moram muitos descendentes
destes primeiros colonos.
Hoje os holandeses estão totalmente integrados à vida brasileira, enriquecendo o nosso patrimônio
étnico e cultural.
Agradecemos a todas as pessoas que ajudaram, através da cessão de fotos, depoimentos, matérias,
relatos. Sem este apoio seria impossível produzir a obra.
O diário sobre a emigração de L. Verschoor e uma carta de Cor Janse, da Holanda, a Cleri Boot, em
Carambeí, sobre uma viagem de pesquisa de 24 dias ao Brasil em 2002, para saber mais sobre a
emigração de 1908 e 1909, serviram como impulso inicial para escrever o livro.
Ao Sr. José Maria Grácia Araújo, da Casa da Cultura de Irati, que prestou grande apoio com informações
valiosas; a Gilson Leveovix, pelas fotos, à família Alfredo Körtelt, com a história escrita pelo seu pai
Oswaldo Körtelt.
Ao historiador e professor José Maria Orreda, que cedeu muito material escrito e mencionou o
nome de Mari Smits, na Holanda.
A Mari Smits, que enviou materiais dos arquivos da Holanda da época da imigração, o que contribuiu
para se ter uma ideia das dificuldades enfrentadas pelos primeiros imigrantes.
A Willemien Schenkeveld, pela contribuição com o livreto de propaganda de 1907; a Cleri Boot e
Jessie de Boer, pelo material e fotos.
E a todas as famílias envolvidas, pelas fotos, documentos e muita paciência em nos atender.
Esta obra lançada durante o ano do centenário e o ano Holanda-Brasil tornou-se realidade com o
apoio do presidente do Parque Histórico de Carambeí, o senhor Dick Carlos de Geus.
Nossos sinceros agradecimentos.
Com carinho, Ruth e Willem Kiewiet
11
EERBETOON EN DANKBETUIGINGEN
Dit boek is een eerbetoon aan het 100-jarig bestaan van de Nederlandse immigratie in Brazilië, gevierd
in 2011. De Nederlandse immigratie (1908-1909) naar Irati - Gonçalves Júnior (PR) was, ongetwijfeld
een groot avontuur, dat zeker een heldendaad genoemd mag worden. Ze kwamen als kolonisten
om een streek, die bekend staat als de “wildernis”, te cultiveren in het “Serra da Esperança”, slechts
enkele families hebben alle moeilijkheden destijds kunnen verdragen.
Deze immigratie was zeer belangrijk, aangezien het de eerste stap was ter formatie van de andere
kolonies in Paraná, in het bijzonder Carambeí, op de Campos Gerais, waar heden nog steeds veel
nazaten van deze eerste kolonisten wonen.
Tegenwoordig zijn deze Nederlanders totaal in het Braziliaanse leven geïntegreerd, en dragen bij aan
onze etnische en culturele rijkdommen.
Wij willen onze dank uitspreken aan alle families en mensen die mee hebben geholpen aan het tot
stand komen van dit boek d.m.v. foto’s, interviews en documenten.
Het ‘dagboek’ over de emigratie van L. Verschoor en een brief van Cor Janse uit Nederland aan Cleri
Boot in Carambeí over zijn reis van 24 dagen naar Brazilië in 2002 om de emigratie van 1908 en 1909
te onderzoeken, was een grote stimulans om dit boek te schrijven. De heer José Maria Grácia Araújo
van het ‘cultuurhuis’ van Irati heeft met veel waardevolle informatie een grote bijdrage geleverd. Wij
bedanken de heer Gilson Leveovix voor de talrijke foto’s evenals de familie Alfredo Körtelt voor hun
medewerking en het verhaal van zijn vader Oswaldo Körtelt.
De leraar José Maria Orreda, die met talrijke geschriften bijdroeg en de naam van Mari Smits in
Nederland noemde.
Mari Smits heeft veel materiaal in de Nederlandse archieven verzameld, die bij hebben gedragen de
grote moeilijkheden, die de eerste immigranten hebben ondervonden, te begrijpen. Ook Willemien
Schenkeveld met de bijdrage van het propagandaboekje van 1907, Cleri Boot en Jessie de Boer met
hun steun en alle betrokken families met diverse foto’s en documenten en het geduld om ons te
helpen.
Dit boek is gedurende het eeuwfeest en het jaar Holanda - Brasil tot stand gekomen, dankzij de
voorzitter van het Parque Histórico van Carambeí, de heer Dick Carlos de Geus.
Onze hartelijke dank, Ruth en Willem Kiewiet
12
Sumário
Apresentação.............................................................................. 16
História de Irati........................................................................... 21
O diário de L. Verschoor.............................................................. 27
A colonização.............................................................................. 108
Relatos........................................................................................ 110
Nomes dos colonos e listas dos navios e cartório...................... 117
A viagem de Cor Janse............................................................... 132
Algumas famílias repatriadas..................................................... 146
Lou Droog e Lactisul................................................................... 157
Igreja e Escola............................................................................. 162
As famílias atuais........................................................................ 172
Carambeí.....................................................................................270
Samenvatting
Presentatie........................................................................................19
Geschiedenis van Irati.......................................................................24
Het dagboek van L. Verschoor...........................................................72
De kolonisatie....................................................................................109
Getuigenissen................................................................................... 111
Lijsten met namen van kolonisten en schepen.................................117
De reis van Cor Janse........................................................................133
Enkele gerepatrieerde families......................................................... 147
Lou Droog en Lactisul........................................................................158
Kerk en School ................................................................................. 162
De huidige families........................................................................... 174
Carambeí.......................................................................................... 270
13
Arquivo: Jurema Smouter
Vista de Gonçalves Júnior - 30/5/1939.
Gezicht op Gonçalves Júnior – 30/05/1939
14
Chácara da família de Antônio Haagsma, Linha C
Boerderij van de familie Haagsma, Linie C
15
APRESENTAÇÃO
Emigrar não é uma tarefa fácil. Poucas pessoas decidem se arriscar nesta grande mudança.
As pessoas que partiram para um país desconhecido como o Brasil, no caso de Irati, sabiam que iam
chegar à selva. Por causa das promessas favoráveis, muitos imigrantes pensaram em melhorar de vida.
Uma vez chegados, a situação não era tão boa como lhes fora prometido. Como a maior parte dos
emigrantes não era de agricultores, mas trabalhadores e grevistas de 1908 do porto de Roterdão, não
havia de ser diferente, virou um fracasso. Doenças e colheitas perdidas ainda pioraram a situação.
Entre 1907 e 1913, emigraram 3.083 holandeses para o Brasil, em especial para o Estado do Paraná, a
maior parte dos quais composta por trabalhadores que queriam tentar a sorte no Brasil.
A situação pode ser comparada à emigração holandesa para Três Arroyos, na Argentina. No período de
1889-1891, partiram entre 3 e 4 mil pessoas para a Argentina, em especial das províncias de Groningen,
Friesland e Zeeland. Por causa das dificuldades, a emigração fracassou quase totalmente, a não ser
para alguns poucos que ficaram. Após certo tempo, outros emigrantes vieram novamente.
Em Gonçalves Júnior, Irati, devem ter chegado muitos holandeses. O emigrante Leendert Verschoor,
que escreveu em seu diário sobre uma ida e volta das pessoas, não encontrou nenhuma dificuldade
para achar um lote, comprando-o de um compatriota que queria partir. No fim, poucas famílias ficaram;
algumas partiram para outros lugares no Brasil, mas a maior parte repatriou para a Holanda, com ajuda
do governo da Holanda.
Em 1911, três famílias decidiram mudar-se para Carambeí, atraídas pelo projeto de colonização do
Brazil Railway Company, onde espontaneamente se formou uma nova Colônia holandesa.
Quem lê a história de Leendert Verschoor ou as entrevistas da Niesje, filha de Jan Verschoor, é capaz
de imaginar a vida em Gonçalves Júnior durante os anos daquela época. Este livro inicia-se com a
imigração e termina com os descendentes dos primeiros colonos na vida atual.
Durante os anos iniciais, a situação ficou dificílima, como em muitas outras Colônias novas. Mas vendo
o progresso e como poucas famílias ainda deixaram um grande número de descendentes holandeses,
Gonçalves Júnior, que era uma sementinha, se transformou em uma grande árvore no Brasil. A árvore
existe graças às famílias que moravam em Gonçalves Júnior, mas também em Irati, Carambeí e que,
mais tarde, formaram as Colônias Castrolanda, Arapoti e Tibagi, no Estado do Paraná.
De vez em quando, encontram-se holandeses em outros lugares no Brasil, descendentes dos primeiros
imigrantes dos anos 1908 e 1909, de Gonçalves Júnior.
Apesar de todas as dificuldades, podemos tranquilamente chamar estes imigrantes holandeses de
vencedores.
Willem Kiewiet
16
Arquivo: Bringfriedt Koch
Estação ferroviária de Arroio Grande, Irati 1936
Het treinstation Arroio Grande, Irati 1936
17
A colônia Gonçalves Júnior
De kolonie Gonçalves Júnior
18
Foto: Gilson Leveovix
PRESENTATIE
Emigreren is geen gemakkelijke zaak, weinig mensen besluiten dan ook om deze grote stap te zetten.
De mensen die naar een ver en onbekend land als Brazilië vertrokken, in dit geval naar het gebied van
Irati, wisten wel dat ze in het oerwoud terecht zouden komen. Vanwege de aantrekkelijke voorwaarden
dachten de emigranten erop vooruit te gaan. Eenmaal aangekomen, bleek de lokale situatie niet zo
mooi als voorgesteld. Aangezien het overgrote deel van de emigranten, die emigreerden vanwege de
havenstaking in 1908 in Rotterdam, helemaal geen boer is, kan het niet anders dan een grote mislukking
worden. Ziekten en misoogsten hielpen nog eens in negatieve zin mee.
Tussen 1907 en 1913 emigreerden 3083 Hollanders naar Brazilië, waarvan het merendeel naar de staat
Paraná, overwegend arbeiders die na de havenstaking hun geluk wilden beproeven in Brazilië.
De situatie is te vergelijken met de Hollandse emigratie naar Tres Arroyos in Argentinië.
In de periode van 1889-1891 vertrokken tussen de drie- en vierduizend mensen naar Argentinië, vooral uit
de provincies Groningen, Friesland en Zeeland. Vanwege de moeilijkheden destijds is de emigratie vrijwel
totaal mislukt, behalve op de weinigen die bleven. Na verloop van tijd zouden er in Tres Arroyos weer
nieuwe emigranten bijkomen. In Gonçalves Júnior-Irati moeten zeer veel Hollanders zijn gearriveerd.
Leendert Verschoor schreef in zijn dagboek over een komen en gaan van mensen. Hij had totaal geen
moeite om een stukje land te vinden, deze kocht hij van een landsman die weer weg wilde.
Uiteindelijk zijn weinig families gebleven, enkelen trokken naar elders in Brazilië maar het overgrote deel
is met hulp vanuit Nederland teruggekeerd.
Drie families besloten in 1911 van Gonçalves Júnior naar Carambeí te verhuizen, aangetrokken door het
kolonisatie-project van de Brazil Railway Company en daar ontstond in de loop der jaren een Hollandse
kolonie.
Wie in dit boek het verhaal van Leendert Verschoor en latere interviews met de dochter Niesje van Jan
Verschoor leest, kan zich een voorstelling maken van het leven tijdens de beginjaren in Gonçalves Júnior.
Dit boek begint met de emigratie en eindigt met de huidige families, meer dan 100 jaar later. Uiteindelijk
begon deze emigratie moeilijk, te moeilijk eigenlijk, maar als men ziet hoe de vooruitgang is geweest en
hoe de komst van weinig families een grote groep nazaten van Hollanders heeft voortgebracht, dan kun je
zeggen dat Gonçalves Júnior, een klein zaadje, uitgegroeid is tot een grote boom in Brazilië.
Die boom bestaat uit de families in Gonçalves Júnior zelf, Irati, Carambeí en later de kolonies Castrolanda,
Arapoti en Tibagi in de staat Paraná.
Soms komt men toevallig Nederlanders tegen, elders in Brazilië, afstammend van de eerste immigranten
van de jaren 1908 en 1909 uit Gonçalves Júnior.
Ondanks alle moeilijkheden, kunnen we nu de nazaten van de Nederlanders rustig overwinnaars noemen.
Willem Kiewiet
19
Arquivo: Gilson Leveovix
Rua 15 de julho no início da história chamada Rua Velha, esquina com a Rua Cel. Pires, Iraty, em 1906.
Het begin van Irati in 1906 Rua 15 de julho, eerder Rua Velha, op de hoek met de Rua Cel. Pires
Carroças eslavas, introduzidas no Paraná pelos russos, substituíram os cargueiros.
Com a produção de erva-mate, madeira e agricultura, a economia ganhou impulso.
Het type paard-en-wagen dat door de Russen geïntroduceerd werd in Paraná om de vrachtdieren te vervangen.
20
Met de productie van erva-mate, hout en landbouw kreeg de economie een flinke impuls.
HISTÓRIA DE IRATI
As terras que compreendem a região de Irati, antes da colonização europeia, pertenciam aos índios.
Estes índios, mestres em cerâmica e em lapidar pedra, eram os Caingangues, ramo dos tupis. Vestígios dessa antiga civilização, como machados de pedra, pontas de flechas, ainda são encontrados na
região, embora raramente.
A denominação Irati, que ocorreu no ano de 1829 ou 1830, foi escolhida por Pacífico de Souza e
Cipriano Francisco Ferraz, os quais vieram da região onde se situa a cidade de Teixeira Soares, para
conhecer o sertão, batizar as terras e os rios.
O nome Irati tem origem do vocábulo Tupi: ira = mel e ty = rio ou região de mel.
A chegada da estrada de ferro, em 1899, foi grande responsável pelo crescimento e desenvolvimento de Irati, que até então pertencia ao município de Imbituva.
Antes, porém, a região já era bastante movimentada por conta dos tropeiros, suas tropas e carroções. Depois da chegada da ferrovia, continuou por mais de 20 ou 30 anos a disputa entre a tração
animal e o trem. Pela estrada de ferro, facilitou-se o transporte das riquezas do município, inicialmente com o ciclo da erva-mate, depois com o segundo ciclo, das madeiras, e por fim os produtos
da lavoura, com ênfase na batata inglesa.
Em 1907, com o apoio do vice-presidente de Estado, João Cândido Ferreira, no dia 2 de abril, foi sancionada a Lei Nº 716, criando-se o município de Irati, instalado no dia 15 de julho de 1907.
Em 1908, chegaram os primeiros colonizadores a Gonçalves Júnior − os holandeses e também os
alemães. Em 1910/1912 foi a vez dos poloneses e ucranianos.
Em 1912, a Colônia já somava 183 famílias, com 1.358 habitantes. Nessa época, os colonos plantavam no toco, pois não havia arado, utilizava-se carro de boi e as culturas mais plantadas eram milho,
feijão, centeio, trigo, e depois de 1925 a batata.
Foram milhares de vagões com os produtos que, anualmente, supriram os mercados de todos os
estados brasileiros. Somente no ano de 1919, foram embarcados em Irati aproximadamente 1.500
vagões de madeiras serradas, de pinho e imbuia. A disputa por vagões de carga era acirrada entre
os produtores. Em algumas ocasiões, foram necessárias manifestações de protesto pelo atraso com
que foram atendidos pelos encarregados do setor junto à E.F.S.P.R − Estrada de Ferro São Paulo-Rio
Grande.
21
Em uma dessas manifestações, formou-se defronte à pequena Estação do Iraty uma grande concentração de empresários e populares, que protestavam pelo descaso das autoridades ferroviárias e
estaduais, que privilegiavam empresas de centros maiores em detrimento ao município.
Transitavam pela cidade, diariamente, três composições de trem. Uma somente de cargas, outra
mista (carga e passageiros) e uma terceira somente de passageiros. Além disso, o famoso trem internacional São Paulo-Montevidéu, entre 1943 e 1954.
Nessa ocasião a plataforma da estação se transformava em uma verdadeira passarela da moda.
Ilustres passageiros, durante a parada da composição, desfilavam seus belos trajes, sob as vistas e
longos suspiros de toda a população da vila.
Getúlio Vargas, Percival Farquhar, o Presidente Afonso Pena e Evita Perón foram quatro das muitas
personalidades que transitaram pela estação ferroviária.
A convivência entre carroças e carroceiros e “cavalo de ferro”, por fim, veio a se harmonizar a ponto
de, em todos os horários de passagem das composições, formarem-se, no largo da estação, filas intermináveis de carroças à espera dos produtos, mercadorias e de passageiros a serem transportados
para os diversos recantos da vila ou interior do município. Já os colonos do Núcleo Iraty, hoje Gonçalves Júnior, tiveram o privilégio de poder contar com uma genuína “diligência” que os transportava
em viagens de ida e volta da Colônia à Vila do Iraty.
22
Arquivo:Casa da Cultura Irati
O trem a vapor, ‘maria fumaça’, descarrilhado na região de Irati.
Een ‘ontspoorde’ stoomlocomotief in de buurt van Irati
No fundo da Estação ferroviária de Irati, 2010.
Achter het station van Irati, 2010
23
GESCHIEDENIS VAN IRATI
Het gebied van de gemeente Irati behoorde voor de komst van de Europeanen aan de indianen.
Deze indianen, van de stam Caingangues, een tak van de Tupis, waren meesters in het slijpen
van stenen en vervaardigen van keramiek. Sporen van deze oude civilisatie, zoals stenen bijlen
en pijlpunten, worden nog steeds, alhoewel sporadisch, in de streek gevonden.
De naam Irati ontstond rond 1829 of 1830, gekozen door Pacífico de Souza en Cipriano Francisco
Ferraz, die uit het gebied rond Teixeira Soares kwamen om de “sertão” of wildernis te leren
kennen. De naam Irati stamt uit de Tupi taal, ira=honing en ty= rivier, oftewel: honingstreek.
De komst van de spoorlijn in 1899 was verantwoordelijk voor de groei en ontwikkeling van
Irati, die tot dan behoorde tot de gemeente Imbituva.
Voor die tijd was de bedrijvigheid in de streek al flink groot vanwege de veedrijvers, hun
zogenaamde ‘tropas’ en passerende door vee getrokken wagens.
Na de komst van de spoorlijn hield de concurrentie tussen de door vee getrokken wagens en de
trein nog zo’n twintig tot dertig jaar stand. Het transport van de producten van de gemeente
werd een stuk eenvoudiger door het spoor. De eerste cyclus was de erva-mate (soort thee),
daarna de cyclus van hout, de landbouwproducten, met tot slot de aardappel.
Met steun van de vicevoorzitter van de staat, João Cândido Ferreira, werd op 2 april 1907 wet
nr.716 ingesteld en werd Irati op 15 juli 1907 een zelfstandige gemeente.
In 1908 arriveerden de eerste Nederlandse en Duitse kolonisten in Gonçalves Júnior. In
1910/1912 was het de beurt aan de Polen en Oekraïners. In 1912 telde de kolonie al 183 families
met 1358 inwoners. In deze tijd plantten de kolonisten nog tussen de boomstompen want er
waren geen ploegen, men gebruikte alleen een houten wagen, getrokken door ossen. Tot de
meest geplante culturen behoorden: maïs, bonen, rogge, tarwe en na 1925, aardappelen.
Het waren, duizenden en nog eens duizenden wagons met producten die jaarlijks de markten
van alle Braziliaanse staten voorzagen. Alleen al in 1919 werden in Irati, ongeveer 1500 wagons
met gezaagd hout, paraná-pine en imbuia (hardhout) geladen. De concurrentie voor het laden
van een wagon was groot. Soms gebeurde het dat er meer laadruimte en wagons opgeëist
moesten worden bij de E.F.S.P.R.- de spoorlijn São Paulo-Rio Grande.
Tijdens een van deze vorderingen, vormde zich voor het kleine station van Irati, een grote
menigte ondernemers en volk, als protest vanwege de onverschilligheid van de autoriteiten,
die de bedrijven van de grote steden bevoordeelden. Dagelijks passeerden drie treinen de
24
stad, één met alleen vracht, de ander met zowel vracht als passagiers en de derde met alleen
passagiers. Behalve de beroemde internationale trein São Paulo- Montevideo, tussen 1943
en 1954. Bij die gelegenheid werd het perron veranderd in een echte modeshow. Bekende
passagiers showden hun kleding, die zuchten veroorzaakten bij de bevolking van het stadje.
Getúlio Vargas, Percival Farquhar, president Afonso Pena en Evita Perón, waren beroemde
personen die van het station gebruik hebben gemaakt.
Het gebruik van boerenwagens enerzijds en de locomotief anderzijds bereikte tenslotte een
evenwicht, die voor het arriveren van de trein grote rijen geladen paard-en-wagens, en
passagiers tot gevolg had, die vervoerd moesten worden naar de diverse plaatsen in het stadje
of omgeving. De kolonisten van de “Núcleo Iraty”, nu Gonçalves Júnior, hadden het geluk dat ze
konden rekenen met een echte ‘diligence’, die hen vervoerde naar de kolonie en het centrum
van Iraty.
Carroça - Gonçalves Júnior.
Boerenwagen (Karos) - Gonçalves Júnior.
25
Algumas cidades na Holanda, que os emigrantes deixaram para trás
Enkele plaatsen in Nederland, die de emigranten achter zich lieten.
A cidade de Dordrecht
Dordrecht- Voorstraatshaven
Arquivo: Janetje V. de Geus
Arquivo: Johannes Boessenkool
Arquivo: Jacoba G.Bosch
Igreja Evangélica Reformada na cidade de Zwijndrecht
De gereformeerde kerk van Zwijndrecht
Develsluis (1900), Pieter van Solingen com barba, provável irmão de Rookje
Develsluis (1900), Rechts met baard, Pieter van Solingen
26
Dordrecht - Wolwevershaven
INTRODUÇÃO
O diário do imigrante Leendert Verschoor sobre a sua viagem em 1909 da Holanda até a Colônia
de Gonçalves Júnior foi publicado somente em 1926, na folha O Professor Cristão, na Holanda. Esta
história escrita por ele fornece uma ideia sobre as dificuldades de todos os imigrantes que entraram
naquela época no Brasil. O título foi: Holandeses no Brasil
A emigração dos holandeses para o Brasil foi maior durante os anos de 1908 e 1909.
Em todos os cantos do país, pessoas se prepararam para ir ao Brasil como agricultores. Neste sentido,
a propaganda não errou o alvo. Muito foi oferecido para aqueles que procuravam uma nova pátria:
1. Viagem gratuita de navio para atravessar o oceano;
2. Viagem terrestre até o lugar de destino;
3. Terra, muito fértil, por um preço acessível;
4. Uma casa incluída;
5. Apoio com fornecimento de alimentos durante os primeiros seis meses;
6. Implementos agrícolas.
7. A compra da terra e outros adiantamentos para pagar em 10 anos.
8. E mais, uma terra prometida numa região onde há abundância de água, clima ameno, livre de
doenças, situada nas proximidades da ferrovia ou rio, para facilitar o transporte para os grandes
mercados.
Parecia bom demais, achar uma nova pátria e obter independência. Esta ocasião não poderia ser
melhor para mim, do que passar em branco. Já havia muitos anos que queria emigrar, tentei ir para
Transvaal ou Canadá; meus recursos sempre eram insuficientes. Com minha profissão não fiquei
mais contente. Mesmo vestido como “Senhor”, a vida rural me atraía muito.
Após muito pensar sobre esse assunto e obter muitas informações de particulares ou do Governo
sobre a situação no Brasil, meu irmão e eu decidimos arriscar o desafio.
Durante os belos dias de setembro de 1909, nos preparávamos para sair da pátria e ir ao desconhecido. Foram dias de muita tensão; um aconselhou isto, outro aquilo; um xingando, outro reclamando.
Mesmo tendo dúvidas e pensando em problemas diversos, a gente também tinha muitos sonhos.
27
No dia 29 de setembro despedimo-nos dos parentes e amigos e embarcamos no navio ‘Frísia’, da
Lloyd Real Holandês. À tarde, às 13 horas, tiraram a escada de acesso e às 17 horas estávamos em pleno mar. Uma garoa nos obrigou a deixar o convés, o que deu muito trabalho, guardar toda a bagagem
de mão e verificar o dormitório. Ao mesmo tempo, a gente sentia a falta da própria casa.
Dos passageiros não se conhecia ninguém, a estadia no navio decepcionava; nem foi organizado o
agrupamento das famílias.
Algumas centenas de camas se encontravam num espaço, enfileiradas duas a duas, com corredores
estreitos. Tudo de ferro e aço. Em cima das camas não muito espaçosas, havia um colchão e um travesseiro enchido com cepilho fino, além de um cobertor. Este era o nosso lugar para dormir, suficiente, porém sem privacidade. A primeira noite eu dormi bem. Ao acordar já estávamos em Dover. Foi
uma experiência muito maravilhosa, nunca vimos algo tão bonito na Holanda.
Morros grandes, branquíssimos, morros de giz, com topos verdes e casas meio escondidas. Ao meiodia continuou a viagem. Comida e bebida eram boas e suficientes. Às 7 horas da manhã sopa com
pão; às 11 horas, batatas, carne, pão e vinho; à tarde, chá; e à noite, de novo comida quente. A louça
para comer e beber era de lata, que cada um precisava deixar limpa. Uma bandeja de lata com cerca
de 15 cm de altura e 35 cm de diâmetro, dividida em quatro partes, servia para buscar o almoço para
as famílias, marcado no mesmo cartão.
Para o resto, cada um ganhava um prato, colher e copo, e uma caneca para vinho ou chá. O trabalhador holandês não está acostumado a vinho, e como muitos não gostam, ficava demais para os outros.
Isto não foi notado, porque muitos permaneceram na segunda noite com enjoo. A noite passou sem
problemas. De manhã quase todo mundo continuava com enjoo do mar. Uma neblina grossa nos cercou, e a maioria ficou deitada, buscando alívio. Ao anoitecer, o tempo melhorou, e assim podiam ser
vistas as luzes dos faróis do litoral francês. De manhã, às 8 horas, estávamos em frente de La Rochelle
para embarcar mais alguns passageiros, e às 11 horas partimos de novo.
Logo tocou o sino: “buscar comida”. Nosso número havia aumentado com alguns turcos e franceses. O
tempo estava maravilhoso. Todos se encontram no convés, nos dormitórios, movimentados demais. Colocaram até mais lugares para dormir. No nosso cantinho havia fileiras de dois andares para 15 pessoas.
De manhã, foi o primeiro domingo no mar. Nossos pensamentos se voltaram para a pátria, e na mentes vimos nossos parentes e amigos visitarem a igreja.
28
Sentimos suas faltas e isso não mudava com o movimento a bordo e nem pela distração de ler. À tarde, apareceu o litoral de novo; às 17 horas ancoramos em frente da Coruna.
De todos os lados chegaram homens remando para vender diversos produtos. Algumas centenas de
passageiros chegaram a bordo e antes que anoitecesse, estávamos novamente no mar.
O tempo estava bom, mesmo assim procuramos os nossos lugares para dormir e sonhamos com um
belo futuro. Às 4 horas da manhã havia muito movimento no convés. Já em breve chegariamos num
outro porto. Assim, às 6 horas ancoramos em frente do Vigo.
Uma bela paisagem; a baía é separada do mar pelos morros altos. A criação de Deus é maravilhosa,
por assim dizer. As frutas oferecidas − uvas, maçãs, peras – eram tão grandes e tão bonitas, como na
Holanda raramente se vê.
Ainda era um verão agradável, mesmo sendo outubro... Ficamos no convés até quatro horas da tarde,
e o olho não cansava para observar a beleza natural.
Ao continuar a viagem, algumas centenas de espanhóis haviam embarcado. Logo veio a neblina; o
navio navegou com meia velocidade; a noite passou sem acidentes. De manhã, ao acordar, por toda a
parte havia pessoas, mas tudo estava sujo e poluído, pelo enjoo e de tanto se comer cebola.
Os melhores dias pareciam ter passado e nós ficamos ansiosos para o fim da viagem. Porém, encontrávamos ainda no seu início, porque ainda navegávamos em frente ao litoral português. Ao meio-dia,
chegamos ao cais de Lisboa, onde também eram vendidas muitas frutas.
Muitas famílias compravam um bom estoque, porque o próximo porto seria apenas no Rio de Janeiro.
A vista da cidade era linda, alternada com serra e vales, uma beleza natural! Parecia que até ali a
situação econômica não era muito boa, porque era preciso pagar 50 centavos de imposto ao entrar
pelo portal, para se ter acesso à cidade. Ninguém tinha vontade, até porque em breve partiríamos
novamente.
29
Arquivo: Jurema Ramos Smouter
Casal Leendert Verschoor e Wilhelmina Reugenbrink, com três filhas: Willemina Maria, Cornelia Johanna e Neeltje Lena, e o filho Willem (Wimpie), que faleceu aos 7 anos de idade, em Irati. A foto foi
feita na Holanda um pouco antes da partida da família para o Brasil.
Echtpaar Leendert Verschoor en Wilhelmina Reugenbrink met drie dochters: Willemina Maria, Cornelia Johanna en Neeltje Lena en hun zoon Willem ( Wimpie) die op 7-jarige leeftijd is overleden in Irati.
Deze foto is gemaakt in Nederland vlak voordat ze naar Brazilië vertrokken
30
Arquivo: Dick Carlos de Geus
Casal Jan Verschoor e Rookje van Solingen e seus filhos: Niesje Cornelia, Cornelia Arina,
Cornelis Willem, Willemina Elizabeth, Maaike Elizabeth,
Lena e Elizabeth (a última faleceu dia 1/1/1910, em Gonçalves Júnior).
Echtpaar Jan Verschoor en Rookje van Solingen en hun kinderen: Niesje Cornelia,
Cornelia Arina, Cornelis Willem, Willemina Elizabeth, Maaike Elizabeth, Lena en
Elizabeth ( de laatste is overleden 01/01/1910 in Gonçalves Júnior)
31
Arquivo: Jessíe deBoer
Arquivo: Cor Janse
A declaração de transferência do casal L. Verschoor por parte da Igreja
Evangélica Reformada na Holanda, dia 26 de setembro de 1909.
Passaporte (visto) de L. Verschoor
32
Arquivo: Johannes Boessenkool
A esposa de Jan Verschoor, Rookje van Solingen, faleceu no dia 23 de abril de 1910,
Documento de identidade de Jan Verschoor, nascimento,
nome da esposa e nomes com data de nascimento dos filhos.
em Gonçalves Júnior, o que foi quase registrado um ano depois, no dia 24 de março
1911. Rookje tinha quase 41 anos (1869-1910). Naquele mês também faleceu Jacoba
Wilderom (1870-1910), esposa de Jan Vriesman.
De echtgenote van Jan Verschoor, Rookje van Solingen overleed op 23 april 1910
te Gonçalves Júnior, en werd bijna een jaar later geregistreerd, op 24 maart 1911.
Rookje werd bijna 41 jaar (1869 - 1910). In dezelfde maand overleed eveneens Jacoba Wilderom (1870 - 1910), echtgenote van Jan Vriesman
33
Às 16 horas eram soltas as cordas e a viagem continuava. Sempre com tempo bom, para nós calor
como o de agosto, na Holanda. O mar era calmo e tranquilo; o navio deslizava como navegando num
rio. Muitas famílias de espanhóis ficavam dia e noite no convés, porque embaixo estava cheio demais.
De noite parecia quermesse; tocavam guitarra, tamborim e acordeom, e todos os jovens dançavam em
volta. Então, a gente não se sentia em casa, crescido num outro ambiente. Observamos, sem fazer nada,
e dormir cedo era impossível no convés, por causa do barulho, e embaixo era quente demais.
Nessas condições, foi iniciado um novo esquema. Até então era somente sujeira no meio das camas,
imaginem o cheiro. A partir de agora cada dia fazia-se uma boa limpeza, e o ambiente ficou fresquinho.
Ao secar, o capitão, juntamente com alguns oficiais, realizava uma inspeção.
Durante o dia, todo mundo ficava no convés, pequeno ou adulto, e era difícil arrumar um lugarzinho para
colocar as cadeiras.
Dia 9 de outubro ganhamos avelãs junto com o chá. Devia ser para nos ocupar, e então passamos a
receber isso algumas vezes por semana. Era bom para nos divertirmos, abrir centenas de avelãs e usar
as cascas para brincadeiras. A manhã seguinte era domingo de novo, que se diferia dos outros dias, pois
recebíamos pão de passas.
Nada de cultos religiosos; ninguém conhecia ninguém e cada família vivia por si. À tarde, de novo terra à
vista, o que proporcionava um pouco de distração. Mais perto, avistamos o que pareciam ser duas ilhas
com picos e morros altos.
Às 18 horas passamos no meio dessas ilhas, sendo enviados muitos sinais com as bandeiras. Às 21
horas ocorreu uma confusão. Era proibido fumar, por causa do risco de incêndio. Mas um espanhol,
deitado tranquilo no colchão, fumando, não desistiu depois de vários avisos. Ficou preso. Não gostou e
iniciou-se uma pancadaria, com apoio dos seus compatriotas. Um ameaçou com uma faca, e pela sorte
arrancaram-na de sua mão. O tumulto demorou quase meia hora e era perto de meia-noite quando
conseguimos dormir.
Naquela mesma noite um alemão faleceu no hospital, de tuberculose, após permanecer internado por
três dias, e seu corpo foi lançado ao mar. Soubemos que, ao embarcar, já estava fraco. Deixou uma viúva
nova com quatro filhos pequenos. No dia seguinte, faleceu um filho de 1 ano de idade de um casal de
húngaros.
“Como o capim, é dado a nós uma vida curta”.
O tempo ficara maravilhoso; no convés era quente, porém embaixo, onde ficavam os dormitórios, dava
um calorão, e suávamos constantemente. Por causa disso ficamos de cedo até a noite no convés, passando
o tempo lendo, descascando batatas e conversando, de vez em quando observando peixes estranhos,
34
como peixes voadores, voando como andorinhas acima da água, e de vez em quando aterrizavam no
convés. Uma única vez foi possível ver uma baleia jogando um jato d’água no meio do mar, e um cardume
de peixes, esperando pelas sobras de comida.
De vez em quando passava um navio, emitindo sinais. Encontramos um navio velejador com três mastros.
Chegamos mais perto do Equador, e finalmente ficou um pouco mais fresco, após uma chuva. Havia muito
vento. A cem metros, passou um navio. Após navegar 16 dias, passamos o Equador, acontecimento que
os holandeses e alemães comemoraram, batizando-se uns aos outros. Alguns ficaram ensopados. À
tarde, recebemos novamente avelãs...
À noite, avistamos alguns navios a vapor, e às 10 horas nós os encontramos. O ‘Frísia’ acendeu o holofote,
em seguida vimos sinais de luzes. Ao entrar no convés, dia 15 de outubro, estava um clima gostoso e
fresco. Segundo os telegramas, o navio irmã ‘Hollandia’ ia ter às 10 horas o encontro conosco. A bandeira
foi erguida. Após certo tempo, apareceu. Todos ficaram no convés acenando e dando gritos de alegria.
No dia seguinte estava fresquinho, e muitos resolveram visitar o médico. Durante as horas de visitas
também fui sentindo dores no meu peito. Ganhei um xarope para tomar. Nunca fiquei doente, e nem quis
ficar doente neste lugar. O xarope não adiantou e as dores aumentaram. A hora de visitas demoraram a
passar... fui avançando passo a passo na longa fila de doentes.
- “Gente... deixa-me... passar...”
Então, desmaiei e fui carregado para o hospital. Um enfermeiro passou mertiolate no meu peito e me
deu leite, até que fiquei sozinho. O primeiro dia quase não podia respirar, nem tossir, apesar da irritação
em minha garganta. A família visitou-me, mas não podia fazer nada para mim. Era difícil falar. O barulho
das máquinas era insuportável no hospital. Dois dias depois, o médico falou: “ − Amanhã estaremos no
Rio de Janeiro. Caso até lá você não esteja melhor, vamos ter que levá-lo conosco até Buenos Aires”.
A situação não era das melhores... Mas no dia seguinte, graças a Deus, fiquei melhor e até consegui
andar. Não podia deixar o hospital até a visita de um médico brasileiro.
Na manhã do dia seguinte ancoramos em frente ao porto do Rio de Janeiro. Todos foram para o convés
ao entrarmos na Baía; em seguida, arrumavam-se as bagagens de mão. Não demorou e veio o médico,
com seu colega brasileiro. Eu não pude entender a conversa, a não ser “infecção da pleura”. Fui liberado
condicionalmente. Logo fiquei junto com minha esposa e filhos; juntamos a bagagem e esperamos.
O tempo foi triste, a chuva fina molhou tudo. Os documentos foram controlados. Ao desembarcar do
‘Frísia’, entramos num pequeno navio coberto, ao lado. A bagagem maior foi transferida para outro
navio e demorou três horas.
35
Um pequeno rebocador nos puxou até a Ilha das Flores. Lá recebemos um cartão para a família. Foi
perguntado para onde nós desejávamos viajar, e em seguida fomos até os prédios da emigração, situados
um pouco mais altos.
Logo indicaram nosso lugar. Num salão ao lado arrumaram a mesa do almoço, e foram oferecidos feijão,
arroz, café e pão. Em seguida, a bagagem foi transferida para um barracão grande. No dia seguinte,
a alfândega ia controlá-la. Antes de dormir, ainda recebemos uma xícara de chá. Levantamos no dia
seguinte às 5:30 horas. Às 6 horas tocou o sino para o café da manhã: café com pão. Após, fomos ver
nossa bagagem, e para algumas pessoas parecia faltar algo.
Às 8 horas a alfândega veio inspecionar. Caixas e malas foram abertas − era melhor abrirmos – e o
funcionário dava uma olhada: se estivesse tudo em ordem, a caixa era fechada e marcada. Tudo foi
rápido, afinal, a nossa família não tinha contrabando e então transportaram a bagagem até outro
barracão, onde ia permanecer até a próxima viagem.
Às 11 horas tocou o sino para o almoço: pão, macarrão, carne, arroz e café.
A principal refeição foi às 16 horas: pão, feijão, arroz, carne e batatas. A comida era boa e suficiente, mas
a maneira de preparar era diferente, para os holandeses acostumados. Às 19 horas serviram-nos uma
xícara de chá e um pãozinho.
Às 21 horas tocou o sino para dormir. Nos dormitórios era proibido fazer barulho.
No dia seguinte, fomos conhecer a Ilha das Flores. Devia ter uns cinco hectares, com muita mata, árvores
frutíferas e ornamentais. No meio passavam as várias trilhas. No local mais alto estavam os prédios
da emigração. Os emigrantes eram hospedados no maior. O prédio tinha três divisões. O maior salão
era o dormitório; outro era o salão de refeições, e o terceiro era dividido em quartinhos para famílias
separadas por causa de doenças. Os dormitórios eram quase iguais aos do navio: camas de ferro com
molas cobertas por uma manta grossa. A gente tinha que providenciar os cobertores. Enfileirados eram
25 beliches de dois andares e em seis fileiras.
No salão de refeições havia 50 mesas cobertas com mármore, cada mesa para 10 pessoas. As refeições
iam sendo rapidamente servidas pelos cozinheiros. Dos dois lados do prédio havia umas 30 portas duplas;
nas paredes azulejos brancos, no piso azulejos coloridos. Do lado, uma varanda de dois metros, fechada
com uma barra de ferro; a cada quatro metros, um standard com vidros para cuspir. Nas proximidades do
prédio havia as lavanderias e banheiros; tudo com água e alguns chuveiros. Ainda, as casas da diretoria e
do médico, um prédio de telégrafo e algumas casas dos trabalhadores. Vários prédios ainda não estavam
concluídos, menos o encanamento de água. Alguns navios a vapor cuidavam do transporte entre a ilha
e a cidade, duas vezes por dia.
36
Rio de Janeiro não pareceu diferente do que as grandes cidades da Europa. É uma cidade grande com
prédios, ruas e praças maravilhosas. Precisa-se acostumar, porque as lojas não têm vidros grandes como
na Holanda. Porém, os bancos sim, como as lojas que vendem ouro e prata. Câmbios se encontram por
toda a parte; as notas estão penduradas em frente das janelas e as pilhas de moedas de ouro ficam na
fileira como soldados; veem-se muitas empresas com todo tipo de máquinas; também há um grande
mercado. É um prédio enorme, dividido em secções, os vendedores têm as suas mercadorias mostradas
num local alugado por eles. Tem de tudo para comprar. Manufaturas e artigos domésticos; patos, frangos,
perus e aves ornamentais, macacos, cachorros, papagaios, leitões e cabritos, verduras e frutas, etc.
A cidade fica muito bonita situada numa baía, cercada pela serra, fácil de defender contra inimigos.
Navios de diversas nacionalidades ficam à espera, ou embarcam e desembarcam nos cais compridos.
Uma balsa grande, onde cabem oito vagões com café e milho, navega continuamente de uma margem
da baía até a outra.
Ao terminar nossos negócios, voltamos para a Ilha das Flores. Do nosso pequeno navio avistamos na
travessia uns 50 tubarões, nadando em pequenos grupos.
Enfim chegou a noite de sábado. Passamos o dia de domingo com alguns amigos de fé. Durante a
noite, a temperatura ficou mais amena, devido a uma pancada de chuva. Estávamos em outubro, para
nós bastante calor, apesar de que no mês de dezembro e janeiro fica mais quente ainda. A segundafeira passou ligeira, lavando-se e secando roupas. À noite, durante o chá, nos foi comunicado para
carregarmos a nossa bagagem, porque a viagem ia continuar de navio litorâneo. Na manhã seguinte deu
trabalho; a bagagem de centenas de imigrantes precisava ser carregada; em seguida, devíamos comer
apressadamente e ir de barco até o navio ‘Saturno’. Tudo e todos embarcaram e às 13 horas partimos.
Logo navegamos em mar alto e após pouco tempo a maioria ficou com enjoo, por causa do movimento do
pequeno navio. Às 17 horas havia o jantar: arroz, feijão, carne e batatas. Aqueles que não ficaram doentes
comeram com gosto, porque estavam com muita fome. Após o jantar cada um achou um lugarzinho no
convés para passar a noite, porque este tipo de navio não tem lugar para tantos passageiros. Em baixo
do convés havia somente lugar para alguns dormirem, mas o cheiro era insuportável e ninguém quis
permanecer lá.
A noite passou devagar, quase ninguém conseguiu dormir. Às cinco e meia da manhã o cozinheiro e
seu companheiro já estavam servindo o chá e bolachas. Às 9 horas chegamos a Santos. Ficamos no cais
durante três horas. Matamos a fome com arroz, feijão e carne e, em seguida, foi dada autorização para
desembarcarmos. Um grupo pequeno visitou a cidade. Santos e Rio de Janeiro têm muita diferença, em
desvantagem para Santos: péssimas ruas, bondes puxados por mulas, nada daquele, distinto como no Rio.
37
Algumas das embarcações que trouxeram os imigrantes holandeses
para o Brasil foram, em 1908, os navios Zaanland, Rijnland e Amstelland
do Lloyd Real Holandês. Estes foram inicialmente cargueiros para o
transporte de gado (1900-1903). A partir de 1905 veio a demanda de
tráfego de emigrantes e os navios foram modificados durante o ano de
1906 para navios mistos.
Em 1909 foram lançados dois navios, o ‘Hollandia’ e o ‘Frísia’, e no ano
seguinte o terceiro, com o nome ‘Zeelandia’. Estes três navios tinham
as características semelhantes. O navio ‘Frísia’ podia transportar 80
passageiros na 1ª classe, na parte central superior; na 2ª classe, 116
passageiros instalados no castelo e no convés de popa (ré) e 1.000
passageiros na 3ª classe, cujos dormitórios e refeitórios se situavam
no convés inferior.
Enkele schepen die Hollandse emigranten naar Brazilië brachten in
het jaar 1908, waren de Zaanland, Rijnland en Amstelland van de
Koninklijke Hollandsche Lloyd. In principe waren het vrachtschepen
voor het transport van rundvee (1900 – 1903). Vanaf 1905 begon de
vraag naar het vervoer van emigranten en de drie schepen werden
vanaf 1906 omgebouwd tot vrachtschip met passagiersaccommodatie.
In de loop van 1909 werden nieuwe schepen gebouwd: de Hollandia
en de Frísia, en een jaar later de Zeelandia.
Deze drie schepen hadden vrijwel dezelfde kenmerken.
De Frísia had plaats voor 80 eersteklas passagiers in de middenopbouw,
116 passagiers tweedeklas in midden - en achteropbouw en 1000
passagiers derdeklas, de laatste groep werd ondergebracht op de
diverse onderdekken.
38
O Frísia fez a primeira viagem para o Brasil em 21 de julho de
1909, com escalas em Boulogne, Plymouth, La Coruña, Lisboa, Las
Palmas, Pernambuco, Bahia, Rio de Janeiro, Santos, Montevidéu
e Buenos Aires. Em 1922, a KHL vendeu o navio para a companhia
alemã Hamburg Amerika Linie (Hapag). Ganhou o nome: ‘Holsatia’.
De Frísia voer voor de eerste keer naar Brazilië op 21 juli 1909 met
als aanlegplaatsen Boulogne, Plymouth, La Corunâ, Lissabon, Las
Palmas, Pernambuco, Bahia, Rio de Janeiro, Santos, Montevideo
en Buenos Aires. In 1922 verkocht de KHL het schip aan de Duitse
Hamburg Amerika Linie (Hapag) em het kreeg de naam: Holsatia.
HOSPEDARIA DA ILHA DAS FLORES
Os principais portos de entrada de estrangeiros no Brasil eram Rio de Janeiro, Santos (SP) e Salvador
(BA). Aqueles imigrantes que chegavam pelo Rio de Janeiro, depois de registrados pela Agência
Central de Imigração, eram encaminhados para a Hospedaria da Ilha das Flores. Sua criação tinha o
objetivo de manter os imigrantes concentrados, para que dali fossem inicialmente remanejados para
as fazendas, principalmente as de café. A necessidade da mão de obra era grande após a libertação
dos escravos.
Logo os imigrantes não queriam mais trabalhar como simples lavradores nas fazendas, e preferiram
abrir um próprio negócio, ou com o sonho de ter uma propriedade rural, ser comerciante, ou uma
profissão na cidade grande.
Quem gosta de pesquisar os antigos livros da entrada dos imigrantes logo descobre as dificuldades.
Os livros escritos à mão nem sempre eram preenchidos totalmente, por causa do grande número de
passageiros que chegava de uma só vez no Brasil. Alguns navios traziam mais de mil passageiros. As
dificuldades com a pronúncia e os nomes holandeses naquela época eram grandes, e alguns poderiam
ser analfabetos. Bruijn mudou para De Brein; Smouter virou Smanter, etc.
A maioria dos holandeses foi para as Colônias situadas nos estados de Minas Gerais, Paraná, Rio
Grande do Sul e Santa Catarina. A maior parte dos emigrantes adorou a Ilha das Flores, apesar dos
pernilongos à noite, por causa das plantas e lindos pássaros, praia e os bons cuidados. Eles gostariam
de ter ficado mais tempo lá.
Na hospedaria da Ilha das Flores ficou definitivamente decidida qual a Colônia seria escolhida. Já
escolhido o Estado, Paraná, os imigrantes eram novamente embarcados num navio menor até o porto
de Paranaguá. As duas famílias Jan e Leendert Verschoor viajaram 41 dias de Amsterdam (Holanda)
até a chegada na Colônia de Gonçalves Júnior.
39
HET GASTENVERBLIJF OP HET BLOEMENEILAND
De voornaamste havens in Brazilië waar de buitenlanders arriveerden waren Rio de Janeiro, Santos
(SP) en Salvador in de staat Bahia. Degenen die in Rio de Janeiro aankwamen, verbleven in het
gastenverblijf of immigrantenhuis van het Bloemeneiland, na geregistreerd te zijn door het Centrale
Immigratie Bureau.
Dit eiland was een verzamelplaats voor de immigranten, vanwaar uit zij in principe verder
konden doorreizen naar de koffie-fazendas. Na het afschaffen van de slavernij was de vraag naar
arbeidskrachten groot. Het duurde niet lang en de immigranten wilden niet meer werken als
eenvoudige hulpen op de fazendas, en gaven de voorkeur aan zelfstandig werken, zoals een ruraal
bedrijf met een eigen stuk grond, handelaar of een beroep in de grote steden.
Wie er van houdt om in oude boeken te neuzen, omtrent de aankomst van de immigranten, ontdekt
al spoedig de moeilijkheden. De oude boeken zijn namelijk met de hand geschreven, en niet alle
gegevens zijn correct ingevuld of ontbreken, vanwege het feit dat een schip soms meer dan 1000
passagiers meenam. Stelt u zich voor, hoe de betreffende functionaris de voor hem moeilijke Hollandse
namen moest noteren, wie weet waren er in die tijd nog analfabeten onder de passagiers. De Bruijn
veranderde in De Brein, Smouter in Smanter, enz. De meeste Hollanders ging naar de kolonies in
Minas Gerais, Paraná, Rio Grande do Sul en Santa Catharina. Het verblijf op het Bloemeneiland was
voor de meeste emigranten ondanks de muggen ’s nachts zeer aangenaam vanwege de prachtige
planten, vogels, strand en goede verzorging, hadden ze graag wat langer willen blijven. In het
gastenverblijf op het Bloemeneiland kon definitief worden gekozen, welke kolonie uiteindelijk de
voorkeur had. Eenmaal Paraná gekozen, gingen de families na een aantal dagen per kustboot naar
de haven van Paranaguá.
De reis van de families van Jan en Leendert Verschoor duurde 41 dagen van Amsterdam tot de
kolonie van Gonçalves Júnior.
40
Ilha das Flores - Rio de Janeiro
Arquivo: memorial imigrante S.P.
Bloemeneiland - Rio de Janeiro
Hospedaria
Arquivo: memorial imigrante S.P.
Immigrantenhuis
Sala onde os imigrantes aguardam a sua inscrição.
Alimentação, entregas
Een zaal vol immigranten, wachtend op hun beurt om
Eten, uitreikingen
ingeschreven te worden
41
Mesmo assim, havia algumas lojas bonitas. Santos é conhecido como porto principal de exportação
de café. À tarde, às 16 horas, foram soltos os cabos com destino a Paranaguá, nosso porto final no
Paraná. Logo era noite, começou a chover, e não foi fácil passar a noite inteira no convés. De manhã
melhorou o tempo, ao ancorar às 9 horas em frente de Paranaguá, o tempo ficou bonito.
Lá mesmo foi desembarcada a bagagem em alguns barcos, e com maré alta, por volta de 13 horas,
chegamos à terra firme, com toda a bagagem, esposas e filhos. Finalmente no Paraná, nosso destino,
por enquanto. As mulheres e crianças seguiram à frente, até a casa dos emigrantes, e nós seguimos
com carrinhos, carregados com caixas de madeira e malas.
A casa do emigrante era completamente diferente do que o prédio na Ilha das Flores, tratava-se de um
barracão de madeira, construído no porto acima d’água. Para o resto, parecia um barracão holandês
para carroças. Nos lados, acima do chão, havia as camas, cobertas com mantas enchidas com taboa,
era o nosso lugar para dormir.
Logo veio a hora do almoço: um grande prato, com sopa e carne, para a nossa família, porém sem
colheres. Como pessoas tranquilas, precisávamos nos virar. Um cortou uma colher com uma faca, feita
de um pedaço de madeira; outro usava um osso da costela, etc. A sopa acabou, devagar mas acabou.
Demos uma voltinha para fazer compras. Aonde íamos, nos falavam: “Senhor Hollandês”? O restante
não entendíamos!
Não deve ter sido coisa boa o que falaram sobre nós, porque fazia somente um ano que um episódio
acontecera envolvendo uns emigrantes holandeses que mataram dois ou três policiais. Ainda não
tinham esquecido daquilo por aqui. O transporte de holandeses existia pela maior parte de estivadores
do porto de Rotterdam, em especial solteiros. Estes reclamavam sobre a comida, não recebiam
suficiente. Embora houvesse suficiente, muitos andarilhos de rua eram amigos do cozinheiro e
ganhavam uma boa porção. Nossos rapazes, antes doces, ficaram muito zangados com isso e entraram
na cozinha. Todos que não tinham lá nada para procurar foram expulsos! A comida pronta foi levada
até as famílias famintas. O cozinheiro fugiu e avisou a polícia. Os corajosos rapazes, pensando que
estavam no meio dos índios, começaram a atirar com seus revólveres. Alguns policiais foram mortos
ou feridos. Todo mundo fugiu. Um pra cá, outro pra lá. Vieram mais policiais e todos os fugitivos foram
fechados na casa do emigrante. Todas as armas foram exigidas, inclusive facas; todas as malas foram
examinadas e as pessoas revistadas. Uma senhora que guardava um revólver na sua calça precisou
entregar. Aquele grupo foi acompanhado pela polícia até o lugar de destino, após alguns meses. Os
suspeitos do assassinato foram levados e sumiram; para onde...?
42
Sobre um deles vieram notícias muito mais tarde da Austrália, e outro foi ser garçom em Santos. O
nome holandês ficou naquela época de má fama. À noite, nós dormimos nas tábuas duras; de manhã
recebemos café com um pãozinho e juntamos a bagagem. Às 13 horas continuamos a viagem agora
de trem, pelo interior até a capital do Paraná, Curitiba. Esta viagem valeu muito a pena. Para os
holandeses que nunca viram a serra, foi extremamente interessante. Paranaguá se encontra ao nível
do mar, e para chegar a Curitiba é preciso subir a serra até 1.000 metros de altura. Ao ver a serra, a
gente pensa não poder passar, porém o trilho passa; custou um imenso trabalho. O trem tem que
serpentear a serra e em certos trechos da viagem podia-se ver a ferrovia até três vezes acima do trem,
como um espiral nas montanhas. O trem passa por uns 14 túneis, tão escuros como uma noite sem
lua. Cada vez que entrávamos num túnel, eram acesas as luzes. Em alguns lugares o trem passava
ao lado de uma montanha, o caminho do trilho foi esculpido na montanha. De vez em quando era
preciso ter coragem para olhar para os profundos precipícios.
Ferrovia Curitiba - Morretes - Paranaguá.
Arquivo: Jessie de Boer
Spoorweg Curitiba - Morretes - Paranaguá
43
Relação dos Vapores que entraram no Porto do Rio de Janeiro,
durante o mês de Outubro de 1909
Vapores Procedência
Data
Argentina
Genôva
Les Alpes
Buenos Aires
1/10/1909
Southampton
3/10/1909
Araguaya
Canova
Itália
1/10/1909
Liverpool
3/10/1909
Marseille
4/10/1909
Principessa Mafalda
Buenos Aires
5/10/1909
Acre
New York
5/10/1909
Aragon
Buenos Aires
6/10/1909
Rynland
Buenos Aires
7/10/1909
Desterro
New York
7/10/1909
Konig Wilhelm II
Hamburgo
8/10/1909
Cap. Verde
Hamburgo
8/10/1909
Amiral Troude
Havre
8/10/1909
Rei Umberto
Genôva
8/10/1909
Aachem
Bremen
9/10/1909
Cap. Ortegal
Buenos Aires
Voltaire
New York
Bahia
Hamburgo
Hollandia
Buenos Aires
10/10/1909
Amsterdam
11/10/1909
Amstelland
9/10/1909
9/10/1909
9/10/1909
Cordillére
Bordéos
11/10/1909
Atlantique
Buenos Aires
12/10/1909
Liverpool
12/10/1909
Sinai
Bordéos
13/10/1909
Orissa
Valparaiso
14/10/1909
Marseille
14/10/1909
Buenos Aires
14/10/1909
Principe Umberto
Buenos Aires
14/10/1909
Tinturetto
Liverpool
15/10/1909
Verklaring van de Braziliaanse Immigratiedienst omtrent de
José Gallart
Buenos Aires
16/10/1909
gezondheid, sterfte en klachten van de passagiers van de Frísia
Provence
Pampa
Arquivo Cor Janse
Oravia
op de aankomstdatum in Rio de Janeiro, 19 oktober 1909
44
Argentina
Buenos Aires
17/10/1909
Amazon
Southampton
17/10/1909
Vassari
Buenos Aires
17/10/1909
Flórida
Genôva
18/10/1909
Cadiz
Barcelona
19/10/1909
Cap. Vilano
Hamburgo
19/10/1909
Frísia
Amsterdam
19/10/1909
Araguaya
Buenos Aires
20/10/1909
Ipiranga
Hamburgo
21/10/1909
Juan Forgas
Luisiana
Barcelona
22/10/1909
Buenos Aires
23/10/1909
Tennysson
New York
23/10/1909
Francesca
Trieste
23/10/1909
San Nicolas
Hamburgo
Konig Wilhelm II
Buenos Aires
24/10/1909
Bonn
24/10/1909
Bremen
24/10/1909
Amazone
Bordéos
24/10/1909
Rei Umberto
Buenos Aires
25/10/1909
Formosa
Marseille
26/10/1909
Annam
Bordéos
Cordillére
Buenos Aires
27/10/1909
Brasile
Genôva
27/10/1909
Oronsa
Liverpool
27/10/1909
Orteca
Callão
27/10/1909
Ceyland
Dunkerque
28/10/1909
Thespis
Liverpool
28/10/1909
Cap. Orcana
Hamburgo
Astúrias
Southampton
31/10/1909
26/10/1909
31/10/1909
45
Lista parcial de passageiros do navio Frísia que viajaram para a Colônia de Gonçalves Júnior. As famílias de Jan Barendrecht, Teunis van Doorne e Jan
Verschoor.
Gedeeltelijke’ passagierslijst van de Frísia met
drie families die door zijn gereisd naar de
kolonie Gonçalves Júnior- Paraná.
De families; Jan Barendrecht, Teunis van Doorne
en Jan Verschoor
Na primeira viagem, em 21 de julho de 1909, o Frisia do Lloyd Real
Holandês tinha o casco pintado de cinza, bem como os mastros. Pouco
De ‘Frisia’ was tijdens de eerste reis op 21 juli 1909 grijs geschilderd,
net als de masten. Niet lang daarna, was het schip zwart en de masten
wit geschilderd
Arquivo: Orlei G. do Amaral
Arquivo: Cor Janse
tempo depois, o casco teria a cor preta e os mastros cor branca.
46
Às 19 horas chegamos a Curitiba. Uma pessoa da imigração veio nos buscar e levou-nos até nossa estadia.
Chá e pão já estavam nas mesas e, em seguida, podíamos dormir num prédio que podia abrigar até 300
pessoas.
Na manhã seguinte fomos visitar a cidade para fazer compras. Curitiba é uma cidadezinha tranquila,
espaçosa, com bondes como transporte; ruas mal conservadas, no ano de 1909. Desde então, muito
mudou e melhorou. Hoje em dia, possui praças bonitas, luz elétrica e bonde (80.000 habitantes).
No dia seguinte, domingo, 31 de outubro, choveu pela manhã, à tarde clareou, e pudemos passear
com algumas famílias. Havia pouco movimento e podia-se ouvir barulho de festas; para o resto foi mais
tranquilo do que uma aldeia na Holanda.
Segunda-feira novamente o trem partiria às 5 horas da manhã, então fomos dormir cedo. A viagem até
Ponta Grossa não foi tão interessante como de Paranaguá a Curitiba. A paisagem era ondulada, coberta
com campos abertos e matas nas baixadas. Em toda a parte se via pastos com bois e cavalos. Passamos
por muitas pequenas estações. Às 15 horas, chegamos à parada em Ponta Grossa, onde a bagagem
foi descarregada. A casa de imigrantes ficava a um quilômetro, e ao chegar lá, já estava noite. No dia
seguinte, procuramos as nossas espingardas e fomos caçar, o que não demorou, pois não encontramos
nenhuma caça. Acabamos de chegar em casa e veio um médico, pois muitos estavam doentes, com
câimbra e diarreia.
Antes de terminar o dia, eu mesmo me vi contaminado e fiquei deitado durante dois dias. A doença
foi chamada de doença do clima. A gente sente-se indisposto e sem vontade. Após dois dias, o médico
voltou. Recebi remédio, como minha esposa e filhos, pois todos ficaram doentes. No dia seguinte
continuamos. Nem deu para ver a cidade. A casa dos imigrantes ficava a três quilômetros da cidade, lá
onde a Companhia da Ferrovia tinha suas oficinas.
Embarcamos no trem para o último trajeto Ponta Grossa − Irati. Às 7 horas partimos. Às primeiras horas
havia campo aberto, com vacas e cavalos. Parecia ser bom para a pecuária e leiteria. Devagar a paisagem
foi mudando, tudo era mato e mais mato; de vez em quando víamos pequenas estações de trem, e perto
das aldeias uma serraria.
Ao meio-dia chegamos a Irati. Neste “município” se encontrava a Colônia, o nosso destino! Fomos
buscados e levados até a casa do imigrante. Após o almoço, precisamos buscar a nossa bagagem e, ao
terminar, já era noite.
No sábado, as primeiras famílias foram com a carroça para Gonçalves Júnior, o nome da Colônia, a uns
20 quilômetros, no interior. O restante das famílias descansou durante o domingo.
47
Já na segunda-feira várias famílias partiram para a Colônia de carroça, inclusive meu irmão e sua família.
Pouco tempo depois da saída, recebemos visitas de compatriotas que já moravam na Colônia. Os dois
queriam trabalhar na construção da estrada de ferro Rio de Janeiro - São Paulo - Montevidéu, que não
estava terminada em Birana e Santa Catarina. Estes amigos contaram tanta coisa ruim que ficamos com
medo de continuar. Um deles perdeu a esposa, não tinha nada para comer e passava fome. Mas não
desistimos, porque durante a viagem já havíamos escutado aquele tipo de reclamações.
Ao amanhecer, pudemos continuar, todos nós numa carroça, minha esposa, eu, duas meninas, um
menino; a menor, de 1 ano e meio, foi no colo da minha esposa, e com um pouco de bagagem, lá fomos!
Ainda não estávamos recuperados da nossa doença e a viagem ficou péssima. Uma simples carroça,
estrada péssima com tantos tocos e raízes das árvores. Devagar avançamos, umas três horas no caminho,
e escutei vozes conhecidas: − Ei, pare a carroça!
Lá estava meu irmão e um vizinho antigo, onde meu irmão achou hospedagem. Foi um encontro
inesperado. Eu sabia que ele também morava na Colônia, mas não esperava que ele fosse o primeiro a
encontrarmos. Ele também achou para nós uma hospedagem junto com uma família holandesa. A casa
dos imigrantes estava cheia demais e era péssimo para ficar.
No dia 8 de novembro havia se passado quase seis semanas desde a saída da Holanda. Desejávamos
descansar... “Descansar? As dificuldades eram só para começar. Que vantagem que o Senhor não divulgou
o nosso futuro, senão a vida seria insuportável”. As pessoas que dividiram sua casa eram estivadores do
porto de Rotterdam e haviam assistido o tiroteio em Paranaguá. Depois de alguns dias, um holandês me
ofereceu um lote, porque queria deixar o lugar. Pelo trabalho, queria receber 200 mil-réis. (200$).
Como preferimos morar na nossa casa, comprei o lote e em pouco tempo possuímos a nossa terra. Um
lote de 25 hectares, com uma casa medindo 8x4 metros. Custou 800 mil-réis. Este valor tinha um prazo
de 10 anos para pagar. Geralmente a terra era muito fértil e recebia 3 a 4 mil-réis (quatro contos de
réis). Meu irmão ainda não tinha achado um lote de seu agrado, então veio com a família, em total nove
pessoas, para morar conosco.
Foi melhor assim do que morar com estranhos. Já era final de novembro e a época para o plantio havia
passado. O solo não estava preparado, como os livretos de propaganda divulgaram. Só havia mato e
“selva”. Todo o mato precisava ser roçado, para se fazer a roça. Este trabalho era feito com uma foice,
que cortava as árvores menores e outra vegetação rasteira. As árvores grandes eram derrubadas com
um machado. Os tocos das árvores ficavam. Quando tudo estava bem seco, era queimado. Muitos bichos
prejudiciais eram destruídos, em especial cobras. As cinzas das queimadas fertilizavam o solo e a roça
estava pronta para se plantar milho ou feijão.
48
No Paraná, a melhor época de plantio para o milho é de setembro até dezembro, e de feijão é até janeiro.
No início, a gente não sabia nada e, até descobrir, a melhor época já havia passado. O melhor seria chegar
no mês de agosto no Paraná, para podermos preparar a terra; de outro lado, é preciso ter o dinheiro até
a colheita... Sem dinheiro, é melhor morar numa Colônia do governo, em geral muito distante.
Havia serviço aqui durante seis meses, na construção das estradas. Trabalhando nas estradas, seria
impossível trabalhar no próprio lote, pois já se passara meio ano e se ficara então sem avançar. Com
filhos maiores, ainda haveria possibilidades, pois este tipo de famílias avança mais rápido.
Ao chegar, escutamos muito da pobreza. Os primeiros colonos não ganharam mais apoio; a maioria
trabalhava longe, em especial na estrada de ferro. A família ficava sozinha em circunstâncias difíceis.
Não era de se admirar que muitas mulheres perdiam a sua honra e bom nome. Porém, muitas não eram
obrigadas pela fome, mas participaram também deste tipo de vida. A situação da Colônia foi conhecida
como imoral. Escutei que o fundador, o Sr. Gonçalves Júnior, mudou o nome da Colônia para Núcleo Irati,
para não sujar o próprio nome. Isso parecia acontecer em todas as Colônias.
Felizmente o Senhor poupou minha família e as próximas, para não cometerem este grande pecado.
Precisávamos, para ter apoio, também ajudar na construção das estradas. Aquele serviço não era pesado,
falava-se mais do que se trabalhava, e a única desvantagem era durante a manhã e tarde, andar por uma
hora, o que não era fácil quando não se é acostumado a subir morros. As matas, onde eram planejadas
as Colônias, em geral eram habitadas pelos brasileiros, caboclos e índios. Esses viviam nas florestas como
peixes na água; tudo era deles até chegarem os novos colonos, e eles iam adiante, entrando mais na
floresta. Ficava mais fácil para eles se mudarem do que para um europeu. Eles carregavam todas as suas
coisas no lombo de algumas mulas e montavam em poucos dias outro barraco.
Esses caboclos e índios faziam as primeiras trilhas pela mata. Horas e horas e estas trilhas se serpenteavam
pela floresta. Difícil era passar de cavalo ou burro. O caboclo ou índio nem se perdia na mata: eles acham
o caminho certo e mais curto.
No início de uma nova Colônia na mata, muitos ficam doentes, alguns não suportam a mudança do clima
e da vida, e doenças como tifo e malária. A mortalidade acontece em especial nas crianças pequenas,
que não podem ser atendidas como necessário. Comprar leite como na Holanda é impossível. Raramente
há leite à venda. As crianças ficam enfraquecidas até chegar à morte. O tratamento medicinal é gratuito,
mas precário. A farmácia fica no centro da Colônia, inclusive o médico pode ser visitado, mas visitar
doentes só em grande exceção. Muitas vítimas falecem por receberem o remédio errado.
Com o reveillon, faleceu o primeiro membro da nossa família, era a filha pequena do meu irmão, de um
1 de idade. No Brasil, os mortos têm que ser enterrados em 24 horas. Na Holanda, contam que por aqui
49
os mortos são enterrados em qualquer lugar, mas não é verdade, somente em caso de emergência. Para
os mortos é usado um pequeno caixão preto, com uma cruz na tampa e, por dentro, revestido com um
pano de linho branco. Assim são enterrados os mortos. Durante o primeiro meio ano o governo pagou as
despesas.
A mudança do ano ficou muito triste para nós, mas mesmo assim não podíamos reclamar. Durante alguns
meses a vida passou tranquila, até que de repente uma vizinha ficou doente. Ela morava a umas centenas
de metros de nós. Visitamo-la. Após 15 dias não foi mais preciso. A mulher forte faleceu, o que não foi fácil
para o marido, proveniente de Noord-Holland, num país estranho e em circunstâncias difíceis ficar viúvo
com dois filhos pequenos. Minha esposa e outra vizinha o ajudaram com o serviço, como lavar e costurar.
Assim ajudando, a outra vizinha falou, “ela faleceu, com 15 dias eles podem me enterrar também”. Nós não
levamos isto a sério, por causa de sua saúde, e até na mesma semana ela ficou doente e precisou de ajuda
dos vizinhos durante dois meses; ao falecer, deixou marido e cinco crianças pequenas.
Estas situações não são fáceis de esquecer. Na nossa proximidade faleceram mais duas pessoas, um filho
de uma família e um solteiro da cidade de Schiedam. Foi uma época muito triste, com o falecimento
em poucas semanas de quatro adultos e uma criança. De repente o nosso pequeno de 7 anos começou
a reclamar. Já fraco, na Holanda, ele perguntou: “Mãe, meu cachorro Irati também pode ir comigo
para o céu?”. Parece que ele tinha o pressentimento de que o fim se aproximava. Ele faleceu tranquilo,
dormindo na sua caminha.
A que situação nós chegamos? A morte é dura, em especial por perder o nosso filho tão querido e
ainda num país estranho. Feliz aquele que confia no Senhor. Somente Ele é capaz de dar consolo nestas
situações. No dia seguinte, levamos o nosso querido até o lugar onde ele ficará até o dia da ressurreição.
Quantos já se foram desde a abertura desta Colônia...
Meu irmão conseguiu um lote na mesma estrada do que o meu. Era abril, com tempo bom, semelhante
ao mês de outubro na Holanda. Ou como o sul da França, como dizem. O inverno não é rigoroso, mas
atrapalha. A partir de abril pode dar geada e de vez em quando até em novembro. São geadas capazes
de congelar água de um poço, e o gelo pode ter até um centímetro de grossura, em especial com o vento
do sul. Neve só vi uma vez em 15 anos e muito pouca. Para o sentimento parece ser bem mais frio, difícil
acontecer um inverno sem geada. Não é preciso ter medo do inverno, como na Holanda.
Alguns dias com tempo bom se passaram. Perdemos o nosso único filho homem e a esposa do meu
irmão ganhou o segundo filho. A vida continuava. Um bom tempo passou sem problemas. Moramos
alguns quilômetros um do outro, e assim ouvimos somente a partir de alguns dias uma notícia nada boa.
Doze dias após o nascimento do filho de minha cunhada, ela acabou por falecer. Que situação para o
marido, ficar sozinho com sete filhos. A causa de sua morte não sabemos, podia ter sido uma infecção.
50
No dia seguinte ela foi enterrada.
A morte é sem volta... após o enterro, fizemos uma reunião em família. Os filhos eram novos e decidimos
morar juntos com a família de meu irmão. Rapidamente aumentamos a casa dele com mais um quarto.
Alguns dias depois estávamos morando juntos, como uma família. O pequeno ainda estava vivo e recebia
de vez em quando um pouco de leite condensado, afinal não tínhamos sempre.
Havia se passado meio ano na Colônia; as primeiras geadas passaram e de dia o tempo era agradável.
Trabalhamos até junho com a construção das estradas. O serviço parou e todos os colonos, holandeses,
alemães e poloneses, foram demitidos. E agora? Sem emprego era impossível viver, mesmo tudo sendo
barato. Após algumas semanas veio a solução. Um serviço a 20 quilômetros de distância. Trabalhar de
segunda a sexta, e sábado voltar para casa. Meu irmão era mais velho do que eu, então peguei a picareta,
pá, bolsa com mantimentos, tudo o que era necessário e parti com um grupo. Meu irmão ficou em casa
com a família dupla. Os dias passaram ligeiros e o trabalho não era tão difícil nas estradas. Só complicava
com a chuva, uma vez nem conseguimos dormir e nem descansar.
Nossa cabana se encheu de água. Com um cobertor nos ombros, ficamos esperando agachados até o
amanhecer. Como o tempo não melhorou, decidimos voltar para casa, durante três horas andamos a pé,
com a chuva e o barro, e chegamos ensopados em casa. Assim, passaram os meses de inverno.
Foi inaugurada uma escola, frequentada por algumas crianças, que infelizmente aprenderam pouco. O
professor, brasileiro, era sem estudo, antes carroceiro. Após um ano indo à escola, dificilmente conheciam
o ”abc”. Nas cidades e no interior as reclamações eram gerais: “As crianças não aprendem nada!”. Nas
escolas primárias o ensino era gratuito, mas os professores não eram competentes. Cada etnia tenta ter
a sua própria escola, em especial os alemães, os quais lutam muito para este fim. O pastor é, em geral, o
diretor da escola. Além da religião católica ter uma igreja em cada comunidade, existem mais ou menos
uns 100 pastores alemães luteranos para as escolas alemãs.
Chegou o mês de agosto e podíamos iniciar o plantio de batatas. Preparávamos também a terra para o
milho e feijão. Centeio e trigo já estavam alto e tiveram um crescimento bom. O menino pequeno não
estava bom de saúde, faltava leite, e ele ficou doente e enfraquecido. Logo precisamos levá-lo para o
enterro. O resto da família ficou bem de saúde e já estava acostumada com o clima. Trabalhamos todos
para plantar o máximo possível, ainda não sabendo que tudo seria de graça. Eu mesmo havia ficado com
meu lote, cuidávamos de dois lotes e foi um prazer ver a terra coberta com milho e feijão.
A terra do meu irmão estava com um pedaço grande de milho, mas de minha casa não a enxergávamos,
porque ficava atrás do morro alto. Foi uma sorte. Em novembro escutamos que iriam chegar os
gafanhotos. Não demorou e milhões deles aterrissavam voando. Isto foi uma tentação. Muitas pessoas
51
tentaram assustá-los, fazendo barulho com latas vazias de petróleo; nada adiantou. Após uns dias não
sobrou nada. Nem uma única folha verde. A esperança para uma colheita boa se foi. Só ficaram os paus.
Os gafanhotos continuaram depois da destruição e assim acabaram com muita coisa num verão. Eles
não voam alto e seguem as linhas abertas na mata. O lote de meu irmão foi poupado. O pior era ainda
para chegar. Os gafanhotos põem ovos na terra durante a visita. Após algumas semanas nascem ainda
mais, e com muita fome. Mesmo quando ainda não voam durante algumas semanas, eles avançam até
o próximo plantio.
Não sobra nada. Alguns colonos prepararam novamente as roças, para não perder tudo. Em geral, resta
muita decepção e não dá para admirar que muitos partem, um para cá, outro para lá.
Nesta época falamos com um holandês, que tinha o mesmo pensamento que nós. Concordamos. A vida
espiritual estava sofrendo, precisávamos tentar fazer cultos nos domingos. Meu irmão e eu fomos usar
uma casa para este fim e o nosso conhecido poderia fazer a pregação. No primeiro domingo fizemos o
culto. Várias famílias vieram. Logo conseguimos uma casa vazia do governo no centro da Colônia para
este fim. Agora, cada domingo havia um culto. Mesmo assim, não dava para continuar em casa. Ainda
não passávamos necessidades, mas o futuro parecia incerto por causa da destruição dos gafanhotos.
Precisávamos arrumar emprego.
Cem quilômetros para frente, pelo trilho, ia ter uma nova Colônia, faltava uma estrada de 50 quilômetros
pelo interior. Nós queríamos - alemães e holandeses - trabalhar com uma turma. Então, na primeira
semana do ano novo, fomos. Meu irmão ficou em casa. Antes de chegar ao trem, foi uma viagem de
três horas a pé. Com o trem de carga, conseguimos chegar a Marechal Mallet, à noite, e precisávamos
descer durante mais quatro horas a pé. Numa casa em construção dormimos, algumas pessoas ficaram
lá fora. De manhã, depois do café, de novo a pé. Quando chegamos depois de muitas horas, fizemos uma
cabana grande e duas pequenas. Podíamos descansar em cima da madeira fina, capim e samambaias.
Na manhã seguinte poderíamos iniciar o trabalho. Todos já tinham experiência. O cozinheiro cuidava da
alimentação e assava pão. Tudo deu certo.
Passaram-se alguns dias de trabalho, e de repente um grito! “O que é que está acontecendo?” “Uma onça”,
pensou um. Em meio a bastante confusão, fomos até lá, a uns 100 metros e um compatriota acidentou-se.
Uma árvore cortada pela metade; ao cortar a última raiz, imediatamente esta caiu em cima da cabeça do
infeliz trabalhador. Que situação, tudo tão longe da casa! Fizemos um caixão improvisado e colocamos o
corpo do homem. Esperaríamos até receber autorização. Mesmo sem, decidimos no dia seguinte enterrálo ao anoitecer, com a presença de todos. O chefe da nossa turma, um belga, falou algumas palavras. Eu
mesmo fiz uma cruz de madeira, com o seu nome e a data do falecimento, que foi colocada no seu túmulo.
Uma pessoa voltou à Colônia para avisar a família sobre o acidente. O acidente não fez muita impressão
nos homens, e o trabalho continuava.
52
Oerwoud in de buurt van Linie Ordenança, 2010
53
Mata nativa na região da linha Ordenança, 2010
Começou a chover bastante, o que é normal para o mês de janeiro. O único problema que a comida era
transportada pelos burros e ficou impossível atravessar os riachos. Faltou comida, não muito prazeroso,
lógico... Resolvemos caçar porcos, havia bastante, pois eles vieram visitar nosso acampamento à procura
de lixo. Pertenciam aos brasileiros que lá moravam. Não demorou e então tínhamos carne suína fresca.
Alguns suínos perderam a vida e os proprietários notaram o prejuízo, e então seguraram os suínos. Como
a chuva continuou, decidimos voltar para casa.
Ensopados, chegamos no dia seguinte à estação de onde partimos de trem. Após três horas a pé,
reencontramos nossos familiares com saúde. Naqueles dias veio um holandês, o Van den Berg, que
morava em outra Colônia, nos visitar. Informei-me com ele. As informações que me deu eram muito
atrativas. Aquela Colônia, Carambehy, ficava no campo aberto e a somente quatro horas da cidade de
Ponta Grossa. Os novos colonos recebiam ajuda para tudo. Em troca do pagamento parcelado de 10
anos, contou-me que recebeu um pasto, nove vacas e alguns bois para o trabalho, implementos, casa
etc. Soava bonito! Meu irmão e eu decidimos visitar Carambehy.
Por causa das despesas da viagem, meu irmão foi com outra pessoa e eu ficaria em casa. Ele gostou
tanto que até já tinha escolhido dois lotes com casa. Ao voltar, foi planejado o nosso futuro! Era assim
como nos contaram, só o solo era pobre, mas com um pouco de adubo cresceu o centeio bonito. Para
cada colono foi virado um pedaço com um arado a vapor e lhe foi ajudado em tudo. Decidimos vender os
nossos lotes em Gonçalves Júnior. Muitos holandeses e alemães já tinham ido embora. Seus lotes foram
comprados por poloneses e ucranianos. Sempre achavam-se compradores, como nós.
Na nova Colônia, cada família morava na sua casa, porém mais perto da casa do vizinho. Os dias passavam
e chegou a hora da partida. Não foi fácil separar-se de todos os amigos; também por causa dos cultos
de domingo. Ainda não conhecíamos o nosso novo futuro. Um conhecido foi conosco durante um mês,
para conhecer o lugar. Ao gostar, ele também resolveu vir com sua família. Após uma viagem cansativa
chegamos, dia 29 de março, em Carambehy. A Colônia foi inaugurada um ano e meio antes. Ela fica
junto com a ferrovia São Paulo - Rio Grande do Sul, 20 km de Ponta Grossa, a segunda cidade do Paraná,
fundada cerca de 100 anos antes.
A Colônia era uma fazenda de 10.000 hectares. As fazendas grandes, e têm como divisas canyons e rios.
O solo é arenoso e pobre, aqui e ali mata nas baixadas com os rios. Nossa casa, onde até hoje moramos,
ficara pronta para usar. As casas neste local são bem melhores, com tamanho de 10x4 metros, divididas
em três quartos, com uma cozinha ao lado. Vidros são um luxo, mas são mais necessários do que na
mata, por causa do vento.
54
Administrativamente, Carambehy pertencia ao município de Castro, uma cidadezinha bastante antiga. A
Brazil Railway Company adquiriu a fazenda em 1909 com o objetivo de assentar colonos na pecuária e
na agricultura. Também aqui, como na maioria das Colônias novas, faltava uma boa organização. Muito
dinheiro foi jogado fora. Faltou experiência. Cada colono ganharia 25 hectares, com casa, sem medição
ainda. Depois da construção da cerca de 100 casas, a diretoria notou que cada colono precisava de 50
hectares a mais para sobreviver. Não foi um problema para nós, as demais casas foram vendidas baratas
e podiam ser usadas para a construção de barracões e estábulos. Faltava ainda a fábrica de laticínios, e os
colonos foram obrigados a vender o leite produzido à Companhia. O diretor, um suíço, viajou durante as
primeiras semanas para a Europa para atrair mais colonos. Durante o inverno, sustentei a família como
carpinteiro e mais tarde como pedreiro, para a construção da fábrica de laticínios. Era pegar ou largar.
Meu irmão viajou para a Holanda para procurar uma esposa. Veio a notícia que provavelmente ele
conseguiria trazer mais algumas famílias. Foi uma notícia boa, já estávamos com cinco famílias holandesas
e com mais algumas tudo ficaria mais agradável. Meu vizinho morava a meia hora de distância. O inverno
estava passando e, com uns hectares de centeio, ficou ótimo. Mesmo assim, tive somente um pouco de
fósforo. As batatas, milho e feijão não ficaram bons. Ganhei uns bois, um arado e uma vaca, não as nove,
como prometido.
Alguns colonos que haviam chegado um ano antes - alemães, franceses e suíços - já tinham um plantel
bonito. A entrega acontecia com favores ou depois de muitas reclamações. Os primeiros colonos tinham
a preferência, tudo para atrair outros colonos, apesar dos esforços da Companhia. Alguns meses mais
tarde e o diretor voltou da sua viagem da Europa, mas não trouxe colonos. Somente um novo diretor
para a fábrica de laticínios, um homem elegante, suíço, e um químico que não sabia muito de leite.
Gastaram muito dinheiro para a instalação da fábrica de laticínios, mas tudo foi mal planejado. Por azar,
a alfândega segurou as máquinas e veio mais a tarifa de importação, num valor de 25 contos de réis. Pela
sorte, o diretor ganhava salário até o funcionamento da fábrica. Ele investiu o próprio dinheiro na fábrica
e instalações.
Voltou o meu irmão, sem esposa. Com ele vieram outros compatriotas: J. Voorsluijs, antes professor
cristão, e Leendert e Arie de Geus, agricultores. O primeiro, filho do produtor rural, com um diploma
de agricultura, e os outros cresceram na prática. Para nós era uma grande vantagem, apesar de que os
holandeses que já estavam morando aqui sabiam a respeito da vida numa chácara. Os novos compatriotas
não demoraram para achar um lote, inclusive casa. Os três cooperariam, porque deixaram as esposas e
filhos na Holanda a princípio.
A ajuda das mulheres numa chácara é indispensável. Cada um começou a trabalhar com vontade. A
terra parecia boa e atraía cada um, porém decepcionava... Sem esterco ou adubo era impossível plantar,
fora do capim nativo do campo. Precisava se ter experiência. Só plantamos ou semeamos aquilo que
55
é possível deixar crescer, dependendo do adubo. O número de habitantes não aumentou muito.
Naquela época, eram 25 famílias de etnias diferentes. Apesar dos investimentos, os resultados foram
decepcionantes. Não era culpa dos colonos, o principal era o diretor da Companhia, que gastou demais.
Com casas construídas cada uma por 700 mil-réis, dois terços precisaram ser demolidas. Centenas de
hectares foram arados; muitos implementos agrícolas comprados; finalmente tudo foi controlado e... o
diretor demitido. Foi gasto 40 contos de réis, sem mencionar o valor na administração.
Tudo isso freiou o desenvolvimento da Colônia. Veio um diretor novo, porém a construção das casas
parou e a fábrica de laticínios ficou sem terminar. Os colonos tinham recebido todas as vacas. Cada um
começou a produzir manteiga e queijo para sobreviver. Foi-se o ano de 1912 e a vida era barata. Um dos
compatriotas visitou a Holanda e após algum tempo trouxe algumas famílias.
Aconteceu um acidente neste verão. Meu irmão foi picado por uma cobra, mas sobreviveu, graças a Deus,
com uma injecção de soro antiofídico. Na Colônia de Gonçalves Júnior também já havia escapado por
pouco da morte. Porém, trabalhando na mata, de repente caiu um galho enorme, justamente no lugar
onde ele um pouco antes ficara. Assustamo-nos muito e não podíamos agradecer. Um dos holandeses
que veio por último comprou terra perto da cidade, pagou uma parte e o resto ele pagaria depois de ter
buscado a sua namorada da Holanda. Meu irmão resolveu ir junto, não estava se sentindo muito bem,
sem esposa e com seis filhos. O primeiro ficou doente e meu irmão cuidava dele.
Chegaram na Holanda fim de fevereiro, com muito frio. O companheiro foi para seus pais em Gelderland,
e por lá ficou muito doente. Ao chegar na casa dos nossos pais, também meu irmão ficou doente e, após
ter ficado dois dias na cama, veio a falecer. A tristeza dos meus pais foi grande, porém Deus faz o que
Ele quer. Minha família teve consolo pela fé. Imagine como chegou esta notícia depois de cinco semanas
para mim, o único irmão e seus filhos.
O diretor da Companhia propôs-me deixar os filhos no orfanato. Não concordei e eles ficaram conosco,
afinal, os maiores já sabiam se virar. Algumas semanas depois, vieram mais algumas famílias da Holanda.
A Colônia cresceu, inclusive a situação econômica, porque os últimos vieram com capital. Os colonos das
outras etnias, um por um, saíram da Colônia, e nós, holandeses, ficamos na maioria, apesar de alguns
também partirem.
Alguns meses passaram. A guerra acendeu na Europa e a emigração parou. O número de habitantes até
diminuiu. Muitos filhos casaram e fortaleceram as várias famílias. O ensino era fraco até então. Uma das
filhas maiores da família de Geus iniciou o ensino, porém outra atividade a impediu de continuar. Durante
os domingos de manhã, nos reunimos numa casa de Voorsluijs. Ele já era professor numa escola cristã
na Holanda e cuidava do culto. Ele deixou o ensino para se dedicar à vida rural, agora trabalhando na sua
chácara, porque funcionários são raros. Em 1916, veio outro diretor e terminou a fábrica de laticínios.
56
Uma escola grande e casa para o professor foram construídas. As duas filhas do De Geus começaram a
fazer queijo. Foi por um bom tempo, e o queijo foi premiado com ouro numa exposição em Montevidéu.
Infelizmente, elas não ficaram por muito tempo, uma voltou para casar na Holanda, a outra voltou para
a casa dos pais. Até a escola ganhou um professor holandês, indicado para dar aulas. Aqui deu alguns
problemas. Os holandeses queriam aula em holandês, os alemães em alemão, e também as outras
nacionalidades fizeram as suas exigências. As briguinhas acabaram com a união, até na fábrica de queijo.
A produção de leite ficou baixa, em especial durante o inverno. Faltou um bom especialista para fazer
queijos, e deu prejuízo até parar. A Companhia, vendo os problemas, vendeu 3.000 hectares para a
família De Geus para pagar em 10 anos. No fim, os holandeses compraram tudo. Cada um trabalhando
por si, e cada colono fazia queijo. O produto era de boa qualidade e conhecido como “Queijo Hollandez”.
Neste verão, foram premiados os produtos laticínios pelo I.A.B. (Instituto Agrícola Brasileiro) com o
“Grande Diploma de Honra”. O senhor Voorsluijs cuidava das crianças, quando a escola ficou fechada.
Na mesma construção de madeira onde houve os cultos foram então dadas as aulas de três horas diárias.
Este ensino deu um empurrão às crianças, mas o Sr. Voorsluijs teve que parar, para cuidar da sua chácara.
Outra pessoa experimentou, mas parou por causa do salário baixo.
As crianças ficaram novamente sem aula até julho de 1924, quando veio, de repente, o Sr. P. F. Matthijssen.
Ele era o antigo diretor de uma escola na Holanda e até trabalhou em São Paulo; também havia feito
viagens de negócios para Mato Grosso e Europa. De ida, ele passou por Carambehy, já tinha boas relações
por aqui. Por ser impedido de voltar para São Paulo, aceitou dar aula por um salário combinado. No ano
passado havia 26 alunos, os maiores de 16 anos já abandonaram a escola. Precisavam trabalhar. Agora
tem, em média, uns 20 alunos.
A aula sempre começava e terminava com uma oração, mesmo assim, ainda não havia aula em estudo
Bíblico. O Sr. Voorsluijs cuidava durante o domingo de tarde desta tarefa. De manhã, a partir das 10
horas, havia os cultos, em geral de uma revista chamada “Muita Graça”, sob redação do Dr. De Moor e
Dr. Wielenga. O ensino ficou muito fraco, apesar do bom professor.
O número de famílias, 19 no total, também foi pouco, e assim faltavam recursos para o ensino. O professor
ganhava por mês somente 125 mil-réis. O dinheiro estava escasso, e felizmente veio ajuda da Holanda
em intermediação com a União Geral Holandês, em cooperação com a União dos Professores Cristãos.
Apesar de todas as dificuldades, o futuro se mostrou muito bom, lógico que com algumas decepções, e
ficamos confiantes no nosso Senhor.
Carambehy, primavera 1926
Leendert Verschoor.
57
Estrada de ferro na Serra do Mar-Paraná
De spoorlijn door het Atlantisch Kustgebergte-Paraná
58
Arquivo: José M. Grácia Araújo
Inauguração da Colônia Gonçalves Júnior, em 1908, em frente da casa de comércio
do coronel Grácia, o primeiro à esquerda. Ao lado, um grupo de imigrantes holandeses.
‘Officiële opening’ van de Kolonie Gonçalves Júnior in 1908, vóór de winkel
van kolonel Grácia, de eerste persoon links, met een groep Nederlandse immigranten
59
Arquivo: Emilio Hoffmann Gomes
Holandeses na abertura da Linha Pinho, Colônia Gonçalves Júnior, 13 de dezembro 1909.
Estação Ferroviária Iraty, inaugurada em 1899 na localidade de Covalzinho
Het station van Iraty 1899, destijds nog Covalzinho genoemd
Elogiados pelos administradores, pela dedicação e capacidade de trabalho.
Hollanders bij de opening van de linie Pinho, kolonie Gonçalves Júnior op
Arquivo: Casa da Cultura Irati
13 december 1909. Geprezen door de werkgevers, vanwege hun toewijding en werklust.
60
Arquivo: Cleri Boot
Folha do diário de Leendert Verschoor. Dia 8 de novembro de
1909, a chegada em Gonçalves Júnior. Anotações da compra
do lote nº 6 na linha C do holandês A. Brand que desistiu,
cama, mesa, bancos, ferramentas, machado e até duas
casinhas, inclusive cachorro.
Embaixo a compra de 20 litros de milho, seis litros de feijão e
a data de plantio de batatas, couve-flor, etc.
Aantekeningen van Leendert Verschoor. Aangekomen
in de kolonie Gonçalves Júnior op 8 november 1909.
Overname van lot nr 6 van de Hollander A. Brand die
weer weg wilde. Aankoop van o.a. meubelen en de
koop van zaaizaad met plantdatum
61
61
Arquivo Público de Curitiba
Área total de 6.240 hectares foi dividida em 286 lotes rurais e 119 lotes urbanos na sede e no mapa
separado, embaixo, o loteamento de Volta Grande.
Het gebied van 6240 hectare was verdeeld in 286 percelen voor landbouw en veeteelt en 119
percelen in de bebouwde kom en op de kaart onderaan, het kavel van Volta Grande.
62
Mapa parcial do distrito de Gonçalves Júnior.
Inicialmente as Linhas foram numeradas, I, II, III, etc. O Sr. Anne van der Laars e seu filho Eduardo tiveram os lotes 1 e 5 na linha XII. Willem
Hennipman, lote 5 na linha VI, Willem Gerritsen, lote 6 na linha I, Johan Barendrecht, lote 18 na linha X, Gerrit Bankersen, lote 16 na linha XV,
W. A. Kranenburg, lote 42 na linha XI, Hendrik Intema, lote1 na linha II e também o lote 31 na linha II, Johannes (Jan) Vriesman, lote 8 na linha
III, Hendrik Smouter, lote 6 na linha IX, Cornelio Verhagen, lote 4 na linha IX, e Jan e Leendert Verschoor, os lotes 1 e 6 na linha III, entre outros.
Neste mapa estão indicados quantos riachos e pequenos rios têm na região, que é bastante montanhosa.
Detail van de kaart van het district Gonçalves Júnior.
In het begin waren de Linies genummerd, I, II, enz. Bovenstaand enkele namen van kolonisten met nummers van hun percelen en linies.
63
Antes de Jan Verschoor, o mesmo terreno, o lote I na linha III, constava
no nome do holandês Corstian Haagers. O irmão de Jan, Leendert, após
a chegada dia 8 de novembro de 1909 na Colônia, já ganhou o seu Título
Provisório, lote de terras nº 6 - linha III, no dia 30/12/1909, assinado pelo
chefe da Comissão Dr. Francisco Gutierres Beltrão. O Leendert comprou
o lote do holandês Berthus Brand, que desistiu. Os vizinhos holandeses
na linha III eram: Anne Haagsma - lote 2, Cornélio Blankensteijn - lote 3,
Mathys Blankensteijn - lote 4, Cornélio J. Aarts - lote 5, Jan Vriesman lote 8, Hendrick Hakke - lote 9 e Teunis van Neutegem - lote 10 e alguns
colonos alemães.
Jan Verschoor
Confrontações do lote
Nordeste- lote 3 linha III
Noroeste- lote 2 linha VII
Sudeste- caminho linha III
Sudoeste- lote 13 linha I
Het perceel van Jan Verschoor, lot I op linie 3 bleek eerder van de Hollander Corstian Haagers te zijn. Leendert Verschoor
had zijn voorlopige contract van zijn perceel nr 6- linie 3 op 30 december 1909 al ontvangen, ondertekend door de chef
van het comité dr Francisco Gutierres Beltrão. Eerder was het perceel in handen van de Hollander Berthus Brand, die
vertrok. Enkele buren waren; Anne Haagsma met lot 2, Cornélio Blankensteijn nr 3, Mathys Blankensteijn nr 4, Cornélio
J. Aarts nr 5, Jan Vriesman nr 8, Hendrik Hakke nr 9, en Teunis van Neutegem nr 10, en enkele Duitse buren.
64
Praça Central da Sede em Gonçalves Júnior
Rua Dr. Greenhalgh (no fundo a hospedaria)
Rua Dr. Silvino Faria
Rua dr. Greenhalgh met op de achtergrond het immigrantenhuis
Rua Engenheiro Dias
65
Oostenrijkse familie
Kolonistenhuis
66
Casa de colono.
Família austríaca.
Primeira cultura de um colono alemão.
Tipo de casa do colono.
Het eerste gewas van een Duitse kolonist
Typisch kolonistenhuis
Cultura de trigo e centeio.
Het planten van rogge werd door de Federale
Regering aangemoedigd, desondanks werd de oogst
in het jaar 1909, inclusief maïs in september 1909
geplant, volledig door vogels en ratten opgegeten.
De kolonisten zaaiden tussen boomstompen en
slechts weinig kolonisten hielden hun land vrij van
onkruid. Er werden maïs, bonen, aardappelen,
kool, groenten, rogge, tarwe, haver, gerst, tabak,
maniok, tomaten, meloenen en hier en daar wat
rijst verbouwd. De vrouwen gebruikten maïsmeel
en rogge voor het maken van brood.
Tarwe en rogge aanplant
A cultura de centeio foi incentivada pelo governo
federal, porém, em 1909, os passarinhos e ratos
acabaram com tudo, inclusive o milho plantado em
setembro de 1909 foi completamente comido por
ratos. A maioria dos colonos semeou entre os tocos,
a safra crescia junto com as plantas daninhas e
somente poucos colonos limpavam a roça. Na época
foi plantado milho, feijão, batatas, couve, verduras,
centeio, trigo, aveia, cevada, fumo, mandioca,
tomates, melão e, aqui e ali, arroz. As mulheres dos
colonos faziam broas de fubá (milho) e de centeio.
Em geral, as hortas eram dos colonos holandeses e alemães (foto) e foram muito bem cuidadas.
De groentetuinen van de Hollandse- en Duitse (foto) kolonisten werden over het algemeen zeer goed verzorgd.
67
Vista de casas na linha 7
Hospedaria do Núcleo em Gonçalves Júnior
Gezicht op Linie 7, enkele bewoners; João Kapudeck= Jan Kamperdijk,
Het immigrantenhuis van de kolonie.
Arie van Opstal- lot 5, Gerardus Frenken - lot 3 en Adrianus Stock-lot 2.
Ao chegar na Colônia, um colono falou que moravam seis famílias na Hospedaria
e depois de alguns dias ficaram com 18 grandes famílias, assim por três meses.
Dormiram em cima de tábuas e um tapete de palha, sujo e com mau cheiro.
Cozinhavam lá fora, e com chuva comiam os alimentos crus. Consequência:
muitos doentes. Aconteceu que, numa semana, faleceram três crianças
pequenas, que foram levadas para o cemitério (relato de um colono que
morava lá entre 6/12/1909 e 9/3/1910).
Bij aankomst in de kolonie vertelde een kolonist dat er zes families in de barak
verbleven en na enkele dagen al achttien grote families, en dit gedurende drie
maanden. Ze sliepen op planken met een mat van stro, vuil en stinkend. Ze
kookten buiten en bij regen aten ze ongaar voedsel of brood, zodat er veel
zieken waren. Het gebeurde, dat er in een week drie kinderen stierven en naar
het kerkhof werden gebracht. (verslag van een kolonist die tussen 6 december
1909 en 9 maart 1910 in het Immigrantenhuis verbleef).
Casa comercial de Manoel Grácia (setembro de 1909).
De winkel van Manoel Grácia, september 1909
68
Vi um grupo de colonos holandeses em frente de suas casinhas... Os mais pobres andavam descalços e trocavam até a roupa por comida, quem
ficava doente não podia mais trabalhar e a situação ficou péssima. Aqueles colonos que trabalhavam na construção das estradas já enfrentavam
dificuldades, sem falar nos que não conseguiram um emprego. As casas dos colonos na sede mediam 8x4 metros, com dois compartimentos. Na
nova Colônia, Volta Grande, a seis km da sede, as casas eram de 6x4 metros e mais simples, e a vida longe da sede era bem mais difícil. Apesar
de todos os problemas iniciais, tentou-se fundar uma associação holandesa, porém sem resultado, pois faltava união. A sede tinha uma padaria,
um açougue, duas casas comerciais, um salão de dança (dono holandês) e três bodegas.
Een groep Hollanders voor hun huisjes. De armere families liepen blootsvoets, en ruilden kleding voor voedsel, wie ziek werd, kon niet werken
en zakte dieper weg in de ellende. De kolonisten die aan de wegen werkten, hadden al moeilijkheden genoeg, laat staan hen die geen werk en
dus geen inkomsten hadden. De kolonistenhuizen van 8x4 meter bij het centrum hadden 2 afdelingen. In de nieuwe kolonie Volta Grande op 6
km. van het centrum van Gonçalves Júnior, waren de huizen 6x4 meter met één ruimte en zeer simpel gebouwd, tevens was het leven verderop
een stuk moeilijker. Alhoewel getracht werd een Hollandse Vereniging op te richten, lukte dit niet door de verdeeldheid onder de mensen. In het
centrum waren een bakker, een slager, twee winkels, een danszaal (van een Hollander) en drie kroegen.
69
Uma família em acomodação provisória, pela aparência colonos holandeses, 1909.
Een familie bij hun tijdelijk onderkomen, hoogstwaarschijnlijk Hollanders
Segundo o artigo 21 do livreto de propaganda do governo, seria oferecida uma casa boa, respondendo às exigências de higiene, como a terra, já
preparada para o primeiro plantio do proprietário futuro.
Art.21. Propaganda boekje van de Bondsregeering. Als normale toestand geldt, dat op ieder landelijk perceel een weldoortimmerd huis, aan
hygiënische eischen beantwoordende, als woonplaats voor den immigrant en zijn gezin zal worden gebouwd; eveneens zal een stuk grond voor
de eerste aanplantingen van den toekomstigen eigenaar in gereedheid gebracht worden.
70
Grupo da comissão
Arquivo: Juanita Los Haagsma
Het comité
Foto de 1910 da família holandesa van Dommelen,
uma família dizimada inteira pelas muitas doenças, como: tifo, febre amarela e malária.
Deze foto werd in 1910 genomen van de familie van Dommelen, een familie
die door de vele ziekten (typhus, gele koorts, malaria) geheel uitstierf.
71
Het dagboek van de emigrant Leendert Verschoor over zijn reis in 1909 van Nederland naar de kolonie
Gonçalves Júnior werd pas in 1926 in het krantje van de “Christelijke Onderwijzer” in Nederland
gepubliceerd. Dit verhaal geeft een idee over de moeilijkheden van alle immigranten die Brazilië in die
tijd binnenkwamen. De titel was:
HOLLANDERS IN BRAZILIË
De emigratie van Hollanders naar Brazilië was het grootst in de jaren 1908 en 1909. In alle hoeken
van het land maakten mensen zich gereed om als landbouwer naar Brazilië te gaan. Ook in dit opzicht
had reclame haar doel niet gemist. Wat werd al niet aangeboden aan allen die een nieuw vaderland
zochten:
1. Vrije reis met een Holl. Boot over de oceaan;
2. Vrije landreis tot aan de plaats van bestemming;
3. Land, zo vruchtbaar als maar te vinden is, voor een lage prijs;
4. Een woning inclusief;
5. Ondersteuning door verstrekking van levensmiddelen, gedurende de eerste zes maanden;
6. Landbouwgereedschap.
Meer nog: dat beloofde land is gelegen in een streek waar water in overvloed is, met een gezond
klimaat, vrij van inheemse ziekten, gelegen in de nabijheid van spoorweg of grote rivier, zodat men de
producten snel vervoeren kan naar de grote markten.
De koopprijs van het land en de andere voorschotten kon men in tien jaar afbetalen.
Wat kan men meer verlangen als men een nieuw vaderland wil zoeken om een onafhankelijk bestaan
te verwerven. Deze gelegenheid was dan ook voor mij té mooi om er geen gebruik van te maken.
Jarenlang reeds wilde ik emigreren; dikwijls had ik geprobeerd naar Transvaal of naar Canada te gaan,
maar mijn geldmiddelen waren echter steeds ontoereikend. Met mijn werkkring was ik ook niet meer
tevreden. Wel was ik elke dag als “mijnheer” gekleed, maar mij trok het boerenleven waarin ik was
opgegroeid zeer sterk, té sterk.
Na veel wikken en wegen, na het inwinnen van veel inlichtingen zowel van particulieren als van de Regering
over de toestanden in Brazilië, besloten mijn broer en ik met onze gezinnen de grote stap te wagen.
In de mooie Septemberdagen van 1909 maakten wij ons gereed het vaderland te verlaten en naar den
vreemde te gaan. Dat waren dagen van geduchte in- en overspanning; de een raadt dit, de andere dat;
de een scheldt, de ander beklaagt.
Zélf wordt men heen en weer geslingerd, vaak komen gedachten aan allerlei narigheden, maar
luchtkastelen bouwt men ook.
72
De 29ste september namen we afscheid van familie en vrienden en scheepten ons in op de “Frisia”
van de Koninkl. Holl. Lloyd. ‘s Middags om één uur werd de loopbrug ingehaald en om vijf uur waren
we op ‘t ruime sop. Een fijne motregen verdreef ons spoedig van het dek naar onderen. Hier was weer
werk voor ons: alle handbagage moest worden opgeborgen en ook moest worden omgezien naar de
slaapgelegenheden. Gelijk begint men het gemis van eigen haard te voelen. Van de passagiers kent
men bijna niemand, de behuizing op de boot valt tegen; de slaapplaatsen zijn niet ingedeeld voor de
verschillende families. Enige honderden ledikanten staan in een ruimte, twee aan twee op elkaar, met
nauwe gangen ertussen. Alles is van ijzer en staal. Op elke niet te ruime slaapplaats ligt een matras en
een hoofdkussen gevuld met houtwol, en een deken. Dat is je nachtverblijf, om te slapen voldoende
maar ‘t is toch zeer onvrij. De eerste nacht sliep ik goed. Toen ik ontwaakte waren we reeds in Dover.
Dat was voor ons zeer geweldig, zoiets moois had men in Holland nog niet gezien, meenden velen.
Grote bergen, zeer wit, krijtbergen zegt men, met groene toppen, waartussen de huizen verborgen
staan. Om 12 uur wordt de reis voortgezet. Het eten en drinken is goed en overvloedig. ‘s Morgens
om 7 uur soep met brood; om 11 uur aardappelen, vlees, brood en wijn; ‘s namiddags thee en ‘s
avonds nog eens warm eten. Het vaatwerk voor het eten en drinken bestaat uit een blik dat ieder
voor zichzelf moet schoonhouden. Een grote blikken schotel van ongeveer 15 cm hoog en 35 cm in
doorsnee, verdeeld in vier vakken, dient om het middageten te halen voor één groep personen die op
dezelfde kaart zijn vermeld, de “bakschaft”.
Verder krijgt ieder nog een bord, lepel en een kroes en een blikken kruik voor wijn of thee. Wijn- daar
is een Hollandse werkman niet aan gewend en waar veel van de passagiers de wijn niet lusten, blijft
er voor de anderen des te meer, soms zoveel dat meerderen te veel kregen. Toch werd dit niet altijd
opgemerkt, omdat de tweede avond zeer velen zeeziek waren en ook zonder wijn zeer onpasselijk
waren. De nacht ging zonder problemen voorbij. ‘s Morgens was bijna iedereen zeeziek. Een dikke mist
omhulde ons, zodat de meesten maar op hun houtwolmatras bleven liggen; dan hadden ze het minst
last van de zeeziekte.
Tegen de avond klaart het weer wat op, zodat op verre afstand de lichten van de vuurtorens aan de
Franse kust zichtbaar zijn.
‘s Morgens om acht uur lagen we voor La Rochelle op stroom om nog enige passagiers aan boord
te nemen: om 11 uur vertrokken wij weer. Spoedig ging het belletje voor “eten halen”; ons aantal is
vergroot door enige Turken en Fransen. ‘t Weer is prachtig. Allen zijn op het dek, want onder is het te
druk. Men zet alles vol met slaapplaatsen. Bij het naar bed gaan, liggen we in onze hoek in rijen van
vijftien personen, alle twee hoog.
‘s Morgens de eerste Zondag op zee. Onze gedachten brengen ons terug naar ‘t verlaten vaderland,
waar we in de geest onze familie en vrienden zien opgaan naar ‘s Heeren huis om zich te scharen
rondom de leraar. Dit missen we nu; de drukte aan boord of lezen neemt dat gemis niet weg. Tegen de
73
middag komt de kust weer in zicht; ‘s namiddags om 5 uur kwamen we voor anker voor Coruna. Van
alle zijden komen parlevinkers aanroeien, om hun verschillende waren te verkopen. Een paar honderd
passagiers komen aan boord en voor de avond valt zijn we weer op zee.
‘t Weer is mooi; toch zoeken we na enige tijd onze slaapplaatsen op en dromen van een mooie
toekomst. ‘s Morgens om 4 uur is er heel veel drukte aan het dek. Spoedig zullen we wel in een andere
haven komen, om 6 uur ankeren we voor Vigo. Een prachtig landschap; de baai is door hoge bergen
van de zee afgesloten. Gods schepping is prachtig, als men ‘t zeggen mag. De vruchten die hier te koop
worden aangeboden: druiven, appels en peren zijn zo groot en zo mooi als men in Holland maar zelden
ziet. Hier is het nog heerlijk zomer, al is het October. We liggen hier tot ‘s middags 4 uur, maar het oog
wordt niet moe om het prachtige natuurschoon te aanschouwen.
Toen we de reis voortzetten waren enige honderden Spanjaarden aan boord gekomen.
‘t Werd spoedig mistig; de boot voer op halve kracht; de nacht ging zonder ongelukken voorbij.
Maar ‘s morgens, wát een ontwaken! Overal mensen en nog eens mensen; alles even vuil en vies door
het braken en door het onmatig veel eten van uien.
Onze beste dagen schenen voorbij en men verlangde reeds naar het einde van de reis. We zijn echter
nog maar aan het begin ervan, want we varen nog langs de Portugese kust.
‘s Middags om 12 uur liggen wij in Lissabon voor de wal. Ook hier worden volop vruchten te koop
aangeboden. Velen slaan een goede voorraad in, want we komen niet eerder aan wal dan in Rio de
Janeiro.
Het uitzicht op de stad is prachtig, afwisselend bergen en dalen; ‘t is alles natuurlijke schoonheid.
Ze schijnen hier ook aan geldgebrek te lijden, want men moet 50 cts belasting betalen wil men door
de poort komen die toegang tot de stad verleent. Hierin had niemand lust, te meer omdat we weer
spoedig zouden vertrekken.
Om 4 uur worden de touwen losgegooid en de reis gaat weer verder. Steeds is het mooi weer; voor ons
zo warm als in Holland in Augustus.
De zee is zo kalm en stil; de boot glijdt zo rustig alsof men op een rivier vaart. Vele Spaanse families
huizen dag en nacht aan dek, want onder is het eivol.
‘s Avonds lijkt het wel kermis: men speelt op gitaar, tamboerijn en harmonica en alles wat jong is danst
er omheen. Dan voelt men zich niet thuis als men in een andere sfeer is opgegroeid. Men kijkt er ook
wel naar, want men heeft toch niets te doen en vroeg te gaan slapen gaat in de regel niet, want op het
dek is het te rumoerig en onder is het te warm.
Nu wordt er ‘s morgens een nieuwe dienst ingesteld.
Tot nu toe was alle vuil en afval onder en tussen de bedden blijven liggen; ‘t rook er dan ook verre van
aangenaam. Nu echter werd elke morgen flink geboend en geschrobd en werd alles fris. Als alles droog
was kwam de kapitein met enige officieren inspectie houden.
74
A Colônia de Gonçalves Júnior foi instalada em 30 de agosto de 1908.
Kolonie Gonçalves Júnior, opgericht 30 augustus 1908
Em 1909, ocasião da visita de Joaquim Ferreira Gonçalves Jr. (nº1 A Colônia).
In 1909 het bezoek van Joaquim Ferreira Gonçalves Jr. (nr 1) aan de kolonie
Exposição de verduras na visita do Sr. Gonçalves Jr. em 1909.
Expositie van groenten tijdens het bezoek van de heer Gonçalves Jr. in 1909
Revista Irati 2007-100 anos
75
Arquivo: José M.G.Araújo
No ‘borrador’ ou livro de anotações da casa de comércio do coronel Grácia constam os fornecimentos dos produtos aos imigrantes.
In de boekhouding van de winkel van kolonel Grácia, zijn diverse leveringen aan de immigranten genoteerd
76
De kolonie Gonçalves Júnior, voorheen Barra Mansa, kreeg deze naam vanwege de
huldiging van Joaquim F. Gonçalves Jr, (ingenieur) gecontracteerd door de regering om
het land bestemd voor de kolonisten, op te meten. In april 1909 kreeg het district bezoek
van de president van de Republiek Afonso Pena. Het kasboek van de onderneming van
Grácia & Cia. registreert op pagina 300 de aankoop van diverse producten vanwege het
bezoek van de president; lijm en touw voor vlaggetjes, 9 lantaarns, 6 flessen Portwijn,
1 liter cacau likeur, 4 grote glazen en kerosene
Arquivo: José M.G.Araújo
Arquivo: Casa da Cultura Irati
A colônia de Gonçalves Júnior, antes Barra Mansa, ganhou este nome em homenagem
a Joaquim F. Gonçalves Júnior, engenheiro contratado pelo governo em demarcar as
terras a serem ocupadas pelos colonos. Em abril de 1909 o distrito ganhou a visita do
Presidente da República, Afonso Pena.
O livro caixa da empresa Grácia & Cia. registra na pagina 300 a compra de vários produtos
a respeito da visita do Presidente; Goma e cordão para bandeirinha, 9 lanternas, 6
garrafas de vinho do Porto, 1 litro de licor de cacau, 4 copos grandes e querosene.
Na página 130 das anotações da Comissão Fundadora do Núcleo ‘Gonçalves Júnior’ ainda consta, além da visita do Presidente Pena, a visita e recepção do Dr. Gonçalves
Júnior e os cônsules Suíço e Austríaco. Visitas importantes para a época.
Op pagina 130 van de administratie van het Stichtingscomité van Gonçalves Jr. staat behalve het bezoek van president Pena ook dat van dr. Gonçalves Júnior en de Zwitserse
en Oostenrijkse consuls, genoteerd. Belangrijk bezoek voor die tijd.
77
Overdag leeft alles op ‘t dek, klein en groot, en men heeft moeite een plaatsje machtig te worden om
zijn ligstoel neer te zetten.
Vandaag 9 October krijgen we weer hazelnoten bij de thee. Dat is zeker om ons bezig te houden, want
een paar keer in de week worden wij daarop onthaald. ‘t Is dan ook een aardig tijdverdrijf om enige
honderden hazelnoten te kraken en met de doppen kattekwaad uit de voeren.
De volgende morgen was het weer Zondag, die zich van de andere dagen onderscheidde doordat we
een krentenbrood ontvingen. Van godsdienst en godsdienstoefening merkt men op zo ‘n boot niets;
men kent elkaar niet en iedere familie leeft voor zichzelf, vooral wat betreft het geestelijke.
Na de middag kwam er land in ‘t zicht. Dit gaf enige afleiding. Naderbij gekomen bleken het twee
eilanden te zijn met hoge bergtoppen. Tegen 6 uur ‘s avonds waren we er tussendoor terwijl druk met
vlaggen geseind werd.
‘s Avonds om negen uur ontstond er een relletje.
‘t Is streng verboden onder te roken; het gevaar voor brand is zeer groot. Een Spanjool lag rustig op zijn
matras te paffen en ook na herhaalde waarschuwing liet hij het roken niet. Hij moest gevangen gezet
worden. Daarin had meneer ook geen lust en verzette zich hevig, gesteund door meerdere landgenoten.
‘t Werd een handgemeen en weldra vielen er klappen. Een, die met een mes dreigde, werd dit uit de
hand geslagen. ‘t Tumult duurde bijna een half uur en ‘t was bijna middernacht voor we konden slapen.
Die avond stierf in het hospitaal een Duitser aan vliegende tering (tuberculose); dezelfde nacht nog
werd zijn lijk overboord gezet.
Hij zag er al zo zwak uit toen hij aan boord kwam en overleed, na drie dagen in ‘t hospitaal te zijn
verpleegd. Hij liet een jonge weduwe met vier kleine kinderen achter. De volgende dag stierf van
Hongaarse ouders een éénjarig kind.
“Gelijk het gras is ons een kortstondig leven gegeven”
‘t Weer blijft prachtig; op het dek is het warm, maar onder, waar de slaapplaatsen zijn, is het snikheet;
‘t zweet loopt met dikke druppels. We zijn daarom van vroeg in de ochtend tot zo laat mogelijk aan ‘t
dek, de tijd verdrijvend met lezen, aardappelen schillen en praten, nu en dan afgeleid door het zien van
vreemde vissen, o.a. van vliegende vissen, die als witte zwaluwtjes over ‘t water scheren; soms vallen
ze op het dek. Een enkele maal ziet men in de verte een walvis die het water als een fontein omhoog
spuit; af en toe zwemt een school grote vissen rond de boot, azende op afval van het eten. Dan ziet
men weer eens een boot voorbij stomen waarmee seinen gewisseld worden. We zagen ook nog een
driemastschip onder volle zeilen onze richting kruisen.
We komen nu al dichter bij de evenaar; ‘t is wat frisser geworden nadat het wat heeft geregend. Er
staat een flinke bries. Op honderd meter afstand vaart een schip voorbij.
Na zestien dagen varen, na het eten, passeren wij de evenaar, welk feit Hollanders en Duitsers feestelijk
vierden door elkaar eens flink te dopen. Sommigen hadden geen droge draad meer aan het lijf.
78
Família Verschoor em Gonçalves Júnior - Irati 1910.
O casal Leendert e Wilhelmina e o viúvo Jan com seus filhos.
Familie Verschoor in Gonçalves Júnior - Irati 1910
Het echtpaar Leendert en Wilhelmina en de weduwnaar Jan met hun kinderen
79
O colono que ficava sem riacho no seu terreno precisava
cavar um poço. A epidemia de tifo foi provocada por se
tomar água do riacho contaminado pelos mosquitos da
doença de tifo, o que provocou muitos mortos, além da
diarreia, malária, varíola, sarampo e fome.
De kolonist die geen beekje op zijn terrein had, moest
een put graven.
De typhus epidemie werd volgens de kolonisten
veroorzaakt door het drinken van water besmet door
de muskiet die deze ziekte veroorzaakte en welke veel
doden tot gevolg had, behalve diarree, malaria, pokken,
mazelen en honger
Linie C, waar de familie Verschoor en Vriesman
hun grond hadden
80
Foto: Ruth Kiewiet
Linha C, onde moravam as famílias Verschoor e Vriesman.
‘s Middags kregen we weer hazelnoten te kraken…
‘s Avonds kwamen een paar stoomschepen in ‘t zicht; om tien uur waren ze bij ons. De “Frisia” liet haar
zoeklicht schijnen, daarna volgden lichtseinen.
Toen we de 15e October aan het dek kwamen was het lekker fris weer.
Volgens telegrammen zou het zusterschip “Hollandia” ons om tien uur ontmoeten. De vlag werd in top
gehesen.
Na zekere tijd kwam zij in ‘t zicht. Allen waren aan ‘t dek en stonden aan weerszijden te wuiven en te
juichen, te roepen en te schreeuwen, dat horen en zien verging. Daarna ging alles weer zijn gewone
gang.
De volgende dag was ‘t koel en velen gingen naar de dokter.
Op zijn spreekuren ging ik er ook heen, want ik voelde pijn in mijn borst.
Ik kreeg een drankje en nam trouw in. Ik was nog nooit ziek geweest en wilde het hier niet graag
worden. Het drankje scheen niet veel te helpen; de pijn werd erger. Verlangend zag ik uit naar het
spreekuur. Voetje voor voetje scharrelde ik naar de spreekkamer. Velen stonden er reeds voor mij.
Wachten tot ik aan de beurt was kon ik bijna niet. Nog een poosje- ‘t zweet brak mij uit- nog even“Dokter- help- me- ik kan-niet-meer-staan” en daar zat ik. Ik kon ook niet meer.
Behulpzame handen beurden mij op en droegen me door een dichtbijzijnde deur in het hospitaal en
op bed.
De verpleger smeerde “jodium” op mijn borst en gaf mij melk; zo lag ik daar geheel alleen. De eerste
dag deed de pijn mij alles vergeten. Ademen kon ik haast niet door de pijn; hoesten kon ik ook bijna
niet, en toch kriebelde het steeds in mijn keel. Mijn familie bezocht mij, maar kon ook niets voor mij
doen; ‘t spreken viel mij uiterst moeilijk; ‘k was dus maar het liefst alleen. Het verblijf in het hospitaal
was niet aangenaam, want het dreunen van de machines was voor een zieke niet uit te houden. Twee
dagen had ik zo gelegen toen de dokter mij zeide dat we de volgende dag in Rio de Janeiro zouden
aankomen.
“Dan moet u proberen beter te zijn”, zegt hij, ”anders moeten we u meenemen naar Argentinië, want
zieken worden niet toegelaten”.
Dat zag er niet mooi uit; ‘k was nog niet van bed af geweest.
Ik wilde, al kostte het nog zoveel inspanning, toch liever van boord dan meegenomen worden naar
Buenos Aires.
De volgende dag was ik, door ‘s Heeren goedheid, zo hersteld dat ik weer lopen kon. Ik moest echter
in ‘t hospitaal blijven tot in Brazilië de dokter bij mij geweest was en toestemming tot landing had
gegeven.
s Morgens om 10 uur liggen we in de haven van Rio de Janeiro voor anker. Allen hadden genoten van
de wonderschone invaart. Allen waren druk in de weer hun handbagage in en bij elkaar te pakken.
81
Ik was opgesloten. ‘t Duurde evenwel niet lang of de deur ging open en daar stond de scheepsdokter
met zijn Braziliaanse ambtsgenoot. Wat ze samen bespraken kon ik niet verstaan; wel vernam ik enige
keren: “pleuritis”, waardoor ik vermoedde dat ik pleuris had. De dokter deelde mij mede, dat ik aan
land kon gaan met mijn familie, maar dat ik zeer voorzichtig moest zijn geen kou te vatten.
Weldra was ik bij vrouw en kinderen; al ons gepak werd bij elkaar gezocht en nu wachtten wij op de
dingen die komen zouden. ‘t Was triestig weer. De motregen maakte alles nat. De papieren werden
gecontroleerd. Hierna verlieten wij de “Frisia” en namen plaats in een overkapte aak die ernaast lag.
De grote bagage werd uit het ruim overgeladen in een andere aak. Dit overladen duurde drie uur. Nu
bracht een kleine sleepboot ons naar ‘t Bloemeneiland: “Ilha das Flores”. Daar ontvingen we eerst een
familiekaart. Gevraagd werd waarheen we wensten te reizen en daarna gingen we naar de iets hoger
gelegen emigratiegebouwen. Spoedig werd ons ons verblijf aangewezen. In een aangrenzende zaal
werd de middagtafel in orde gemaakt, zodat wij ons konden verkwikken met bonen, rijst, koffie en
brood. Hierna moest de bagage worden gelost en ondergebracht in een grote loods. De volgende dag
zou de douane haar nazien. Voor we gingen slapen kregen we eerst nog een kop thee.
De volgende morgen was het half zes dag. Om 6 uur ging de etensbel die ons riep voor koffie en brood.
Daarna gingen we eens kijken of al onze spullen er waren. ‘t Bleek dat er bij de een en ander nogal wat
ontbrak. Acht uur kwamen de douaneambtenaren controleren. Kisten en koffers maken we open; je
kunt ze ook wel laten openmaken, maar dit is echter niet zo aan te raden. De ambtenaar kijkt er van
boven in en als hij niets verdachts bespeurt, wordt de kist weer gesloten en gemerkt.
Dit alles geschiedde zeer vlug, daar geen van ons smokkelwaar had medegebracht. Thans werd alles
weer in een andere loods gereden, waar het bleef staan tot de verdere reis. Elf uur luidt de bel voor het
ontbijt, bestaande uit brood, macaroni, vlees, rijst en koffie.
De hoofdmaaltijd was om 4 uur ‘s middags: brood, bonen, rijst, vlees en aardappelen. Het eten is goed
en overvloedig, al is de bereiding ervan een andere dan wij, Hollanders, gewend zijn. ‘s Avonds om 7
uur nog een kopje thee met een broodje. Negen uur luidt de bel voor slapen. In de nabijheid van de
slaapzalen is het verboden lawaai te maken.
De volgende dag hebben wij ons eilandje, het “Bloemeneiland”, eens van alle kanten goed bekeken.
Naar schatting is het ongeveer 5 ha groot. ‘t Is een natuurlijk bos; overal is het begroeid met vruchten
sierbomen. Veel paden slingeren er zich door. Op het hoogste gedeelte staan de emigratiegebouwen.
In het grootste worden de emigranten ondergebracht. ‘t Is een lang luchtig gebouw, verdeeld in drieën.
De grootste zaal is de slaapplaats voor allen; een andere de eetzaal, terwijl de derde zaal verdeeld is
in kleinere kamers en kamertjes, ten behoeve van families die door ziekte anderszins afgezonderd
moeten worden.
De slaapplaatsen zijn ongeveer zoals op de boot: sterke ijzeren ledikanten met spiraaldraad, overdekt
met een dikke mat. Voor dekens moet men zelf zorgen. Een 25-tal staan naast elkaar, zes rijen breed
82
en twee hoog. In de eetzaal staan ongeveer 50 tafels met marmeren bladen. Aan iedere tafel kunnen
tien personen plaatsnemen. ‘t Eten en drinken wordt door koks opgediend en dit is in een ommezientje
afgelopen.
Aan weerszijden in het gebouw zijn een 30-tal dubbele openslaande deuren aangebracht; de muren
zijn met witte, de vloeren met gekleurde tegels belegd.
Aan de beide langszijden is een circa twee meter brede veranda met een ijzeren leuning; om de vier
meter staat een standaard met verglaasde spuwbakken. In de nabijheid van het gebouw staan verder
de onontbeerlijke inrichtingen, wasplaatsen, urinoirs en privaten; alles voorzien van waterleiding en
enige gelegenheden voor het nemen van een douche. Verder staan er nog een directeurs- en een
dokterswoning, een telegraafgebouw en enige arbeidershuisjes. Verschillende gebouwen zijn nog
niet gereed, wel dat voor de waterleiding. Een paar stoomboten onderhouden het verkeer tussen het
eiland en de stad, tweemaal per dag.
Rio de Janeiro behoeft voor grote Europese steden niet onder te doen. ’t Is een reuzestad met
prachtige gebouwen, straten en pleinen. Eerst doet het vreemd aan, want de winkels hebben niet zoals
in Holland etalagekasten met grote spiegelruiten. Wel echter de banken en de goud-en zilverwinkels.
Wisselkantoren komt men er overal tegen; ‘t papiergeld hangt in rissen voor de ramen en de stapeltjes
gouden munten staan als soldaten in de rij. Men ziet vele grote zaken met allerlei machinerieën; ook
is er een grote markt. ‘t Is een reusachtige hal, verdeeld in afdelingen. De kooplieden hebben hun
waren uitgestald in de door hen gehuurde ruimte. Van alles kan men er kopen. Manufacturen en
huishoudelijke artikelen, eenden, kippen, kalkoenen en siervogels, apen, honden, papegaaien, jonge
varkens en geiten, groenten en fruit, enz.
De stad is zeer mooi gelegen aan een baai die, omringd door hoge bergen, gemakkelijk tegen vijanden
te verdedigen is.
Zeeschepen van vele nationaliteiten liggen op stroom, of laden en lossen aan de uitgestrekte kaden.
Een grote veerpont, waarop een achttal wagons beladen met koffie en mais kunnen worden overgezet,
vaart voortdurend van de ene oever van de baai naar de andere. Toen we onze zaken hadden
afgehandeld, keerden we naar het Bloemeneiland terug. Vanuit ons bootje zagen we op die overtocht
minstens vijftig haaien, in kleine groepen zwemmende.
‘t Was alweer Zaterdagavond.
De Zondag brachten wij in gezelschap van enige geloofsgenoten in stilte door. Tegen de avond werd de
temperatuur zeer opgefrist door een donderbuitje. ‘t Was nog October, voor ons al erg warm, hoewel
het in December en Januari nog warmer is.
Maandag ging snel voorbij met wassen en drogen.
‘s Avonds bij de thee werd ons medegedeeld dat we de volgende morgen onze bagage moesten laden,
want de reis zou met een kustboot worden voortgezet. De volgende morgen waren we vroeg in de
83
Farmácia em Gonçalves Júnior em 1909.
Duas casas da administração em Gonçalves Júnior.
Praça 30 de agosto.
Escritório Central.
Rua Dr. Correia.
Hoofdkantoor
Casa dos fornecedores Greca/Santos.
De winkel van Greca/Santos
84
weer; de bagage van een paar honderd immigranten moest worden ingeladen, daarna gauw eten en
toen in de overdekte aak naar de kustboot “Saturno”.
Alles en allen werden aan boord gebracht en om één uur voeren we af. Spoedig waren we in volle zee
en na korte tijd waren de meesten zeeziek, want als een notedop schommelde het bootje op de golven.
Om 5 uur was de maaltijd gereed: rijst, bonen, vlees en aardappelen. Degenen die niet zeeziek waren
lieten het zich goed smaken, want ze waren bijna uitgehongerd.
Na het eten zocht ieder een plekje op het dek om de nacht door te brengen.
Op het dek, want deze boten zijn in ‘t geheel niet ingericht voor het vervoer van zoveel passagiers.
Onder ‘t dek was voor enkelen wel ruimte voor een slaapplaats, maar de stank daar was zó sterk dat
niemand er gebruik van maakte.
De nacht kroop langzaam voorbij, want bijna niemand kon slapen.
‘s Morgens om halfzes waren de kok en zijn maat al aan het inschenken van thee en aan het uitdelen
van zeekaak.
Negen uur ‘s morgens lagen we in Santos voor de wal. Hier zouden we tot 3 uur blijven liggen. Eerst
konden we onze honger stillen met rijst, bonen en vlees en daarna kon, wie wilde, aan land gaan. Een
klein gezelschap ging stappen in de stad. Santos en Rio de Janeiro- een groot verschil in het nadeel van
Santos: de straten slecht, de trams bespannen met muilezels, niets van dat voorname, dat deftige van
Rio. Toch zijn er wel enkele mooie winkels te zien. Bekend is Santos als uitvoerhaven van koffie.
‘s Namiddags om 4 uur werden de touwen losgegooid en we stoomden naar Paranaguá, de voor ons
bestemde haven in Paraná.
Spoedig was het nacht; ‘t begon te regenen, zodat het niet meeviel de hele nacht op het dek door te
brengen.
Tegen de morgen klaarde de lucht op en toen we om 9 uur voor Paranaguá ankerden was het mooi
weer.
Op stroom werd eerst in een paar schuiten de bagage overgeladen en toen het water hoger was, zo
om één uur, kwamen we voor de vaste wal, waarop we dan ook weldra stonden, met al ons hebben en
houden, vrouwen en kinderen. Daar waren we eindelijk in Paraná, het voorlopige doel van onze reis.
De vrouwen en kinderen waren ons voorgegaan naar het emigrantenhuis; wij volgden met de lorries,
waarop onze kisten en koffers waren geladen. Dit emigrantenhuis is heel iets anders dan het gebouw
op het Bloemeneiland; ‘t is een grote houten loods aan de haven, over het water gebouwd.
Voor het overige als in een Hollandse wagenschuur. Langs de zijden, een paar voet boven de grond, zijn
britsen getimmerd met hierop biezen matten; ‘t zijn onze slaapplaatsen.
Na een poosje was het etenstijd. Een grote schotel, geheel gevuld met soep en vlees, was voor mijn
gezin bestemd, maar geen lepels.
85
Gauw naar de kok lepels halen. Mis hoor - lepels werden niet uitgedeeld. We waren allemaal nogal
kalme luitjes, ieder redde zich zo goed hij kon.
De een sneed met een mes een soort houten lepel, de ander nam een platte rib of wat anders.
De soep ging toch naar binnen al was het niet snel. We liepen een eindje om, ten einde wat in te kopen.
Waar we kwamen was het terstond: “Senhor Hollandez?”
Meer konden we niet verstaan.
Wat ze over ons spraken, zal wel niet veel goeds zijn geweest, want een klein jaar tevoren hadden
Hollandse emigranten twee of drie politieagenten doodgeschoten. Dat waren ze hier nog niet vergeten.
Dit transport Hollanders bestond voor het grootste deel uit Rotterdammers, bootwerkers met veel
vrijgezellen er onder.
Dezen klaagden ook over het eten, ze kregen niet genoeg. Er was wel genoeg, maar vele luie
nietsdoeners van de straat stonden bij de kok in een goed blaadje en die kregen ook een goede portie.
Onze brave (?) jongens maakten zich daarover zo boos dat zij bij de kok in de keuken sprongen en al
wie daarin niet hoorde eruit smeten. De spijzen die gereed waren namen ze mee en brachten die naar
de hongerige families. De kok vluchtte en haalde politiehulp en zo werd het relletje hoe langer hoe
ernstiger. De helden van jongens dachten zeker dat ze onder indianen aangeland waren en begonnen
met hun revolvers te schieten. Een paar soldaten vielen dood of gewond neer. Alles vluchtte uit elkaar.
De een hier, de ander daarheen. Er kwam meer politie, alles werd afgezet; de vluchtelingen werden
opgespoord en allen opgesloten in het emigrantenhuis.
Nu werden alle wapens, messen, scheermessen en wat gevaarlijk zou kunnen worden, opgeëist; alle
koffers werden doorzocht, de personen aan den lijve gefouilleerd. Een dame die een revolver in haar
pantalon had verborgen moest hem voor de dag halen en afgeven. Dat transport is toen onder strenge
politiebewaking gebleven tot aan de plaats van bestemming, waar ze eerst na een paar maanden
aankwamen. Op die reis werden de belhamels, die onder verdenking stonden van moord, stilletjes
opgepikt en weggevoerd; waarheen ….? Van een is later bericht uit Australië ontvangen. (Een ander
was jaren daarna kelner in Santos. Matth.)
De naam Hollander was berucht - toen. Wij sliepen ‘s nachts op de harde planken; ‘s morgens, na het
nuttigen van een broodje en koffie, laadden wij onze bagage. ‘s Middags om één uur ging het verder
per spoor, thans landwaarts in naar de hoofdstad van Paraná, Curitiba. Deze treinrit is bepaald de
moeite waard. Voor Hollanders, die nooit bergen gezien hebben, is zij uiterst interessant.
Paranaguá ligt in de laagvlakte langs de kust. Om Curitiba te bereiken moet men over een bergenreeks
van duizend meter hoogte. Als men die rotsmassa’s van verre ziet, meent men daar niet doorheen
te kunnen komen en toch is daar ook voor de twee smalle rails een weg gebaand; ‘t heeft echter
ontzaggelijk veel werk gekost. Op een deel van de weg kan men de spoorlijn driehoog zien, omdat zij
zich daar als een spiraal om de berg slingert. Ook passeert men een 14-tal tunnels waarin het zo donker
86
is, als ware het een stikdonkere nacht. Telkens worden de lichten ontstoken als men zo’n kelder ingaat.
Op sommige plaatsen hangt men gewoon op de zijkant van de berg, doordat die spoorlijn aan die kant
uit de berg is uitgehouwen. Soms is zij bijgemetseld en in de diepe afgronden kijkt men niet zonder te
huiveren. Op die reis hebben wij veel natuurschoon aanschouwd.
‘s Avonds om 7 uur kwamen we in Curitiba aan. Iemand van de immigratie haalde ons af en bracht ons
naar het voor ons bestemde verblijf. Thee en brood stonden klaar en daarna konden wij gaan slapen in
een groot luchtig gebouw, waar wel driehonderd personen slaapplaats konden vinden.
De volgende morgen gingen wij even de stad in om nog een en ander te kopen.
Curitiba is een stil stadje, tamelijk uitgestrekt met tramverkeer; de straten zijn slecht onderhouden, de
meeste slecht geplaveid. Toen, in het jaar 1909.
Sinds toen is er veel veranderd en verbeterd.
Thans is de sterk uitgebreide stad in ‘t bezit van schone, goed onderhouden straten, elektrisch licht en
tram. (80.000 inw.)
De volgende dag, 31 October, was een Zondag. ‘s Morgens regende het, maar tegen de middag werd
het helder, zodat we met een paar families nog wat gingen wandelen. Veel drukte zag men niet; op
enkele plaatsen hoorde men muziek en lawaai van feestelijkheden. Overigens was het zo stil als op
een Hollands dorp. ‘s Maandags moesten we om 5 uur verder reizen en we gingen dus vroeg naar
bed. De reis van Curitiba naar onze volgende halte, Ponta Grossa, is lang niet zo interessant als die van
Paranaguá naar Curitiba.
De landstreek is heuvelachtig, overal bedekt met gras, met in de laagten kleine bossen. Overal ziet men
runderen en paarden grazen. Vele kleinere stations kwamen wij voorbij. ‘s Middags om 3 uur kwamen
wij aan de halte in Ponta Grossa, waar onze bagage werd afgeladen. Het immigrantenhuis is ongeveer
1 km verwijderd, zodat het donker was voor alles en allen onder dak waren. De volgende dag zochten
wij onze geweren op en gingen jagen; we waren echter spoedig weer thuis, d’r was niets te schieten.
Goed en wel weer thuis kwam een dokter; velen waren ziek, de meesten aan kramp en diarree. Eer de
dag om was had ik het ook te pakken en de volgende twee dagen moest ik stil op mijn slaapmat blijven
liggen.
Ze noemen die ziekte klimaatziekte. Het is een pijnlijke zaak en men wordt voor alles onverschillig.
Twee dagen later kwam de dokter weer. Ik kreeg medicijnen, evenals mijn vrouw en kinderen die allen
min of meer ziek waren. De volgende dag ging het weer verder. Van het stadje had ik door mijn ziekte
dus niets gezien. Het immigrantenhuis ligt 3 km van de plaats in de stad waar de Spoorwegmaatschappij
haar werkplaatsen heeft. Hier stapten wij weer op de trein voor het laatste traject Ponta Grossa-Irati.
Om 7 uur vertrokken wij. De eerste paar uren is alles nog grasland of, zoals men hier zegt, kamp.
Koeien en paarden lopen te grazen. Voor veeteelt en melkerij ziet het er hier mooi uit. Langzamerhand
veranderde het landschap, namelijk met onafgebroken woud met hier en daar een stationnetje, bij een
dorpje een houtzaagmolen.
87
Capinando o fumo
Fumo
Tabaksplanten
88
Onkruidvrij maken met de hak
Trabalhando, limpando a plantação de fumo
O filho na sombra.
De zoon in de schaduw
Met de hakploeg tussen de tabaksplanten
89
‘s Middags om 12 uur kwamen wij in Irati aan. In deze gemeente, “município”, ligt de kolonie waarheen
wij moesten. Wij werden afgehaald en naar het immigrantenhuis gebracht. Na het eten moesten wij
onze bagage halen en toen wij daarmee klaar waren, was het avond.
‘s Zaterdags gingen de eerste families per boerenwagen naar Gonçalves Junior; zo heet de kolonie die
een 20 km landwaarts in ligt.
De overige families brachten de daaropvolgende Zondag in stilte door.
‘s Maandags vertrokken weer enigen per boerenwagen naar de kolonie, zoals mijn broer met zijn
gezin. Korte tijd nadat deze afgereisd waren, kregen wij bezoek van een paar landgenoten die ook in
de kolonie woonden. Beiden wilden nu werk zoeken aan de spoorlijn. Deze gaat van Rio de Janeiro São Paulo naar Montevideo, maar was destijds in Paraná en Santa Catharina nog niet gereed. Deze
vrienden hadden zoveel slechts te vertellen dat men angstig werd verder te gaan. De ene had zijn
vrouw verloren; zij hadden niets te eten en velen leden honger en gebrek, enz. enz. We lieten echter
de moed niet helemaal zakken, want onderweg hadden wij die klachten ook al gehoord.
Toen de ochtend aanbrak, mocht ik met vrouw en kinderen verder, ook op een boerenwagen. We
konden op één karos, mijn vrouw en ik, twee meisjes, een jongetje; de kleinste, een meisje van
anderhalf jaar op mijn vrouws schoot, wat bagage en daar ging het heen. We waren nog niet goed beter
en de reis beviel ons slecht. Een gewone boerenwagen en een slechte weg met zeer veel stompen en
wortels van bomen. Zeer langzaam gaat het voorwaarts; we waren een uur of drie op pad, en hoor ik
bekende stemmen. De wagen staat stil en daar staan mijn broer en een vroegere buurman bij wie mijn
broer voorlopig zijn intrek had genomen. Dat was een onverwacht wederzien. Ik wist dat hij ook op
de kolonie woonde, maar ik had niet gedacht dat hij de eerste zou zijn die ik ontmoette. Hij had ook
voor ons een onderkomen bij een Hollandse familie gevonden. In het immigrantenhuis was het eivol
en ‘t was er slecht om te huizen. ‘t Was nu 8 November; bijna zes weken waren voorbijgegaan sinds
we Holland verlieten. We verlangden er naar tot rust te komen. Rust ?! - de moeilijke dagen zouden nu
eerst beginnen. Wat een voorrecht is het dat de Heere de toekomst voor de mens verborgen houdt.
Ware dit niet het geval, ‘t leven zou dikwijls niet te verdragen zijn. De mensen waar we onderdak
gekregen hadden, waren van het Rotterdamse bootwerkersgilde en hadden de beruchte schietpartij
in Paranaguá bijgewoond. Nadat wij daar een dag of wat hadden doorgebracht werd mij een lot
aangeboden door een landsman die weer weg wilde. Voor de weinige arbeid die hij erop verricht had,
moest hij 200 milreis (200 $) hebben. Daar we graag op ons eigen woonden kocht ik het lot en weldra
zaten we op ons eigen land. Zo’n lot is plm. 25 ha groot met een houten woning van 8 x 4 m. en kostte
toen plm. 800 mil reis. Dit bedrag kan men in tien jaar afbetalen. ‘t Is daar over het algemeen zeer
vruchtbare grond en nu krijgt men voor zo’n lot graag drie à vierduizend milreis (4 contos de reis). Mijn
broer had nog geen lot naar zijn zin gevonden; daarom kwam hij voorlopig met zijn gezin, groot en
klein negen personen, bij mij inwonen.
90
Dat was althans beter dan bij vreemden. ‘t Was toen de laatste helft van November en de planttijd
zoetjesaan voorbij. De bodem ligt ontoebereid en is niet “klaar”, zoals in sommige reclameboekjes
stond. ‘t Is alles bos en woud, “oerwoud”.
En al dat hout moet men “afrossen”, zoals men het noemt (Dit rossen komt van het Braziliaanse “roça”plant - of zaaiveld in het bos gereedgemaakt. Matth) ‘t Lichte hout en de dunnere stammen slaat
men af met de “foice” een zwaar handbreed mes plm. 30 cm lang; aan het ene einde gebogen en aan
het andere voorzien van een huls, waarin men een stevige steel steekt. De binnenzijde is zeer scherp
geslepen. Zwaardere bomen velt men met de bijl. De stompen laat men staan. Zo blijft alles liggen
tot het droog is, dan wordt alles in brand gestoken. Veel ongedierte wordt daarbij vernietigd, vooral
slangen.
De as valt op de humusrijke bodem en de “roça” is gereed, men kan er mais of bonen in planten. Hier
in Paraná is de planttijd voor mais September tot in December, voor bonen tot in Januari. In het begin
weet men van een en ander niets en voor men een beetje op de hoogte is, is de goede tijd voorbij.
Voor Paraná is het gewenst niet later dan in Augustus aan te komen; dan heeft men tijd om wat in orde
te maken, maar dan dient men ook zoveel geld te hebben dat men die maanden tot de eerstvolgende
oogst kan uitzingen.
Heeft men geen geld, dan moet men op een regeringskolonie gaan wonen; deze liggen gewoonlijk ver
weg. Hier kan men dan gedurende een half jaar ondersteuningsarbeid krijgen door het aanleggen van
wegen.
Maar als men aan de weg werkt, kan men op zijn eigen lot niet werken, en als dan dat half jaar om is,
dan is men nog niets verder gekomen. Heeft men grote kinderen, dan kan men zowel het een als het
andere doen en zulke gezinnen komen ook het gemakkelijkst vooruit. Toen wij aankwamen, hoorden
we dan ook veel over armoede. De eerste kolonisten hadden geen ondersteuning meer; ‘t merendeel
was buiten de kolonie, vooral aan de spoorlijn, aan het werk.
De familie bleef in hoogst kommervolle omstandigheden achter. Al kan men het niet goedkeuren, te
verwonderen is het niet, dat vele vrouwen hun eer en goede naam verloren. Velen echter, niet door
de honger gedwongen, deden mee aan dat wellustig leventje. De kolonie stond weldra bekend als zeer
onzedelijk. Naar ik gehoord heb, heeft om deze reden de heer Gonçalves Junior, die zijn naam niet
verbonden wilde zien aan zulk een slecht befaamde kolonie, haar naam doen veranderen in “núcleo
Iraty”.
Zo heet ze nu sinds jaren. (Dit verschijnsel openbaart zich op bijna alle kolonies. Staat dit in verband
met wat de Duitser noemt “Tropenkoller”? Matth)
Gelukkig heeft de Heere mijn familie en naastbestaanden voor deze grote zonde behoed; ook zijn we
gespaard gebleven voor stoffelijke noden. Wij waren ook onbemiddeld. We moesten, om recht op
ondersteuning te krijgen, ook aan de wegen gaan werken.
91
Die arbeid is niet zwaar; er wordt meer gepraat dan gewerkt, maar men moest ‘s morgens en ‘s avonds
telkens een goed uur lopen en dat is zwaar als men geen bergklimmen gewend is.
De bossen waar de kolonies aangelegd worden, zijn gewoonlijk bewoond door Brazilianen. Caboclos
noemt men ze en Indianen. Die leven in de wouden als visjes in het water; alles is van hen, totdat ze
door de binnengekomen nieuwe kolonisten verder moeten trekken. Ze gaan eenvoudig wat verder het
bos in.
Het is voor hen veel gemakkelijker ergens opnieuw te beginnen dan voor een Europeaan. Al hun
hebben en houden laden ze op een of twee ezels; in een paar dagen zetten zij hun hut op en ze wonen
weer. Deze Caboclos en deze Indianen leggen de eerste wegen, beter voetpaden, aan door de bossen.
Uren en uren ver slingeren zulke smalle paden zich door de wouden. Te paard of op een ezel kan men
er nauwelijks door.
De Caboclo of de Indiaan verdwaalt nooit in de bossen; zijn bewonderenswaardig instinct voor plaats
en richting doen hem steeds de kortste en juiste weg kiezen.
In het begin van de vestiging van een boskolonie worden velen ziek; sommigen kunnen de klimaat- en
de levensverandering niet verdragen, maar ‘t meest komt typhus voor en soms malaria. De sterfte
is het grootst onder de kleine kinderen die men niet geven kan wat ze moeten hebben. Melk kopen,
zoals in Holland, daarvan is in het begin geen sprake. In de winkels kan men soms busjes melk kopen.
De kinderen worden zwak en zieken weg tot de dood een einde aan hun lijden maakt. Men heeft gratis
geneeskundige behandeling, maar die is er dan ook naar. De apotheek is in het centrum van de kolonie;
daar houdt de dokter zijn spreekuren, maar zieken bezoeken, dat is een grote zeldzaamheid. Kan men
niet zelf bij de dokter komen dan geeft hij maar medicijnen op de gis, en zo zijn er wel slachtoffers
gevallen door verkeerde medicijnen.
Op Oudejaarsdag hadden wij onze eerste dode te betreuren. Het kleine meisje van mijn broer, een goed
jaar oud, stierf. Op Nieuwjaarsdag werd het begraven. Hier worden de lijken binnen 24 uur begraven;
de warmte laat niet toe ze langer boven de aarde te houden.
In Holland hoorde ik eens vertellen dat men de doden hier zo maar in de grond stopt; dat is niet waar,
misschien in een noodgeval.
De doden krijgen hier een net getimmerde kist, van buiten zwart met een wit kruis op het deksel; van
binnen bekleed met fijn wit doek of satijn. Zo hebben wij daar onze doden begraven. Gedurende het
eerste jaar betaalt de Regering de onkosten. De jaarwisseling was voor ons zeer droevig; toch mochten
wij niet verder klagen. Een paar maanden ging ons leven ongestoord verder; toen werd opeens een
buurvrouw van ons ziek.
Ze woonde een paar honderd meter bij ons vandaan. We gingen op ziekenbezoek. Na veertien dagen
was dat niet meer nodig. De voor kort nog zo sterke boerenvrouw stierf. Dat was ‘n zware slag voor die
man, een Noordhollander, in een vreemd land, in zeer moeilijke omstandigheden, met twee kinderen
92
Plantação de fumo.
Paisagem
Landschap
Tabak - Gonçalves Júnior - januari 2011
93
Sr. Jorge e seu filho Ivo Haagsma mostrando as folhas secas de fumo.
Lavoura de fumo.
tabaksplanten
94
De heer Jorge en zoon Ivo Haagsma met gedroogde tabaksbladeren
nog in de schooljaren, als weduwnaar achter te blijven. Mijn vrouw en een andere buurvrouw hielpen
hem met de noodzakelijkste werkzaamheden zoals wassen en naaien. Terwijl die twee vrouwen zo
samen aan het werk zijn zei de andere buurvrouw; “Deze is nu weg; over veertien dagen kunnen ze mij
ook wegbrengen”.Wij namen dat gezegde niet in ernst op; ze was tot nog toe goed gezond geweest,
maar nog diezelfde week werd ze ziek. Spoedig kon ze het bed niet meer verlaten. In alles moest ze
geholpen worden. Ze was in twee weken niet dood; haar ziekbed duurde nog twee maanden en dat
met man en vijf kleine kinderen om haar heen. Dit zijn toestanden die men niet gauw vergeet.
Tijdens de ziekte van deze vrouw werden nog anderen ziek, ook in onze onmiddellijke nabijheid. Een
gezin met twee grote jongens en een kostganger.
Deze thuisligger, een burgerjongen uit Schiedam, werd ziek en na een paar dagen naar zijn laatste
rustplaats gedragen. Een van de zoons werd ziek en stierf ook. De arme vrouw die zo lang bedlegerig
was, stierf ook in deze treurige tijd. De dood is hard en hij spaart niemand en zijn waarschuwingen zijn
dikwijls niet in staat het harde mensenhart te vermurwen. Het wordt kouder en harder onder al dat
leed, totdat het de Heere behaagt het te verbrijzelen. ‘t Was een droeve tijd; vier volwassenen en een
kleine weggedragen in enkele weken. De dood had zijn oogst nog niet voltallig. Onze kleine jongen
van zeven jaar klaagde telkens. Hij was ook in Holland zwak en tenger. Hij werd ziek en voor we er
aan dachten was het einde daar. Daags te voren vroeg hij nog; “Moe, mag mijn hondje ook mee in de
Hemel?”
‘t Scheen of hij een voorgevoel had dat het einde naderde. Zacht en kalm sliep hij in. Onze hoop op de
toekomst, onze stamhouder, was van ons weggegaan. De dood is hard, vooral als hij het liefste voor
ons op aarde wegneemt en dan zo in de vreemde. Gelukkig als men dan de Heiland kent, voor Wie men
zijn hart kan uitstorten. Hij toch alleen kan de ware troost ons schenken in alle lijden en beproevingen.
De volgende dag brachten wij onze lieveling naar de plaats waar hij zal blijven tot aan de dag van de
opstanding. Hoevelen waren daar al heen gebracht sinds de opening van de kolonie.
Mijn broer had ook een lot verkregen, in dezelfde straat als het mijne. ‘t Was April, zacht en heerlijk
weer. April komt hier ongeveer overeen met October in Holland. Maar het is dan zo als in het Zuiden
van Frankrijk, zegt men.
De winter is hier niet streng maar toch lastig. Soms vriest het al in April en soms nog in November; ‘t zijn
nachtvorsten waarbij het water in een plas wel eens tot 1 cm dik bevriest, vooral bij een Zuidenwind.
Sneeuw heb ik in de vijftien jaar dat ik hier ben maar eenmaal zien vallen en dan nog maar weinig. Voor
‘t gevoel echter is het alsof het meerdere graden vriest. Zonder vorst gaat bijna geen winter voorbij.
Angst voor de winter, zoals soms in Holland het geval is, behoeft men hier niet te hebben. Weer gingen
enkele dagen met prachtig weer voorbij. Wij hadden onze enige jongen verloren; mijn broers vrouw
kreeg een tweede zoon erbij.
95
Zo is het in ‘t leven: gaan en komen, ‘t staat niet stil. Alles was naar wens gegaan en gewoonlijk doen
zich dan geen bezwaren meer voor. We woonden een paar kilometer uit elkander, zodat wij niet ieder
ogenblik bij elkaar waren. Zo hoorden wij dan pas na een paar dagen dat alles niet zo was als het wel
behoorde te zijn en dan hoopt men altijd dat de ongunstige verschijnselen van voorbijgaande aard
zullen zijn. Dit was hier echter niet het geval. Twaalf dagen na de geboorte van haar kind was ook voor
haar het einde daar. De treurige toestand van de man die met zeven kinderen overblijft laat zich wel
indenken, niet beschrijven. Wat de oorzaak van haar dood is geweest weten wij niet; wij vermoeden
inwendige vergiftiging. De volgende dag werd zij ter aarde besteld. Is de dood onverbiddelijk, ook het
leven stelt zijn aanzienlijke eisen. Na de begrafenis hielden wij familieraad.
De kinderen waren nog te jong om zelfstandig een huishouden te leiden; daarom besloten we dat wij
bij mijn broer zouden gaan inwonen. Zo snel wij konden timmerden wij een gedeelte bij zijn huis aan
en na enkele dagen woonden wij weer bij elkaar, nu als een gezin. De kleine leefde nog en werd gevoed
met gecondenseerde melk, maar dit was zeer onregelmatig daar men deze niet altijd kopen kon. We
waren een half jaar op de kolonie; de eerste nachtvorsten hadden wij gehad; overdag was het mooi
weer. We werkten door tot Juni, steeds met de aanleg van wegen. Deze arbeid werd stopgezet en
alle kolonisten, Hollanders, Duitsers, Polen, hoorden “afgelopen”. Nu was goede raad duur. Zonder
betaalde arbeid kan men niet bestaan al was toen het leven goedkoop.
Na een paar weken kwam er uitkomst. We konden een weg aanleggen, 20 km buiten de kolonie; we
konden ‘s Maandags gaan en Zaterdags thuiskomen.
Mijn broer was ouder dan ik; daarom nam ik mijn uitrusting: houweel, schop, knapzak met het nodige
erin en ging met de anderen op weg. Mijn broer bleef thuis bij de achterblijvende dubbele familie. Een
weet dit, de ander wat anders, maar men moet zich in alles kunnen schikken en het moet mooi weer
zijn. Dan gaan de dagen snel voorbij en het leven aan zo’n wegaanleg is niet al te onaangenaam. Als het
regent valt het niet mee. Eens hebben we een hele nacht niet geslapen en ook niet uitgerust. De regen
stroomde de hele nacht, zodat de hut waarin wij vertoefden vol water stond. Met onze deken om zaten
we op onze hurken het morgenlicht af te wachten
De lucht stond zeer slecht en we besloten daarom naar huis te gaan waar we na een drie uur lopen
door regen en modder eindelijk door- en doornat aankwamen. Zo gingen de wintermaanden voorbij.
Intussen was er een school geopend; sommige kinderen bezochten die, maar ze leren er echter zeer
weinig. De onderwijzer, een Braziliaan natuurlijk, is een leek; voorheen was hij voerman. Na een jaar
schoolgaan kennen de kinderen ternauwernood het ABC. In stad en land zijn de klachten van uitlanders
algemeen: “de kinderen leren niets”. Op de lagere scholen is het onderwijs gratis, maar ‘t personeel
zijn leken. Daarom ziet bijna iedere nationaliteit haar eigen school te krijgen; vooral de Duitsers ijveren
zeer sterk daarvoor.
De pastor is gewoonlijk het hoofd van de school. Behalve het overwegend katholieke element, dat in
96
elke plaats zijn kerk en in zeer vele zijn eigen scholen heeft, werken ook de ongeveer honderd Duitse
Lutherse pastors voor eigen Duitse scholen.
Intussen is het Augustus geworden en we konden beginnen te planten, aardappelen bv. We maakten
ook het land gereed voor mais en bonen. Rogge en tarwe stonden reeds tamelijk hoog en groeiden
uitstekend.
Met de kleine jongen ging het niet naar wens; de ongeregelde voeding door het gebrek aan melk
maakte hem slap en ziekelijk. Ook kreeg hij nog een breukje. Zienderogen werd hij minder en ook hem
moesten we weldra begraven. Wij anderen waren gezond gebleven en reeds gewend aan het klimaat.
Werken deden we allen om zoveel mogelijk in de grond te krijgen, niet wetende dat het meeste voor
niets was. Ik had mijn land behouden, daarom werkten wij op beide loten en met welgevallen zagen
we op de schone stukken land beplant met mais en bonen. Op mijn broers land was ook een groot stuk
met mais; van huis uit was het echter niet, zoals bij mij, te zien, daar het achter een hoge berg lag. Dit
bleek later een geluk te zijn. In November hoorden wij dat er sprinkhanen op komst waren. En ja wel
hoor, ook in onze straat vielen miljoenen al fladderend neer. Dat is een bezoeking. Velen meenden ze
te kunnen verjagen door een hels lawaai te maken op lege petroleumbussen; ‘t hielp echter niets. Na
een paar dagen was al het door mij geplante en dat van bijna alle kolonisten kaal afgevreten.
Geen groen blaadje meer. De zoveel belovende oogst was totaal vernietigd. Niets laten ze over dan
stokken en stengels. Wanneer ze alles afgevreten hebben vliegen ze verder en zo kunnen ze in een
zomer ontzaglijk veel verwoesten. Ze vliegen niet hoog en volgen veelal de in het woud blootgelegde
straten. Zodoende kwam het dat het stuk mais van mijn broer gespaard bleef. ‘t Ergste komt echter
nog . De sprinkhanen leggen bij hun bezoek hun eieren in de grond. Na enkele weken komt dat gebroed
uit. Dit is nog veel talrijker en ook nog vraatzuchtiger dan de moederzwerm. Deze jongen blijven zolang
tot ze wegvliegen kunnen en dat duurt enige weken. In gesloten gelederen kruipen ze voorwaarts en
wee hem, die ze in zijn aanplant krijgt. Ze laten absoluut niets over. Sommigen van ons maakten snel
nog wat land, waar de sprinkhanen niet geweest waren, in orde, in de hoop dat ze daarvan nog iets
halen zouden. Zulke ervaringen zijn voor de kolonist zeer teleurstellend en geen wonder dat velen
vertrekken, de een hier en de ander daarheen.
Omstreeks deze tijd kwamen we in kennis met een landgenoot die dezelfde beginselen was toegedaan
als wij. Spoedig waren wij het eens. Het geestelijk leven kwijnde; we moesten pogingen aanwenden
om Zondags vergadering te houden. Mijn broer en ik zouden daarvoor onze woning afstaan en dan
onze kennis voorgaan een preek te lezen. Zo gezegd, zo gedaan en de eerstvolgende zondag hadden
wij godsdienstoefening in onze woning. Enkele families waren gekomen. Weldra werden pogingen
aangewend een woning te krijgen midden in de kolonie. Juist stond een regeringswoning leeg en wij
kregen die voor ons doel. Daarin werd nu voortaan Zondags leeskerk gehouden. Hoe goed en hoe
gezellig dit ook was, we konden niet thuis blijven werken. Al hadden we tot nu toe geen gebrek geleden,
97
Estábulo na linha Ordenança.
Stal op Linie Ordenança
Vacas da família Smouter.
Melkvee familie Smouter
98
Carroça na Linha Ordenança.
Boerenwagen Linie Ordenança
Horta com repolhos da D. Jurema Smouter.
Groentetuin met koolplanten van mevr. Jurema Smouter
99
na de sprinkhanenplaag zagen we de toekomst donker in - geen oogst, geen eten. We moesten buiten
de kolonie betaalde arbeid zien te krijgen. Honderd km met het spoor verder zou een nieuwe kolonie
worden aangelegd, doch daarvoor moest eerst 50 km weg aangelegd worden landinwaarts. Aan deze
weg wilden we met een ploeg gaan werken. Duitsers en Hollanders. De eerste week in het nieuwe jaar
toog ik met vele anderen daarheen. Mijn broer bleef weer thuis. Voor we bij de trein kwamen eerst een
voetreis van drie uren. Met een goederentrein konden we verder tot Marechal Mallet, waar we tegen
de avond aankwamen en uitstappen moesten. Verder per spoor reizen ging niet, want we moesten
vier uur het land in. In een in aanbouw zijnd huis overnachtten wij, sommigen onder de blote hemel. ‘s
Morgens, nadat wij wat gegeten hadden, gingen wij op stap. Toen wij ons doel bereikten, was de dag
al een heel eind opgeschoten. Nu snel een hut gemaakt, een grote en twee kleine. Allen hadden nu
een onderdak, waar zij hun vermoeide leden konden uitstrekken op wat fijn hout, varens of gras. De
volgende morgen konden wij met het werk beginnen. Daar allen vaker zulke arbeid verricht hadden,
was spoedig alles geregeld. De kok zorgde voor het eten en bakte brood. Alles ging goed voorwaarts.
Enkele dagen waren zo voorbijgegaan, we waren druk in de weer, de een hier de ander meer vooruit.
Eensklaps een geroep en gegil. Wat is dat ? Een tijger, meent de een, of een ander wild dier. Er werd
daar in de buurt nog druk gepraat en gelopen, al zweeg het gegil. We gingen er heen; ‘t was maar een
honderd meter van ons af. En … een landgenoot verongelukt. Daar lag hij met ingeslagen hersenpan.
Nauwelijks een uur geleden waren we allen gezond en wel bij elkaar en nu is hij reeds opgeroepen
voor de eeuwigheid. Vreselijk als de dood ons zo overvalt. Men was begonnen een boom te vellen.
Deze stond hoofdzakelijk aan één wortel vast, zonder dat de werklieden dat vermoedden. Toen die
wortel doorgehakt was, viel de boom gelijk. Deze man stond met de anderen in de nabijheid, maar hij
liep juist de verkeerde kant op. Een tak sloeg hem de hersens in. Dit was een toestand, zover van huis
en van alles verstoken. We maakten een kist van ruw hout en legden hem daarin. Met het begraven
wachtten we totdat de vergunning daartoe was aangekomen. Toen die toestemming de volgende dag
steeds uitbleef hebben we hem tegen de avond in tegenwoordigheid van alle kameraden in een graf
gelegd. De chef van onze afdeling, een Belg, sprak een korte lijkrede en daarmede was de plechtigheid
afgelopen. Ik maakte een klein kruis, sneed daarin zijn naam en de datum van het sterven. Dit werd op
zijn graf als gedenkteken geplaatst. Ook werd een van ons aangewezen de in de kolonie achtergebleven
familie van het ongeval in kennis te stellen.
Veel indruk maakt zo’n ongeluk niet op de mannen, het werk gaat gewoon door. We begonnen veel
regen te krijgen; normaal is Januari de regenmaand. Nu was die regen wel niet zo erg, maar ons eten
werd op ezels aangevoerd en bij veel regen kan dat niet, ze kunnen dan de gezwollen stroompjes
niet over. De regen bleef aanhouden. Er kwam voedseltekort, iets zeer onprettigs als men gezonde
magen heeft. Voorgesteld werd een varken te vangen en te slachten. Varkens liepen er genoeg rond;
ze loerden op het afval in ons kamp. Ze behoorden aan de Brazilianen die daar woonden. De daad
100
volgde spoedig op het woord en we kregen vers varkensvlees. Nog een paar knorrende viervoeters
moesten hun leven laten. Toen merkten de eigenaars hun verlies en zij zorgden dat hun varkens wat
verder uit ons bereik bleven. Daar de regen bleef aanhouden besloten wij ook naar onze families
terug te gaan. Tot de huid doorweekt kwamen wij de volgende dag bij het station aan vanwaar wij de
volgende morgen met de trein konden vertrekken. Toen nog weer drie uur te voet en we mochten onze
familie in gezondheid ontmoeten. Veel gezelligheid is er echter aan zulk een leven niet, noch voor de
vertrekkende, noch voor hen die thuis blijven. In die dagen was een landgenoot, van den Berg, die op
een andere kolonie woonde, in de onze op bezoek. Spoedig was ik bij hem om naar een en ander te
informeren. De inlichtingen, die ik verkreeg waren verlokkend.
Die kolonie, Carambehy, was in het open veld en lag maar 4 uren van de stad, Ponta Grossa, af. De
nieuwe kolonisten werden in alles geholpen. Met termijnbetaling van tien jaar kreeg men een stuk
weideland, negen melkkoeien en een paar trekossen voor het landwerk, verder gereedschap, huis enz.
Dat alles klonk mooi. Mijn broer en ik besloten naar Carambehy te gaan om ter plaatse te oordelen.
Daar de onkosten voor de reis nogal hoog waren, ging mijn broer met nog een ander uit de buurt. Ik
zou thuis blijven. De reis was niet tevergeefs. Het stond mijn broer zo goed aan, dat hij terstond twee
loten met woning uitkoos.
Toen hij terugkwam was de verwachting hoog gespannen, nieuwe toekomstidealen werden gemaakt.
Het kwam alles zo uit als de Hollander ons verteld had, maar de bodem was arm, doch met een beetje
kunstmest was er prachtige rogge gegroeid. Voor iedere kolonist werd een stuk met de stoomploeg
gescheurd en in alles werd men bijgestaan.
Wij besloten, daar het vooruitzicht niet gunstig was, onze koloniën in Gonçalves Junior te verkopen.
Vele Hollanders en Duitsers waren reeds vertrokken. Hun loten waren ingenomen door Polen of Russen.
Men vond steeds kopers, ook wij. In de nieuwe kolonie zouden wij, wel ieder op zich zelf, maar toch
naast elkaar wonen.
De dagen gingen spoedig voorbij en zo kwam de dag van ons vertrek. ‘t Was wel pijnlijk te moeten
scheiden van de nieuw verworven vrienden; ook onze Zondagse bijeenkomsten zouden wij weer
moeten missen. Men wist toch niet wat we op de nieuwe kolonie zouden vinden. Een kennis ging voor
een maand met ons mee om te kijken. Was alles naar zijn zin, dan zou hij ook met zijn gezin komen.
Na een moeitevolle reis kwamen we 29 Maart 1911 op de kolonie Carambehy aan. Deze kolonie was
anderhalf jaar vroeger geopend.
Zij ligt aan de spoorlijn São Paulo-Rio Grande do Sul, 20 km van Ponta Grossa, de tweede stad van
Paraná, ruim honderd jaar eerder gesticht. De kolonie was voorheen een boerderij of fazenda en is
plm. 10.000 ha groot. Fazenda’s zijn meestal zeer uitgestrekt, gewoonlijk door natuurlijke grenzen, een
riviertje of een bergkloof, van elkaar gescheiden. De bodem is arm, zanderig, met hier en daar bos in
de laagte, langs de riviertjes. Onze woning, waar we heden nog in wonen, stond klaar en konden we
terstond betrekken.
101
De huisjes zijn hier beter ingericht dan in de boskolonies. Ze zijn 10 x 4 m, verdeeld in drie kamertjes
met een keukentje er naast. Glasramen zijn ook hier luxe, doch minder te ontberen dan in de bossen,
omdat het hier bijna altijd waait. Carambehy behoort administratief onder de gemeente, município
Castro, een dood stadje, dat ook voor plm. 100 jaar gesticht werd. In 1909 werd Carambehy aangekocht
door de Brazil Railway Company. Deze wilde hier koloniseren; landbouw en melkveebedrijf.
Ook hier was het, zoals in de meeste jonge koloniën, op de juiste plaats ontbrak de juiste man. Veel
geld werd uitgegeven en in de praktijk werd niet veel bereikt. Ervaring ontbrak. Ieder kolonist zou eerst
25 ha krijgen en naar die berekening werden woningen gezet. Alles op de gis, want het land was nog
niet gemeten. Toen ongeveer een honderd huisjes gebouwd waren begon de Directie in te zien dat een
familie op een stukje land van 25 ha en dan nog slecht land, geen brood kon verdienen in Brazilië. Ieder
zou daarom 50 ha meer krijgen. Er was dus een zeer groot aantal huisjes te veel gebouwd. Dat was voor
ons niet zo erg; ze worden goedkoop verkocht en wij konden ze goed gebruiken voor het bouwen van
schuren en stallen. Er moest ook een melkfabriek gebouwd worden, want de kolonisten verplichtten
zich de melk aan de Company te verkopen. De directeur, een Zwitser, was in de eerste weken van mijne
vestiging naar Europa vertrokken om kolonisten te werven. Hier was het toen winter; ‘k verdiende mijn
brood door als timmerman huizen te bouwen (die zijn hier alle van hout), en later als metselaar bij het
bouwen van de melkfabriek. In het buitenland moet men alles aanpakken wat voor de hand komt,
anders zou men vaak werkloos zijn. Van ‘t spreekwoord “twaalf ambachten, dertien ongelukken” heb
ik mij in Brazilië nimmer iets aangetrokken. Mijn broer was in die tijd naar Holland gegaan om te zien of
hij een voor hem geschikte vrouw kon vinden. Van hem kreeg ik bericht dat hij waarschijnlijk een paar
families zou meebrengen. Dat zou prettig zijn; we waren reeds met vijf Hollandse families en als er nu
nog enige bijkwamen werd het meer gezellig.
Nu woonde mijn naaste buur nog op een half uur afstand. De winter ging zoetjesaan voorbij; een paar
ha had ik met rogge gezaaid, ze stond prachtig. Nu kwam de tijd voor aardappelen, ze stond prachtig.
Nu kwam de tijd voor bonen en mais, maar daar is niet veel van terecht gekomen; de grond was nog te
“onnatuurlijk” en als meststof kon men alleen wat superfosfaat krijgen.
Een paar ossen, een ploeg en een melkkoe had ik gekregen, maar dat was nog geen negen stuks, zoals
mij beloofd was. Enkele kolonisten die een jaar eerder gekomen waren, Duitsers, Fransen en Zwitsers,
hadden al een mooie kudde vee.
Wij Hollanders waren een jaar later. Het geven ging ook hier naar gunst of men moest een grote mond
hebben om het te eisen. De eerste bewoners van een nieuwe kolonie genieten de meeste voorrechten,
om daarmede anderen te lokken. Zo ook hier; zij die later kwamen kregen niet zoveel als de eersten,
hoewel de Company zelfs meer gedaan heeft dan zij eerst beloofde. Na verloop van enkele maanden
kwam de directeur van zijn Europareis terug. Hij had geen kolonisten meegebracht, maar wel een
mijnheer die de zuivelfabriek zou besturen.
102
‘t Was een heel nette man, ook een Zwitser en chemicus van beroep, maar in een melkbedrijf was
hij nog nooit werkzaam geweest. De directeur had in Europa een aardig kapitaal uitgegeven voor
installering van de zuivelfabriek, maar er was nog geen kijk op wanneer er melk geleverd kon worden.
Tot overmaat van ramp hield de douane de verschillende machines vast en legde er 25 contos de
reis invoerrechten op. Gelukkig ontving de directeur een wachtgeld van de Company, anders was hij
brodeloos geweest. Zijn geld met nog geleende bedragen stak hij in de melkfabriek en haar installatie.
Intussen kwam mijn broer, zonder vrouw, weer terug. Met hem kwamen andere landgenoten: J.
Voorsluijs, voorheen Christelijk onderwijzer en Leendert en Arie de Geus, landbouwers. Eerstgenoemde,
een boerenzoon, bezat acte landbouwkunde en de anderen waren boeren in de praktijk opgegroeid.
Dit was voor ons een hele aanwinst, niettegenstaande de hier gevestigde Hollanders die ook het
boerenbedrijf kenden. De nieuwe landgenoten hadden spoedig een stuk land uitgezocht en een woning.
Ze zouden voorlopig met hun drieën samenwerken, omdat ze vrouw en kinderen nog in Holland hadden
gelaten. Vrouwenhulp is echter op een boerderij onmisbaar. Met goede moed begon een ieder met
zijn werk. De grond ziet er goed uit en trekt een ieder aan die zich hier vestigen wil, maar het valt tegen.
Zonder mest groeit hier helemaal niets, alleen droog kampgras. Ervaring is echter de beste leermeester.
Nu zaaien en planten we, al naarmate de bemesting, slechts dat wat normaal gesproken groeien kan.
Met de bevolking ging het echter niet snel. Toen waren er 25 families van verschillende nationaliteit.
Veel was in de kolonie geïnvesteerd, echter het resultaat was bedroevend. Alhoewel, de schuld lag
niet bij de kolonisten, al viel er ook bij sommigen heel wat op te knappen. De hoofdschuldige was de
directeur; die had met geld gesmeten of het geen waarde had. Honderd huisjes waren gebouwd à 700
milreis per stuk. Tweederde ervan moest worden afgebroken. Honderden hectares land waren met
de stoomploeg gescheurd; vele landbouwmachines waren aangeschaft; zaai-, dorsen maaimachines,
zelfbinders voor het koren, hooipersmachines enz. Eindelijk werd de heleboel gecontroleerd en …. de
directeur ontslagen. Een bedrag van 40 contos de reis was uitgegeven, zonder er in de boekhouding
melding van te maken. Dit alles belemmerde de ontwikkeling van de kolonie zeer sterk. Er kwam een
andere directeur, maar de boel werd stilgelegd. Huizen werden niet meer gebouwd, de melkfabriek
bleef onafgewerkt. Allen hadden evenwel de hun toegezegde melkkoeien ontvangen. Ieder begon
boter en kaas te maken om van de opbrengst daarvan te kunnen leven. Zo stonden de zaken in 1912.
Het leven was goedkoop. Een van de landgenoten ging naar Holland en bracht in de loop van dat
jaar ook een paar families mee. Een ongeluk kenmerkte deze zomer. Mijn broer werd door een slang
gebeten; een inspuiting met tegengift hield hem echter in leven. Dit is ook een van de roepstemmen
die de Heere in zijn oneindige zondaarsliefde tot ons doet komen: “Mens, gedenk te sterven”. In de
vorige kolonie, Gonçalves Junior, was hij ook eenmaal net aan de dood ontsnapt. We waren samen in
het bos aan ‘t werk, valt een dikke, dode tak naar beneden, rakelings langs hem heen, op de plek waar
hij even te voren gestaan had. Een rilling ging ons door de leden “maar een dankgebed over de lippen”
103
kwam er niet. Een van de laatst aangekomen Hollanders had een stuk land gekocht dicht bij de stad;
een gedeelte van de koopsom werd betaald, de rest zou hij betalen, als hij zijn meisje uit Holland had
gehaald. Hij maakte zich gereed naar ‘t vaderland te gaan. Mijn broer, die zich nog niet op streek voelde
met zes kinderen zonder vrouw, besloot mee te gaan; dan hadden ze ook gezelschap aan elkaar. Met
de eerste gelegenheid vertrokken beiden. Hij, die zijn meisje wilde halen, had een slechte reis. Hij was
bijna altijd ziek; mijn broer paste op hem. In het laatst van Februari kwamen ze in Holland aan. ‘t Was
koud, kouder dan in de winter. Onze kennis gaat regelrecht naar zijn ouders in Gelderland en wordt
daar weer zeer ernstig ziek. Mijn broer blijft twee dagen onderweg bij familie en gaat dan naar de
ouderlijke woning waar ook hij ziek aankomt. Na twee dagen bedlegerig te zijn geweest riep de Heere
hem op voor de eeuwigheid zonder dat iemand bij hem was. De ontsteltenis bij mijn ouders is zeer
groot, maar God geeft geen verantwoording van Zijn doen en laten. Mijn familie kon berusten, want ze
wisten in Wie ze geloofden. Een week of vijf later kregen we bericht van dit sterfgeval. Dit was voor ons
een hele slag. Zowel voor de wezen als voor mij die maar één broer had. De directeur van de kolonie
stelde mij voor om de kinderen in een weeshuis onder te brengen. Daarmee kon ik mij niet verenigen.
Voor zover ze niet konden werken, bleven ze bij mij; de grootsten konden reeds hun eigen onderhoud
verdienen. Na enkele weken kwamen nog een paar families uit Holland. Onze nederzetting werd
talrijker en financieel ook sterker, omdat de laatsten ook enig kapitaal meebrachten. De kolonisten
van andere nationaliteiten trokken, een voor een, weg. Wij Hollanders waren nu in de meerderheid,
maar ook van onze landgenoten waren enigen weggegaan. Weer gaan een paar maanden voorbij. De
grote oorlog zet Europa in vuur en vlam. De emigratie stond stil. Het zielental van onze kolonie ging
meer achter- dan vooruit. De oudsten onder de jongelui waren getrouwd en zo werd de band door
familieverbintenissen vaak versterkt. Van onderwijs was tot nog toe niet veel gekomen. Een van de
grotere dochters van onze landgenoot De Geus was wel begonnen, maar andere arbeid verhinderde
haar de opgenomen taak voort te zetten. Op zondagmorgen kwamen wij geregeld bij elkaar in een
leegstaand huis van Voorsluys. Deze, voorheen onderwijzer aan een Christelijke school in Holland, las
de preek. Hij had in Holland het onderwijs verlaten omdat hij liever boer was. Hier had en heeft hij een
boerderij, die zijn gehele tijd in beslag nam en om nu deze arbeid te laten liggen om onderwijs te geven,
daartoe komt men niet, vooral niet waar geschikte werkkrachten zeer schaars zijn. In 1916 kregen we
een andere directeur. Deze wilde nogmaals proberen de kolonie te verbeteren. ‘t Nodige kapitaal werd
door de Company toegestaan. De onafgewerkte zuivelfabriek werd voltooid om de door de kolonisten
geleverde melk te verwerken. Een flinke school met onderwijzerswoning werd gebouwd.
Twee dochters van De Geus zouden kaas maken. Dit ging een hele tijd goed, want kaas maken konden
die twee. De gefabriceerde kaas was zo goed dat ze op de tentoonstelling in Montevideo met goud
werd bekroond. De meisjes bleven echter niet lang in de zuivelfabriek. De een ging naar Holland terug
om te huwen, de andere keerde naar de ouderlijke woning terug. Voor de school hadden we een
landgenoot gevonden die tamelijk geschikt was om onderwijs te geven.
104
Maar nu kwam het moeilijke. De Hollanders wilden voor hun kinderen Hollandse les, de Duitsers Duits,
ook andere nationaliteiten stelden hun eisen. Wanneer alle krachten nodig zijn om de onkosten te
dragen, dan kan er niets in de weg komen, of het loopt mis. Na een half jaar viel de boel in duigen door
onderling gekibbel. De kaasfabriek deelde hetzelfde lot. Kolonisten kwamen er niet bij, omdat alleen
land en woning beschikbaar werd gesteld. De melkproductie bleef gering, vooral in de wintermaanden.
De verschillende kaasmakers die elkaar in de fabriek opvolgden leverden slechte waar. Veel schade
werd geleden en eindelijk werd de zaak stopgezet.
Toen de Company zag dat de kolonie niet naar wens tot bloei kon worden gebracht, verhuurde ze een
groot deel aan fazendeiros om er vee op te laten weiden. Een groot stuk, ruim 3000 ha bood ze de
familie De Geus aan op tienjarige termijnbetaling. Na veel loven en bieden kochten die Hollanders het
gehele complex. Ieder werkte nu voor zichzelf. Elke Hollandse kolonist maakte kaas. Ons product heeft
een goede naam en wordt geroemd als “queyo hollandez”. Deze zomer werd mij door het “Instituto
Agricola Brasileira” in Rio de Janeiro het “Grande diploma de Honra” uitgereikt als erkenning van de
goede kwaliteiten van mijn zuivelproducten. Ik wil daarmee niet zeggen dat mijn waar beter is dan die
van mijn buren, maar ik wil alleen aantonen dat onze zuivel naam heeft. De heer Voorsluys, hoewel druk
met werkzaamheden op zijn boerderij, ontfermde zich over het opgroeiend geslacht, nadat de school
gesloten was. Daar we een houten gebouwtje hebben waar we Zondags samenkomen om een preek te
lezen, werd besloten in de week in de voormiddag drie uur les te geven. Dit onderwijs heeft velen een
goed eind vooruitgebracht, maar door gebrek aan werkkrachten moest de heer Voorsluys, wilde hij
zijn boerderij niet verwaarlozen, de school opgeven. Later werd weer een niet-onderwijzer aangesteld,
maar door het al te geringe salaris liet deze ook de school in de steek. Zo waren de kinderen weer
zonder onderwijs; wat geleerd was, werd weer vergeten. Zo bleef de stand van zaken tot Juli 1924,
toen we onverwachts bezoek kregen van de heer P.F. Matthijssen. Deze heer, vroeger hoofd van een
school in Holland, was werkzaam geweest in São Paulo en had voor zaken een reis naar Mato Grosso en
Europa gemaakt. Na zijn terugkeer kwam hij bij ons. Met enkelen van ons had hij reeds relaties. Door
de problemen in São Paulo kon hij niet daarheen en daarom werd met onderling goedvinden besloten
hem als onderwijzer aan te stellen op een vastgesteld salaris. De benoeming werd voor minstens een
half jaar aanvaard. Dit halve jaar is reeds lang voorbij en de aanstelling voor onbepaalde tijd verlengd.
‘t Vorig jaar bezochten 26 kinderen de school; de grootsten, waaronder van 16 jaar, hebben de school
verlaten. Ze moesten andere werkzaamheden verrichten. Nu gaan er geregeld twintig naar school.
De schooltijd wordt met gebed geopend en gesloten, doch Bijbelse Geschiedenis staat nog niet op
het lesrooster. Hierin wordt enigszins tegemoet gekomen door het catechisatieonderwijs van de heer
Voorsluys op Zondagnamiddag. Zondagsmorgens om 10 uur komen bijna allen te samen in hetzelfde
gebouwtje waar ik voorga door een preek te lezen, meestal uit “Menigerlei Genade”, onder redactie
van wijlen Dr. De Moor en Dr. Wielenga.
105
Het onderwijs was tot nog toe, al was de onderwijzer goed, zeer primitief. De enkele schoolboekjes
die er in ‘t begin waren, waren totaal op; alles geschiedde met krijt op bord. Daarom moesten eerst
leermiddelen worden aangeschaft; zonder gereedschap kan men geen goede, vlotte arbeid verrichten.
Aangezien onze kolonie niet rijk is aan zielental, een negentien Hollandse families, waarvan de helft
slechts schoolgaande kinderen heeft, is het bezwaarlijk grote uitgaven te maken. De onderwijzer
ontvangt maandelijks 125 milreis, wat veel te weinig is; dan komen nog de kosten van leermiddelen,
schriften, leien, griffels, pennen, inkt, potloden enz. Met elkaar wordt plm. 175 mil reis per maand
opgebracht; dit is voor velen een tamelijk zware last. Bijna allen hebben een onafhankelijk bestaan,
maar ‘t geld zelf is schaars, aangezien men alles in het bedrijf steekt. Het gebrek aan leermiddelen,
lees- en rekenboeken, is door bemiddeling van het Algem. Ned. Verbond, in samenwerking met de Unie
van Christelijke Onderwijzers en Onderwijzeressen, door de vrijgevigheid van enkele uitgevers, voor de
eerste jaren opgeheven. Ook hierbij, aan allen, die daartoe hebben medegewerkt, onze hartelijke dank.
Wij hopen dat het Min. van Buitenlandse Zaken besluiten kan ons enige subsidie te verlenen om het
salaris van de onderwijzer te verbeteren. Wij hopen dat de coöperatieve zuivelfabriek, alleen door de
gezamenlijke Hollanders hier opgericht, zuivel moge fabriceren zo goed als vroeger door de enkeling,
zodat de goede naam van de Hollandse kaas in Brazilië nog verhoogd mag worden, tot voorspoed
van onze kolonie. Wij hopen dat onze kinderen, al zijn ze Brazilianen, door goed onderwijs mogen
blijven “Hollanders in de goede betekenis “ Wij hopen, dat door het lezen van het bovenstaande,
die landgenoten die emigreren willen, zich nog eens ernstig afvragen, kunnen we onder zulke droeve
teleurstellingen toch goedsmoeds blijven, toch vertrouwend blijven opzien tot Hem zonder Wiens wil
geen musje ter aarde valt?
L. Verschoor
Carambehy, Voorjaar 1926.
Die hoop is niet beschaamd!
106
Arquivo: Willemien Schenkeveld / Mari Smits
Livreto da Imigração e Colonização - em Holandês.
Regulamentos básicos - para o serviço de povoamento - no Brasil.
Publicação da Comissão de Propaganda de Extensão Econômica do Brasil do ano de 1907.
107
A COLONIZAÇÃO
No dia 19 de abril de 1907 o Presidente Afonso Pena lançou o decreto, assinado pelo ministro Miguel Calmon,
que seria a base para atrair imigrantes para o território nacional. Somente em 1908, um ano após o decreto,
vieram cerca de 90.000 imigrantes para o Brasil, 46.216 desembarcaram no Rio de Janeiro. Da Holanda
vieram 1.421 imigrantes (pelo Rio de Janeiro) em 1908, ou 1.308 vieram pelo porto de Amsterdam e 113
imigrantes pelo porto de Rotterdam.
Com o apoio do Governo Federal e sob supervisão do Estado, os holandeses foram dirigidos para diversas
Colônias nos Estados de Minas Gerais, Paraná, Santa Catarina e Rio Grande do Sul.
Em Minas Gerais: João Pinheiro (duas famílias com 14 pessoas), Jatobá ou Vargem Grande (18 famílias com
83 pessoas), Águas Virtuosas ou Nova Baden (sete famílias com 54 pessoas). Paraná: Irati (46 famílias com
282 pessoas), Miguel Calmon (12 famílias com 74 pessoas) e Afonso Pena (10 famílias com 45 pessoas). A
Colônia de Calmon pertencia ao Estado do Paraná e, por causa da guerra do Contestado (1912-1916), mais
tarde ao Estado de Santa Catarina. No Rio Grande do Sul os holandeses foram para as Colônias de Comandahy
(Guarany, 46 famílias com 266 pessoas), e Ijuhy (23 famílias com 110 pessoas). Dados de 1908, segundo o
livro de N. R. de Leeuw - 1909 e handelsberichten - notícias comerciais de 26 de maio de 1910, fornecido por
Mari Smits. Em 1909, 327 colonos holandeses se mudaram do Rio Grande do Sul para a Argentina, pedindo
ajuda às autoridades daquele país.
A Colônia de Gonçalves Júnior - Iraty, já demarcada pelos engenheiros Francisco Beltrão e Álvaro Cardoso,
em 1907, e fundada em 1908, era destinada somente a imigrantes holandeses e alemães. No final de 1908
moravam em Gonçalves Júnior 46 famílias de holandeses, 28 famílias de alemães e uma família de austríacos,
em total 75 famílias.
Na Holanda, a partir de 1907, foram recrutados os colonos, em sua maioria operários desempregados das
indústrias e estivadores do porto de Rotterdam, porém descendentes de lavradores e familiarizados com o
trabalho agrícola. As únicas pistas dos colonos holandeses achamos nos livros de administração (Borrado),
comprando produtos (1908 até 1910) e uma lista muito importante com nomes dos colonos que receberam
ajuda, com o fornecimento de vales, no início do ano de 1910. Uma lista de nomes dos colonos que assinaram
um pedido direcionado à Holanda, e infelizmente há poucos dados no cartório de Irati sobre os óbitos de
Gonçalves Júnior, a maioria dos falecimentos, em especial crianças até dois anos, sem ser registradas. Depois
de 1909, o Brasil ficou muito mal afamado na Holanda, pelas diversas publicações em jornais na Holanda feitas
pelos colonos que repatriaram. Mesmo assim, ficaram muitos nomes holandeses no Paraná, descendentes
dos primeiros colonos que se encontram na região, com os seguintes sobrenomes: Bankersen, Barendrecht,
Haagsma, Hennipman, Intema, Van Kranenburg, De Laat, Van der Laars, Korevaar, Van der Neut, Rietkerk,
Van Rijn, Smouter, Verhagen, Vink, Van Tienen, Verschoor, Vriesman, Van der Waal.
Várias famílias ainda moram nas diversas linhas ao redor de Gonçalves Júnior como: Linha Ordenança, Linha
C, José Maria, Volta Grande, Rio do Couro e Pirapó.
108
DE KOLONISATIE
Op 19 april 1907 vaardigde president Pena een decreet uit, ondertekend door minister Miguel Calmon,
dat de grondslag zou vormen voor het aantrekken van immigranten op het ‘Nationale Grondgebied’. In het
jaar 1908, één jaar na het decreet arriveerden ongeveer 90.000 immigranten in Brazilië, hiervan kwamen
46.216 personen in Rio de Janeiro aan. Uit Nederland kwamen 1421 immigranten via Rio in 1908, 1308
via de haven van Amsterdam en 113 immigranten via Rotterdam. Met de hulp van de Bondsregering en
onder toezicht van de Staat, werden de Nederlanders naar de diverse kolonies in de staten Minas Gerais,
Paraná, Santa Catarina en Rio Grande do Sul gedirigeerd. In Minas Gerais; João Pinheiro met 2 families en
14 personen, Jatobá of Vargem Grande met 18 families en 83 personen, Águas Virtuosas of Nova Baden
met 7 families en 54 personen. Paraná; Irati met 46 families en 282 personen, Miguel Calmon met 12
families en 74 personen, en Afonso Pena met 10 families en 45 personen. De kolonie Calmon behoorde
voor de oorlog van Contestado (1912-1916) aan Paraná en na de oorlog aan Santa Catarina. In Rio Grande
do Sul gingen de Nederlanders naar de kolonies Comandahy (Guarani), 46 families met 266 personen
en Ijuhy met 23 families en 110 personen. Gegevens uit 1908, uit het boek van N.R. de Leeuw - 1909 en
handelsberichten van 26 mei 1910 (verstrekt door Mari Smits). In 1909 vertrokken 327 kolonisten van Rio
Grande do Sul naar Argentinië, waar ze om hulp vroegen.
De kolonie Gonçalves Júnior - Iraty, was opgemeten door de ingenieurs Francisco Beltrão en Álvaro
Cardoso in 1907, werd in 1908 opgericht en alleen bestemd voor Nederlandse en Duitse immigranten.
Eind 1908 woonden in Gonçalves Júnior 46 Hollandse families, 28 Duitse- en één Oostenrijkse familie,
in totaal 75 families. In Nederland werden vanaf 1907 kolonisten gerekruteerd, voornamelijk werklozen
uit de industrie en de haven van Rotterdam, nazaten van landbouwers en bekend met het werk op het
platteland...
De enige aanwijzingen over Nederlandse kolonisten vonden we in de boeken van de administratie van
een winkel, waar ze hun producten kochten van 1908 tot 1910. Hieronder bevond zich een lijst met
namen van de kolonisten die hulp kregen d.m.v. verstrekking van ‘vales’ of tegoedbonnen, begin 1910.
Een verzoekschrift met handtekeningen van de kolonisten en helaas zeer weinig informatie uit het
bevolkingsregister. Na 1909 stond Brazilië slecht bekend in Nederland vanwege de zeer negatieve
publicaties in diverse kranten, geschreven door de gerepatrieerde kolonisten.
Desondanks bleven veel families in Paraná, de nazaten van die eerste kolonisten dragen achternamen als;
Bankersen, Haagsma, Hennipman, Intema, Van Kranenburg, De Laat, Van der Laars, Korevaar, Van der
Neut, Rietkerk, Van Rijn, Smouter, Verhagen, Vink, Van Tienen, Verschoor, Vriesman, Van der Waal.
Meerdere families wonen nog steeds over de verschillende linies verspreid rondom Gonçalves Júnior
zoals; Linie Ordenança, Linie C, Linie José Maria, Volta Grande, Rio do Couro, Pirapó e.a.
109
A VIDA NA COLÕNIA 1909 – 1911
A realidade, segundo Tia Mina, esposa de Leendert Verschoor e da filha Mina, era muito pior do que imaginavam. Em vez de encontrar uma casa com barracão, estábulo, terra, vacas e ferramentas, encontraram no meio da mata somente uma cabana de madeira. Antes de plantar, precisavam derrubar o mato,
um serviço muito pesado, em seguida queimar tudo o que não podia ser tirado. Nem havia água limpa.
Muitos imigrantes já vieram pobres e não possuíam mais as forças para aguentar aquela vida pesada do
pioneiro. Havia aventureiro que sonhava em enriquecer em breve; pessoas de diversas profissões que
nem na Holanda eram acostumadas com este tipo de vida, e com certeza até lá teriam fracassado.
O centro da Colônia era no meio da mata, com algumas casas de madeira. O armazém ou a venda (casa
de comércio), o escritório central, e um bar do Kletto (Leocádio Cleto da Silva). Do lado direito e à esquerda da abertura ou praça havia duas trilhas dos caboclos, bem estreitas, usadas por índios e caboclos na
selva. Dos lados dessas trilhas, com uma distância de 5 quilômetros entre si, foram abertas as linhas ou
clareiras na mata, com um comprimento de 17 quilômetros. A cada quilômetro os colonos construíram
uma cabana.
Do Governo Federal cada família ganhou 25 ha de mata, uma casa, sementes e ferramentas. Tudo para
ser pago em 10 anos. Durante meio ano, as famílias receberam alimentos e depois precisavam se alto
sustentar. Muitas famílias ajudavam os vizinhos para limpar o terreno. Depois da queimada começaram
a semear milho, feijão ou batata doce.
Em 1910, a plantação era maravilhosa, mas vieram os gafanhotos. Bichos de 8 cm de comprimento, e
tantos, que tudo escureceu. Em pouco tempo tudo o que foi plantado com tanto esforço, estava destruído. Semearam tudo novamente, mas não contaram com os gafanhotos que ficaram como larvas na terra;
perderam a nova plantação também!
No ano seguinte, com a safra quase pronta, vieram milhares de ratos da mata e acabaram com tudo. Não
tinha mais nada para comer e tudo que tinha fora vendido para sobreviver. Naquela época vieram doenças como tifo, febre amarela e malária. Não tinha mais leite e crianças pequenas faleciam diariamente,
como muitas mulheres. A Colônia recebeu o nome de Cemitério das Mulheres e Crianças.
Naquela época havia mais ou menos 200 colonos, a maior parte era de trabalhadores do porto de Rotterdam. Além disso, tinha poloneses, brasileiros e alemães. Quase toda noite ocorriam brigas e mortes no
bar do Kletto. Foi então que, em 1911, muitos decidiram mudar para Carambehy.
Algumas famílias alemãs se mudaram para Castro e Curitiba. Os seus terrenos foram assumidos por famílias de imigrantes poloneses e ucranianos, que em pouco tempo se tornaram bem mais numerosos do
que a etnia germânica. Também chegaram à Colônia Gonçalves Júnior muitas famílias de italianos, que
se fixaram no Rio do Couro, Mato Queimado e Volta Grande. Os mesmos trabalhadores, no decorrer dos
anos, conseguiram se tornar grandes proprietários rurais (Fonte: Oswaldo Körtelt).
110
HET LEVEN IN DE KOLONIE 1909 – 1911
De werkelijkheid volgens tante Mina, echtgenote van Leendert Verschoor en dochter Wilhelmina was zelfs
erger dan een pessimist zich zou hebben kunnen voorstellen. Inplaats van de beloofde huizen met schuur,
stal, land, koeien en gereedschappen vond men midden in het oerwoud een aantal armzalige houten hutten
en kon men beginnen met het rooien van het bos en het platbranden van alles wat niet weggesleept kon
worden. Er was zelfs geen zuiver drinkwater aanwezig. Veel mensen deugden niet als emigranten. Er waren
er die door armoede gedreven en ondervoed arriveerden, ze waren in geen geval krachtig genoeg om dit
zware pioniersleven vol te houden. Er waren avonturiers onder, die hoopten hier spoedig rijk te worden. Er
waren mensen van allerlei beroepen, die ook in Nederland zelf, als ze boer hadden moeten worden, zeker
mislukt waren.
Midden in de nederzetting was in het bos een grote open plek uitgehakt, waar een aantal blokhutten stond.
Hierin waren de winkel, het centrale kantoor en een café van Kletto (Leocádio Cleto da Silva) ondergebracht.
Links en rechts hiervan liep een z.g. caboclopad, dat zeer smal was en door indianen en trappers door het
oerwoud werd gebruikt. Aan beide kanten hiervan werden op 5 km van elkaar linies in het bos uitgehouwen
die 17 km lang waren. Hieraan bouwden de emigranten zelf op een km afstand kleine houten hutten. Van
de Braziliaanse Regering kreeg ieder gezin bij aankomst 25 ha oerbos, huis, zaaizaad en gereedschap. Dit
alles moest dan in 10 jaar worden afbetaald. Gedurende een half jaar werden de nieuwe gezinnen van
levensmiddelen voorzien, waarna zij in staat werden geacht voor zichzelf te zorgen. Veel families hielpen de
buren met het schoonmaken van het terrein.
Na het schoonbranden werden dan maïs, bonen of zoete aardappelen geplant.
Toen de oogst er in 1910 prachtig voorstond, kwam er een grote sprinkhanenplaag. Het waren beesten van
wel 8 cm lang, zo veel in aantal dat alles erdoor verduisterd werd. Ze zaaiden alles opnieuw, echter ook de
nieuwe planten werden vernietigd door de larven die in de grond achtergebleven waren.
Toen het volgende jaar de gewassen bijna rijp waren om te oogsten, kwamen duizenden ratten uit het bos
en aten alles kaal. Er was niets meer te eten en alle transportmiddelen moesten verkocht worden om in
leven te blijven. Er kwamen vele ziekten zoals tyfus, gele koorts en malaria. Melk was er helemaal niet meer,
kleine kinderen stierven er dagelijks, evenals vele vrouwen! Vandaar de bijnaam van Iraty, “Vrouwen - en
Kinderkerkhof”.
De ongeveer 200 kolonisten die er woonden, waren voor een groot deel bootwerkers, afkomstig uit
Rotterdam. Bovendien waren er een aantal Polen, Brazilianen en Duitsers. Bijna iedere avond waren er
ruzies en doden in het café van Kletto. De familie Verschoor besloot naar Carambeí te vertrekken.
Enkele Duitse families vertrokken naar Castro en Curitiba. De grond van deze mensen werd overgenomen
door (Poolse en Oekraïnse) immigranten, die in korte tijd tot de meerderheid behoorden, in vergelijking met
het Germaanse ras. Ook kwamen veel Italiaanse families, die zich vestigden in Rio do Couro, Mato Queimado
en Volta Grande. Het waren harde werkers, en met verloop van de jaren, hebben ze grote boerenbedrijven
opgebouwd. (bron: Oswaldo Körtelt).
111
HISTÓRIA RELATADA POR OLIMPIA AMARAL GRUBER
GONÇALVES JÚNIOR 1915,
Nomeada pelo Exmo. Sr. Dr. Afonso Alves de Camargo, Presidente do Estado do Paraná, para reger uma
das escolas isoladas da sede da Colônia Gonçalves Júnior, para lá me dirigi e no dia 15 de setembro de
1915 assumi o exercício do meu cargo. Os alunos eram, em maioria, holandeses, poloneses e ucranianos. Nacionais eram poucos.
Durante os anos que ali trabalhei, fui muito bem acolhida, e graças a Deus meus esforços, coroados
de êxito. Nenhum problema surgiu entre os alunos e nem com seus responsáveis; eram educados,
compreensivos e cumpridores de seus deveres. Acatavam minhas ordens, que eram cumpridas à risca.
A escola era modesta, poderíamos dizer pobre, porém, trabalhávamos intensamente e em harmonia.
A Colônia tinha aspecto acolhedor, simpático e alegre. As casas construídas de madeira, feitas às expensas do Governo Federal, possuíam conforto relativo à época. Eram bem pintadas e conservadas pelos seus respectivos moradores. O núcleo colonial ainda não era emancipado e os débitos dos colonos
eram pagos a um funcionário do Governo, que ali residia, sendo nessa época o Senhor Antonio da Costa
Pinto, o qual fora, mais tarde, substituído pelo Senhor Vitório Dall ‘Ignas.
O comércio vivia bastante movimentado, possuindo casas comerciais, onde nada faltava; estas podiam
comparar-se com as dos centros mais adiantados.
A religião também tinha seu papel saliente entre os habitantes da pequena comunidade. Existiam três
Igrejas, sendo uma católica, uma ortodoxa e uma luterana, todas muito frequentadas e zeladas pelos fiéis.
A parte social não foi esquecida. Os alemães organizaram duas sociedades recreativas, com sedes
próprias, e os poloneses também tinham a sua. Essas sociedades eram constituídas por imigrantes e
exclusivamente frequentadas por seus familiares.
As diversões entre as famílias brasileiras consistiam em pequenas reuniões que algumas vezes terminavam em bailes. Foi organizada uma banda musical, que teve como mestre e regente o Senhor José
Alves do Amaral. Os músicos eram amadores e, à custa própria, conseguiram comprar os instrumentos
necessários. Digna de nota, e foi com a força de vontade de seus componentes que, em apenas três
meses de aprendizado, conseguiram fazer sua primeira apresentação. Porém, isso não parou aí, pois o
dinamismo dessa plêiade de sonhadores fez com que fosse construído um coreto no centro da pracinha
local, isto é, um lindo gramado, onde só era permitido andar a pé. Nas tardes domingueiras ou feriados
ali afluía aquela gente simples e boa, para ouvir a sua “banda” executar dobrados, valsas, marchas, etc.
112
A solidariedade era o ponto alto, existente entre as pessoas que ali residiam. Além da “banda” havia
a orquestra da Família Ducat, constituída apenas por seus familiares. Essa orquestra costumava comparecer onde a solicitavam sem exigir remuneração alguma, somente pelo prazer e a honra de ser
lembrada.
A base da economia do núcleo era a agricultura, cujas terras férteis compensavam o trabalho dos lavradores. Podemos afirmar que naquele ambiente de simplicidade e labor, longe da vida tumultuosa dos
grandes centros, todos gozavam de bem-estar e tranquilidade.
A escola não se limitava a cumprir programas de ensino e executá-los, e sim era um lugar amigo de instrução e recreio, contando com o apoio de todos os habitantes da colônia, os quais viam nela o maior
bem que se pode proporcionar à humanidade. Ao falarmos sobre a vida socioeconômica de Gonçalves
Júnior, não nos poderíamos eximir de citar fato idêntico em Itapará. Apesar de não possuir terras férteis como a primeira, proporcionara aos colonos ali residentes regulares condições de vida. Devemos
lembrar que, há 58 anos passados, o seu comércio era movimentado, tendo em sua sede cinco bem
organizadas casas comerciais que mantinham apreciável compra de erva-mate, além dos produtos agrícolas da Colônia. Uma parte dessa erva era oriunda da própria Colônia e, a maioria, de Guarapuavinha.
Transportava-se para a cidade de Irati em carroças ou lombo de burros.
A religião e a instrução não foram descuradas. Ali havia dois templos: um católico e um ortodoxo, sendo
este ainda um dos belos templos do nosso Estado. Porém, o templo, que, na maioria das vezes constrói,
para Itapará foi elemento destruidor. Em suas terras ficaram aqueles que, imbuídos de vontade férrea
e pertinácia temerária, continuam lançando em suas terras acidentadas a semente redentora, na esperança de que, germinando, lhes trará o conforto e o progresso... Hoje, quando Irati é uma cidade onde
quase nada falta ao seu povo ordeiro, laborioso e progressista, vemos Gonçalves Júnior e Itapará numa
decadência que fere e entristece! Qual será a causa? Incúria de seus habitantes? Menosprezo dos poderes
competentes? Terras estéreis, que já foram férteis? Mas, como nunca é tarde para as grandes realizações,
esperamos confiantes que essas duas comunidades, num futuro próximo, sejam colmeias de trabalho e
produtividade, concorrendo com suas parcelas para maior grandeza de Irati, do Paraná e do Brasil.
113
Arquivo: Oswaldo Körtelt
Foto escola alemã e holandesa em Gonçalves Júnior, 1936.
A escola foi construída em 1915 pelos imigrantes alemães e
funcionou até 1937.
De Duitse- en Hollandse school in Gonçalves Júnior, 1936.
De school werd in 1915 gebouwd door de Duitse immigranten
en funcioneerde tot 1937
Festividades no Clube Alemão de Gonçalves Júnior, abril de 1937.
Feestelijkheden bij de Duitse Club in Gonçalves Júnior, 1937
114
GESCHREVEN DOOR; OLÍMPIA AMARAL GRUBER
GONÇALVES JÚNIOR 1915,
Benoemd door zijne Excelentie de heer Afonso Alves de Camargo, voorzitter van de staat Paraná, om een
van de geïsoleerdste scholen te besturen in de kolonie Gonçalves Júnior, begaf ik me op weg en begon
aldaar op 15 september 1915. De leerlingen waren overwegend Nederlanders, Polen en Oekraïners.
Weinig Brazilianen. Gedurende de jaren dat ik daar werkzaam was, ben ik zeer goed ontvangen en dankzij
God, werd mijn inspanning meer dan beloond. Nooit heb ik problemen met de leerlingen, noch met de
ouders gehad; ze behandelden me zeer goed, toonden begrip en waren zich bewust van hun plichten. De
school was erg eenvoudig, beter gezegd arm, en er werd hard en harmonieus gewerkt. De kolonie had
iets vriendelijks en vrolijks over zich. Alle huizen waren van hout en door de Federale Regering gebouwd.
Echter zeer eenvoudig voor die tijd, goed in de verf gezet en onderhouden door de respectievelijke
bewoners. De destijds nog niet zelfstandige kolonie, met een ter plaatse wonende functionaris sr Antonio
da Costa Pinto van de Regering, waar de kolonisten hun betalingen konden voldoen, werd later vervangen
door Sr Vitorio Dall’ Ignas. Ter plaatse werd veel verhandeld in de bestaande commerciële huizen, waar
niets ontbrak: te vergelijken met de meer ontwikkelde centra…De religie was zeer belangrijk voor de
inwoners van deze kleine kolonie. Er waren drie kerken; een katholieke, een orthodoxe en een lutherse
kerk, alle zeer goed bezocht door de leden. Ook het sociale leven werd niet vergeten. De Duitsers hadden
twee clubs en de Polen hun eigen club, die exclusief door hun families bezocht werden. De bijeenkomsten
eindigden soms met een feest. Een plaatselijke muziekband werd opgericht met als dirigent de heer
José Alves do Amaral. De musici, allen amateurs, slaagden erin om hun eigen muziekinstrumenten aan
te schaffen. Binnen drie maanden werd de eerste voorstelling gegeven, en de groep bouwde zelfs een
onderkomen op het centrale plein…, bestaande uit een mooi grasveld, waar alleen gewandeld mocht
worden. Op zondagmiddag of vrije dagen werden vaak meerdere stijlen gepresenteerd, zoals walsen en
marsen, enz. De inwoners hielpen elkaar, voor zover mogelijk. Verder was er nog de “band” van de familie
Ducat. Deze trad kosteloos op. De landbouw, was de belangrijkste inkomstenbron van de kolonisten.
Allen hadden een redelijk en rustig bestaan, in vergelijking met de grote steden. De school was de plaats
voor instructie en vermaak en werd door alle inwoners van de kolonie gesteund. Hetzelfde gebeurde in de
verderop gelegen kolonie Itapará, waar de grond minder vruchtbaar is. Ongeveer 58 jaar eerder bestond
de aldaar plaatselijke goed georganiseerde handel uit meerdere aankooppunten van vooral erva-mate,
evenals andere landbouwproducten. De plaatselijke productie van erva-mate en die van Guarapuavinha
werd met boerenkarren of per ezel naar Irati getransporteerd. In Itapará waren alleen een katholieke en
orthodoxe kerk de laatste met zekerheid een van de mooiste kerken van de staat. Ook daar waren de
moeilijkheden zeer groot, en alleen degenen bleven die een flinke portie doorzettingsvermogen hadden
zoals in de kolonie Gonçalves Júnior, waar ze stug doorzetten met zaaien en planten, in de hoop op een
beter leven. Irati is een stad, waar bijna niets meer ontbreekt, terwijl Gonçalves Júnior en Itapará achteruit
lijken te gaan. Waarom? Waar ligt de oorzaak? Bij de inwoners, de regering of de achteruitgang van de
bodem vruchtbaarheid? We hopen dat deze beide kolonies in de naaste toekomst mogen deelnemen
aan een economische vooruitgang van de gemeente Irati, Paraná en Brazilië.
115
Banda de Gonçalves Júnior
Muzikanten van de familie Ducat, 1909 – 1911
Muziekband van Gonçalves Júnior
Banda da família Ducat, 1909/1911.
Cavaleiros em Gonçalves Júnior, 1910
Piquenique
Ruiters in Gonçalves Júnior, 1910
Picknick
116
Graças ao Sr. José Maria Grácia Araújo conseguimos alguns dados dos livros borrados do seu avô Manoel Grácia, constando as informações
sobre os nomes dos colonos e uma lista valiosa da Comissão Fundadora do Núcleo Iraty, antigo Gonçalves Júnior, do ano de 1910. Alguns
colonos holandeses que moravam em 1908 foram encontrados, nos livros borrados, em Gonçalves Júnior.
Dankzij de heer José Maria Grácia Araújo kregen we de beschikking over waardevolle informatie omtrent de namen van kolonisten, opgeschreven
in de administratie van zijn grootvader de heer Manoel Grácia en een lijst met namen van het Stichtingscomité van de ‘Núcleo Iraty’, voorheen
Gonçalves Júnior van het jaar 1910. Enkele namen van kolonisten die in 1908 in Gonçalves Júnior woonden.
1909
Hendricus Intema
Jan van Gerven
Cornelis Zonneveld
Cornelis de Lange (Lanzen)
Paul Water
Rudolf G.F. de Vries
Jan Harmink
Cornelis Verhoeks
Hendrik Hollander
Antonio Rovers
Johannes Bruin
Jan Visser (Nisier)
Hildebrand de Visser
Jan van dien Flores
Jacob Langevoiz
Jan A. de Louper
Corstian Haagers
Adrianus Gravezande
Berthus Brand
Antonio Diamont (Van
Dommelen)
Alexander Diamont
Elder Schotel
J.P.A. Letton
J.H. Nieurokuyk
Marie Bloot
Pieter van Benekum
Martin Griensven
Anne Haagsma
Arie Kooyman
Pieter Wittenberg (Wiltenburg)
Arie Blockland
Pieter Veerings
Jan van der Horster
Jacob de Gelder
Jan Vink
Arie van Opstal
J. Neutegem
Jacob van den Berg
Jan de Bruin
Mattys Blankenstein
Samuel Brand
Carlos Brijstal
Cornelis J. Aarts
Gilberto Bakker
Cornelis Blankenstein
J.M. Gerritsen
Carlos Mortier
Carlos Gravendeel
Hendrik Smouter
Gerardus Kamp
Nicolaas van der Laars
Paulo Block
Jan van Disser
Johannes van der Mol
Cornelis van der Waal
Anton Schotel
Arend Gerrit
Lucas de Bruin
Antonio Jansen
Johan Peter Rose
Paul Zijdeveld
Gerardus Frenken
Pieter Lans
Leendert de Blanch
1908
Propriedade rural em Barra Mansa - Gonçalves Júnior.
Boerderijtje in Barra Mansa - Gonçalves Júnior
117
Lista de vales 31/12/1909
pág. 144
Petronella Mortier
Jan Verschoor
Louis Peter Verdonck
Paulina de Bruin
Teunis van Neutegem
A. Kranenburg
Cornelis Rossier
Elfrink Gerritsen
J.P. van Letton
David Plateel
Vales 1/1 até 31/3/1910
pág. 150
Pieter Poortman
Willem Plateel
Gerrit Bankersen
Pieter Koflmas
Hendrik Intema
Willem Hennipman
Anne van der Laars
Arie Blockland
pág. 152
Jan van Dissen
J. Franke
Jacob de Gelder
Joseph M. Gerritsen
Jacob van Gerven
Humberthus Wamerdam
Gerardus Temis
André van Opstal
André de Bruin
André Franz
Vales pág. 151
A. Scheurs
Arie van Opstal
Hendrik Brand
Pieter Neering
118
pág.153
Adrianus Dingmont
Arie de Bruin
Albino Rossier
Arie Buhrmann
Adriano Robbemond
Willem Verschoor
Cornelis Verschoor
Herman van Doorne
Hendrik Barendrecht
M. Rozenveld
Jacob Hennipman
Willem Groeneveld
pág.154
Carlos Gravendal
Arend Elfrink
Michiel Kernese
Michiel Brij
pág.155
Cornelis van der Waal
Arend Gerrit
Arie Kostan
Willem Gravendal
Teunis van Doorne
Martys Blankenstein
Leendert Verschoor
Jan Verschoor
Johan Barendrecht
Johan Hollander
Johan Gerrit
pág.156
Nicolaas van der Laars
Marie Bloot
Johan Peter Rose
J.A. de Looper
Carlos Mortier
Bartholomeus Hagebout
(escrito Agibalt)
Johan Vriesman (Jan)
Cornelis Vernx
Elder Schotel
pág.157
Cornelis Bosman
Berthus Brand
Anton Schotel
André Elfrink
Hendrik de Laat
Gerardus van Rijn
Schomictes Franz
A. Konkelte
Paulo Haagsma
Hendrik Poortman
G. van Rijn
pág.158
Gerardus Kamp
Gerardus Franken
Gerrit Brhleugen
Pieter Poortman
L.Verdonck
Lucas de Bruin
Johan Rose
Hendrik Harmink
Johan van Noder (Lodder)
pág.159
Cornelis Roos
Cornelis de Zien
Bartholemeus Hagebout
Arie Kukan
Sebastiaan Schelling
Nicolaas van Ertes
Em total, 292 nomes: alemães, poloneses
e holandeses. Início de 1910
In totaal 292 namen; Duiters, Polen en
Nederlanders, begin 1910
Relação de nomes holandeses encontrados no Arquivo Público em Curitiba, segundo os documentos expedidos em Gonçalves
Júnior, de 1909.
Nederlandse namen aangetroffen in het bevolkingsregister van Curitiba, volgens de in Gonçalves Júnior uitgegeven documenten
van 1909.
Cornélio Boersma
Willem Münster
Johannes Bankersen
Johan Haagenaar
Pieter Louis/Lans
Arie van Beck
Adrianus Stock
Hendrik Hakke
Frans Hoogewoonink
Pieter Koehaas
Gerrit Hitzert
Carl Doelitz
Cornélio Verhagen
Johannes Humbertus
Jacob Pelzer
Johannes A. Enentie
Jan Kamperdijk
Arie Groeneveld
Gerrit Broekhuizen
Willem Stock
Eduardo van der Laars
Hendrick Bekman
119
Administração do Sr. Manoel Grácia.
Administratie van Sr. Manoel Grácia
120
Primeiro trimestre de 1909 - 25 de maio 1909
Lijst van 31 december 1919, Gonçalves
Júnior met het aantal leerlingen van 6 tot en
met 14 jaar, Polen, Duitsers, Nederlanders,
Brazilianen en Italianen.
Aantal families, Hollanders, Duitsers, Oostenrijkers en Belgen,
in de kolonie op 25 mei 1909
121
Navios com emigrantes holandeses para o Brasil, saindo de Amsterdam
Vertrokken schepen met Nederlandse landverhuizers naar Brazilië vanuit Amsterdam
Archief Staatscommissie Landverhuizers, RANH, inv.no. 4-5 (colaboração/ medewerking Mari Smits)
Schip/Navio
Rijnland
Zaanland
Rijnland
Amstelland
Zaanland
Rijnland
Amstelland
Zaanland
Rijnland
Amstelland
TOTAL 1908
Zaanland
Rijnland
Amstelland
Hollandia
Zaanland
Rijnland
Amstelland
Hollandia
Frisia
Zaanland
Rijnland
Hollandia
Amstelland
Frisia
Zaanland
122
Vertrek/Partida
1908, 8-2
1908, 8-4
1908, 8-5
1908, 9-6
1908, 8-7
1908, 8-8
1908, 8-9
1908, 8-10
1908, 9-11 1908, 9-12
Aantal/Número
3
1
93
68
180
306
107
34
91
55
938
1909, 6-1
1909, 10-2
1909, 17-3
1909, 14-4
1909, 12-5
1909, 26-5
1909, 10-6
1909, 23-6
1909, 21-7
1909, 4-8
1909, 18-8
1909, 1-9
1909, 18-9
1909, 29-9
1909, 27-10
36
1
32
75
81
33
47
31
136
33
20
23
18
78
7
Hollandia
Rijnland
Frisia
Amstelland
1909, 10-11
1909, 24-11
1909, 8-12
1909, 22-12
TOTAL 1909
Hollandia
Zaanland
Hollandia
Frisia,
Zeelandia
Frisia
Hollandia
Hollandia
75
12
57
88
3
5
2
14
2
6
2
4
949
1910, 19-1
1910, 2-2
1910, 23-3
1910, 20-4
1910, 22-6
910, 31-8
1910, 12-10
1910, 14-10
TOTAL 1910
38
Op staatskosten gerepatrieerde Nederlanders
Bron: 2.05.03, inv. No. 291, 29
Boot
Vertrek
Hollandia
Frisia
Zeelandia
Frisia
Zeelandia
Hollandia
Frisia
Zeelandia
Hollandia
Frisia
28-6-1910 SR
27-7-1910 SR
24-8-1910 SR
6-10-1910 S
26-10-1910 SR
17-11-1910 R
7- 12- 1910 S
28-12-1910 S
18- 1- 1911 S
16-2-1911 R
Aantal
50
11
84
17
16
6
36
18
20
2
Reeds vervoerd
50
61
145
162
178
184
220
238
258
260
10+ 40
10+ 1
26 + 48
17 + 0
6 + 10
0+6
36 + 0
18 + 0
19 + 0
0+2
123
Zeelandia
Hollandia
Frisia
Zeelandia
Hollandia
Frisia
Zeelandia
Zeelandia
Zeelandia
Hollandia
Zeelandia
Frisia
Hollandia
Hollandia
Frisia
Hollandia
Frisia
Zeelandia
Hollandia
8-3-1911 SR
23-3-1911 S
19-4-1911 S
10-5-1911 SR
31-5-1911 SR
21-6-1911 S
12-7-1911 SR
20-9-1911 SR
23-11-1911 R
13-12-1911 S
27-3-1912 S
9-5-1912 R
20-6-1912 R
29-8-1912 R
19-9-1912 R
30- 10-1912 S
21-11-1912 S
12-12-1912 S
6-5-1913 S
29
1
4
76
43
5
27
17
9
14
33
5
28
3
2
2
5
6
11
289
290
294
370
413
418
445
462
471
485
518
523
551
554
556
558
563
569
570
25 + 4
1+0
4+0
11 + 65
5+0
25 + 2
9+8
0+9
14 + 0
33 + 0
0+5
0 + 28
0+3
0+2
2+0
5+0
6 + 0
11 + 0
Navios que levaram holandeses de volta, data partida, nº e totais. Pago pelo governo holandês.
Em 1910, os problemas nas Colônias brasileiras, já publicados na Holanda, impediram a chegada de novos outros emigrantes, caindo o interesse
de emigrar para o Brasil.
In 1910 waren de wantoestanden in de Braziliaanse kolonies in Nederland bekend, veel was intussen gepubliceerd en de interesse om naar
Brazilië te emigreren vrijwel nihil.
124
Pedimos ao cartório da Dª Elfrida dos Santos, em Irati, um relatório
sobre os nascimentos, casamentos e óbitos, correspondente à
etnia holandesa dos anos 1908, 1909 e 1910.
Onderstaand een uittreksel uit het bevolkingsregister van da.
Elfrida dos Santos in Irati, omtrent evt. Hollandse geboorten,
huwelijken en sterfgevallen van de jaren 1908, 1909 en 1910.
Verklaring van het uittreksel:
Eerste tabel, geboren Iratus (?), zoon van Pieter van Benekum
Tweede tabel, Cornellus Diamonte, kan Kees van Dommelen zijn,
wiens hele familie te Gonçalves Júnior is overleden, de naam Van
Dommelen zijn we nergens tegengekomen, wel de achternaam
Diamonte, Dingmont.
Marinus de Bruin, zoon van Johannes en Elizabeth de Bruin
Teunis Kooyman, zoon van Arie Kooyman en Elizabeth van
Neutegem-Kooyman
Janet Luiza van Doorne, dochter van Teunis en Gerrigjen van
Doorne
Arnaldo, zoon van Leendert de Blanc(h)
Dirk Lopes, kan zijn Lo(u)per, vermoedelijk zoon van J.A. de
Looper
Derde tabel; de naam Maria Constança Doelitisck, overleden
op 48- jarige leeftijd, is verkeerd geregistreerd, waarschijnlijk
Duitsers, aangezien de echtgenoot Wilhelm heet.
Johanna van den Berg, echtgenote van Jacob, en Maria van
Gerven, echtgenote van Jan van Gerven.
Rookje Verschoor, echtgenote van Jan Verschoor.
De laatste Bartholomeus Hagebout, echtgenoot van Johanna
Elizabeth, is jong gestorven na een ziekbed van zes weken met
zware typhuskoortsen, ondanks doktersbezoek.
Op een lijst van sterfgevallen, “zonder” nationaliteit in dezelfde
periode; Elizabeth van Neutegen-Kooyman-40 jaar, echtgenote
van Arie Kooyman en Hendrica Gerritsen van 6 maanden, dochter
125
van Willem en Trijntje Gerritsen. In totaal 18 Nederlanders (tegen 10 Duitsers) geregistreerd als overleden,
bijna elke familie heeft wel 2 à 3 leden verloren, meest kinderen, en hoogstwaarschijnlijk is minder dan
10% geregistreerd op een paar honderd doden. Over dezelfde periode op een totaal van 44 willekeurig
overleden personen, bleken 26 van het mannelijk geslacht en 18 van het vrouwelijk geslacht te zijn.
De sterfte onder alle etnias, Duitsers, Brazilianen of Nederlanders bleek vrijwel even hoog te zijn;
Tot 2 jaar: 19 kinderen, waarvan 14 jongens en 5 meisjes.
3 jaar: 1 jongen
14 jaar: 1 meisje
21-30 jaar: 5 mannen en 6 vrouwen
Een groot probleem was de diepe armoede onder de meeste immigranten en bijvoorbeeld het
gebrek in de winkels aan o.a. melk. Wie dichtbij het centrum woonde, kon dagelijks kijken of er de
nodige producten waren, de mensen die ver weg woonden, hadden het zwaar want bij een bezoek
aan de kolonie was intussen alle melk al uitverkocht. Bovendien werden er door de vraag naar melk
woekerprijzen berekend. Te mooie beloften, de hoge immigrantenstroom, corruptie, mislukte oogsten
en dieren die de gewassen plunderden, en de tweedracht tussen de Nederlandse kolonisten waren
funest voor de gezinnen, waarvan de meeste dagelijks dieper in de put kwamen. Hun toch al schaarse
kleding werd voor voedsel geruild. Sommige gezinnen aten driemaal per dag zwarte bonen. Bij veel
regen werd de aanvoer van voedsel vrijwel stopgezet.. Behalve hun houten huis, kregen de kolonisten
een foice (hakmes), een houweel, een hak, een bijl, een schop en elke vijf gezinnen met veel pinheiros
op hun terrein een grote trekzaag. De heuvels waren bedekt met dicht bos, kreupelhout, en veel
bamboe. In februari 1910 bestond Gonçalves Júnior uit 132 Duitse families, 104 Nederlandse families,
4 Oostenrijkse families, 1 Belgische en 1 Zwitserse familie, in totaal 242 families.
Num período de 1908 até 1910, em uma pesquisa sobre os falecimentos, de 44 pessoas quaisquer, 26
pessoas eram do sexo masculino e 18 feminino. A mortalidade parecia ser igual entre as etnias como
alemães, nacionais ou holandeses. Das 44 pessoas falecidas, segue a tabela:
Até dois anos, houve a maior mortalidade, sendo 14 meninos e cinco meninas.
De três anos: um menino.
De 14 anos: uma menina.
Na faixa de 21 até 30 anos: cinco homens e seis mulheres.
De 31 até 40 anos: quatro homens e duas mulheres.
Na faixa entre 41 até 58 anos: dois homens e quatro mulheres.
126
Um grande problema entre os imigrantes era a pobreza profunda e a falta de leite nas vendas. Quem
morava perto da Colônia, facilmente podia fazer uma visita à venda para verificar se tinha os produtos;
aqueles imigrantes que moravam longe muitas vezes perdiam a viagem, justamente lá no interior faltava
o leite para as crianças pequenas. Como a falta de leite era geral, os preços eram abusivos. As boas
promessas, a chegada de muitos imigrantes, corrupção, safras perdidas e animais que dizimaram as
plantações, a desunião entre os colonos holandeses, tudo isso fez com que as dificuldades aumentassem.
Muitos colonos precisavam trocar as roupas por alimentação. Algumas famílias só comiam três vezes
por dia, o feijão preto. Com muita chuva, parou o transporte de alimentos. Além de uma casa de madeira
os colonos recebiam uma foice, uma picareta, uma enxada, um machado, uma pá e cada cinco famílias
com lotes com muitos pinheiros uma grande serra. O morro estava coberto com mata fechada e muita
taquara. Em fevereiro de 1910, a Colônia Gonçalves Júnior tinha 242 famílias, sendo 132 da etnia alemã,
104 da holandesa, quatro da austríaca, uma família de belgas e uma de suíços.
Sr. Willem de Geus comenta um pouco com o grupo de idosos “Jong van Hart”, pessoas acima de 60 anos de Carambeí ao
visitar o cemitério em Gonçalves Júnior no dia 17 de agôsto de 2011
sr. Willem de Geus veltelt iets aan de groep “Jong van Hart”, personen van 60 jaar en ouder van Carambeí bij hun bezoek
aan het kerkhof van Gonçalves Júnior op 17 augustus 2011
127
Arq: Cooperativa Batavo
Cemitério dos Alemães - Het “Duitse” kerkhof - Gonçalves Júnior
Cruz de madeira do túmulo do Sr. W. A. van Kranenburg.
Houten kruis op het graf van de heer W.A. van Kranenburg
Ainda se encontram muitas cruzes simples de madeira com musgo.
Placa de homenagem aos colonos de Gonçalves Júnior.
Gedenkplaat, ter ere van de kolonisten in Gonçalves Júnior
128
Nog steeds treft men eenvoudige houten met mos begroeide kruisen aan
Cemitério alemão e holandês; em frente aos túmulos de Leen Smouter e Cornelia
Verschoor Smouter/Gonçalves Júnior em 2010.
Het ‘Duitse’ en ‘Hollandse’ kerkhof; op de voorgrond de graven van Leen Smouter en
Arq: Cooperativa Batavo
Cornelia Verschoor Smouter/Gonçalves Júnior 2010
Um grupo de holandeses de Carambeí visitando o cemitério em Gonçalves Júnior.
Een groep Nederlanders uit Carambeí bezoekt het kerkhof van Gonçalves Júnior
Esq: Aart Jan de Geus (Artuzão), Kees de Geus, Foppe de Jong, Willem de Geus, Minie Greidanus, Wennie
Elgersma, Wilma de Geus, Tonia Sijpkes, Jan de Geus, Trientje de Geus,
Anneke de Geus, Helena de Jong, Callie Boot, Maria Barkema en Mário de Geus
129
Por causa da falta de dinheiro, muitos colonos começaram
a trabalhar com a construção da ferrovia ou a construção
de casas. O salário era de 3 a 3,5 mil-réis por dia. Em geral, a
qualidade dos alimentos não era como os imigrantes estavam
acostumados, até o sabão não escapou das reclamações das
mulheres. Laticínios, por exemplo: um quilo de queijo custava
3.000 réis, manteiga 7.000 réis e uma lata de leite condensado
2.000 réis. Milho custava 100 por litro, feijão 300 réis, arroz
800 réis, carne de gado, por quilo, 700 réis, de suíno 1.000 réis.
Alguns imigrantes tiveram sorte e ganharam um emprego bom,
um holandês fazia o serviço de correios para Irati três vezes por
semana (na segunda, quarta e sexta-feira) e tinha um salão de
dança na Colônia, bem frequentado durante o domingo à tarde.
Vanwege geldgebrek begonnen veel kolonisten aan de spoorlijn
te werken, of in de huizenbouw. Het salaris lag tussen de 3 en
3,5 milreis per dag. De voedselkwaliteit was in het algemeen
zeer slecht, zelfs de zeep voor het wasgoed deugde niet volgens
de vrouwen. Zuivelproducten waren duur, een kilo kaas kostte
3000 reis, boter 7000 reis en een blikje gecondenseerde melk
2000 reis. Maïs kostte 100 reis per liter, bonen 300 reis, rijst
800 reis, rundvlees 700 reis per kilo en varkensvlees 1000 reis.
Enkele immigranten hadden geluk en kregen en goede baan, een
Hollander verzorgde de post, reed op elke maandag, woensdag
en vrijdag heen en terug naar Iraty en had een danssalon in de
kolonie die elke zondagmiddag druk werd bezocht.
Uma página do livro borrado, março de 1909.
Constam as compras e diárias de Henrique Smouter.
Een pagina uit het kasboek, de inkopen in de linker en uitbetaling in de
rechterkolom van Hendrik Smouter, maart 1909
130
INÍCIO
DAS
FAMÍLIAS
131
A VIAGEM DE COR JANSE
No ano de 2002, o Sr. Cor Janse fez uma notável viagem para o Brasil, de 24 dias, com seu amigo Joop
Paauw e, parcialmente, com o prof. W. D. Sahr (Woody), um guia e tradutor. O objetivo era seguir o
caminho do seu avô materno Teunis van Doorne, um emigrante holandês que fez aquele trajeto em 1909.
Por acaso o Sr. Teunis van Doorne chegou no mesmo navio, o Frisia, como as famílias de Jan e Leendert
Verschoor. Cor Janse procurou no Rio de Janeiro as antigas listas de passageiros, visitou o porto de
Paranaguá, viajou a Curitiba de trem e seguiu o trilho por Ponta Grossa e Irati. Visitou vários arquivos,
museus e procurou mais informações sobre a emigração de Teunis van Doorne. Visitou Gonçalves
Júnior e alguns descendentes holandeses e até Carambeí. Vinte e quatro dias não foram suficientes,
mas o primeiro passo foi dado.
Teunis van Doorne é descendente de uma família nobre ‘Van Tengnagell’. O pai de Douarière, o Barão
Alexander Gijsbert van Tengnagell, era o último Senhor de Gellicum e conde (‘dijkgraaf’) de Tielerwaard,
com um castelo em Gellicum-Betuwe-Holanda. A última, Van Tengnagell, que nasceu no castelo foi a
bisavó do avô Teunis (Douarière van Son-Van Tengnagell). O castelo foi demolido em 1802. Hermen
van Doorne, o pai de Teunis, recebeu como herança uma chácara em Acquoy, porém perdeu-a durante
uma crise severa na agricultura no fim do século 19. Pai e filho começaram a trabalhar numa olaria.
Teunis sempre tinha o sonho de iniciar uma chácara, e pôs sua esperança no Brasil. Teunis, a esposa
Gerrigjen e seis filhos pequenos ficaram um bom tempo na casa do imigrante da Colônia Gonçalves
Júnior e conseguiram um lote em Volta Grande, a duas horas da Colônia.
A estrada nem tinha terminado até lá, e além de Teunis havia mais duas famílias por lá. Entretanto,
passaram-se os seis meses de apoio e também a época boa de semear. Duas filhas de Teunis, Jeanette e
Cornelia, já eram falecidas, uma registrada no dia 26 de janeiro de 1910, e a irmã provavelmente perto
desta data também, e ainda dois filhos estavam doentes. Naquela época, início de 1910, a Colônia
contava com 242 famílias.
Numa profunda miséria, Teunis mandou uma carta a seu cunhado em Oosterbeek: ‘Ajude-nos’. Muitos
outros gritos de socorro chegaram ao cônsul holandês, o Sr. Advocaat, no Rio de Janeiro. O ministro
holandês Jhr. Mr. de Marees van Swinderen fez reuniões com o Lloyd Real Holandês sobre a repatriação.
Em meados de 1910 repatriaram as primeiras 13 famílias de Gonçalves Júnior. Quantas das 120 famílias
voltaram não foi marcado, mas a maioria deve ter voltado. Algumas outras famílias que repatriaram
foram: Kuyper, Van Straaten, Rosier, Schotel, Brog, Plateel e Roskam. A família de Teunis van Doorne
chegou em 12 de setembro de 1910, completamente sem nada, em Oosterbeek - Holanda, onde
ficaram temporariamente morando com o cunhado Jan de Jongh e Anna E. L. Th. van Doorne.
132
DE REIS VAN COR JANSE
In het jaar 2002 maakte Cor Janse met zijn vriend Joop Paauw en (gedeeltelijk) met de gids, tolk en
leraar W.D. Sahr (Woody) een zeer opmerkelijke reis van 24 dagen naar Brazilië. Het doel was ongeveer
dezelfde route te volgen welke Teunis van Doorne, de grootvader van moederskant van Cor Janse,
in het jaar 1909 had gemaakt. Toevallig bleek Teunis van Doorne met hetzelfde schip, de Frísia, te
zijn gekomen als de families van Jan en Leendert Verschoor. Cor Janse zocht o.a. in Rio de Janeiro
de passagierslijsten van de Frísia op, bezocht de haven van Paranaguá, reisde per trein naar Curitiba
en volgde de spoorweg zoveel mogelijk via Ponta Grossa en Irati. Onderweg bezochten ze diverse
archieven, musea en zochten naar meer informatie omtrent de Nederlandse emigratie van Teunis
van Doorne. Ze brachten behalve een bezoek aan Gonçalves Júnior waar ze enkele nazaten van
Hollanders opzochten, ook een bezoek aan Carambeí. Natuurlijk was de reis van 24 dagen te kort,
maar de eerste stap uit gezet. Teunis van Doorne stamt uit het adelijk geslacht Van Tengnagell met
een kasteel in Gellicum (Betuwe).De laatste Van Tengnagel die op het kasteel Gellicum werd geboren
was de overgrootmoeder van Teunis (Douarière van Son - Van Tengnagell). De vader van Douarière Baron Alexander Gijsbert van Tengnagell- was de laatste Heer van Gellicum en tevens Dijkgraaf van de
Tielerwaard. Hermen van Doorne, de vader van Teunis, hield er een boerenbedrijfje in Acquoy aan
over, maar verloor deze door de landbouwcrisis aan het eind van de 19e eeuw. Vader en zoon gingen
werken in een steenoven. Teunis wilde graag een boerderij beginnen, en in Brazilië had hij hoop deze
droom waar te kunnen maken. Teunis, zijn echtgenote Gerrigjen en zes kleine kinderen kwamen na
een lang verblijf in het emigrantenhuis van Gonçalves Júnior in Volta Grande terecht, ruim twee uur
lopen van de kolonie Gonçalves Júnior. De weg naar Volta Grande was toen nog niet eens klaar en er
woonden inclusief Teunis, slechts drie families. Intussen was de 6 maanden ondersteuning afgelopen
en de zaaitijd voorbij. Twee kinderen van Teunis, Jeanette en Cornelia waren inmiddels overleden,
één op 26 januari 1910, de ander waarschijnlijk in dezelfde periode en nog twee zieke kinderen. In
die tijd, begin 1910, bestond de gehele kolonie uit 242 gezinnen. In zijn grote ellende schreef Teunis
een brief aan zijn zwager in Oosterbeek: ‘Help ons’. Zeer vele noodkreten via brieven kwamen bij de
Nederlandse gezant in Rio de Janeiro, de heer Advocaat terecht. De minister van Buitenlandse zaken
Jhr. Mr. de Marees van Swinderen voerde vervolgens overleg met de Koninklijke Hollandsche Lloyd
over de terugreis naar Nederland. Halverwege 1910 repatrieerden de eerste dertien Nederlandse
gezinnen uit Gonçalves Júnior. Hoeveel er precies zijn gerepatrieerd van de 120 aanwezige Hollandse
families is niet beschreven, maar het merendeel zal zijn teruggekeerd. Enkele andere families die zijn
vertrokken waren; Kuyper, Van Straaten, Rosier, Schotel, Brog, Plateel en Roskam. Het gezin van Teunis
van Doorne arriveerde 12 september 1910 volkomen berooid in Oosterbeek, waar ze tijdelijk bij hun
zwager Jan de Jongh en Anna E. L. Th. van Doorne werd ondergebracht.
133
Foto Willem Kiewiet
Arquivo: Cor Janse
Teunis e a esposa Gerrigjen, 24/10/1936,
Estação / Station Curitiba
Oosterbeek - Holanda
Het archief in Curitiba
Teunis en Gerrigjen, 24/10/1936,
Plataforma/ Perron Curitiba
Arquivo: Cor Janse
Foto Willem Kiewiet
Oosterbeek – Nederland
O Sr. Teunis van Doorne
Foto Willem Kiewiet
26/12/1866-16/01/1940
Recortes de anúncios do Jornal O Progresso - Ponta Grossa 1910.
Krantenknipsels uit “O Progresso” - Ponta Grossa 1910
134
Arquivo: Casa da Memória Ponta Grossa
Estação Roxo de Rodrigues - Ponta Grossa (estação de passageiros - nome popular Saudades).
Estação vista de frente de Ponta Grossa.
Voorzijde station
Arquivo: Cor Janse
Arquivo: Casa da Memória Ponta Grossa
Station Roxo de Rodrigues - Ponta Grossa (passagiersstation - Saudades in de volksmond)
Hospedaria dos Imigrantes e, à direita, Hospital - Ponta Grossa – 1910.
Estação/Station Irati - 2010
Op deze plaats zou het immigrantenhuis van Ponta Grossa hebben gestaan.
Immigrantenhuis en rechts Ziekenhuis - Ponta Grossa - 1910
Provável local da casa dos imigrantes em Ponta Grossa.
135
Arquivo: Cor Janse
Da esq: Os Srs. Araújo, Janse, Leveovix e
Vista da praça sentido Irati
Gezien vanaf het plein richting Irati - Gonçalves Júnior
Strassmann Filho na Prefeitura de Irati
Pescadores com um gato branco (!) - Rio do Caçador
Ao lado da praça
136
Foto:Willem Kiewiet
Ponte/ Brug - Rio do Caçador- Gonçalves Júnior
Vissers met een witte poes (!)
Naast het plein - Gonçalves Júnior
Perto de / dichtbij Volta Grande
Igreja N.S. Aparecida Volta Grande
Arquivo: Cor Janse
Arquivo: Cor Janse
A paisagem de longe.
O Sr. Antônio Haagsma mostra o plantio de feijão com a matraca.
Vergezicht
De heer Antônio Haagsma laat zien, hoe de bonen met een zgn.
‘plantstok’ met de hand worden geplant-Linie C- Gonçalves Júnior
Erva mate.
Erva mate e pinheiros - Volta Grande.
Erva mate en pinheiros - Volta Grande
137
BRASIL, 15 DE AGOSTO DE 1910
REPATRIAÇÃO DA FAMÍLIA TEUNIS VAN DOORNE
Dia 15 de agosto, saímos de nossa casa. Precisamos andar uma hora ou uma hora e meia com nossa
bagagem, subindo e descendo os morros. À noite, dormimos na Colônia Gonçalves Júnior e de manhã
partimos de novo de carroça para Iraty. Durante 5 horas viajamos de carroça. Foi uma viagem perigosa,
subindo e descendo os morros íngremes, ficamos sentados em cima de nossa bagagem e descendo o
morro deslizamos quase de nossa bagagem.
À tarde chegamos a Iraty, jantamos e pousamos numa família alemã. No dia seguinte embarcamos às 13
horas no trem. Foi subindo e descendo durante toda a viagem, de noite, bem tarde, chegamos a Ponta
Grossa. Um hotel era cheio e o outro sujo, então conseguimos hospedagem na casa de uma senhora
holandesa, porém dormimos em cima de tábuas.
Dia 20 de agosto de manhã, às 11 horas, partimos de novo e ficamos sentados até às 9 horas do dia
seguinte no trem. Foi bastante tempo e o trem estava tão lotado que nem foi possível deitar para dormir,
precisamos ficar sentados. Passamos por dois túneis e, finalmente, às 9 horas chegamos a São Paulo.
Lá almoçamos num hotel e às 16 horas embarcamos de novo no trem. Foi uma viagem maravilhosa! O
trem parava cada instante e precisava ser ligado com os cabos. O trem se movimentando com velocidade
baixa precisava vencer uma descida forte para depois de novo subir.
Em nossa volta, havia montanhas altas e abismos profundos. A cada passo precisávamos entrar num
túnel, o que demorou de vez em quando 15 minutos, e foram acesas as luzes. Por volta das 8 horas
chegamos a Santos e ficamos lá mais uns quatro dias.
No dia 24 de agosto embarcamos no navio Zeelandia com outras nove famílias holandesas. Foi uma
delícia depois de muito tempo ganhar comida holandesa de novo. No dia seguinte, o navio encostou no
Rio de Janeiro. Lá embarcaram mais sete famílias holandesas. As outras eram de vários países. Partimos
de novo do Rio às 16 horas. No início, teve um pouco de tempestade. As ondas de vez em quando
passavam por cima do convés. Pela sorte não demorou muito, para o resto tivemos tempo bom.
Até 2 de setembro navegamos sem ver nada. Até avistamos a Ilha de São Vicente. Foi uma vista
maravilhosa! Aquelas rochas no mar com casas brancas e um pouco para frente uma rocha solitária
com um farol. Naquela ilha, os navios podem, ao faltar carvão, comprá-lo lá. Até dia 5 de setembro
navegamos. Depois avistamos montanhas, a Ilha Tenerife, uma ilha bonita com todas aquelas casinhas
destacando-se com a serra. De repente vimos um navio, e ao aproximar-se notamos que foi o Frísia, um
navio do mesmo Lloyd, com holandeses que iam de novo para o Brasil.
138
Dia 7 de setembro de manhã, cerca das 10 horas, chegamos a Lisboa. De noite, às 17 horas, partimos de
novo. De madrugada acordamos de repente, pelo apito do navio, que continuou; ao subirmos no convés
encontramos um nevoeiro fechado, porém um pouco mais tarde apareceram as estrelas de novo.
De manhã, ao chegar ao convés, vimos de novo um nevoeiro denso. O navio não quis continuar, pois
começou a flutuar, por estar muito perto da costa. Às 10 horas ficou parado por duas horas. O nevoeiro
sumiu e assim continuamos a navegação. Logo vimos a costa do litoral da Espanha e encostamos em
Vigo, onde todos os espanhóis desembarcaram. A cidade de Vigo fica em cima de um morro. Ao sair do
porto, chegamos ao Golfo de Biscaia, onde tivemos tempo muito bom.
Dia 10 de setembro à noite, às 23 horas, chegamos a Boulogne, e às 2 horas da madrugada a Dover. Lá
avistamos as montanhas de giz da Inglaterra. Finalmente, às 10 horas vimos a costa da Holanda e ao
meio-dia entramos no porto de IJmuiden; às 16 horas, em Amsterdam.
Lá encontramos alguns parentes que
esperavam por nós. Rapidamente pegamos
o trem até Oosterbeek, onde muito ligeiro
a gente se sentiu de novo em casa. Esta
descrição a respeito da repatriação da família
de Teunis van Doorne foi recentemente
oferecida a Cor Janse, por uma neta de
Teunis van Doorne. Segundo Cor Janse, este
relato de viagem pode ter sido escrito pelo
seu avô Teunis van Doorne.
Faleceram duas filhas da família Teunis van Doorne
em Gonçalves Júnior, início de 1910. Foi achado
Twee dochtertjes overleden begin 1910 in
Gonçalves Júnior. Slechts van een van de dochters
werd een overlijdensakte gevonden
somente uma certidão de óbito.
139
REPATRIËRING VAN DE FAMILIE TEUNIS VAN DOORNE
BRAZILIË, 15 AUGUSTUS 1910.
140
We zijn 15 Augustus uit ons huis vertrokken. We moesten een uur of 11/2 lopen met onze bagage
bergop en bergaf. Toen hebben we ‘s nachts in de kolonie Gonçalves Júnior geslapen en zijn ‘s morgens
weer vertrokken in de karos naar Iraty.
We hebben vijf uur in de karos gezeten. Dat was een gevaarlijke tocht die steile bergen op en af, we
zaten op onze bagage en als we de steile bergen af gingen gleden we bijna van onze bagage af. ‘s
Middags zijn we in Iraty aangekomen en hebben daar bij een Duitse familie gegeten en geslapen. De
volgende middag om één uur zijn we in de trein gestapt. De hele reis was bergop en bergaf, ‘s avonds
laat zijn we in Ponta Grossa aangekomen. Daar het ene hotel vol was en het andere was ons te vuil
konden we onderdak krijgen bij een Hollandse vrouw maar moesten op de planken slapen. Den 20
Augustus ‘s morgens om 11 uur zijn we weer vertrokken en hebben tot de andere morgen 9 uur in de
trein gezeten. Dat was een hele tijd en het was zo vol dat we niet eens konden liggen om te slapen en
de gehele tijd moesten blijven zitten. We zijn ook door twee tunnels gegaan en eindelijk was het dan
9 uur en kwamen we in São Paulo. Daar hebben we in een hotel gegeten en zijn toen om 4 uur alweer
in de trein gestapt. Dat was een prachtige tocht! De trein hield ieder ogenblik stil en moest dan aan
kabels gelegd worden. Hij reed dan heel zachtjes en ging steil naar beneden om dan later weer naar
boven te tuffen. Rond om ons heen waren hoge bergen en diepe afgronden. Telkens moesten we door
een tunnel heen waar van sommigen wel een kwartier duurde, dan werden alle lichten aangestoken.
We kwamen ongeveer om 8 uur in Santos aan, en moesten daar nog 4 dagen blijven. Op 24 Augustus
zijn we op de Zeelandia met nog 9 andere families gegaan. Het was heerlijk om na zo’n lange tijd weer
eens Hollands eten te krijgen. De volgende dag legde de boot in Rio de Janeiro aan. Daar kwamen
nog 7 Hollandse families bij. De andere waren van verschillende landen. Om 4 uur zijn we weer uit
Rio de Janeiro vertrokken. We hadden in het eerst wel wat storm. De golven sloegen soms overboord.
Maar het duurde gelukkig niet lang, verder hebben we goed weer gehad. Tot 2 September hebben
we gevaren zonder iets te zien. We zagen toen het eiland St. Vincent. Dat was een prachtig gezicht!
Die rotsen midden in de zee met allemaal witte huizen en dan een eindje er vandaan daar stond een
rotsje helemaal alleen en daar bovenop stond een vuurtoren. Op dat eiland kunnen de boten als ze
niet genoeg steenkool hebben daar kolen kopen. We hebben tot 5 September gevaren. We zagen toen
weer bergen, het eiland Tenerife, dat was ook een mooi eiland met al die huisjes tegen de bergen.
Plotseling zagen wij een boot, toen hij dichterbij kwam merkten we dat het de ‘Frisia’ was ook een
boot van diezelfde maatschappij met Hollanders die weer naar Brazilië gingen. Den 7 de September
‘s morgens om een uur of tien kwamen we in Lissabon. O dat was een pracht die stad Lissabon boven
op een berg en dan zulke hoge huizen het was een mooi gezicht om te zien.’s Avonds om 5 uur zijn we
weer afgevaren. ‘s Nachts werden we allen ineens wakker door het fluiten van de boot en dat bleef
maar aanhouden, toen we op het dek kwamen zagen we dat er een dikke mist hing maar even later
kwamen de sterren al weer door. ‘s Morgens toen we opkwamen hing er weer een dikke mist. De boot
durfde niet verder te varen maar ging drijven omdat we dicht bij de kust waren. Om tien uur is hij stil
gaan liggen tot twee uur toe.De mist trok toen op en gingen we weer varen. Kort daarna zagen we de
kust van Spanje en legden we in Vigo aan daar gingen alle Spanjaarden aan wal. De stad Vigo ligt op een
berg. Toen we de haven uit waren kwamen we in de golf van Biskaje daar hebben we nog al goed weer
gehad. De tiende September zijn we ‘s avonds om 11 uur te Boulogne aangekomen en ‘s nachts om 2
uur in Dover. Daar hebben we de krijtbergen van Engeland gezien. Eindelijk om 10 uur zagen we de kust
van Holland om 12 uur voeren we de haven van IJmuiden in en om 4 uur waren we in Amsterdam. Daar
stonden al enige familieleden ons op te wachten. En toen maar gauw met de trein naar Oosterbeek
waar we ons weer heel gauw thuis gevoelden.
Chácara na Barra Mansa - Gonçalves Júnior
Boerderij in Barra Mansa - Gonçalves Júnior
141
Prijzen 1910
Domingo
Segunda
Terça
Quarta
Quinta
Sexta
Sábado
Zondag
Maandag
Dinsdag
Woensdag
Donderdag
Vrijdag
Zaterdag
een baal meel
f 12
1 liter bonen
f 0,15
1 pond witte suiker f 0,30
1 pond zeep
f 0,375
1 pond vet
f 0,50
1 pond vlees
f 0,46
1 pond koffie
f 0,45
1 pond spek 1 liter rijst
1 fles petroleum 1 liter zout
1 pond rook tabak 1 liter matthee
1 pond boter
1 pond kaas
f 0,45
f 0,375
f 0,375
f 0,18
f 1,85
f 0,075
f 2,25
f 1,125
De beschrijving van de terugreis van de familie Teunis van Doorne naar Nederland werd onlangs aangeboden aan Cor Janse, door een
kleindochter van Teunis. Volgens Cor Janse is het reisverslag wellicht door zijn grootvader geschreven.
Propriedade rural de Gonçalves
Júnior, com plantação de fumo.
Boerderij in Gonçalves Júnior met
jonge tabaksplanten
142
Margarida van der Waal - 2010.
143
FAMÍLIA ROSE
Pouco se sabe desta família Rose. Segundo
Cornélia van der Waal Haagsma, Johan Peter
Rose chegou junto com o seu avô, Arie van
der Waal, ao Brasil e morava no lote nº 3 linha XII. Johan Peter Rose era um tio de Arie
van der Waal. Onde ficou esta família?
Arquivo: Revista Irati 100 anos
Er is weinig bekend van de familie Rose.
Volgens Cornélia van der Waal Haagsma,
kwam Johan Peter Rose samen met haar
grootvader Arie van der Waal naar Brazilië,
en kwam terecht op lot nr 3 van linie XII.
Johan Peter Rose was een oom van Arie
van der Waal. Waar is deze familie Rose
gebleven?
Passaporte de Johann Peter Rose, em 1908.
Consta como colono nos anos 1909-1910.
Paspoort van Johann Peter Rose,
als kolonist geregistreerd in 1909 - 1910
144
Detalhe do livro borrado.
Detail kasboek.
Linha C - paisagem com riacho do lote da família Verschoor.
Linie C - landschap met beekje op het lot van de familie Verschoor
145
FAMÍLIA GERRITSEN
Em 1909, já constava o nome de Josephus M. Gerritsen no livro borrado de Gonçalves Júnior. A família veio
da região de Rotterdam para Gonçalves Júnior, o casal e três filhos. O filho mais velho era Willem, e ainda
consta o nome Elfrink Gerritsen numa lista de colonos, do início de 1910, e Arend, talvez o terceiro filho.
Infelizmente, nas suas cartas de 1934, Willem não deu mais informações sobre a Colônia de Gonçalves
Júnior. Em 1913 a família se mudou para Carambeí e morava perto da estrada antiga para Castro, ao lado da
ferrovia, perto da divisa de Carambeí e Castro. Naquele local tinha um portão que indicava a divisa. Willem
teve em Carambeí as primeiras experiências com ‘arados a vapor’, que naquela época foram usados.
Após algum tempo, o pai decidiu se mudar para Castro, onde ele teve uma chácara pequena e um parreiral.
Em Castro, trabalhou ainda com a instalação elétrica. Em 1914, a família resolveu voltar para a Holanda,
mas só chegaram a mãe e quatro filhos, pois o quinto filho nasceu na Holanda e, infelizmente, o pai foi
assassinado em Baya Blanca - Porto Militar na Argentina.
Willem escolheu a profissão de maquinista na Holanda e já com experiência mudou-se para a Índia Oriental
Holandesa (Indonésia), onde trabalhava entre outros numa fábrica de açúcar, em Randoe-Goenting, DjokjaJava. Junto com a carta de 10 de outubro de 1934, direcionada à família Verschoor, Willem, com 35 anos de
idade, mandou algumas fotos da família Gerritsen. A mãe e os irmãos de Willem moravam naquela época
de 1934 em Velzen - Holanda.
Da pesquisa realizada em 2010 no cartório da Elfrida Alves dos Santos, em Irati, consta o falecimento, por
volta de 1910, de Hendrica Gerritsen, de seis meses, filha de Willem e Trijntje Gerritsen, registrado o óbito
como ‘sem nacionalidade’ (O Willem ‘das cartas’ tinha naquela época entre 10 e 11 anos de idade). Ficou
sem resposta, o nome do pai de Willem, que poderia ser o Willem casado com Trijntje, e a falecida Hendrica
uma irmã de Willem. Fica a pergunta: quem era Josephus M. Gerritsen, um tio ou até o avô do Willem?
Varanda na Linha C – Gonçalves Júnior
Veranda in linie C – Gonçalves Júnior
146
Chácara típica com estufa de fumo - Gonçalves Júnior
Boerderij met typische droogtoren voor tabak - Gonçalves Júnior
Jorge Haagsma na sua horta
Jorge Haagsma in zijn groentetuin
FAMILE GERRITSEN
Reeds in 1909 stond de naam van de kolonist Josephus M. Gerritsen vermeld in een kasboek van de
kolonie Gonçalves Júnior. De familie Gerritsen kwam vanuit de buurt van Rotterdam naar Gonçalves
Júnior, een echtpaar en drie zonen. De oudste zoon was Willem en van twee jongere broers stonden
de namen Elfrink en Arend in de administratie van destijds. Helaas schreef Willem in twee brieven uit
1934, weinig over de kolonie Gonçalves Júnior. In 1913 verhuisde de familie naar Carambeí en woonde
dichtbij de oude weg naar Castro, naast de spoorlijn en op de grens van Carambeí met Castro, waar
toen een hek de grens vormde. Willem had in Carambeí de eerste kennismaking met ‘stoomploegen’,
die in die tijd gebruikt verden. De vader van Willem besloot naar Castro te verhuizen waar hij een
boerderijtje en een wijngaard had. In Castro werkte hij met elektrische installaties. In het jaar 1914
besloot de familie naar Nederland te vertrekken, dat wil zeggen, moeder Gerritsen met vier zonen, de
vijfde werd in Nederland geboren. Vader Gerritsen was helaas vermoord in Baya Blanca - Porto Militair
in Argentinië. Willem koos het beroep van machinist in Nederland en reeds met ervaring vertrok hij
naar Nederlands Oost- Indië (Indonesië), waar hij o.a. werkte in een suikerfabriek te Randoe - Goenting,
Djokja-Java. In een brief van 10 oktober 1934 aan de familie Verschoor stuurde hij enkele foto’s van
de familie Gerritsen. Zijn moeder en broers woonden in die tijd (1934) in Velzen - Nederland. In het
bevolkingsregister van het ‘cartório’ van Elfrida dos Santos in Irati, troffen we in het overlijdenregister
van 1910 de naam Hendrica Gerritsen van 6 maanden aan, dochter van Willem en Trijntje Gerritsen,
‘zonder nationaliteit’. Willem, de oudste zoon, was destijds 10 of 11 jaar oud. Met zekerheid waren
Willem en Trijntje zijn ouders en Hendrica een zusje van Willem. Blijft de vraag wie Josephus. M.
Gerritsen was, een oom of misschien de grootvader van Willem?
147
Os pais com o 3o filho.
De ouders met hun derde zoon Willem
Willem Gerritsen
Esposa de Willem.
De echtgenote van Willem
Willem Gerritsen, seu carro e seu cão.
Willem Gerritsen, zijn auto en hond
O casamento, com as daminhas.
Huwelijk van Willem en... met twee Indische bruidsmeisjes
148
A fábrica de açúcar, na Índia Oriental Holandesa.
De suikerfabriek in Nederlands Oost-Indië waar Willem Gerritsen heeft gewerkt
A carta de Willem Gerritsen a Leendert Verschoor, no Brasil, 10 de outubro de 1934.
149
FAMÍLIA KAMP
FAMILIE KAMP
Gerardus Kamp era colono em Gonçalves Júnior, e deixou seu nome lá registrado no livro borrado de
1909 e na lista de vales dos colonos de 1910. Morando em Carambeí, segundo a lista de assinaturas
na petição de colonos de Gonçalves Júnior ao governo holandês, em apoio ao ex. vice-cônsul A. R.
de Leeuw do Brasil, em Amsterdam, na data de 24/4/1911, ao lado de seu nome consta a cidade de
Mijdrecht - Holanda. Como está escrito no livro Carambeí 75 anos ,de H. A. Kooy, Gerardus Kamp
e família moravam mais ou menos na metade entre a chácara da família Verschoor e a estação
Carambehy.
Outras famílias que vieram de Gonçalves Júnior e moraram em 1911 em Carambeí e provavelmente
voltaram para a Holanda e pelo menos assinaram o pedido são:
M. C. Blankensteyn - de Abcoude, K. J. Aarts - de Rotterdam e a viúva Blankensteyn - Knoop de
Rotterdam.
Gerardus Kamp was kolonist in Gonçalves Júnior en liet zijn naam in een kasboek van 1909 achter,
inclusief een lijst van ‘tegoedbonnen’ die aan de kolonisten verstrekt was. Op 24 april 1911 tekende
Gerardus in Carambeí een verzoekschrift van de kolonisten gericht aan de Nederlandse regering,
steun betuigende aan A.R. de Leeuw, ex- viceconsul van Brazilië te Amsterdam; naast zijn naam staat
Mijdrecht, hij is zeker afkomstig uit deze plaats. Volgens het boek Carambeí 75 jaar van H.A .Kooy,
woonde de familie Kamp ongeveer halverwege de boerderij van de familie Verschoor en station
Carambehy.
Andere families afkomstig uit Gonçalves Júnior die in april 1911 in Carambeí woonden en het
verzoekschrift tekenden waren;
M.C. Blankensteyn - uit Abcoude, K.J. Aarts-uit Rotterdam en de weduwe Blankensteyn-Knoop - uit
Rotterdam.
150
FAMÍLIA LODDER
FAMILIE LODDER
Repatriou o jovem casal Lodder vindo de Gonçalves Júnior, após o falecimento de seu filho em
Carambeí. A família Lodder veio de Zwijndrecht - Holanda. A criança foi o primeiro ‘holandês’ a ser
enterrado no cemitério de Carambeí.
Het jonge echtpaar Lodder afkomstig uit Gonçalves Júnior repatrieerde na het overlijden van hun eerste
kind in Carambeí. De familie Lodder was afkomstig uit Zwijndrecht. Het was het eerste ‘Hollandse’ kind
dat op het kerkhof van Carambeí is begraven.
Livro administração dos vales, do ano de 1909, de Gonçalves Júnior.
Administratie ‘tegoedbonnen’ 1909, Gonçalves Júnior
151
FAMÍLIA DE LAAT
O nome De Laat só consta numa lista de 24 de abril de 1911, assinado por Henrique (Hendrik) de Laat
na cidade de Ponta Grossa. Henrique nasceu na cidade Haya, na Holanda (Den Haag), e veio por volta
de 1910 para a Colônia de Gonçalves Júnior, com sua esposa Petronella Schot, nascida em Rotterdam,
e o filho Adriano Henrique de Laat, então com oito anos de idade. Henrique ficou pouco tempo em
Gonçalves Júnior e se mudou para Ponta Grossa, onde trabalhava como engenheiro mecânico.
A família De Laat, que mudou o nome para Laat, tem parentes em Irati, Ponta Grossa e Palmeira, onde
mora a Srª Nelly Laat. Muitos emigrantes que tinham uma profissão, como Hendrik de Laat, foram
para as cidades maiores, mais próximas, e outros foram trabalhar com a construção das linhas férreas
e nem deixaram os sobrenomes nos arquivos de Irati.
Somente ficou o número de 3.456 imigrantes holandeses que entraram no Brasil entre 1904 e 1913,
com certeza existem até hoje sobrenomes holandeses no Brasil, os quais, decepcionados com as
promessas e misérias nas Colônias, se espalharam pelo Brasil. Muitos nomes holandeses são difíceis
de entender, por causa da pronúncia, a exemplo de Barendrecht, pronunciado como Barandreck, e
Korevaar, como Covar.
Página do livro de vales
152
Página do livro de vales
FAMILIE DE LAAT
De naam De Laat stond alleen vermeld op een lijst van 24 april 1911, getekend door Hendrik de
Laat uit Ponta Grossa. Hendrik werd in Den Haag-Nederland geboren en kwam in 1910 in de kolonie
Gonçalves Júnior aan, met zijn echtgenote Petronella Schot, geboren in Rotterdam en hun zoon
Adriano Henrique de Laat, van 8 jaar. Hendrik bleef niet lang in Gonçalves Júnior en verhuisde met
het gezin naar Ponta Grossa waar hij werkte als mechanisch ingenieur. De familie de Laat, veranderde
in Brazilië naar alleen ‘Laat’ en heeft familie in Irati, Ponta Grossa en Palmeira, waar mevrouw Nelly
Laat woont. Veel emigranten die een beroep hadden, vertrokken al snel naar de grotere steden in de
omtrek, anderen gingen aan de spoorlijn werken, zonder hun familienamen in de geschiedenis van
Irati te registreren. Bleef alleen het aantal van 3456 Hollandse immigranten die tussen 1904 en 1913
in Brazilië kwamen. Het is vrijwel zeker dat er nog meerdere Nederlandse families in Brazilië wonen
die destijds teleurgesteld werden in de gedane beloften en in ellende leefden. Ze gingen elders in
Brazilië wonen. Veel Nederlandse namen zijn moeilijk te verstaan, vanwege de uitspraak, bijvoorbeeld:
Barendrecht wordt uitgesproken als Barandreck en Korevaar als Covar.
Após a poda da erva mate - linha C
Na het snoeien/oogsten van de erva mate bomen - linie C
153
FAMÍLIA
FAMILIE VAN NEUTEGEM
Teunis van Neutegem, pedreiro na Holanda, era colono em Gonçalves Júnior. O seu nome consta no
início de 1910, e um ano antes o nome de J. Van Neutegem, no livro borrado, que poderia ser um filho.
Teunis van Neutegem, nascido dia 6 de agosto de 1854, em Hendrik Ido Ambacht – Holanda, e sua
esposa Teuntje Stehouwer, também nascida em Hendrik Ido Ambacht, no dia 28 de março de 1857,
casaram dia 18 de outubro de 1877, em IJsselmonde. Vieram para o Brasil com seis filhos. Teunis era
filho de Teunis van Neutegem e Elizabeth Steenbergen. A esposa Teuntje era filha de Aart Stehouwer e
Maria Bakker. Da Colônia de Gonçalves Júnior, foram para Boa Vista do Erechim, no Rio Grande do Sul,
provavelmente receberam uma proposta de emprego por lá, depois do falecimento de Teunis naquele
local dia 20/6/1919, a mãe viúva Teuntje e os filhos voltaram para Rotterdam - Holanda, onde ela
faleceu no dia 22 de março de 1920.
Teunis van Neutegem, van beroep metselaar, was kolonist in Gonçalves Júnior. Zijn naam komt voor
op een lijst van kolonisten van begin 1910. Een jaar eerder, 1909, kwam de naam J. van Neutegem,
waarschijnlijk een zoon van Teunis, al voor in een kasboek van een handel in Gonçalves Júnior.
Teunis van Neutegem werd op 6 augustus 1854 in Hendrik Ido Ambacht - Nederland geboren, was
gehuwd met Teuntje Stehouwer, op 28 maart 1857 geboren, eveneens in Hendrik Ido Ambacht. Ze
trouwden op 18 oktober 1877 in IJsselmonde. Het echtpaar kwam met zes kinderen naar Brazilië.
Teunis was de zoon van Teunis van Neutegem en Elizabeth Steenbergen. De echtgenote Teuntje was
een dochter van Aart Stehouwer en Maria Bakker. Ze vertrokken van Gonçalves Júnior naar Boa Vista
do Erechim in de staat Rio Grande do Sul, waarschijnlijk is hun daar destijds werk aangeboden. Na het
overlijden van Teunis daar op 20 juni 1919, is Teuntje met haar kinderen naar Nederland teruggekeerd,
waar ze op 22 maart 1920 te Rotterdam overleed.
154
Petição de colonos de Gonçalves Júnior ao governo holandês em apoio ao ex. vice-cônsul A. R. de Leeuw do Brasil em Amsterdam.
Verzoekschrift kolonisten Gonçalves Júnior aan min. BZ, 24/04/1911. Gevonden in Nationaal Archief, Den Haag, Buitenlandse Zaken, A-dossiers,
inv.no.292.
Steunbetuiging aan A.R. de Leeuw, de vroegere vice-consul van Brazilië te Amsterdam.
Ondertekend door
J.v.d. Horst (Gonçalves Júnior), Amsterdam
W.A. van Kranenburg (Gonçalves Júnior), Landsmeer
W. Grijsen (Gonçalves Júnior), Amsterdam
T.J. van Heukelom (Gonçalves Júnior), Woudrichem
G. Bankersen (Gonçalves Júnior), Schoten
H.J. Bessem (Colônia Iraty), A’ dam
G. Kamp (Carambehy), Mijdrecht
J. Vriesman (Carambehy), Haarlemmermeer
M.C. Blankensteyn (Carambehy), Abcoude
K.J. Aarts (Carambehy), Rotterdam
P.H.A. Postma (Gonçalves Júnior), Watergraafsmeer
Wed. Blankensteyn-Knoop (Carambehy), Rotterdam
H.C. de Laat (Ponta Grossa), Haarlem
J. Verschoor (Carambehy), Dordrecht
Frenken (Gonçalves Júnior), Amsterdam
Colaboração: Mari Smits
Casa da linha C / Huis van linie C - Gonçalves Júnior.
155
O filho na sombra
De zoon in de schaduw
Trabalhando, limpando a plantação de fumo
Met de hakploeg tussen de tabaksplanten
156
FAMÍLIA LOURENTIUS JACOBUS
DROOG (LOU) E A LACTISUL
Lou nasceu na cidade de Beemster, na Holanda, no dia 13 de setembro de 1924. Na Holanda, Lou
ajudou na chácara do seu pai com a leiteria. Durante a II Guerra Mundial, Lou foi deportado para a
Alemanha, ao fim da II Guerra voltou para a Holanda e foi enviado pelo governo holandês para servir
o exército contra a Revolução Nacional da Indonésia, que lutava pela independência. Quando voltou
novamente para a Holanda não se adaptou mais ao seu país e viajou em companhia de vários outros
emigrantes para uma vida nova na América do Sul.
Viajou como turista para o Uruguai e lá encontrou um padre, por volta do ano de 1949, que o aconselhou
a ir até o Rio Grande do Sul no Brasil. Também não parou por lá. Viajou novamente, desta vez com a
família Gerrit Slob, de trem para Carambeí - Paraná. Começou a trabalhar para a CCLPL, a Cooperativa
Central de Laticínios do Paraná Ltda. Em Carambeí, Lou se casou com Tereza Ramos, e tiveram cinco
filhos: Kees, Vera, Laurens, Elisa e Ina. Lou também trabalhou algum tempo na Cooperativa em Arapoti.
Entretanto, na década de 1970 um grupo de produtores rurais deu início à criação de gado leiteiro
em Irati. O objetivo era introduzir uma atividade que trouxesse renda todo final do mês. Procuraram
contato com a CCLPL, em Carambeí, com os holandeses Jan de Jager e Dymphnus Vermeulen, que se
interessaram muito pelo projeto, o que acabou terminando numa parceria.
No dia 15 de dezembro de 1971, a diretoria da Lactisul e autoridades de Irati recepcionaram o senador
holandês Pieter Christoffel Elfferich, que veio conferir as instalações, confirmando o auxílio ao projeto.
O presidente da Lactisul, Sr. Júlio Wasilewski, agradeceu. Em 2007, a Lactisul equipou-se para empacotar
o leite dos 32 produtores. O Sr. Dymphnus Vermeulen mandou, por volta de 1972, Lou Droog para a
Lactisul, em Irati, onde ele trabalhou durante muitos anos. Mais tarde, Lou casou novamente com
Guiomar Lourenço, e deste casamento nasceu, em 1982, a filha Ada.
Lou faleceu 10 de junho de 2009 e está enterrado no cemitério de Irati.
157
FAMILIE LOURENTIUS JACOBUS
DROOG (LOU) EN DE LACTISUL
Lou is geboren op 13 september 1924 in Beemster (Noord-Holland). In Nederland hielp hij zijn vader
op het melkveebedrijf. Tijdens de II Wereldoorlog werd Lou gedeporteerd naar Duitsland en na de
II Wereldoorlog keerde hij terug naar Nederland. Door de Nederlandse regering werd hij vervolgens
als militair naar Indonesië gestuurd, om in de zgn. Nationale Revolutie tegen de opstandelingen te
vechten die de onafhankelijkheid wilden.
Na zijn terugkomst in Nederland kon hij niet meer wennen en besloot met andere emigranten een
nieuw leven in Zuid-Amerika te beginnen. Hij reisde als toerist naar Uruguay, waar hij rond 1949 een
pater ontmoette die hem aanraadde naar Rio Grande do Sul in Brazilië te gaan. Ook daar bleef hij
niet, vertrok opnieuw, deze keer per trein samen met de familie Gerrit Slob naar Carambeí in de staat
Paraná. In Carambeí kreeg hij werk bij de CCLPL, de Coöperatieve Zuivelfabriek Paraná Ltda.
In Carambeí trouwde hij met Tereza Ramos en kregen vijf kinderen; Kees, Vera, Laurens, Elisa en
Ina. Ook heeft Lou nog een tijd in Arapoti bij de coöperatie gewerkt. Rond 1970 besloot een groep
boeren in de omgeving van de stad Irati, melkvee te gaan houden. Het doel was een nieuwe activiteit
te introduceren, om zo elke maand inkomsten te verkrijgen. Ze zochten contact met de Nederlanders
Jan de Jager en Dymphnus Vermeulen van de CCLPL (Cooperativa Central de Laticínios do Parana
Ltda) in Carambeí, die zich zeer interesseerden voor dit project, dit zou tenslotte een samenwerking
betekenen.
Lou -2007
A recepção do senador Pieter Christoffel
Elfferich (esq.) pelo Lourival Fornazari (dir.) e
João Mansur (centro).
Het ontvangst van de afgezant Pieter
Christoffel Elfferich (links) door Lourival
Fornazari (rechts) en João Mansur (midden)
158
Arquivo Fornazari
Arquivo Kees Droog
Op 15 december 1971 bezocht de Nederlandse afgezant Pieter Christoffel Elfferich de Lactisul om de
installaties te kunnen beoordelen. De voorzitter Julio Wasilewski bedankte de afgezant voor de hulp.
In het jaar 2007 begon de Lactisul met de productie en verpakking van melk van de 32 melkveehouders. De
heer Dymphnus Vermeulen stuurde rond 1972 Lou Droog naar de Lactisul in Irati waar deze gedurende heel
wat jaren heeft gewerkt.
Arquivo: Vera Droog
Lou trouwde later opnieuw met Guiomar Lourenço, uit dit huwelijk werd in 1982 dochter Ada geboren.
Lou overleed op 10 juni 2009 en werd in Irati begraven.
A família Droog na Holanda.
De familie Droog in Nederland
A família Droog, anos 40, e seis irmãos e seis irmãs. Lou é o 4º rapaz, sentado à esquerda.
De familie Droog in de jaren ‘40 in Nederland 6 broers en 6 zusters, Lou is de 4e op de voorgrond, links
159
Arquivo: Ana Paula Droog
Lou com os filhos e netos.
Casa de Lou em Irati.
Lou met kinderen en kleinkinderen
Huis van Lou in Irati
Tereza Ramos Droog
Inauguração da Lactisul.
Opening van de Lactisul
160
Archief Fornazari
Guiomar Lourenço
Arquivo: Ana Paula Droog
Arquivo Kees Droog
Lou Droog
Lou com a filha Ina.
Lou en dochter Ina
161
AS IGREJAS DA COLÕNIA
A Igreja Luterana Bom Pastor, de Gonçalves Júnior, foi fundada em 24 de abril de 1911 pelo pastor Otto
Kuhr, de Castro, Paraná. O pastor vinha de trem desde Castro, sendo levado de charrete ao povoado,
onde havia 33 famílias luteranas.
Em 1965, o pastor Douglas Benquendorf inaugurou o novo templo, e a igreja passou a ser atendida
pela Paróquia Luterana de Irati. A partir de 2008, o responsável passou a ser o pastor Célio Reni Seidel.
A igreja Luterana tem, entre seus membros, descendentes de alemães e holandeses. No dia 17 de abril
de 2011, a igreja comemorou seus 100 anos de existência.
De Lutherse Kerk ‘Bom Pastor’, de Goede Herder, werd 24 april 1911 opgericht door dominee Otto
Kuhr uit Castro - Paraná. De dominee, die met de trein van Castro kwam, werd met paard-en- wagen
afgehaald en naar de kolonie gebracht. Er waren destijds 33 lutherse families.
In 1965 wijdde dominee Douglas Benquendorf de nieuwe kerk in, toen onder het beheer van de
Lutheraanse Parochie van Irati. Vanaf 2008 tot heden dient ds. Célio Reni Seidel de kerk.
Foto:Willem Kiewiet
Foto: Maysa Anciutti Kaminski
De Lutherse Kerk wordt zowel door de nazaten van de Duitse- en Hollandse kolonisten bezocht. Op 17
april 2011 vierde de kerk haar 100 jarig bestaan.
162
Igreja polonesa Santo Estanislau
Igreja São Pedro e São Paulo
De Poolse kerk Santo Estanislau
(Ucraíno-Católica)-Gonçalves Júnior
Inauguração da Igreja Luterana de Gonçalves Júnior, em 1913.
Inwijding van de Lutherse Kerk, Gonçalves Júnior, 1913
Igreja Luterana Atual
De huidige Lutherse Kerk
163
Detalhes da Igreja São Pedro e São Paulo.
Interieur van de kerk São Pedro en São Paulo
164
Igreja São Pedro e São Paulo, ucraniana ortodoxa de Gonçalves Júnior.
Kerk São Pedro en São Paulo, Oekraïns orthodox, Gonçalves Júnior
Igreja Ortodoxa
Orthodoxe Kerk
165
De staatsschool van Gonçalves Júnior werd in 1937 opgericht onder de naam ‘Schoolgroep Gonçalves
Júnior’ voor leerlingen van de eerste tot de vierde klas. In 1976 werd een nieuw schoolgebouw in
gebruik genomen. Volgens de directrice Iranice Helena Bankersen werd de oude school afgebroken. In
1980 werd de sporthal Edgard Andrade Gomes gebouwd. In 1996 viel de school onder beheer van de
gemeente en kreeg de naam ‘Escola Municipal dos Colonizadores’, ter ere van de eerste kolonisten. De
school heeft een intensief programma met zeer goede resultaten met o.a. sport, cultuuractiviteiten en
binding met de plaatselijke inwoners. Tijdens het jaar 2010 verrichtten de leerlingen een onderzoek
naar hun eigen familiegeschiedenis, door de school gestimuleerd. Het was de bedoeling om in de
eerste plaats hun eigen geschiedenis te leren kennen.
Foto:Willem Kiewiet
A ESCOLA DE GONÇALVES JÚNIOR
O Colégio Estadual de Gonçalves Júnior foi fundado em 1937, com a denominação Grupo Escolar
Gonçalves Júnior. Atendia apenas a alunos de primeira a quarta séries. No ano de 1976 foi inaugurado
o novo prédio escolar. Segundo a diretora Iranice Helena Bankersen, o antigo prédio foi demolido. Em
1980, foi construída a quadra do colégio e criado o Ginásio Municipal Edgard Andrade Gomes. Em
1996, houve a municipalização do ensino de primeira a quarta séries e a nova escola recebeu o nome
de Escola Municipal dos Colonizadores, em homenagem aos fundadores do distrito. A escola também
desenvolve hoje uma extensa programação com resultados significativos no esporte, atividades
artísticas e culturais, com o envolvimento e a participação da comunidade. Durante o ano de 2010,
teve uma contribuição dos alunos, fazendo-se uma pesquisa sobre a própria história das suas famílias
ou origens, estimulada pela escola, conhecendo-se primeiramente a ‘própria história’.
Escola Municipal dos Colonizadores e Colégio Estadual de Gonçalves Júnior.
166
Vista a partir da Casa da Memória, à esquerda o Ginásio de Esportes, no fundo o Colégio.
Foto:Willem Kiewiet
Vanuit de Casa da Memória, links de sporthal en school op de achtergrond
167
Grupo Escolar inaugurado em 1937
Schoolgroep Gonçalves Júnior opgericht 1937
9
6
1 - Eliton Lucas Wagner
6 - Jefferson Protexe
2 - Lisandro Smouter
7 - Geovane Pelinski
3 - Mateus Scrava
8 - Ana Paula Paduchi
4 - Vanessa Feuri 9 - Bruna C. B. Vieira
5 - Silvio Augusto Fiori
Giovana Stepka (2010)
Foto:Willem Kiewiet
4
3
168
8
Foto:Willem Kiewiet
1
2
7
5
100 jarig bestaan district Gonçalves Jr.
Alunos descendentes holandeses da Escola em Gonçalves Júnior
Leerlingen van de school in Gonçalves Júnior (2010)
Da esq: Kessy Diones Bankersen, Denise Paitri v.d. Waal e Suellen
Sent: Samuel Smouter, da esq: Cristiano Smouter, Iranice Bankersen
Renata v. Rijn (2010)
(diretora), Anderson Tiago v.d. Waal, Maisa Luciane v.d. Waal e Elaine v.d.
Da esq: Adriane Crovador, Cibeli Diana Haagsma,
Waal (2010)
Da Esq: Lovane Haagsma, Kelly Haagsma e Leandro Smouter (2010)
Danilo Cassiano Stepka e Samuel Smouter (2010)
169
Foto: Cor Janse
Antiga residência de Paulo e Eugênia Nedopetalski ano 2002
Atualmente a Casa da Memória Étnica
Het oude huis van de fam. Nedopetalski (2002)
Heden museum ‘Casa da Memória’
da Casa da Memória (2010)
Rotary Club - Gonçalves Júnior, onderdeel van
het museum Casa da Memória (2010)
170
Rotary Club de Gonçalves Júnior fica numa sala
Em 2004, foi instalada a Casa da Memória Étnica, espaço de resgate e preservação da cultura dos colonizadores do distrito
In 2004 werd een museum ‘Casa da Memória’ opgericht met de geschiedenis van de verschillende immigranten van het district
171
FAMÍLIA BANKERSEN
Gerrit Bankersen nasceu na localidade de Limmen, perto de Castricum, Noord-Holland (Holanda), no dia 6 de
julho de 1866. Filho de Cornelis Bankersen e Barbara Bakker, Gerrit era funcionário num moinho de cereais,
carpinteiro e comerciante. Casou-se em Koedijk, no dia 2 de maio de 1896, com Antje Schipper, nascida em
Graft-Beemster (Noord-Holland), no dia 16 de agosto de 1873, filha de Pieter Schipper e Neeltje Prins.
Gerrit era o filho mais novo de uma família de nove irmãos (Pieter, Klaas, Trijntje, Elizabeth, Klaas, Elizabeth,
Sijtje, Gerrit e Gerrit Bankersen). Antje, por sua vez, era a filha mais velha de uma família de três irmãos (Antje,
Martje e Cornelis Schipper).
O casal teve ainda, na Holanda, três filhos: Cornelis (Koedijk, em 2/2/1897), Neeltje (Koedijk, em 24/4/1899)
e Barbara (Berkhout, em 16/6/1902). A família vivia em St. Pancras, na Forestusstraat, nº 16. No final de abril
de 1909, a família resolveu emigrar e estima-se que deva ter chegado na Colônia Gonçalves Júnior, município
de Irati, no segundo semestre.
Gerrit consta como colono na lista de vales fornecidos no início de 1910. No Brasil, o casal teve mais dois
filhos: Pieter, nascido em Gonçalves Júnior, no dia 9 de maio de 1911, e Nicolau, no dia 28 de julho de 1912. A
família permaneceu em Gonçalves Júnior, onde Gerrit ou Gerhart faleceu no dia 4 de setembro de 1936, com
70 anos. Sua esposa Antje faleceu em União da Vitória no dia 1º de dezembro de 1951, com 78 anos.
Segundo dados recebidos da Holanda, a maioria dos emigrantes veio das províncias Noord-Holland e ZuidHolland e Noord-Brabant, por motivo da propaganda com a agência principal na cidade De Haya. Alguns
folhetos mostravam uma bela casinha pintada e ao redor flores, palmeiras ou bananeiras, e não foi difícil
atrair aquelas pessoas que sonhavam com uma chácara e assim melhorar de vida.
Cornelis Bankersen, o filho mais velho de Gerrit e Antje Bankersen, casou-se com Anna Bankersen e tiveram
cinco filhos: Geraldo, Alberto, Anita, Corrit e Helena Bankersen, que mantiveram-se na localidade da Colônia
Gonçalves Júnior. Cornelis Bankersen faleceu na Colônia Gonçalves Júnior no ano de 1978, aos 81 anos.
Neeltje Bankersen casou-se com Guilherme Reich e tiveram três filhas, Clara, Guerda e Edith Reich, e foram
morar na cidade de União da Vitória, interior do Paraná. Neeltje Bankersen faleceu na cidade de União da
Vitória no dia 25 de outubro de 1977, aos 78 anos.
Barbara Bankersen casou-se com Carlos Becker e tiveram três filhos, Frida, Herna e Henrique Becker, que se
mantiveram na localidade da Colônia Gonçalves Júnior. Barbara Bankersen faleceu na localidade da Colônia
Gonçalves Júnior no dia 15 de agosto de 1980, aos 78 anos.
Pieter Bankersen, o quarto filho de Gerrit e Antje Bankersen, casou-se com Rentje Bankersen e tiveram seis
filhos, Geraldo Alfredo, Carlos, Arnaldo, Marlene, Matilde e Marlence Bankersen, e foram morar na cidade
de União da Vitória. Pieter faleceu na cidade de União da Vitória, no dia 3 de fevereiro de 1978, aos 67 anos.
172
Nicolau Bankersen, o filho mais novo de Gerrit e Antje
Bankersen, casou-se em Irati, no dia 8 de julho de 1944, com
Irmgard Born Bankersen, nascida em Irati no dia 2 de dezembro
de 1913, filha de Augusto e Emília Born, e tiveram dois filhos,
Gilberto Nicolau, nascido em Irati no dia 18 de janeiro de
1948, e Janete Geni Bankersen, nascida em Irati no dia 27 de
dezembro de 1950. A família fixou residência na cidade de
Irati. No ano de 1953, a família mudou-se para a localidade de
Cerro Azul, adquiriu terras e eles trabalharam na plantação de
laranja. No ano de 1955, retornaram à cidade de Irati. Nicolau
Bankersen faleceu em Irati no dia 11 de maio de 1969, com 57
anos. Sua esposa faleceu em Irati no dia 31 de julho de 1991,
com 78 anos.
Gilberto Nicolau, filho de Nicolau e Irmgard Bankersen, casouse em Irati, no dia 26 de junho de 1971, com Ione de Souza
Bankersen, nascida em São Mateus do Sul, no dia 19 de dezembro
de 1949, filha de Paulino e Florisbela Ribeiro de Souza, e tiveram
dois filhos, Gilcione de Souza Bankersen, nascido em Irati no dia
19 de maio de 1972 e Gionei de Souza Bankersen, nascido em
Irati no dia 1º de julho de 1975. Residem na cidade de Irati.
Gionei de Souza Bankersen, filho mais novo de Gilberto e Ione,
casou-se em Brasília, no dia 12 de julho de 2003, com Ieda
Nolasco, filha de Júlio Chagas Belém e Indalécia Nolasco Belém,
nascida em Brasília no dia 4 de março de 1975, tem quatro
filhos: Yasmin de Olineira Bankersen, nascida em Irati no dia
21 de maio de 1998, Eduardo Bankersen, nascido em Irati no
dia 3 de março de 2001, e duas meninas gêmeas, Daniella e
Gabriella Bankersen, nascidas em Guarapuava no dia 7 de julho
de 2007.
Arquivo: Erna Becker van der Neut
Gilcione de Souza Bankersen, filho mais velho de Gilberto
Nicolau e Ione, casou-se em Curitiba no dia 23 de outubro de
1999, com Célia Regina da Silva Bankersen, nascida em Curitiba
no dia 13 de fevereiro de 1967, filha de João Gomes da Silva e
Eunice Gonçalves da Silva, e tem uma filha, Nicole Bankersen,
nascida em Irati no dia 8 de abril de 2001. Residem na cidade
de São Mateus do Sul.
Casal Gerrit e Antje Bankersen com os filhos
Neeltje, Barbara e Cornelis Bankersen
Na Holanda
173
FAMILIE BANKERSEN
Gerrit Bankersen werd geboren in Limmen, in de buurt van Castricum Noord-Holland, op 6 juli 1866 en was
een zoon van Cornelis Bankersen en Barbara Bakker. Gerrit was werkzaam in een graanmolen, timmerman
en winkelier. Hij trouwde in Koedijk op 2 mei 1896 met Antje Schipper, geboren in Graft-Beemster, NoordHolland op 16 augustus 1873 en ze is een dochter van Pieter Schipper en Neeltje Prins. Gerrit was de
jongste zoon van een familie met negen kinderen: Pieter, Klaas, Trijntje, Elizabeth, Klaas, Elizabeth, Sijtje,
Gerrit en Gerrit Bankersen. Terwijl Antje de oudste dochter was van een gezin met drie kinderen: Antje,
Martje en Cornelis Schipper. Het echtpaar had in Nederland drie kinderen; Cornelis geboren te Koedijk
op 02-02-1897, Neeltje, ook te Koedijk 24-04-1899 en Barbara te Berkhout op 16 juni 1902. Het gezin
woonde in Sint Pancras in de Forestusstraat 16. Eind april 1909 besloot de familie te emigreren en zal de
tweede helft van het jaar 1909 in de kolonie Gonçalves Júnior zijn gearriveerd. Gerrit stond vermeld op
een lijst van kolonisten van 1910. In Brazilië kreeg het echtpaar nog twee kinderen; Pieter geboren op 9
mei 1911 en Nicolau op 28 juli 1912, beide in Gonçalves Júnior. De familie bleef in de kolonie wonen, waar
Gerrit of Gerhart overleed op 70-jarige leeftijd op 4 september 1936. Zijn echtgenote Antje overleed op
1 december 1951, 78 jaar oud. Volgens de gegevens uit Nederland kwamen de meeste emigranten uit
Noord- en Zuid-Holland en Noord-Brabant, aangetrokken door de reclame van een emigrantenbureau in
Den Haag. In het reclamemateriaal stond o.a. een mooi geverfd huisje, omgeven door bloemen, palmen
en bananenbomen. Het was niet moeilijk om de mensen die een boerderij wilden beginnen te overtuigen
dat ze een beter leven zouden krijgen.
Cornelis Bankersen, de oudste zoon van Gerrit en Antje Bankersen, trouwde met Anna Bankersen en ze
kregen vijf kinderen; Geraldo, Alberto, Anita, Corrit en Helena Bankersen, die in Gonçalves Júnior bleven.
Cornelis Bankersen overleed in 1978 te Gonçalves Júnior, 81 jaar oud.
Neeltje Bankersen trouwde met Guilherme Reich en ze kregen drie dochters: Clara, Guerda en Edith
Reich, ze vestigden zich in de stad União da Vitória (Paraná). Neeltje Bankersen overleed in União da
Vitória op 25 oktober 1977, 78 jaar oud.
Barbara Bankersen trouwde met Carlos Becker en ze kregen drie kinderen: Frida, Herna en Henrique Becker,
ze bleven in Gonçalves Júnior. Barbara Bankersen overleed in de kolonie op 15 augustus 1980, 78 jaar oud.
Pieter Bankersen, het vierde kind van Gerrit en Antje Bankersen, trouwde met Rentje Bankersen en ze
kregen zes kinderen: Geraldo Alfredo, Carlos, Arnaldo, Marlene, Matilde en Marlence Bankersen en ze
vestigden zich in União da Vitória. Pieter overleed in União da Vitória op 3 februari 1978, 67 jaar oud.
Nicolau Bankersen, het jongste kind van Gerrit en Antje Bankersen, trouwde op 8 juli 1944 in Irati met
Irmgard Born Bankersen, geboren in Irati op 2 december 1913 en dochter van Augusto en Emilia Born.
Ze kregen twee kinderen: Gilberto Nicolau geboren 18 januari 1948 en Janete Geni Bankersen op 27
174
december 1950. Het gezin bleef in Irati wonen tot 1953, verhuisden naar Cerro Azul, waar ze land kochten
en sinaasappels verbouwden. In 1955 keerde de familie naar Irati terug. Nicolau Bankersen overleed in
Irati op 11 mei 1969, 57 jaar oud. Zijn echtgenote overleed in Irati op 31 juli 1991, 78 jaar oud.
Gilberto Nicolau, zoon van Nicolau en Irmgard Bankersen, trouwde te Irati op 26 juni 1971 met Ione de
Souza Bankersen, geboren in São Mateus do Sul op 19 december 1949, dochter van Paulino en Florisbela
Ribeiro de Souza, ze kregen twee kinderen: Gilcione de Souza Bankersen, in Irati geboren op 19 mei 1972
en Gionei de Souza Bankersen op 1 juli 1975. De familie woonde in Irati.
Gilcione de Souza Bankersen, het oudste kind van Gilberto Nicolau en Ione, trouwde in Curitiba op 23
oktober 1999 met Célia Regina da Silva Bankersen, geboren in Curitiba op 13 februari 1967, dochter van
João Gomes da Silva en Eunice Gonçalves da Silva en ze hebben een dochter Nicole Bankersen, in Irati
geboren op 8 april 2001. Ze wonen in de stad São Mateus do Sul.
Arquivo: Gilcione Bankersen
Gionei de Souza Bankersen, het jongste kind van Gilberto en Ione, trouwde in Brasília op 12 juli 2003 met Ieda
Nolasco, dochter van Júlio Chagas Belém en Indalécia Nolasco Belém, geboren te Brasília op 4 maart 1975, ze
hebben vier kinderen. Yasmin de Oliveira Bankersen, geboren in Irati op 21 mei 1998, Eduardo op 3 maart 2001
en de tweeling Daniella en Gabriella Bankersen, de laatsten geboren in Guarapuava op 7 juli 2007.
Duas fichas de dados da família Bankersen na Holanda
175
Casal Gerrit e Antje
em 1920 com os filhos
Esq: Pieter e Nicolau Bankersen
O casal Nicolau e Irmgard B. Bankersen com os filhos
Casamento de Nicolau com Irmgard Born Bankersen
no dia 8 de julho de 1944
176
Esq: Gilberto Nicolau, dir: Janete Geni Bankersen
Data: 1930
1- Antje Schipper Bankersen
2- Gerrit Bankersen
3- Cornelis Bankersen
4- Neeltje Bankersen
5- Barbara Bankersen
6- Pieter Bankersen
7- Nicolau Bankersen
8- Guilherme Reich
9- Clara Reich
10- Guerda Reich
11- Geraldo Bankersen
12- Alberto Bankersen
13- Anna Bankersen
14- Anita Bankersen
15- Carlos Becker
16- Frida Becker
17- Herna Becker
18- Henrique Becker
Casal Gilberto Nicolau e Ione S. Bankersen
Casal Gilcione e Célia R.S. Bankersen
Nicole Bankersen, filha de
Gilcione e Célia R. S. Bankersen
177
FAMÍLIA BARENDRECHT
Vendo o Sr. Júlio Barendrecht, de 76 anos, preso a uma cadeira num canto escuro da casa simples de
madeira, a gente fica um pouco emocionado. Por causa do frio, sua esposa Nathália F. de Andrade, de 73
anos, aparece bem agasalhada, com uma cuia na mão, para tomar de vez em quando um gole de chá de
erva-mate quente.
O Sr. Júlio é o último descendente da família Barendrecht, em Gonçalves Júnior, pois todos faleceram, e do
seu irmão mais novo João, que foi muitos anos atrás para a capital Curitiba, nunca se escutou mais nada.
Será que ele ainda está vivo? Esta é uma questão que emociona muito o Sr. Júlio, que nos perguntou
se não conseguiríamos achar seu irmão... (por acaso, achamos mais tarde que o Sr. Júlio tinha alguns
parentes em Curitiba).
A casinha de Júlio encontra-se na Colônia de Volta Grande, um dos lugares mais difíceis no ano de 1909,
quando a família do avô Jan ou João chegou da Holanda. O avô João, de 40 anos, e sua esposa Joana,
de 39 anos, vieram com nove filhos para o Brasil: a mais velha, Teuntje, com 17 anos, e a mais nova,
Jacoba, de quase um ano de idade. Moravam numa casinha muito simples no lote nº 18 na linha X, e só
conseguiram um contrato provisório de compra no dia 20 de janeiro de 1912.
O avô João faleceu em 1924, com 55 anos. O terceiro filho, Henrique, que veio com 12 anos em 1909, é
o pai do Sr. Júlio, que teve seis filhos: Júlio, João, Edelzina, Juliana, Ema e mais um pequeno que faleceu.
O casal Júlio e Nathália não tem filhos e trabalhou na roça até o Sr. Júlio sofrer um derrame, aos 50 anos.
O vizinho Antônio A. de Ramos, de 86 anos, e cunhado do Sr. Júlio, é viúvo de Ema Barendrecht e mora
numa casa bonita um pouco antes ao lado da estrada principal, e depois da nossa visita nos acompanhou
até a Colônia de Pirapó, uns 8,5 quilômetros para frente, para achar uma outra família.
Lavoura arada e ainda com restos de plantação de fumo - Volta Grande - março 2011
Geploegd bouwland met een restant tabaksplanten - Volta Grande - maart 2011
178
FAMILIE BARENDRECHT
Als men de heer Julio Barendrecht 76 jaar ziet in een donker hoekje in zijn eenvoudig houten huisje, aan
een stoel gekluisterd, raakt men zeer zeker geëmotioneerd. Vanwege het koude weer loopt zijn echtgenote
Nathalia F. Andrade, 73 jaar, met een kalebas in haar hand, waar ze door een metalen pijpje hete ervamate thee naar binnen slurpt. Julio is de laatste nazaat van de familie Barendrecht, in Gonçalves Júnior
is de rest overleden en zijn jongere broer Jan is jaren geleden naar de hoofdstad Curitiba vertrokken
en heeft nooit meer iets van zich laten horen. Zal hij nog in leven zijn? Het is een vraag waarop de heer
Julio graag antwoord zou willen hebben, of wij zijn broer Jan kunnen opsporen. (Toevallig hoorden we
later dat Julio nog familie had in Curitiba). Het huisje van Julio bevindt zich in de kolonie Volta Grande,
een van de moeilijkste plaatsen in het jaar 1909, toen grootvader Jan met zijn vrouw en negen kinderen
vanuit Nederland in de kolonie Gonçalves Júnior arriveerde. Destijds was Jan Barendrecht 40 jaar en
zijn echtgenote Jannigje 39 jaar. De oudste dochter was Teuntje, 17 jaar, en de jongste Jacoba van bijna
een jaar. Ze woonden in een zeer eenvoudig huisje op lot nr 18 van linie X, en ontvingen hun tijdelijk
koopcontract op 20 januari 1912. De kolonist Jan overleed in 1924, ongeveer 55 jaar oud. Het derde
kind, Hendrik kwam op 12-jarige leeftijd naar Brazilië en is de vader van Julio. Zijn ouders kregen zes
kinderen; Julio, João, Edelzina, Juliana, Emma en de laatste overleed nog zeer jong, naam onbekend. Het
echtpaar Julio en Nathalia kreeg geen kinderen en werkte op het land tot Julio op 50-jarige leeftijd een
hersenbloeding kreeg. De buurman en zwager Antônio A. de Ramos 86 jaar, was getrouwd met Emma
Barendrecht, al overleden. Antônio heeft een mooi huis, vlak naast de weg en ging met ons mee als gids
naar de kolonie Pirapó, ongeveer 8,5 km verderop, om een andere familie te bezoeken.
Contrato provisório do lote de
João Barendrecht e 20 de janeiro de 1912
Voorlopig koopcontract grond
van Jan Barendrecht 20 januari 1912
179
Broer Jan
O túmulo de Jan Barendrecht,
Gonçalves Júnior
Het graf van Jan Barendrecht,
Gonçalves Júnior
180
Foto Willem Kiewiet
Grootmoeder Jannigje
Arquivo: Nathália Barendrecht
Irmão João
Foto Willem Kiewiet
Avó Joana
Tomando chimarão
Tia Maaike
Erva-mate drinkend
Tante Maaike
Fotos Willem Kiewiet
O casal Nathália e Júlio Barendrecht
Interior da casa
Het echtpaar Nathália en Júlio Barendrecht
Interieur van het huis
181
O vizinho Sr. Antônio de Ramos,
viúvo de Ema Barendrecht
De buurman de heer Antônio
de Ramos, weduwnaar van
Foto Willem Kiewiet
Emma Barendrecht
A casa simples, na Colônia Volta Grande.
Het eenvoudige huisje in de kolonie Volta Grande
182
Arquivo: Orlei do Amaral
Jeannetje e Teuntje
Foto Willem Kiewiet
Barendrecht - 1955
Nathália, em sua cozinha.
Nathália in haar keuken
Arquivo: Orlei do Amaral
Emma Barendrecht
Leomar Gracia do Amaral (no centro da foto) é filho da imigrante holandesa
Jeannetje Barendrecht (Joana) e de Pedro Gracia do Amaral, com os filhos, a partir
da esquerda, Eumar, Sandra, Marcos e Orlei. Curitiba - dezembro de 2003.
Leomar Gracia do Amaral (midden) is een zoon van de Nederlandse immigrante
Jeannetje Barendrecht (Joana) en van Pedro Gracia do Amaral, met hun kinderen,
v.l.n.r. Eumar, Sandra, Marcos e Orlei. Curitiba - december 2003
183
FAMÍLIA HAAGSMA
Após a chamada ‘curva da noiva’, entre Irati e Gonçalves Júnior, na primeira entrada à direita e novamente
à direita, seguindo, chega-se na linha C ou a antiga linha III, onde moram as famílias dos irmãos Jorge e
Antônio Haagsma.
São netos do Sr. Anne e Srª Wemeltje Haagsma, que partiram dia 8 de agosto de 1908 da Holanda com
o navio a vapor Rijnland e chegaram dia 1º de setembro no Rio de Janeiro, com nove pessoas, ou o casal
com sete filhos. Segundo uma lista de navios que vieram para o Brasil, nesta viagem constam muitos mais
passageiros holandeses do que nas outras viagens. A família Anne Haagsma ganhou o lote 2 na linha III e
um contrato provisório de compra da terra no dia 30 de março de 1909.
Barend Haagsma veio com cinco anos (26/7/1903 - 8/2/1983) com seus pais para o Brasil, e alguns nomes
dos seus irmãos eram: Jacob, Jorge, Harm, Klaas, Paulo e Margarida (o nome Paulo Haagsma consta em
uma lista de colonos de 1910, onde também havia alguns nomes de filhos dos colonos). Barend casou-se
com Ana Paitry e tiveram sete filhos: Antônio, Jorge, Arthur, Lina, Nicolau, Margarida e Elfrida.
Sr. Antônio e seu filho Ambrósio têm uma chácara típica para esta região, no meio das colinas, com
pinheiros, um lugar encantado. A principal cultura é o fumo, depois erva-mate, algumas vacas, cavalos,
suínos e galinhas. O fumo é secado numa estufa típica e depois vendido em fardos, ao contrário da ervamate, que é vendida verde. As árvores de erva-mate (Ilex paraguariensis) são podadas cada dois anos. A
família Haagsma ainda tem parentes em Londrina, Palmeira e Maringá (PR).
Contrato provisório do lote de Anne Haagsma de 30 de março de 1909
Voorlopig koopcontract grond van Anne Haagsma van 30 de maart 1909
184
em Gonçalves Júnior.
Het graf van Barend Haagsma
in Gonçalves Júnior
Arquivo: Antônio Haagsma
Túmulo de Barend Haagsma,
Antônio, esposa Estefana, com os filhos
Ambrósio e Inês (1960).
Antônio, zijn vrouw Estefana en kinderen
Ambrósio en Inês (1960)
Esq.: Ambrósio, Ivani, Cibely, Antônio, Estefana, Kelly e o amigo (2010).
v.l.n.r: Ambrósio, Ivani, Cibely, Antônio, Estefana, Kelly met haar vriend (2010)
Ambrósio mostra uma das caixas das
abelhas mirins.
Ambrósio met een van zijn kastjes van
een kleine bijensoort
185
FAMILIE HAAGSMA
Na de zogenaamde ‘curva da noiva’of ‘bocht van de bruid’ in de weg, tussen Irati en Gonçalves Júnior,
eerste afslag rechts en nog eens rechts aanhoudend, komt men uit bij linie C of de vroegere linie III,
waar de families van de broers Jorge en Antônio Haagsma wonen. Kleinkinderen van de heer Anne
en mevr. Wemeltje Haagsma, die 8 augustus 1908 uit Amsterdam vertrokken met het stoomschip
‘Rijnland’ en op 1 september in Rio de Janeiro met negen personen aankwamen, het echtpaar met
zeven kinderen. Volgens de lijst kwam dit schip met de meeste Nederlandse passagiers naar Brazilië
in vergelijking met de andere schepen. De familie Anne Haagsma kwam terecht op lot nr 2 van linie III
en kreeg het voorlopige contract van dit perceel op 30 maart 1909. Barend Haagsma kwam als 5-jarige
(26/07/1903 - 08/02/1983) met zijn ouders naar Brazilië met zijn broers; Jacob, Jorge, Harm, Klaas,
Paulo en Margarida. (De naam Paulo Haagsma kwam voor op een lijst van kolonisten van 1910, met
inderdaad enkele namen van kinderen van de kolonisten). De heer Barend trouwde met Ana Paitry en
kregen zeven kinderen; Antônio, Jorge, Arthur, Lina, Nicolau, Margarida en Elfrida.
Foto: Cor Janse
De heer Antônio en zijn zoon Ambrósio hebben een typisch bedrijf voor deze streek, te midden van de
heuvels met pinheirobomen, een betoverende plaats. Het belangrijkste gewas is tabak, hierop volgen;
erva-mate, enkele koeien, paarden, varkens en kippen. De tabak wordt in de typisch gebouwde toren
gedroogd en in balen verkocht, in tegenstelling tot erva-mate, die groen wordt verkocht. De erva-mate
bomen (Ilex paraguariensis) worden om de twee jaar gesnoeid. De familie Haagsma heeft behalve in
Gonçalves Júnior o.a. familie in Londrina, Palmeira en Maringá (Pr).
Esq: Cor Janse, Ambrósio e Antônio Haagsma, Woody, Ivani, esposa de Ambrósio e
Rodrigo Smouter - ano 2002 Gonçalves Júnior
V.l.n.r. Cor Janse, Ambrósio en Antônio Haagsma, Woody, Ivani, vrouw van
Ambrósio en Rodrigo Smouter - jaar 2002 Gonçalves Júnior
186
O Antônio e a plantação de uvas para a produção de vinho tinto
Antônio bij zijn druivenplanten, bestemd voor de wijnproductie
187
Estufa com mudas de fumo, setembro/2010.
Kas met jonge tabaksplantjes september 2010
A chácara da família Antônio Haagsma.
De boerderij van de familie Antônio Haagsma
O Antônio, esposa Estefana e o filho Ambrósio Haagsma.
A criação de suínos.
Echtpaar Antônio, Estefana en zoon Ambrósio Haagsma
De varkens
188
Fornalha da estufa.
Stookplaats droogtoren
O casal Ivani e Ambrósio Haagsma classificando o fumo.
Het echtpaar Ivani en Ambrósio Haagsma bezig met de
classificatie van tabaksbladeren
189
Arquivo: Jorge Haagsma
O jardim e casa do casal Cornélia e Jorge Haagsma.
O músico Jorge Haagsma.
De muzikant Jorge Haagsma
Tuin en huis van het echtpaar Cornélia en Jorge Haagsma
Horta com tomates.
Casal Cornélia v.d. Waal e Jorge Haagsma.
De groentetuin met tomatenplanten
Echtpaar Cornélia v.d. Waal en Jorge Haagsma
190
Estufa para o fumo.
Colheita de fumo.
Tabaksoogst
Arquivo: Ivo Haagsma
Droogtoren voor tabak
191
Antes da secagem, a costura das folhas do fumo, o casal Ivo e Viviane, filho e nora de Cornélia e Jorge Haagsma.
Voor het drogen, worden de bladeren in bosjes genaaid- Ivo en Viviane, zoon en schoondochter van het echtpaar
Cornélia en Jorge Haagsma
192
Pendurando as folhas de fumo na estufa.
Fumo seco pronto para ser vendido.
Het ophangen van de bladeren in de droogtoren
Gedroogde tabak, klaar voor de verkoop
193
A rica mesa de café de Cornélia e Jorge Haagsma.
Uitgebreide koffietafel bij de familie Cornélia en Jorge
Haagsma
A cozinha moderna de Viviane e Ivo Haagsma.
De moderne keuken van Viviane en Ivo Haagsma
A casa de Viviane e Ivo Haagsma, os tempos mudaram, casas de alvenaria em vez de madeira.
Criação de gansos e lago com peixes.
Het huis van Viviane en Ivo Haagsma, de tijden veranderen, de houten huizen worden vervangen
Een meertje met ganzen en vissen
door modernere
194
Meu avô Willem Hennipman, nascido em 1860 em Loosdrecht na Holanda, que trabalhou com
transporte, e sua esposa Alida Heijink, nascida em 4 de junho de 1868 em Baarn, casaram-se no dia 24
de janeiro de 1890, em Baarn. O casal teve seis filhos: Lídia, Nellie, Frederika, Jacob, Roberto e Jozina.
Willem veio para o Brasil em 1909 e foi colono em Gonçalves Júnior (consta o nome na lista de vales,
fornecidos pela Comissão Fundadora do Núcleo Colonial ‘Iraty’, antigo Gonçalves Júnior, uma lista de
gêneros a débitos dos imigrantes). Tinha o lote 5 na linha VI, e não era um homem de ficar muito
tempo no mesmo lugar, tendo morado em Ponta Grossa e Carambeí.
Em Carambeí, a chácara do Willem era onde hoje é do Wilant van de Boogaard, e o leite que ele
produzia era levado de carrinho de mão até a fábrica da Brazil Railway Company. Faleceu em 1912,
em Teixeira Soares. As duas filhas, Lídia e Nellie, casaram com os irmãos Augusto e Eduardo van der
Laars; Frederika casou com Cornelis Willem Verschoor, filho de Jan Verschoor, e teve oito filhos, João,
Guilherme, Leonardo, Alida, Clara Elizabeth (Callie), Roberto, Cornélia Niesje (Corrie) e Irene.
Meu pai Roberto veio com nove anos da Holanda e depois casou com Maria Schwab, nascida na
Alemanha. Meu irmão Ernesto mora em Tibagi, Arnold e Norbert moram em Ponta Grossa, eu em
Carambeí e Carlos e Albino são falecidos. Meu pai Roberto morou em Irati, onde hoje é o parque de
rodeio Willy Laars. Na época que meu pai morava em Irati, ele foi carpinteiro, tirava leite e vendia
na cidade de Irati; neste período ele conheceu Cornelis Bankersen, uma pessoa bem-sucedida, que
ajudou-o a se fixar em Carambeí.
Linha Ordenança num dia de chuva - janeiro 2011
Linie Ordenança op een regenachtige dag - januari 2011
FAMÍLIA HENNIPMAN
Willem Hennipman (neto), com 73 anos (2010), nascido em 15 de julho de 1937, em Irati, hoje mora
em Carambeí no bairro da Nogueira, conta a história de sua família:
195
Willem kwam in 1909 naar Brazilië en was kolonist in Gonçalves Júnior. Zijn naam staat op de lijst
van waardebonnen, begin 1910 verstrekt door het Stichtingscomité Núcleo Iraty, voorheen Gonçalves
Júnior. Willem Hennipman woonde op lot 5 van linie VI. De kolonisten kregen tegoedbonnen om
levensmiddelen te kopen en een ‘moeilijke’ periode te kunnen overbruggen. Willem was geen man
om lang op dezelfde plaats te blijven, hij woonde korte tijd in Ponta Grossa en Carambeí. In Carambeí
had hij een boerderij, waar nu Wilant van de Boogaard zijn bedrijf heeft. Willem bracht de melk met
de kruiwagen naar de zuivelfabriek van de Brazil Railway Company. Hij overleed in 1912 en werd in
Teixeira Soares begraven. Zijn dochters Lídia en Nellie trouwden met de broers Augusto en Eduardo
van der Laars. Frederika trouwde met Cornelis (Kees) Willem Verschoor, zoon van Jan Verschoor,
het laatste echtpaar kreeg acht kinderen; João, Guilherme, Leonardo, Alida, Clara Elizabeth (Callie),
Roberto, Cornélia Niesje (Corrie) en Irene. Mijn vader Roberto kwam op 9-jarige leeftijd van Nederland
en is later getrouwd met Maria Schwab die in Duitsland geboren is. Mijn broer Ernesto woont in Tibagi,
Arnold en Norbert in Ponta Grossa, ik in Carambeí en Carlos en Albino zijn reeds overleden. Mijn vader
Roberto woonde in Irati waar nu het rodeopark ‘Willy Laars’ is. In die tijd was mijn vader timmerman,
had melkvee en verkocht de melk in Irati, daar ontmoette hij Cornelis Bankersen die succes had en mijn
vader heeft geholpen bij de vestiging in Carambeí.
Foto: Willem Hennipman
FAMILIE HENNIPMAN
Willem Hennipman, 73 jaar (2010) geboren in Irati op 15 juli 1937 en nu wonende in de wijk Nogueira
te Carambeí vertelt de familiegeschiedenis. Mijn grootvader Willem Hennipman geboren in 1860
Loosdrecht - Nederland werkte met transport. Hij trouwde met Alida Heijink op 24 januari 1890 in
Baarn, Alida werd in Baarn geboren op 4 juni 1868. Het echtpaar kreeg zes kinderen; Lídia, Nellie,
Frederika, Jacob, Roberto en Jozina.
A chácara do Willem, na Nogueira.
Het veebedrijf van Willem op Nogueira
196
Arquivo: Casa da Cultura - Irati
Escrito no documento Willem Anepmann, em vez de Hennipman.
Willem Anepmann (onder op de lijst) inplaats van Hennipman
197
Antiga casa dos pais do Willem, ainda em pé,
em Carambeí (2010).
Het oude huis van de ouders van Willem, nog
niet afgebroken...(2010)
Maria Schwab (à esq.) com a
irmã, na Alemanha.
Maria Schwab (links) met
Willem Hennipman e a filha Maria
Claúdia, em Carambeí.
Willem Hennipman en zijn dochter
Maria Claúdia in Carambeí (2010)
198
Arquivo: Willem Hennipman
een zus in Duitsland
Túmulo de Alida Hennipman, em
Carambeí (4/6/1868 - 10/3/1932).
Graf Alida Hennipman in Carambeí
(04/06/1868 - 10/03/1932)
Na Holanda, segundo os relatos, ele era marinheiro. O nome Intema na Holanda é escrito Yntema, um
sobrenome originalmente comum na Província da Frísia. A neta de Hendricus, filha de Matilde, Lídia
Soares Garcia, que mora no bairro Riozinho, ao sul de Irati, conta que seu avô tinha uma carroça com
toldo e era comerciante ambulante, vendia carne. A família Intema tem descendentes nas cidades de
Guarapuava, Irati, Ponta Grossa e São Paulo.
Arquivo: Paulo Intema
FAMÍLIA INTEMA
O nome do colono Hendricus Intema já consta no livro borrado da casa de comércio de Manoel Grácia,
em Gonçalves Júnior, a partir de setembro e outubro de 1908. Hendricus, casado com Matilde, teve
quatro filhos e quatro filhas: João, Theodoro, Daniel e Arnaldo; Adriana, Pedra, Matilde e Theodora.
Na lista de 1910, Hendricus ainda constava como colono.
Contrato provisório do lote de Hendricus Intema de 15 de fevereiro de 1910
Voorlopig koopcontract grond van Hendricus Intema 15 februari 1910
Hendricus e Matilde Intema.
Echtpaar Hendricus en Matilde Intema
199
FAMILIE INTEMA
De naam van de kolonist Hendricus Intema kwam al vanaf september en oktober 1908 voor in de
administratie van de commercie van Manoel Grácia in Gonçalves Júnior. Hendricus getrouwd met
Matilde, kreeg vier zoons en vier dochters; João, Theodoro, Daniel, Arnaldo, Adriana, Pedra, Matilde
en Theodora. Op een lijst van kolonisten uit 1910 staat nog de naam van Hendricus. In Nederland
moet hij zeeman zijn geweest. Vroeger in Nederland werd de naam Intema geschreven als Yntema, een
naam die oorspronkelijk uit de provincie Friesland komt. De kleindochter van Hendricus en Matilde,
Lídia Soares Garcia die in de wijk Riozinho ten zuiden van Irati woont, vertelde dat haar grootvader een
overdekte boerenwagen had en vlees verkocht. De familie Intema heeft nazaten wonen in de steden
Guarapuava, Irati, Ponta Grossa en São Paulo.
Lídia e a filha Sandra - Bairro Riozinho - Irati (2010).
Lidia met haar dochter Sandra - Bairro Riozinho - Irati (2010)
200
FAMÍLIA KOREVAAR
O colono Ludovico Korevaar morava no lote nº 1 na Linha VI, pelo título provisório de 30 de março de
1909, Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, no município de Iraty, assinado pelo Francisco Gutierrez Beltrão.
As confrontações do lote de Ludovico eram ao norte, caminho linha IV, a leste com o lote 3 - linha VI,
oeste com a Sede do Núcleo e ao sul com o caminho linha VI. O valor das terras era de 381 mil-réis
e da casa 450 mil-réis, total 831 mil-réis, para pagar em oito parcelas, sendo a primeira a vencer em
30/11/1910 e a última em 30/11/1917.
Em 2011 e 102 anos mais tarde encontramos a Rua Geraldo Teodoro Korevar, em Irati. O filho de Geraldo
Teodoro, Gilberto Korevaar, de 53 anos, que possui uma serraria com o nome Serraria Korevaar, relatou
um pouco sobre a família:
O nome dos meus avós eram Antônio Cornélio Korevaar e Catarina Sinker e eles tiveram quatro filhos:
Geraldo Teodoro, Antônio, Reinaldo e Suzana. O meu pai já é falecido, ele trabalhou no início como
mecânico, só depois iniciou com a serraria e teve três filhos: Orlando, Geraldo e Gilberto. Segundo
Gilberto, há por volta de 5.500 pessoas com o nome Korevaar no mundo, entre outros nos Estados Unidos
e Canadá. Ainda moram familiares no Amapá (AP), Campo do Tenente e Ponta Grossa (PR). Achamos
uma carta de 1938, que menciona uma família Korevaar, morando em Carambeí.
Carambehy, 29 de janeiro de 1938 - Carta para a Pietje Wilhelmina Smouter em Gonçalves Júnior (parcial).
Hoje, dia 31 de janeiro, vou terminar a carta, Domingo à tarde ganhamos visita de Korenvaar, esposa
e filha, eles moram na chácara de Jacob Voorsluis na casa velha e com o ano novo se mudaram para a
casa nova. Korenvaar trabalha para Jacob e sua filha trabalha para Bokhout, se vão acostumar aqui, não
sei. A filha não sabe ler ou escrever, uma situação difícil para a senhora Bokhout. Ela falou a mim, que ia
ensinar ela, para poder ajudar na loja. A senhora Bokhout já foi professora. Pietje quer perguntar à tia
Rose algumas sementes de uma flor amarela dela, que achou na beira do rio? Lembranças de sua querida
avó, e do avô Los.
(escrito pela avó Wilhelmina Reugenbrink Los e o avô Gerrit Los)
(A tia Rose, poderia ser Chiquinha Rose, a esposa (?) do colono Johan Peter Rose, que veio de Rotterdam,
a família que não mora mais em Gonçalves Júnior).
201
FAMILIE KOREVAAR
De kolonist Ludovico Korevaar woonde op lot nr 1 van linie VI, volgens het ‘voorlopige’ contract van 30
maart 1909, Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, gemeente Iraty, ondertekend door Francisco Gutierrez
Beltrão. Het terrein van Ludovico grensde in het noorden aan de weg van linie IV, in het oosten aan
lot 3 - linie VI, in het westen aan de kolonie en in het zuiden met de weg van linie VI. De waarde van
de grond was 381 milreis en het huis 450 milreis, totaal 831 milreis, te betalen in acht termijnen, de
eerste afbetaling tot 30/11/1910 en de laatste te voldoen tot 30/11/1917. In het jaar 2011, 102 jaar
later, ontmoeten we in de Rua Geraldo Teodoro Korevar in Irati de zoon van Geraldo, Gilberto Korevaar
53 jaar eigenaar van de houthandel ‘Serraria Korevaar’, die ons iets over zijn familie vertelde. Mijn
grootouders waren Cornélio Korevaar en Catarina Sinker die vier kinderen hadden; Geraldo Teodoro,
Antônio, Reinaldo en Suzana. Mijn vader is reeds overleden, eerst werkte hij als monteur, later begon
hij met de houtzagerij en kreeg drie zoons, Orlando, Geraldo en Gilberto. Volgens Gilberto zijn er
ongeveer 5500 personen met de naam Korevaar in de wereld, onder andere in de Verenigde Staten en
Canada. Verder heeft hij familie in Amapá (Noord-Brazilië), Campo do Tenente en Ponta Grossa (Pr).
We vonden een brief van 1938, die gewag maakte van een destijds in Carambeí wonende familie.
Brief aan Pietje Wilhelmina Smouter - Gonçalves Júnior (gedeelte) - Carambehy, 29 januari 1938.
Het is nu 31 januari en ik zal de brief maar afmaken. Zondagmiddag kregen wij bezoek van Korenvaar
met zijn vrouw en dochter Korenvaar, woont op het erf van Jacob Voorsluis in het oude huis en voor
het nieuwjaar zijn ze in het nieuwe gaan wonen. Korenvaar werkt bij Jacob en zijn dochter dient bij
Bokhout, of ze hier wennen zullen weet ik niet, die dochter kan niet lezen of schrijven, wel erg lastig
voor Mevrouw Bokhout. Zij heeft tegen mijn gezegd dat ze het haar leeren zou want dan kan ze in
de winkel helpen als hun eens weg wilde gaan, afijn ze leert het misschien nog wel, want Mevrouw is
schooljufrou geweest. Pietje wilt uw eens aan Tante Rose vragen of er soms geen zaad aan die bloem
komt die ik van haar meegenomen hebt... Hartelijk gegroet van uw liefhebbende Opoe, ook de groeten
van Opa Los.
(Opoe= Wilhelmina Reugenbrink Los, Opa = Gerrit Los)
Tante Rose, zou mevr. Chiquinha Rose kunnen zijn, echtgenote (?) van de kolonist Johan Peter Rose uit
Rotterdam, deze familie woont niet meer in Gonçalves Júnior.
202
Título provisório - 30 de março de 1909 - Gonçalves Júnior.
Voorlopig koopcontract - 30 maart 1909 - Gonçalves Júnior
Serraria Korevar.
Houtzagerij Korevar.
Rua Geraldo Teodoro Korevar - Irati.
203
Gilberto Korevar e a empresa no fundo
Gilberto Korevar met op de achtergrond het bedrijf
Trabalhando na serraria
Aan het werk in de houtzagerij
Serraria Korevar no poste está o nome da rua
Houtzagerij Korevar en de lichtpaal met straatnaam
204
FAMÍLIA VAN KRANENBURG
Passando a Colônia Gonçalves Júnior pela estrada de chão, em direção a Itapará, passando a ponte e
a Colônia da Campina, um pouco mais à frente e à direita fica a Colônia Rio do Couro. Naquela região
encontramos um ônibus escolar, cujo motorista era Geraldo Kranenburg, que procurávamos. Voltava
da escola desta comunidade, de onde levava os últimos alunos de volta para casa. Ele nos pediu para
aguardarmos uns 10 minutos até que voltasse e, então, seguimos com ele até a sua chácara e de seu
irmão.
Geraldo contou a história dos Kranenburg e mostrou algumas fotos e pertences antigos da família. Na
sala da casa do casal Geraldo e Francieli, há um grande quadro com uma foto da família Kranenburg,
que veio da Holanda. Geraldo comenta que seu pai Alberto gostava muito de fotografar e ele guarda
com carinho uma antiga máquina fotográfica de seu pai, hoje uma relíquia. Outra paixão de seu pai era
a música, ele até restaurava as gaitas. Geraldo relata que seu bisavô Waldemar Adriano Kranenburg,
que na Holanda era padeiro, veio para o Brasil e ganhou o lote nº 42, na linha XI, segundo o contrato
provisório de terra de 31 de novembro 1909.
W. van Kranenburg assinou um documento em 1911, no qual consta que ele morava em Landsmeer,
perto de Amsterdam. Um dos filhos, Waldemar Adriano Jr., veio com 9 anos de idade, na época, e casouse mais tarde com Martha Edivirges, que veio com 7 anos, em 1909, da Alemanha, no mesmo navio.
Tiveram sete filhos. Geraldo diz que seu pai Alberto morava antes na linha B, depois mudaram-se para
o Rio do Couro.
Em seguida, Geraldo nos convidou para visitar a casa de sua tia Clara Kranenburg, de 78 anos (2011),
uma das últimas pioneiras vivas da família Kranenburg, que gentilmente nos convidou para entrar. Mais
fotos antigas foram mostradas, não só da família, mas também algumas fotos tiradas durante o trabalho.
Geraldo conta que seu tio Guilherme Specht, já falecido, foi casado com Clara e tiveram sete filhos. Ele
era um homem muito trabalhador e muito enérgico, e deu um exemplo: quando chegavam as visitas, as
crianças tinham que ir para o paiol descascar milho e não podiam escutar a conversa dos adultos.
205
FAMILIE VAN KRANENBURG
Van de kolonie Gonçalves Júnior richting Itapará via een grondweg rijdend, een brug en verderop de
kolonie Campina tot de eerste grotere afslag rechts, dat is de weg naar de kolonie Rio do Couro.
Daar ontmoetten we een grote schoolbus met chauffeur Geraldo Kranenburg, die we zochten. Hij
had bijna alle leerlingen al thuisgebracht en vroeg ons een 10 minuten te wachten om vervolgens
samen naar zijn huis te gaan. Daar aangekomen op de boerderij van hem en zijn broer vertelde hij de
geschiedenis van de familie Kranenburg en liet ons foto’s en oude voorwerpen zien.
In de kamer van het echtpaar Geraldo en Francieli hangt een grote foto van de familie Kranenburg die
uit Nederland is gekomen. Volgens Geraldo hield zijn vader Alberto veel van fotograferen en laat ons
trots een heel oud fototoestel zien.
Een andere hobby van zijn vader was muziek, accordeon spelen en hij repareerde deze zelf. Zijn
overgrootvader Waldemar Adriano Kranenburg was bakker in Nederland en emigreerde naar Brazilië
waar hij lot nr 42 op linie XI kocht, volgens het voorlopige contract van 31 november 1909. Ook tekende
hij een document in 1911, waaruit bleek dat hij afkomstig was uit Landsmeer, dichtbij Amsterdam. Een
van zijn kinderen, Waldemar Adriano Jr., die als 9-jarige kwam, trouwde met Martha Edivirges, die als
kind van 7 jaar uit Duitsland in 1909 op het hetzelfde schip kwam. Ze kregen samen zeven kinderen.
Volgens Geraldo woonde zijn vader Alberto eerst op linie B en later verhuisden ze naar Rio do Couro.
Daarna nodigde Geraldo ons uit het huis van zijn tante Clara Kranenburg van 78 jaar (2011) te bezoeken,
zij is een van de laatste pioniers van de familie, en ze nodigde ons uit binnen te komen. Nog meer foto’s
komen tevoorschijn, niet alleen van de familie maar ook foto’s die tijdens het werk zijn genomen.
Geraldo vertelde dat zijn oom Guilherme Specht, al overleden, was getrouwd met tante Clara en ze
hadden zeven kinderen. Hij was een harde werker, en als ze bezoek kregen stuurde hij de kinderen naar
buiten om ze vervolgens maiskolven te laten dorsen met de hand. Op deze manier konden de kinderen
de conversatie van de volwassenen niet horen.
206
No título provisório consta a mudança do nome da Colônia Gonçalves
Júnior, que passou a chamar Núcleo Iraty.
Het voorlopige contract van de grond, (de kolonie kreeg een andere
Arquivo: Geraldo Kranenburg
Arquivo: Geraldo Kranenburg
naam: Núcleo Iraty)
Clara, Margarida, Alice, Alberto (dir.), Waldemar Adriano Jr. (meio) e
Germano, com os pais, Waldemar Adriano e Martha Kranenburg.Os
Os irmãos Alberto, Germano e Waldemar Kranenburg
irmãos Alberto, Germano e Waldemar Kranenburg.
De broers Alberto, Germano en Waldemar Kranenburg
Waldemar Adriano, die als kind uit Nederland kwam, zijn vrouw
Martha en de kinderen Clara, Margarida, Alberto (rechts), Waldemar
Adriano Jr. (midden) en Germano
207
Waldemar Adriano Jr., o cozinheiro da turma, que
trabalhou na estrada ferroviária.
Waldemar Adriano Jr., de kok die voor de ploeg kookte die
Waldemar Adriano Jr., Martha, Waldemar (pai) e
Alberto Kranenburg.
Waldemar Adriano Jr., Martha, Waldemar (vader) e
Alberto Kranenburg
208
Arquivo: Clara Kranenburg
aan de spoorlijn werkten.
Mutirão, em vez de salário, um convite para
o baile.
De groep mensen die meehielp op het land in
ruil voor een feest
209
Tia Clara na cozinha.
Alberto Kranenburg Jr. - Rio do Couro.
Tante Clara in de keuken
A máquina fotográfica Brownie S1X20.
Het fototoestel Brownie S1X20
210
Recibo imposto - Registro de Veículo (uma carroça com placa nº 1478).
Een kwitantie van de gemeente Irati - belastingheffting kentekenbewijs van een
boerenwagen/ karos nummer 1478
7 oktober 1952
Geraldo e a tia Clara Kranenburg (2011).
Geraldo en tante Clara Kranenburg (2011)
Geraldo e Francieli Kranenburg (2011).
211
Um postal da Colônia (Alemanha) de Clarinha e
Claudine para Martha Kranenburg (12/7/1927).
Een kaart uit Keulen (Duitsland) van
Clarinha en Claudine aan Martha Kranenburg
(12/07/1927)
Malhação de trigo com ajuda da vizinhança - Rio do Couro.
Malhação de trigo com ajuda da vizinhança, o
barracão coberto com tábuas - Rio do Couro.
Het dorsen van tarwe met hulp van de buren, de
schuur nog met bretten bedekt
212
Het dorsen van tarwe met hulp van de buren - Rio do Couro
FAMÍLIA VAN DER LAARS
Sr. Anne Guilherme van der Laars e seus dois filhos Augusto e Eduardo são de Utrecht, Holanda, e
vieram para o Brasil em 1907. Na Holanda, ele era engraxate. Sua esposa e duas filhas lá ficaram. Em
1909, consta o nome Nicolaas van der Laars (irmão?) no livro borrado da casa comercial de Manoel
Grácia. Na lista de “vales” fornecidos aos colonos em 1910 constam os nomes: Anne van der Laars e
Nicolaas van der Laars.
A família Van der Laars foi inicialmente morar em Gonçalves Júnior. O Sr. Anne tinha o lote 1, e Eduardo
lote 5 na linha XII. Quando aconteceu uma epidemia que matou muita gente na Colônia, eles vieram
morar em Irati. Augusto estabeleceu-se na Rua 15 de Novembro, esquina com a Rua Coronel Emílio
Gomes. Eduardo, por ocasião do seu registro na Polícia Federal perdeu ‘van der’ do seu sobrenome, e
todos os descendentes dele assinam simplesmente ‘Laars’.
Os dois irmãos tinham, cada um, o próprio açougue, provavelmente os primeiros abertos em Irati.
Eduardo tinha um açougue na Rua Coronel Grácia, em frente à Praça da Igreja São Miguel. Augusto
casou-se com Lídia, filha de Willem e Alida Hennipman, e seu irmão Eduardo casou-se com Nellie, irmã
da Lídia.
Não é impossível que a família Van der Laars e a família Hennipman já se conhecessem, porque ambas
vieram da mesma região de Loosdrecht, Holanda. Um filho do Sr. Augusto dedicou-se à profissão de
dentista, Sr Armando van der Laars, que se tornou famoso nesta profissão e também exerceu o cargo
de vice-prefeito de Irati, na gestão do Dr. Ildefonso Zanetti (1963-1969). O Sr. Eduardo e sua esposa
Nellie tiveram a primeira fábrica a vapor de salsichas, o que foi publicado no primeiro jornal de Irati.
A esposa também trabalhava no açougue. Após o falecimento do Eduardo, o filho Guilherme, ou
Willy Laars, assumiu a direção da empresa. Além da atividade de açougue, Sr. Guilherme (Willy) van
der Laars exerceu durante muitos anos, o cargo de Delegado de Polícia Civil de Irati. A família Van der
Laars ainda possui uma olaria, João Maria, em atividade por 80 anos. Sr. Armando van der Laars Filho
trabalha na Prefeitura de Irati. O Sr. Eduardo Laars Neto guarda com muito carinho alguns pertences
de sua família, como Bíblias e um passaporte de 1908.
213
FAMILIE VAN DER LAARS
De heer Anne Guilherme van der Laars en zijn twee zonen Augusto en Eduardo zijn afkomstig uit de
provincie Utrecht-Nederland en kwamen in 1907 naar Brazilië. In Nederland was hij schoenpoetser en
zijn echtgenote en twee dochters bleven in Nederland. In 1909 stond de naam van Nicolaas van der
Laars (een broer?) vermeld in de administratie van de ‘commercie’ van Manoel Grácia.
Op een lijst met namen van kolonisten van begin 1910 staan o.a. Anne van der Laars en Nicolaas van
der Laars. De familie woonde eerst in Gonçalves Júnior, de heer Anne had lot 1 en Eduardo lot 5 op
linie XII. Toen echter een epidemie in de kolonie zeer veel mensen het leven kostte, vertrok de familie
naar Irati. Augusto vestigde zich op de hoek van de Rua 15 de Novembro en de Rua Coronel Emílio
Gomes. Eduardo verloor een gedeelte van zijn achternaam ‘Van der’, vanwege een verschrijving bij
een registratie bij de Federale Politie. Alle volgende generaties kregen de achternaam ‘Laars’.
De twee broers hadden elk een slagerswinkel en behoorden waarschijnlijk tot de eersten in Irati.
Eduardo had een slagerswinkel in de Rua Coronel Grácia, tegenover het plein van de kerk São Miguel.
Augusto trouwde met Lídia, dochter van Willem en Alida Hennipman en zijn broer Eduardo trouwde
met Nellie, een zuster van Lídia. Het is niet onmogelijk dat de familie Van der Laars en Hennipman
elkaar in Nederland al hadden ontmoet, want beide families zijn afkomstig uit Loosdrecht.
Een zoon van de heer Augusto, de heer Armando was een zeer bekende tandarts en tevens bracht
hij het tot locoburgemeester van Irati, onder burgemeester dr Ildefonso Zanetti (1963-1969). Diens
zoon, de heer Armando Filho, werkte bij de gemeente van Irati. De heer Eduardo en zijn echtgenote
Nellie hadden de eerste ‘stoom’ fabriek met de productie van worsten, waarover gepubliceerd werd
in de eerste krant van Irati. Nellie werkte samen met Eduardo, daarna aanvaardde zoon Guilherme
of Willy Laars het leiderschap van de onderneming. Behalve zijn werk in de slachterij, was hij nog
commissaris van politie te Irati. De familie Van der Laars heeft nog een steenfabriek ‘João Maria’ in
beheer gedurende 80 jaar. De heer Eduardo Laars Neto bewaart nog steeds enkele oude Bijbels en zelfs
een paspoort van zijn familie uit het jaar 1908.
214
Um casamento em Gonçalves Júnior, descendentes holandeses.
Arquivo: Eduardo Laars Neto
Een trouwpartij in Gonçalves Júnior van Nederlandse nazaten
215
Residência e açougue de Augusto van der Laars.
Envelope do açougue de Eduardo Laars.
Envelop van de slachterij van Eduardo Laars
216
Woning en slagerij van Augusto van der Laars
Guilherme Laars e Guilherme
Henrique van der Laars, tiro de
guerra - anos 1930 - Curitiba.
Willy Laars en Willy Hendrik van
der Laars tijdens een oefening in
Placa Rua Armando van der Laars – Irati.
Straat Armando van der Laars - Irati
Envelope do açougue de Guilherme Laars
Envelop van de slachterij van Guilherme Laars
Curitiba - 1930
217
Detalhe do contrato provisório da compra da terra - Gonçalves
Júnior, 30/3/1909.
Visto de Evert van der Laars - 13 de julho de 1908.
Visum van Evert van der Laars - 13 juli 1908
218
Detail voorlopige koopcontract grond
Augusto van der Laars e Filhos Ltda, 1930, Olaria João Maria.
Augusto van der Laars en Filhos Ltda, 1930 steenfabriek João Maria
Rodeio - Centro de Tradições Willy Laars - Irati.
Olaria João Maria - Cochinhos
Steenfabriek João Maria - Cochinhos
219
Vista atual Olaria João Maria no Cochinhos - Irati.
Vô Eduardo, Edi e Eduardo com seus cães “Respeitoso” e “Fiél”.
Opa Eduardo, Edi en Eduardo en de honden “Respect en Trouw”
220
Steenfabriek João Maria van Augusto van der Laars & Zonen - Cochinhos - Irati
Eduardo sentado, há 52 anos, na hora do almoço,
e seu pai chegando e amarrando o burro.
Eduardo en zijn vader die de ezel vastbindt, 52
jaar geleden
Eduardo Laars.
Augusto van der Laars.
Alida (Lídia) Hennipman van der Laars.
Armando Filho van der Laars e Gilson Leveovix, na
O casal Eduardo Laars Neto e Delfa Mariza Felix Laars
Prefeitura de Irati.
Het echtpaar Eduardo Laars Neto en Delfa Mariza Felix Laars
Armando Filho van der Laars en Gilson Leveovix in
het gemeentehuis van Irati
221
FAMÍLIA VAN DER NEUT
Sr. Alfredo van der Neut relata sobre sua família:
Meu avô Gerrit van der Neut nasceu em Amsterdam, dia 23 de maio de 1888, casou com Elza Bosch, e
tiveram quatro filhos: Willy, Ernesto, Emília e Sofia. O avô Gerrit chegou em 1909 em Gonçalves Júnior
como agricultor e comprou um lote na linha B. Meu pai Willy nasceu dia 1º de março de 1922, depois
casou com Erna Becker, ela filha de Carlos Becker, que veio de Berlim, e sua mãe Balbina Bankersen de
Amsterdam – Holanda, e foram morar em Barra Mansa, alguns quilômetros antes de Gonçalves Júnior.
Desta união teve os filhos Elias, Valdir, Mario e Alfredo van der Neut.
Meu pai Willy decidiu entrar no comércio em Irati, também morou pouco tempo em União da Vitória e
Pato Branco. Willy faleceu dia 19 de setembro de 1970. A Srª Erna atualmente (2010) está com 87 anos,
mora em Irati, e ainda lembra muito da família.
Sr. Alfredo é casado com Maria Helena Turczyn e tem três filhos: Anselmo, Mônica e Alison.
Sr. Alfredo foi eleito vice-prefeito de Irati no período de 1982-1988 e eleito prefeito em 1989-1992.
Uma das inúmeras obras do seu mandato foi o Parque Aquático, considerado um dos cartões postais
da cidade. Alfredo possui uma revenda de máquinas agrícolas e dois quiosques no centro de Irati, um
de sorvetes e sucos e um na venda de frutas produzidas em sua chácara, onde também é produtor de
leite, frutas (pêssegos e ameixas) e carneiros.
Atualmente, a família Van der Neut tem descendentes no país e no exterior.
222
Foto José M. G. Araújo
FAMILIE VAN DER NEUT
De heer Alfredo van der Neut vertelde het volgende over zijn familie: ‘Mijn grootvader Gerrit van der
Neut, geboren in Amsterdam, 23 mei 1888, huwde met Elza Bosch en ze kregen vier kinderen: Willy,
Ernesto, Emilia e Sofia. ‘Opa Gerrit kwam in 1909 in Gonçalves Júnior als landbouwer en kocht een lot
in de linie B. Mijn vader Willy, geboren 1 maart 1922, huwde met Erna Becker, een dochter van Carlos
Becker afkomstig uit Berlijn en Balbina Bankersen van Amsterdam – Nederland. Ze gingen wonen in
Barra Mansa, een paar kilometer vóór Gonçalves Júnior. Mijn ouders kregen vier kinderen: Elias, Valdir,
Mario en ik, Alfredo van der Neut. Vader Willy besloot in Irati in de handel te gaan, ook woonde hij
nog een korte tijd in União da Vitória en Pato Branco. Willy overleed 19 september 1970. Mijn moeder
Erna is 87 jaar (2010), woont in Irati en weet nog veel over de familie. De heer Alfredo is gehuwd met
Maria Helena Turczyn en ze hebben drie kinderen: Anselmo, Monica en Alison. De heer Alfredo was
locoburgemeester van Irati in de periode 1982-1988 en burgemeester van 1989-1992. Een van de vele
werken tijdens zijn ambtsperiode was het park ‘Aquatico’, een van de grootste attracties van de stad
Irati. De heer Alfredo heeft een handel in tractoren en twee kiosken in het centrum van Irati, waar
hij o.a. ijs en vruchtensappen verkoopt en een stand met perziken, geproduceerd op eigen boerderij,
verder heeft hij nog melkvee en schapen. De familie Van der Neut heeft veel nazaten, zowel in Brazilië
als in het buitenland.
Casa da Memória Étnica de Gonçalves Júnior
223
Arquivo: Erna van der Neut
A casa na Barra Mansa de Carlos Becker.
Het huis van Carlos Becker - Barra Mansa
Passaporte de Gerrit van der Neut.
Paspoort van Gerrit van der Neut
224
Casal da esq.: Carlos e Balbina Bankersen Becker/ Casal no meio: Geraldo e Ana Schipper Bankersen.
Casal da dir.: Geraldo e Elza Bosch van der Neut.
Links: Carlos en Balbina Bankersen Becker. Midden: Geraldo en Anna Schipper - Bankersen
Foto Willem Kiewiet
Foto Willem Kiewiet
Rechts: Geraldo en Elza Bosch van der Neut
Sorveteria Van der Neut - Rua 15 de novembro - Irati.
Dª Erna, mãe do Sr. Alfredo.
IJsverkoop en vruchtensappen Van der Neut - Rua 15
Dª Erna, de moeder van sr. Alfredo
de novembro - Irati
225
Foto Willem Kiewiet
Os quiosques do Sr. Alfredo no centro da cidade.
Sr. Alfredo voor de stand met perziken, ijsverkoop in
het gele huisje op de achtergrond en rechts de ingang
Família Van der Neut e José Maria Grácia Araújo.
Familie Van der Neut en José Maria Grácia Araújo
226
Foto Willem Kiewiet
Foto Willem Kiewiet
naar het gebouw Van der Neut - tractoren
Pêssegos
Perziken
Foto Willem Kiewiet
Portal de entrada da Cabanha Holanda na estrada Irati – Gonçalves Júnior
Foto Willem Kiewiet
Foto Willem Kiewiet
Toegangspoort van Cabanha Holanda aan de weg Irati – Gonçalves Júnior
Queijo trançado da chácara de Alfredo van der Neut.
Gevlochten kaas van eigen boerderij Alfredo van
der Neut
Vista da casa da família Alfredo van der Neut.
Het huis van de familie Alfredo van der Neut
227
Lá encontramos Hilda van Rijn, de 58 anos, seu esposo Elias Mello, de 59 anos, com quatro filhos, Cléia
estava em casa, Tânia estuda na faculdade em Irati, Antônio é tecnico florestal e trabalha no Mato
Grosso e Rosmar faleceu num acidente de carro.
Os pais de Hilda são Srª Júlia Slompo e SrºJoão van Rijn. A Srª Júlia, já falecida, alcançou os 100 anos
no dia 16 de fevereiro de 2007. Ela veio da cidade de Bocaiúva, seu pai Pedro Slompo e família se
mudaram para o bairro Riozinho, ao sul de Irati, depois foram para Mato Queimado. Após o casamento
com João van Rijn (que veio criança da Holanda, com 5 anos), ele e a Srª Júlia vieram morar em Pirapó,
de onde nunca mais saíram, e tiveram 11 filhos e 68 netos (ano 2007). Plantaram batata e João ia para
a cidade de carroça para vender, saindo de madrugada e só voltando à noite. A Srª Júlia costurava de
noite para fora, na luz do lampião a querosene, e de dia trabalhava na roça. Os tempos mudaram com
a chegada da luz, aposentadoria e máquinas agrícolas, como transporte e vendas de produtos agrícolas
em geral, o que melhorou a vida no campo.
Foto Willem Kiewiet
FAMÍLIA VAN RIJN
O nome do colono Gerardus van Rijn consta na lista de distribuição de vales aos colonos do início de
1910. Segundo o João van Rijn, de 74 anos, casado com Anita Wagner van Rijn, que moram perto da
sede em Gonçalves Júnior, seus pais Dirk Francisco e Tecla Speloski van Rijn tiveram oito filhos. João é
o mais velho, e nos aconselhou a procurar mais informações na Colônia Pirapó - distrito de Guamirim
-, o que significava uns 16 quilômetros de estrada de chão, a partir de Gonçalves Júnior, passando por
Volta Grande, Boa Vista e Serra Comprida.
Poço d’água, Gonçalves Júnior
Waterput, Gonçalves Júnior
228
Foto Willem Kiewiet
FAMILIE VAN RIJN
De naam van de kolonist Gerardus van Rijn stond in 1910 op de lijst van distributie van tegoedbonnen
als voorschot verstrekt aan de kolonisten na een misoogst. De heer Jan van Rijn, 74 jaar, echtgenoot
van Anita Wagner van Rijn, die dichtbij Gonçalves Júnior wonen, vertelde dat zijn ouders Dirk Francisco
en Tecla Speloski van Rijn acht kinderen hadden. Jan, de oudste zoon, raadde ons aan meer informaties
in te winnen in de kolonie Pirapó, district Guamirim, ongeveer 16 km vanaf Gonçalves Júnior via
grondwegen, en via Volta Grande, Boa Vista en Serra Comprida. Daar ontmoetten we mevr. Hilda van
Rijn, 58 jaar, en haar echtgenoot Elias Mello, 59 jaar. Van de vier kinderen, was alleen dochter Cléia
thuis, Tânia studeert op de faculteit van Irati, Antônio heeft een baan in de bosbouw en is werkzaam
in deelstaat Mato Grosso en Rosmar is omgekomen bij een auto-ongeluk. De ouders van Hilda zijn
Júlia Slompo en Jan van Rijn, beide overleden, moeder Júlia vierde 16 februari 2007 haar honderdste
verjaardag. Zij was afkomstig van Bocaiúva, haar vader Pedro Slompo met familie verhuisden eerst naar
de wijk Riozinho, ten zuiden van Irati en daarna naar de kolonie Mato Queimado. Nadat Júlia met Jan
van Rijn trouwde, die als 5-jarig kind emigreerde, ging het echtpaar in de kolonie Pirapó wonen, waar
ze nooit meer vandaan zouden gaan, en had in 2007; 11 kinderen en 68 kleinkinderen. Ze verbouwden
aardappelen en Jan van Rijn ging met de boerenwagen naar de stad om de oogst te verkopen, vertrok
‘s nachts en kwam pas de volgende avond weer thuis. Mevr. Júlia naaide ‘s avonds kleren voor anderen
bij het licht van een olielamp en werkte overdag op het bouwland. De tijden veranderden en met
de komst van elektriciteit, pensioen en moderne landbouwmachines, beter transport en verkoop van
landbouwproducten in het algemeen, werd het rurale leven een stuk eenvoudiger.
Linha Ordenança
Linie Ordenança
229
Sra Júlia com 100 anos.
Het echtpaar Júlia e João van Rijn
Srª Júlia op 100-jarige leeftijd
Foto Willem Kiewiet
Arquivo: Hilda van Rijn
Foto Willem Kiewiet
O casal Júlia e João van Rijn.
O casal Anita Wagner e João van Rijn - Gonçalves Júnior (2010).
Het echtpaar Anita Wagner en João van Rijn - Gonçalves
Júnior (2010)
Elias Mello, a filha Cléia e Hilda van Rijn,
Colônia Pirapó (2011).
Het echtpaar Elias Mello, Hilda van Rijn en
230
Casal Júlia Slompo e João van Rijn.
Echtpaar Júlia Slompo en João van Rijn
Foto Willem Kiewiet
hun dochter Cléia - Kolonie Pirapó
O casamento da Hilda e Elias, esq.: a mãe de Elias,
dir. os pais de Hilda.
Het huwelijk van Hilda en Elias, links de moeder van
Elias, rechts de ouders van Hilda
O cunhado da Hilda e a família indo a caminho da roça.
De zwager van Hilda met zijn gezin op weg naar het bouwland
231
FAMÍLIA SMOUTER
Hendrik Smouter nasceu no dia 25 de novembro de 1868, em Barendrecht, na Holanda, filho de
Bastiaan Smouter e Neeltje Klootwijk. No Brasil, Hendrik trabalhou no armazém de Manoel Grácia, em
Gonçalves Júnior, o que facilitou a vida da família.
Desmataram uma parte de dois lotes na Linha Ordenança. Após algum tempo venderam os lotes para a
família de Rodolfo Körtelt e viajaram para Carambeí. Por volta de 1920 o viúvo Hendrik, o filho Leendert
e as filhas Nellie e Riens residiram em Carambeí, onde Leen dava aulas.
Em dezembro de 1925, a família Smouter entregava 88,5 litros de leite na Cooperativa Hollandeza
de Laticínios Batavo, naquela época o filho Leendert Arie casou, no dia 29 de março de 1921, na
localidade Tronco, município de Castro, com Cornélia J. Verschoor, nascida em Dordrecht no dia 22 de
fevereiro 1902, filha de Leendert Verschoor, e tiveram oito filhos: Pietje Willemina 29/3/1922, Henrique
Guilherme 11/2/25, Guilhermina Francina 14/11/1927, Francina 24/11/1930, Leonardo Ary 13/3/1934,
Nelly Helena 13/3/1937, Francina 23/8/1939 e Leonardo Ari 7/1/1943.
Foto Willem Kiewiet
Novamente toda a família Smouter resolveu voltar a Gonçalves Júnior, onde novamente compraram
lotes para plantar batatinhas. Ao chegar a Gonçalves Júnior, faleceram três filhos menores, com sarampo,
sendo Francina, Leonardo Ary e Nelly Helena. Hoje os descendentes da família Smouter residem na
Linha Ordenança, em Gonçalves Júnior, e vivem do leite e plantio de fumo. Outros familiares moram na
cidade de Irati.
Varal na Linha Ordenança.
Waslijn op Linha Ordenança.
232
Twee percelen waren gedeeltelijk door de familie Smouter ontbost, toen de grond werd verkocht aan
de familie Rodolfo Körtelt. De familie Smouter vertrok naar Carambeí. Omstreeks 1920 woonden de
weduwnaar Hendrik, zoon Leendert en de dochters Nellie en Riens in Carambeí waar Leendert les gaf.
Leendert huwde 29 maart 1921 in Tronco, gemeente Castro, met Cornélia Johanna Verschoor, geboren
22/02/1902 in Dordrecht, en dochter van Leendert Verschoor. Het echtpaar kreeg acht kinderen; Pietje
Willemina 29/03/1922, Henrique Guilherme 11/02/1925, Guilhermina Francina 14/11/1927, Francina
24/11/1930, Leonardo Ary 13/03/1934, Nelly Helena 13/03/1937, Francina 23/08/1939 en Leonardo
Ari 07/01/1943.
Tijdens de maand december 1925 leverde de familie Smouter 88,5 liter melk aan de Coöperatie
Hollandeza de Laticínios Batavo. De familie Smouter besloot terug te keren naar Gonçalves Júnior om
aardappelen te gaan planten. Daar aangekomen, overleden drie kinderen; Francina, Leonardo Ary en
Nelly Helena aan mazelen. Nog steeds wonen er nazaten van de familie Smouter op de linie Ordenança
bij Gonçalves Júnior, en leven van de melkveehouderij en de aanplant van tabak. Een gedeelte van de
familie woont in Irati.
Foto Willem Kiewiet
FAMILIE SMOUTER
Hendrik Smouter, geboren op 25 november 1868 in Barendrecht - Nederland, zoon van Bastiaan en
Neeltje Klootwijk. In Brazilië werkte Hendrik in de ‘commercie’ van Manoel Grácia in Gonçalves Júnior
in ruil voor levensmiddelen.
As flores da. Jurema R. Smouter
De bloemen van da. Jurema R. Smouter
233
Jovem Leendert A. Smouter.
O casal Madalena e Ari Leonardo Smouter (neto). Ele, filho de
De jongeman Leendert A. Smouter
Dª Jurema e Henrique G. Smouter – 2010.
Leendert A. Smouter e seu cachimbo.
Leendert A. Smouter met zijn pijp
Casal Cornélia V. e Leendert A. Smouter, que
nasceu em Rotterdam, 28/11/1899.
Echtpaar Cornélia V. en Leendert A. Smouter
geboren te Rotterdam, 28/11/1899
234
Arquivo: Jurema R. Smouter
Echtpaar Madalena en Arie Leonardo Smouter - 2010
Leendert Arie Smouter.
Casal Jurema e Henrique G. Smouter.
Echtpaar Jurema en Hendrik G. Smouter
Do fundo, à esq., o filho Henrique Guilherme, mãe Cornélia Johanna Verschoor no braço; Francina e Leendert Arie Smouter, na
frente, esq., Leonardo Ary, Nelly Helena, Guilhermina Francina e à dir. Pietje Willemina.
V.l.n.r. (achter): Henrique Guilherme, moeder Cornélia Johanna Verschoor op de arm Francina en vader Leendert Arie, voor:
Casa de Henrique G. Smouter (2010).
Het huis van Hendrik en Jurema Smouter (2010)
Leonardo Ary, Nellie Helena, Guilhermina Francina en rechts Pietje Willemina
Jardim florido da Dª Jurema.
Da esq.: neto Cristiano, pai Irineu, avó Dª Jurema e
De bloeiende tuin van mevr.
o outro neto Leandro.
Jurema
Christiano, vader Irineu, oma Jurema e kleinzoon
Leandro Smouter.
235
A sala da casa de Henrique Guilherme Smouter,
falecido em 10/1/2008, e Dª Jurema R. Smouter.
De huiskamer van de overleden Hendrik
Guilherme Smouter (10/01/2008), en weduwe
dona Jurema R. Smouter
236
Leonardo Ari (Leo) e sua esposa Ciria Narci Gaspar Smouter moram em Irati, perto do Parque Aquático. Leonardo Ari trabalhou durante 36 anos,
na prefeitura de Irati. Ele conta que não fala holandês, porém pode ler. Ele mostra uma antiga Bíblia de seus pais, o casal Leonardo Arie Smouter
e Cornélia Johanna Verschoor, com muitas informações escritas, um costume de antigamente. O casal tem três filhas e um filho: Arlete Luiza,
Lizionete, Renata e Edgar Dirceu.
O falecido irmão, Henrique Guilherme, e Jurema têm seis filhos: Ari Leonardo, Nellie Helena, Irene Celina, Antônio Alcindo, Nelson e Irineu. O
costume das famílias é que, quando nasce o primeiro filho homem, este leva o nome do(a) avô(á) paterno(a) e o segundo filho(a) o nome do(a)
avô(á) materno(a), por isso tem muitos nomes iguais repetidos.
As irmãs Nelly e Hendrina Smouter, o pai Hendrik e o irmão Leendert Arie Smouter.
De zusters Nelly en Hendrina Smouter, vader Hendrik en broer Leendert Arie Smouter
Arquivo: Leonardo Ari Smouter
Een broer van de pas overleden (10/01/2008) Hendrik Guilherme Smouter, echtgenoot van Jurema Ramos, is Leonardo Ari (Leo), geboren
07/01/1943. Hij en zijn echtgenote Ciria Narci Gaspar Smouter wonen in Irati, dichtbij het park Aquático. Leonardo Ari werkte gedurende 36 jaar
voor de gemeente. Hij spreekt geen Nederlands, maar kan de taal wel lezen. Hij liet een oude Bijbel zien van zijn ouders Leonardo Arie Smouter
en Cornelia Johanna Verschoor met zeer veel aantekeningen over de familie, een gewoonte van vroeger. Het echtpaar heeft drie dochters en één
zoon: Arlete Luiza, Lizionete, Renata en Edgar Dirceu. De overleden broer Hendrik Guilherme en Jurema kregen zes kinderen: Ari Leonardo, Nellie
Helena, Irene Celina, Antônio Alcindo, Nelson en Irineu. Gewoonlijk krijgt de eerste zoon/dochter bij de geboorte de naam van de grootvader/
moeder van vaderskant en het tweede kind de naam van de grootvader/moeder van moederskant, vandaar dat veel namen herhaald worden.
O gato da casa
De huispoes
237
Arquivo: Leonardo Ari Smouter
Foto Willem Kiewiet
Casamento Ciria e Leonardo Ari Smouter (9/11/1963 – Irati).
Huwelijk van Ciria en Leonardo Ari Smouter 09/11/1963 - Irati
Foto Willem Kiewiet
De Bijbel van het echtpaar Leonardo Arie Smouter en Cornélia Johanna Verschoor
O bom costume de marcar os nascimentos, casamentos e falecimentos na bíblia.
Een oude gewoonte was de registratie van geboorten, trouwdatum en sterfgevallen in de Bijbel
238
Foto Willem Kiewiet
A bíblia do casal Leonardo Arie Smouter e Cornélia Johanna Verschoor.
Leonardo Ari Smouter filho - 2011.
Minha avó Guilhermina fazia sabão caseiro e servia
comida, como linguiça, bolinhos fritos, etc., aos
carroceiros que passavam pela venda. No local era
o depósito de batatas e bebidas. O armazém ficava
perto da linha de trem e isso facilitava o carregamento
de vagões. O meu avô João foi a segunda pessoa na
época em Irati que adquiriu um caminhão para fazer
transporte. Meu pai João Bernardus foi trabalhar junto
no caminhão, nos carregamentos de batatas e bebidas,
nos vagões da ferrovia que ia para São Paulo.
Ao lado do armazém da família Van Tienen havia uma
fábrica de palhões, onde eram feitas as capas de palha
de centeio, que na época eram usadas nas fábricas de
bebidas. Assim, as garrafas protegidas eram colocadas
uma ao lado da outra, num saco de pano costurado à
boca, e enviadas de trem para São Paulo. Esta fábrica
de palhões dava emprego e serviço para os produtores
de centeio e mulheres em Irati. João Bernardus faleceu
com 50 anos de idade.
Arquivo: Tereza T. Bocko
Começaram como colonos em Gonçalves Júnior,
plantando batatas, mas logo se mudaram para Irati
e começaram com um armazém, compra e venda de
cereais, conforme relato:
Casal João e Guilhermina com os filhos: Sildovina,
Henrique, João Bernardus e Ana
Echtpaar Jan en Wilhelmina met hun kinderen:
Sildovina, Hendrik, Jan Bernardus en Anna
FAMÍLIA VAN TIENEN
Encontramos em Irati Tereza van Tienen-Bocko, com
76 anos, casada com Adão Bocko, de 72 anos, ele
descendente dos imigrantes ucranianos. O casal estava
trabalhando na venda da família com secos e molhados.
Tereza conta que seu avô João van Tienen, casado com
Guilhermina, veio de Amsterdam, Holanda, com os
filhos Sildovina, Henrique, João Bernardes e Ana, no
ano de 1909.
Compra e venda de cereais de Jan van Tienen, 1926.
De commercie van Jan van Tienen,
in- en aankoop van granen, 1926
239
Grootmoeder Wilhelmina maakte zeep en serveerde worst en andere
hartige hapjes voor de mannen van de boerenwagens die passeerden.
Ter plaatse was er de schuur voor opslag van aardappelen en dranken.
De schuur stond dichtbij de spoorweg wat een voordeel was bij het
laden van de treinwagons.
Ze begonnen in Gonçalves Júnior met de aanplant van aardappelen,
maar na korte tijd verhuisden ze naar Irati en begonnen met de handel
in granen.
Casal Natália e João Bernardus van
Tienen, os pais de Tereza.
Het echtpaar Natália en Jan Bernardus
van Tienen, de ouders van Tereza
Arquivo Casa da Cultura Irati
FAMILIE VAN TIENEN
In Irati ontmoetten we het echtpaar van Tereza Bocko-van Tienen, 76
jaar en getrouwd met Adão Bocko, 72 jaar, hij nazaat van de Oekraïners,
en beide aan het werk in de winkel van de familie. Tereza vertelde dat
haar grootvader Jan van Tienen en echtgenote Wilhelmina in 1909
van Amsterdam kwamen met hun kinderen: Sildovina, Henrique, João
Bernardus en Anna.
Opa was de tweede persoon in Irati die een motorvoertuig had,
bestemd voor het transport. Mijn vader Jan Bernardus werkte mee
met het opladen van aardappelen en dranken in de trein die naar São
Paulo ging.
Naast de opslagplaats van de familie Van Tienen (foto) stond aan de
linkerkant een fabriek die van roggestro hoezen voor flessen maakte.
Vervolgens werden de beschermde flessen voorzichtig in zakken gezet,
dichtgenaaid en per trein naar São Paulo vervoerd.
Carregamento de batatas - 1932
Het laden van aardappelen - 1932
Deze fabriek gaf werk aan de boeren die rogge verbouwden en aan de
vrouwen in de fabriek te Irati. Mijn vader Jan Bernardus overleed op
vijftigjarige leeftijd.
Casal Tereza van Tienen e Adão Bocko
Echtpaar Tereza van Tienen en Adão Bocko
240
Caminhão com tora de pinheiro, o Samuel Vink, com o braço esticado, é
Um caminhão caldeira
descendente dos holandeses.
Een vrachtwagen met tank
Een vrachtwagen met een stuk van de stam van de Paraná - Pine of pinheiro,
Samuel Vink met uitgestrekte arm, ook een nazaat van de Nederlanders
Carregado com capas de garrafa de palha de centeio
vracht met hoezen van roggestro ter bescherming van flessen
241
Propaganda
Reclame
242
FAMÍLIA VERHAGEN
Sr. Cornelis Verhagen nasceu dia 14 de julho de 1871, em Katendrecht, província Zuid, Holanda. Segundo
o passaporte nº 546, ele se desligou do exército no dia 8 de outubro de 1892, como militar do terceiro
Regimento de Artilharia. Cornelis era filho de Albertus e Adriaantje Huigens, e morava em Rotterdam.
O passaporte ainda marca o bom comportamento de Cornelis durante seu tempo de militar, assinado
Gorinchem, dia 8 de maio de 1898. No mesmo mês, dia 25 de maio de 1898, casou-se no município de
Rotterdam com Maria van der Slot. Desde 1904, Cornelis e a sua família moravam na Rua West Zeedijk,
nº 311-12, em Rotterdam. Somente quatro anos depois, já no dia 24 de julho de 1908, ele recebeu seu
visto nº 92 para emigrar para o Brasil.
Será que ele havia perdido seu emprego, como muitos outros naquela época, e tinha a esperança de
iniciar no Brasil uma nova vida? Com casa própria, 25 hectares de terra e lavoura pronta, a viagem e
tudo pago? Seria a única saída para um futuro melhor.
Assim, o casal, já no segundo semestre de 1908, viajou com nove filhos de navio para o Brasil. Infelizmente
faleceram três filhos durante a viagem, os quais foram lançados ao mar. Chegaram a Gonçalves Júnior
com os filhos Alberto, João, Cornélio, Lidia, Willy e Adriana. A família Cornelis Verhagen morava no lote
nº 4, na linha IX, com a data de 30 de março 1909, Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, no município de
Iraty. No mesmo Núcleo e em Irati não foram encontrados mais dados desta família.
O filho Willy, de 36 anos, morava em 1942 em Ipiranga, registrado como estrangeiro, casado com Liria
de Freitas Trancoso, com quem teve cinco filhos: Antônio, Tereza, João, Julieta e Ari. O avô Willy gostava
muito de fazer panquecas, conta a sua neta Mariléia. O avô era marceneiro e trabalhava também numa
serraria. As famílias Verhagen moram hoje em Carambeí, Ponta Grossa, Tibagi e Guarapuava.
243
DE FAMILIE VERHAGEN
De heer Cornelis Verhagen werd geboren op 14 juli 1871 in Katendrecht in de provincie Zuid-Holland.
Volgens zijn paspoort nr 546 trad hij 8 oktober 1892 uit de militaire dienst, bij het 3e Regiment Vesting
Artillerie. Cornelis was de zoon van Albertus en Adriaantje Huigens, en woonde in Rotterdam. Het
getuigschrift vermeldde dat hij zich tijdens zijn diensttijd goed had gedragen, ondertekend Gorinchem
8 mei 1898. Op 25 mei 1898 trouwde hij in Rotterdam met Maria van der Slot. Sinds 1904 woonde de
familie van Cornelis op West Zeedijk 311-12 in Rotterdam. Vier jaar later, op 24 juli 1908, ontving hij
zijn visum nr 92 met als doel emigratie naar Brazilië. Men kan zich afvragen of hij ontslag had gekregen,
net als zeer veel anderen in die tijd, en hoopte op een beter leven in Brazilië. Met eigen huis, 25
hectare grond en het bouwland gereed, de reis en alles betaald? Met zekerheid een betere toekomst.
Het echtpaar met negen kinderen vertrok in de tweede helft van 1908 per schip naar Brazilië. Helaas
overleden drie kinderen gedurende de reis en hun lichaampjes werden overboord gezet. Het echtpaar
arriveerde in Gonçalves Júnior met de overige zes kinderen; Albert, Jan, Cornelis, Lidia, Willy (6 jaar) en
Adriaantje. De familie Cornelis Verhagen kwam terecht op lot nr 4 van linie IX, gedateerd op 30 maart
1909 - Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, vermeld op het voorlopige koopcontract. In de gemeente
Irati is geen informatie van deze familie gevonden. Zoon Willy woonde in 1942 op 36-jarige leeftijd in
Ipiranga, geregistreerd als buitenlander, getrouwd met Liria de Freitas Trancoso. Het echtpaar had vijf
kinderen: Antônio, Tereza, João, Julieta en Ari. Grootvader Willy hield veel van pannenkoeken bakken,
vertelde zijn kleindochter Mariléia. Opa was meubelmaker, maar heeft ook in een houtzagerij gewerkt.
Tegenwoordig woont de familie Verhagen verspreid over diverse gemeenten: Carambeí, Ponta Grossa,
Tibagi en Guarapuava.
Pinheiros – Linha José Maria
244
Arquivo: Maria Verhagen
Certidão de casamento
Voorlopig koopcontract grond Gonçalves Júnior.
245
Cadastro de Cornelis Verhagen, do município de Rotterdam.
Passaporte de Cornelis Verhagen
246
Visto Cornelis Verhagen de 24 de julho 1908.
247
Vó Maria Slot Verhagen.
Registro de estrangeiro - município de Ipiranga João e Alberto Verhagen.
Registratie buitenlanders- gemeente Ipiranga
248
Oma Maria Slot Verhagen
Lídia Verhagen
Helena e Cornélio Verhagen
Lilia e Willy Verhagen.
Foto: Ruth Kiewiet
Mariléia M. Ricci com a filha Renata R. Dijkstra.
Maria e Alberto Verhagen.
João e Alberto Verhagen
Carambeí - 2011.
Mariléia M. Ricci met haar dochter Renata R. Dijkstra,
Carambeí - 2011
249
FAMÍLIA VINK
O colono Jan ou João Vink, holandês, morava com a sua família numa casinha de madeira simples na
Linha I, lote nº 8, não longe da sede de Gonçalves Júnior e perto do rio do Caçador, quase na divisa.
Dia 30 de março de 1909 ele recebeu o seu contrato de terra, ou título provisório. Consta que a família
era vizinha dos colonos Carl Doelitz, lote 6 de 30/3/1909 e Willem Münster, lote 9, todos holandeses,
segundo os contratos da terra.
Do lote nº 6 consta também o nome do colono Willem Gerritsen, de 20 de dezembro 1909, o que
mostra que os colonos vieram e já partiram por causa das dificuldades; ele ocupou o mesmo terreno
depois do colono Carl Doelitz. O nome Jan Vink já constava no livro borrado da casa comercial de
Manoel Grácia em 1909. Não devem ter ficado muito tempo em Gonçalves Júnior, e mudaram-se para
a cidade de Irati.
Jan Vink nasceu dia 9 de janeiro de 1866, na cidade de Woerden, filho de Hendrik e Anthonia Vink.
Casou-se dia 6 de dezembro de 1905, na cidade de Rotterdam, com a viúva Gesina Alida van der Meer,
nascida em 6 dezembro de 1867, em Amsterdam, filha de Pieter e Johanna van der Meer.
Gesina tinha, do seu primeiro casamento com Jan Vrij, dois filhos: João e Anna Vrij. Nasceu Samuel em
Rotterdam, dia 25 de março de 1907, e o casal emigrou com três crianças. Em Gonçalves Júnior nasceu
Pedro Vink, dia 16 de fevereiro de 1909. Em 27 de junho de 1931, Samuel Vink casou-se com Albina
Smolka, nascida em 4 de fevereiro de 1912. Albina, filha de Edvirge, e José Smolka, tiveram dois filhos.
Eduardo Vink nasceu em 30 abril de 1932 e casou-se com Nini Mysynski, com quem teve quatro filhos.
Faleceu em 14 de outubro de 1991. Edvirges Vink casou com Antenor Spegiorin, em 5 de setembro
de 1964, e teve quatro filhos. Luiz Eduardo Vink nasceu em 9 novembro de 1956 e casou com Regina
Maria no dia 16 de outubro de 1976, com quem teve dois filhos e um neto. Luiz Eduardo faleceu em 4
de agosto de 2010. Regina Maria Vink, que relatou esta história, é viúva de Luiz Eduardo, que era neto
de Jan Vink.
Uma família Vink chegou dia 1º de setembro de 1908,
com o navio Rijnland, no Rio de Janeiro com 11 pessoas,
indo para Porto Alegre. Será que desembarcaram
antes em Paranaguá? A viagem de navio a partir do Rio
para o sul do Brasil era uma viagem nada agradável,
segundo os relatos de alguns colonos; poderia ter sido
a família de João Vink, já que estes já receberam em
março de 1909 um documento de compra de terra em
Gonçalves Júnior.
Rua Samuel Vink - Irati
250
FAMILIE VINK
De kolonist Jan of João Vink, Nederlander, woonde met zijn familie in een eenvoudig houten huisje op
lot nummer 8 - linie I, niet ver van het centrum van Gonçalves Júnior en dichtbij de rivier ‘Caçador’, bijna
op de grens van zijn stuk grond. De 30e maart 1909 ontving hij een tijdelijk contract van de aankoop van
de grond, in acht jaar af te betalen.
Ook stond een stuk grond lot nr 6 op naam van Carl Doelitz (30/03/1909) en lot nr 9 op naam van Willem Münster, alle Nederlanders... volgens het contract en beide personen waren buren van Jan Vink.
Hetzelfde lot van Carl Doelitz stond de 20e december 1909 alweer op naam van de kolonist Willem Gerritsen, een bewijs dat de kolonisten kwamen en gingen vanwege de moeilijkheden.
De naam van Jan Vink stond in 1909 genoteerd in een kasboek van de commercie van Manoel Grácia.
Waarschijnlijk is de familie Vink niet lang gebleven in Gonçalves Júnior en vertrok naar de stad Irati. Jan
Vink werd 9 januari 1866 in Woerden geboren, zoon van Hendrik en Anthonia Vink. Hij trouwde de 6e
december 1905 in Rotterdam met de weduwe Gesina Alida van der Meer, geboren 6 december 1867 in
Amsterdam en dochter van Pieter en Johanna van der Meer. Gesina had twee kinderen uit haar eerste
huwelijk met Jan Pieter Vrij: Jan en Anna Vrij. Hun eerste zoon, Samuel, werd geboren op 25 maart 1907
in Rotterdam en het echtpaar emigreerde met de drie kinderen naar Brazilië.
In Gonçalves Júnior werd nog een zoon, Pedro Vink, geboren op 16 februari 1909. De 27e juni 1931
trouwde Samuel Vink met Albina Smolka, geboren 04/02/1912, dochter van Edvirge en José Smolka, het
echtpaar kreeg twee kinderen. Eduardo Vink, geboren 30/04/1932, trouwde met Nini Mysynski en ze
kregen vier kinderen, Eduardo overleed 14 oktober 1991. Edvirges Vink trouwde met Antenor Spegiorin
op 5 september 1964 en ze kregen vier kinderen. Luis Eduardo Vink, geboren 9 november 1956, trouwde met Regina Maria op 16 oktober 1976, ze hebben twee kinderen en een kleinzoon (begin 2011).
Luis Eduardo overleed 04/08/2010.
Mevrouw Regina Maria Vink, weduwe van Luis Eduardo, een kleinzoon van Jan Vink, heeft bijgedragen
aan de bovenstaande informaties. Een familie Vink bestaande uit elf personen arriveerde op 1 september 1908 met het schip Rijnland in Rio de Janeiro dat onderweg was naar Porto Alegre. Waarschijnlijk
zullen ze in Paranaguá van boord zijn gegaan. De reis vanaf Rio naar Zuid-Brazilië was verre van aangenaam volgens enkele kolonisten. Het kan de familie Jan Vink zijn geweest, ook al omdat ze in maart 1909
een contract ontvingen van de koop van een stuk grond in Gonçalves Júnior.
251
Arquivo: Regina Vink
Certidão de casamento de Jan Vink e
Gesina Alida van der Meer
Documento de nascimento dos filhos
Samuel e Pedro
252
Samuel e Albina Vink
Família de Luiz Eduardo: Esq.: Georgia e Carlos,
João Guilherme, Regina e Luiz Eduardo Vink
Convite de Casamento
253
FAMÍLIA VRIESMAN
Por volta de 1900, o polder de Haarlemmermeer era uma região agrícola próspera. Durante o verão
dava para ganhar um bom dinheiro como trabalhador rural com as capinas e colheita de batatas e beterrabas (açúcar). Durante o inverno, Jan Vriesman trabalhou em uma draga de turfa, o trabalho árduo
que só os mais fortes poderiam aguentar. O desejo de ter uma chácara própria cresceu cada vez mais
na mente do casal Jan e Jacoba Wilderom Vriesman e os filhos Jacob, Jan, Ko, Guurtje e Cornelis.
Ele ouviu falar sobre a possibilidade de emigrar para o Brasil, e que poderia fixar-se ali como agricultor.
Nem precisava de dinheiro, a viagem era gratuita para a família inteira, um pedaço de terra era garantido, onde eles poderiam começar por conta própria. Outros holandeses partiram em 1908 e já viviam
em sua própria terra. Essa foi a história.
Eles chegaram ao Rio de Janeiro e, como todos os imigrantes, foram hospedados na Ilha das Flores, na
baía do Rio de Janeiro. Lá podiam escolher onde queriam ir, para Santa Catarina ou Paraná. Eles sabiam
que no Paraná havia uma Colônia holandesa, então escolheram o Paraná. Chegaram no final de junho
de 1909 em Gonçalves Júnior, a Colônia foi instalada. Ao contrário de muitos outros, Jan não parava em
nenhum lugar. As circunstâncias o obrigaram a ir para lugares diferentes e, com o conhecimento que ele
tinha adquirido, tentava a sorte.
No começo tudo era maravilhoso. O milho e o feijão cresceram bem e prometia dar-lhes uma boa
colheita. Mas quando tudo se tornou tão exuberante, iniciaram-se os desastres. Os gafanhotos escureceram o ar e comeram as culturas. Essas pessoas, que nunca haviam experimentado nada igual na
Holanda, foram tomadas pelo pânico. Depois, vieram as doenças na Colônia, que levaram centenas
para o túmulo.
A esposa Jacoba também ficou doente e morreu pouco tempo depois, no dia 28 de abril de 1910. Lá
estava ele, Jan, agora no Brasil, sem mulher e sem meios de subsistência. A pobreza e a fome bateram
na sua porta. Os vizinhos, as famílias de Jan e Leendert Verschoor já tinham ido para Carambeí, onde
a companhia ferroviária disponibilizou a terra para a colonização. Eles também decidiram ir para Carambeí. Este foi um fortalecimento da Colônia holandesa. Fixaram-se em uma área própria, em Pilatus.
Os dois filhos mais velhos, Jacob e Jan, tiveram que trabalhar para a ferrovia, para pagar os terrenos
adquiridos. O pai Jan e a filha Gurt acabaram voltando para a Holanda, deixando os filhos menores aos
cuidados do filho mais velho, Jacob (Arquivo: Arie Boonders).
254
FAMILIE VRIESMAN
Rond 1900 was de nieuwe Haarlemmermeerpolder een welvarende landbouwstreek. Als seizoenarbeider werd in deze landbouwstreek ’s zomers goed verdiend met schoffelen, wieden en aardappelen
en suikerbieten oogsten. ‘s Winters werkte Jan op een turfbaggermolen, zwaar werk dat alleen de allersterksten konden volbrengen. Het verlangen om voor zichzelf te beginnen op een eigen boerderij werd
steeds sterker bij het echtpaar Jan en Jacoba Wilderom Vriesman en de kinderen Jacob, Jan, Ko, Guurtje
en Cornelis.
Hij hoorde over de mogelijkheden om te emigreren naar Brazilië, om zich daar als landbouwer te vestigen. Geld had men niet nodig, de reis was gratis voor het hele gezin en een stuk land werd gegarandeerd, waar men voor eigen rekening zou kunnen beginnen. Andere Nederlanders waren in 1908 vertrokken en woonden reeds op hun eigen stuk land. Zo luidde het verhaal.
De familie kwam aan in Rio de Janeiro en werd zoals alle emigranten ondergebracht op het Bloemeneiland in de baai van Rio de Janeiro. Daar konden ze kiezen waar ze heen wilden, naar Santa Catarina
of Paraná. Omdat ze wisten dat er in Paraná een Hollandse kolonie was kozen ze deze. Eind juni 1909
arriveerden ze in Gonçalves Júnior, waar de kolonie gevestigd was. In tegenstelling tot vele andere kolonisten was hij niet honkvast! De omstandigheden noopten hem om naar verschillende plaatsen te verhuizen om daar met de kennis die hij had verworven zijn geluk te beproeven.
In het begin was alles prachtig. De maïs en bonen groeiden goed en beloofden een goede oogst te
zullen geven. Maar toen alles zo welig groeide, kwamen de rampen. De sprinkhanen verduisterden
de lucht en vraten de gewassen op. Deze mensen die in Nederland nooit zoiets hadden meegemaakt,
werden bevangen door een panische angst. Daarna kwamen er ziekten in de kolonie die honderden ten
grave sleepten. Vrouw Jacoba werd ook ziek en overleed na korte tijd op 28 april 1910. Daar stond hij
nu in Brazilië, zonder vrouw, zonder middelen van bestaan. Armoede en honger klopten aan de deur.
De buren, de families van Jan en Leendert Verschoor waren naar Carambeí vertrokken, waar de spoorwegmaatschappij gronden voor kolonisatie ter beschikking stelde. Ze besloten om ook naar Carambeí
te gaan. Dit was een versterking van de Hollandse kolonie. Ze vestigden zich op een eigen stuk grond
op Pilatus. De twee oudste zoons Jacob en Jan moesten voor de spoorwegmaatschappij werken, om
op deze wijze de afbetaling van het gekochte land te garanderen. Vader Jan Vriesman en zijn dochter
Guurtje keerden terug naar Nederland, de oudste zoon Jacob bleef met zijn jongere broers in Carambeí
wonen. (Archief: Arie Boonders)
255
Jan Vriesman nasceu em 1868, em Haarlemmermeer, Holanda, filho de Jacob Vriesman e
Antje Hofland, casou dia 8 de junho de 1894 com Jacoba Wilderom, que nasceu em 1870
Jan Vriesman werd geboren in 1868 in Haarlemmermeer - Nederland, zoon van Jacob
Vriesman en Antje Hofland, hij trouwde 8 juni 1894 met Jacoba Wilderom,
geboren in 1870 te Wissenkerke - Nederland, dochter
van Jacob Wilderom en Stoffelina Goudswaard
Jacoba Wilderom
Arquivo: Adrie Meijer
Jan Vriesman
Arquivo: Adrie Meijer
em Wissenkerke, Holanda. Filha de Jacob Wilderom e Stoffelina Goudswaard.
Guurtje Vriesman, na Holanda.
Jan Vriesman, na Holanda.
Jan Vriesman in Nederland
Arquivo: Jacoba Bosch
Arquivo: Jacoba Bosch
Guurtje Vriesman in Nederland
Jacob Vriesman, levando manteiga de carroça
uma vez por semana para Ponta Grossa.
Jacob Vriesman bracht wekelijks boter met de
Carroça com Tora
Karos met boomstam
256
karos naar Ponta Grossa
Arquivo: Cornelia V. van Santen
A certidão de óbito de Jacoba
Vriesman, dia 28 de abril de 1910.
Overlijdensakte van Jacoba
Vriesman- Wilderom, 28 april 1910
257
Contrato provisório do lote 8, na linha III,
de Jan Vriesman - 30/6/1909.
Voorlopige contract van lot nr 8 - linie III
van Jan Vriesman 30/06/1909
esq.: Maria da Luz Machado, esposa de Cornélio Vriesman, Leen Los, Jan Los
e esposa Berta Rabe Los, Frida Arnts Esser, esposa de Alois Esser. Sentados:
Jacob Vriesman e esposa Cornélia Los Vriesman.
V.l.n.r. Maria da Luz Machado met haar man Cornélio Vriesman, Leen Los,
Jan Los en zijn vrouw Berta Rabe Los, Frida Arnts Esser en haar man Alois Esser
Arquivo: Regy Vriesman
Zittende: Jacob Vriesman en zijn vrouw Cornélia Los Vriesman
258
Os sete filhos homens de Jacob Vriesman:esq.: Geraldo, João, Geraldo,
Jacob, Cornélio, Daniel e William.
De zeven zonen van Jacob Vriesman:
v.l.n.r. Geraldo, João, Geraldo, Jacob, Cornélio, Daniel en William
Na casa em frente não achamos ninguém, só um burro. Escutamos um homem dando ordens a seu cavalo
na roça, quando o avistamos ele parou e nos falou que Margarida era sua tia. Margarida mora no vale.
Passamos por um pasto, mais um portão com algumas vacas e vimos a casinha de madeira. Lá estava Margarida, que nos convidou para entrar em sua casa simples. Começou a relatar sobre a história da família:
Meus pais eram Francina Smouter e Arie van der Waal. Para a sobrevivência da família, meu pai plantava
feijão, milho, batata doce, cebola e batata inglesa.
Margarida ainda guarda com carinho a bíblia em holandês que recebeu de sua mãe e algumas fotos; ela
ainda consegue falar um pouco da língua holandesa. Margarida, aos 86 anos (2010), foi casada com Basílio
Szvaiczuk, ele descendente de ucranianos, e desta união teve cinco filhos homens. Hoje moram com ela
os filhos José e Rafael. Enquanto a mãe falava o filho José, sentado ao lado do fogão de lenha, tomava
chimarrão. Da porta da casa de Margarida era possível ver um morro alto muito inclinado e, lá no alto, um
grupo de pessoas trabalhando na roça, com o plantio de fumo, onde avistava-se uma carroça com cavalos.
FAMÍLIA VAN DER WAAL
Para chegar na casa de Margarida van der Waal, segue ao lado da igreja Luterana em Gonçalves Júnior, na
linha José Maria, por uma estrada coberta de pedras, até encontrar um portão à esquerda em péssimas
condições, todo amarrado com arame farpado. Deixamos o carro estacionado e seguimos a pé.
Paisagem da região
Een vergezicht
259
O segundo portão no vale entre as colinas com pinheiros e erva
mate. A casinha da Margarida fica no fundo lado esquerdo
Het tweede hek in het dal tussen de heuvels met pinheiros en
erva mate. Het huisje van Margarida links op de achtergrond
Da. Margarida W. Szvaiczuk e o filho Rafael
Da. Margarida W. Szvaiczuk en haar zoon Rafael
260
Vista da cozinha da Margarida W. Szvaiczuk
O primeiro obstáculo na linha José Maria – Gonçalves Júnior
Gezicht vanuit de keuken van Margarida W. Szvaiczuk
Ontmoeting met het eerste hek op linie José Maria – Gonçalves Júnior
Bij een huis vonden we alleen een loslopende ezel. Wel hoorden we verderop een mannenstem die
bevelen gaf aan zijn paard. Hij stopte met het werk op het land en vertelde dat Margarida zijn tante was.
Ze woonde beneden in het dal. Eenmaal beneden liepen we door een weide, nog een hek, en zagen
het houten huisje. Daar aangekomen nodigde Margarida ons uit binnen te komen, in haar eenvoudige
huisje. Ze vertelde ons de familiegeschiedenis en dat haar ouders, Francina Smouter en Arie van der
Waal, voor het onderhoud van de familie bonen, maïs, zoete aardappelen, uien en aardappelen plantten.
Margarida liet een kleine Nederlandse Bijbel van haar moeder en meerdere foto’s zien, tevens sprak ze
nog Nederlands. Margarida, 86 jaar (2010), was getrouwd met Basílio Szvaiczuk van Oekraïnse afkomst
en ze kregen vijf zonen. Twee zoons, José en Rafael, wonen bij haar. Terwijl ze met ons praat, drinkt
José naast de houtkachel gezeten chimarrão. Door de openstaande deur zien we een groep mensen die
bovenop een steile berg met hun tabaksaanplant bezig zijn en een houten boerenwagen en paarden op
een flink schuine helling.
FAMILIE VAN DER WAAL
Om bij het huis van Margarida van der Waal te komen, rijdt men langs de lutherse kerk van Gonçalves
Júnior richting de linie José Maria. Na een stuk binnenweg met grote stenen kwamen we bij een
verwaarloosd hek dat we met enige moeite open kregen. Hier lieten we de auto achter en gingen te
voet verder.
Tronco da árvore guabiroba
Stam van de guabiroba boom
261
esq.: Rafael, José e Margarida - 2010.
V.l.n.r: Rafael, José en Margarida - 2010
Arie van der Waal, nascido em 5/11/1894, faleceu em 17/5/1966 e casou com Francina Smouter, nascida em 21/12/1894. São os pais da Srª
Margarida van der Waal Szvaiczuk. Veio da Holanda Arie van der Waal e seu tio Johan Peter Rose, registrado como colono já em 1909 e 1910, em
Gonçalves Júnior.
Arie van der Waal, geboren 5/11/1894, overleed op 17/5/1966 en trouwde met Francina Smouter, geboren 21/12/1894
Zij zijn de ouders van Margarida van der Waal Szvaiczuk. Arie van der Waal en zijn oom Johan Peter Rose kwamen al in 1909 en 1910 als emigranten
uit Nederland. Ze stonden als kolonisten geregistreerd te Gonçalves Júnior
262
Visita da família Van der Waal, no Parque Histórico de Carambeí.
Esq.: Silnéia, casal Josiane e Celso e Guilherme P. van der Waal (2011).
Bezoek van de familie Van der Waal aan het Parque Histórico van
Carambeí. v.l.n.r: Silnéia, het echtpaar Josiane en Celso en Guilherme P.
van der Waal (2011)
Chácara de Arie Leonardo van der Waal - Linha Pinho.
Arquivo: Celso v.d. Waal
Boerderij van Arie Leonardo van der Waal - Linha Pinho
A casa de Frans e Pietje van der Waal - Caratuva.
Huis van Frans en Pietje van der Waal - Caratuva
263
Frans e Pietje van der Waal
Frans en Pietje van der Waal
264
Aardappeloogst
Familie Frans en Pietje van der Waal
Família Frans e Pietje van der Waal.
Colheita de batatinhas
Frans van der Waal
Colheita de batatinhas
Família Pietje e Frans van der Waal.
Aardappeloogst
Familie Frans en Pietje van der Waal
Pietje Wilhelmina van der Waal.
A Senhora Pietje Wilhelmina Smouter - Van der Waal deixou dos anos 30, quatro
cadernos escritos em holandês e algo em alemão. A maioria dos cadernos é de
histórias curtas, apenas uma história é diferente e mais longa, 104 páginas ou 31
capítulos. Inicia contando da família Jan Maaswijk, morando numa casinha simples
em Rotterdam, a esposa Marie, dois filhos e duas filhas. Jan chega a ser demitido, ele
era ajudante de carpinteiro, não era rico, porém sabia se virar. Com o desemprego
vieram os problemas, sem salário a família não conseguiu pagar o aluguel da casa
e comprar alimentos, assim começaram a fazer dívidas. Jan sempre tentando achar
um emprego, e um dia recebeu um livreto de propaganda do Brasil. Mesmo com um
pouco de dúvidas, parecia ser a única saída, e com confiança em Deus, resolveram
emigrar. Jan vendeu todos os móveis da casa para pagar as dívidas e foram de trem a
Amsterdam. Os filhos adoraram, foi a primeira viagem de trem, nem se falava sobre a
viagem de navio lá para a América do Sul, onde viviam índios e animais de todo tipo.
Uma chácara no meio do mato parecia um sonho. Os pais não estavam muito
sossegados, como seria o futuro num país tão distante e desconhecido? A família
pensava na imagem da casa nova pintada de branco e venezianas verdes, no meio
de flores perfumadas e algumas palmeiras. Um futuro cheio de felicidade e paz, sem
esforço ou problemas!
Os livros da Pietje
De 4 schriften van Pietje
Durante a viagem de navio, entraram numa tempestade tão feia que pensaram no
pior. Uma filha pequena de uma família holandesa, já fraca, veio a falecer. A mãe ficou
olhando o pequeno caixão afundar devagar no imenso mar. Depois de três semanas
apareceu o Rio de Janeiro e a Ilha das Flores, com a enorme Hospedaria dos Imigrantes.
Tudo pareceu melhor do que a família Maaswijk esperava! Acharam uma pena que
precisavam partir da Ilha no terceiro dia.
Aí começou o pior, indo de navio até Paranaguá, os passageiros ficaram sentados na
chuva, e era impossível dormir naquela garoa! A comida era péssima. Finalmente
apareceu o porto de Paranaguá com a Serra do Mar. Passaram mais alguns dias na
Hospedaria e continuaram de trem, no meio da serra escura, com os profundos
abismos. A cidade de Curitiba pareceu tão estranha e nova, e ficaram lá por três dias,
na Hospedaria dos Imigrantes. Então continuaram de trem até Ponta Grossa. Senhora
Maaswijk ficou alegre: “ao partir daqui, estamos em casa...”
265
De familie ziet in verbeelding een nieuw wit geverfd huis met groene luiken, te midden van
geurige bloemen en enkele palmen. Een toekomst vol geluk en vrede, zonder moeilijkheden
en zorgen! Gedurende de zeereis komen ze in zo’n zware storm terecht dat ze bijna de hoop
verliezen. Een dochtertje van een Nederlandse familie, al zwak, overleed. De moeder keek toe
toen het kistje langzaam wegzonk in de enorme oceaan. Na drie weken kwamen Rio de Janeiro
en het Bloemeneiland in zicht met het enorme immigrantenhuis. Alles leek beter dan de familie
Maaswijk had gehoopt! Ze vonden het jammer dat ze na drie dagen het eiland moesten verlaten.
Dan beginnen de problemen, per schip naar Paranaguá, de passagiers zaten in de regen aan dek,
onmogelijk om ‘s nachts te slapen! Het eten was meer dan slecht. Eindelijk verscheen de haven
van Paranaguá en het Atlantisch Kustgebergte. Ze verbleven enkele dagen in het immigrantenhuis
en gingen verder per trein, door de donkere bergen met diepe afgronden. De stad Curitiba leek zo
vreemd en nieuw, na drie dagen in het immigrantenhuis ging de reis verder per trein naar Ponta
Grossa. Mevrouw Maaswijk zei blij; ‘ als we weer vertrekken, zullen we thuis komen...’
Arquivo: Celso v. d. Waal
Francina Smouter Van der Waal.
Mevrouw Pietje Wilhelmina Smouter - van der Waal schreef ten minste vier schriften vol rond
1930, alle in het Nederlands en wat in het Duits. Het geschrevene bestaat uit korte verhalen, een
verhaal van 104 pagina’s met 31 hoofdstukken ging over de familie Jan Maaswijk, zijn vrouw Marie
en hun twee zoons en twee dochters. Deze familie woonde in een eenvoudig huisje in Rotterdam
en op een gegeven moment werd Jan ontslagen. Hij was timmermansknecht, weliswaar niet rijk,
maar kon zich redden. Met de werkloosheid kwamen de problemen, zonder salaris lukte het de
familie niet de huur van het huis te betalen en levensmiddelen te kopen. Binnen korte tijd zat de
familie in de schulden. Jan vond geen werk meer, wel werd hem op een dag een propagandaboekje
over Brazilië aangeboden. Alhoewel de ouders twijfelden, scheen het de enige oplossing te zijn,
en op God vertrouwende besloten ze te emigreren. Jan besloot al het meubilair te verkopen om
hun schulden te betalen en de familie reist met de trein naar Amsterdam. De kinderen vonden het
geweldig; het was hun eerste reis met de trein, om het maar niet over de verdere reis te hebben,
per schip naar Zuid- Amerika waar indianen en zeer veel soorten dieren leven. Het lijkt een droom,
een boerderij te midden van het bos. De ouders waren toch nog wat bezorgd, wat zou de toekomst
brengen in een onbekend land en zo ver weg?
Folha da bíblia de Francina, quase
14 anos, Rotterdam, agosto de 1908
Ela nasceu em 21/12/1894.
Statenbijbeltje van Francina Smouter, bijna
14 jaar - Rotterdam augustus 1908
(geboren 21/12/1894)
266
Arquivo: Celso v. d. Waal
Imigrantes Arie e Francina Smouter Van der Waal
(Arie 5/11/1894 - 17/5/1966).
São os pais de Margarida van der Waal Szvaiczuk.
Immigranten Arie en Francina Smouter van der Waal
(Arie 05/11/1894 - 17/05/1966)
zijn de ouders van Margarida van der Waal Szvaiczuk
As irmãs Francina van der Waal Lissoski
e Cornélia van der Waal Haagsma.
Smouter van der Waal.
Zusters Francina van der Waal Lissoski
en Cornélia van der Waal Haagsma
zijn dochters van Francisco Henrique van der Waal en Pietje
Wilhelmina Smouter van der Waal
AFoto: Willem Kiewiet
São filhas de Francisco Henrique van der Waal e Pietje Wilhelmina
267
De heer José Maria Grácia besloot zijn vader ‘Primo Araújo’ na te volgen, met het vervaardigen van
snijwerk in reliëf. Zijn vader vervaardigde honderden werken en afbeelding in reliëf, waarin hij o.a.
stukken leer, hout en karton in verwerkte. Door de week is de heer José Maria werkzaam in het
Cultuurhuis, rua 15 de Julho in het centrum van Irati. Zijn grootvader van moederskant was een van de
oprichters van de kolonie Gonçalves Júnior de heer Manoel Grácia, of kolonel Grácia, geboren in Bateias
- Paraná. In de tijd dat de Hollandse immigranten arriveerden, had hij handelshuizen in Covalzinho
(Irati), Gonçalves Júnior en een kleine industrie van erva-mate in Patos Velhos, Prudentópolis.
HOMENAGEM AO NOSSO AMIGO
Sr. José Maria Grácia Araújo decidiu seguir os passos do seu pai Primo Araújo como artista plástico,
produzindo, entre outras, esculturas em isopor. Seu pai produziu centenas de obras ou imagens em
relevo, nas quais acrescia pedaços de couro, madeira e papelão, depois pintava com têmpera. O Sr.
José Maria trabalhava pela semana na Casa da Cultura, Rua 15 de Julho, no centro de Irati. O avô
materno do Sr. José Maria foi um dos fundadores da Colônia Gonçalves Júnior, o Sr. Manoel Grácia,
conhecido como ‘Coronel Grácia’, nascido em Bateias, Paraná. Ele tinha, na época da chegada dos
primeiros emigrantes holandeses, uma casa de comércio na localidade Covalzinho (Irati), uma outra
casa em Gonçalves Júnior e um barbaquá em Patos Velhos, Prudentópolis.
O Sr. José Maria Grácia de Araújo e
a arte em fibra de vidro.
De heer José Maria Grácia de
Araújo met zijn afdruk in glasvezel
268
Arquivo: Casa da Cultura - Irati
Coronel Manoel Grácia
Residência na colônia Gonçalves Júnior
Obra do Primo Araújo e porta retrato
Kunstwerk van Primo Araújo met zelfportret
Huis in de kolonie Gonçalves Júnior
Sr. Araújo com o arquivo na Casa da Cultura - Irati
De heer Araújo in het archief van het Cultuurhuis - Irati
269
UIT VERSLAG VAN DE CONSUL VAN CURITIBA, 13-02-1913
CARAMBEÍ, 13/02/1913
A Colônia de Carambehy do ‘Brazil Railway Company’, situada na altitude de 800-900 m. acima do nível
do mar, fica no Estado do Paraná, entre Ponta Grossa e Castro, foi fundada em 1911 e tem imigrantes
de várias nacionalidades. A maior parte dos colonos partiu novamente durante os anos seguintes. A
causa do fracasso desta colonização seria: a Colônia fica situada em terras inférteis, onde é impossível
produzir sem adubo, o que é caro. Falta lenha, o único combustível. Os 25 hectares para cada colono
são insuficientes para a criação de gado. O BRC não fornece alimentos durante o início. Os colonos
precisam de recursos próprios para viver, além disto, a Companhia exige que cada colono tenha em
posse 1.000.000 réis (cerca de 810 florins) e uma garantia de 200.000 réis (cerca de 162 florins) de
cada colono, além de querer cobrar muitos juros, assim o colono deve durante 10 anos cerca de 7.200
florins. Também a administração da Colônia parece dar muitas reclamações. A única vantagem da
Colônia seria o lugar ao lado da ferrovia, contra muitas desvantagens. O clima dos Campos Gerais do
Paraná é temperado e saudável, inclusive o tempo é estável. Épocas de seca e chuva se alternam, como
de vez em quando geadas podem dar algum prejuízo à agricultura, como ataques de gafanhotos, ratos
e lagartas. (Relatório do Cônsul de Curitiba).
Uit het verslag van de consul van Curitiba, 13-02-1913
De Kolonie Carambehy van de ‘Brazil Railway Company’, gelegen op de hoogte van 800 à 900 m. boven
de zeespiegel, in den Staat Paraná tusschen Ponta Grossa en Castro, is in 1911 gesticht en bevolkt met
landverhuizers van verschillende nationaliteiten. Het grootste deel der kolonisten heeft in den loop des
tijds de Kolonie weder verlaten. De oorzaken van het mislukken van dit Kolonisatie-plan schijnen de
volgende te zijn: De Kolonie is gelegen op onvruchtbaar land dat niets opbrengt zonder bewerking met
kunstmest, welke duur is. Voorts is er gebrek aan brandhout, de eenige aldaar gebruikelijke brandstof.
Voor de veeteelt alleen reeds is het aan elken kolonist toegewezen deel van circa 25 H.A. veel te klein.
De ‘Brazil Railway Company’ geeft den kolonisten geen levensonderhoud gedurende den eersten tijd.
Deze moeten dus geruimen tijd van hun eigen geld leven, bovendien verlangt de Maatschappij dat men
in het bezit zij van 1.000.000 Reis (ongeveer f. 810) en eischt zij borgstelling van 200.000 Reis ( ongeveer
f. 162) van iederen kolonist, terwijl zij hem voor alle uitgaven zeer hoog belast, zoodat hij in den loop
van 10 jaar ongeveer f. 7200 heeft af te betalen. Eindelijk schijnt de administratie der Kolonie tot vele
klachten aanleiding te geven. Als eenig voordeel der Kolonie wordt vermeld dat zij aan den spoorweg
is gelegen, hetgeen echter niet opweegt tegen de vele nadeelen. Het klimaat is in het hoogland van
Paraná gematigd en gezond. De weersgestelheid is zeer gestadig. Droogte en overvloed van neerslag
wisselen elkaar af en oefenen evenals somtijds nachtvorsten een ongunstigen invloed op den landbouw
uit. De oogst wordt dikwijls ook een prooi van ongedierte (sprinkhanen, ratten, rupsen).
270
Segundo o livreto do Brazil Railway Company, consta que a população de Carambehy é principalmente
de holandeses, com exceção de duas famílias alemãs e duas famílias francesas. Tudo é baseado para
holandeses e a língua holandesa, somente é permitida a entrada de holandeses como colonos em
Carambehy. Cada colono recebe na chegada uma casa (já pronta) e compra, em seguida, com os outros,
gado na conta da BRC. O leite das vacas pode-se entregar na fábrica holandesa do De Geus e Voorsluijs,
é pago 14 centavos o litro. Cada agricultor tem direito a seis vacas com bezerros, dois bois com canga,
um arado, uma grade, uma casa, 50 hectares de terra arável. Entregues, é possível pagar em 10 anos,
em prazos semestrais, sem juros. O preço dos imóveis é para a terra 15$ 000 = 12 florins por ha, a casa
700$000 = 100 florins. O pagamento semestral varia entre 80,00 ou 100,00 florins. Tudo incluído. Ao
receber a terra e o gado, o colono deposita 160,00 florins e não é permitido vender ou arrendar os bens
recebidos como adiantamento, desde que não tenha sido pago. (Colaboração: Mari Smits).
Uit een brochure van de Brazil Railway Company (z.d)
De bevolking van Carambehy bestaat uitsluitend uit Nederlanders met uitzondering van 2 Duitsche
en 2 Fransche familiën. Alles is dan ook Hollandsch ingericht en wordt er Hollandsch gesproken, en
worden dan ook slechts Hollanders op Carambehy als kolonisten toegelaten. Iedere kolonist ontvangt
bij aankomst een huis (vooraf gebouwd) en gaat daarna met anderen vee kopen voor rekening van
de Brazil Railway Company. De melk van het vee kan men leveren aan de Hollandse fabriek van De
Geus en Voorsluijs, waarvoor 14 ct per liter wordt betaald. Iedere landbouwer heeft recht op: 6 koeien
respectievelijk met kalveren, 2 ossen met een juk, 1 ploeg, 1 eg, 1 huis, 50 ha. Ploegbaar land. De
zaken worden hem geleverd, zodat hij ze in 10 jaar betalen kan in halfjaarlijkse termijnen zonder rente.
De prijs der vaste goederen is voor de grond 15$000=f.12.00 per Ha, voor het huis 700$000=f100,00.
Alles tezamen bedraagt de halfjaarlijkse betaling van f 80,00 tot f 100,00. Hierin is alles begrepen. Bij
ontvangst van grond en vee wordt door de kolonist f 160,00 gestort en mag hij natuurlijk niet de zaken
die hij als voorschot heeft gekregen verhuren of verkopen, zolang hij ze niet heeft betaald.
Estação Carambehy
Station Carambehy
271
Segundo a lista de passageiros havia 10 holandeses a bordo do navio, além de outras nacionalidades
a bordo do navio a vapor Hollandia, da Lloyd Real Holandês, que partiu dia 8 de novembro de 1911 de
Amsterdam. Eram: Jan Verschoor, sua irmã Neeltje e três filhos, os irmãos Arie e Leendert de Geus, Jacob
Voorsluijs e dois outros de Papendrecht que iam para a Argentina. O destino seria Carambeí - Paraná.
Jan Verschoor já morava no Brasil, mas ao perder a esposa Rookje voltou em 1911 para a Holanda,
para procurar uma nova esposa e atrair mais pessoas para vir morar em Carambeí. Sua irmã Neeltje
era casada com Dirk Bezemer, que estava trabalhando no Missoula, no estado de Montana nos Estados
Unidos, porém em 1912 Dirk veio para Carambeí. Não ficou muito tempo, em 1914 Dirk decidiu partir
para os Estados Unidos com sua esposa Neeltje e filhos. Umas fotos da família Bezemer encontramos em
Gonçalves Júnior, e mais algumas fotos em Carambeí. Assim, o Sr. Jan Verschoor trouxe novos holandeses
para Carambeí e, no início de 1913, Jan resolveu ir novamente para buscar mais imigrantes. O inverno
na Holanda, onde ele chegou em fevereiro, pegou-o de surpresa, e então ficou doente, vindo a falecer
no dia 20 de fevereiro, na casa dos seus pais, e foi enterrado no município de Strijen-Holanda, deixando
seus seis filhos no Brasil.
Primeira Cooperativa / Eerste Coöperatie Carambeí
Foto Willem Kiewiet- 2009
Casa colono / Kolonistenhuis Carambeí
272
Ruína antiga fabrica de laticínios da Brazil Railway Company
Ruína antiga fabrica laticínios da Brazil Railway Company
Ruïne oude zuivelfabriek Brazil Railway Company
Ruïne oude zuivelfabriek Brazil Railway Company
Família / Familie Voorsluijs,
Casal / Echtpaar Voorsluijs
Família / Familie Voorsluijs, Gijsbertus,
Leentje, Marie en Jacob
Arquivo: Cornelia Haagsma
Leentje, Jacob, Marie en Gijsbertus
Volgens de passagierslijst waren er behalve de andere nationaliteiten tien Nederlanders aan boord van het
stoomschip Hollandia van de Koninklijke Hollandsche Lloyd, dat 8 november 1911 uit Amsterdam vertrok,
het waren: Jan Verschoor, zijn zuster Neeltje en drie kinderen, de broers Arie en Leendert de Geus, Jacob
Voorsluys en nog twee anderen uit Papendrecht die naar Argentinië gingen. Het doel was Carambeí in de
staat Paraná. Jan Verschoor woonde al in Brazilië, maar na het verlies van zijn echtgenote Rookje, keerde
hij in 1911 terug naar Nederland om een nieuwe echtgenote te zoeken en meer personen over te halen
om de bevolking van Carambeí te vergroten. Zijn zuster Neeltje was met Dirk Bezemer getrouwd die in
Missoula werkte, in de staat Montana in de Verenigde Staten en in 1912 zou ook Dirk naar Carambeí komen.
Hij bleef niet lang, in 1914 besloot Dirk met zijn echtgenote Neeltje en de kinderen naar de Verenigde
Staten te vertrekken. Enkele foto’s van de familie Bezemer troffen we aan in Gonçalves Júnior en Carambeí.
Begin 1913 besloot Jan Verschoor meer emigranten te zoeken in Nederland, een zeer goede zaak waar
hij Carambeí flink mee heeft geholpen. Hij arriveerde in februari 1913 in Nederland, waar de winter hem
zeker heeft verrast, hij werd ziek en op 20 februari overleed hij in het huis van zijn ouders en werd in Strijen
begraven, zijn zes kinderen bleven in Brazilië achter.
Jan Verschoor na Holanda
Família / Familie Arie de Geus
273
Arquivo: Cleri Boot
Arquivo: Cleri Boot
A família Gerrit Mulder no Canadá, os filhos Evert, Dirk e Georgie.
Dirksje Bezemer com Gerrit Mulder e seus filhos:
Com seu caminhão com lanternas de latas de fumo.
Evert 15 anos, Dirk 13 anos, Georgie oito anos, Arien três anos, Nellie um
De familie Gerrit Mulder in Canada, de kinderen Evert, Dirk en
ano (25/12/1935), Winnipeg Montreal - Canadá.
Georgie met hun vrachtwagen met lampen van tabaksblikken
Dirksje Bezemer met Gerrit Mulder en hun kinderen:
Evert 15 jaar, Dirk 13 jaar, Georgie 8 jaar, Arien 3 jaar, Nellie 1 jaar
Arquivo: Jacob Voorsluys
Arquivo: Cornélia Haagsma
(25/12/1935), Winnipeg Montreal- Canadá
Carambeí anos 20
Carambeí jaren ‘20
274
Carambeí
Arquivo: Parque Histórico de Carambeí
Uma casa de colono; 8 à 10m x 4 m de largura, fora da cozinha ao
lado, com sala, 2 quartos, cozinha e lavanderia
Een kolonistenhuis: 8 à 10 m x 4 m breed met aanbouw van
de keuken, woonkamer, twee slaapkamertjes, kleine keuken
en bijkeuken.
Cada lote tinha 50 hectares. ‘A Companhia’ preparou cinco ha
com o arado a vapor para cada colono, em seguida era só semear.
Bij ieder lot (boerderij) behoorde 50 ha. grond.
‘De Maatschappij’ bewerkte 5 ha met de stoomploeg
voor elke kolonist, zodat hij direct kon beginnen
A loja da Cooperativa Mixta Batavo na cidade de Ponta
Grossa, para venda de seus produtos
De winkel van de Cooperativa Mixta Batavo in Ponta
Grossa voor de verkoop van haar producten
met zaaien
275
Arquivo: Cooperativa Batavo
Arando com bois - Carambeí
Ploegen met ossen - Carambeí
Arando com cavalos - Carambeí
Ploegen met paarden - Carambeí
276
Trator década de ‘20
Tractor in de jaren ‘20
Paisagem em Carambeí
Landschap in Carambeí
277
Leendert Verschoor nasceu dia 27 de abril de 1874 na cidade de
Strijen, perto de Rotterdam- Holanda. Casou-se em 30/05/1901
com a Wilhelmina Reugenbrink, nascida 17/05/1872 na cidade
de Hummelo. O casal tinha uma revenda de máquinas de
costura Singer - em Sliedrecht e tiveram 4 filhos. Dia 28 de
setembro de 1909 emigraram para o Brasil.
Jan Verschoor nasceu dia 19 de março de 1871 na cidade de
Strijen - Holanda. Casou-se em 11/08/1894 com a Rookje
van Solingen, nascida 19/05/1869 em Barendrecht. O Jan era
representante comercial e o casal teve 6 filhos, o sétimo Willem
nasceu e faleceu, inclusive a mãe e a irmãzinha Elizabeth, em
Gonçalves Júnior.
Arquivo: Cleri Boot
Leendert Verschoor is geboren op 27 april 1874 in Strijen,
vlakbij Rotterdam. Hij trouwde op 30 mei 1901 met Wilhelmina
Reugenbrink, geboren 17 mei 1872 te Hummelo. Het echtpaar
had een handel in naaimachines-Singer - in Sliedrecht en ze
kregen vier kinderen. Op 28 september 1909 emigreerde het
gezin naar Brazilië.
Título de propriedade agrícola cedido pela Brazil Railway Company
para Leendert Verschoor - 23/12/1927.
Eigendomsbewijs van land,verstrekt door de Brazil Railway
Company aan Leendert Verschoor - 23/12/1927
278
Jan Verschoor is geboren op 19 maart 1871 in Strijen. Hij
trouwde op 11 augustus 1894 met Rookje van Solingen,
geboren 19 mei 1869 in Barendrecht.
Jan was vertegenwoordiger en het echtpaar kreeg zes kinderen,
de zevende; Willem werd geboren en stierf, net als zijn moeder
en zusje Elizabeth, in Gonçalves Júnior.
Arquivo: Juanita L. Haagsma
Arquivo: Cornélia Haagsma
Placa túmulo
Hier rust Leendert Verschoor
en zijn einde was vrede Ps 37-37
27/4/1874 - 1/12/1936
Atrás do estábulo de Daniel Los e Leendert Verschoor,
Daniel Los em frente com seu cavalo, no fundo a chácara
de Kees Verschoor - Carambeí.
Achter de stal van Daniel Los en Leendert Verschoor,
Daniel Los vooraan rechts te paard, op de achtergrond
de boerderij van Kees Verschoor
Placa túmulo
Hier rust Welemina M. R. Verschoor
Wilhelmina R. Verschoor com Theodoro e
Nelson Los ao lado do túmulo do marido
Leendert Verschoor.
Wilhelmina M. R. Verschoor met Theodoro
en Nelson Los naast het graf van haar
echtgenoot Leendert Verschoor
Arquivo: Juanita L. Haagsma
17/5/1872 - 31/1/1947
Atrás do estábulo de Daniel Los e Leendert Verschoor.
À direita a casa de Leendert e Mina Verschoor, hoje
a chácara do casal Herman e Geertje van Westering.
Achter de stal van Daniel Los en Leendert Verschoor,
rechts het huisje van Leendert en Mina Verschoor, nu het
bedrijf van het echtpaar Herman en Geertje van Westering
Túmulo do casal Leendert e Wilhelmina M. R. Verschoor, em Carambeí.
Graf van het echtpaar Leendert en Wilhelmina M. R. Verschoor in Carambeí
279
Roselin Harms de Best, em traje típico.
Inicialmente a ordenha era manual, depois elétrica.
Roselin Harms de Best in klederdracht
In het begin werd met de hand gemolken,
later elektrisch
Durante muitos anos este tipo de estábulo foi usado e ainda alguns produtores
estão usando para tirar leite e alimentar seu rebanho
Deze type stal werd gedurende vele jaren gebruikt om de koeien te melken
en te verzorgen en wordt nog steeds door enkele boeren gebruikt
280
Queijos / Kazen
Arquivo: Irene Schmidt
Carro atolado na estrada de Irati. Passeio da família Kees Verschoor,
pai Kees e os filhos, Callie, Leen e Irene, anos 57.
Vast in de modder, op de weg bij Irati. Familie Kees Verschoor,
vader Kees en de kinderen, Callie, Leen en Irene, 1957
Neltje Los, filha de Jan e Mina Los, cuidando do jardim, anos 50.
Arquivo: Cornelia van der Waal Haagsma
Arquivo: Cornelia van der Waal Haagsma
Neltje Los, dochter van Jan en Mina Los bezig in de tuin - jaren ‘50
Família Gerrit Los em Carambeí.
Da esq.: Jannigje Los, mãe Wilhelmina com filho, Jan Los, Leen Smouter
esposa Cornélia Verschoor com a filha e Neltje Los. Na frente: Gerrit e Leen
Los, Sr. Gerrit Los, Wilhelmina Reugenbrink Los e a menina.
Escola Holandesa Carambehy, 31 de maio de 1926.
Familie Gerrit Los in Carambeí
Nederlandsche School Carambehy 31 mei 1926
v.l.n.r.: Jannigje Los, moeder Wilhelmina met kind, Jan Los, Leen Smouter en zijn
vrouw Cornelia Verschoor met hun dochter en Neltje Los
voor: Gerrit en Leen Los, Gerrit Los en Wilhelmina Los Reugenbrink en een meisje
281
INAUGURAÇÃO DE UMA IGREJA HOLANDESA
EM CARAMBEHY - 1930
Uma folha Alemã, Der Kompass, publicada em Curitiba no estado brasileiro do Paraná, colocou algum
tempo atrás um longo artigo sobre ‘Carambehy, uma Colônia próspera de holandeses’. Esta colônia, com
umas 25 famílias, fica a uma hora de trem de Ponta Grossa para Castro e foi fundada há 16 anos. Onde,
antigamente se estendia um campo vasto, escreve a folha, hoje se encontra chácaras bem cuidadas,
sombra das fileiras de árvores ao lado das entradas largas dos sítios, cercados pelos pomares grandes
em especial pereiras.
Também são cultivadas maças e uvas. Os estábulos nas chácaras são espaçosos, muito modernos e
práticos; também as instalações das pocilgas são muito bem cuidadas. Nos campos vastos pastejam
rebanhos com vacas holandesas pretas e brancas; encontram-se estábulos com 40 vacas leiteiras,
pocilgas com 60 até 100 suínos de engorda pesados, como uma ótima uma fábrica de laticínios bem
instalada e organizada.
O queijo de Carambehy tem desde um longo tempo um bom nome, que a Colônia não consegue vencer
a demanda. E as pessoas não pensam somente na prosperidade; há uma igreja amável, os colonos são
muito crentes, onde a Bíblia em casa tem um lugar de honra. Eles têm uma biblioteca com 600 livros,
que são muito lidos. Todos são pessoas trabalhadoras, adiantadas, experientes e empreendedoras,
escreve a folha alemã, e é bom, lendo esta testemunha de um espectador imparcial.
Não há, para admirar, que a folha das Igrejas para América do Sul do pastor A. C. Sonneveldt (já editada
no seu quarto ano) foi traduzir o artigo inteiro. Valoriza-se, pensamos, que estes holandeses tanto
manteram suas tradições. De cada linha mencionada pela folha alemã, a pessoa sente que aqui não
existe o perigo para perder a sua nacionalidade. (Fonte: Neerlandia, arquivo Srª Joanita Haagsma-Los).
282
En de kolonisten zijn geenszins alleen op hun stoffelijk welzijn bedacht; er staat een vriendelijk kerkje;
de kolonisten zijn vrome lieden, bij wie de Bijbel in huis een eereplaats inneemt. Zij hebben een
uitleenboekerij van 600 boeken, die druk gelezen worden. ‘Het zijn allen werkzame, vooruitstrevende,
ervaren en ondernemende lieden, ‘ zoo schrijft het Duitsche blad tenslotte en het doet goed, dit
getuigenis van een onpartijdig toeschouwer te lezen. Geen wonder, dat het Kerkblad voor Zuid-Amerika
van ds. A.C.Sonneveldt (dat nu reeds zijn 4de jaar beleeft) het stuk in zijn geheel voor zijn lezers heeft
vertaald. Het meest te waardeeren is, dunkt ons, dat deze Nederlanders zoo stevig hebben vastgehouden
aan het volkseigene. Uit iederen, regel van het Duitsche stuk voelt men, dat hier geen gevaar is voor
verbastering of opgaan in een vreemde nationaliteit. Neerlandia, archief mevr. Juanita Haagsma-Los
Desenhos em nanquim: Willem Kiewiet
INWIJDING EENER NEDERLANDSCHE KERK
TE CARAMBEHY - 1930
Een Duitsch blad, Der Kompass, dat te Curityba in den Braziliaanschen staat Paraná verschijnt, heeft
eenigen tijd geleden een lang artikel geplaatst over ‘Carambehy’ een bloeiende kolonie van Nederlanders.
Deze kolonie van een 25-tal gezinnen ligt ongeveer een uur sporens van Ponta Grossa op de lijn naar
Castro en werd omtrent zestien jaren geleden gesticht. ‘Waar zich’, schrijft het blad o.m., ‘ vroeger een
groote vlakte uitstrekte, vindt men thans keurige hofsteden, prachtige rijen schaduwrijke boomen langs
de breede toegangswegen tot de hoeven, die omgeven zijn door groote boomgaarden, voornamelijk
van pereboomen. Ook appelen en wijndruiven worden er gekweekt. De stallen op de hofsteden zijn
ruim, geheel modern en practisch ingericht; ook aan de inrichting der varkenshokken is groote zorg
besteed. Op de wijde vlakte grazen prachtige kudden zwart-bont Nederlandsch vee; men treft stallen
aan met 40 stuks melkkoeien, hokken met 60 tot 100 zware mestvarkens, alsmede een goed ingerichte
en voortreffelijk bestuurde kaasfabriek. Carambehykaas heeft sinds lang zulk een goeden naam dat de
nederzetting niet aan alle vraag kan voldoen’.
Atual IER de Carambeí
Igreja Evangélica Reformada
De huidige kerk van Carambeí
Igreja Antiga de Carambeí
De oude kerk van Carambeí
283
2011 - Parque Histórico de Carambeí
284
1930
BREVE HISTÓRIA DAS COLÕNIAS HOLANDESAS
NO ESTADO DO PARANÁ
Segundo Romário Martins, em 1939, a Colônia de Carambeí possuía um ativo e inteligente grupo de
criadores alemães e holandeses que se dedicaram às indústrias de laticínios com grande sucesso. O
grande impulso foi a abertura da linha ferroviária São Paulo - Rio Grande do Sul, para que assim as
Colônias de Irati e Carambeí saíssem do isolamento.
O desenvolvimento da pecuária de leite foi a atividade que garantiu a Carambeí o sucesso da colonização.
Inicialmente a produção foi vendida para a Brazil Railway Company, mas logo os colonos venderam o
leite e seus derivados diretamente em Ponta Grossa. Em 1925 foi fundada a Sociedade Cooperativa
Hollandeza de Laticínios. O nome Batavo surgiu em 1928. No ano de 1941 foi inaugurada a nova fábrica
de laticínios e a cooperativa foi oficialmente registrada como Sociedade Cooperativa de Laticínios
Batavo.
A partir de 1951 formou-se uma nova Colônia holandesa na região, a Colônia de Castrolanda, que criou
a Cooperativa Castrolanda e em Carambeí, já em 1954, foi fundada a CCLPL ou Cooperativa Central
de Laticínios do Paraná Ltda. Em 1960 foi fundada mais uma Colônia no município de Arapoti. Esta
Colônia criou a Capal, a Cooperativa Agro Pecuária Arapoti Ltda. Fora da agricultura e pecuária, teve
mais atividades como silvicultura e fruticultura. A agricultura em grande desenvolvimento ocasionou a
compra de áreas de terra no município de Tibagi, atraindo mais holandeses e seus descendentes.
Desenho em nanquim: Willem Kiewiet
Arapoti festejou os seus 50 anos
em 2010, Castrolanda seus 60
anos em 2011 e Carambeí os
seus 100 anos em 2011. Todas,
inclusive as Colônias de Holambra
I e os Campos de Holambra
(Paranapanema), Não me Toque
em Rio Grande do Sul, festejaram
em 2011 o Ano Holanda-Brasil,
homenageando assim os seus
descendentes das primeiras
famílias e divulgando seu
patrimônio étnico e cultural.
A antiga casa portuguesa ou Casa da Sinhara - Alto Carambeí
Het oude Portugese fazendahuis - Alto Carambeí
285
Desenho em nanquim: Willem Kiewiet
BEKNOPTE GESCHIEDENIS VAN DE NEDERLANDSE
KOLONIES IN DE DEELSTAAT PARANÁ
Volgens Romário Martins in 1939, bestond de kolonie Carambeí uit een actieve en intelligente groep
Duitse en Hollandse veehouders die zich met groot succes bezighielden met de zuivelindustrie. Een grote
impuls onstond door de aanleg van de spoorlijn tussen São Paulo en Rio Grande do Sul, waardoor de
kolonies Irati en Carambeí uit hun isolement werden gehaald. De ontwikkeling van de melkveehouderij
is de garantie geweest voor het succes van de kolonisatie. In de beginjaren werd de melkproductie aan
de Brazil Railway Company geleverd, maar al gauw verkochten de kolonisten hun melk, kaas en boter
in Ponta Grossa. In 1925 werd de Sociedade Cooperativa Hollandeza de Laticínios opgericht. De naam
Batavo is sinds 1928 in gebruik. In 1941 werd de coöperatie officieel geregistreerd onder de naam
Sociedade Cooperativa de Laticínios Batavo, en tevens werd de nieuwe melkfabriek geopend. In 1951
werd de nieuwe kolonie Castrolanda gesticht, en de coöperatie Sociedade Cooperativa Castrolanda.
In Carambeí werd in 1954 de gezamenlijke CCLPL - Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda.
opgericht. In 1960 werd nog een nieuwe kolonie in de gemeente Arapoti gesticht. Deze kolonie richtte
de Capal op (Cooperativa Agro Pecuária Arapoti Ltda). De landbouw, die een grote vlucht had genomen
en dus een tekort aan grond veroorzaakte, was de aanleiding tot de aankoop van landbouwgronden
bij Tibagi, waar een nieuwe Nederlandse gemeenschap werd gevormd. Arapoti vierde haar 50-jarig
bestaan in 2010, Castrolanda haar 60-jarig bestaan in 2011 en Carambeí haar 100-jarig bestaan in 2011.
Allen, inclusief de kolonies Holambra I, Campos de Holambra (Paranapanema)en Não-Me-Toque in Rio
Grande do Sul, vierden in 2011 het jaar Holanda-Brasil om op deze manier de eerste pioniersfamilies te
huldigen en om hun etnische en culturele rijkdommen in de publiciteit te brengen.
A estação Boqueirão - Carambeí
Het station van Boqueirão - Carambeí
286
Fotos: Willem Kiewiet
Parque Histórico de Carambeí.
Oranjefeest Castrolanda.
287
Arquivo: T. Elgersma
Fazenda Charlotte Tibagi
Cooperativa Capal Arapoti
Brasil Foods Carambeí e a esquerda Batavo Cooperativa Agroindustrial
288
Visitantes de Irati em Carambeí, no Moinho do Artesão. Esq.:
Visita de secretários da Prefeitura de Irati em Carambeí. Esq.: Chefe Gabinete Maurício
Guilherme Paulino, Celso, Silneia e Josiane van der Waal.
Bernardo, casal Willem e Ruth Kiewiet, José M. G. Araújo, José, Prefeito Osmar Rickli
Bezoek van de familie Van der Waal uit Irati in de molen van
e Rafael Ruteski - 2011.
Carambeí
Gemeenteleden van Irati op bezoek bij de gemeente Carambeí - 2011.
Visita de Carambeí na Prefeitura de Irati. Esq.: José M. G.
Visita da assessoria da Prefeitura de Carambeí na Prefeitura de Irati – março 2011. Esq.
Araújo, Prefeito Sérgio Stoklos e o casal Ruth e Willem
Ana Maria B.O. Borges (Secretária finanças), Ruth Kiewiet, vice-prefeita Marisa Massa
Kiewiet - outubro 2010.
Lucas, Suellen Pavanello da Silva, Pamela Silva Rosas, Joana Macedo e Adalgiza Bachoski.
Heer Araújo, de burgemeester van Irati, heer Sérgio Stoklos,
Een warme ontvangst door de locoburgemeester Srª Marisa Massa Lucas (3e van links)
Ruth en Willem Kiewiet - oktober 2010
– maart 2011
289
Recepção
Prefeitura de Irati- traje ucraniano
Ontvangst in het gemeentehuis van Irati door
twee Oekraïnse jongedames
Grupo infantil da Escola Pedro Novaes de Carambei
em Gonçalves Júnior
Volkloregroep van de school Pedro Novaes van
Carambeí in Gonçalves Júnior
290
Casa da Cultura Rua 15 de Julho - Irati
Uma recepção especial na Escola dos Colonizadores
Prof. Araújo mostrando fósseis de Mesosaurus
de Gonçalves Júnior 2011.
brasiliensis Casa da Cultura Irati.
Een warme ontvangst door de Escola dos
Heer Araújo toont fossielen van de Mesosaurus
Colonizadores van Gonçalves Júnior 2011
brasiliensis - Cultuurhuis Irati
Foto: José M. G. Araújo
Cultuurhuis – centrum van Irati
Apresentação no ginásio de esportes - Gonçalves Júnior
Alguns descendentes holandeses em Gonçalves Júnior
Optreden in de sporthal van Gonçalves Júnior
Enkele Nederlandse nazaten in Gonçalves Júnior
291
Desfile Abril 2011 - Carambeí
292
293
Parque Histórico de Carambeí - abril 2011
294
295
295
296
FONTES DE PESQUISA
Fontes de Pesquisa
Literatuuropgave
• Cinquenta Anos Carambeí - Keimpe van der Meer - 1961
• Carambeí 75 anos - Henk Adrianus Kooy - 1986
• Irati 100 anos - 2007 - Editora Arte
• Biblioteca Casa da Cultura - Irati
• Irati Imagens - 2007
• Algumas histórias de Irati e Gonçalves Júnior - Oswaldo Körtelt
• Cartório -Registro Civil - Elfrida Alves dos Santos - Irati
• A terra que vós indicarei - P. J. Risseeuw (Zover de wereld strekt - uitgeverij Bosch Keuning)
• A colonização holandesa no Paraná - Sonia Bibe Luyten - 1981
• Revistas Irati - 1 até 8 (1907-2007) Cem anos da História - José Maria Orreda
• Memórias de uma família de imigrantes holandeses - a Colônia de João Pinheiro (MG) - Jeanette F. W.
Pieper-Heil 1975
• Arquivo Público - Curitiba e Rio de Janeiro
• Imigração e colonização - uma publicação da Commissão de Propaganda e Expansão Econômica do
Brasil (em holandês) Rio de Janeiro - Decreto nº 6455 - 19 de abril de 1907
• Livretos - Breve história das Colônias holandesas no estado do Paraná, nº 2
• Drie Nederlandse kolonies in de staat Paraná - Brazilië - nº 2 - Associação Cultural Brasil - Holanda
• Arquivo Nacional - Den Haag - Holanda
• Memorial do Imigrante - São Paulo
• Casa da Memória Paraná de Ponta Grossa
• Handelsberichten - 26 mei 1910
• Brazilië een land der toekomst - N. R. de Leeuw – 1909
• Família Verschoor - Rumo a uma terra de farturas - Hans Boessenkool
297
MAPA DE IRATI - PARANÁ
Distâncias entre Irati e principais cidades e capitais
Afstanden tussen Irati en de voornaamste steden
Belo Horizonte (MG)
Brasília (DF)
Cascavel (PR)
Curitiba (PR)
Florianopólis (SC)
Foz do Iguaçu (PR)
Guarapuava (PR)
Londrina (PR)
Maringá (PR)
Paranaguá (PR)
Ponta Grossa (PR)
Porto Alegre (RS)
Rio de Janeiro (RJ)
São Paulo (SP)
298
1.154 km.
1.516 km.
357 km.
156 km.
450 km.
510 km.
100 km.
338 km.
354 km.
269 km.
87 km.
900 km.
1.100 km.
650 km.
Este livro foi impresso pela Reproset Indústria Gráfica,
em outubro de 2011, sobre papel couche 150g/m2,
produzido a partir de madeira de reflorestamento.
Este livro é uma homenagem ao Centenário da Imigração Holandesa para o Brasil,
celebrado em 2011. A imigração holandesa (1908-1909) para Irati - Gonçalves Júnior
(PR) foi, sem dúvida, uma aventura sem precedentes, de verdadeiros heróis. Vieram
como colonos para cultivar uma região conhecida como “O Sertão”, na Serra da
Esperança, e somente poucas famílias suportaram as difíceis circunstâncias daquela
época.
Esta imigração foi muito importante, sendo o primeiro passo para a formação das
outras Colônias no Paraná, em especial Carambeí nos Campos Gerais, onde hoje em
dia moram muitos descendentes destes primeiros colonos.
Hoje os holandeses estão totalmente integrados à vida brasileira, enriquecendo o
nosso patrimônio étnico e cultural.
Dit boek is een eerbetoon aan het 100-jarig bestaan van de Nederlandse immigratie
in Brazilië, gevierd in 2011. De Nederlandse immigratie (1908-1909) naar Irati Gonçalves Júnior (Pr) was, ongetwijfeld een groot avontuur, dat zeker een heldendaad
genoemd mag worden. Ze kwamen als kolonisten om een streek bekend als de
“wildernis” te cultiveren in het “Serra da Esperança”, slechts enkele families hebben
alle moeilijkheden destijds kunnen verdragen.
Deze immigratie was zeer belangrijk, aangezien het de eerste stap was ter formatie
van de andere kolonies in Paraná, in het bijzonder Carambeí, op de Campos Gerais,
waar heden nog steeds veel nazaten van deze eerste kolonisten wonen.
Tegenwoordig zijn deze Nederlanders totaal in het Braziliaanse leven geïntegreerd,
en dragen bij aan onze etnische en culturele rijkdommen.

De Hollandse immigratie van 1908

Transcrição

Documentos relacionados

D GB NL

De Groei - Stichting Connect International

B_BOOM061_2 Handleiding Naar Nederland

abacb - Tiger

Blom-Singer Showerguard

nederland - Grupo THAC

dj turntable

BOXXER RAcE - Bike

Détecteur de fumée optique interconnectable Optische aansluitbare

operation manual

NIEUWE PASPOORTEN - Nederlandse Ambassade in Caracas

Registry