- galicia21, journal of contemporary galician studies

Transcrição

Galicia 21
design: desescribir / iSSN 2040-7181
Journal of Contemporary Galician Studies
Issue D. 2012
Digitalis purpurea L. subsp. purpurea
Specimen no.: Herbario SANT 23613 / Determinavit: S. Ortiz, 1984 / Legit: S. Ortiz, 1984 / Date: 17.08.1984
Place of origin: Ourense. Carballeda, Alto de Pena Trevinca Norte / Altitude: 2080 m above sea level
Habitat: Cryptogrammo-Dryopteridetum
http://www.usc.es/herbario/?SANT_23613
Galicia 21. Journal of Contemporary Galician Studies
Index
Achegas á historiografía cultural nos estudos galegos
Issue D. Year 2012
issn 2040-7181
www.galicia21journal.org
Editorial
‘Entre a norma e a excepción’
María do Cebreiro Rábade Villar
01
Sistema/campo literario e literatura nacional como obxectos
historiográficos: Perspectiva sociolóxica perante o caso galego
Arturo Casas
05
Leopoldo Pedreira Taibo, intuición historiográfica e virulencia crítica
Lorena Domínguez Mallo
27
Unha nova volta ás cartografías da cultura galega:
lecturas posnacionais, lecturas relacionais
Kirsty Hooper
44
A planificaçom historiográfica em sistemas literários dependentes:
consistência e alternativas no sistema literário galego
Isaac Lourido Hermida
57
Propostas para umha história literária de fundamentaçom empírica:
bases de dados e análise de redes
Cristina Martínez Tejero
78
Guest article
O best seller como elemento normalizador: fillos dun mar complicado
Pedro Feijoo
101
Kirsty Hooper. Writing Galicia into the World: New Cartographies, New
Poetics
Danny M. Barreto
110
Mar Llinares García, María Del Carmen Pallares Méndez, Ofelia Rey
Castelao, Serrana Rial García, Herminia Pernas Oroza.
Historia das mulleres en Galicia
Miguel García-Fernández
113
María do Cebreiro Rábade Villar. Fogar impronunciable. Poesía e pantasma
Anxos García Fonte
120
Kirsty Hooper and Manuel Puga Moruxa, eds. Contemporary Galician
Cultural Studies: Between the Local and the Global
Gabriel Pérez Durán
124
Antón Figueroa. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego
Ana Salgado
128
Page
3
Galicia 21
‘Entre a norma e a excepción’
Editorial
A utilización académica da historia é fundamentalmente
conservadora, pois a función esencial de atopar o pasado
de algo é permitir a súa supervivencia […] O que eu
tento, pola contra, é mostrar a imposibilidade de todo
isto. As historias que eu fago non son explicativas, nunca
amosan a necesidade de algo, senón máis ben a serie de
engranaxes mediante as cales se produce o imposible e a
historia reconduce o seu propio escándalo, o seu propio
paradoxo, até o presente. Interésame particularmente
todo o irregular, todo o que de arriscado e de imprevisible poida haber nun proceso histórico.
Roger-Pol Droit. Michel Foucault, entretiens. Paris,
Éditions Odile Jacob, 2004.
A preocupación pola escritura da historia constitúe un dos principais trazos definidores da traxectoria dos Grupos de investigación radicados
na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela.
Ademais dos proxectos encamiñados a establecer os fundamentos teóricos
e metodolóxicos dunha Historia Comparada das Literaturas na Península
Ibérica, dirixidos por Fernando Cabo Aseguinolaza e culminados nos volumes homónimos da editorial John Benjamins, dende o ano 2009 a Facultade
asistiu á constitución do Núcleo de Estudos para a Innovación da Historia
Literaria Galega (NEIHLG), grupo de traballo integrado por Lorena
Domínguez, Isaac Lourido, Mario Regueira e Arturo Casas.
Nese mesmo ano, algúns destes investigadores participaron nun panel
titulado ‘Teoría da Historia e Historia da Literatura’, presentado no IX
Congreso Internacional da Asociación Internacional de Estudos Galegos, e
no que participei como coordinadora. O panel presentouse ante nós como
unha ocasión para poñer a proba algúns dos presupostos que permitiran
articular e difundir socialmente diversas liñas de traballo en curso sobre a
historiografía literaria. O debate que sucedeu aos relatorios puxo de relevo
que, malia a todas as elexías en torno á pretendida fin da historia, o coñecemento historiográfico seguía gozando dun considerable impacto social. A
sesión permitiu constatar, ademais, a existencia dun certo desaxuste entre a
razón historiográfica -tal e como é caracterizada ou procurada polos investigadores e investigadoras- e as demandas que adoitan facérselle á historia da
literatura, entendida como práctica socialmente relevante en termos da institucionalización e lexitimación dos repertorios culturais.
Este monográfico da revista Galicia 21:Journal of Contemporary Galician
Studies ofrece o resultado dalgunhas das investigación iniciadas ao fío daquel
panel. Pero o tempo transcorrido dende entón, os avances no campo de coñecemento e, moi especialmente, o xurdimento de novas redes de investigación
e procesos de intercambio entre grupos aconsellaban non limitar o alcance
da publicación a aquelas primeiras achegas. No curso do traballo, resultou
fundamental a incorporación do Grupo Galabra, sobre todo no que atinxe á
análise dos vínculos entre a historia da literatura e a planificación sistémica,
exemplificado na achega de Cristina Martínez Tejero. Mais un panorama
completo das tendencias contemporáneas no estudo historiográfico tamén
requiría prestar atención aos estudos procedentes das Universidades non
4
Galicia 21
Issue D ‘12
galegas. Neste sentido resultou moi relevante o artigo de Kirsty Hooper, da
Universidade de Warwick. O seu traballo permite testemuñar o impacto da
crecente internacionalización da historia literaria en Galicia, proceso no que
a investigadora inglesa leva participando dende hai anos.
Os capítulos que integran este monográfico comparten a vontade
de achegar ferramentas que permitan comprender, en toda a súa complexidade, a significación dos procesos de construción historiográfica. Para
iso faise preciso atender non só ao estudo crítico dos grandes relatos, senón
tamén, como recoñecía Michel Foucault na súa conversa con Roger PolDroit, á ‘serie de engranaxes mediante as cales se produce o imposible’. Pois
unha das cuestións que este número monográfico permite poñer de relevo é
que, ao ser a propia historiografía literaria un proceso de natureza histórica,
sempre chega ao presente baixo a forma dunha tensa elaboración. Pensar a
historia significa rescatar tamén as outras historias que existiron pero que
non se impuxeron e comprender, á fin, que o pasado -ese país estranxeiro- é
un territorio tan polémico como poida selo o presente.
María do Cebreiro Rábade Villar
Universidade de Santiago de Compostela
05
Galicia 21
Issue D ‘12
Article
Sistema/campo
literario e
literatura nacional
como obxectos
historiográficos:
Perspectiva
sociolóxica perante
o caso galego
Arturo Casas
Keywords
Carvalho Calero
Crisis of History
Dynamic Functionalism
National Literature
Spaces of Possibility
Palabras
clave
Carvalho Calero
Crise da historia
Funcionalismo dinámico
Literatura nacional
Espazo dos posibles
Abstract
When considering it from a purely national perspective, systemic or
functionalist approaches to cultural historiography present four complex,
even aporetic levels of analysis, namely: 1) setting the limits of the system
and of its interactions with other systems both outside and within it; 2) the
integration of what the theory of social fields terms the system’s ‘spaces of
possibility’; 3) setting the most appropriate way of incorporating systemic
diachrony and 4) the description of literary history’s role as criticism as
one of its interventive functions. The aim of this article is to outline these
four areas of enquiry in the context of Galician literary historiography, in
particular with regard to its heuristic function.
Resumo
A opción funcionalista ou sistémica en historiografía cultural ou literaria
presupón a atención a catro planos complexos e nalgún sentido aporéticos
en canto se someten a unha lectura en restrita perspectiva nacional. Eses
planos son os seguintes: 1) explicación dos límites sistémicos ou de campo
06
Galicia 21
Issue D ‘12
Sistema/campo literario e
literatura nacional como
obxectos historiográficos:
Perspectiva sociolóxica perante
o caso galego
Arturo Casas
e das interaccións sistema-extrasistema e sistema-subsistema; 2) incorporación relacional do que a teoría dos campos sociais define como espazo dos
posibles; 3) decisión sobre o modo apropiado de incorporar a diacronía sistémica; 4) delimitación funcional do factor crítico que toda historia cultural
ou literaria preasume desde o momento en que opera por selección e configura o seu discurso como intervención. O obxectivo é perfilar eses catro
planos en relación coa literatura galega e de xeito específico coa heurística
e os operativos usuais na praxe historiográfica correlativa.
07
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
No sentido que Iuri Lotman deu a estes conceptos, a
historiografía posúe funcionalidade cultural por dous
motivos: por xerar estruturalidade semiótica cara
ao futuro e por promover o esquecemento selectivo
daquela parte da memoria que se xulga como non
rendible (Żyłko 2006). Esta é unha máis entre as razóns
polas que se pode asegurar que a historia literaria foi,
e segue a ser, unha potente maquinaria performativa
no sistema social, un dispositivo primordial para a
comunidade que a produce e pon en circulación como
comunicado institucional destinado a cumprir funcións
autodescritivas, homoxeneizadoras e cohesivas en sentido identitario
(Lotman 2000). Falar nestes termos implica asumir que a historia literaria
se habilitou de entrada como produción propiamente institucional e como
discurso de autoridade ligado a núcleos lexitimadores de valores culturais,
sociais, ideolóxicos, morais, relixiosos, estéticos ou doutra clase. Pero a
natureza institucional da historia literaria asenta tamén no rendemento
dunha autoridade complementaria, pois quen a escribe ha de mostrarse
eficaz na xestión dunha identidade histórica e ha de posuír probada
competencia técnico-discursiva e política. Por tanto, a relación entre
autoría do discurso historiográfico, campo do poder e campo de produción
ideolóxica resulta fundamental cando se aspira a entender o funcionamento
da historia literaria nun contexto dado (Sapiro 2007, Figueroa 2010, Casas
2011, Lourido Hermida 2011).
En tanto operativo de intervención discursiva, a historia literaria
é susceptible de asociarse no plano institucional non só a núcleos
hexemónicos, aos seus aparatos de regulamentación político-cultural
(academia, escola, medios de comunicación) e ás respectivas lóxicas da
iterabilidade (Butler 2004: 231-61), senón tamén a núcleos de contrapoder,
recoñecibles ou non como alternativos. Estes funcionan en realidade como
configuradores de respostas político-culturais de resignificación e, por
febles que resulten, aspiran a alcanzar algún xeito de institucionalización.
O resultado buscado é a configuración de contraespazos públicos,
normalmente de carácter sectorial nos seus inicios, por afectaren só a
determinados ámbitos da vida pública (o literario ou o folclórico, por caso),
pero moi activos na refutación dos metarrelatos de lexitimación identitaria,
cultural ou política contra os que reaccionan (González-Millán 2000: 63-77).
Unha das súas prioridades adoita ser a postulación dunha historiografía
cultural diverxente da oficializada no espazo público no que interveñen.
Como é lóxico, a performatividade asociada á práctica historiográfica,
e en particular ás prácticas historiográfico-literarias, asume xa desde a
súa mesma materialización que está a concorrer ou competir con modelos
alternativos. Todo campo social xera un subcampo historiográfico marcado
por unha pluralidade de propostas que afectan a opcións epistemolóxicas, as
cales, xa antes, inciden na delimitación e identificación do obxecto de estudo.
Esa delimitación consiste en realidade nunha operación moi complexa na que,
case sempre de xeito non declarado, resultan activados diferentes parámetros
heurísticos e discursivos e na que se concretan relacións non sempre explícitas
entre varias subdisciplinas historiográficas e entre elas mesmas e outros
saberes, como a socioloxía, a antropoloxía, a filoloxía, a semiótica da cultura
e outros. Entre eses parámetros, malia o que poida parecer nunha primeira
impresión afectada polo fetichismo literario ou polas proxeccións didácticas
da historiografía literaria escolar, os textos e as autoras e autores non son
Galicia 21
Issue D ‘12
08
o caso galego
Arturo Casas
1
A de Lourido Hermida é unha
investigación fundamental e por
completo imprescindible en relación cos asuntos abordados neste
artigo, redactado como comunicación ao ix Congreso da Asociación
Internacional de Estudos Galegos
(2009). Lourido conforma xunto con Lorena Domínguez, Mario
Regueira e Arturo Casas o Núcleo
de Estudos para a Innovación
da Historia Literaria Galega
(NEIHLG), operativo desde 2009
na Universidade de Santiago de
Compostela. O rexistro das súas
publicacións e actividades localízase en http://webspersoais.usc.es/
persoais/arturo.casas/NEIHLG.
html.
nin moito menos os principais en termos de organización do discurso
historiográfico. Dito doutro xeito: non son os que gozan dun maior grao
de autonomía como referentes da comprensión do percurso histórico,
pois o habitual é que estean subordinados a algún principio regulador,
correntemente de carácter identitario ou ideolóxico, incluído aquí para
determinados períodos e culturas o aparato dogmático-relixioso.
A existencia dun campo historiográfico, con todas as consecuencias
sobre doxa, habitus, heteronomía, capital en xogo e demais, constitúe un a
priori inesquivable cando se entra a debater sobre modelos historiográficoliterarios. Asumida a funcionalidade semiótico-cultural e sociopolítica
indicada, un obxectivo acaído para ese debate sería o recoñecemento
e descrición —xustamente a esta luz— dos modelos concorrentes no
subcampo da historiografía literaria nunha determinada conxuntura: a
galega de comezos do século xxi, por exemplo, con todas as implicacións
que tal concorrencia leva aparelladas en relación co campo do poder
e coas diversas institucións participantes. Porén, esta é unha tarefa de
dimensións inasumibles neste lugar. Optaremos en realidade por unha vía
que, sobre todo por contraste, incorpore unha parte desa descrición, pois
do que se tratará é da concreción dalgunhas propostas conducentes a unha
historiografía de base relacional e sistémica de aplicabilidade xeral, se ben
con ollada derivada de xeito preferente ao marco galego.
Obsérvese antes de máis que unha das razóns polas que é tan
difícil acometer con éxito unha historia sistémica da literatura radica
nas abrumadoras esixencias empíricas dunha empresa tal, obrigada a
traballar —a mínimo rigor que se esixa— con análise de redes e bases
de datos aplicadas non só aos considerados produtores por antonomasia
do sistema literario, senón tamén ao resto de axentes, así como aos
consumidores dos bens que o mercado cultural fornece e a eses mesmos
bens e produtos. Así o asumiron nas súas investigacións, entre outros, o
Collectif Interuniversitaire d’Étude du Littéraire (Dozo & Freché 2006)
respecto á literatura belga do período 1920-1960 e o Grupo Galabra (www.
grupogalabra.com) respecto á cultura galega da etapa 1968-1982. E así o
corroborou tamén Lourido Hermida no capítulo quinto da súa tese de
doutoramento (2011: 457-509), titulado ‘Bases para unha historia sistémica
da literatura na Galiza’.1
Non operar co sentido holístico da noción de sistema conduce á
elaboración de historias sectoriais do sistema (nalgún sentido, as historias das
literaturas nacionais adoitan responder a un programa homologable a isto
que se indica), vía aceptable e, se se apura o xuízo, plausible, a condición de
que saiba recoñecerse nesa limitación e non pretenda confundir a ninguén
nin no plano heurístico nin no plano metodolóxico.
Superfluo será indicar que o expediente propio dos usos
historiográficos tradicionais esixe bastante menos. Tal como se herdou
das dúas tradicións principais que flúen desde o século xix, a herderianohegeliana e a positivista, o oficio da historiadora literaria, firmemente
suxeita ao que Bourdieu describe como doxa epistémica, demanda en doses
variables erudición, dotes narrativas e pedagóxicas, unha certa probidade
crítica e en especial compromiso cun suxeito histórico formulado como
nación, pobo, estado ou espírito. Estes ingredientes abondaron a miúdo para
consagrar propostas de circulación institucional e escolar moi ampla e
para promover con elas cánones a miúdo blindados contra os procesos
sociais, políticos e culturais. Blindados, cabería indicalo así, tamén contra a
historia.
Galicia 21
Issue D ‘12
09
o caso galego
Arturo Casas
2
Miguélez Carballeira elaborou
en esquema unha análise das tres
percepcións básicas existentes na
actualidade sobre o uso da fórmula sistema literario galego fronte ao
que se entende por literatura nacional galega (2009: 272-75). Nesas
tres percepcións combinaríanse
motivacións político-identitarias e
emotivas con outras de condición
máis ben técnica, de forma que malia a etiqueta ser de uso bastante
xeralizado entre os axentes de tal
sistema resulta complicado saber
con precisión a idea que diso se fai
quen activa a expresión en cada
caso. Véxanse a este mesmo respecto Figueroa (2008) e Torres Feijó
(2004). Na consideración deste último, os sistemas literarios funcionan en tres niveis diferentes: nun
espazo socio-político, mercé a un
ordenamento xurídico-político e
institucional (por exemplo, emanado do Estado); nun conxunto
social, por vínculos de índole lingüística, étnica ou similares; e nun
marco de libre vinculación que é
de natureza máis individual que social (Torres Feijó 2004: 428).
Fundamentación teórico-crítica da innovación procurada
A atención que prestei a esta clase de asuntos nalgunha publicación
anterior (Casas 2008, 2010) obedeceu a un cuestionamento metodolóxico no
plano teórico-comparado e a un propósito de exploración de alternativas
fronte aos modelos das historiografías romántica, positivista e historicista,
interpreto que esgotados no plano científico malia persistiren como
ferramentas reanimadas nas prácticas académica e escolar.
Hai tres clases de motivos que permiten falar da caducidade deses
modelos. En primeiro lugar, e malia o paradoxal que pareza, por canto
conduciron a disciplina á vía morta da ahistoricidade, sen daren cun modo
acaído de axuste entre os elementos sincrónicos e diacrónicos da realidade
sobre a que a historia literaria pretendía informar e sen que se lograse
entender nin explicar a procesualidade do literario nin a idea de cambio
histórico. En segundo lugar, polo persistente desenfoque na fundamental
decisión sobre o obxecto de estudo da disciplina e incluso sobre a propia
noción de literatura (ela mesma en proceso). Finalmente, por unha
especie de suficiencia epistémica filiada a sólidas pero escasas referencias
metodolóxicas, en especial as propias da retórica, da ecdótica e da filoloxía.
Nesta ocasión o propósito consiste en axustar análise e propostas,
de novo con apoio nas bases metodolóxicas empregadas por Itamar EvenZohar para a súa formulación da noción de polisistema cultural, así como
nas relacións por el mesmo recoñecidas no plano conceptual coa semiótica
da cultura de Iuri Lotman e a escola de Tartu-Moscova (Even-Zohar
1990: 2). Incorporaranse así mesmo conceptos e propostas socioanalíticas
que corresponden a Pierre Bourdieu, facendo abstracción polo de agora
das críticas xurdidas desde dentro da propia escola con repercusión nas
especificidades do campo historiográfico (casos de Nathalie Heinich, Luc
Boltanski e Bernard Lahire, por exemplo).
Un dos fundamentos que deberá reforzarse é a comprensión das
complexas relacións entre repertorios, mercados, ideoloxía e canonicidade,
base de calquera aproximación sistémica á dinámica do campo cultural,
segundo soubo ver un membro tan significado do Grupo de Tel Aviv
como Rakefet Sela-Sheffy (1999, 2002). Tales relacións, e aquí aparece un
novo punto de converxencia con Lotman, e noutro plano coa socioloxía
de Norbert Elias, nin son mecánicas nin resultan sempre previsibles. O
máis relevante desde o punto de vista dunha investigación histórica en
perspectiva sistémica é xustamente saber localizar, describir e analizar a
pugna social e cultural entre modelos, configuradora e postuladora de redes
de xerarquías e en definitiva dun canon para o sistema.
Como consecuencia inmediata do anterior, faise preciso recalcar o
que de impostura epistemolóxica hai na estendida equiparación conceptual
entre literatura nacional e sistema literario.2 De feito, a constitución dunha
historia literaria sistémica é heurística e conceptualmente irredutible á
historia dunha literatura nacional. Asemade, o paso desta última modalidade
á primeira é imposible de efectuar mediante o simple expediente dunha
renominalización dos vellos conceptos e dos vellos criterios historicistas,
entre eles o de canon.
Os estudos literarios constitúen un dos campos disciplinares onde
menor impacto tivo a longa crise epistemolóxica da historia como saber/
ciencia e como discurso marco de prácticas historiográficas sectoriais.
Esta crise agromara non sen brusquidade na Francia da III República,
en particular a partir da aparición en 1929 da revista Annales d’Histoire
010
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
économique et sociale da man de Marc Bloch e Lucien Febvre. Un dos seus
aspectos máis perceptibles foi o da loita polo control do campo académico
nas dimensións investigadora e docente, esta última con importante
repercusión comercial nun país como Francia. Oitenta anos despois desa
data non é tarefa sinxela sinalar un correlato no campo da historia literaria,
algo que se aproxime en efectividade e consecuencias ao que supuxeron o
impacto e a traxectoria de Annales como refutación heurística, metodolóxica
e académica do positivismo nos marcos da investigación e a docencia da
historia. Puido constituílo a escola de Praga a través do maxisterio de
Jakobson, residente alí desde 1920, e da boa recepción dos postulados
teóricos de Tinianov por parte de Jan Mukařovský, René Wellek e sobre
todo Felix Vodička e a súa escola. Os seus contributos propedéuticos e
metodolóxicos son de grande interese para un desenvolvemento semióticosistémico da historia literaria (Galan 1988, Doležel 1999). Porén, fóra
do volume sobre os comezos da ficción checa moderna publicado por
Vodička en 1948, as súas concrecións historiográficas non constitúen logros
significativos. Alén disto, no derradeiro terzo do século xx, academias
como a británica ou a norteamericana experimentaron axustes no reparto
de influencia e poder entre departamentos universitarios de Letras e
foron testemuñas do agromar do novo historicismo e outras metodoloxías
innovadoras. Pero isto non supuxo nada comparable ao acontecido no
ámbito da investigación histórica coa influencia de Annales e algunhas
publicacións anglosaxoas (Hobsbawm 1997). A historia literaria foi renuente
á apertura interdisciplinar e tamén o foi, até hai moi pouco tempo, ao
traballo colaborativo. E máis importante aínda ca iso: adiou a ruptura con
usos historicistas e positivistas proxectados por escolas filolóxicas nacionais
de impronta hegeliano-darwinista, por expresalo nos termos de Lotman
(1998: 140-51), o cal complicou a aceptación da dimensión crítica da historia
literaria e lexitimou fóra de tempo un tipo de discursividade non sempre
discernible da erudición.
Sen saír deste marco de reflexión, procedo de seguido a presentar
en esquema algunhas propostas procedentes de traballos anteriores.
Xúlgoas necesarias para fundamentar o que formularei: 1) a historia literaria
enfróntase ao desafío de reintegrarse como disciplina historiográfica e
de concertar unha relación directa coa historia, que non hai motivo para
pensar en forma de heteronomía disciplinar pero si de complementariedade
e sobre todo de renuncia á deshistorización; 2) é esixible ao historiador
unha declaración sobre as implicacións performativas previstas no seu
discurso historiográfico en sentido social e político; 3) para a historia
literaria é imprescindible a asunción das alternativas debatidas ao longo
da segunda metade do século xx en relación co coñecemento histórico
e cos discursos disciplinares asociados, polo que é preciso que o debate
sobre a historia literaria integre o debate sobre a súa propia textualidade
e que concrete alternativas á narratividade e a autoridade explicativocausalista herdadas da historiografía romántica; 4) a historia literaria debera
cuestionar dúas axialidades asentadas con selo exclusivista: a do nacional
en detrimento do extranacional e a do textual-autorial en detrimento do
resto de factores sistémicos; 5) a historia literaria de postulación identitaria
é en xeral allea, ou cando menos reticente, á dialéctica entre unha crítica
da identidade e unha crítica da diferenza, motivo polo cal a historia literaria
de base nacional tende a ser activa na exclusión da diferenza e na de case
todo o que non coadxuve á cohesión identitaria; 6) unha terceira axialidade
cuestionable é a da propia historia literaria no marco dos estudos literarios,
011
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
que adoito incorpora de xeito implícito a consideración de que a historia
literaria corresponde facela por dereito propio á práctica da filoloxía e
de que está fóra de discusión o control académico da disciplina polos
departamentos universitarios tradicionais; e 7) precísase unha historia
literaria capaz de conxugar a razón filolóxica con outras heurísticas de
procedencia disciplinar diversa (semióticas, culturolóxicas, sociolóxicas,
económicas, comparatistas) para alcanzar así unha alternativa aos
programas caducos, unha alternativa que talvez debese comezar por testar
en termos empíricos a vixencia académica e extra-académica da disciplina
no mundo actual.
O sistema-único en perspectiva funcionalista
Unha opción funcionalista ou sistémica en historia cultural ou literaria,
fronte a posicións latentes como as descritas nalgúns dos puntos anteriores,
implicaría atender catro planos, sen dúbida complexos, que deveñen
nalgún sentido aporéticos e incoherentes en canto se someten a lecturas de
restrición nacional ou son forzados a operaren como intentos de descrición
diacrónica dun suposto sistema cultural illado e sen interaccións. Ou,
en fin, en canto se aplican á entelequia que noutro lugar denominei
sistema-único.
Un sistema-único sería o resultado dunha figuración heurística
que ignore e exclúa como obxecto de análise aquilo que non forme parte
esencial e ideal duns factores previamente seleccionados como relevantes
e inherentes. A consecuencia inicial deste operativo consiste en suspender
a interacción e en ocasións incluso a existencia de sistemas concorrentes
(tamén de parasistemas e subsistemas, cos seus respectivos repertorios e
apoios institucionais) no mesmo espazo sociocultural de radicación que
se presupón propio ou connatural, por exemplo en termos lingüísticos ou
xeoculturais, ao que se postula de inicio como sistema autónomo, o cal
por esta vía acaba promovido como sistema-único mediante unha especie
de falacia autonomista de tripla incidencia. En primeiro lugar, o sistema
literario sería autónomo en relación con outros produtos culturais
ou artísticos; en segundo lugar, seríao tamén en relación cos procesos
históricos, en especial cos de repercusión non estritamente nacional;
finalmente, seríao en relación con sistemas literarios alleos, tanto mediatos
como inmediatos na cartografía ancilar que a historia literaria incorpore
con sustento lingüístico, relixioso, administrativo, cultural ou doutra clase.
Apréciese que como ideoloxema de base, tanto se falamos de sistemas
fortes ou dominantes como se o facemos de sistemas non normalizados
ou dependentes, a ideación do sistema-único sublima o non-conflito
e interpreta o par autonomía-heteronomía non como unha escala con
graos, senón en termos absolutos (o que non é autónomo é heterónomo, máxima
idealista tan absurda como falaz). A inexistencia de conflitos intraculturais
(intraliterarios) e en especial interculturais (interliterarios), ou no seu
defecto a inatención deliberada aos mesmos, conxúgase cun teleoloxismo
darwinista destinado a explicar o éxito histórico e a dominación do
medio xeocultural por parte da literatura nacional lida como sistemaúnico. Isto que se comenta é perceptible na maioría de historias literarias
francesas, españolas, italianas...; en xeral, éo na historiografía literaria
que corresponde aos chamados estados-nación. Pero non é privativo dese
sector, pois por asimilación estamos perante unha pauta que caracteriza
012
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
igualmente a serie historiográfico-literaria de entidades nacionais non
soberanas en termos políticos.
Malia a transcendencia do anterior, non se detén aquí a repercusión
da falacia autonomista. O feito certo é que nela aparecen como
aproblemáticos e autónomos os propios factores sistémicos, un a un e
tamén nas súas correlacións de parte e de totalidade. Un exemplo apenas:
o consumo de produtos culturais ou, se se preferir, a lectura, pasa a verse
como a parte simétrica da comunicación literaria, suxeríndose na práctica
que a uns produtores autónomos (supostamente centrados nunha cultura
de sistema-único, para ser máis preciso) corresponden uns consumidores
tamén autónomos (monolingües e monoculturais nas súas escollas de
consumo/mercado). O mesmo podería indicarse moi en particular sobre o
repertorio e incluso sobre as institucións. Ambos factores poden chegar a
aparecer dotados dunha falsa autonomía absoluta, inexistente por moito
que se force a realidade histórica no tempo que for. Naturalmente, e isto é
o máis perturbador da serie de convencións conxugadas para a subsistencia
desa clase de historiografía autonomista, quen consulta conscientemente
e cun mínimo sentido crítico este modelo de historia literaria sabe que o
que está a ler non informa dunha realidade histórica documentable con
datos empíricos senón dunha abstracción na que só se menciona aquilo
que se pactou como existente e central en termos case sempre identitarios.
Óbvianse así, sen ir máis lonxe, a maior parte dos elementos heteroxéneos e
desestabilizadores do sistema. En particular, os asociados en orixe a sistemas
outros (as interferencias das que fala Even-Zohar como consubstanciais
á dinámica sistémica) e os que cuestionan a cohesión sistémica
(axencialidades non masculina, non heterosexual, non asimiladas en sentido
étnico ou cultural, insuficientemente nacionais, etc.). De se aceptar o símil,
resulta algo parecido a promover o estudo dun ecosistema sen prestar
atención á cadea trófica ou á diversidade biolóxica, ignorando entre outras
cousas a existencia da predación e da loita pola vida. Dito nos precisos
termos lotmanianos: intentar trazar a historia de calquera forma lingüística
—a poesía, por exemplo— de forma autónoma é equivalente a extraer a
participación dun instrumento nunha sinfonía e presentar esa extracción
como unha obra íntegra (Lotman 2000: 209).
Máis unha vez haberá que insistir en que o procedemento é o
activado sen maior xustificación metodolóxica previa para o estudo dunha
dada literatura x, sinaladamente se esa literatura se considera nacional polos
axentes que interveñen na preparación do proxecto e na súa concreción
discursiva. Isto non se limita ao plano da lingua nin equivale a unha
impugnación do denominado criterio filolóxico. En realidade, non é necesario
facelo se nos situamos en perspectiva sistémico-empírica. Por que? Pois por
darse unha incompatibilidade ben simple: unha historia do sistema literario
non pode operar con criterios que supoñan unha restrición do que hai (por
exemplo, lectores que len nalgunha lingua distinta á vinculada ao criterio
filolóxico, tradutores, ou editores que publican en máis dunha lingua;
e, desde logo, o mercado). Non desexo ocultar con estes razoamentos a
pretensión de activar un debate sobre alternativas viables a certas forma
de entender a tarefa historiográfica que, como mínimo, cabe cualificar de
textualistas e aínda textocentristas, alén de subordinantes. Isto último por
todo o que representa a tradicional imaxe da filoloxía ao servizo do Estado.
Pero tamén, previamente, pola tendencia esaxerada a interpretar que a
literatura non sexa outra cousa que o resultado da materialización artística
da lingua.
Galicia 21
Issue D ‘12
013
o caso galego
Arturo Casas
3
Pénsese na súa colaboración só
uns anos antes no volume 7 ensayos
sobre Rosalía (1952), onde Carvalho
prestara atención simultánea á produción galega e á produción castelá
da escritora, cun reparto case simétrico do número de páxinas dedicadas á primeira e á segunda, bastante
chamativo malia as obvias consideracións sobre o que aquel volume
colectivo significaba naquela altura
histórica.
Un exemplo revelador das moitas complexidades en xogo é a
introdución á Historia da literatura galega contemporánea de Carvalho Calero,
que comeza coas seguintes palabras: ‘Concibo nista obra a historia da
literatura galega como a esposición das realizacións e do desenrolo da fala
galega no orde literario’ (1981: 11). Ao fío da argumentación que desenvolve
este principio xeral (criterio filolóxico), o autor sopesa argumentos
colaterais para posibles ampliacións heurísticas derivadas da concreta
realidade social e cultural sobre a que vai informar. O razoamento de
base para a opción decidida a prol do criterio filolóxico é a lexitimidade
científica, que Carvalho non considera ao alcance doutras heurísticas,
se ben podería pensarse que tal criterio admitiría matices tratándose de
discursividades diferentes da historiográfica (a crítica ou a ensaística
por exemplo).3 Creo que Carvalho era consciente da evolución da
historia literaria en Europa (e da súa profunda crise) xa desde a etapa
de elaboración da súa tese de doutoramento, orixinadora de libros
como Sete poetas galegos e Aportaciones a la literatura gallega contemporánea,
ambos de 1955. No limiar a este último aparecen moi claras observacións
metodolóxicas sobre a tarefa do historiador literario. Tamén, por certo,
unha referencia ao ‘sistema literario’ (1955: 12), anecdótica só se calibramos
esta expresión sen termos presente a historia conceptual que hai detrás.
En xeral, na historiografía literaria galega posterior a Carvalho Calero a
asimilación do criterio filolóxico perdeu unha parte da entidade teóricocrítica por el considerada. Reiterarei aquí que o aspecto que máis me
interesa deste principio organizador da historia literaria é simplemente
un, o da asimilación acrítica do inmanentismo literario. Noutras palabras:
a consideración de que a historiografía literaria pode seguir sendo
textualista e pode permanecer abstraída do sistema/campo no que adquiren
significación social, cultural e política a produción, as tomas de posición,
os conflitos, a intervención, a institucionalización... e por suposto tamén os
textos.
Unha historia do sistema literario non equivale en ningún caso
a unha historia literaria tradicional na que a axialidade corresponda á
lingua, á nación, ao xenio literario ou a algunha variante individual ou
colectiva do que foi nomeado espírito. Nin en termos de delimitación do
obxecto de estudo —bastante máis amplo— nin en termos discursivos. A
historia do sistema literario ten de ser obrigadamente relacional: asume que
debe dar conta dunha serie de relacións configuradoras de redes (non só
autoriais, non só textuais). Isto é, decide informar do que en propiedade se
conceptualiza como sistema. No marco da discursividade iso derivará case
sempre en desuso de determinadas fórmulas e de certas narrativas máis ou
menos lineais e teleolóxicas. Entre outras razóns porque a historicidade
sistémica non pode entenderse só como atención a unha diacronía
pendente ou non de orixes e de resolucións emancipadoras, por demandar
de xeito ineludible, en fin, achegas descritivas do estado do sistema en
determinados momentos-fases (sincronía) ligados a un proceso histórico
aberto de causalidades e consecuencias sempre múltiples. Segundo o
indicado, unha historia do sistema presupón así mesmo distancia discursiva
cos usos epidícticos e avaliativos da linguaxe. Pero significa ante todo un
compromiso de coherencia metodolóxica no que nada se sitúe por riba da
realidade obxectiva sobre a que se informa nin á marxe dunha reflexividade
aclaradora do lugar (condicionantes, funcións, relacións...) no que se sitúan
tanto a disciplina historiográfica como os concretos suxeitos enunciadores
do discurso historiográfico. Na terminoloxía de Bourdieu presuporía por
Galicia 21
Issue D ‘12
014
o caso galego
Arturo Casas
4
Faltan traballos crítico-documentais sobre ese percurso e falta
unha panorámica parangonable coa
resolta por Beramendi (1993) para
a historiografía galega a partir de
1975. Sería preciso así mesmo deterse nalgúns elos desatendidos.
Por mencionar un caso concreto,
constitúe un material riquísimo
para a comprensión dos debates
historiográficos na Galiza anterior
ás Irmandades da Fala o Cuestionario
que Said Armesto presentou en
1914 para o acceso á cátedra de
Lingua e Literatura GalaicoPortuguesa na Universidad Central,
a primeira desas características no
estado. Trátase de 110 fichas nas que
detallou a comprensión histórica
dese dominio lingüístico e xeocultural e se ocupou de estabelecer
conexións comparatistas con outras tradicións literarias europeas,
non só as inmediatas. Agradezo á
Biblioteca da Fundación Barrié
as facilidades para a consulta do
Arquivo Said Armesto.
5
Malia o tempo transcorrido e
as moitas diferenzas contextuais,
resulta clarificador o Epistolario
a Fernández del Riego (2006) de
Carvalho Calero. Considérese
que, no plano da dedicación investigadora, a Historia da literatura
galega contemporánea foi resultado
dos anos pasados por Carvalho en
Lugo como director non oficial do
Colexio Fingoy (1950-1965). A tarefa deu comezo en 1953, tras a solicitude formal de Ramón Piñeiro e os
acordos previos do Grupo Galaxia.
tanto unha obxectivación participante que obxectiva á analista ao tempo que fai
o propio co obxecto de estudo.
A fin de evitar no posible interpretacións erradas do que se está
a argumentar, introducirei unha puntualización. Nada do dito significa
que non exista aínda un espazo epistemolóxico, académico e escolar para
a historia literaria de base nacional nin que, en consecuencia, todo deba
orientarse nun sentido posnacional. Significa en realidade outra cousa
ben distinta. Primeiro, que ese modelo non é o único que a día de hoxe se
ofrece como posible. E segundo, que é frívola a clasificación como historias
sistémicas ou historias dos sistemas culturais/literarios das que constitúen,
apenas, reformulacións da tradición historiográfica romántica ou positivista
por simple actualización do glosario consubstancial a eses modelos.
Retos e propostas para unha nova historia literaria galega
Os catro planos anunciados concretarémolos do seguinte xeito: 1)
explicación dos límites sistémicos ou de campo e das interaccións sistemaextrasistema e sistema-subsistema; 2) incorporación de todo o entendido
e catalogado como produto cultural, o que en lóxica funcionalista debería
supoñer tamén a introdución relacional do que Bourdieu definiu como
espazo dos posibles; 3) decisión sobre o modo apropiado de incorporar a
diacronía sistémica; 4) recondución do factor crítico que toda historia
cultural preasume desde o momento en que opera por selección e configura
o seu discurso como acción ou intervención.
O reto que desde unha perspectiva planificadora e de intervención
socio-semiótica teñen por diante os estudos galegos para o segundo decenio
do século xxi é decisivo. Neste marco gustaríame presentar algunhas
ideas que teñen a ver coa posibilidade de afrontar unha nova historia
literaria. No meu criterio, esta debera asentarse nun coñecemento crítico
en profundidade de dúas esferas: o propio curso da historiografía literaria
nacional a partir das achegas de Manuel Murguía e o debate teórico sobre a
historia literaria na modernidade e na posmodernidade.4 Asumo de porparte
que o proxecto entraría en concorrencia coas propostas historiográficas
prevalentes no momento actual, empezando pola de Ricardo Carvalho
Calero e chegando ás que viron a luz nos pasados anos 90 ou a comezos do
século xxi.
O fundamental redúcese ao seguinte: facer unha historia literaria no
tempo actual ten que supoñer unha alternativa marcada ao que supuxo a
maior parte da nosa tradición historiográfica. Primeiro, porque non tería
sentido o regreso a pautas (neo)positivistas destinadas ao rexistro de feitos/
acontecementos/epónimos; ese labor está feito e ben resolto en termos
xerais, se ben cabe esperar sorpresas cando se acometa unha investigación
sistemática da produción anterior ao Rexurdimento. Segundo, porque,
con contadas excepcións, a tradición historiográfica galega constituíuse
sen estabelecer un diálogo propedéutico suficiente que se beneficiase dos
cambios de paradigma que nas ciencias sociais e humanísticas se foron
sucedendo ao longo do século xx. Terceiro, porque un proxecto desta
índole deixou de ser asumible como tarefa individual e á vez carecería de
sentido o seu desenvolvemento por parte de grupos sen unha coordinación
rigorosa, proactiva e á vez flexible coas posibles discrepancias internas.5
A historia literaria só mantén algún sentido hoxe se incorpora
a conciencia da propia crise disciplinar, extraordinariamente
015
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
profunda, asume a inactualidade da maior parte dos procedementos
discursivos postos en uso pola historiografía tradicional (entre eles, o
da narratividade causalista e teleolóxica) e interioriza con naturalidade
a súa provisionalidade e continxencia. Só ten sentido se incorpora ao
tempo un bo programa para a coordinación de tarefas de investigación en
equipo e non oculta as probables contradicións internas entre discursos
sectoriais de autoría diversa. A historia literaria, como calquera outra serie
historiográfica, está obrigada a aceptar un carácter dinámico e dialóxico,
mesmo heterolóxico e non neutralizador do seu obxecto de análise,
no sentido dado por Georges Bataille (1970) a estas actitudes críticas
e hermenéuticas, sen contemporizar con ningún intento reanimador
de obsoletos discursos monolóxicos de explicación e sen pretender
homoxeneizar o que de seu é heteroxéneo. Isto último reintroduce un
asunto importante, o da distancia/compromiso do historiador en tanto
axente social e político, algo que non podo atender agora coa precisión
requirida, polo que remitirei ás análises de Antón Figueroa (2008,
2010: 15-52). Apelarei simplemente a un libro clásico de Norbert Elias,
Engagement und Distanzieung, publicado no orixinal alemán no ano 1983, e
que pivota arredor dunha pregunta fundamental de non doada resposta: que
posibilidades existen de que os científicos sociais manteñan inequívoca e
consecuentemente separadas as funcións de observadores e participantes
nos fenómenos e procesos que estudan? (Elias 1990: 28).
Para os catro retos heurístico-metodolóxicos mencionados, que
son interdependentes, propoño partir das consideracións que de seguido
desenvolverei, ordenadas de maneira correlativa á formulación dos propios
retos.
Topoloxía sistémica
En primeiro lugar, faise preciso concretar un modelo de topoloxía sistémica
adecuado que interprete con fiabilidade e rigor heurístico a totalidade de
datos efectivamente existentes no sistema cultural/literario, abandonando
pretensións parcializadoras entendidas ou non como garantes da cohesión
sistémica e sobre todo dunha cohesión identitaria que corresponde
resolver basicamente nos debates sociopolítico e ideolóxico, non na
práctica historiográfica. Dito doutra maneira: non é razoable nin eficaz
que un modelo sociolóxico-cultural describa só unha parte da realidade
da que aspira a dar conta e ignore a concorrencia sistémica sobre a que se
desenvolven as prácticas culturais, entre elas xa a lectura. E isto paréceme
que sexa así tanto se prevalece a idea de sistema en tanto espazo sociopolítico como se prevalece unha noción de sistema en canto conxunto
social, empregando a diferenciación proposta por Torres Feijó (2004). En
fin, resulta obvio que nada do anterior pode ser informado con rigor á
marxe da consideración da existencia dun conflito entre sistemas culturais;
o que por certo, nun ou noutro grao e con consecuencias tamén variables, é
a situación habitual de calquera sistema.
O protocolo normal, non obstante o anterior, é que a historia
literaria se desentenda desa clase de conflitos e das liminalidades
inducidas nas esferas institucional e individual, absténdose de describir
pormenorizadamente as forzas que participan na redistribución do capital
cultural en xogo ou que se manifestan dalgún modo na vida literaria.
Que se desentenda por exemplo de describir en termos empíricos cómo
Galicia 21
Issue D ‘12
016
o caso galego
Arturo Casas
6
Un posible estudo de caso en
relación con eses efectos de campo
sería o xeito no que se conciben e
organizan os suplementos literarios
en medios como Faro de Vigo ('Faro
da Cultura' e 'El Sábado') ou La Voz
de Galicia ('Culturas'), os dous de
maior tiraxe no país. Ou, tamén, a
concepción do que é propio do castelán e do que é propio do galego
en termos de cultura e de información cultural. Neste mesmo plano,
e por seguir concretando, é seguramente significativa a diferenza coa
que dous xornais do grupo editorial
Prensa Ibérica, Faro de Vigo e Diario
de Mallorca, elaboran nos suplementos culturais 'El Sábado' e 'Bellver'
respectivamente a información
sobre vendas de libros. O primeiro diferencia, por esta orde, entre
'Ficción', 'No ficción' e 'En galego'.
O segundo faino entre 'Ficció català', 'Ficción castellano', 'No ficció
català' e 'No ficción castellano'.
7
As cursivas empregadas obedecen a un dobre propósito. En
primeiro lugar, queren ser unha
chamada de atención sobre a clase
de vínculos que é habitual asumir
de xeito tácito e mecánico entre a
produción artístico-literaria e os
marcos nacionais, ou entre axencialidade e campo cultural, noutra
perspectiva. En segundo termo, e
isto xúlgoo primordial, aspírase a
subliñar o que de restritivo hai na
concentración autorial das historias
literarias, focalizadas tradicionalmente á sublimación dos autores
e obras máis representativos, lidos como patrimonio e trasunto
da nación. Obsérvese o inusual de
preguntas da clase das formuladas
por referencia non a creadores senón a outros produtores (Continúa)
interaccionan en Galiza os sistemas culturais galego e español. Ou en
que modo interactúan o sistema literario galego e a delegación sistémica
do sistema literario español (lectura, bibliotecas, institucións, premios,
crítica, tradución, librarías). Analizar ese marco debería ser no básico
analizar efectos de sistema/campo: que efectos concretos e de que clase se
cruzan entre eses sistemas?6 Pero raramente se atende esa esfera heurística
por parte dos historiadores literarios. É máis: o paradigma sistémico e a
socioloxía do campo cultural acaban case sempre priorizando como obxecto
de estudo sistemas/campos de inmediata identificación como realidades
nacionais, de forma que baixo a descrición empírica resulta doado
recoñecer vellas cartografías xeoculturais.
No caso das historias de literaturas nacionais consolidadas ou
en situación de dominio sobre unha área xeocultural ou lingüística
determinada, a desatención ao reparto e reaxustes do capital cultural
en xogo orixínase na minusvaloración social e/ou política da diferenza
cultural, a vinculada ás minorías, á inmigración, a exilios de natureza
política, incluído o da comunidade propia de se producir tal continxencia,
a diásporas de raíz étnica ou relixiosa, etc. E no caso das historias de
literaturas nacionais non normalizadas ou subalternas, prodúcese por
asimilación das pautas inscritas polas culturas hexemónicas na súa
autodescrición e por interpretar como indicio de debilidade ou como
cesión desestabilizadora no conflito cultural calquera atención no discurso
á cultura dominante. Esta opción conserva sen dúbida unha parte da
eficacia discursiva que alcanzou cando foi activada e testada ao longo
da segunda metade do século xix (Provenzano 2006). Outra cousa é que
resulte anacrónica na interpretación das alteridades, das desigualdades e
das liminalidades culturais, e sobre todo que sexa insuficiente en termos
heurístico-epistemolóxicos e en termos políticos.
A proposta de fondo aquí formulada, reitéroo, non significa unha
refutación do criterio filolóxico nin tampouco a renuncia á dimensión
nacional da historia literaria. Supón, si, unha rectificación do primeiro e a
articulación dunha combinación de escalas para a segunda, como mínimo
nunha primeira delimitación heurística que expanda o obxecto de atención
alén dos textos concretos e do metatexto nacional e saiba en fin dialogar
con disciplinas como a xeografía cultural, a socioloxía, a antropoloxía
cultural e simbólica, a economía e a teoría política.
O que se está a suscitar sobre o sistema literario galego é evidente
que se di sobre calquera outro. Isto permite enxergar de novo a enorme
complexidade dunha tarefa desta clase e demanda tamén precaución en
quen se ocupe destes asuntos, tan propicios á sobreinterpretación. Por
iso mesmo semellan pertinentes algunhas preguntas. Abre a porta o que
se está a desenvolver a unha incorporación da novelística de Pardo Bazán
á literatura galega? Obviamente, non. Ábrea á incorporación de Clarice
Lispector ou Angela Carter? Tampouco non. Pertencen estas narradoras
á historia da literatura galega? Non. E Rosalía de Castro como autora
de novelas e relatos en lingua castelá, pertence ela a esa historia? Non.
Pertencerían logo a unha historia do sistema literario galego? 7 Con certeza,
por canto as catro foron lidas e/ou editadas en versión orixinal ou traducida
por consumidores e produtores dese sistema, porque a súa produción
textual e non textual está/estivo no mercado e ten/tivo algunha incidencia
nos repertorios concorrentes no marco sistémico referenciado e porque
nalgúns casos (Pardo Bazán e Rosalía de Castro) a súa intervención como
prosistas tivo repercusións institucionais para o sistema.
Galicia 21
Issue D ‘12
017
o caso galego
Arturo Casas
do sistema: críticos, editores, tradutores, os propios historiadores ou,
por suposto e en primeiro plano,
xa os lectores. Alguén pregunta se
George Steiner, Erín Moure, Silvia
Bermúdez ou Jonathan Dunne pertencen ao sistema literario galego e á
súa historia recente?
8
Téñanse presentes as dúas
grandes tradicións sociolóxicas na
consideración do individuo, a weberiana e a durkheimiana, que a
socioloxía figuracional de Norbert
Elias aspirou a conciliar precisamente mediante a interacción e a
interdependencia, así como a partir
dunha comprensión procesual tanto da sociedade como do individuo
(o individuo non como situación
senón como devir). Neste sentido,
é fulcral o concepto de figuración en
Elias, relacionado a miúdo co de
campo social en Bourdieu (Brunet &
Morell 2001). En Luhmann, contrariamente, predomina unha visión
weberiana do individual. Para el, os
individuos, en tanto sistemas síquicos e corpos orgánicos, forman parte do contorno do sistema social.
O visto significa asumir que o sistema social do que se pretende dar
conta é, en termos de Niklas Luhmann, non unha organización (Organisation)
senón unha sociedade (Gesellschaft), o cal levaría a asimilar que os elementos
propios deste sistema social son as comunicacións e non os individuos como
suxeitos nin tampouco os seus roles sociais, motivo polo que os límites da
sociedade serían os límites da comunicación, sen implicacións territoriais.
Naturalmente, isto deberá entenderse por delimitación ao marco da teoría dos
sistemas en Luhmann, no que son fundamentais a clausura e a diferenciación
funcional do sistema, a autopoiesis —ou capacidade de producir en por
si os elementos constituintes do sistema— e a interacción entre sistema e
contorno, decisiva para a constitución do primeiro porque sen entorno do
que distinguirse deixa de ser posible a identificación do sistema.8 Pola propia
asistematicidade do contorno, a interacción System/Umwelt implica algo moi
relevante cando se decide trasladar este paradigma ao espazo dos sistemas
culturais, pois Luhmann nega de entrada que os sistemas outros localizables
no contorno dun sistema dado estabelezan relacións comunicativas directas
(intersistémicas) con este.
Evidénciase pois que o modelo sistémico-funcional de Luhmann é
máis restritivo que o de Even-Zohar. Este último conecta cun pensamento
culturolóxico, vinculado con Ernst Cassirer, no que a dimensión relacional
aspira a explicar fenómenos como os de interferencia cultural entre sistemas,
susceptibles segundo Even-Zohar de analizarse como regularidades, e, nese
sentido, obxecto do que expón como leis da interferencia cultural. Entre estas,
Even-Zohar (2005: 54-71) distingue tres principios xerais: i) a interferencia é
sempre inminente, ii) adoita ser asimétrica ou unilateral e iii) pode aparecer
con restrición a determinadas parcelas do sistema cultural e non a outras.
Advírtase en todo caso que, en realidade, a comparación entre Luhmann
e Even-Zohar resulta algo forzada a este respecto, dados os diferentes
obxectivos asumidos por un e outro teóricos. Luhmann teoriza sobre sistemas
sociais e entende que o sistema cultural forma parte deles, pero cando fala
de diferenciación funcional está moito máis pendente da identificación dos
diferentes sistemas sociais que da específica identificación dos que denomina
medios de comunicación simbolicamente xeralizados, entre os cales engloba a arte e a
literatura. Malia isto, na proposta que a partir de Luhmann elaborou a escola
empírico-sistémica alemá chegou a concretarse unha función específica para
a historia literaria (Maldonado Alemán 2006: 26).
O espazo dos posibles
Unha historia literaria sistémica activaría unha comprensión do fenómeno
literario non isolada da realidade histórico-cultural no sentido amplo desta
expresión. A literatura é unha serie cultural máis, que é absurdo reducir a
depósito da xenialidade individual creadora de mundos, estilos, discursos.
Complementariamente, a comprensión histórica da literatura como produto
cultural presupón unha restrición do usufruto epistémico exercido pola
filoloxía sobre o feito literario —en especial sobre os textos e sobre as
delicadas nocións de orixinalidade, autoría e contexto histórico— e unha
incorporación decidida da colaboración semiótica, estética, culturolóxica e
interartística.
A historia literaria non pode limitarse a concretar datos e
acontecementos, nin tampouco só as relacións efectivas e documentadas
entre os factores do sistema. Neste marco, a teoría dos polisistemas amosa
Galicia 21
Issue D ‘12
018
o caso galego
Arturo Casas
9
Tamén diferentes estratexias. En Raisons pratiques (1994),
Bourdieu conecta conceptualmente o espazo dos posibles co que
Foucault delimitou como champ de
possibilités stratégiques no que cada
obra concreta comparece nun sistema regulado de diferenzas e de dispersións ao que tamén se referirá
Foucault como episteme (Bourdieu
1999: 56). Resultan inmediatas nese
ámbito outras conexións conceptuais, por exemplo co paradigma
(Kuhn) e coa semiosfera (Lotman).
dependencia evidente de usos positivistas. O apropiado sería capacitarse
como disciplina semiótica e sociolóxica para entender o significado do que
Bourdieu denomina toma de posición e, por tanto, previamente, do espazo
dos posibles (ou das posibilidades) que en cada conxuntura se manifesta
en termos de continxencia e de alternativa. Isto último permitiría
catalogar con fundamento sólido o modelo historiográfico-sistémico como
funcionalista.
De ningún modo se está a falar de algo similar a unha historia
contrafactual. Para Bourdieu o espazo dos posibles é un sistema de
coordenadas que media de forma efectiva entre as disposicións e as
posicións ocupadas tal como unhas e outras se asocian a un habitus concreto.
Entón, que ofrece o espazo dos posibles como obxecto de análise diacrónica
para unha historia do sistema/campo? Bourdieu sinala, entre outras metas,
a constitución das traxectorias sociais de grupos de axentes, entendidas como
as series de posicións ocupadas en espazos sucesivos, en interdependencia
cos respectivos espazos dos posibles (tamén unha vía apropiada para
entender a lóxica do capital económico e simbólico en xogo e as estratexias
implicadas). Todo o anterior, por suposto, en relación coas diversas clases de
axentes que interveñen no campo e non só en relación cos autores. Entendo
que tan complexa tarefa, necesaria pero non suficiente como programa
historiográfico de base sistémica, carece de parangón no modelo teórico de
Even-Zohar.
Nos seus estudos sobre o campo literario, Bourdieu analizou en
correspondencia coa dialéctica entre oferta cultural e gustos do público
consumidor a existente entre as producións posibles e os actos produtivos
dos axentes no campo. O espazo dos posibles preséntase así como un
transcendental histórico, ‘un sistema de categorías (sociais) de percepción e
valoración, de condicións sociais de posibilidade e lexitimidade’ (Bourdieu
2004: 105) compartido como taboleiro do xogo por todos os axentes
participantes. Alén de resituar nocións como xenialidade, desinterese,
liberdade creadora, universalidade, imparcialidade, independencia de
xuízo crítico e outras próximas, isto presenta ao investigador literario
un cuestionamento de fondo sobre os obxectivos das súas formulacións
historiográficas. No básico, o interrogante é se o obxecto da historia
debe ser só o factual documentado ou debe ser iso mesmo vinculado ás
alternativas existentes nunha situación de campo dada. Resulta atractivo
en termos heurísticos, entre outras razóns, porque sitúa en paralelo varias
lóxicas e non sublima ningún causalismo automático e omnicomprensivo.9
Doutra parte, para o sociólogo francés, o sistema de posibles dista de ser
algo perceptible consciente e analiticamente na súa complexa totalidade
polos axentes do campo, polos seus protagonistas en directo.
As preguntas consecuentes non se fan esperar: pode de verdade
a investigación sociolóxica, a posteriori, concretar esa sistematicidade
dos posibles?, pode reconstruíla nalgún xeito a partir de sistemas de
oposicións?, debera ser o espazo dos posibles o obxecto, preferente ou non,
dunha historia literaria empírico-sistémica? As respostas de Bourdieu a esas
preguntas non só son afirmativas senón que ademais, na célebre conferencia
de 1986 en Princeton, defendeu que esa vía ofrece vantaxes claras sobre as
dúas grandes tradicións dos estudos literarios contemporáneos, a textualista
ou formalista e a contextualista ou marxista (Bourdieu 1999: 53-73), e tanto
nas súas aplicacións sincrónicas como nas diacrónicas. Alén do cal lembrarei
aquí, por se for precisa unha corroboración empírica, que Anna Boschetti
(2001), discípula de primeira hora de Bourdieu, organizou o seu estudo
019
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
sobre Apollinaire como homme-époque xustamente arredor dos posibles da
poesía francesa da etapa 1898-1918.
Na cultura galega, unha das fases históricas que mellor propiciaría
unha investigación rendible do espazo dos posibles como obxecto
historiográfico é a que vai da fundación das Irmandades da Fala á
sublevación do 18 de xullo contra a República. A etapa 1916-1936 ofrece
materiais abondos para unha descrición pormenorizada dese espazo en
diversos subcampos culturais, entre eles no literario. Na poesía daqueles
anos, por exemplo, dirimíuse unha loita de excepcional transcendencia
entre repertorios delimitadores de dous grandes espazos, un alleo
por completo á modernidade e outro proclive á súa activación e
desenvolvemento (Casas 2000). Tal loita, quizais menos intensa e percibida
que decisiva, foino tamén entre dúas lóxicas de campo e determinou
mudanzas definitivas na configuración do espazo dos posibles no campo
literario galego (Figueroa 2010). E isto malia a incidencia no mesmo da
guerra e da subseguinte ditadura. Unha proba tanxible foi a maneira na
que se cortocircuitou o acceso á edición pública da produción poética de
condición aparatosamente anacrónica, ben vizosa como mínimo até 1928.
Policronía dinámica
A opción por unha articulación periodolóxica asentada no que Even-Zohar
(1990) formulou como policronía dinámica ofrece garantías non desprezables
para unha historia do sistema literario. O primordial é o rexeitamento de
que só haxa sistema na sincronía, prexuízo asentado nunha lectura restritiva
do pensamento saussureano e do propio funcionalismo:
The system concept had, however, to undergo several modifications
in order to accommodate the conception of stratified heterogeneity.
Firstly, it became necessary to recognize that both synchrony and
diachrony should be admitted as systemic dimensions, and therefore
that the idea of system need not be exclusively identified with static
synchrony (but could be viewed as dynamic polychrony). (EvenZohar 1990: 87).
Existiría por tanto unha aplicación diacrónica da noción de sistema.
Tal aplicación é en realidade a que sustenta a consistencia heurística do
sistema como obxecto histórico e a propia aceptabilidade da historia do
sistema. Mediante o recurso á policronía dinámica Even-Zohar presenta a
conxunción sobre a que se ergue todo momento histórico: estar localizado
e fixado como data e asemade pertencer a unha serie de procesos que
o engloban e por suposto o superan en termos de simple cronoloxía.
A policronía ponnos sobre aviso: a descrición do estado de cousas (da
realidade sincrónica) e a narración dun continuo temporal (realidade
diacrónica) son opcións válidas para informar sobre o sistema cultural, pero
só unha combinación contrastiva de ambas está en disposición de ofrecer un
coñecemento de fondo sobre os cambios que afectan ao sistema.
En consecuencia, e segundo se asume tamén na semiótica da cultura
lotmaniana como semiótica histórica (Żyłko 2006), a información ten
que estar capacitada para correlacionar os fenómenos de duración ou
permanencia e os fenómenos de mudanza. A combinatoria descriciónnarración fornece de por parte mecanismos de seguridade limitadores
020
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
da tendencia omnicomprensiva e uniformizadora do relato historicista
tradicional e da autoridade homoxeneizadora do narrador-historiador.
Limitaría así mesmo a propensión causalista e a subsecuente ordenación
cronocausal da realidade documentada. Pero alén do anterior, obviamente,
a historia do sistema valida en sentido epistemolóxico a operación
historiográfica da comparación entre dúas (ou máis) situacións sistémicas.
Isto resulta de particular interese para a análise de redes, pois a simple
descrición do contraste ente situacións fundamenta un acto historiográfico.
A fin de dotar de concreción o indicado, pénsese simplemente no
sector institucional dun sistema literario determinado. Por exemplo, nunha
descrición comparada de tres momentos históricos do sistema literario
galego como 1923, 1951 e 1981 en relación limitada ao que Even-Zohar
define como institución (2005: 31). Unha descrición que como é lóxico
podería ampliarse (ou derivarse) a calquera outro factor do sistema, ao
repertorio, ou ao mercado se así se desexar. E que podería en fin abranguer
—debería facelo para garantir fiabilidade analítica— a totalidade sistémica:
os factores todos do sistema e o conxunto global de relacións existentes
entre eles nos anos mencionados. As fotografías das correlativas situacións
sistémicas (ou estados de campo) serían non-estáticas como descricións, por
canto a realidade sistémica e a metodoloxía do funcionalismo dinámico son
de modo irrrenunciable relacionais. Pero este carácter potenciaríase pola
simple introdución da comparación entre os tres momentos institucionais
sinalados e as xerarquizacións asociadas no plano das normas e os modelos.
E o propio acontecería de traballarmos co repertorio, o mercado ou o
sistema como totalidade.
Desde logo, tamén de facérmolo cos produtores e os seus produtos,
en aparencia protagonistas máximos —en tanto autores/as e obras—
da historiografía literaria tradicional e dalgunha das súas ferramentas
máis frecuentes. Por exemplo, das asociacións periodolóxico-estéticas
coñecidas como xeracións literarias, tan a miúdo formuladas como entidades
cohesionadas de principio a fin, sen que por parte ningunha compareza
unha análise relacional diacrónica que introduza referencias aos posibles
individuais e grupais nin asocie os primeiros con certas precondicións
sociais e económicas, como si fai en cambio unha análise prosopográfica
centrada nas biografías colectivas. A ese respecto é ao que Bourdieu falou
de traxectorias construídas (2004: 111).
Lugar da crítica na historia do sistema literario
Ningunha historia está capacitada para incorporar a totalidade referencial
da que pretende dar conta. A solución consiste adoito en habilitar algún
principio de selección crítica de referentes (axentes, repertorios, produtos,
acontecementos, institucións) como garantía dunha representación
suficiente da heteroxeneidade existente. Así, pois, o criterio de selección
—qué se incorpora e qué non— cobra un papel funcional de primeira
magnitude nunha historia literaria. Unha das consecuencias máis visibles
disto é a proposta explícita ou latente sobre a canonicidade dinámica, a
xeradora de modelos (Even-Zohar 1990: 19-20), sempre nas mans de quen
domina o sistema (Even-Zohar 2005: 48). Outra, a concreción derivada e
efectiva do canon, entendido como canonicidade estática.
Tamén neste aspecto, pois, unha nova historia da literatura galega
tería por diante unha tarefa complexa, na que as decisións teórico-críticas
021
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
sobre canonicidade pasarían en primeiro termo a través dunha relectura ou
reordenación do repertorio canonizado. De feito, ese sería un debate axial,
en particular nun campo historiográfico no que a canonicidade dos modelos,
vertebrada aínda polo que González-Millán (1998) denominou nacionalismo
filolóxico e tamén por certas macrometáforas nacionais (González-Millán
1995: 74), semella máis asentada e firme que a dos textos, isto é, que a do
canon propiamente dito.
Con todo, o asunto básico que a este respecto é pertinente introducir
é o da resolución do dilema que presenta unha proposta sistémica e empírica
da que se aspira a erradicar a concepción usual do valor (estético, literario),
en especial se este resulta codificado como elemento do repertorio que non
está permitido alterar (Even-Zohar 2008: 56) ou se existe a aspiración de
facultalo como universal e non continxente. Segundo sinalou Sela-Sheffy:
The crucial point about canonicity, thus understood, is the sense of
objectification it confers on such reservoirs, thereby naturalizing them
in a given socio-cultural order to the point they seem congenital,
concealing the struggles that determined them in the first place. (Sela-Sheffy
2002: 146, cursivas no texto).
Pierre Bourdieu dedicou un dos seus estudos máis pormenorizados
a asentar unha crítica social e antiidealista do xuízo do gusto. Fíxoo en La
Distinction, un libro de 1979, que culmina co post-scriptum ‘Elementos para
una crítica ‘vulgar’ de las críticas ‘puras’’ (Bourdieu 2006: 495-512). As
chaves fundamentais da súa argumentación, retomada con posterioridade
en diferentes momentos, residen na determinación social do valor estético
e na súa dependencia do habitus, entendido como engarce histórico do
individual no social. En perspectiva sociolóxica interesaría por tanto desarmar
a formulación do valor en termos de universalidade e de autonomía histórica
(Figueroa 2010). O verdadeiramente útil sería proceder á descrición dos
mecanismos interiorizados que son previos ao acto crítico consciente e
á sanción pre-discursiva do gusto. Segundo Bourdieu, tales mecanismos
son esquemas de percepción incorporados e adquiridos en cada historia
individual, que reproducen logo, nas prácticas sociais e culturais, estruturas
fundamentais de clasificación social. De aí a condición de estrutura estruturante
do habitus.
Por suposto, polo simple feito de selo toda historia crítica debería
asumir unha argumentación desta clase, que nin é exclusiva do punto de
vista empírico-sistémico nin tampouco delimita unha parcela estritamente
sociolóxica do que corresponde ver nunha análise do campo cultural. Ora
ben, a cuestión non pode reducirse a ese primeiro movemento de alerta,
segundo souberon intuír xa Mukařovský e algúns dos continuadores do seu
labor en Praga, de maneira moi especial Vodička. Só por mencionar poéticas,
modelos e producións textuais nun espazo sistémico, só por deixar de
mencionar outros entre os concorrentes, estase xa a aplicar unha proxección
da canonicidade. En propiedade, a canonicidade non se describe desde un
lugar epistémico ou axiolóxico neutro que logre abstraerse da incidencia
sociocultural e ideolóxica dalgunha postulación sobre algunha proposta de
canonicidade.
As propostas funcionalistas do estruturalismo checo aproxímaronse
nos anos trinta e corenta do pasado século a unha semiótica histórica do
tipo da que marcaría a partir de certa altura as investigacións de Lotman
e a escola de Tartu-Moscova. A segunda das tarefas principais da historia
022
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
literaria tal como a entendeu Vodička implicaba nas súas propias palabras
reconstruír a xerarquía dos valores na literatura dun espazo e un tempo
histórico dados (Vodička 1995: 29). A este propósito asumía premisas como
a da existencia dunha base social do gusto literario e das normas estéticas
nunha época determinada, se ben advertía a insuficiencia desa base como
explicación única da evolución da norma literaria. Unha tarefa que a
historiografía literaria sistémica ten na man asumir é xustamente a de poñer
en diálogo eses valores co que o propio Vodička explicaba como eficacia
literaria e extraliteraria das obras. E facelo ademais interconectando os
tempos históricos respectivos da produción e da recepción. Por esta vía
a historia literaria asumiríase a si propia (tamén) como unha historia dos
efectos e como unha historia crítica dos valores literarios, combinando en
consecuencia o movemento de alerta axiolóxica cun movemento de análise
cultural.
023
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
Obras citadas
ABUÍN GONZÁLEZ, Anxo & Anxo TARRÍO VARELA, eds., 2004. Bases
metodolóxicas para unha historia comparada das literaturas na península Ibérica
(Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).
BARBEITO, J. Manuel et al., eds., 2008. National Identities and European
Literatures / Nationale Identitäten und europäische Literaturen (Berna: Peter Lang).
BATAILLE, Georges, 1970. ‘Dossier Hétérologique’, Œuvres complétes (Paris:
Gallimard), t. II, 165-202.
BERAMENDI, Justo G., 1993. ‘Tres lustros para investigar dous séculos: un
desenvolvemento desigual’, en Beramendi 1993: 243-73.
__, coord., 1993. Galicia e a historiografía, en Semata. Ciencias Sociais e
Humanidades 5: 243-73.
BOSCHETTI, Anna, 2001. La Poésie partout. Apollinaire, homme-époque (18981918) (Paris: Éditions du Seuil).
BOURDIEU, Pierre, 1999. Razones prácticas. Sobre la teoría de la acción, 2ª ed.,
trad. de Thomas Kauf (Barcelona: Anagrama).
__, 2004. O campo literario, trad. e limiar de Carlos Pérez Varela (Ames:
Laiovento).
__, 2006. La distinción. Criterio y bases sociales del gusto, trad. de María del
Carmen Ruíz de Elvira (Madrid: Taurus).
BRUNET, Ignasi & Antonio MORELL, 2001. ‘Sociología e historia: Norbert
Elias y Pierre Bourdieu’, Sociológica 4: 109-30.
BUTLER, Judith, 2004. Lenguaje, poder e identidad, trad. de Javier Sáez &
Beatriz Preciado (Madrid: Síntesis).
CARBALLO CALERO, Ricardo, 1952. ‘Arredor de Rosalía’, en Pimentel
1952: 17-39.
__, 1955. Aportaciones a la literatura gallega contemporánea (Madrid: Gredos).
__, 1981. Historia da literatura galega contemporánea 1808-1936, 3ª ed. (Vigo:
Galaxia).
CASAS, Arturo, 2000. ‘A poesía galega entre 1916 e 1936’, en Villanueva &
Tarrío Varela 2000: 85-213.
__, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de base sistémica:
o sistema cultural como objecto de análise histórica no programa de
investigaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação
Internacional de Lusitanistas 10: 27-55.
024
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
__, 2010. ‘Iuri Lotman y la semiosis histórica ante el historicismo
(Un debate europeo del siglo xx)’, Interlitteraria 15 (1): 21-42.
Accesible en http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.
aspx?logid=5&id=cfdaf223-9bd2-448a-a9d7-43ea7eae2f20
__, 2011. ‘Antón Figueroa: Ideoloxía e autonomía no campo literario galego’, A
Trabe de Ouro 88: 601-11.
DE MARNEFFE, Daphné & Benoît DENIS (eds.), 2006. Les Réseaux
littéraires (Bruxelles: Le Cri – CIEL – ULB – Ulg).
DOLEŽEL, Lubomír, 1999. ‘Epistemology of the Prague School’, en
Macura, Schmid & Krehl 1999: 15-25.
DOZO, Björn-Olav & Bibiane FRÉCHÉ (2006). ‘Réseaux et bases de
données’, en De Marneffe & Denis 2006: 86-108.
ELIAS, Norbert, 1990. Compromiso y distanciamiento. Ensayos de sociología
del conocimiento, ed. de Michael Schröter, trad. de José Antonio Alemany
(Barcelona: Península).
EVEN-ZOHAR, Itamar, 1990. ‘Polysystem Studies’, Poetics Today 11 (1): 7-94.
Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ez-pss1990.pdf
__, 2005. Papers in Cultural Research (Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel
Aviv University). Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/
EZ-CR-2005.pdf
__, 2008. Ideational Labor and the Production of Social Energy. Intellectuals, Idea
Makers and Culture Entrepeneurs (Tel Aviv: Porter Chair of Semiotics., Tel Aviv
University). Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ezIntellectual_Labor.pdf
FIGUEROA, Antón, 2008. ‘Discourse on National Identity: Notes from
Galicia’, en Barbeito et al. 2008: 203-20.
__, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames: Laiovento).
GALAN, František W., 1988. Las estructuras históricas. El proyecto de la
Escuela de Praga (1928-1946), trad. de María Luisa Puga (México D.F.: Siglo
Veintiuno).
GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 1995. ‘Do nacionalismo literario a unha
literatura nacional. Hipóteses de traballo para un estudio institucional da
literatura galega’, Anuario de Estudios Literarios Galegos 1994: 67-81.
__, 1998. ‘O criterio filolóxico e a configuración dunha literatura nacional:
achegas a un novo marco de reflexión’, Cadernos de Lingua 17: 5-24.
__, 2000. Resistencia cultural e diferencia histórica: A experiencia da subalternidade
(Santiago de Compostela: Sotelo Blanco).
HOBSBAWM, Eric, 1997. On History (New York: The New Press).
025
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
IGLESIAS SANTOS, Montserrat, comp., 1999. Teoría de los polisistemas
(Madrid: Arco Libros).
LOTMAN, Iuri M., 1998. La semiosfera II. Semiótica de la cultura, del texto,
de la conducta y del espacio, trad. de Desiderio Navarro (Madrid: Cátedra &
Universitat de València).
__, 2000. La semiosfera III. Semiótica de las artes y de la cultura, trad. de
Desiderio Navarro (Madrid: Cátedra & Universitat de València).
LOURIDO HERMIDA, Isaac, 2011. As alternativas sistémicas da Historia
literaria en situación de conflito cultural. Desenvolvimentos teóricos e modelos de
renovación nos casos galego e quebequense, tese de doutoramento inédita, dir.
de Arturo Casas (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela).
MACURA, Vladimír, Herta SCHMID & Birgit KREHL, eds., 1999. Jan
Mukařovský and the Prague School / und die Prager Schule (Potsdam: Universität
Potsdam).
MALDONADO ALEMÁN, Manuel, 2006. ‘La historiografía literaria. Una
aproximación sistémica’, Revista de Filología Alemana 14: 9-40.
MIGUÉLEZ CARBALLEIRA, Helena, 2009. ‘Alternative Values: From the
National to the Sentimental in the Redrawing of Galician Literary History’,
Bulletin of Hispanic Studies 86 (2): 271-92.
PROVENZANO, François, 2006. ‘Un discours sur le champ:
l’historiographie littéraire. Le problème de l’efficace des pratiques
discursives’, COnTEXTES 1. http://contextes.revues.org/index99.html
SAPIRO, Gisèle, 2007. ‘Pour une approche sociologique des relations entre
littérature et idéologie’, COnTEXTES 2. http://contextes.revues.org/165
SHEFFY, Rakefet, 1999. ‘Estrategias de canonización: la idea de novela y
de campo literario en la cultura alemana del siglo xviii’, en Iglesias Santos
1999: 125-46, trad. de Amelia Sanz Cabrerizo. Accesible en http://www.tau.
ac.il/~rakefet/papers/RS-Estrategias.pdf
SELA-SHEFFY, Rakefet, 2002. ‘Canon Formation Revisited: Canon and
Cultural Production’, Neohelicon 29 (2): 141-59. Tamén accesible en http://
www.tau.ac.il/~rakefet/papers/Canon-formation-revisited.pdf
TORRES FEIJÓ, Elias, 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e
metodologia sistémica. Sistemas literários e literaturas nacionais’, en Abuín
González & Tarrío Varela 2004: 423-44.
VILLANUEVA, Darío, dir. & Anxo TARRÍO VARELA, coord., 2000.
Historia da Literatura Galega, vol. iii: O século xx. A literatura anterior á Guerra
Civil (A Coruña: Hércules de Ediciones).
026
Galicia 21
Issue D ‘12
o caso galego
Arturo Casas
VODIČKA, Felix, 1995. La historia literaria: sus problemas y tareas, trad. de
Desiderio Navarro (València: Episteme). Accesible en http://www.criterios.
es/pdf/vodickahistorialiteraria.pdf
ŻYŁKO, Bogusław, 2006. ‘La semiótica de la historia en los trabajos del grupo
de Tartu-Moscú’, trad. de Klaarika Kaldjärv, Entretextos. Revista electrónica
semestral de Estudios semióticos de la cultura: 6. Accesible en http://www.ugr.
es/~mcaceres/entretextos/entre7/zylko.htm
Galicia 21
027
Issue D ‘12
Article
Leopoldo Pedreira
Taibo, intuición
historiográfica e
virulencia crítica
Keywords
Lorena Domínguez Mallo1
Leopoldo Pedreira Taibo
Antonio Sánchez Moguel
Manuel Murguía
Anti-rexionalismo
Canon
Leopoldo Pedreira Taibo
Antonio Sánchez Moguel
Manuel Murguía
Anti-regionalism
Canon
Palabras
clave
Abstract
1
A autora elaborou este
artigo ao abeiro do proxecto
de Formación de Profesorado
Universitario (FPU) do Ministerio
de Ciencia e Innovación español.
Taking Leopoldo Pedreira Taibo’s book El regionalismo en Galicia (estudio
crítico) as its focus, this article investigates the cultural processes whereby
this author has been traditionally left out of canonical literary history in
Galicia. My analysis focuses on the history of this publication, its style and
content and on the various theories that help us understand its reception
in the late nineteenth century. The article’s objective, therefore, is to add
greater nuance to literary historiography in Galicia by revisiting the work
of Leopoldo Pedreira Taibo as one of its seldom mentioned agents, a literary
historian ahead of its time, whose vision and methodologies, had they been
given continuity, would have changed the contours of Galician literary
historiography in the twentieth century.
Resumo
Tomando como punto de partida El regionalismo en Galicia (estudio crítico) de
Leopoldo Pedreira Taibo, publicado en 1894, este artigo indaga no proceso
de edición cultural que deixou fóra ao seu autor dos nomes canónicos da
historiografía literaria galega do seu tempo. A análise lévase a cabo en varios
apartados: publicación e circulación da obra, contido e estilo, achegas teóricas fundamentais e recepción coetánea da mesma. Procúrase completar
un pouco máis así o retrato da historiografía cultural galega do momento
cun fío solto, Pedreira Taibo, que se nos revela como un crítico literario a
contracorrente e un historiador adiantado ao seu tempo en métodos e conceptos que, de teren tido continuidade, seguramente mudarían de xeito
substancial a historiografía literaria en Galicia.
Galicia 21
Issue D ‘12
28
Leopoldo Pedreira Taibo,
intuición historiográfica e
virulencia crítica
2
Arturo Casas. ‘Ricardo
Carvalho Calero, historiador
da literatura’. Relatorio inédito
presentado na semana das
Letras Galegas, maio de 2010,
Homenagem a Ricardo Carvalho
Calero no centenário do seu nascimento.
Organizada por: Assembleia de
Filologia, Gentalha do Pichel,
Fundaçom Artábria, Universidade
de Santiago de Compostela
e grupo de traballo para a
homenaxe de Carvalho Calero no
centenario do seu nacemento.
Hoxe en día non é estraño que persoas que investigan
a literatura ou a cultura propoñan recuperar autoras e
autores que, por unha razón ou por outra, non forman
parte do canon vixente. A historia efectiva defendida
por autores como Paul Ricoeur (especialmente en Temps
et récit, 1983) ou Mario Valdés, por exemplo, favorece
particularmente este tipo de recuperacións en tanto en
canto postula a necesidade de pensar a historia como un
proceso aberto de traballo (Valdés 2005: 129). Esta diferenza de formulación implica que se permita e mesmo
se promova o estudo de momentos, correntes, grupos,
institucións ou axentes que por algunha circunstancia se considera que non
recibiron a atención que requirían. Os ‘buracos negros’ da tradición convértense así en centros de interese deste tipo de práctica historiográfica e
examínanse áreas de actividade cultural tradicionalmente desfavorecidas ou
directamente ignoradas. En relación con esta liña de traballo, expoñía Arturo
Casas, o imperativo metodolóxico da historia cultural é dar conta non só das
opcións preponderantes e canonizadas senón tamén das alternativas que
houber no campo. E citaba tamén o que Żyłko constataba no pensamento
do último Iuri Lotman ao respecto: ‘la tarea principal de los historiadores
es exponer el pasado en su total complejidad. Deberían interesarse no sólo
en las soluciones históricas realizadas, sino tener en cuenta las posibilidades
‘cortadas’ no realizadas’ (Żyłko 2006, citado en Casas 2010: 38).
Parece viable e necesario extrapolar esta metodoloxía, que se vén
postulando para o estudo da literatura e do canon, ao estudo e revisión da
tradición historiográfica, dado que nela tamén hai baleiros e nomes esquecidos. Habituados ás cartografías do existente, deberiamos exercitar as
outras, as que amosan todos os camiños que non seguiron sendo percorridos. Considérese a relevancia que ten o feito de analizar neste caso non un
autor ou autora, logo do procedemento de ‘edición cultural’ (Lefevere 1997)
que poida ter padecido, senón produtores e produtoras de discurso. Se cada
escritora e cada escritor poden ser a causa de reformular un eixe de valor,
cada historiador/a ou crítico/a poden reconfigurar o xeito de produción
discursiva do seu tempo. A marxe de intervención é maior e, xa que logo, as
consecuencias da marxinación e esquecemento tamén o son.
Se falamos da tradición historiográfica da literatura galega, por exemplo, automaticamente pensamos en certos autores e obras fundamentais,
aqueles que se erixiron en referentes da codificación desa tradición. Pode
que cavilemos en referentes positivos ou negativos, en Ricardo Carvalho
Calero, pero tamén en Uxío Carré Aldao, ou mesmo, se focalizamos os
detractores da literatura galega, en Emilia Pardo Bazán. En relación con
isto, non parece fóra de lugar comentar que nunha conferencia impartida
en 2010 por Arturo Casas sobre o papel de Carvalho Calero como historiador da literatura, mencionáronse críticos que este consideraba de referencia
absoluta, entre os cales figuraba a propia Emilia Pardo Bazán.2 En calquera
caso, é bastante improbable que nun exercicio espontáneo de cita de autores
de referencia, e á marxe da súa contribución propiciatoria ou desfavorecedora de cara á construción dunha literatura propia e diferencial, pensemos
en Leopoldo Pedreira, un nome que parece borrado dunha tradición historiográfica na que puido deixar unha pegada fonda e indeleble, pegada
que, non obstante, non se produciu. Podería pensarse que esa omisión nun
momento de cita espontánea non é demasiado relevante, pero son precisamente estas operacións aparentemente banais de citar un ou dous
Galicia 21
Issue D ‘12
29
virulencia crítica
3
Entre estes traballos
conxuntos podemos anotar
por exemplo: La enseñanza de la
Geografía. Lo que es y lo que debe
ser en España, conferencia lida
en Madrid por Rafael Álvarez
Sereix e publicada no Boletín de la
Real Sociedad Geográfica, tomo xlv,
1903; Ensayo de Antología Geográfica,
Editor Ricardo Rojas, Madrid,
1910; e Atractividad geográfica, outra
conferencia a catro mans, na Real
Sociedad Geográfica de Madrid
(1913). Como traballos da autoría
exclusiva de Pedreira citamos
tamén Lo que es Bilbao y lo que
podrá ser a finales de siglo (Bilbao,
1902), Rudimentos de Geografía.
Primera parte. Preliminares y Europa
(A Coruña 1911) ou Descripción
de España. Nociones elementales de
Geografía nacional (C. 1915), entre
outros. (Couceiro Freijomil 19511953. Vol. iii: 54-55).
nomes representativos dun determinado campo de estudo as fiestras abertas
aos procesos de elaboración e transmisión da cultura e das ideas.
O sentido deste traballo é lembrar cal foi a contribución de Leopoldo
Pedreira á historiografía da literatura galega a partir da análise do, como
veremos, controvertido libro El regionalismo en Galicia (1894), pero tamén
indagar nas causas da súa exclusión da tradición historiográfico-literaria
galega, é dicir, nas razóns polas que hoxe o seu nome non está entre os das
figuras que citariamos cando falamos de historiografía literaria en Galicia.
A análise artellarase en catro apartados principais: publicación e circulación da obra, contido e estilo, achegas teóricas fundamentais e recepción
coetánea.
‘El regionalismo en Galicia (estudio crítico)’: publicación e circulación
El regionalismo en Galicia comprendía inicialmente unha serie de artigos
homónimos publicados na Revista Contemporánea, que xuntamente coa Revista
de España eran dúas publicacións de gran difusión no Madrid da época,
cunha nómina de colaboradores que incluía políticos, literatos, enxeñeiros
e personalidades varias. No que atinxe á Revista Contemporánea, o seu redactor xefe era Rafael Álvarez Sereix, Presidente Honorario da Sociedade
Xeográfica e autor con quen Pedreira coasinaría importantes traballos sobre
xeografía anos máis tarde.3 Esa era, de feito, a especialidade de Pedreira,
quen exerceu como profesor de Xeografía, en Canarias desde 1895, Baeza a
partir do 1898, Cuenca entre 1899 e 1906, e na Coruña, desde o 1907 onde
cesa por falecemento (Pasamar Alzuria & Peiró Martín 2002). Abondaría
talvez con aclarar aquí que no paso da prensa ao libro conxunto, Leopoldo
Pedreira inclúe a referencia ás críticas negativas que a súa serie de artigos
fora recibindo, para que reparásemos en que non estamos a falar dun autor
calquera, nin dun libro que pasara desapercibido.
Os artigos publicáronse quincenalmente entre o 30 de xullo de
1892 e o 30 de outubro do mesmo ano, logo houbo unha interrupción ata
decembro. Os seguintes dous artigos só saíron en setembro e outubro de
1893, despois dunha ampla paréntese que o autor atribuíu á falta de datos.
Previamente a esta paréntese, a sección pedreirana converteuse nun espazo
habitual da revista. A publicación conxunta de todos eses artigos en libro
chegou en 1894 precedida das críticas que foran recensionándoos na prensa.
As críticas negativas non fixeron cambiar de idea a Pedreira sobre a compilación senón todo o contrario, a xulgar polo feito de que incluíse unha nota
no propio libro dando conta daquelas que consideraba de maior entidade,
se ben argumentaba que estas proviñan de xentes de pouca ilustración ás
que citaba como curiosidade bibliográfica. Fosen estas críticas unha curiosidade bibliográfica ou non a criterio de Pedreira, este aseguraba así a retroalimentación, pois amosaba que lera as críticas recibidas e ousaba guiar os
lectores e lectoras para que puidesen atopalas. A prensa era neses momentos ante todo un medio para a polémica e a intervención social. Así o evidencian unhas palabras do propio Pedreira en relación coas temáticas que
deberían quedar fóra da creación poética:
la lucha por el gobierno tiene poco de poética, y puede llevarse á
cabo tranquilamente en los comicios, en la tribuna y, sobre todo, en el
periódico, sin necesidad de deslucir las colecciones de poesías, ni de
malgastar inspiraciones dignas de mejor causa (Pedreira 1894: 167-8).
30
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
Ese ‘sobre todo, en el periódico’ dá a medida do relevante que era
a prensa na creación de opinión social xa neses momentos. Os artigos de
Pedreira agrupados baixo o título de ‘El regionalismo gallego’ formaban
parte dese contexto de debate. O autor decidiu compilalos todos, agás o
décimo, que era unha especie de elexía traxicómica sobre a dexeneración
do rexionalismo, e que no libro foi substituída por unha xénese da propia obra. Pedreira aproveitou as acusacións de que o seu libro era froito da
mente do historiador español Antonio Sánchez Moguel ou de Emilia Pardo
Bazán para explicar a cartografía das súas ideas, así como para autoeloxiarse
en tanto en canto unha obra súa podía ser confundida con outra de tan
recoñecidas figuras. A comparación daba conta tamén do contexto de produción e difusión da súa obra, así como do seu ámbito de relacións. O discurso pedreirano era acusado de ser obra da elite coetánea no que se refería
ás polémicas rexionalistas e antirrexionalistas, unha cuestión de primeira
liña naquel momento (El Bachiller Sásk 1893: 1). Non quedaban lonxe o
discurso de ingreso na Real Academia da Historia de Sánchez Moguel (8
de decembro de 1888) e a resposta que ao ano seguinte publicou Murguía
(1889). O cometido do discurso de Moguel era, nas súas propias palabras,
expoñer: ‘las razones históricas en que pretenden fundarse los regionalismos catalán y gallego’ (Sánchez Moguel 1888: 8). No seo da súa argumentación atacábanse moitos dos principios e ideas sustentadas por Manuel
Murguía, en canto que cabeza visible do rexionalismo galego. Atacábaselle
tamén directamente polo feito de encabezar tal movemento desde a súa
condición de foráneo, argumento que retomaría Leopoldo Pedreira no libro
que analizamos. A resposta non se fixo esperar. Murguía publicou en 1889
un libriño titulado ‘El regionalismo gallego’, que desde a portada anunciaba
ser o compendio dunhas ‘ligeras observaciones’ ao discurso de Moguel. Saíu
a finais de ano se nos guiamos pola data do prólogo que o abre, asinado por
W. A. Insua a 17 de outubro. Esas ‘lixeiras observacións’ excedían mesmo en
lonxitude o discurso precedente, e partían da afirmación murguiana de que
non merecía unha resposta pero que, de non dála, podería parecer que non
era capaz de formulala. Por outra banda, Murguía anunciaba que ese era
o xermolo dun libro que algún día publicaría baixo o título de La provincia
gallega. Aínda que non dispoñemos de espazo para estudar aquí máis participacións nesta polémica, anotamos, para quen queira profundar ao respecto,
que Varela Jácome achegaba un nome máis á mesma: ‘En 1887 las manifestaciones de los escritores regionalistas gallegos dieron lugar a una encendida polémica. Manuel Murguía contesta a Juan Valera, en defensa de la
lengua y la literatura gallegas, y al discurso de ingreso en la Academia de la
Historia de Sánchez Moguel, en El Regionalismo gallego’ (1957: 404).
Contido e estilo
O comezo do libro é unha teoría sobre o rexionalismo, as súas causas, a
explicación de por qué non ten sentido que haxa tal en España e unha enumeración tanto dos seus aspectos positivos como dos negativos. Esta teorización e argumentación iniciais teñen cabida no seo dun capítulo de estrutura
circular que comeza e remata por remisión a unha cita de Miguel Morayta
na que se di que non hai nada máis fermoso que o amor á propia terra sempre que este non se utilice para sementar odios. Ese elemento paratextual
enmarca directamente o discurso no ámbito ideolóxico do antirrexionalismo, e a condición pechada e circular do capítulo reforza a argumentación
31
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
pola cohesión que demostra. Por outra banda, tamén dá forza á capacidade
argumentativa de Pedreira a súa exposición sistematizada de razóns a favor e
en contra daquilo que el afirma, ese compromiso á hora de anotar os aspectos positivos mesmo de algo que, para el, é un absurdo. Este procedemento
expositivo consegue dar unha aparencia de maior obxectividade e, ao mesmo
tempo, dificulta a posibilidade de intentar rebater os seus argumentos
mediante o eloxio de cuestións que el non cita. Non ten reparo, xa que logo,
nesta liña inusual de argumentar a favor e en contra, en discrepar do seu
mestre Sánchez Moguel cando afirma con convicción: ‘yo creo que la necesidad de la organización regional se impone como bastaría á demostrarlo la
existencia de tres tendencias que convergen en solicitar esa organización:
fuerismo, federalismo y regionalismo’ (Pedreira 1894: 283).
Nos Datos biográficos, escritos polos alumnos de Pedreira para honrar a
memoria do mestre, infórmasenos da gran polémica xerada polo libro. Dise,
textualmente: ‘dió lugar a muchas réplicas y controversias; levantando de
una parte, una tempestad de aplausos, y, de otra, las más acres censuras y
los epítetos más desaforados’ (vv.aa. 1915: 17). Non podía ser doutra maneira
tendo en conta a sátira desapiadada que fai Pedreira de integrantes do
canon literario galego como Francisco Añón ou Eduardo Pondal (Pedreira
1894: 231). De feito, nisto contrasta con Murguía, quen ao comezo do seu
Diccionario de Escritores Gallegos (1862) dicía que era inútil opoñerse a erros
cegamente admitidos. O esquecemento en que Pedreira está sumido a día
de hoxe pode significar que non lle faltaba razón a Murguía no que dicía,
aínda que sobre as razóns deste ‘olvido’ se falará máis adiante. Non obstante,
o que Pedreira afirmaba no seu libro era o seguinte:
Valor y valor á toda prueba, se necesita para dedicarse á la crítica leal
y honrada, cuando hay tanto juicio que rectificar, tanto error que
deshacer, tanto ídolo que destronar y tanto alevoso carro de la fama
corriendo á todo ruedo por esos mundos y amenazando con arrollar á
quien se atreva a detener su marcha triunfadora. (Pedreira 1894: 238).
Velaí dúas actitudes cara ao canon e cara a unha tradición literaria,
dous xeitos de proceder desde dúas ideoloxías, rexionalista e antirrexionalista. Cómpre matizar, talvez, que o antirrexionalismo de Pedreira se centra fundamentalmente no eido político, pois os seus esforzos en aras da súa
declarada responsabilidade crítica implican, ao meu ver, un certo respecto
pola cultura e a literatura galegas. Estamos a finais do século xix, momento
no que o rexionalismo pretende crear unhas bases para a súa doutrina, entre
as cales a literatura era un piar fundamental, e nesta liña, sabemos que a
forza dunha literatura como elemento de cohesión social radica, como a
de calquera outro elemento de unión, no recoñecemento de certos referentes básicos. Podemos pensar, como exemplo un tanto manido, na tríada
do Rexurdimento, Rosalía de Castro, Curros Enríquez e Eduardo Pondal.
Naquel momento, no que esta literatura estaba aínda botando a andar, cumpría reforzar máis ca nunca un canon que servise como eixe para a tradición futura. En palabras de Figueroa, ese campo social da segunda metade
do xix e comezos do xx posuía ‘un poder de mitificación sorprendente pola
súa rapidez e pola súa forza nos casos, por exemplo, de Rosalía, Curros e
Pondal, convertidos en emblemas’, quérese dicir, en piares que sustentaban a incipiente creación do campo (2010: 59). Non interesaba, polo tanto,
unha voz que xerase debate en torno ao canon. Non obstante, o discurso
pedreirano, a pesar do seu antirrexionalismo declarado, non supuña unha
Galicia 21
Issue D ‘12
32
virulencia crítica
4
A propósito da valoración
que Pardo Bazán fai de Rosalía
de Castro é moi elucidativo Elias
Torres (2002).
verdadeira desactivación do canon, senón unha expurgación do mesmo.
Poderiamos concluír, a partir disto, que o seu antirrexionalismo é de índole
marcadamente política e tamén que, se ben descoñecemos a intención
profunda de Pedreira ao escribir estas páxinas, non parece que poida simplificarse a cuestión ata o punto de equiparar antirrexionalismo e neutralización do canon. Ao longo do libro non hai só ataques de índole política
senón tamén avaliacións literarias non sustentadas nin única nin principalmente nese eido. Pedreira autoimponse un exercicio crítico ‘responsable’,
no sentido de que non dubida en afirmar a valía de autores e autoras que
son iconas do rexionalismo, como Rosalía de Castro, Curros ou Aureliano J.
Pereira. Vexamos o que di a propósito deste último:
Pereira tiene talento, instrucción, ingenio, sinceridad y nobleza.
Tendremos verdadera satisfacción en contender con él, bien convencidos de que, cualesquiera que sean las ideas que nos separen,
siempre coincidiremos en un punto que une á todos los hombres de
honor: procurar la investigación de la verdad y el bien de los hombres, último fin de los esfuerzos del escritor y del artista (Pedreira
1894: 198).
Pero este tipo de apuntamentos e mesmo a declaración de ser ‘imparcial y justo’ (Pedreira 1894: 231), ou de dedicarse ‘a la crítica leal y honrada’
(Pedreira 1894: 238), non suporían en si mesmos razón abonda para sustentar a hipótese proposta, isto é, a posibilidade truncada de que o seu autor
fixese ‘avanzar’ exponencialmente a historiografía e a crítica literarias no
seu tempo. O verdadeiramente decisivo á hora de facer esta valoración é
a súa achega metodolóxica aos estudos literarios cando o seu obxecto de
estudo, a literatura galega, é unha parte do movemento que ataca. Atopamos
afirmacións do tipo:
¿Cuál es el valor y significación de esta poesía popular? Hénos aquí
en presencia de una cuestión tan debatida como mal planteada. Las
ideas políticas por una parte; el afán de innovación por otra; la estravagancia, la pseudo-filosofía; mil causas, en suma, han contribuído á
hacer ininteligibles y empalagosos los problemas recentísimos de la
división de la literatura en culta y popular, y de la excelencia de una
sobre la otra. (Pedreira 1894: 81).
Obsérvese a contradición que suporía concluír que o autor procura a
desactivación do canon cando alén da súa ideoloxía intenta intervir sobre os
métodos de crítica e estudo con reflexións e achegas que poderían ser útiles
tamén aos seus contendentes. Volveremos sobre isto.
Hoxe parece moito máis evidente que as derivas desactivadoras do
canon eran outras; por exemplo, por máis que Pardo Bazán exaltase a valía
de Rosalía de Castro, a preeminencia que lle daba aos Cantares e que creou
escola era en si mesma un elemento de desactivación moito máis poderoso
que as críticas de Pedreira, porque no menosprezo de Follas Novas subxacía a imposibilitación da literatura galega para o universal e imperecedeiro.4 O alto capital simbólico de Pardo Bazán no campo cultural español,
que lle daba unha certa autoridade no debate rexionalista e antirrexionalista importada desoutro espazo, ou a publicación de traballos de persoeiros da cultura galega en revistas madrileñas son claros indicios da situación
dependente do espazo cultural galego na altura. Estas cuestións non deben
33
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
pasarnos desapercibidas á hora de ler, interpretar e valorar achegas como
a de Pedreira, que a pesar do seu carácter antirrexionalista, contiña novas
propostas á hora de traballar que non foron adoptadas por ninguén, precisamente polo carácter marcado do autor neste contexto ideolóxico. Non
pode obviarse o feito de que existían dúas faccións na pugna da construción
nacional: rexionalistas e antirrexionalistas, e que Pedreira pretendía participar na elaboración do discurso canonizador literario que estaba en mans
dos rexionalistas aínda formando parte da tendencia contraria. Ese paradoxo que supuxo a súa condición de antirrexionalista interesado na literatura galega deixábao fóra das canles canonizadoras da historiografía do
momento, pola súa heterodoxia en ambos bandos.
O elemento discursivo predominante en El regionalismo en Galicia é a
sátira. Xa que logo, o texto queda máis próximo á crítica do que á historia
literaria, mantendo o marco historiográfico. De feito, os propios alumnos
de Pedreira falan del como dun crítico e el mesmo reflexiona sobre o papel
que desenvolve nese eido, como cando afirma que a súa misión é discernir
o individual do xenérico e tópico (1894: 222). Non obstante, esa adscrición
de feito e de palabra non abonda, pois aínda que actúa, ante todo, como crítico literario, a súa obra presenta derivas historiográficas difíciles de obviar.
Identifícanse certos elementos textuais propios do discurso historiográfico: as habituais sinécdoques (‘lingua de Rosalía’, 139; ‘lingua de Macías’,
124; que serven para naturalizar a relación lingua-autores, canon-tradición
literaria); a importación de capital simbólico (‘Es Ballesteros el Cervantes
del Renacimiento Gallego’, 127); ou tamén a comparación dos propios autores canonizados entre si. Incorpora, así mesmo, referencias inexcusables da
época: o ‘tópico da infertilidade’ derivado do verso de Lope, ‘Galicia, nunca
fértil en poetas’; e o ‘tópico da non imposición’, que nega que a lingua castelá fose imposta en ningún momento e considera que se fixo predominante
dun xeito natural. Logo presenta outros trazos que son claramente atribuíbles ao discurso historiográfico ou crítico pero que xa non son tan comúns
ou nada comúns: indagar nas causas do éxito de determinados autores ou no
xeito en que están a ser canonizados; incidir na recepción das obras, número
de edicións e premios recibidos; incluír a referencia a críticas negativas que
foron saíndo a respecto da súa propia obra; crear referentes positivos e negativos internos á propia tradición. Este último punto parece necesario contrapoñelo á metodoloxía da condesa de Pardo Bazán (1888), polo que amosa
de especificidade no traballo pedreirano de expurgación e non neutralización do canon. Pardo Bazán caracterizouse por inverter o valor afirmativo
dos referentes positivos, como Macías, na historia da literatura galega. Ela
tomaba un referente admitido como positivo con carácter xeral e reinterpretaba o seu éxito como síntoma dunha carencia ou dunha debilidade de quen
o colocaba nun lugar de mérito. Así, Macías sería un símbolo para os galegos
e galegas en tanto en canto estes e estas recoñecesen no seu final tráxico o
que lle esperaba á propia Galicia. Leopoldo Pedreira, en cambio, o que fixo
foi identificar unha serie de individuos enxalzados pola tradición que el relacionaba cunha literatura pésima, como o cura de Fruíme ou Añón, e no polo
oposto colocaba outras figuras que valoraba moi positivamente, como Rosalía
de Castro. Non se trataba de utilizar os referentes invertindo o seu valor,
senón de erixilos en lugares dunha cartografía cos seus puntos fortes e débiles, pero unha cartografia, e esa é a cuestión, que podía funcionar autonomamente, aínda que non sempre o fixese
Ata aquí expuxéronse trazos do discurso historiográfico no que se
fundamenta o texto, pero cómpre ver tamén de qué xeito Pedreira se serve
34
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
dun estilo discursivo propio moi diferente do de todas as outras obras historiográficas próximas a el no tempo para así agudizar a súa crítica e amenizar
o seu discurso. Ter un estilo marcado, unha serie de estratexias retóricas
específicas é relevante para obter máis ou menos capacidade de influencia
no lectorado, e así: 1) o ton da obra pode constituír un elemento de desautorización do propio discurso, aínda que esa non fora a intención, e por tanto
non podemos obvialo; e 2) o estilo pode condicionar tamén a propia técnica
historiográfica na medida en que, por exemplo, obrigue a buscar elementos ao servizo da sátira que se realiza. Hayden White afirmou, ao tratar dos
clásicos historiográficos, que deben estudarse os elementos literarios do seu
estilo como ‘cruciais, e non soamente subsidiarios, na súa técnica historiográfica’ (2003: 136, a tradución é miña).
Entre os elementos do estilo literario de Pedreira chaman a atención os vocativos (‘lector querido’, 139), o metadiscurso (‘Historiemos’, 139),
a intertextualidade con obras literarias, os alcumes, os neoloxismos (‘historicidios’, 76, ‘bardomanía’, 218), a incorporación de ideas que non teñen
nada que ver coa materia pero que parecen xurdidas ao fío da escrita, a contraposición, o diálogo e mesmo a autodenominación de ‘traxicomedia do
rexionalismo’ (268). Todos estes recursos converten o texto en algo lúdico
e poden agudizar a crítica exposta. Nesta liña explícase a súa maneira satírica e intertextual de verbalizar o obxectivo que perseguía cos seus escritos
sobre o rexionalismo: ‘El sano deseo de acabar con las caballerías regionalistas que traen trastornados muchos cerebros’ (Pedreira 1894: 15).
Non obstante, alén dos trazos característicos do seu discurso historiográfico e da orixinalidade do seu estilo, as achegas máis potentes do
libro de Pedreira son as reflexións teóricas e os apuntamentos metodolóxicos inscritos na mesma, unhas reflexións que ían por diante dos seus coterráneos e só próximas a historiadores da altura de Taine (1828-1893). Ten
o mérito de explicar a importancia da literatura popular como elemento
que se argüía para sustentar unha continuidade entre a literatura medieval e a decimonónica nun momento no que poucas persoas se interesaban
por esa materia (de feito, esta conexión entre o medievo e o decimonónico
non terá a importancia historiográfica que evidentente require se falamos
de ‘construír’ identidade, ata tempo despois cando os cancioneiros sexan
ben difundidos). Tamén reflexiona sobre o que é propiamente esta poesía
popular (unha temática da que nese mesmo ano sairía un estudo monográfico de Manuel Núñez González), o humorismo, os temas que se poden tratar na poesía, as utilidades da poesía para diferentes disciplinas, a noción
de clásico, as causas do xurdimento dun movemento literario, a misión do
historiador e mesmo o que un século despois del chamamos horizonte de
expectativas. Centraremos a nosa análise nalgunhas destas contribucións.
Achegas teóricas fundamentais ao método de traballo historiográfico
Pedreira enuncia dun xeito moi simple cal é o cometido do historiador e
do crítico, que considera común a ambos: ‘La misión del historiador y la
del crítico es señalar lo típico y genérico en cada caso y evitar que se confunda con lo mudable e individual’ (Pedreira 1894: 222). Non obstante, esta
idea aparentemente simple ten unha aplicación complexa, pois tamén foi
Pedreira quen dixo que todo movemento literario nacía, ben por necesidade do pobo, ben por reversión a un momento anterior, e que había movementos que non podían explicarse circunscribíndose só á historia literaria.
35
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
Se continuamos esmiuzando os alicerces teórico-historiográficos da
súa obra, cómpre anotar tamén que se desmarca no que atinxe á teorización
sobre o que é poesía popular das teses que o relacionan cunha cuestión de
autoría, e afirma que esa condición devén doutros trazos:
Conste, pues, que la índole de la poesía popular no pende de la calidad del autor, sino de los sentimientos que en ella se expresan, que
han de referirse á LO GENÉRICO EN EL ESPÍRITU HUMANO, y
han de estar revestidos con forma sencilla, clara y concisa que ayude
al entendimiento y á la memoria (Pedreira 1894: 86).
O autor fai, polo tanto, unha serie de observacións relacionadas co
definitorio desta clase de poesía, coas súas utilidades non exclusivamente
literarias e coa pertinencia do seu estudo que exceden con moito unha mera
intención descritiva do rexionalismo e acadan o valor de pensamento teórico sobre a cuestión.
Máis claramente aínda acadan a condición de reflexión historiográfica os apartados nos que se propón o método bio-bibliográfico de exposición nos traballos sobre literaturas rexionais:
Para conocer estos monumentos literarios, que es en suma lo único
que quedará en pie de los actuales regionalismos y también la única
manifestación concreta que en la actualidad nos ofrecen, creemos
que se debe seguir un método biográfico-bibliográfico, por ser punto
menos que imposible establecer géneros y hacer exactas clasificaciones cuando se estudian por primera vez objetos tan complejos como
son las creaciones artísticas (Pedreira 1894: 77).
Neste fragmento percíbese claramente, tanto a ideoloxía antirrexionalista de Pedreira, como a súa preocupación metodolóxica á hora
de desenvolver a actividade historiográfica e crítica. A súa observación
das dificultades de introducir clasificacións rigorosas nun ermo discursivo denota a súa plena conciencia á hora de traballar nun campo desatendido. A súa oposición manifesta ás ideas políticas rexionalistas non coarta
a súa vontade de proceder con rigor no ámbito de estudo escollido, mesmo
se ese rigor para el ten cabida no método biográfico que, como é sabido,
facilita unha perspectiva ahistórica do feito cultural e a súa conseguinte
despolitización.
No que atinxe á noción de horizonte de expectativas (Jauss 1967), tan
presuntamente moderna, a idea subxacente a esa noción vén de moito atrás
e está bosquexada en Pedreira. E antes ca en Pedreira, en H. Taine (1963),
pero iso non merma a relevancia de termos na nosa historiografía un autor
que se movía en coordenadas historiográficas tan innovadoras, que cando
falaba do xeito de avaliar El Maestre de Santiago afirmaba que só podía facerse
tendo en conta unha serie de cuestións entre as que anota a época, a xuventude do autor, os gustos do momento, a influencia de determinados escritores, etc. Polo seu indubidable interese reprodúcese o fragmento no que fala
destas cuestións, a pesar da súa extensión:
El examen de El Maestre de Santiago es algo más difícil que un trabajo
de crítica retrospectiva, es una exhumación; hay que desenterrar la
época en que fue escrito, la juventud del autor, los gustos que dominaban entonces y la influencia que ejercían determinados autores,
36
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
aún no olvidados hoy, pero ya pasados de moda. De no proceder así en
el juicio de este poema, es imposible comprenderlo, porque en las primeras obras de los artistas aparece siempre –por muy superiores que
ellos sean- el sello de la imitación, pero imitación entusiasta y exagerada que abulta extraordinariamente las cualidades características que
distinguen la factura del modelo imitado.
Es preciso, pues, retrotraernos á la época en que se leían á todo
pasto los novelones de Sué, las obras de Hugo, tan sublimes como
monstruosas, y los libros de Dumas, tan largos como innumerables, y
se aplaudía el Tenorio, tan popular como desatinado, y surgían poetas
más ó menos melenudos, más ó menos pálidos, pero siempre tétricos,
trágicos, fúnebres, lúgubres, eróticos, hórridos, exóticos… románticos.
Entonces era cosa natural y comunísima un poema de ciento setenta
páginas en cuarto, espeluznante narración de inauditos crímenes y
portentosos milagros, mezcla de todo lo divino y todo lo humano, abigarrado conjunto de hechos y personajes, en el que desfilaban ‘desde
la altiva princesa á la que pesca en ruín barca’, reyes, favoritos, caballeros, bandidos, monjes, gitanos, traidores, héroes, niños robados,
amantes envenenados, doncellas seducidas, trasgos, fantasmas, buhos
espantosos, lechuzas agoreras, árboles misteriosos y mil y una zarandajas agrupadas sobre la consabida decoración de castillo solitario, selva
umbría ó bosque tenebroso. (Leopoldo Pedreira, 1894: 143-4).
Con respecto á expurgación do canon, os procedementos que segue
Pedreira son os de explorar as causas dunha fama segundo el inmerecida,
como fai para desautorizar o enxalzamento de Pondal. Di que as causas
do seu éxito se reducen a dúas: o bo xuízo que lle mereceu a Pardo Bazán
e que proviña dun eloxio que el mesmo lle fixera á literata, e a escuridade
dos seus versos, que dificulta tanto a comprensión como a crítica dos mesmos. Precisamente Pondal é un dos exemplos que María López-Sández
(2008) utiliza, nun artigo sobre a importancia da recepción no impacto
social do texto literario, para referirse ao cultismo que afasta a certos autores da recepción masiva, autores que son catapultados á fama, non obstante,
por cuestións institucionais. Vemos aquí ao Pedreira crítico denunciando
un xeito de proceder que pode dar preeminencia a figuras que segundo
el, e desde o punto de vista máis estritamente estético, non a merecen. Na
mesma liña de traballo sobre o canon introduce o autor afirmacións sobre
certas composicións que considera que están chamadas a formar parte das
antoloxías da literatura galega no porvir. Tómalle así o pulso ao canon, preconfigúrao, contribúe a darlle forma.
A recepción coetánea de ‘El Regionalismo en Galicia (estudio crítico)’
Centrémonos agora na recepción do libro que popularizou a Pedreira na
vida literaria do seu tempo e que escureceu o seu legado a posteriori. Xa vimos
o que anotaban os seus alumnos nos Datos biográficos, parémonos agora nas
críticas que el mesmo reseña. Das catro críticas que el cita no libro, só puidemos localizar dúas, a de José Barreiro en Galicia. Revista Regional, e a asinada
como ‘El Bachiller Sásk’, que Pedreira identifica con Manuel Casás, en La
Voz de Galicia. Reproduzamos a nota na que dá conta das críticas recibidas, de
interese polo que di e polo xeito en que o di:
37
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
89. Todos los ataques que se me han dirigido con motivo de mis trabajos sobre El Regionalismo en Galicia proceden de gentes sin ilustración, casi invisibles desde las alturas de mi desprecio, y que, en
buena cuenta, no merecen, por sus artículos, ni la nota de aprobados
en retórica. Citaré, como curiosidad bibliográfica, los dos artículos de
D. José Barreiro en la revista Galicia (Coruña, Mayo y Junio de 1893);
el de D. Manuel Casás, publicado en La Voz de Galicia (La Coruña 10
de Marzo de 1893), y el de D. Galo Salinas, en el Diario de Avisos (La
Coruña 15 de Enero de 1893). También aludió a mis artículos Blanco y
Negro, revista ilustrada (Madrid 27 Mayo 1893), un escritor revolucionario que tiene la nariz y las intenciones torcidas de resultas de meterlas noche y día en los anales de Ruiz Zorrilla (Pedreira 1894: 298-99).
Ambas críticas son moi ilustrativas do clima xerado por El regionalismo en Galicia. A de Barreiro confórmana dous artigos en dous números
consecutivos da revista Galicia titulados ‘Nuestros críticos I y II’, e o que
chama atención deles é que se centran case exclusivamente nun só crítico,
Leopoldo Pedreira, a quen acusa, desde o comezo, de ser un crítico arbitrario, de escribir con graves erros de sintaxe e léxico e de atacar figuras, coma
a de Añón, que ‘es hoy un símbolo y una bandera en torno de los cuales se
agrupan los secuaces del regionalismo’ (Barreiro 1893: 711). Pola súa parte, a
crítica de Manuel Casás, logo dunha disertación sobre a importancia de evitar a crítica compracente para frear a proliferación de enxendros na literatura galega, acusa a Pedreira de ser un monicreque de Sánchez Moguel para
vingarse de Murguía polo seu gran discurso sobre o rexionalismo. Coloca
así El regionalismo en Galicia no horizonte interpretativo que lle corresponde,
no dos discursos rexionalistas e antirrexionalistas que invadían o panorama
das letras naquel momento e que xeraban un clima de rivalidade entre os
representantes dun e doutro bando.
Lido o ingreso na Academia da Historia de Sánchez Moguel (de
decembro de 1888), recoñécese a conexión íntima entre as ideas do mestre
e as de Pedreira, expresadas por ambos dun xeito similar. Esa semellanza e
a polémica aberta entre rexionalistas e antirrexionalistas, así como os dardos cruzados publicamente por Sánchez Moguel e Murguía, dan pé certamente a ese tipo de acusación. Non obstante, os argumentos do mestre
que Pedreira corrobora e reproduce restrínxense todos aos ámbitos histórico e político, e mesmo neste plano non hai unha identificación total entre
as ideas de ambos, como remarca Pedreira cando ao referirse á necesidade
dunha organización rexional, anota que aquel ‘peca también de absoluto
en sus afirmaciones antirregionalistas’ (Pedreira 1894: 283). Noutra orde
de datos, non nos consta que Sánchez Moguel investigase a fondo a literatura galega, como fixo coa española, da que impartiu clases, mentres que o
núcleo de El regionalismo en Galicia, e a base da súa importancia como obra
concreta, é o seu tratamento da literatura. Pode argumentarse aínda en contra do servilismo atribuído a Pedreira esta afirmación:
Respeto y quiero mucho á mis maestros; pero por honra de ellos y
dignidad mía no ocultaré nunca las divergencias de opinión que de
ellas me separen. TODO MINISTERIALISMO ME REPUGNA;
PERO EL MINISTERIALISMO DE CÁTEDRA ME IRRITA,
PORQUE ATACA LA HONRADA INDEPENDENCIA DEL
ALUMNO Y PROSTITUYE LA MAJESTAD DE LA CIENCIA
(Pedreira 1894: 283).
38
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
Esta afirmación podería confundirse cunha excusatio non petita de non
ser polo contexto que a dota de autoridade. Forma parte do último capítulo
do libro, no que se desbotan ideas forza do rexionalismo e se expoñen os
diversos tipos de antirrexionalismo que coñece o autor. Desmárcase unha a
unha desoutras tendencias e expresa as discordancias con cada un dos seus
mestres para concluír afirmándose nun antirrexionalismo específico e particular representado por el mesmo que denota un individualismo difícil de
asimilar a ningún maxisterio.
Retomando as críticas publicadas sobre os textos de Pedreira, a
recensión do libro en tanto que publicación conxunta que sae no Boletín
Bibliográfico da Revista Contemporánea en maio de 1894, asinada por E.F.,
resalta os valores excepcionais de Pedreira como crítico e tan só lle censura
a rudeza de certos ataques persoais dos que di, non obstante, que seguen as
modas da época.
Fóra destas críticas do libro, aínda temos outros indicios e constatacións do rexeitamento que Pedreira xeraba nos círculos rexionalistas.
Dísenos no propio libro que Curros Enríquez se negou a darlle información biográfica, algo que o autor achaca a que desconfiara da súa imparcialidade e competencia para xulgalo (Pedreira 1894: 295). Máis indicativa aínda
da exclusión susodita é a censura exercida por Xesús Rodríguez López
sobre o prólogo que Pedreira escribira para a segunda edición da súa obra
Cousas de mulleres (1895). O poeta admite que modificou ese prólogo ‘por
temor a las iras de los aludidos no contra él sino contra mi obra’ (Rodríguez
López 1996: 55). O prólogo orixinal incluía unha mofa a certas comparacións hiperbólicas de autores galegos con outros foráneos feitas por críticos
rexionalistas para importar capital simbólico. Trátase dunha desautorización moi na liña do autor que é ao mesmo tempo unha desautorización dos
críticos que sustentan esas comparacións e un rebaixamento dos autores
implicados. As prevencións de Rodríguez López son moi esclarecedoras do
clima de rexeitamento dos rexionalistas cara unha figura que non comungaba coa compracencia dos críticos rexionalistas cara a todo aquilo que
puidera engordar e fortalecer o canon en elaboración e que tampouco se
preocupaba de espertar simpatías no bando antirrexionalista.
A exclusión de Pedreira da comunidade crítica e historiográfica
que estaba xestionando os valores canónicos da literatura galega parte
polo tanto de dúas causas: o seu cuestionamento do canon en elaboración
e a súa ideoloxía antirrexionalista. Ambos motivos levaron a que os axentes literarios rexionalistas fixeran o posible por excluílo como interlocutor
autorizado na súa construción canonizadora, imagolóxica e rexionalista da
literatura galega, ao fin, o que Pedreira pretendía era precisamente establecer un diálogo con estes axentes, mentres que eles o exclúen do proceso
e poden asimilar o seu discurso ao doutros autores cun capital simbólico
maior, como Sánchez Moguel (Murguía respóndelle a este, por exemplo,
pero non a Pedreira). No tocante ao seu cuestionamento do canon atopámonos novamente de fronte coa idea de tradición. Pensamos na tradición como
algo homoxéneo, sen fisuras, ou cando menos sen grandes contradicións
internas. É o mesmo que acontece cos presuntos alicerces dunha nación.
Trátase de que a sociedade asimile unha idea común do que vén ser esa
nación ata recoñecerse na imaxe creada e que esta pareza unha descrición
de algo preexistente. E cando falamos deste tipo de facturas identitarias
e imagolóxicas, do propio canon literario ou da tradición literaria sempre
pensamos nese xeito homoxéneo, sen contradicións, porque toda imaxe ou
construto identitario busca ser cohesionador dos seus integrantes.
39
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
Se extrapolamos esta idea, aquí aplicada á tradición literaria, á tradición da historiografía literaria galega obteremos o mesmo resultado.
Concederlle estatuto interlocutor na elaboración do canon a Pedreira,
citalo e dar a coñecer a súa obra sería un xeito de aumentar a visibilidade da
súa achega, de publicitalo: concederlle unha voz, mesmo en diferido noutras
obras suporía, en suma, un xeito de ‘proliferación indirecta’ do seu labor
(López Sández 2008).
No extremo oposto, asimilar este autor e a súa obra aos discursos de
Sánchez Moguel e Pardo Bazán derivaba nunha invisibilización a medio e
longo prazo. Anótese, como complemento do anterior, o feito de que se a
sociedade está artellada en discursos que se cruzan, e é relevante a efectos de análise cal é o discurso hexemónico do momento (neste caso o político); a produción das obras vén condicionada por eses cruces discursivos.
Só así se entende a publicación dentro de obras dedicadas ao rexionalismo
de amplos estudos literarios, coma no caso de Pedreira ou, aínda que non
é comparable, no de Alfredo Brañas. Pois do mesmo xeito que eses cruces
discursivos inflúen na produción da obra, tamén o farán, necesariamente,
na recepción da mesma. A ideoloxía antirrexionalista de Pedreira sería,
segundo todos os indicios, o motivo central de exclusión do autor como partícipe da creación da historia da literatura galega. Os seus xuízos quedarían
adscritos a un autor contrario á ideoloxía dominante entre os críticos da
literatura galega, e por iso, desbotados. Só acaban sendo admitidos a diálogo
os xuízos de persoas cunha posición moi forte no espazo cultural, como a
de Pardo Bazán. Condenado á marxinalidade, Pedreira nin sequera intentou buscar aliados antirrexionalistas, porque entre eles estaría unha autoridade como ela, pero tamén a ataca no libro. Converteuse así no excluído por
antonomasia do diálogo intertextual entre as obras historiográficas e críticas coetáneas, tan só recoñecido como fonte primaria polo padre Blanco.
Outros autores cítano sen darlle maior importancia á súa obra ou adscríbeno de xeito case anecdótico ás polémicas rexionalistas. Uxío Carré Aldao
(1903), Antonio Couceiro Freijomil (1928), Benito Varela Jácome (1951 e
1957) ou Ricardo Carvalho Calero (1955 e 1963) cóntanse entre os que o
citan nalgún momento, sen proseguir no entanto ningunha das súas achegas
e sen establecer un diálogo efectivo con el, condenándoo a non ser máis que
un nome nunha nota de rodapé.
Conclusións
Leopoldo Pedreira foi un estudoso que puido facer avanzar exponencialmente os métodos e o pensamento teórico na investigación historiográfica
galega do xix e comezos do xx, pero que a endogamia da crítica conseguiu
ocultar. A súa voz postulaba un debate en torno ao canon, unha retroalimentación entre o estudoso da literatura e as críticas ao seu traballo, a filiación ideolóxica do propio discurso, un particular estilo argumentativo (con
aspectos positivos e negativos de todo, con man aberta para a acuñación de
neoloxismos, con ironía) e expositivo (moldeado pola sátira). Pero a pesar de
todo o que tiña de novo a súa proposta, de todo o seu potencial renovador,
o seu ámbito de relacións non abondou para dotalo de autoridade alén da
intervención coetánea. Nos círculos antirrexionalistas non puideron impulsar a súa capacidade de influencia porque o que el pretendía era un diálogo
crítico cos creadores do discurso rexionalista, que o excluían de tal posibilidade e que nin se molestaban en rebatelo, condenábano á invisibilidade
40
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
de filialo a Sánchez Moguel ou Pardo Bazán, dúas persoas de longa sombra;
mentres que, simultaneamente, nos círculos rexionalistas o excluían polo
seu antirrexionalismo declarado, invisibilizado no seo desoutros maxisterios xa citados, sen querer darlle a oportunidade dese diálogo. Non deixa de
ser significativo que o único persoeiro que lle outorga un papel de auténtica preponderancia no seu libro non sexa galego. A ideoloxía, obviamente
determinante na produción dunha obra, vemos que o é tamén na súa recepción e impacto. Os indicios de negación de información ou de censura de
escritos son só unha parte do que puido ter lugar. A súa asimilación a outros
discursos deveu invisibilidade, ao fin e ao cabo outros antirrexionalistas
como Sánchez Moguel ou Pardo Bazán non pretendían, como el, inserirse
na cerna da construción do discurso diferencial da literatura galega, abondáballes con manter baixo control as pretensións dos rexionalismos periféricos. As aspiracións de Pedreira e as súas capacidades foron borradas, sen
deixar apenas pegada, da historia. E, non obstante, o xeito de escribir de
Pedreira e parte da súa metodoloxía serían recuperables hoxe, por exemplo,
no eido da revisión do canon, un proceso aberto por moitas correntes novas
e que pode alimentarse tamén da agudeza deste autor.
Este artigo amosa unha característica do proceso de constitución
dunha tradición: a exclusión do diverxente, a homoxeneidade intrínseca
á súa elaboración. E, no entanto, as contradicións internas poderían ser as
táboas de salvación dunha disciplina, a historia literaria, que vén atravesando unha crise desde os anos setenta do pasado século. A admisión da
historia da literatura e do canon como discursos ideolóxicos, froito dun proceso de construción e interpretación do que se quería ser por parte dunha
elite autorizada e endogámica, permitiría a renovación real e dinámica da
disciplina, por canto o poder e a necesidade de interpretación das accións
humanas por parte dos estudosos é algo que nunca desaparecerá. Leopoldo
Pedreira podería ser o comezo dunha contrahistoria, pero non como discurso anexado á tradición historiográfica literaria galega recoñecida, senón
como material de base para a reelaboración da propia disciplina. As lecturas
diverxentes que se fan concorrentes para dar unha visión aberta, suxeita a
interpretación por todos os interesados.
41
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
Obras citadas
BACHILLER SÁSK (Manuel Casás), 1893. ‘Soliloquios Literarios’. La Voz de
Galicia 3501 (10 de marzo de 1893): 1.
BARREIRO MEIRO, José,1893. ‘Nuestros críticos’. Galicia, Revista Regional
11: maio de 1893, 659-665; 12: xuño de 1893, 705-711.
BLANCO GARCÍA, Francisco,1894. ‘La literatura regional de Galicia’,
en Francisco Blanco García. La literatura española en el siglo xix. Parte tercera: las literaturas regionales y la hispano-americana (Madrid: Sáenz de Jubera
Hermanos). 215-265.
BRAÑAS, Alfredo, 1889. El regionalismo. Estudio sociológico, histórico y literario
(Barcelona: Jaime Molinas Editor).
CALVO LÓPEZ, Manuel, 1996. ‘Introducción’, en Rodríguez López, Xesús
(1895). Cousas das mulleres. Edición facsímile comentada (Lugo: Servicio
Publicacións Deputación Provincial de Lugo).
CARRÉ ALDAO, Uxío, 1903. La literatura gallega en el siglo xix (A Coruña:
Librería Regional de Carré).
CARVALHO CALERO, Ricardo, 1955. Aportaciones fundamentales a la literatura gallega contemporánea (Madrid: Gredos).
__,1963. Historia da literatura galega contemporánea (1808-1936) (Vigo: Galaxia).
CASAS, Arturo, 2010. ‘Iuri Lotman y la semiosis histórica ante el historicismo (Un debate europeo del siglo xx)’. Interlitteraria 15 (1): 21-42.
COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio, 1928. ‘El idioma gallego’, en F. Carreras
y Candi, dir. Geografía general del reino de Galicia. Tomo I: Generalidades
(Barcelona: Casa Editorial Alberto Martín). 161-327.
__, 1951-1953. Diccionario bio-bibliográfico de escritores (Santiago de Compostela:
Bibliófilos Gallegos). Vol. III: 54-55.
E.F.,1894. ‘El Regionalismo en Galicia, estudio crítico, por D. Leopoldo
Pedreira’. Revista Contemporánea 444: 440-441.
FIGUEROA, Antón, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames:
Laiovento).
JAUSS, Hans Robert, 1967. ‘La historia literaria como desafío a la ciencia
literaria’, en Hans Ulrich Gumbrecht et al., eds. La actual ciencia alemana:
seis estudios sobre el texto y su ambiente, tradución de Hans U. Gumbrecht &
Gustavo Domínguez León, 1971 (Madrid: Anaya).
LEFEVERE, André, 1997. Traducción, reescritura y la manipulación del canon
literario (Salamanca: Ediciones Colegio de España).
42
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
LÓPEZ SÁNDEZ, María, 2008. ‘A importancia dos fenómenos de recepción para o impacto social do texto literario. Dous casos paradigmáticos da
literatura galega: Rosalía de Castro e Otero Pedrayo’. Liquids 2. http://www.
uv.es/liquids/articles/MariaLopezSandez.pdf. [Consulta 05/11/2012].
MURGUÍA, Manuel, 1862. Diccionario de Escritores Gallegos (Vigo: Juan
Compañel Editor).
___, 1889. El Regionalismo Gallego. Ligeras observaciones por Manuel
Murguía al discurso leído por el señor D. Antonio Sánchez Moguel en
su Recepción en la Real Academia de la Historia de Madrid (Habana:
Imprenta y Papelería ‘La Universal’ de Ruiz y Hno).
PARDO BAZÁN, Emilia, 1888. De mi tierra (A Coruña: Tipografía de la Casa
de Misericordia).
PASAMAR ALZURIA, Gonzalo & Ignacio PEIRÓ MARTÍN, Diccionario
Akal de historiadores españoles contemporáneos (1840-1980) (Tres Cantos, Madrid:
Akal): 471.
PEDREIRA, Leopoldo, 1892-1893. ‘El regionalismo en Galicia’. Revista
Contemporánea 400-406 (30 xullo-30 outubro 1892), 409 (15 decembro 1892),
427 (16 setembro 1893), 430 (30 outubro 1893).
__1894. El regionalismo en Galicia (estudio crítico) (Madrid: Establecimiento
tipográfico de La Linterna).
RODRÍGUEZ LÓPEZ, Xesús, 1895. Cousas das mulleres. Prólogo de
Leopoldo Pedreira (Madrid: Imprenta de Ricardo Rojas).
SÁNCHEZ MOGUEL, Antonio, 1888. Discursos leídos ante la Real Academia
de la Historia en la recepción pública de D. Antonio Sánchez Moguel (Madrid:
Imprenta de la viuda de Hernando y ca).
TAINE, Hippolyte, 1963. Introducción a la Historia de la Literatura Inglesa
(Buenos Aires: Aguilar) [Tradución de J.E. Zúñiga da Introdución da súa
Histoire de la Littérature Anglaise publicada en 1864].
TORRES, Elias, 2002. ‘Como sair do cerco. A legitimaçom galeguista da
Literatura Galega por Carvalho Calero e a génese da sua centralidade no
campo da crítica literária’, en Teresa López e Francisco Salinas, ed. Actas
do Simposio Ricardo Carvalho Calero, Memoria do Século (A Coruña: Asociación
Socio-Pedagóxica Galega e Universidade da Coruña): 31-66.
VALDÉS, Mario, 2005. ‘Historia de las culturas literarias. Alternativa a la
historia literaria’, en Beltrán Almería, Luis e José Antonio Escrig, comp.,
2005. Teorías de la historia literaria (Madrid: Arco): 123-218.
VARELA JÁCOME, Benito, 1951. Historia de la literatura gallega (Santiago de
Compostela: Porto y Cía Editores).
__, 1957. ‘La prosa en Galicia en el siglo xix’, en Guillermo Díaz Plaja, dir.
Historia General de las Literaturas Hispánicas (Barcelona: Barna). Vol. IV, 2ª
parte, 385-422.
43
Galicia 21
Issue D ‘12
virulencia crítica
VV.AA., 1915. Datos biográficos de D. Leopoldo Pedreira Taibo. Publicados por iniciativa de un grupo de alumnos, como homenaje a la memoria del llorado
maestro (A Coruña: Talleres Gráficos de La Voz de Galicia).
WHITE, Hayden V, 2003. El texto histórico como artefacto literario y otros escritos
(Barcelona: Paidós).
ŻYLKO, B., 2006. ‘La semiótica de la historia en los trabajos del grupo
Tartu-Moscú. Entretextos. Revista electrónica semestral de Estudios semióticos
de la cultura: 6 http://www.ugr.es/~mcaceres/Entretextos/entre7/zylko.htm
[Consulta 29/05/2010].
044
Galicia 21
Issue D ‘12
Article
Unha nova volta
ás cartografías da
cultura galega:
lecturas
posnacionais,
lecturas relacionais
Kirsty Hooper
Warwick University
Keywords
Postnational
Relational reading
Caribbean Cultural Theory
Atlantic
1
Palabras
clave
Posnacional
Lectura relacional
Teoría cultural caribeña
Atlántico
Abstract
1
Este artigo parte dunha sección
do primeiro capítulo do meu libro
Writing Galicia into the World: New
Cartographies, New Poetics (Liverpool:
Liverpool UP, 2011).
In an essay published in the Anuario de Estudos Literarios Galegos in 2006, I
reflected on the possibilities of the ‘postnational’ as a point of departure for
a theoretical and methodological reassessment of Galician cultural history.
The present essay returns to the questions raised in that article from a
more critical perspective, exploring the potential for Galician Studies of
an alternative model of ‘relational readings’ inspired by the work of the
Caribbean scholars Edouard Glissant and Stuart Hall.
Resumo
Nun ensaio publicado no Anuario de Estudos Literarios Galegos en 2006,
cavilaba sobre as posibilidades do ‘posnacional’ como punto de partida
para unha revisión teórica e metodóloxica da historia cultural de Galicia. O
presente ensaio retorna ás mesmas cuestións, pero desde unha perspectiva
máis crítica, explorando a posibilidade para o campo dos estudos galegos
dun modelo alternativo de ‘lecturas relacionais’, inspirado no traballo dos
estudosos caribeños, Edouard Glissant e Stuart Hall.
Galicia 21
Issue D ‘12
45
Unha nova volta ás
cartografías da cultura galega:
lecturas posnacionais, lecturas
relacionais
Kirsty Hooper
2
Gilles Deleuze e Felix Guattari,
Thousand Plateaus. As traducións das
citas do inglés ao galego son miñas.
3
Segundo tamén se pode ler
no primeiro capítulo de Writing
Galicia, o meu punto de partida era
a comparación de dous modelos
cartográficos para a identidade
cultural galega. Examinei dous
exemplos literarios, fixándome na
xustaposición en cada caso dun
mapa, imaxe representativa dun
modelo cartográfico da identidade,
cun leito de morte como imaxe
simbólica do cambio xeracional. En
primeiro lugar, a Carta geométrica de
Galicia de Don Domingo Fontán,
que vixía o momento catártico da
gran novela oteriá Arredor de si,
cando Don Bernaldo, ao morrer,
mostra o mapa ao seu sobriño e
revélalle a terra que representa. En
segundo lugar, o A-Z, o rueiro de
Londres empregado como modelo
por Xesús Fraga na súa epónima
colección de contos, que empeza
co encontro do camareiro Mateo
co ancián Faustino Cainzas, que
estaba a morrer nas aforas de
Londres por non saber navegar
nin as rúas, nin moito menos
a sociedade londinense. Neste
traballo xa argumentei que a
xustaposición nas dúas obras do
mapa e do leito de morte reflectía
cómo a transición dunha xeración
a outra tamén debía implicar un
traslado: unha transformación tanto
do noso entendemento do mundo
como da nosa localización nel.
O mapa está aberto e é conectábel en todas as súas
dimensións; é separábel, reversíbel, susceptíbel de
modificación constante. Pode ser rachado, invertido,
adaptado a calquera tipo de soporte, pode ser revisado
por un individuo, por un grupo, ou por unha formación social. Pode ser debuxado nunha parede, concibido como unha obra artística, construído como un
acto político ou como unha meditación [...] Un mapa
ten múltiples entradas, en comparación co trazado, que
sempre volta ‘ao mesmo’.2
Nun artigo publicado no Anuario de Estudos Literarios Galegos en 2006,
reflexionaba sobre as posibilidades que eu vía no concepto do posnacional
como modelo crítico para facilitar o desenvolvemento dunha revisión teórica e metodolóxica no ámbito dos estudos galegos. Este concepto dirixíase
sobre todo ao proxecto da deconstrución do vencello naturalizado entre
nación e cultura, que até o de agora ten alicerzado o principal modelo de
resistencia ao centralismo estatal, tanto en Galicia como nas demais nacións
do Estado Español.3 Concretamente, neste artigo partía das limitacións
identificadas na xa clásica teorización de Xoán González-Millán, na que
reflexionaba sobre a mudanza dun nacionalismo literario a unha literatura nacional. Tendo ben presente o traballo do propio González-Millán (2002: 33),
no cal teorizaba que até comezos do século xxi a literatura e cultura galegas foron presa dunha ‘presión nacional’, eu propuña unha nova estratexia
de achegamento á historia cultural de Galicia a través dun xogo de prácticas de lectura que dei en denominar ‘lecturas posnacionais’ (2006: 69).4 O
elemento chave destas prácticas foi facilitar a distinción entre o punto de
articulación dun texto e as diversas posicións desde as que se pode practicar a lectura. Tal estratexia, suxería eu, podería achegar un modelo non só
para ler os textos contemporáneos escritos desde unha perspectiva abertamente ‘posnacional’, senón para buscar novas aproximacións a textos escritos durante a época de formación da nación. Deste xeito, a lectura en clave
‘nacional’ pode ser matizada por outros discursos diversos, contraditorios e,
até o de agora, tamén invisíbeis.
A proposta, formulada, con moita esperanza e non menos temor, deu
lugar a unha ampla gama de respostas críticas, a maioría delas abondo xenerosas. Moitas dialogaban co concepto do ‘posnacional’, ben para refinalo e
aplicalo a outros contextos, ben para criticalo ou suxerir paradigmas alternativos. No presente estudo, propóñome cavilar outra volta sobre aquel
concepto problemático das lecturas posnacionais, á luz das respostas críticas
que xerou, co obxectivo de reconsiderar tanto as súas limitacións como as
súas posibilidades de aplicación. Sigo coidando o termo ‘lectura posnacional’ problemático, debido á súa función como paraugas dun xogo complexo
de prácticas críticas e teóricas. Neste sentido, percibo dúas áreas fundamentais de conflito: en primeiro lugar, a condición semanticamente saturada dos
dous elementos que conforman o termo: o ‘pos’ e o ‘nacional.’ No segundo
lugar, o feito de que o paraugas cobre dous proxectos distintos, non sempre harmonizables entre si: a incorporación aos estudos galegos de corpos e
identidades marcados pola diferenza (ou sexa, os non-universais), e a localización de Galicia e dos estudos galegos nun contexto global. Na primeira
parte deste artigo, revisarei as respostas críticas á proposta posnacional e
repararei nas implicacións respectivas do ‘pos’ e do ‘nacional.’ Na segunda
parte do ensaio, trazo outro modelo complementario de análise cultural,
Galicia 21
Issue D ‘12
46
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
4
Manteño este termo en
galego mesmo nos meus traballos
académicos en inglés por dúas
razóns: por unha banda, para
sinalar que, ao tempo que conecta
con modelos interdisciplinarios, é
unha estratexia enunciada desde
unha posición cultural e lingüística
específica; e por outra, porque
considero o galego unha lingua
tan apropiada para a teoría como o
inglés.
que se cadra nos axude a puntualizar (non digo resolver) algúns dos aspectos máis conflitivos do modelo orixinal.
Deconstrución do pos/nacional
Moitas das críticas do artigo orixinal que xurdiron dentro da filoloxía
galega se centraban nas connotacións semánticas dos termos ‘pos’ e ‘nacional’, e por suposto, na combinación de ambos. Porén, e a dicir verdade,
‘posnacional’ é un termo conflitivo en calquera contexto. O termo foi popularizado por Jürgen Habermas, quen o usara para teorizar a desconexión
da cidadanía e a identidade nacional á luz dos movementos masivos de
poboación na Europa da posguerra (movementos, por outra banda, nos que
a poboación galega participou nunha porcentaxe significativa). Con todo,
a categoría ten atinxido unha máis ampla gama de aplicacións en distintos
contextos teóricos. No contexto do poscolonialismo, o termo ‘posnacional’
identifícase co cambio dun marco ‘poscolonial nacionalista’ a un ‘poscolonial transnacional ou posmoderno’ (Moraru 1997: 174), que algúns críticos
cualifican de ‘posnacional’ (Gandhi 1998: 124). No contexto ibérico, estudosos como Joseba Gabilondo ou Joan-Ramóm Resina manexan o concepto do
‘posnacional’ (mesmo cando, como no caso de Resina, son escépticos con
respecto das súas vantaxes) como base para a) criticar o nacionalismo do
estado español; b) teorizar o conflito entre os diversos discursos ibéricos de
nación; c) repensar o papel doutras categorías como o xénero sexual, a clase
social, a raza, a sexualidade ou a cidadanía, á hora de achegar estratexias
alternativas para a articulación de novas identidades políticas e individuais.
Segundo Gabilondo, o factor que impulsa estas discusións é o recoñecemento de que os rápidos cambios políticos e demográficos acontecidos
no Estado Español durante os últimos trinta anos requiren ‘unha nova teorización da historia de España, na que España nin se afirma nin se nega, senón
que se sitúa historicamente ... nas súas novas realidades híbridas, como as
dos vascos ou dos inmigrantes’ (2009: 251). En termos literarios, Gabilondo
considera que calquera intento de reconciliar as múltiples tradicións literarias nacionais dentro do Estado Español vese limitado polo que el chama
‘un exceso nacionalista’, no que ‘a estrutura exclusiva e separatista das historias literarias e identidades nacionalistas en España crea un exceso irreconciliábel da identidade nacionalista que ningunha historia da literatura pode
abranguer’ (énfase da autora). En consecuencia, o estudoso vasco sinala ‘a
necesidade de teorizar a historia literaria para alén dos principios nacionalistas, segundo unha teoría posnacionalista, que xustifica este exceso en termos
non-exclusivos’ (2009: 251). Dentro dos estudos hispánicos contemporáneos,
por ende, o termo ‘posnacional’ converteuse nunha ferramenta para os estudos que procuran entender o fracaso do proxecto de creación dunha naciónestado española coherente e unificada no traxecto transcorrido desde a
transición á democracia. Por ende, recoñezo, seguindo a Gabilondo (2001),
que ‘posnacional[ismo] é un termo escorregadizo’ que se emprega adoito de
maneiras distintas, dependendo do contexto e tamén, seguindo a Resina, que
‘o termo ‘posnacionalismo’ é máis evocativo que preciso’ (2003: 50). Ademais,
María do Cebreiro Rábade Villar ten sinalado o uso acrítico do termo como
sinónimo de ‘cosmopolita’ (2009: 33 n.2).
Dentro dos estudos galegos, téñense xa desenvolvido maneiras moi
suxestivas de aplicar o termo ‘posnacional’, cos seus múltiples usos e significacións. Para estes autores, a práctica das lecturas posnacionais non é tanto
47
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
unha práctica prescritiva como un marco potenciador dun xogo de discursos que serve, entre outras cousas, para aliviar a ‘presión’ (volvendo
a González-Millán) da historia literaria nacional-utilitaria. Para Helena
Miguélez-Carballeira:
O gran mérito do desafío posnacional(ista) é que, ao obrigar á comunidade investigadora a se enfrontar a un campo teórico en constante
cambio, formula unha cuestión fundamental que atinxe ás nacións e
ao nacionalismo, pois examina non só até qué punto o seu discurso
pode e chega a ser manipulador, senón tamén de qué xeito o mesmo
ten sido manipulado. (2009: 277)
Pola súa banda, José F. Colmeiro considera que a condición fundamental para unha práctica ‘posnacional’ é a transformación no enfoque da
narrativa cultural, descentralizando a lingua e a produción literaria galegas, até o de agora as canles privilexiadas no nivel institucional e da identidade cultural, para poder evitar o que el denomina a ‘combinación fatal’ de
nación e cultura que se dá nas culturas minorizadas ou nacións sen estado
como Galicia (2009: 214).
Esta práctica descentralizadora supón ampliar o enfoque dos estudos galegos, até o de agora dominados polos estudos literarios ou filolóxicos,
para considerar tamén os medios audiovisuais (o cine, a música, a televisión
ou as artes visuais), caracterizados tanto polo multilingüísmo como pola
atextualidade, e que por ende ocupan un sitio ben fráxil dentro do marco
filolóxico institucional. A descentralización que propón Colmeiro tamén
pode aplicarse ao ámbito da identidade, tanto individual como colectiva.
Xa argumentei noutro lugar que unha característica importante do nacionalismo cultural esencialista, tanto en Galicia como noutros contextos, é
a disolución ou a ocultación da diferenza, sexa esta diferenza lingüística,
xenérica, étnica ou sexual (Hooper 2003). Outros estudosos teñen identificado a deconstrución das identidades monolíticas (ben en contextos
materiais, ben intanxíbeis) como un campo fértil para os estudos galegos.
Miguélez-Carballeira, por exemplo, lémbranos a importancia dos valores na
construción da historia cultural, que segundo ela achegan ‘unha maneira de
entender o sistema literario galego como unha entidade en perpetua transformación... transfigurado por pobos e linguas caracterizados por distintas
variables (non unicamente pola lingua galega) e, de xeito máis nidio, por
un sistema historicamente fluctuante de valores’ (2009: 280). Deste xeito,
Miguélez-Carballeira argumenta que, ao manter a categoría do nacional
como árbitro supremo do valor literario, contribuímos a perpetuar os límites ou valores que tradicionalmente representa este termo no caso galego.
Pola contra, para ela os sinais de identidade diferencial que xa foron borrados (como o xénero sexual) só se poden recuperar atendendo ás medidas
alternativas de valor, como o sentimental (2009: 281-282). Outro exemplo é
o traballo de Danny Barreto, que concibe o acto de recuperar os sinais de
identidade diferencial en termos do discurso queer cando argumenta que
‘pensar a nación como un ‘armario’ (un ‘closet’, en inglés) suxire que esta
esconde diferenzas nos seus recunchos máis escuros, que limita identidades
alternativas e discursos contestatarios tamén xurdidos dentro dela’ (2011: 5).
Para Barreto, xa que logo:
É importante ter presente que o acto de ‘saír da nación’ — con todas
as súas connotacións sexuais — non é o equivalente a abandonar ou
48
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
desfacerse da identidade nacional, senón que debe entenderse como
un acto de queering coa nación como obxecto, un acto que faría visíbeis aquelas ideoloxías, prácticas, obras e identidades que anteriormente non foran recoñecidas ou que non resisten formas nidias de
categorización (2011: 5).
Ao argumentar que ‘saír da nación’ non equivale ao abandono ou
á destrución da entidade nacional, Barreto permite matizar unha das críticas máis contundentes ao concepto do posnacional. Pola súa banda, para
Miguélez-Carballeira é imprescindíbel distinguir entre ‘o adxectivo ‘posnacional’ [que] fai referencia tanto ao contexto sociopolítico como ao contexto intelectual, no que o concepto de ‘nación clásica’ (por non dicir o
concepto mesmo de ‘nación’) xa foi superado’ e o termo ‘posnacionalismo...
no que o nacionalismo, entendido como un discurso dun ‘particularismo
prexudicial’ xa foi suplantado’ (2009: 70). Miguélez-Carballeira ve grandes posibilidades no primeiro destes conceptos, mentres que recoñece o
utopismo, cando non a inxenuidade, do segundo. Ao tratar a relación entre
Galicia e a lusofonía, Burghard Baltrusch tamén se amosa receoso perante
o emprego acrítico dun termo tan cargado: mentres que recoñece a ‘dobre
alienación’ de ‘quen non comparte os valores patriarcais e decimonónicos
do discurso nacional’, e por ende a importancia de cuestionar aquel discurso, sinala a importancia non de descartar, senón de ‘volvermos a focalizar o valor do ‘nacional’ para unha cultura galega en contextos globais’
(Baltrusch 2008: 61). Para Baltrusch, o perigo do termo ‘posnacional’ atópase sobre todo en que, segundo argumenta, a cultura nacional aínda non
se atopa ‘nunha situación na que poida prescindir dunha ideoloxía nacionalista propia e idiosincrática, tendo en conta a precariedade do seu polisistema cultural’ (Baltrusch 2008: 62).
Concordo con Baltrusch en que na realidade actual de Galicia, con
todas as presións externas e (o que é peor) internas, a existencia dunha
‘ideoloxía nacionalista propia e idiosincrática’ é unha condición imprescindíbel para o desenvolvemento nacional. Ao propoñermos unha aproximación ‘posnacional’ (que, segundo nos lembra Miguélez-Carballeira, non
é igual que ‘posnacionalista’) aos estudos culturais, é forzoso ter en conta
que malia as explicacións detalladas dos matices da nosa posición, o termo
en si – tanto o ‘pos’ como o ‘nacional’– leva consigo unha carga semántica
ineludíbel. Até certo punto, estas resonancias reflicten a pegada do modelo
teleolóxico no que se basea a conciencia cultural occidental desde hai
máis de dous séculos. A forza do modelo teleolóxico tense traducido nun
aumento do que James Clifford chama ‘a xerga meramente reactiva e provisional dos ‘pos’’ (1994: 328). En termos estritamente cronolóxicos, a aplicación do termo ‘posnacional’ ao caso galego ten certo sentido, segundo
argumenta Colmeiro:
A cultura contemporánea galega redefínese fundamentalmente como
unha cultura ‘pos’: en primeiro lugar, como pos-franquista; logo,
paradoxalmente, como ‘pos-industrial’ e ‘pos-rural’ (ou rururbana);
tamén, como poscolonial (profundamente marcada polas experiencias de colonialismo e a migración, mais tamén en loita pola súa propia identidade e supervivencia con respecto ao legado imperialista e
centralista do Estado-nación español); e por último, como posnacional e pos-periférica (para alén da nación e mergullada na orde mundial económica e xeopolítica).
Galicia 21
Issue D ‘12
49
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
5
Até que punto, pregúntome,
pode o tipo de proxección
encarnada no A-Z –un mapa cuxa
significación é inherentemente
interactiva, unha proxección
fragmentada e hiperlocalizada
onde as coordinadas icónicas e
esquecidas comparten o territorio
e xorden segundo a cuestión
posta por cada usuario–, até
que punto pode este tipo de
proxección fornecer dunha
alternativa funcional á proxección
da identidade cultural que supón
a Carta Geométrica de Domingo
Fontán?
A definición de Colmeiro pon de relevo a progresión teleolóxica
decote presente na análise cultural, e da que non está exento o meu modelo
de lecturas posnacionais. Sen embargo, segundo anota Rey Chow, un problema
fundamental do prefixo ‘pos-’ é ‘a atracción sedutora que subxace, por
suposto, ao seu convite para un aliñamento co poder do capitalismo global,
dando ao esquecemento as inxustizas pasadas’ (1998: 156). O perigo disto,
segundo advirte a crítica norteamericana, é que ‘a continua lembranza de
inxustizas pasadas pode chegar a causar fastío ou semellar innecesaria. No
canto de subliñar o termo ‘colonial’ dentro da palabra ‘poscolonial’, a énfase
recae no ‘pos’ no sentido estrito de ‘posterior’ e ‘rematado’, e visto que
todos os ‘pos’ son considerados do mesmo xeito, o termo ‘poscolonial’ chega
a ser considerado como un sinónimo do termo ‘posmoderno’’ (1998: 156).
Segundo Chow, o termo ‘poscolonial’ adoecería da mesma presión
reducionista que Rábade Villar advirte no caso do ‘posnacional’, pois no
seu uso ‘a palabra non difire esencialmente dos termos ‘cosmopolita’ ou
‘internacional’’ (1998: 155). Coa fin de minimizar o risco dun cosmopolitismo reducionista, faise preciso que a estratexia das lecturas posnacionais
se articule en todo momento como unha crítica ao esencialismo cultural.
Neste contexto, faise imprescindíbel distinguir entre a nación como entidade construída– sexa cal for o xeito no que a construamos –e o nacional
como discurso. O obxectivo desta cautela é atender á decisiva exhortación
de Clifford respecto do termo: ‘non hai culturas nin lugares [posnacionais]:
unicamente momentos, tácticas ou discursos’ (1994: 328). Noutras palabras, o controvertido ‘pos’ do ‘posnacional’ galego non se predica (segundo
expliquei no artigo anterior) en relación cunha visión apocalíptica da fin da
nación galega, senón na procura dun punto de enunciación que nos permita
proxectar unha lectura (múltiples lecturas) da historia cultural de Galicia
en termos do imaxinado por Deleuze e Guattari, é dicir, como un mapa
‘aberto e conectábel en tódalas súas dimensións... separábel, reversíbel, susceptíbel de modificación constante’ (2004: 13).
Lecturas relacionais
Na segunda parte deste artigo, propóñome trazar un modelo complementario de análise cultural, que se cadra nos axude a minimizar algúns dos puntos conflitivos do modelo orixinal das lecturas posnacionais. Se, como acabo de
propoñer, a historia da literatura galega debe ser lida no contexto de múltiples mapas que se cruzan, que están conectados, que son dinámicos e moitas
veces inestábeis, esta constatación condúcenos á seguinte pregunta: como
artellar unha práctica de lectura semellante? Inspirándome nas teorías poscoloniais arraigadas nos contextos específicos do Atlántico (Gilroy) ou o
Caribe (Glissant, Hall), lugares que resoan tamén na historia de Galicia,
pretendo trazar unha cartografía xeopoética que permita emprender unha
re-lectura da literatura galega. Tal xeopoética respondería á obriga de revisar as suposicións da lóxica cartográfica-cultural tanto metropolitana como
nacionalista e institucional, para poder cartografar novos mapas teóricos
que revelen a nación como actor nunha serie de procesos de mutación e
relación que conectan o individual co local, o nacional, e o global.5
Xa temos visto até qué punto o efecto (por non dicir o proxecto)
dun modelo monolingüe, teleolóxico –ou, segundo o filósofo martinicán
Édouard Glissant, ‘filiacional’ – da historia cultural que domina as historias literarias occidentais, baseado na sucesión de xeracións literarias máis
50
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
ou menos homoxéneas, equivale a borrar as voces e os corpos marcados pola
diferenza. Para tomar prestada unha metáfora de María do Cebreiro Rábade
Villar, tal estratexia, inevitabelmente, non borra (nin moito menos repara)
as ‘fendas na palabra-fogar’ (2009: 233), senón que as atenúa, pospoñendo,
mais nunca evitando de todo, a súa próxima erupción. Este modelo foi fundamental no paradigma occidental e clásico da análise cultural. Segundo
comenta Celia Britton, na súa análise do estudo seminal de Glissant Poetics of
Relation, ‘a esencia revélase co-implícita con respecto ao universalismo coercitivo occidental. Isto acontece tamén coa noción correlativa de orixe’ (1997:
15). Este é o modelo de análise cultural que Deleuze e Guattari comparan
‘á árbore ou raíz, que determina un punto, fixa unha orde’ (2004: 7), e que
Glissant, ao responder á análise dos filósofos franceses, traduce en termos
poscoloniais: ‘A maioría das nacións que gañaron a liberdade da colonización tenderon a formarse arredor dunha idea de poder –o impulso totalitario
dunha raíz única, singular– máis que arredor dunha relación fundamental co
outro’ (1997: 14). Este modelo tamén se repite na historia cultural de Galicia,
igual que na das outras nacións ibéricas, onde a sentenza de Glissant de que
‘a raíz é monolingüe’ acada un particular relevo (1997: 15).
No contexto galego se cadra sería prematuro considerarmos –a non
ser nun sentido utópico– a seguinte declaración de Glissant: ‘a época dos
clasicismos (de profundar unha unidade interna, orientada cara ás dimensións dun universal auto-postulado) xa pasou, sen lugar a dúbidas, para
todas as culturas’. Con todo, a obra de Glissant, que aplica a teoría de
Deleuze e Guattari ao contexto específico do Caribe, axúdanos a procurar prácticas de lectura que nos faciliten a saída da estrutura filiacional,
nacional(ista), dentro da que se ten desenvolvido a historia cultural galega.
Concretamente, podería ser de grande axuda transcender o modelo esencialista de análise cultural en favor dunha perspectiva dinámica ou relacional. Para Deleuze e Guattari, tal obxectivo poderíase atinxir re-emprazando
o modelo de raíz, que ‘determina un punto e fixa unha orde’ co rizoma, no
que segundo eles, ‘cada punto... pode e mesmo debe conectarse con algunha
outra cousa’ (2004: 7). De feito, a estrutura rizomática baséase totalmente na
conexión: ‘non hai puntos nin posicións nun rizoma... só hai liñas’ (2004: 9).
A cuestión que xorde neste contexto é cómo facilitar esa evolución. Neste
sentido, resulta fundamental o desenvolvemento que fai Glissant do modelo
rizomático para incorporar ‘o recoñecemento de que a identidade xa non
está completamente dentro da raíz, senón tamén na Relación’ (1997: 18).
Aínda máis importante é a súa constatación de que ‘a Relación... se enuncia dun xeito multilingüe’ (1997: 19). Glissant chama o seu modelo de teoría
e práctica cultural, baseado na situación específica do Caribe, ‘unha poética de Relación’ (1997: 26), que se constitúe a partir das liñas do rizoma de
Deleuze e Guattari, transformadas pola presenza de corpos humanos nunha
‘rede inscrita dentro da totalidade suficiente do mundo’ (1997: 29).
O obxectivo compartido das estudosas que traballamos nas teorizacións e críticas tanto das estruturas coloniais como das nacionais, así como
das súas limitacións e posibilidades, é poder relativizar e re-imaxinar os
conceptos estruturais das esencias culturais universalizantes –e, xa que
logo, todo menos universais– baseadas nunha fusión naturalizada de lingua, cultura e territorio. Se Colmeiro busca esta estrutura re-imaxinada
nos espazos da práctica cultural, onde ‘forzas aparentemente opostas crean
novas realidades híbridas e novas formas de identidade que fan interactuar o vello co novo e o local co global’ (2009: 117), o traballo de MiguélezCarballeira ou Barreto, igual que o doutros estudosos que traballan no
51
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
campo xenérico-sexual, lémbranos que debemos atender constantemente
aos corpos que ocuparon estes espazos e sobre os que actúan, inevitabelmente, aquelas forzas culturais. Esta dobre perspectiva, a dos espazos e a
dos corpos, resulta decisiva para o proxecto que xurdiu no ámbito dos estudos galegos ao longo dos últimos cinco anos. Este proxecto –se aplicamos
ao contexto galego o argumento poscolonial de Paul Gilroy– recoñece que
a énfase perenne nas formas ortodoxas de nacionalismo cultural deixa fóra
as identidades e as prácticas xurdidas ‘dos procesos de mutación cultural e
de (dis)continuidade infatigábel que exceden o discurso [nacional]’ (1993: 2).
No seu desexo de articular un desafío ás formas monolíticas do pensamento
que subxacen non só á escritura galega, senón ao concepto occidental de
literatura nacional, estes estudosos comparten a vontade de buscar un novo
vocabulario (ou vocabularios) críticos que reflictan as innovadoras formas
de identidade cultural e cívica que xorden a carón do nacional na Galicia
de comezos do século xxi.
No que resta deste artigo tentarei explicar máis polo miúdo que pode
significar na realidade unha práctica de lectura influída polas teorías de
Glissant, Gilroy, Deleuze e Guattari. Para iso, reconsiderarei por unha banda
a distinción entre o corpo institucional da Literatura-con-maiúscula ou
Historia-con-maiúscula, e por outra, o corpo xeral e inclusivo de textos que
estou a cualificar como ‘escritura galega’. O uso dunha dobre perspectiva fundamentada nas prácticas da escritura e da lectura (dúas expresións gramaticalmente ambiguas, pois funcionan ao mesmo tempo como accións continuas
e como nomes concretos, en contraste co termo Literatura, unicamente substantivo) ten por obxecto abrir un espazo para repensar a nosa interpretación
das prácticas culturais galegas. Este marco entronca coa liña xa articulada
por Rábade Villar, quen argumentou en relación coas lecturas posnacionais que:
Estes novos xeitos de ler a literatura galega inverterían aquel enunciado heideggeriano que facía da palabra o fogar do ser para tentar
comprender os proxectos literarios nos que a palabra-fogar amosa
todas as súas fendas, de xeito que xa non pode ser predicada como
esencia, senón como ruptura (2009: 233).
Se o modelo de teoría e práctica cultural que nos propón Glissant
se formula na base da especificidade histórica, xeográfica, cultural e lingüística do Caribe, e o Atlántico Negro de Gilroy se fundamenta nas
experiencias históricas da escravitude e da migración forzada, pregúntome se este modelo pode reflectir a especificidade de Galicia. Como
o Caribe de Glissant, xa hai tempo que Galicia vén funcionando como
unha encrucillada, ‘un lugar de encontro e de complicidade, e, ao mesmo
tempo, como unha pasaxe cara ao continente americano’ (1997: 33). Os
‘barcos que se moven a través dos espazos que median entre Europa,
América, África e o Caribe’ que forman o ‘símbolo central organizador’ e
o punto de saída para o Atlántico Negro de Gilroy (1993: 4) son familiares tamén para os galegos, malia o feito de que as forzas que os conducían
non fosen o resultado da escravitude, senón da escaseza. Para Glissant, a
posición do Caribe ‘achega unha ilustración natural da idea de Relación’
(1997: 34), mentres que o Atlántico Negro de Gilroy ‘achega un medio
para reexaminar os problemas da nacionalidade, do lugar, da identidade e
da memoria histórica’ (1993: 16).
É verdade que a posición xeográfica de Galicia pon de relevo
a imposibilidade histórica de entender a nación e a súa cultura
52
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
exclusivamente dentro dos límites, xeográficos ou ideolóxicos, dunha única
nación. Como di Baltrusch, ‘adoita haber un certo consenso sobre a importancia de reivindicar unha visión transatlántica e mundializada de Galicia’
(2008: 62). Para este crítico, pódese atopar unha solución na ‘división cultural do real... como unha especie de bisagra entre os espazos hispanófono e
lusófono’ (2008: 62). Tamén podemos mirar cara á historia: da banda continental, Galicia era o centro das rutas medievais de peregrinación europea e
–nas Cantigas galego-portuguesas– dunha das primeiras literaturas transnacionais de Europa. Con todo, separada do resto da Península por montañas
e ríos, a súa locación na marxe occidental do continente era tan remota que
os romanos a consideraban o fin da terra cognita. Da súa banda mariña, unha
costa mira cara ao norte, cara aos países celtas (Bretaña, Cornualles, Gales,
Irlanda), onde os galegos atoparon unha historia compartida, mentres a
outra costa mira cara ao Atlántico e cara a América, destino da Galicia emigrante, grande parte da cal nunca retornou. Hoxe, igual que no período
medieval, tras séculos de illamento, Galicia veuse transformando outra vez
en destino de emigrantes, esta vez procedentes da Europa oriental e de
África
Esta representación lembra moito ao xa estabelecido modelo transnacional de análise cultural. Para Baltrusch, o modelo transnacional é unha
opción teórica máis relevante que a posnacional, sobre todo para encararse aos efectos contemporáneos da longa historia da emigración galega:
segundo el, ‘a emigración foi precursora dun proceso de transnacionalización, de tradución da nación cara a unha identidade máis portátil’ (2008:
67). As ‘identidades culturais portátiles’ identificadas co transnacionalismo
son o que Baltrusch cualifica como ‘unha das máis poderosas traducións
actualizadoras da identidade nacional decimonónica’ (2008: 66). A vantaxe do termo transnacional fronte ao termo posnacional é a súa colocación
nun plano máis espacial ca temporal: ou sexa, que un modelo transnacional
non implica a superación do modelo nacional, senón a súa transferencia a
outros contextos ou outros lugares. Evidentemente, este é un modelo relevante, por non dicir moi útil, na explicación da historia da Galicia ‘portátil’
que Baltrusch desenvolve botando man da frase de Manuel Rivas. Con todo,
o problema dos modelos que buscan declinar o nacional – sexa pos/trans
ou intra nacional – é que facilitan o predominio e a naturalización da versión esencialista da nación, polo que non podo evitar volver ao modelo de
Glissant, o de Relación.
Propoño, daquela, o modelo de Relación, e a estratexia das lecturas
relacionais como unha alternativa aos modelos construídos arredor da categoría nacional. O modelo relacional caracterízase pola súa énfase nos corpos que atravesan as liñas –as relacións– que o compoñen; a nación é un
elemento na rede relacional, pero a interpretación do corpo abstracto da
nación depende da experiencia do corpo físico do ser humano que se atopa
suxeito a unha rede complexa de influencias e de autoridades. Este pode ser
un xeito de podermos democratizar tanto a teoría como a práctica cultural.
O modelo relacional devolve o poder ás marxes e aos intersticios dentro das
culturas, as linguas, as nacións, as historias, até cuestionar tamén os conceptos de tempo e de lugar: como di Caren Kaplan, ‘cando un ‘lugar nun mapa’
tamén se ve como un ‘lugar no tempo’, os termos da práctica crítica mudaron xa’ (1996: 25). Ou sexa, que este modelo propón unha xeopoética dinámica, revisando así a idea de historia (Historia) que ten sido o fundamento
de tantos estudos culturais e críticos, e que segundo nos lembran Deleuze e
Guattari, ‘sempre se escribe desde un punto de vista sedentario’ (2004: 23).
53
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
Unha xeopoética relacional, abofé, non pode prescindir das historias,
nin da Historia. A cuestión é cómo integrala dun xeito que impida que se
convirta no factor dominante do discurso. Neste sentido, o modelo proposto
por Stuart Hall para falar da historia complexa do Caribe pódenos resultar
útil. Segundo Hall, o modelo ‘sedentario’ da historia non chega para representar esta historia complicada, porque, escribe, é ‘o posicionamento que fai
posible a significación’ (2003: 230, subliñado no orixinal). Este posicionamento
– forma lingüística que indica moción perpetua, tanto no sentido semántico
como no morfolóxico – lévase a cabo á luz do que Hall (seguindo a Cesaire
e Senghard) chama ‘presenzas’. Hall identifica tres presenzas dominantes
no contexto caribeño: ‘a presenza africana, a presenza europea e a terceira
presenza, a máis ambigua, a presenza americana’ (2003: 230). Segundo o crítico británico, a presenza africana é o sitio do represado, ‘a presenza tácita,
indicíbel na cultura caribeña’ (2003: 230). A presenza europea é a que ‘interrompe a inocencia do discurso enteiro de ‘diferenza’ no Caribe ao introducir a cuestión do poder’ (2003: 232), e a que cualifica o Caribe de ‘outro’.
A terceira presenza, a americana ou a do Novo Mundo, ‘non é tanto poder
como terra, lugar ou territorio... o punto de xuntura onde se atopan moitos tributarios culturais ... a significación da mesma migración’ (2003: 234).
Como recoñece Hall, reparar nesas tres presenzas dominantes implica ‘descartar, polo momento, as moitas outras ‘presenzas’ que constitúen a identidade caribeña’ (2003: 230).
No contexto galego podemos identificar doadamente algunhas das
‘presenzas’ entre as que se desenvolve o perpetuo posicionamento da identidade galega. Entre todas elas predominan dúas cuxa significación está
suxeita a constante revisión e conflito: a presenza castelá e a presenza lusófona. Tamén poderiamos sinalar presenzas como a celta, a americana, e cada
vez máis a europea, esta última moi distinta daquela que condicionou tanto
o desenvolvemento do Caribe colonial. Como funcionarían neste contexto
as lecturas relacionais ou rizomáticas de textos ou posicións galegos? En cada
caso, o traballo implicaría captar instantaneamente a rede de relación na
que opera o suxeito que queremos ler, sexa este un texto, un discurso, un
concepto, unha vida, un momento, para logo trazar as liñas de relación que
constitúen o seu proceso de posicionamento. En cada un dos casos, a relación
entre o suxeito e as presenzas, a rede que tecen entre si, así como os carreiros xa camiñados ou prohibidos, lembrados, esquecidos ou borrados. Todos
estes elementos xúntanse para crear un rico tapiz de significación.
As pegadas das presenzas, materiais ou intanxíbeis, e as relacións
entre elas atópanse en moitos lugares e en moitas dimensións, e o acto de
recuperalas implica a práctica dunha lectura relacional. Podemos atopar
exemplos na dimensión lingüística, como nos mostra Rábade Villar (2009)
na súa maxistral lectura das pegadas lingüísticas das ‘presenzas’ que aparecen na obra de Rosalía de Castro, ou Baltrusch ao identificar o modelo
da tradución como unha maneira de entender a relación entre Galicia e
os mundos lusófono e hispanófono. Unha lectura relacional pode traernos
unha nova perspectiva sobre a última colección de poemas de Manuel Rivas
A desaparición da neve (2009), publicada nas catro linguas oficiais do Estado
Español, ao animarnos a cavilar en como ler non só dentro de cada lingua,
senón entre, a través e darredor das relacións entre elas. Dúas presenzas
dominan os poemas de Rivas neste volume: a presenza do Estado Español,
que controla as posibilidades de contacto entre as catro culturas nacionais e contra cuxos límites se concibe esta colección, e a presenza da Terra
–de Gaia–, o corpo ferido sobre o que se trazan as cicatrices da historia e
Galicia 21
Issue D ‘12
54
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
6
Para unha lectura máis
detallada deste texto cuatrilingüe,
véxase Hooper (2012).
7
Para unha lectura máis
detallada desta canción e as súas
relación culturais, véxase Hooper
(2009).
se relacionan entre si as palabras dos poemas.6 Outro exemplo: a dimensión dixital, cada día máis grande e máis complexa, na que os textos, as súas
trazas e as relacións entre eles se perpetúan, creando relacións espectrais
entre as voces do pasado e do presente. Pensemos, por exemplo, na canción
de Julio Iglesias ‘Un canto a Galicia’ (1970), cuxa significación se produce
no posicionamento dunha constelación de múltiples presenzas: a emigración
histórica a América, a emigración tardo-franquista a Europa, o mercado
controlado polo capital global, o control cultural do Estado Español (que
se ve claramente no vídeo orixinal), ou a visión exterior de Galicia (que se
percibe manifestamente na versión francesa da canción). Agora, a presenza
da canción en YouTube abre o ‘texto’ orixinal (sexa na dimensión da performance, a letra, a música, o vídeo) a unha complexa constelación de redes
relacionais constituídas polas experiencias dos múltiples visitantes que
deixan os seus comentarios, cada un cambiando lixeiramente o posicionamento do texto.7
Para concluír, daquela, o proxecto ao que agora nos enfrontamos
consiste en forxar prácticas de lectura que tomen en conta os múltiples
posicionamentos que inflúen no acto de ler, sexan estas lecturas posnacionais,
transnacionais, intranacionais, relacionais, rizomáticas ou sinxelamente en clave
nacional. As diferentes redes dentro das que operan textos e subxectividades individuais e as presenzas que os condicionan fan da negociación entre
os múltiples contextos dentro dos que se pode ler un texto individual un
acto de destreza. Por iso, é importante practicar lecturas, buscar xeitos de
ler, que, sen suxeitárense aos modelos dominantes, saiban recoñecer tanto
o seu poder imperecedoiro como as súas implicacións pragmáticas. En
último termo, o traballo consiste en repensarmos as presenzas, as Historias,
as Literaturas para poder chegar máis aló dos límites auto-impostos. Deste
xeito, poderemos procurar lecturas que entren en resonancia coa poética de
relación que nos propón Glissant, e que debemos celebrar por seren ‘provocadas non só pola definición das nosas identidades, senón tamén pola súa
relación con todas as identidades posibles – as mutuas mutacións xeradas
pola interacción de relacións’ (1997: 89).
55
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
Obras citadas
BALTRUSCH, Burghard, 2008. ‘Tradución e nación. Galicia entre a lusofonía e o posnacionalismo’, Grial - Revista Galega de Cultura 179 (2008): 60–67.
BARRETO, Danny, 2011. ‘A promiscuidade sexual, lingüística e rexional da novela galega do século xix: un estudo d’A cruz de salgueiro de Xesús
Rodríguez López’, Galicia 21: Journal of Contemporary Galician Studies, Issue C:
3–18.
CHOW, Rey, 1998. Ethics after Idealism: Theory-Culture-Ethnicity-Reading
(Bloomington: Indiana University Press).
CLIFFORD, James, 1994. ‘Diasporas’, Cultural Anthropology 93(3): 302–338.
COLMEIRO, José F., 2009. ‘Peripheral Visions, Global Positions:
Remapping Galician Culture’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty
Hooper, eds., ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies’,
Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2): 213–230.
DELEUZE, Gilles & Félix GUATTARI, 2004. A Thousand Plateaus: Capitalism
and Schizophrenia, trad. Brian Massumi (London: Continuum International
Publishing Group).
GABILONDO, Joseba, 2009. ‘Towards a Postnational History of Galician
Literature: On Pardo Bazán’s Transatlantic and Translational Position’, en
Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds., ‘Critical Approaches
to the Nation in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin of Hispanic
Studies 86(2): 249–269.
GANDHI, Leela, 1998. Postcolonial Theory: A Critical Introduction (New York:
Columbia University Press).
GILROY, Paul, 1993. The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness
(London: Verso).
GLISSANT, Édouard, 1997. Poetics of Relation, trad. Betsy Wing (Ann Arbor:
University of Michigan Press).
GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 2002. ‘Nacionalismo literario y teoría
del campo literario: la experiencia gallega de la últimas décadas’, en S.
Bermúdez, Antonio Cortijo & Timothy McGovern (eds) From Stateless Nations
to Postnational Spain / De naciones sin estado a la España postnacional (Boulder CO:
Society of Spanish and Spanish-American Studies), pp. 223–236
HALL, Stuart, 2003. ‘Cultural Identity and Diaspora’ en J. Evans Brazeil &
Anita Mannur, (eds) Theorizing Diaspora, (Malden MA & Oxford: Blackwell),
pp. 233–246
HOOPER, Kirsty, 2003. ‘Girl, Interrupted: The Distinctive History of
Galician Women’s Narrative’, Romance Studies 21(2): 101–114.
56
Galicia 21
Issue D ‘12
Unha nova volta ás
relacionais
Kirsty Hooper
HOOPER, Kirsty, 2006. ‘Novas cartografías nos estudos galegos.
Nacionalismo literario, literatura nacional, lecturas posnacionais’, Anuario de
Estudos Literarios Galegos 2005 (2006): 64–73.
HOOPER, Kirsty, 2009. ‘The Many Faces of Julio Iglesias: ‘Un canto a
Galicia’, Emigration and the Network Society’, Journal of Spanish Cultural
Studies 10(2): 149–166.
HOOPER, Kirsty, 2011. Writing Galicia into the World: New Cartographies, New
Poetics (Liverpool: Liverpool University Press).
HOOPER, Kirsty, 2012. ‘A desaparición da neve (2009) de Manuel Rivas: ¿hacia
una po/ética relacional?’, en Sadi Lakhdari (co-ord), Voces de Galicia: Manuel
Rivas y Suso de Toro (Paris: INDIGO & Côté-femmes), pp. 120-127.
KAPLAN, Caren, 1996. Questions of Travel: Postmodern Discourses of
Displacement (Durham NC: Duke University Press).
MIGUÉLEZ-CARBALLEIRA, Helena, 2009. ‘Alternative Values: From
the National to the Sentimental in the Redrawing of Galician Literary
History’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds., ‘Critical
Approaches to the Nation in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin
of Hispanic Studies 86(2): 271–292.
MORARU, Christian, 2007. ‘Refiguring the Postcolonial: The Transnational
Challenges.’ ARIEL 28(4): 171-185.
RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro, 2009. ‘Spectres of the Nation:
Forms of Resistance to Literary Nationalism’, en Helena MiguélezCarballeira & Kirsty Hooper, eds. ‘Critical Approaches to the Nation
in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2):
231–247.
RESINA, Joan Ramón, 2003. ‘The Scale of the Nation in a Shrinking
World’, Diacritics 33(3 –4): 46–74.
RIVAS, Manuel, 2009. A desaparición da neve (Madrid: Alfaguara).
57
Galicia 21
Issue D ‘12
Article
A planificaçom
historiográfica em
sistemas literários
dependentes:
consistência e
alternativas no
sistema literário
galego
Keywords
Systemic Theories
Galician Literary History
Québécoise Literary History
Dependent Literary Systems
Nation Building
Palabras
clave
Teorias sistémicas
História literária galega
História literária quebequense
Sistemas literários
dependentes
Construçom nacional
Abstract
This article offers a comparative analysis of two different models for literary history planning: Quebec and Galicia. In the case of Quebec, the La
vie littéraire au Québec Project, developed by the CRILCQ Research Centre
since the late 1980s, receives specific theoretical and methodological attention in this article. The use of systemic theories as an epistemological tool
for the renewal of literary history is also crucial in the programmes studied for the Galician field. Calls for such renewals have been made by Xoán
González-Millán, Antón Figueroa and the Grupo Galabra of the University
of Santiago de Compostela. The article’s main aim is to establish certain
hypotheses concerning the links between literary dependence, nation
building and planning new epistemologies of literary history in the above
cultural contexts.
Resumo
Neste artigo som analisados, de forma comparada, programas de planificaçom historiográfico-literária propostos nos campos académicos quebequense e galego. No caso quebequense, recebe umha atençom específica o
58
Galicia 21
Issue D ‘12
A planificaçom historiográfica
em sistemas literários
dependentes: consistência e
alternativas no sistema
literário galego
projeto La vie littéraire au Québec, desenvolvido polo centro de investigaçom
CRILCQ desde finais da década de 1980, a partir dumha fundamentaçom
teórica e metodológica de caráter sistémico. O emprego das teorias sistémicas, como ámbito epistemológico para a renovaçom da História literária, é
referencial tamém nos programas estudados para o ámbito galego. Trata-se
dos propostos por Xoán González-Millán, Antón Figueroa e o Grupo
Galabra da Universidade de Santiago de Compostela. O objetivo fundamental é estabelecer determinadas hipóteses sobre os vínculos entre dependência literária, construçom nacional, novas epistemologias e planificaçom da
História literária nos contextos culturais referidos.
Galicia 21
Issue D ‘12
59
literário galego
1
Propostas como as de Tarrío
Varela (1994), Vilavedra (1999),
as ativadas desde o núcleo que
conformam a Asociación SocioPedagóxica Galega e A Nosa
Terra (Ansede Estraviz e Sánchez
Iglesias 1996), os volumes sobre literatura da enciclopédia
Galicia (Villanueva Prieto 2000)
ou mesmo a Historia Comparada das
Literaturas da Península Ibérica (Cabo
Aseguinolaza, Abuín González
& Domínguez Prieto 2010), cada
umha desde as suas particularidades epistemológicas e institucionais, distanciam-se por distintos
motivos do objetivo central deste
trabalho.
Planificaçom historiográfica e emergência literária
A planificaçom historiográfica constituiu umha das
tarefas fundamentais desenvolvidas nos processos de
emergência, legitimaçom e consolidaçom de comunidades construídas e institucionalizadas segundo o critério da nacionalidade. Em sentido análogo, e tendo
em conta o particular protagonismo que nos processos
mencionados lhe foi adjudicado à língua e à literatura,
é possível verificar a recorrência a práticas e estratégias
de características afins para a elaboraçom de histórias
literárias concebidas e construídas também a partir dos
conceitos de tradiçom, autonomia e identidade nacional, e cujo valor se
cimenta no grau de adesom e coesom social alcançado polos aparatos institucionais atuantes no quadro sociopolítico que se considerar.
As nem sempre reconhecidas relaçons entre planificaçom historiográfica do literário, emergência cultural (entanto superaçom dum estado de
dependência institucional e sistémica) e construçom nacional constituem o
objetivo básico deste estudo, projetadas num ámbito de observaçom específico: o daqueles processos de institucionalizaçom que, associados a sistemas
susceptíveis de serem catalogados como fracos ou dependentes segundo a
nomenclatura de Itamar Even-Zohar (1978, 1990), estám ainda ativados na
contemporaneidade. Como método nom apenas de confirmar ou ampliar
disquisiçons teóricas prévias, mas também de introduzir questons só parcialmente exploradas no ámbito da Teoria da História literária, serám realizadas aplicaçons concretas aos sistemas literários quebequense e galego
e/ou, por melhor dizer, aos seus respetivos campos investigadores, sujeitos a dinámicas específicas e a condicionamentos institucionais também de
ordem substancialmente diferente, mas úteis para umha análise contrastiva
e comparada.
Esta comparaçom dos casos quebequense e galego fundamenta-se
nas analogias parciais que, de acordo com critérios diversos de índole política, cultural e histórica, podem ser estabelecidas entre ambos, fundamentalmente as derivadas da sua localizaçom em cenários determinados pola
concorrência (simbolicamente conflituosa) entre mais dum sistema linguístico, literário e cultural; bem como da ativaçom de processos conduzentes
nos ámbitos sociocultural, político e académico (em distinto grau e com
especificidades) à superaçom dum estado de dominaçom no nível cultural
e político. De forma mais concreta, neste trabalho serám analisados aqueles programas de investigaçom comprometidos no desenho de planificaçons
investigadoras que, projetadas especificamente sobre sistemas culturais
dependentes, tenham apostado na inovaçom e na homologaçom internacional como critérios básicos para a sua constituiçom.1
É necessário, contodo, introduzir algumhas consideraçons preliminares que, em sentido heurístico, ajudem a desenhar com maior precisom
o quadro de análise previsto e os debates teóricos e metodológicos incorporados pola História literária para abordar os assuntos agora expostos. A
primeira dessas consideraçons atinge a consciência já aludida das funçons
assumidas tradicionalmente pola História literária de base nacional a partir do século xix, tanto as relacionadas com maior evidência com os processos de emergência, autonomizaçom e legitimaçom dos Estados nacionais
quanto as referidas à postulaçom dum cánone acorde aos traços identitários
e às rotas teleológicas marcadas como indispensáveis na auto-descriçom do
60
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
sistema. Também, doutro ponto de vista, das funçons orientadas à preservaçom dum princípio da territorialidade nom sempre bem acompassado com a
referência retrospetiva a mudanças nas fronteiras políticas e culturais, resistente a reconhecer a interferência doutros sistemas culturais e com frequência desconsiderado com os fenómenos da migraçom e o exílio (Lambert
1983; Casas 2010).
Umha segunda advertência está relacionada com a crise disciplinar
experimentada pola História desde a década de 70 do século passado, resultado da incorporaçom efetiva à sua configuraçom epistemológica de certos
postulados pós-estruturalistas, como aqueles que vinham a discutir a noçom
de autor na sua conceçom tradicional, assumiam como instáveis e problemáticas as relaçons entre pesquisa, objetividade e verdade, reconheciam a
necessidade de conectar com as instáncias do poder qualquer configuraçom
discursiva e, já dum ponto de vista mais específico, desvendavam o caráter
discursivo e retórico (construído e nom evidente) da História em geral, e da
História literária em particular. O reconhecimento da operaçom historiográfica
(no sentido dado a este conceito por Michel de Certeau (1975) para a compreensom da História como relaçom entre espaço social e práticas científicas e disciplinares) abriu o caminho para umha mais cabal compreensom
dos usos e funçons tradicionalmente desenvolvidos pola História literária
e, consequentemente, para a destituiçom do modelo considerado hegemónico, quer dizer, aquele explícita ou implicitamente postulado como reforço
dumha identidade nacional determinada.
Este artigo pretende, em definitivo, participar de novos debates que
atingem mesmo a procedência ou a viabilidade da disciplina, e que incidem
em quatro níveis relacionados entre si: 1) a conjunçom ou hierarquizaçom
entre História literária, História cultural e História geral; 2) a incorporaçom
de novos paradigmas em voga desde a segunda metade do século xx, por
exemplo o que vincula a escola de Annales e a história das mentalidades
(Marc Bloch, Lucien Febvre, Fernand Braudel), a nouvelle histoire (Jacques
Le Goff, Pierre Nora), a micro-história (Carlo Ginzburg) ou a história desde
abaixo (E. P. Thompson); 3) a abertura da disciplina a outros campos do
saber com protagonismo ancilar até aquela altura nas suas fundamentaçons
(como os correspondentes com a Sociologia, a Geografia, a Economia ou a
Filosofia) e a consequente minoraçom dumha ótica exclusivamente centrada
no literário e, significativamente, no filológico; 4) como resultado da sua
emergência no conjunto dos Estudos literários, a incorporaçom para a renovaçom disciplinar dos paradigmas mais dinámicos da Literatura comparada,
quer dizer, aqueles menos dependentes do modelo nacional e, portanto, mais
atentos a fenómenos de contacto e hibridaçom intercultural, desterritorializaçom ou, desde outras posiçons epistemológicas, aos processos transdutivos
e as relaçons inter-artes.
A terceira consideraçom anunciada tem a ver com a consciência de
que o processo de construçom nacional para a Galiza nem conta com mecanismos institucionais suficientes, nem é reconhecido (ou é combatido) por
boa parte dos membros da comunidade, mália estarem ativadas, isso sim,
ideias favoráveis à superaçom desse estado (em princípio, em posiçom dominada no campo do poder, mas constitutivas dum dos polos simbolicamente
dominantes no campo cultural). Trata-se, resumidamente, de reconhecer as
tensons que semelham próprias daqueles processos de construçom e legitimaçom nacional que, por palavras de Antón Figueroa (2001: 100), estám a
acontecer ‘fóra do tempo típico’ em que estes processos se desenvolvêrom
com éxito (basicamente, nos séculos xviii e xix), e para cuja articulaçom
Galicia 21
Issue D ‘12
61
literário galego
2
O creliq, o Centre d'études québécoises (cétuq) da Université de
Montreal e mais um grupo de investigadores e investigadoras da
Université du Québec à Montreal,
participou na constituiçom do
Centre de recherche interuniversitaire
sur la littérature et la culture québécoises
(crilcq) em 2002. Desde esse momento, a nova instituiçom assumiu
a continuaçom do projeto La vie
littéraire au Québec. Por outro lado,
esta iniciativa historiográfica fai
parte dum mais alargado conjunto
de pesquisas desenvolvidas no seio
do crilcq, que conta com umha secçom específica dedicada à História
literária (Histoire de la littérature et
du théâtre) onde convivem distintas
linhas, orientadas à compreensom
do feito literário como discurso
participante numha rede ou estrutura social cujo estudo deve ser
atendido fundamentalmente na sua
dimensom institucional. A composiçom da equipa investigadora e a
série de projetos em curso e clausurados podem ser consultadas em
<http://www.crilcq.org/recherche/
histoire/>.
historiográfico-literária Arturo Casas (2008: 28-29) assinalou alguns dos
seus desafios principais, relacionados com a assunçom de responsabilidades nos níveis pragmático-performativo e social: conflitos pola legitimidade com programas concorrentes no mesmo espaço geocultural,
dificuldades para transcender a funcionalidade sociocultural e política,
e abertura a modos de planificaçom alternativos, por exemplo a adoçom
de escalas distintas da nacional (regional, intersistémica, mundial...), ou
a incorporaçom dumha capacidade contra-discursiva nalgumha medida
compensadora de ‘silêncios e ocultaçons’.
A enunciaçom deste quadro geral de pensamento, como catálogo
de debates abertos mas também como avanço para a concreçom de respostas projetáveis sobre o caso galego, permite formular um leque de perguntas que vam vertebrar o desenvolvimento do estudo: Continua a ocupar
a História literária um lugar preeminente nas agendas que, em sentido
intervencionista e identitário, planificam a ativaçom de processos emancipadores? A crise disciplinar da História literária, assumida pola Teoria
da literatura, que incidência tem em sistemas culturais nom consolidados?
Em que medida é possível falar nestes cenários de alternativas, diferenças
ou inovaçom nos níveis teórico, metodológico e planificador? Em definitivo, resulta o modelo de História literária nacional, apesar da sua destituiçom nos esquemas teóricos de referência, ainda útil ou justificável na
constituiçom historiográfica dos sistemas literários dependentes?
A planificaçom historiográfica do ‘Centre de recherche en littérature
québécoise’
O projeto historiográfico que será objeto de análise no sistema literário quebequense é o que conduziu à publicaçom da obra La Vie littéraire
au Québec, assumida polo Centre de recherche en littérature québécoise
(creliq) da Université Laval desde meados da década de 80, e cujo primeiro volume foi publicado em 1991.2 Trata-se dumha iniciativa ainda em
andamento, da qual fôrom publicados seis volumes dum total de oito previstos, e que resulta de interesse, para além, como síntese dum medido e
demorado processo de planificaçom orientado à construçom dum modelo
historiográfico renovado. Modelo este que, sem se abstrair de responsabilidades pragmáticas e performativas como as que fôrom anotadas, aposta na
inovaçom teórica com a intençom de propor soluçons distintas para problemas também distintos dos hegemonicamente assumidos nos campos de
investigaçom associados a sistemas fortes.
Tenhem sido editados um total de seis volumes, que compreendem
os seguintes períodos cronológicos: Volume I: 1764-1805 (Lemire 1991);
Volume II: 1806-1839 (Lemire 1992); Volume III: 1840-1869 (Lemire e
Saint-Jacques 1996); Volume IV: 1870-1894 (Lemire e Saint-Jacques 1999);
Volume V: 1895-1918 (Lemire e Saint-Jacques 2005); Volume VI: 1919-1933
(Saint-Jacques e Robert 2010). Nos primeiros cinco volumes (o sexto nom
foi consultado) empregou-se um critério periodológico institucional, no
sentido de que os períodos estám definidos polo assentamento das estruturas que permitem a emergência dum espaço público, as luitas polo controlo da opiniom pública e a institucionalizaçom das práticas literárias: em
1764 foi estabelecido o primeiro prelo do Quebeque e apareceu o jornal La
Gazette de Québec / The Quebec Gazette; 1806 é o ano em que começa a publicaçom do jornal Canadien; em 1840 assinou-se a Act of Union que agrupava
62
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
as regions de Haut-Canada e Bas-Canada sob umha mesma jurisprudência
e que, entre outras cousas, fixava o inglês como única língua oficial; 1870
é o ano em que se apresentam em Montreal os jornais L’Opinion publique e
Franc-parleur; em 1895 emerge a École littéraire de Montréal e aparecem a
Revue nationale e o Bulletin de recherches historiques.
Importa, neste sentido, deixar constáncia do desenvolvimento desse
processo de planificaçom, dentro do qual poderiam ser localizados três
momentos. Em primeiro lugar, a discussom verbo dos princípios teóricos e analíticos que cumpria incorporar às bases do projeto historiográfico, aberta ao diálogo com especialistas doutros centros, materializado
em sucessivos colóquios e encontros científicos, e articulado a partir dos
já referidos critérios de inovaçom e eficácia num horizonte de aplicaçom
periférico. Por outro lado, o desenvolvimento dumha série de aplicaçons
práticas bem sobre questons específicas da estrutura e do funcionamento
do sistema quebequense, como as relaçons entre literatura e ensino ou a
institucionalizaçom da crítica, bem sobre assuntos metodológicos de releváncia para a concreçom dum lugar teórico e dum modelo historiográfico
consequentes. Entre eles obtiverom atençom específica a conjunçom entre
autonomizaçom e nacionalizaçom, a emergência literária, a periodizaçom
ou, significativamente, a adequaçom das teorias sistémico-institucionais
ao caso quebequense. Em terceiro lugar, e como processo simultáneo aos
anteriores e ainda nom clausurado, a sintonia com o projeto consagrado à
fixaçom do corpus literário (nacional) quebequense: o Dictionnaire des oeuvres littéraires du Québec.
Precisamente nas coordenadas sistémico-institucionais aludidas é
onde se situam as bases teóricas do projeto, articuladas conceitualmente
em torno a umha ideia-síntese, a de vida literária, que incorpora contributos dos quadros teóricos associados à teoria dos polissistemas (EvenZohar 1990), à teoria dos campos culturais (Bourdieu 1992) e às noçons de
espaço público e instituiçom literária tal e como fôrom desenvolvidas respectivamente por Jürgen Habermas (1981) e Jacques Dubois (2005). As duas
intensamente trabalhadas, adaptadas e mesmo discutidas polo conjunto
de pesquisadores e pesquisadoras do CRELIQ para a habilitaçom dumha
projeçom funcional na história do sistema literário quebequense, basicamente no que tem a ver com a incorporaçom dumha lógica de emergência
nacional nem sempre prevista polos aparatos teóricos referidos (SaintJacques 1989). Assim caracteriza Denis Saint-Jacques os processos e práticas incluídas no conceito de vida literária:
Pratiques des acteurs sociaux qui écrivent, lisent et commentent
le discours de la littérature, consensus où ces acteurs instituent et
consacrent leurs entreprises, luttes par lesquelles ils se disputent
l’hégémonie et la légitimité, sans oublier ces objets que l’on appelle
les œuvres, objets auxquels les acteurs autorisés donnent, par le discours critique, la fonction de fétiches et une valeur transcendante
(Saint-Jacques 1993 : 74)
Cumpre reparar, também, nos objetivos declarados à partida polo
projeto, condensados na reconstruçom e na análise do percurso (histórico) que acolhe sucessivamente a conformaçom das práticas literárias no
Quebeque, o reconhecimento e a consagraçom dessas práticas como literárias, a constituiçom do seu caráter nacional e, por último, a instituiçom
como objeto de estudo e conhecimento. A tensom entre a aplicaçom
Galicia 21
Issue D ‘12
63
literário galego
3
Com certeza, cada umha destas
denominaçons deve ser relacionada
com o estabelecimento de pautas
epistemológicas e de posiçons teórico-académicas específicas. Assim,
a orientaçom do que na teoria dos
polissistemas se define como fraco ou dependente (Even-Zohar 1990)
para a esfera da emergência e da
superaçom desse estado semelha
incorporar em si própria umha determinaçom finalista e teleológica
quase sempre formulada de acordo com chaves nacionais. Xoán
González-Millán (2001) incorporou assuntos análogos na crítica
efetuada à teoria dos polissistemas,
ao denunciar o deslocamento ao
implícito da ‘lógica nacional’, a
desatençom à complexidade concorrente nos processos de configuraçom do discurso literário de
acordo com essa lógica ou as dificuldades para integrar no modelo
experiências como as próprias da
subalternidad.
4
Sobre a incorporaçom da tensom nacional(ista) ao trabalho do
creliq podem ser lidas posiçons
como as de Denis Saint-Jacques
(1989: 245).
do quadro sistémico referido e a dimensom nacional/nacionalista inscrita
na obra constitui um dos focos fundamentais para a leitura e a compreensom de La Vie littéraire au Québec. Em primeiro lugar, polo que de teleológico houver na sequência agora assinalada, mas também porque essa tensom
semelha incorporada à fórmula mais frequente para a projeçom das teorias
sistémicas sobre a História literária: a substituçom dum referente nacional
por um referente sistémico e a elaboraçom dumha concreçom historiográfica que dê conta, basicamente, do seu processo de institucionalizaçom.
Trata-se de contrastar a viabilidade de duas teses que, como forma de
avançar em propostas mais definidas, serám também retomadas na atençom
que se lhe dedique ao campo investigador galego. A primeira delas propom
as teorias sistémicas como um quadro de análise e aplicaçom privilegiado no
estudo dos sistemas conceitualizados como fracos, dependentes ou em fase
protossistémica ou emergente.3 A segunda hipótese, de caráter mais específico, tem a ver com a possibilidade de estabelecer um modelo de história
literária que assuma princípios teóricos e metodológicos sistémicos e que
funcione como alternativa ao modelo nacional, tendo em conta, contodo,
que nengum dos quadros teóricos incluídos sob a etiqueta do sistémico
demonstrou um interesse decidido pola elaboraçom de modelos concretos
para a disciplina.
Mencionarei, como outra dimensom relevante à hora de estabelecer
umha avaliaçom conjunta de La Vie littéraire au Québec e como consequência das tensons metodológicas e heurísticas apontadas, a combinaçom dos
dous tipos de narrativa que convivem na obra. Em relaçom com a perspetiva empírico-sistémica, practicam-se micro-narrativas de caráter descritivo
e analítico pensadas num quadro sincrónico. Superposta a esta disposiçom,
identificam-se estratégias que favorecem a leitura em chaves de linearidade, continuidade e progresso, percetíveis numha estruturaçom de apartados praticamente idênticos em todos os volumes cujas repercussons mais
notáveis cumpre localizar nos níveis pragmático-comunicativo, teleológico
e pedagógico. Assim, o texto historiográfico organiza-se de acordo a um
mesmo esquema de sete capítulos: 1) Determinaçons estrangeiras do campo
literário; 2) Condiçons gerais; 3) Os agentes; 4) Situaçom institucional; 5) A
prosa de ideias; 6) Os textos de imaginaçom e subjetividade; 7) A receçom.
Tal e como anota Blodgett (2003: 202), o relato dos acontecimentos históricos na obra afasta-se tanto da narraçom histórica convencional quanto da
organizaçom enciclopédica e opta, em resumo, por umha ‘leitura em espiral’, já prevista polos autores e autoras da obra quanto à receçom dos trabalhos historiográficos centrados na literatura do Quebeque:
La réception de la littérature devient, à travers la didactique et
l’enseignement de la littérature, l’instrument de formation des générations ultérieures. L’histoire littéraire du Québec devrait se lire non
comme un axe continu, allant de la production à la réception, mais
plutôt comme un spirale où le mouvement lui-même est facteur de
changement (Lemire 1991: xii)
Em todo o processo que abrange este projeto historiográfico pode ser
verificada a interdependência entre planificaçom investigadora, construçom
cultural (em torno às ideias de autonomizaçom e reconhecimento articuladas nos níveis tanto discursivo quanto nacional) e umha posiçom nacionalista
abertamente assumida polo creliq.4 Som constatáveis, portanto, correlaçons
e zonas de transferência entre posiçons investigadoras, focagem e objeto de
Galicia 21
Issue D ‘12
64
literário galego
5
A vacilaçom na localizaçom
geográfica das práticas literárias
atende a esta sequência, segundo os
volumes: Canadá / Nouvelle France
(volume I), Bas-Canada (volumes
II e III), o Quebeque e o Canadá
francês (volumes IV e V). Outras
opçons manejadas na obra som literatura canadiana francófona, literatura
canadiana ou literatura no Quebeque.
Em geral, nom pode ser considerada como indiscutida a epígrafe
literatura quebequense até meados
do século xx, quando a institucionalizaçom literária acompanha o
reconhecimento político e as aspiraçons nacionais. A tendência
atual é a de estabelecer umha distinçom entre literatura canadiana
e literatura quebequense, reservada a primeira das etiquetas para as
manifestaçons literárias em língua
inglesa.
estudo, por exemplo na consideraçom do processo de autonomizaçom da
literatura quebequense a respeito dos discursos literários metropolitanos, o
inglês e sobretodo o francês, como um processo basicamente nacionalizador.
Em síntese, a obra assume boa parte das determinaçons teleológicas
e das funçons tradicionalmente vinculadas com o modelo historiográfico
nacional, fundamentalmente a consagraçom e a legitimaçom da literatura
quebequense à luz do seu percurso histórico, a constituiçom do património literário nacional e umha funçom performativa evidente, no sentido de
intervir directamente na configuraçom do próprio objeto de estudo que
está a tratar. Nesta mesma linha de análise som detetáveis alguns dos limites da proposta, localizados no estabelecimento dum relato harmonizador
entre a literatura quebequense-francófona, umha territorialidade sujeita ao
quadro geopolítico atual e os processos que vinculam factos originários e
factos contemporáneos, sempre em perspetiva nacional.5 Trata-se, em definitivo, da abstençom perante dinámicas de concorrência, interferência e
conflito sistémico num espaço público (literário) que acolheu manifestaçons
veiculadas tanto em inglês como em francês (com as suas respectivas áreas
institucionais e metropolitanas de referência) ou, por anotar um ámbito de
observaçom privilegiado na obra, da significativa atençom prestada às dinámicas institucionais e simbólicas que afetam à língua francesa.
Planificaçom historiográfica e práticas alternativas no sistema literário
galego contemporáneo
A projeçom no campo da historiografia literária galega tanto dos debates
teóricos e metodológicos avançados quanto dos desenvolvimentos realizados
polo creliq, com o objetivo de avaliar a releváncia e a consistência acadada
pola planificaçom historiográfica nos estudos literários das últimas décadas e
também de testar em que medida esta foi efetuada segundo critérios de inovaçom teórica e metodológica, permite constatar que nom é registado nengum projeto das aspiraçons e da envergadura de La Vie littéraire au Québec.
A atençom será orientada à análise dos programas de investigaçom
que apostárom na inovaçom crítica a partir do quadro geral empírico-sistémico e que, para além, pretenderom umha compreensom integral do seu
objeto de estudo e o desenho dumhas pautas de trabalho dirigidas à planificaçom investigadora e, significativamente nalguns casos, à planificaçom cultural. Enfrenta-se, neste sentido, e devido à ausência de propostas concretas
no relativo à construçom de modelos renovados para a História literária
galega, umha tarefa que é nom apenas analítica mas também (re)construtiva
de bases, posiçons teórico-metodológicas e relaçons potencialmente rendíveis numha planificaçom historiográfica nom encenada, mas para a que os
quadros desenhados por Xoán González-Millán, Antón Figueroa e o grupo
Galabra oferecem pautas, rotas e desenvolvimentos parciais.
A poética histórica de Xoán González-Millán
A trajetória investigadora de González-Millán foi sistematizada por Arturo
Casas (2004) a partir de dous eixos fundamentais. Por um lado, a vontade
de estabelecer um quadro epistemológico e heurístico de natureza interdisciplinar e atualizado segundo os modelos mais aproveitáveis da pósmodernidade (relacionados com a sociologia da cultura, os estudos
65
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
da subalternidade e os estudos pós-coloniais); polo outro, o empreendimento dumha planificaçom de caráter político-cultural, baseada na potencial e efetiva intervençom do trabalho investigador no espaço público e na
confiança depositada nas Ciências Sociais entanto ferramenta para o cámbio social. Dentro deste quadro geral de pesquisa, impossível de reduzir a
umhas poucas linhas, amplo e diverso como nengum no campo investigador
galego contemporáneo, os contributos básicos de González-Millán para a
constituiçom dumha História literária podem ser resumidos 1) na adataçom
dos aparatos sistémico e sociodiscursivo para umha análise institucional do
caso galego, entendido nas suas circunstáncias de precariedade e dependência sistémica, e 2) na substituçom do objeto de estudo privilegiado pola
focagem tradicional, o texto na sua genealogia nacional, por outro mais
abrangente em que se faga explícita a natureza sistémica dos factos literários também, ou sobretodo, na sua dimensom histórica.
A desconfiança de González-Millán a respeito dos modelos hegemónicos da História literária, e a aposta num modelo de traça institucional, fica
patente no paradigma historiográfico esboçado em 1992, ajeitado à realidade das comunidades marginais e subalternas, quer dizer, daquelas sociedades ‘onde a institucionalización da producción discursiva está controlada
por e dende un espacio político esóxeno’ (González-Millán 1992: 445n).
É umha proposta orientada à superaçom dos obstáculos epistemológicos que o
autor reconhece para a configuraçom dum discurso historiográfico galego,
e que se resumem na inclinaçom ao emprego desse discurso como recuperador dumha memória e dumha experiência coletiva mutilada, na mesma
condiçom marginal e dependente da cultura galega e, em perspetiva mais
aplicada, nas dificuldades para a conservaçom e o acesso a fontes documentais ou na inexistência de modelos definidos para a posta em prática dumha
crítica textual adaptada aos sistemas culturais dependentes. Som condicionantes cujas repercussons se ampliam, por outro lado, a ámbitos de decisom
directamente implicados na constituiçom dum modelo historiográfico próprio, de entre os que González-Millán (1992: 446-447) destaca os seguintes:
a proposta de períodos, geraçons e movimentos nom derivados da dinámica
doutros sistemas literários; a incorporaçom da experiência sociocultural
galega a partir das chaves de silêncio e memória; assim como as dificuldades
para estabelecer um diálogo produtivo com os programas teóricos gerados desde os centros culturais legitimados e, habitualmente, pensados para
cenários e textos distintos e mesmo, como assinala o autor, ‘ideoloxicamente
contrarios’ (1992: 447).
A aplicaçom dum novo paradigma discursivo, a articulaçom crítica
do ‘silencio cultural’ como experiência da comunidade galega e a assunçom
dos condicionamentos derivados dumha situaçom institucional dependente
som orientadas por este autor na definiçom de quatro áreas principais de
pesquisa: as condiçons materiais e institucionais de produçom e receçom
do discurso literário; a receçom dos textos literários, com a especial complexidade associada a este assunto no contexto dumha experiência marginalizada; a identificaçom dos sistemas de codificaçom nos níveis linguístico,
estético e ideológico, e as dinámicas de intertextualidade. Trata-se, em definitivo, dum programa que defende, à luz dum cenário de concorrência sistémica e heteronomia política, a incorporaçom de noçons habitualmente
discriminadas no discurso historiográfico, como as de conflito, dominaçom,
resistência ou diferença (González-Millán 1992: 451-452).
Foi nas obras Literatura e sociedade en Galicia (1975-1990) (GonzálezMillán 1994) e A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia social
Galicia 21
Issue D ‘12
66
literário galego
6
De forma análoga, em La Vie
littéraire au Québec o conceito alcança maior peso no primeiro tomo
da série (consagrado ao período
1764-1815), precisamente quando
é reconhecido que nom está definido como tal um sistema literário
quebequense e que toda produçom
literária (praticamente toda produçom escrita) está sujeita à esfera
da opiniom pública.
(González-Millán 1996) onde o programa sistémico-institucional antes aludido ficou desenvolvido com maior solvência. A segunda dessas obras, a
única do autor com umha vontade historiográfica explícita, amplia o abano
de possibilidades e pontos de apoio para a reconstruçom da sua poética histórica. Refiro-me, por exemplo, à colocaçom das relaçons entre especificidade discursiva, legitimaçom nacional e articulaçom do objeto de estudo
como horizonte heurístico (González-Millán 1996: 17). Também à metodologia historiográfica que incorpora uns critérios de periodizaçom e organizaçom distanciados da convencionalidade narrativa e das classificaçons
genológicas e baseados, pola contra, na superposiçom do ’horizonte de
referência’ e do ‘espaço sociocultural’ do corpus que se analisa, de tal forma
que sejam possíveis, e rendíveis, leituras a partir de coordenadas quase só
analítico-documentais. E por último, aos interesses básicos assinalados para
o estudo da narrativa em perspetiva histórica, identificados com as dinámicas de inovaçom experimentalismo detetadas a partir de 1975, com a
emergência dumha crítica galega e com a análise das práticas por ela desenvolvidas e, enfim, com os processos de canonizaçom e o seu relacionamento
com a articulaçom de distintas instáncias de consagraçom.
Finalmente, é imprescindível assinalar a releváncia atingida pola
noçom de espaço público no último González-Millán, também como conceito
base para a investigaçom histórica e como alternativa aos de sistema e campo.
Do proposto neste sentido polo próprio autor (González-Millán 1995) na
análise da emergência cultural galega antes de 1936, e também da aplicaçom
feita polo creliq em La Vie littéraire au Québec, é possível inferir que a noçom
alcançou maior produtividade na sua projeçom sobre cenários em que a
existência do sistema literário só pode ser assumida em fase emergente, protossistémica ou em processo de institucionalizaçom, por empregar terminologias afins para a descriçom dum mesmo processo. É umha constataçom
que, no trabalho do investigador galego, se articula a partir da consciência
do discurso social ‘que hoxe definimos como literario’ constituir na altura
o estandarte mais decisivo na construçom dum novo espaço público, de tal
forma que, em boa medida, falar em espaço público para a época implique
falar necessariamente em espaço público literário (e neste caso, para além, integrado num horizonte de experiência nacionalista).6
Antón Figueroa e a história do campo literário
Na ideia de reunir e avaliar as achegas geradas no campo investigador
galego para a constituiçom das bases dumha nova história literária, é necessário conceder umha quota de representatividade à produçom, já delongada, de Antón Figueroa, focada, para além, em toda a sua diversidade e
complexidade. Pretende-se dizer, com isto, que os sucessivos estádios e
os distintos paradigmas explorados ao longo da sua trajetória investigadora em nengum momento constituem esferas desconectadas entre si nem
se reduzem, em última instáncia, a um progressivo abandono de opçons
improdutivas. À luz do seu interesse último pola teoria do campo literário,
o próprio autor tem reconhecido a vontade de integrar achegas procedentes das teorias da leitura, da estética da receçom e da teoria dos polissistemas na configuraçom dumha rede conceitual e teórica percebida como
mais aproveitável na perspetiva geral proposta por Pierre Bourdieu (1992)
(Figueroa 2001: 156). Mália que, como no caso de González-Millán, tampouco Figueroa estabeleceu como objetivo prioritário a constituiçom dum
Galicia 21
Issue D ‘12
67
literário galego
7
Segundo a Lei de proliferaçom
(Even-Zohar 1978: 43), a tendência
dos sistemas é a de acumular umha
mostra suficiente de soluçons repertoriais para se poderem desenvolver de forma autónoma.
modelo decididamente incorporado na disciplina da História literária, sim
que semelha possível reconstruir linhas de continuidade que, relacionadas
com a receçom literária, as relaçons interliterárias e a habilitaçom da teoria do campo para o caso galego, fornecem pautas e metodologias analíticas
operativas nessa tarefa.
Como primeiro contributo básico deve ser assinalado a proposta
dum esquema da receçom literária para cenários em que a concorrência
multilingue (e talvez cultural e sistémica) deriva em situaçons de conflito
diglóssico. A ideia fundamental é a deteçom e demarcaçom de indícios de
anormalidade nas pautas de leitura e receçom dos polissistemas em que é
manifestada umha situaçom de diglossia, concretizados na particular configuraçom dos seus horizontes de espera e das possibilidades de leitura,
em contraste com os modelos de receçom/consumo associados aos sistemas fortes (Figueroa 1988). Trata-se dumha consideraçom dalgumha forma
conectada com a ideia de sistema ótimo e com as possibilidades e garantias de
distinguir ou determinar a escala que vai do sistema ótimo ao defetivo, do
forte ao fraco, do autónomo ao heterónomo ou, noutras conceitualizaçons
mais convencionais, do normal ao anormal ou do estável ao instável.
Even-Zohar (1990: 25-26) colocou esta ideia de estabilidade em
relaçom com a configuraçom dumha reserva textual suficiente, ainda com
as dúvidas de poder certificar ou mensurar tal suficiência.7 Das particulares condiçons detetadas por Figueroa para os sistemas dependentes poderiam ser derivadas análises de proveito a propósito das características da
configuraçom repertorial do sistema galego e, doutro ponto de vista, para a
compreensom das dinámicas de interferência atuantes no mesmo processo,
entanto substitutas de mecanismos de produçom gerados de forma endógena. Algo sobre todo isto anotou o próprio Figueroa (1995), em relaçom
com a tendência, em sistemas dependentes e/ou em fase de emergência, a
obstruir o dinamismo inerente a um funcionamento sistémico ótimo e a pugnar, por contra, na perpetuaçom e legitimaçom duns modelos repertoriais
privilegiados pola sua dimensom (historicamente) resistente e militante.
A propósito da importáncia das relaçons interliterárias para a concretizaçom dum modelo de História literária, a achega primordial de
Figueroa radica na comprovaçom da releváncia pragmática das relaçons
entre sistemas literários entanto práticas de auto e hetero-reconhecimento
e, noutra dimensom, como processos especialmente decisivos para a emergência (ou mesmo a resistência) sistémica. No nível analítico, o achado
básico deve ligar-se à identificaçom e distinçom das possibilidades de relacionamento intersistémico reconhecíveis para o sistema literário galego,
associadas com os sistemas literários espanhol e português, e com um
terceiro grupo de sistemas alheios às bases que regem as duas primeiras
possibilidades e para os que, como em todos os casos, é imprescindível definir em que sentido se estabelece a relaçom origem/destino, qual é o grau de
consolidaçom sistémico-institucional do sistema dado e, entre outros fatores, o seu posicionamento central ou periférico e as hierarquias estabelecidas desde umha ótica macro ou polissistémica (Figueroa 1995).
A incorporaçom destas pautas de análise à História literária contribui
para a impugnaçom dalguns dos elementos básicos do modelo tradicional.
Contradi justificaçons para a construçom de relatos baseados na autarquia
e no continuísmo essencialista; destitui conceitualizaçons organicistas que
operam a partir da evoluçom autónoma e auto-suficiente dos sistemas literários, presentes na aparência de naturalidade e evidência inscrita nos discursos historiográficos correspondentes e, em última instáncia, desvenda o
Galicia 21
Issue D ‘12
68
literário galego
8
Os usos superficiais da ideia de
autonomia que Figueroa (2010) tem
interesse por destituir atingem a
identificaçom da autonomia com
o retiro do/a escritor/a à ‘torre de
marfim’, com umha aposta na arte
pela arte ou, em definitivo, com a introduçom na criaçom literária de
conteúdos ‘despolitizados’.
caráter construído do conceito ‘literatura galega’, por exemplo a partir da
sua descriçom como área em que se aplicam estratégias de intervençom e
planificaçom e em que se encenam luitas entre grupos e agentes para o controlo destes mesmos processos.
A introduçom da teoria do campo literário (Figueroa 2001 e 2010),
concebida como ferramenta capaz de integrar e reforçar os conceitos básicos com os que Figueroa vinhera trabalhando, constitui ao mesmo tempo
umha ‘conversom teórico e metodológica necessária’ (Figueroa 2001: 61) e
umha aplicaçom analítica que pode ser condensada em três linhas de pesquisa fundamentais: os usos e as funçons identitárias a que estám submetidas
as práticas literárias, o relacionamento entre campos do mesmo ou de distinto tipo em termos de autonomia/heteronomia e a deteçom dos assuntos
fundamentais que, em sentido heurístico e teórico-metodológico, implica a
projeçom do quadro bourdiano sobre o espaço cultural galego.
Neste sentido, cumpre valorizar determinadas concreçons metodológicas anotadas por Figueroa para a incorporaçom da noçom de campo
ao trabalho historiográfico. A primeira delas tem a ver com a definiçom da
dupla natureza desta noçom: por um lado teórica e especificamente rendível para a elaboraçom de análises centradas na dimensom sincrónica e na
descriçom da estrutura do campo, e polo outra histórica e, em linha com a
análise genética definida por Bourdieu (Bourdieu e Wacquant, 1992), aplicável
no desenvolvimento de estudos de tipo diacrónico. Umha segunda consideraçom de interesse está relacionada com a concreçom das origens dum
determinado campo, questom para a que Figueroa propom ter em conta
alguns fatores concretos: as dificuldades para precisar o grau de autonomia
necessário para a sua constituiçom, dependentes de distintas variáveis de
ordem geocultural; e os derivados da objetivaçom dos processos fundacionais dum campo como processos lentos, complexos e ligados a dinámicas de
tipo político, quer dizer, desvinculados de qualquer relaçom de causa-efeito
assimilável a acontecimentos pontuais.
Em relaçom com a ideia de autonomia, com protagonismo específico
na achega última do autor (Figueora 2010), os seus interesses fundamentais passam pola definiçom da releváncia que o conceito assume na teoria
do campo literário, assim como pola retificaçom de interpretaçons e leituras que estabelecem determinadas incompatibilidades entre o autónomo
e o ideológico.8 Trata-se, neste sentido, de compreender como a luita pola
autonomizaçom dum campo literário passa, necessariamente, pola (auto)
definiçom dum campo intelectual especializado, dotado dumha lógica
interna própria e relativamente independente das pressons exercidas desde
campos concorrentes no mesmo espaço social E, em última instáncia, capaz
de exercitar movimentos de caráter autorreflexivo que, nestas ‘supensións
metódica da doxa’, materializam determinado grau de autonomia a respeito
doutro tipo de condicionamentos (incluídos os de caráter nacional). Com
umha especificidade que Figueroa tem interesse em remarcar: a luita pola
autonomia do campo, gerada em boa medida na abertura à atualizaçom e a
homologaçom internacional nas perspetivas teórica e estética, produz em
segundo grau efeitos positivos no reconhecimento identitário (nacional)
dumha determinada comunidade.
Frente a aplicaçons historiográficas da teoria do campo literário
desenhadas para campos literários consolidados, com umha autonomia
reconhecida e com umhas origens em maior ou menor grau localizadas,
as investigaçons projetadas para a análise daqueles campos literários com
umha autonomia fraca e em discussom tendem a fixar como objeto
Galicia 21
Issue D ‘12
69
literário galego
9
Estes traços gerais conduzem
à vinculaçom de Galabra com os
agentes e grupos que apostam no
reintegracionismo (ortográfico, linguístico e cultural) como estratégia
de planificaçom cultural, mália à
marginaçom desta opçom no processo de constituiçom do sistema
cultural galego encenado desde
meados da década de 1960 (Torres
Feijó 2000; Samartim 2010).
central do trabalho historiográfico os processos mesmos de constituiçom do
campo nas suas dinámicas de autonomizaçom e legitimaçom (frente ao resto
de campos culturais, frente a outros campos literários com os que se compartilha um mesmo espaço social e frente ao campo do poder), assim como
a relaçom estabelecida com processos análogos de construçom identitária
maioritariamente concebidos em chave nacional. Ainda naqueles trabalhos em que som abordados com algumha profundidade períodos e processos específicos da história literária galega, o programa de Figueroa (1996,
2010) distancia-se nom apenas de determinados usos mecanicistas da teoria do campo literário, senom também das funcionalidades que este quadro
teórico desenvolve, em sentido teleológico, em planificaçons historiográficas como a do creliq. Trata-se dumha retificaçom heurística que, por outro
lado, semelha inseparável da posiçom reflexiva e meta-teórica habitual na
trajetória do autor e dumha consideraçom da história literária galega como
campo de provas que aspira a avaliar a fiabilidade do quadro bourdiano para
a sua aplicaçom a processos literários alternativos aos previstos na sua formulaçom original.
A planificaçom investigadora de Galabra: o projeto Poluliga-Fisempoga
O grupo de investigaçom Galabra, radicado na faculdade de filologia da
Universidade de Santiago de Compostela, constitui o terceiro dos referentes a considerar nesta revisom dos contributos hipoteticamente rendíveis
na constituiçom dum modelo historiográfico-literário renovado, para o caso
galego. Dirigido por Elias J. Torres Feijó, agrupa perto dumha vintena de
investigadoras e investigadores e na sua breve trajetória (iniciada em 1999)
demarcou como objeto de estudo fundamental a análise dos sistemas culturais galego, português, brasileiro e africanos de língua portuguesa, objetivados como integrantes dum intersistema cultural (Torres Feijó 2000). As
linhas básicas de pesquisa atendem as relaçons entre os distintos sistemas
citados, a aplicaçom analítica dos paradigmas que, procedentes da Teoria e
da Crítica literárias, procuram a explicaçom do fenómeno literário e cultural na sua inscriçom e relacionamento com o conjunto de sistemas sociais, e
a análise dos processos de configuraçom dos agregados literário e cultural,
entendidos na sua realidade sociopolítica, e com especial interesse na compreensom dos desenvolvimentos de constituiçom e hegemonia organizados
em torno a umha legitimaçom identitária de caráter nacional.9
O projeto deste grupo que vai centrar a nossa atençom está constituído, em realidade, por duas fases dum mesmo processo investigador. A
primeira identifica-se com o projeto Poluliga [Portugal e o mundo lusófono
na literatura galega das três últimas décadas (1968-2002)], cujas bases fundamentais atingiam a descriçom e a análise do processo de construçom do sistema literário galego, atendendo o relacionamento entre o campo do poder
e o campo literário, assim como a configuraçom e posiçom dos principais
grupos, agentes e ideias, e privilegiando a deteçom e a análise de materiais
repertoriais procedentes dos sistemas culturais lusófonos, especialmente
do português. O projeto da segunda fase, o Fisempoga [Fabricaçom e socializaçom de ideias num sistema emergente num período de mudança política: Galiza (1968-1982)], reformula as pautas agora mencionadas, porquanto
desloca o objeto de estudo do sistema literário ao sistema cultural, minora
a importáncia concedida ao relacionamento com o intersistema lusófono e
concede prioridade aos processos de fabricaçom e socializaçom das ideias
70
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
ativadas no sistema, à luz do duplo processo que se identifica: a emergência
sistémica na esfera cultural e a mudança de regime político no campo do
poder.
O primeiro dos aspetos que deve ser mencionado no desenvolvimento deste projeto (ainda nom clausurado e a maioria de cujos produtos
apenas tiverom divulgaçom académica) é o desenho e a planificaçom da
pesquisa de acordo a critérios escassamente ativados na investigaçom literária galega: a compreensom do trabalho investigador como umha tarefa
coletiva e colaborativa; a aposta na inovaçom e na atualizaçom teórica e
metodológica, aberta a ámbitos disciplinares integrados de forma convencional nas Ciências Sociais, fundamentalmente o sociológico; e a assunçom
da atividade científica como potencialmente útil no serviço à comunidade que se tem como referência. Som posicionamentos, por outro lado,
nom especialmente distanciados dos protagonizados pola Unidade para a
Investigaçom na Cultura na Universidade de Tel Aviv, o CRELIQ no campo
investigador quebequense ou, por citar outro cenário em que a solidariedade entre teorias sistémicas e planificaçom cultural semelha evidente, o
Centre for Translation Studies impulsado por José Lambert na Katholieke
Universiteit Leuven. Com a incorporaçom, isso sim, de todas as reservas e
matizes que a posiçom periférica de Galabra no campo investigador galego
concede para este assunto.
Como mostra desta vontade de atualizaçom, Galabra acompanhou a
reorientaçom proposta por Even-Zohar para a teoria dos polissistemas e o
seu objeto de estudo, optando pola cultura (como ‘série de de instrumentos
de compreensom que permitem a vida’), e nom apenas pola literatura, como
objeto de estudo. Com outras duas diretrizes metodológicas que merecem
ser salientadas: a ênfase na compilaçom documental para umha completa
descriçom do sistema, com protagonismo relevante das publicaçons periódicas e da imprensa (Martínez Tejero 2008), bem como o aproveitamento da
Análise de redes sociais como ferramenta para um uso eficaz das ideias de
posiçom, funçom e relaçom na descriçom e análise dos sistemas (González
Figueiras 2006). A tese de doutoramento de Roberto López-Iglesias
Samartim (2010) constitui umha primeira materializaçom significativa desta
orientaçom e dos resultados do projeto.
O segundo dos aspetos em que paga a pena fixar a atençom é a construçom dum quadro teórico e metodológico que, a partir da teoria dos polissistemas e da teoria do campo literário, procura umha adequaçom específica
para a cultura galega com o intuito de abordar os seguintes assuntos: os processos de sistemizaçom cultural e a introduçom de variantes nocionais da
ideia de sistema; o funcionamento dos sistemas culturais a partir das dinámicas de institucionalizaçom, imposiçom, dominaçom e legitimaçom (material
e simbólica) atuantes no quadro social; a identificaçom de comportamentos
sistémicos particulares nos processos de emergência cultural, especialmente
visíveis e importantes em períodos de mudança política.
A necessidade de ajustar conceitualmente a ideia de sistema para a sua
aplicaçom ao caso galego levou a Torres Feijó (2000, 2002 e 2004) a articular umha arquitetura teórica em que noçons como as de protossistema (‘rede,
deficitária em muitos ou em todos os seus factores para garantir a suficiência sistémica (...), que grupos emergentes pretendem consolidar num dado
espaço social, cujas redes culturais estám ocupadas por outros grupos dominantes’, Torres Feijó 2002: 2n) ou subsistema (sistema que, em relaçom de
dependência e minoraçom a respeito dum sistema forte, antes de pretender a emancipaçom, assume a sua pertença a ele) semelham especialmente
71
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
produtivas para a conceitualizaçom de cenários de conflito e emergência
sistémica. Também som importantes, neste sentido, a habilitaçom de noçons
que desbordam a referência nacional e que atendem a compreensom dos
processos de relacionamento entre sistemas ou a incorporaçom das práticas
literárias desenvolvidas em territórios distintos do que constitui a referência identitária. É neste sentido que Galabra emprega, em ambos casos a
partir de Naftoli Bassel (1991), os conceitos de intersistema cultural, como conjunto de sistemas que partilham materiais e normas comuns, e enclave, para
se referir à atividade literária que tem lugar num espaço social que, ainda
que instalado numha localizaçom geográfica distinta, está vinculado a um
sistema metropolitano de tal forma que cumpre considerar a ambos como
pertencentes a um mesmo sistema literário/cultural.
A imposiçom dumha ideia de literatura como transmissora de verdades (produtivas para umha determinada construçom nacional), a certeza do
papel central desenvolvido polas respectivas elites nos processos de fabricaçom e socializaçom de determinadas ideias sobre a língua, a literatura, o
povo e a naçom, ou o protagonismo primário desenvolvido polo fator nacional na configuraçom de normas, modelos e materiais repertoriais, fam parte
dos pressupostos de partida com que trabalha o grupo e, em segunda instáncia, fundamentam umha perceçom crítica do papel adjudicado à literatura como objeto de estudo, e da persistência de focagens e justificaçons
(ainda) románticos na sua aplicaçom docente. É umha consideraçom ligada
ao terceiro ámbito de interesse que, em relaçom com Galabra, me interessa
pôr em destaque: o alcance do seu programa investigador e a relaçom deste
com a História literária.
A consciência dos processos agora aludidos, a constataçom de ser a
instituiçom escolar a ferramenta mais poderosa das usadas polo campo do
poder para a imposiçom das suas ideias e o desvendamento de boa parte dos
materiais com que a doxa académica, no ámbito da investigaçom literária,
está construída, figerom com que Torres Feijó propugesse, como elementos centrais dos estudos sobre literatura e cultural, a abordagem da literatura nos seus vínculos com as dinámicas de construçom identitária e na sua
consideraçom patrimonial, como processo em que som configuradas ideias,
crenças e projeçons sociais e do qual por norma apenas participam, e de
forma particular, umha parte dos agentes e grupos envolvidos no sistema
(de aí que a atençom aos atores, normas e modelos excluídos seja também
indispensável) (Torres Feijó 2006: 126-128).
Desde a certeza de que é também na instituiçom escolar onde som
elaboradas e sistematizadas as mais aceites propostas de caráter historiográfico, Torres Feijó contribuiu no apontamento de orientaçons teóricas e
metodológicas para umha renovaçom disciplinar que, ainda que nom projetada decisivamente nas aplicaçons do projeto Poluliga-Fisempoga, intervém
na parcela planificadora que aqui foi colocada em foco. As directrizes principais atingem a colocaçom dos processos de construçom, configuraçom e
imposiçom associados ao cánone como objeto central dos estudos historiográficos, por quanto descobrem e ajudam a compreender a rede de relaçons
estabelecidas pola atividade literária, alargada até as dimensons simbólica,
mercantil, identitária e intersistémica, e concebida como atividade de cultura que, em definitivo, participa das ‘redes de inerdependência entre os
indivíduos e os grupos sociais e as suas produçons de modos e organizaçons
da vida’ (Torres Feijó 2006: 127).
Interessa esclarecer que, de acordo com argumentos precedentes, o projeto Poluliga-Fisempoga nom pode ser caracterizado de forma
72
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
concludente como um projeto historiográfico, e antes seria mais prudente
afirmar que se constitui como umha prática de análise sistémico-cultural,
em linha com a já mencionada viragem do literário ao cultural efetuada
pola teoria dos polissistemas (Even-Zohar 2005), ainda que seja em relaçom
com um objeto de estudo e com umhas aspiraçons descritivas e explicativas
de caráter global que nom constituírom a norma nas aplicaçons sistémicas.
Nom se trata tanto de que a análise cultural se constitua como umha prática investigadora distinta da História literária mas que a fixaçom de objetivos e interesses distintos dos tradicionalmente colocados pola disciplina
obriga à assunçom de planificaçons e desenvolvimentos igualmente distintos e alternativos. É umha conclusom que, para além disso, semelha poder
ser projetada também, com matizes e em proporçom variável, para a análise dos princípios e interesses concernidos nos programas agora revistos de
González-Millán e Figueroa.
Conclusons (e propostas para umha investigaçom futura)
A primeira das conclusons que se quer assinalar, talvez óbvia à vista dalguns dos resultados e das comparaçons realizadas nas linhas precedentes, é
a constataçom de que nom fôrom desenvolvidos projetos de planificaçom
historiográfica literária, em sentido estrito, no campo académico galego nas
últimas décadas. Semelham nom existir tampouco as plataformas e as vias
necessárias para a sua criaçom e ativaçom a partir de modos de trabalho
coletivo, colaborativo, interdisciplinar e guiados por critérios de inovaçom
teórica e metodológica, como demandam sem dúvida a maioria dos programas historiográficos que, bem pola sua disposiçom favorável à interdisciplinaridade ou o comparatismo bem pola confiança depositada na metodologia
empírica, já nom podem ser assumidos em sentido unipessoal. O contraste
com o caso quebequense, onde som verificáveis a existência de estruturas
e espaços de colaboraçom interuniversitária centrados no trabalho historiográfico, um abano de ámbitos de estudo rico e diverso e, decisivamente,
umha inegável fortaleza institucional e económica, ilustra nalgum sentido o
que pretendo indicar. Quer dizer, a existência dumha sintonia significativa
entre planificaçom historiográfica do literário, emergência cultural (entendida como consecuçom progressiva da autonomia e do reconhecimento) e
construçom nacional.
Quanto à crise da História literária e à sua projeçom no sistema
literário galego podem ser retomadas as duas hipóteses antes formuladas. A primeira delas, relacionada com a potencialidade do quadro teórico
empírico-sistémico como especialmente rendível na sua aplicaçom a sistemas literários dependentes, acha correspondências e argumentos para a
sua defesa nas propostas de González-Millán, Figueroa e o grupo Galabra.
Propostas distintas e com orientaçons específicas em cada caso mas, com
certeza, constitutivas da superaçom de esquemas prévios e previsíveis no
campo da investigaçom literária galega, por exemplo daqueles partidários dumha interpretaçom inercial ou monológica de todo o conjunto de
conceitualizaçons e práticas que González-Millán designou com a noçom
de nacionalismo literário.
A segunda das hipóteses, em que era colocada a possibilidade de
incorporar as teorias sistémicas na constituiçom dum modelo de Historia
literária renovado, semelha registar um sucesso menor no ámbito galego.
Sobretodo, pola ausência de propostas explicitamente integradas na
73
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
10
Algumhas destas questons
fôrom tratadas por Bieito Silva
em diversos trabalhos. Vid. ‘Teoría
literaria e didáctica da literatura. Consideracións desde a perspetiva galega’ (em Rodríguez
López-Vázquez, Alfredo, ed. III
Simposio Internacional de la Sociedad
Española de Didáctica de la Lengua y
la Literatura. A Corunha: Servicio
de Publicacións da Universidade,
1994, pp. 315-323) ou ‘El papel de
la literatura y de su enseñanza en
la construcción de identidades nacionales’ (em Rodríguez Lestegás,
Francisco, coord. Identidad y ciudadanía: reflexiones sobre la construcción de identidades. Barcelona:
Horsori, 2008, pp. 117-139).
disciplina em qualquer dos programas de investigaçom que fôrom analisados. Corresponde, entom, assumir o deslocamento do interesse pola
História literária cara a outros modos de análise, conscientes e descomplexados tanto da sua potencialidade nos ámbitos da intervençom e da
planificaçom cultural (quer dizer, da assunçom de funçons assumidas tradicionalmente pola História literária) como da necessidade de assentar
mecanismos de produçom discursiva próprios, por exemplo nos ámbitos da
Teoria e da Crítica. É um reposicionamento que nom devera ser entendido
como umha refutaçom plena da Historia literária como disciplina e sim, em
todo caso, como distintivo dumha compreensom renovada da mesma. Quer
dizer, como a possibilidade de estabelecer umha História literária que seja
nom apenas mais que textual senom também, e decisivamente, mais que
literária; que considere a pertinência de combinar distintas escalas na sua
orientaçom geocultural e que incorpore o relacionamento interliterário em
lugar nom relegado; e, em definitivo, que nom assuma como insolúveis os
vínculos entre Historia literária e diacronia ampla ou (apresentada como)
absoluta, por um lado, e História literária e totalidade do referente que se
considerar (sistema, por exemplo), polo outro.
Umha avaliaçom completa das relaçons entre planificaçom historiográfica do literário e emergência cultural na Galiza devera ter em conta
mais questons e ámbitos de estudo dos que neste texto fôrom abordados.
Um que se apresenta como fundamental é a identificaçom e a interpretaçom
de dinámicas de transferência entre pesquisa académica e planificaçom cultural, semelha que nom assumidas em toda a sua potencialidade e, em todo
caso, dependentes de mudanças e interesses localizados especificamente no
poder político institucionalizado. Outro foco de estudo privilegiado para
este assunto é a presença da História literária nos currículos do ensino obrigatório, assim como a sua minoraçom nos programas que atingem o linguístico e o literário, os distintos posicionamentos derivados desta circunstáncia
e, inclusive, as correspondências (incertas) dessa marginalizaçom com os
processos reconhecidos pola Teoria literária, por exemplo em relaçom com
a crise disciplinar.10 Colocarei um último ámbito de reflexom, destinado a
elucidar a existência de distintos níveis de receçom/consumo do discurso
historiográfico-literário galego e, a maiores, os modos em que se verifica a
tensom entre a persistência do modelo nacional defendida polo (ainda predominante) nacionalismo literário e os programas que, sem se abstrair da
contradiçom crítico-discursiva, mas desconfiados da capacidade dos modelos hegemónicos, proponhem ferramentas renovadas para umha estratégia
também intervencionista, performativa e parte dumha política identitária.
74
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
Obras Citadas
ANSEDE ESTRAVIZ, Alberto & Cesáreo SÁNCHEZ IGLESIAS, dirs.,
1996. Historia da literatura galega (Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega
/ A Nosa Terra).
BASSEL, Naftoli, 1991. ‘National Literary and Interliterary System’, Poetics
Today, 12 (4) : 773-779.
BLODGETT, E. D., 2003. Five Part Invention. A History of Literary History in
Canada (Toronto: University of Toronto Press).
BOURDIEU, Pierre, 1992. Les Règles de l’art. Genèse et structure du champ littéraire (Paris: Seuil).
BOURDIEU, Pierre & Loïc J. D. WACQUANT, 1992. Réponses. Pour une
anthropologie réflexive (Paris: Seuil).
CABO ASEGUINOLAZA, Fernando, Anxo ABUÍN GONZÁLEZ & César
DOMÍNGUEZ, eds., 2010. A Comparative History of Literatures in the Iberian
Peninsula (Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins).
CASAS VALES, Arturo, 2003. ‘Sistema interliterario y planificación historiográfica a propósito del espacio geocultural ibérico’, Interlitteraria, 8:
68-97.
__, 2004. ‘A teoría crítica da cultura e a planificación dos estudos socioculturais (Para ler a González-Millán)’, Anuario de estudos literarios galegos (2002):
29-38.
__, 2004-2006. ‘El eje local-mundial como reto para la Historia literaria’,
Tropelías, 15-17: 43-58.
__, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de base sistémica: o sistema cultural como objecto de análise histórica no programa de investigaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação Internacional de
Lusitanistas, 10: 27-55.
__, 2010. ‘Paratext i nació. Lectura comparativa d’alló nacional en els
pròlegs de la historiografia literària ibèrica del últim quart del segle xx’,
in Maria Muntaner, Mercè Picornell, Margalida Pons & Josep Antoni
Reynés eds. Transformacions: literatura i canvi sociocultural dels anys setanta ençà
(València: Universitat de València), pp. 95-118.
CERTEAU, Michel de, 1975. ‘L’opération historiographique’, en L’Écriture
de l’histoire (Paris: Gallimard), pp. 63-120.
DUBOIS, Jacques, 2005. L’Institution de la littérature. Introduction à une sociologie. Bruxelles: Editions Labor.
DUCHET, Claude & Stéphane Vachon, dirs., 1993. La recherche littéraire: Objets et méthodes (Québec: XYZ & Paris: Presses Universitaires de
Vincennes).
75
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
EVEN-ZOHAR, Itamar, 1978. Papers in Historical Poetics (Tel Aviv: The Porter
Institute for Poetics and Semiotics).
__ , 1990. Polysystem Studies, Poetics Today, 11 (1).
__, 2005. Papers in Culture Research (Tel Aviv: The Porter Chair of Semiotics,
Tel Aviv University).
FIGUEROA, Antón, 1988. Diglosia e texto (Vigo: Xerais).
__, 1995. ‘Literatura, sistema e lectura’, Anuario de estudos literarios galegos
(1994): 97-107.
__, 2001. Nación, literatura, identidade (Vigo: Xerais).
__, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames: Laiovento).
GONZÁLEZ FIGUEIRAS, Carlos, 2006. O Protossistema Literário Galeguista:
Proposta metodológica e linhas de investigaçom aplicadas a 1968 (Trabalho de
Investigaçom Tutelado, Universidade de Santiago de Compostela, inédito).
GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 1992. ‘A configuración historiográfica
dunha literatura marxinal’. Actas do I Congreso Internacional da Cultura Galega
(Santiago de Compostela: Dirección Xeral de Cultura), pp. 444-452.
__, 1994. Literatura e sociedade en Galicia (1975–1990) (Vigo: Xerais).
__, 1995. ‘O discurso literario galego e a configuración dun espacio público
nacional no primeiro tercio do século xx: un marco de reflexión’, en Arturo
Casas coord. Tentativas sobre Dieste (Compostela: Sotelo Blanco), pp. 13-29.
__, 1996. A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia social (Vigo:
Xerais).
__, 2001. ‘Os problemas dunha lectura (poli)sistémica da literatura’, en
Isabel Lozano-Renieblas & Juan Carlos Mercado eds. Silva. Studia Philologica
in honorem Isaías Lerner (Madrid: Castalia), pp. 301-313.
HABERMAS, Jürgen, 1981. Historia y crítica de la opinión pública, trad. Antoni
Domènech (Barcelona: Gustavo Gili).
LAMBERT, José, 1983. ‘L’eternelle question des frontières: littératures
nationales et systèmes littéraires, en C. Angelet, L. Melis & F. J. Mertens
eds. Langue, dialecte, littérature. Etudes romanes à la memoire de Hugo Plomteux
(Leuven: Leuven University Press), pp. 355-370.
LEMIRE, Maurice, 1987. ‘L’autonomisation de la ‘littérature nationale’ au
xixe siècle’, Études littéraires, 20 (1): 75-98.
LEMIRE, Maurice, dir., 1991. La Vie littéraire au Québec, I, 1764-1805. La
voix française des nouveaux sujets britanniques (Sainte-Foy: Les Presses de
l’Université Laval).
76
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
__, 1992. La Vie littéraire au Québec, II, 1806-1839. Le projet national des
Canadiens (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).
Lemire, Maurice & Denis Saint-Jacques, dirs., 1996. La Vie littéraire
au Québec, III, 1840-1869. Un peuple sans histoire ni littérature (Sainte-Foy: Les
Presses de l’Université Laval).
__, 1999. La Vie littéraire au Québec, IV, 1870-1894. Je me souviens (Sainte-Foy:
Les Presses de l’Université Laval).
__, 2005. La Vie littéraire au Québec, V, 1895-1918. Sois fidèle à ta Laurentie
(Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).
MARTÍNEZ TEJERO, Cristina, 2008. Bases para o estudo dum sistema cultural emergente e a imprensa: o caso do Faro de Vigo e o Sistema Cultural Galego em
1970 (Traballo de Investigaçom Tutelado, Universidade de Santiago de
Compostela, inédito).
SAINT-JACQUES, Denis, 1989. ‘Nationalisation et autonomisation’.
In Clément Moisant, dir. L’Histoire littéraire. Théories, méthodes, pratiques
(Québec: Les Presses de l’Université Laval), pp. 241-248.
__, 1993. ‘Les pratiques littéraires des acteurs sociaux’. Claude Duchet &
Stéphane Vachon dirs. La recherche littéraire: Objets et méthodes (Québec: XYZ e
Paris: Presses Universitaires de Vincennes), pp. 73-80.
SAINT-JACQUES, Denis & Lucie ROBERT, dirs., 2010. La Vie littéraire au
Québec, VI, 1919-1933. Le nationaliste, l’individualiste et le marchand (Sainte-Foy:
Les Presses de l’Université Laval).
SAMARTIM, Roberto López-Iglesias, 2010. O processo de construçom do sistema literário galego entre o franquismo e a transiçom (1974-1978). Margens,
relaçons, estrutura e estratégias de planificaçom cultural (Tese de doutoramento,
Universidade de Santiago de Compostela).
TARRÍO VARELA, Anxo, 1994. Literatura galega. Aportacións a unha historia
crítica (Vigo: Xerais).
TORRES FEIJÓ, Elias, 2000. ‘Norma lingüística e (inter-)sistema cultural. O caso galego’, en J. M. Carrasco González et al. eds. Actas del Congreso
Internacional de Historia y Cultura en la Frontera. I Encuentro de Lusitanistas
Españoles (Cáceres: Universidade de Extremadura), vol. II, pp. 967-996.
__, 2002. ‘O estudo do mundo lusófono no sistema literário galego: bases
metodológicas para o estudo dos sistemas emergentes e as suas relaçons intersistémicas’. Comunicaçom apresentada no VII Congresso da
Associação Internacional de Lusitanistas, Brown University-Providence
(Estados Unidos), inédita.
__, 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia sistémica.
Sistemas literários e literaturas nacionais’, en Anxo Abuín & Anxo Tarrío,
eds., Bases metodolóxicas para unha Historia comparada das literaturas da península
Ibérica (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela),
pp. 423-444.
77
Galicia 21
Issue D ‘12
literário galego
__, 2006. ‘Para uma revisom da Historiografia literária: Objecto de estudo
e métodos’, en Maria Eunice Moreira & Luiz Roberto Velloso Cairo orgs.
Questões de crítica e historiografia literária (Porto Alegre: Nova Prova), pp.
121-133.
VILAVEDRA, Dolores, 1999. Historia da literatura galega (Vigo: Galaxia).
VILLANUEVA PRIETO, Darío, dir., 2000. Galicia. Literatura. Volumes 30-35
da enciclopedia Galicia (A Corunha: Hércules de ediciones).
78
Galicia 21
Issue D ‘12
Article
Propostas para
umha história
literária de
fundamentaçom
empírica: bases de
dados e análise de
redes
Keywords
Renewal of Literary History
Empiricism
Social Network Analysis
Literary Sociology
Increasingly Autonomous
Literary Systems
Palabras
clave
Renovaçom da história
literária
Empirismo
Análise de redes sociais
Sociologia da literatura
Sistemas em processo de
autonomizaçom
Abstract
This article seeks to contribute to the methodological review of literary
history on the basis of the achievements of the Grupo Galabra project,
which are characterised by an approach that can be placed within the
parameters of literary sociology and an increasingly more autonomous
literary system: the Galician system. In particular, two tools of empirical
enquiry will be examined: databases and network analysis. The latter
represents one of the main advances made during recent decades in the
field of sociology; its characteristics and relationship with literary studies
will be noted. The debates within the Francophone scholarly community
will also be assessed with reference to given methods of data usage,
formulated concepts or the potential to employ these in tandem with
Bourdieu’s theory.
Resumo
Este artigo pretende contribuir para a renovaçom metodológica da história literária desde os avanços realizados polo projeto Fisempoga do Grupo
Galabra, caraterizado por umha abordagem enquadrável na Sociologia da
literatura e sobre um sistema literário em processo de autonomizaçom, o
galego. Concretamente serám exploradas aqui duas ferramentas de natureza
79
Galicia 21
Issue D ‘12
Propostas para umha história
literária de fundamentaçom
empírica: bases de dados e
análise de redes
empírica, as bases de dados e a análise de redes. Esta última representa um
dos principais avanços realizados nas últimas décadas no ámbito sociológico, polo que serám anotadas as suas particularidades e a sua relaçom com
os estudos literários. Serám igualmente focados os debates a este respeito
realizados desde o ámbito francófono, com atençom aos usos dados, aos
conceitos formulados ou às possibilidades de combinaçom com a teoria do
campo de Bourdieu.
Galicia 21
Issue D ‘12
80
análise de redes
1
Sob o nome de fisempoga
(acrónimo de Fabricaçom e
socializaçom de ideias num sistema
emergente durante un período de
mudança política: Galiza, 19681982) dá-se conta do projeto
desenvolvido no seio do grupo
Galabra na Universidade de
Santiago de Compostela, com
financiaçom por parte do
Ministerio de Ciencia y Tecnología
(Código: FFI2008-05335).
2
O ciel (‘Collectif
interuniversitaire d'etude du
littéraire’), nascido em 2002,
envolve à Université libre de
Bruxelles e à Université de Liège,
sob a direcçom de Paul Aron e
Jean-Marie Klinkenberg, com a
intençom de realizar: ‘a história
da atividade literária da Bélgica
francófona, mediante umha
abordagem baseada nom apenas
na descriçom interna das obras
literárias mas também na análise
das relaçons que a vida literária
estabelece com todo o conjunto
do mundo cultural, intelectual,
social e político’(Fréché 2007: 204).
As traduçons do francês incluídas
neste artigo som responsabilidade
da autora.
A assumida crise de História –nom exclusivamente a
literária–, com o questionamento até da sua própria
entidade como disciplina, abre novos caminhos cara
focagens, ferramentas e métodos que dem conta, dumha
perspectiva inovadora e habitualmente alheia aos modelos tradicionais (nomeadamente o nacional) dum campo
e um objeto de estudo particularmente arisco às maos
das estudiosas e estudiosos. Esta procura por trilhos
ainda por explorar, assim como as potencialidades que
deles se derivem, justifica o presente artigo cujo objetivo
é dar conta dumha série de ferramentas empíricas desenvolvidas no seio do projeto Fisempoga e que procuram contribuir para
novas perspectivas e leituras sobre o feito literário.1
As pesquisas desenvolvidas sobre os campos culturais do espaço
social galego no período entre o tardofranquismo e o fim da (conhecida
como) transiçom política obrigou, nos últimos anos, a equipa deste projeto
a fazer uso de técnicas e métodos provenientes de outras disciplinas que
permitissem, mediante um uso instrumental, ser fieis a umha perspectiva
empírica devedora do que se pretende seja umha abordagem enquadrável
na Sociologia da literatura. Em concreto, este trabalho pretende deitar luz
sobre usos e virtualidades de dous elementos de distinta entidade e natureza: as bases de dados e a análise de redes. O ponto de partida para as
páginas a seguir nom se situa, portanto, no ámbito da discussom historiográfica de nível teórico, senom que tenhem por origem um estudo de caso
concreto (com uns condicionantes de emergência, conflito entre sistemas e interferência explícita do campo do poder político). Tentarei, assim
mesmo e na medida do possível, salvar o paradoxo inerente à pretensom
de fazer achegas que contribuam para a renovaçom da História literária
desde umha proposta que nom se assume exatamente como dentro desta
disciplina.
A introduçom de ferramentas como as aqui consideradas evidencia umhas dificuldades no seu uso e umhas necessidades de formaçom nem
sempre assumidas polas tradicionalmente denominadas ciências humanas. A
sua progressiva incorporaçom aos trabalhos do projeto Fisempoga implicou,
também, ante um desconhecimento de protocolos e métodos de utilizaçom, um manejo nem sempre correto nem fiável, assim como a enunciaçom
de teses erróneas que este artigo procura, em parte, corrigir. Assim mesmo,
o conhecimento recente das pesquisas e trabalhos desenvolvidos desde o
projeto ciel, núcleo radicado na Bélgica, e que apresenta coincidências
importantes com a nossa pesquisa, abre também novas vias de confronto e
avaliaçom que, em maior ou menor medida, serám aqui convocadas.2
O projeto Fisempoga. Sociologia da literatura e história literária
Se bem nom é a minha intençom fazer aqui umha descriçom extensa do
projeto Fisempoga, fai-se pertinente a colocaçom sucinta de certos elementos que contribuam para localizar as diretrizes que regem o trabalho
desenvolvido no seu seio e justifiquem o recurso, a determinada altura, às
ferramentas que serám apresentadas nestas páginas. O objetivo primordial
desta linha de investigaçom é a análise dos campos culturais –com especial atençom ao intelectual e literário– num período de mudança política
forte –o compreendido entre o tardofranquismo e consolidaçom do regime
Galicia 21
Issue D ‘12
81
análise de redes
3
Os paralelismos entre literatura
e naçom fôrom desvendados
por abundantes investigaçons
nas últimas décadas, se bem é
interessante reparar na matizaçom
realizada por Klimkenberg e
Denis (2005: 100) em que, com
base no caso belga, apontam como
a existência dum estado nom é
(sempre) garantia dumha literatura
nacional.
4
Por ‘Sociologia da literatura’
fai-se referência a umha disciplina
com auge a partir anos 70 do
século passado e caracterizada
pola diversidade quanto aos seus
métodos e objetivos mais além
desta conceçom do literário
dentro do social. Ainda sem
reconhecimento pleno no ámbito
institucional, as suas propostas
nutrem-se habitualmente de
achegas de mui diversos campos,
sendo frequente que a sua prática
nom seja exercida por pessoas
formadas em sociologia. Casos
excecionais, como o de Bourdieu,
contribuem, segundo Aron (2002:
559), de forma definitiva para fazer
propostas heurísticas válidas para a
análise.
autonómico– que hipotetizamos como chave para as formulaçons e realidades posteriores da cultura e identidade(s) galegas.
O esquema teórico-metodológico que dá cobertura a estas pesquisas é de carácter funcionalista, assentando-se nas já conhecidas teoria do
(poli-)sistema de I. Even-Zohar (1990,1999, 2007, 2010) e teoria do campo de
P. Bourdieu (1991b, 1992). Ora bem, se especialmente as propostas do sociólogo francês tenhem como objeto de estudo sistemas ‘consolidados’, quer
dizer-se, caracterizados por umha elevada autonomia e, em grande medida,
desnacionalizados (Aron e Denis 2006: 13), casos como o galego apresentam
umha série de particularidades e complexidades próprias dumha situaçom
de precariedade, marcada polo déficit de autonomia, que habitua ser caracterizada mediante adjetivos como ‘emergente’, ‘periférico’, ‘deficitário’,
‘novo/jovem’, dominado, de menor difusom etc., de que, desde diferentes
perspectivas teóricas e focagens –com abundantes matizes de divergência
entre si– se pretendeu dar conta. Conceitos chave nesta orientaçom podem
ser também os de ‘subcampo’ (Bourdieu 1985), ‘delegaçom sistémica’ (Casas
Vales 2003: 74-75),‘instituiçom débil’ (Aron e Denis 2006: 10 e ss.) ou os de
‘proto-‘ e ‘subsistema’ (Torres Feijó 2004) aos que hai que somar teorizaçons de interesse como as achegadas por Klinkenberg e Denis (2005: 33 e
ss.) ao falar em ‘modelo gravitacional’ em que, partindo dum paralelismo
com a física dos corpos celestes constroem um aparelho teórico, baseado
na existência de forças centrípetas e centrífugas, para a análise deste tipo
de processos singularizados pola emergência sistémica. Situaçons como
as referidas caracterizam-se pola coexistência em relaçom de conflito de
vários sistemas num mesmo espaço social, o que constitui um desafio para
o pessoal investigador que tem de fazer frente a umha situaçom complexa
de concorrência entre instáncias sistémicas, marcada pola sobrevivência de
práticas ambivalentes.
Estes processos de emergência do sistema ou campo guardam habitualmente relaçom com umha construçom política paralela; constataçom
a partir da qual se configura outro dos objetivos a destacar dentro do
Fisempoga: o interesse polo processo de conformaçom identitária –em
parámetros políticos, sociais e culturais–, mediante a localizaçom e análise das linhas força que sobrevivem desde a época de estudo selecionada e
que progressivamente alcançárom a hegemonia dentro das principais formulaçons sobre a identidade galega.3 Este elemento de investigaçom bebe
diretamente da conceitualizaçom de ‘ideias’ manejada por I. Even-Zohar,
sobretodo nos seus últimos trabalhos, a qual está vinculada com algumhas
das noçons e pressupostos da sua teoria como a de ‘repertório’ ou a procura de modelos/leis constantes nos processos sociais. Mais além, podem ser
encontradas convergências com os estudos, já clássicos, desenvolvidos por
Benedict Anderson (1987) e Anne Marie Thiesse (1999), ou a linha de história social encetada por Hobsbawm (1983) com as suas formulaçons sobre
as ‘tradiçons inventadas’ e cuja herança no campo académico galego fica
patente, entre outros, nos trabalhos de Núñez Seixas (2001).
Cumpre indicar que, desde os seus objetivos e métodos, o projeto
Fisempoga nom se assumiu até o momento como de carácter historiográfico, entanto que as suas pretensons fôrom sempre as de inserir-se dentro
dessa disciplina difusa conhecida como Sociologia da literatura, a qual visa
a focalizaçom do literário mediante a sua inserçom dentro dos restantes discursos e práticas sociais, e cujo nascimento coincide –nom casualmente–
com a queda da História literária como quadro epistemológico alvo de
confiança.4 A relaçom conflitiva e ambígua entre Sociologia da literatura e
Galicia 21
Issue D ‘12
82
análise de redes
5
É interessante comprovar
a adesom das pesquisadoras e
pesquisadores belgas à fórmula da
História social, evidente no caso
de Klimkenberg e Denis (2005)
mas também de forma geral nos
trabalhos do ciel (veja-se, por
exemplo, Dozo e Fréché 2006: 86
ou Dozo 2007).
6
Precisamente Casas Vales (2003:
89; 2004: 57 e ss.; e, especialmente,
2009) explicitou os valores da
teoria dos campos sociais e dos
(poli)sistemas –ambas base
teórico-metodológica do projeto
Fisempoga– para a renovaçom da
história literária comparada.
história literária tem leituras múltiplas, como a colocada por Vaillant (2006:
124) quem assinala a situaçom instável entre ambas as disciplinas e aposta
por umha História social da literatura. Aron e Viala (2006: 47-48; 117) entendem, pola sua parte, que umha focagem externa feita desde a Sociologia da
literatura deve ser complementada com a leitura específica das formas literárias atribuída tradicionalmente à história literária e apostam por umha
combinaçom entre história social e sócio-poética.5
O feito de investigaçons como a representada polo projeto Fisempoga
nom se inclua, polo menos de forma explícita, em formulaçons históricas
nom encontra contradiçom com a opçom por escolhas heurísticas semelhantes às estabelecidas desde os pressupostos de renovaçom da história literária. Entre elas, o estudo das relaçons entre sistemas ou a evidenciaçom
de conflitos internos (face a conceçom imanente, estável e legitimadora
manejada pola história literária tradicional); a tendência a encontrar pontes cara outros fenómenos culturais assumindo-os como parte dum mesmo
construto e obedientes a umhas mesmas diretrizes (polo que é preferível
falar em sistema e história cultural, se bem razons pragmáticas aconselhem
centrar e reduzir o ámbito do objeto de estudo); ou a abrangência, determinada pola perspectiva sistémica, do campo no seu conjunto face a opçom
polas posiçons centrais manejada por formulaçons consideradas ultrapassadas nas discussons teóricas sobre a história literária, que nom na sua prática.
Indo além, é interessante introduzir aqui as reflexons sobre as possibilidades
históricas da sincronia, questom colocada já por Even-Zohar (1990, 2007)
quem confere a categoria de histórica a toda a investigaçom em sincronia
feita com metodologia sistémica e fai um chamamento à anulaçom da identificaçom de diacronia com história.6 A este respeito fai-se pertinente anotar também a linha de pesquisa desenvolvida por M. Angenot (1992) quem
alude à história em sincronia, rótulo sob o qual desenvolve investigaçons
sócio-discursivas dumha perspectiva empírica e totalizante, baseando-se na
análise dos discursos sociais sincrónicos –entre os quais, o literário– num
estado determinado do sistema.
Empirismo e bases de dados
As formulaçons do projeto Fisempoga contemplam um trabalho de campo
intenso mediante o tratamento e análise dum corpus mui abrangente consistente na prática totalidade da produçom impressa da época de estudo,
especialmente aquela vinculada aos campos culturais e, mais concretamente, ao literário. Consideram-se, desta forma, três tipos de fontes primárias: livros, publicaçons periódicas (revistas e suplementos culturais dos
jornais) e imprensa. É habitual que no Fisempoga se recorra a corpus primário, materiais produzidos na época que se pretende analisar, com o fim
de ter umha visom de primeira mao, nom mediatizada por interpretaçons
alheias susceptíveis de serem traçadas desde outras perspectivas ou metodologias, sem que isto signifique o nom recurso a achegas foráneas sobre este
mesmo objeto de estudo que permitam crescer no seu conhecimento.
As escolhas de carácter empírico ―como esta que aqui é tratada― tenhem sido colocadas como umha das linhas de renovaçom da aproximaçom
ao literário, dado as suas achegas para sustentar os discursos científicos na procura da superaçom do relativismo cognitivo propugnado pola
pós-modernidade. Aproximaçons que se pretendam de carácter sociológico devem assumir esta opçom empirista e que abre por esta via umha
Galicia 21
Issue D ‘12
83
análise de redes
7
Para exemplos de investigaçons
históricas que contemplam o uso
de recursos estatísticos pode ser
consultada a publicaçom periódica
Histoire & Mesure.
8
Oferecem-se a continuaçom
umhas breves indicaçons das
características e funçons destas
bases, informaçom que pode ser
completada em Samartim (2009).
controvérsia necessária de enfrentar: a tentaçom do (neo)positivismo que,
sendo umha prática frequente em historiadoras e historiadores da literatura
(Vaillant 2006: 126), necessita ser superada (Casas 2008: 52).
As necessidades derivadas de umha focagem deste estilo e o grande
número de dados que é necessário gerir, colocam a inevitabilidade do uso
de ferramentas informáticas para arrumar a informaçom recolhida. É por
isso que a utilizaçom de formatos como as bases de dados se situam como
utensílios úteis para o trabalho diário de projetos ambiciosos quanto ao
volume de informaçom empírica em que baseiam as suas análises e que
requer, na maior parte dos casos, um trabalho em equipa, superador das
inercias dos projetos unipessoais próprios das humanidades. As potencialidades das bases de dados para umha perspectiva como a adotada polo
Fisempoga, derivam da sua própria estrutura relacional –concordante, aliás,
com a metodologia sistémica seguida– e da sua capacidade para a arrumaçom de materiais, o qual abre vias novas de análise mediante a aplicaçom
de métodos quantitativos –provenientes da estatística e a sociologia– que
acheguem novos elementos de avaliaçom qualitativa sobre o fenómeno
literário.7
Desde o Fisempoga, desenvolveu-se nos últimos anos um conjunto de
bases –criadas em base ao estándar estabelecido internacionalmente, o SQL
(Structured Query Language)– orientadas a arrumar os materiais recolhidos da revisom do corpus e que se concretizam nas quatro que nestes
momentos estám ativas no projeto: base de revistas, de livros, de imprensa
e de trajetórias-instituiçons.8 As três primeiras, tal como pode ser deduzido
dos seus nomes respetivos, tenhem como objetivo facilitar a recolha arrumada dos dados proporcionados por cada um desses corpus específicos,
contribuindo para a sua localizaçom e caracterizaçom mediante o preenchimento dos diversos campos contemplados nos formulários –e que nutrem
as diferentes tabelas as quais, interligadas entre si, conformam a estrutura
interna de cada base. No caso das revistas e jornais esta informaçom é de
duplo tipo: por umha parte, hai certos rasgos pouco mutáveis destinados a
proporcionar informaçom sobre cada ente em si (por exemplo, cargos diretivos, localizaçom, prelo, tiragem, preço, etc.) e outra encaminhada a conter dados de cada um dos itens concretos, quer dizer-se, artigos e notícias,
mediante a sua ubiquaçom no conjunto e a sua classificaçom.
A base de trajetórias-instituiçons, pola sua parte, contempla a informaçom sobre o sistema que, sendo deduzível do próprio corpus ou de fontes bibliográficas secundárias, fica fora dos objetivos contemplados em cada
umha das outras bases, como, por exemplo e tal como novamente indica a
sua denominaçom, os dados sobre as instituiçons (tanto sobre a entidade em
si como sobre os eventos a ela vinculados) e de trajetória das e dos agentes
(complementados com a informaçom sobre a sua presença em cargos diretivos ou a sua autoria de livros ou artigos já recolhida nas outras bases e em
pontos específicos desta mesma). Como é deduzível do apontado até aqui,
a opçom por um método de trabalho como este, estabelece umha série de
requisitos para o sucesso da investigaçom que passam pola configuraçom
de protocolos de recolha, um grande investimento temporal em trabalho de
campo, a atualizaçom dos conhecimentos técnicos da equipa investigadora
e, na maior parte dos casos, também polo investimento em recursos humanos auxiliares. Critérios como a exaustividade e a objetividade som também
invocados nestas práticas em aras da consideraçom dumha maior cientificidade dos estudos literários percebidos como instalados no subjetivismo
interpretativo.
Galicia 21
Issue D ‘12
84
análise de redes
9
Esta base é acessível em linha
na página do ciel. Para umha
descriçom pormenorizada, som
prescritivos os artigos de Dozo e
Fréché (2006) e Fréché (2007).
10
Outro exemplo do uso de bases
de dados em aproximaçons ao
fenómeno literário –neste caso,
inscrito na corrente da História da
ediçom literária– pode ser a ‘Base
de données sur les métiers du livre
au Québec’, criada por membros
do grélq (Groupe de recherche
sur l'édition littéraire au Québec,
vinculado com a Université de
Sherbrooke) e do próprio ciel.
O já referido projeto ciel contempla igualmente entre as sua premissas de trabalho o uso de bases como ferramenta de acúmulo de dados
que posteriormente serám objeto de análise mediante tratamento estatístico e cujo desenho se integra já neste processo de trabalho com a informaçom (Dozo 2007: 10). Subdividida em quatro grandes partes –‘auteurs’,
‘œuvres’, ‘revues’ e ‘questions’–, esta base compila toda umha série de
conhecimentos sobre estes elementos que, dado o seu grau de preenchimento e quantidade de dados, é igualmente formulada (Fréché 2007: 210)
como um ‘Dictionnaire électronique de la vie littéraire belge francophone’
para o período contemplado (entre 1920-1960).9 A diferença fundamental entre este esquema, que pretende ser a fonte de dados dos trabalhos a
desenvolver nesse projeto, e a manejada no Fisempoga radica na divergência parcial existente nos seus objetivos: entanto no ciel se pretende umha
história da vida literária belga em língua francesa, as premissas bourdieuanas que baseiam o seu trabalho, justificam a concentraçom no elemento
autorial como núcleo de análise (ajudado polas suas próprias hipóteses
sobre a importáncia do capital relacional em casos como o contemplado),
o que explica a concentraçom de informaçom sobre a trajetória –pessoal,
social e literária– das e dos agentes envolvidos no campo literário. O nível
de abrangência quanto a este elemento nom é equiparável ao concedido no
projeto Fisempoga onde os pontos de atençom se dispersam a partes iguais
entre instituiçons, produtos culturais, materiais repertoriais, etc., num
esquema que se pretende mais completo para a abordagem do sistema mas
nem sempre realizável.10
Análise de redes sociais e campo literário
Nos últimos lustros mas com umhas origens que percorrem todo o século
xx e se intensificam a partir dos anos 70 (Molina 2001: 22 e ss.), tem
sido desenvolvida a conhecida como Análise de Redes Sociais (ARS) que
pretende oferecer métodos e fórmulas para a análise da estrutura social, concebida esta como o resultado das interaçons relacionais que se produzem no
seu seio (Degenne e Forsé 1994: 14-15). A ARS trabalha, portanto, com base
nas relaçons –entendidas aqui como um vínculo específico– que tenhem
lugar entre um conjunto de elementos, habitualmente denominados ‘atores’
ou ‘nodos’ e que podem responder a entidades de diversa natureza, usualmente indivíduos mas também famílias, empresas, estados ou instituiçons.
É precisamente na sua condiçom de perspectiva relacional sobre a
realidade social que a ARS se afasta das formulaçons mais clássicas da sociologia: face a tradicional focagem por atributos (de carácter ‘natural’, como
o sexo ou a idade; ou de carácter social, como a classe) estabelecidos como
categorias apriorísticas na investigaçom, esta escolha incorpora a premissa
de que som as relaçons concretas, o contexto relacional em que está inserido o indivíduo, o que explica as normas que regem o seu comportamento
(Degenne e Forsé 1994: 7). Isto nom significa que as variáveis atributivas
nom sejam contempladas nesta forma de análise; estas devem, porém, surgir
do trabalho com os próprios dados considerados, quer dizer-se, som emanadas pola rede de relaçons dentre os elementos. De feito, o posicionamento
excessivamente contrário às análises categoriais que apresentava a ARS
nas suas conceçons iniciais foi progressivamente corrigido, especialmente
na década de oitenta, incorporando nas suas formulaçons elementos habitualmente relegados como as ‘estruturas sociais’, os ‘atributos’ dos atores e
85
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
as normas ou a cultura, no que se conhece sob a denominaçom de ‘análise
estrutural (da rede social)’ (Imízcoz Beunza 2004: 12 e ss.).
Foi evidenciada com as linhas anteriores a confiança concedida à
estrutura como elemento fundamental para explicar a atuaçom dos atores,
apesar do qual Degenne e Forsé (1994: 9 e ss.) fogem ao conflito entre os
dous paradigmas antitéticos das ciências sociais, individualismo e holismo,
e adotam a postura do ‘determinismo fraco’ (1994: 11), segundo o qual, a
estrutura ‘exerce umha restriçom apenas formal, o que deixa o indivíduo
livre para agir, se bem, dada esta restriçom, nom lhe é possível fazer todo’. O
quadro estrutural situa-se simultaneamente como um efeito emergente das
interaçons entre elementos e umha construçom formal: se bem na atuaçom
dos atores prevalece um certo ‘princípio de racionalidade’ –os indivíduos
escolhem segundo as suas preferências tendo, aliás, em conta a avaliaçom
dos potenciais benefícios e perdas–, a perceçom dos seus próprios interesses encontra-se também afetada pola açom da estrutura, a qual pode, pola
sua vez, ser modificada pola relaçons que som estabelecidas. A este respeito, podem ser referidas as convergências entre esta conceçom e a teoria
do habitus defendida por Bourdieu, na medida em que esta incide no reflexo
que os condicionamentos sociais produzem nas categorias de perceçom e
apreciaçom dos indivíduos.
Intimamente ligado com o apontado nas linhas anteriores e contribuindo também para certificar os progressos que supom a ARS, surge o
feito de que esta ferramenta alcança a superar umha das principais dualidades que afetárom tradicionalmente às ciências sociais: o conflito entre o
micro e o macro, isto é, entre umha focagem dos atores sociais e outra que
opte pola estrutura organizacional. Todas estas progressons constituem o
fator explicativo do sucesso e auge da análise de redes nas últimas décadas,
inclusive, em disciplinas alheias à sociologia e às ciências sociais em geral,
estendendo-se cara ámbitos do saber técnicos, das ciências experimentais
e humanísticos, que contribuem de forma definitiva para achegar avanços
para este ramo do saber e justificam o que alguns especialistas recolhem sob
o rótulo de ‘hibridación disciplinaria’ (Gualda Caballero 2005).
Por outro lado, a ARS como ferramenta de análise da estrutura social
contempla entre os seus rendimentos a representaçom de sistemas sociais
através dos chamados sociogramas (na tradiçom sociológica) ou grafos (na
matemática) que representam os atores ou nodos mediante pontos e as
relaçons por linhas. Através deles é possível inferir umha certa estrutura,
mediante a detecom de conjuntos próximos ou intervenientes afastados,
dado que este mapa da rede de relaçons surge da interaçom entre todos os
nodos contemplados nela, agrupando-os em virtude das semelhanças existentes ou deslocando-os entre si segundo as conexons deduzíveis da recolha
dos dados relacionais entre atores, obrigada a dar conta da frequência da
interaçom e da sua intensidade. Entre o conjunto de possibilidades que
coloca a ARS está igualmente a de poder ser realizadas mediçons sobre
umha determinada rede, oferecendo cálculos sobre a centralidade, densidade ou coesom que contribuem para avaliar eficazmente as diferentes
relaçons entre umha série de elementos. Para além disso, a complexidade
da aplicaçom de ARS, dada a sua exigência de conhecimentos de estatística, noçons de álgebra de matrizes e de operaçons com grafos, vê-se em
parte paliada polo progressivo desenvolvimento de programas informáticos
de tratamento e visualizaçom que permitirám, num futuro, a incorporaçom
habitual desta técnica ao repertório de ferramentas disponíveis para a investigaçom social (Molina 2001: 15-16).
86
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
O estatuto da ARS como disciplina emergente e a sua presença em
abundantes áreas científicas institucionalmente estabelecidas nom é alheio às
conhecidas como ciências humanas (e que tendem, cada vez mais, a encontrar pontos de convergência com as ciências sociais). Sem ir mais longe, no
caso da história é interessante referir a linha de trabalho encetada polo investigador basco Imízcoz Beunza (2001 e 2004) quem descobre nas redes sociais
um método válido para o estudo do Antigo Regime, mediante a aposta –com
a tentativa de salvar a crise dos grandes paradigmas historiográficos– pola
análise indutiva da sociedade a partir da focagem dos atores sociais no que
se pretende constitua umha ‘História (mais) global’. Assim, a perspetivaçom
sobre os indivíduos e a sua rede de relaçons procura dar conta das articulaçons reais que se produzem entre eles de forma que acheguem informaçom
relevante para a explicaçom das suas condutas e dinámicas, graças à aceitaçom da premissa segundo a qual o comportamento dos atores emerge como
efeito da forma de rede. Trata-se dumha proposta historiográfica de carácter empírico e social –com conexons com a conhecida como micro-história
pola sua conceptualizaçom dos agentes sociais como motores das mudanças
históricas–, e que se orienta na procura da globalidade mediante a focagem,
aliás, das estruturas de organizaçom que nom som acessíveis polo estudo da
rede. Com um marcado interesse polas dinámicas de mudança social e incorporando noçons desenvolvidas pola antropologia, o seu estudo centra-se
sobretodo nas redes de poder através do parentesco –mediante a focalizaçom
privilegiada da correspondência entre as elites– para deduzir as formas de
promoçom em diferentes organismos e ubiquaçons. Neste caso, o uso das
‘redes’ nom tem, de forma habitual, um desenvolvimento técnico, sendo a sua
utilizaçom sobretodo de carácter conceptual e metodológico, entendendo
a existência dumha estrutura reticular de circulaçom de capital, sem a utilizaçom, porém, dum suporte tecnológico para o seu estudo.
No relativo a estudos que, dumha perspectiva de redes, foquem o
campo literário é preceptivo citar os trabalhos, já clássicos, de Wouter de
Nooy (1991) e Helmut Anheier, Jürgen Gerhards e Frank Romo (1995). No
caso do pesquisador holandês a sua investigaçom situa-se na linha desenvolvida por Van Rees (1983) sobre o efeito da crítica na produçom do valor
simbólico das obras, centrando este trabalho no estudo das redes de relaçom
entre atores do campo literário (e procurando conexons com revistas, movimentos e editoras), a partir dum estudo de campo baseado na produçom
crítica sobre umha seleçom de autoras e autores da narrativa holandesa em
torno ao ano 1970. Anheier, Gerhards e Romo desenvolvem, pola sua parte,
umha análise empírica sobre as relaçons existentes entre produtoras e produtores literários vivos residentes em Colónia, um dos centros culturais da
Alemanha, que lhes permite observar –mediante a incorporaçom também
das variáveis de capital cultural e económico– umha série de estratos no
campo literário e diferenças substanciais quanto à estrutura interna do centro e a periferia.
Mais além destes dous estudos aplicados, resulta de especial interesse
para as potencialidades contidas na análise de redes para a abordagem do
literário –tanto polo seu nível de discussom teórico-metodológica, como pola
diversidade de vozes recolhidas e a sua aceitaçom da teoria dos campos como
quadro de referência– a obra coordenada por De Daphné e Denis (2006) e
nascida dos contributos ao encontro científico celebrado em Liège em Maio
de 2003 sob os auspícios do já referido ciel (vid. nota de rodapé 4). Com
achegas de pesquisadoras do intersistema francófono –entre os que se encontram pessoas vinculadas diretamente ao percurso académico e investigador
87
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
de P. Bourdieu juntamente com pessoal incorporado mais recentemente ao
mundo científico–, combinam-se aqui os estudos de caso e as reflexons a um
nível mais abstrato, numha obra que pretende certificar a ideia conceptual
das ‘redes’ –nas suas diversas aceçons– como um trilho ainda por explorar em todas as suas dimensons dentro dos estudos literários realizados sob
umha orientaçom sociológica, mediante a evidenciaçom dos avanços que
possibilitam, assim como os limites existentes.
A recente inclusom do conceito de rede aos estudos literários, com
umhas aplicaçons específicas vinculadas especialmente à perspectiva
agencial, bebe, em grande medida, da própria abertura desta noçom que
possibilita um achegamento às relaçons efetivas entre os indivíduos (Freché
2006: 206). Neste sentido, entende-se por ‘rede’ o conjunto de relaçons
estabelecidas, no seio dum espaço cultural e social dado, entre diversos atores, grupos e instituiçons, as quais asseguram ademais a unidade e coerência
deste espaço (Dozo e Fréché 2006: 86). É, porém, M. Lacroix quem oferece
no seu artigo «Littérature, analyse de réseaux et centralité: esquisse d’une
théorisation du lien social concret en littérature», fundamental para perceber a aplicaçom da ARS ao mundo literário, umha definiçom mais propícia
ao conceito de ‘redes literárias’ (2003: 492):
Serám literárias [...] as redes organizadas em torno da partilha dum
recurso principal, produzido e avaliado, na rede e fora da rede, em
funçom dos critérios que regem a literatura da época. Serám considerados como atores desta rede todos aqueles que, em diferentes formas, estejam envolvidos na produçom, distribuiçom e avaliaçom de
textos literários.
Neste sentido, este investigador (2003: 492-3) coloca a possibilidade
de que, em consonáncia com os objetivos de estudo pretendidos, se opte,
em ocasions, por umha focagem nom das redes literárias, senóm polas intelectuais ou culturais; estas últimas, aliás, som por ele hipotetizadas como de
carácter específico dentro do quadro das redes sociais em geral, devido às
constriçons produzidas sob a coexistência de tensons entre capital económico, social e simbólico (aos que, na nossa opiniom, haveria que acrescentar o político, tanto pola importáncia que o próprio Bourdieu lhe concede
dentro do campo do poder, assim como polo protagonismo que esta variável
tem nos processos de emergência cultural).
Fica patente através das linhas prévias o interesse polo indivíduo
–especialmente a autora/autor– como ponto central deste protocolo
de pesquisa –e que, da perspectiva dos referentes metodológicos do
Fisempoga, o achega mais ao programa bourdieuano do que às propostas
de Even-Zohar. De feito, a linha de investigaçom desenvolvida ao abeiro
do núcleo ciel tem como objetivo utilizar a noçom de rede para render
conta das relaçons e da estrutura relacional do pessoal literário belga
francófono, entendendo por ‘personnel littéraire’: ‘o conjunto dos participantes no campo literário, trata-se quer de atores literários (autores), económicos (editores), políticos (responsáveis das instituiçons culturais) ou
outros’ (Dozo e Fréché 2006: 86). Tal como indica G. Sapiro (2006: 45), a
análise de redes está particularmente bem adaptada à aproximaçom sociológica dos meios literários dada as fronteiras débeis e porosas que caracterizam o mundo das letras; assim, esta ferramenta abre todo um leque de
possibilidades para descrever as interaçons entre os modos de formaçom
dos grupos (círculos, escolas literárias, revistas, movimentos) e o seu
88
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
métodos de mobilizaçom (manifestos, petiçons, associaçons, agrupamentos ad hoc, etc.).
As características assinaladas conectam com umha série de conceitos
que pretendem dar conta dos mecanismos sociais ativos nos meios intelectuais. O primeiro em que cumpriria deter-se é o de ‘sociabilidade literária’,
tal como é definida por Ponton e Aron (2002) ou trabalhada em múltiplos
estudos polo quebequense Pierre Rajotte (vid., por exemplo, 2002); noçom
que pretende pôr de relevo o fator de socializaçom inerente à literatura
como ato de comunicaçom social –face ao trabalho essencialmente solitário
da escrita– e cuja concretizaçom espacial passou historicamente por diversas ubiquaçons (mosteiros, universidades, livrarias, cabarés, salons, cafés,
jantares, revistas, casas editoriais, correspondência, etc.) em que autoras e
autores e demais agentes envolvidos tinham contactos entre si, aplicando
critérios de afinidade eletiva e estabelecendo redes de difusom de modelos estéticos e ideias (Ponton e Aron 2002: 554). Cobram importáncia, neste
sentido, teorizaçons como a de ‘capital social’ que, desenvolvido desde pressupostos divergentes por autores como Bourdieu, Coleman ou Putnam, é
reclamado por muitas das investigadoras e investigadores em redes sociais
como um quadro conceptual especialmente adequado. Tanto Sapiro (2006:
47) como Lacroix (2003: 481 e ss.) encontram nesta conceptualizaçom –
recolhida fundamentalmente do autor da teoria do campo, porém, reinterpretada por Nan Lin, no caso do investigador do Quebeque, como os bens e
faculdades inseridos na rede do indivíduo–, um recurso válido para os estudos que nos ocupam, incorporando nas suas formulaçons a importáncia que
as diferentes posiçons no campo revelam quanto ao reparto desigual dos
capitais ativos e erigindo-se como um conceito útil para as investigaçons
relativas a trajetórias individuais ou de grupos, organizaçons, revistas, etc.
Pola sua parte, o núcleo reunido à volta do ciel, opta preferentemente pola
noçom de ‘capital relacional’, que situam como diferente ao capital social e
simbólico, definindo-o como ‘a capacidade maior ou menor que possui um
agente para usar os vínculos (de amizade, de conivência, de proximidade
ideológica, etc.) com vistas a produzir uns efeitos determinados’ (Aron e
Denis 2006: 16). Entra aqui igualmente em jogo a qualidade da rede e o tipo
de recurso ao que dá acesso, assim como os mecanismos que comandam a
sua ativaçom e a eficácia alcançada. Entre as questons levantadas a este respeito está a ausência dum estudo em profundidade que dê conta da articulaçom entre capital relacional e simbólico.
A (potencial) conjugaçom entre as teorizaçons arredor das redes e
a teoria do campo é um dos aspectos mais abordados nas utilizaçons deste
método no estudo da literatura. As proximidades com Bourdieu na importáncia concedida ao elemento relacional e, de forma genérica, à estrutura
som aspectos a destacar nesta linha. É preciso lembrar a analogia com o o
mundo da física, concretamente dos campos magnéticos, que o sociólogo
francês (1991a: 27 e ss.) incorpora nas suas formulaçons sobre os campos
sociais, entendendo que a ubiquaçom dum elemento neles –por exemplo, um agente ou umha instituiçom– só pode ser explicada tendo em
conta o seu posicionamento em relaçom aos outros com os que atua em
concorrência por exercer a dominaçom. Desde estas premissas, a noçom
de relaçom é inerente à de campo e as posiçons existentes nele derivam
diretamente da estrutura, elemento constritor e simultaneamente definidor.
As tentativas de articulaçom da análise de redes com as propostas
bourdieuanas habituam coincidir na aceitaçom da teoria do campo como
formulaçom válida de carácter mais global (Viala 2006: 276), dentro da qual
Galicia 21
Issue D ‘12
89
análise de redes
11
Nesta tendência situa-se
Wouter De Nooy (2003) quem
afirma, a partir da focagem dos
meios técnicos empregues –ARS
e mapas de correspondências–, a
semelhança entre ambos e procura
a convergência da teoria do campo
com a análise de redes mediante
o focalizaçom dos distintos
tipos de relaçons contempladas
por eles, numha orientaçom
que pretende contribuir para
umha maior conciliaçom entre
os desenvolvimentos teóricos
e práticos das propostas
bourdieuanas.
as redes cumpririam umha funçom complementar, destinada a preencher
os aspectos deficientemente estudados pola primeira: as relaçons concretas entre agentes (Lacroix 2003) ou os processos específicos acontecidos
no seio de campos dominados ou fracamente autonomizados (Aron e Denis
2006: 15 e ss.; e, seguindo-os, Fréché 2006 e Dozo 2007). Som abundantes, por outro lado, as redaçons científicas que dam conta dos pontos discordantes entre a perspectiva de redes e a teoria do campo; veja-se, sem
ir mais longe, a achega de Boschetti (2006: 61 e ss.) ao volume Les Réseaux
littéraires, com umha clara incidência nas deficiências da noçom de rede
em relaçom às formulaçons bourdieuanas ou o artigo de Claisse (2006: 25 e
ss.), nesta mesma obra, quem adota um posicionamento crítico sobre o que
considera umha simplificaçom excessiva da realidade por parte da ARS
mediante a aceitaçom de que a focagem das relaçons efetivas entre os indivíduos podem dar as chaves do seu comportamento e realiza um chamamento à precauçom à hora de combinar ambas propostas: ‘provavelmente
é melhor não tentar umha aliança contra-natura e ser consciente das limitaçons de cada programa de pesquisa’ (2006: 30).
Interessa-me, no entanto, convocar nestas páginas as diferenças assinaladas por Lacroix (2003: 482-3) quem encontra discrepáncias no grau de
determinismo contemplado (débil para a ARS, forte para teoria do campo)
e no tipo de relaçons estudadas (abstratas e de oposiçom para Bourdieu,
diretas entre agentes –independentemente da sua natureza– para a ARS).
Igualmente, Sapiro (2006: 46 e ss.) incide nos pontos discordantes no
aspecto relacional entre ambas propostas numha argumentaçom cuja síntese pode ser o seguinte parágrafo (2006: 49):
Assim, enquanto a teoria de redes isola a variável do capital social
ou descreve a estrutura das relaçons sociais sem a relacionar com os outros
atributos dos atores nem com as caraterísticas da atividade estudada, a teoria do campo permite atingir a estrutura das relaçons objetivas que regem
um espaço a respeito dos interesses específicos da atividade que é desenvolvida, com frequência em detrimento dum estudo dos tipos de relaçons
efetivos que nele tenhem lugar.
Fai-se necessário anotar, além disto, as diferentes escolhas privilegiadas por cada umha destas linhas de pesquisa no relativo ao métodos quantitativos empregues para o tratamento de dados. Como é bem conhecido, o
programa investigador de Bourdieu está intimamente ligado nas suas aplicaçons práticas ao método estatístico de análise multivariante conhecido
como análise de correspondências múltiplas, que permite a observaçom do
reparto de propriedades e de instáncias, entanto que a ARS se concentra –
com umhas fórmulas específicas de análise– na focagem das relaçons entre
agentes (elemento este nom contemplado pola técnica anterior). Os estudos realizados demonstram que estas duas vias nom som opositivas senom
complementárias quanto à informaçom que achegam (Sapiro 2006: 50). Em
todo o caso, se as indicaçons prévias ajudam a perceber os limites e possibilidades da noçom de redes no seu uso combinado com a teoria do campo,
ainda faltam estudos que deitem luz com maior profundidade sobre a articulaçom entre estas duas linhas de trabalho.11
Umha das questons candentes mais presentes nas aplicaçons da análise de redes ao fenómeno literário –explicitado, por exemplo, na obra
Les Réseaux littéraires– e que conecta diretamente com a discussom paralela existente no universo da ARS ao nível sociológico, tem a ver com a sua
definiçom disciplinar, mediante o questionamento da sua entidade como
paradigma ou método auxiliar, quer dizer-se, sobre a base da avaliaçom do
Galicia 21
Issue D ‘12
90
análise de redes
12
A este respeito, M. Lacroix
(2003: 477) anuncia a sua nom
aplicaçom da análise estrutural
de redes à literatura –dadas as
suas divergências quanto aos
seus métodos e objetivos– e a
sua decantaçom, porém, pola
utilizaçom de certas noçons de
forma heurística, especialmente
aquelas que aprecia como dotadas
de um grande potencial, como
‘capital social’, ‘centralidade’ ou
‘autonomia estrutural’.
grau em que os seus métodos e objetivos som distintivos em relaçom aos dispositivos já conhecidos (o que, traduzido para o ámbito puramente literário, se reflete na interrogaçom de se estamos perante umha nova teoria de
abordagem da literatura). As reservas explícitas cara esta última proposta
som manifestadas por Aron e Denis (2006: 17) ou Fréché (2007: 707).
Também Vaillant (2006: 125) e Viala (2006: 278-9) se posicionam no mesmo
sentido, chamando, aliás, a atençom para a nom conversom das redes numha
‘fábrica teórica’ ou fetiche epistemológico, respetivamente. A centralidade
da já citada obra de Degenne e Forsé para os estudos de redes no ámbito
francófono parece estar por trás destas claras reservas cara umha ‘teoria
de redes’ nom totalmente assumida no ámbito internacional especializado
neste assunto. A ausência de consenso sobre se esta abordagem é umha
aproximaçom distintiva ao estudo da realidade social ou se se trata dumha
incorporaçom específica às investigaçons tradicionais domina os debates
do pessoal especializado desde os anos 70 até a atualidade, algo que é justificado em base a estarmos ante umha aproximaçom em construçom, onde
o peso dos aspectos estatísticos e metodológicos é ainda mui importante
(Molina 2001: 14).
O posicionamento mais frequente, seguido polo núcleo do ciel (Aron
e Denis 2006; Fréché 2007; Dozo 2007) e concordante com o desenvolvimento prático feito nos trabalhos do Fisempoga, tem a ver com um uso
das redes como um instrumento auxiliar para preencher certas deficiências da teoria do campo, sem que, tal como explicita Sapiro (2006: 49), isto
implique necessariamente a aceitaçom dos seus pressupostos teóricos.12
Neste sentido, a investigadora francesa chama (2006: 53 e ss.), neste mesmo
artigo, à reflexom e sistematizaçom rigorosa para o uso da noçom de rede
em Sociologia da literatura –face o qual se situa o uso metafórico e consequente perigo da perda da especificidade assinalada por Lacroix (2003: 476)
seguindo a Degenne e Forsé (1994: 26)–, cujas bases poderiam ser os princípios metodológicos que ela assinala nestas páginas e, segundo os quais,
a análise de redes literárias compreenderia, de forma sintética: a caraterizaçom da estrutura da rede (tamanho, densidade, intensidade, hierarquia); a
contemplaçom do seu grau de institucionalizaçom; a observaçom do modo
de formaçom da rede; a procura das relaçons objetivas (afinidades eletivas
e de solidariedade); o estudo do capital social mobilizado, assim como dos
objetivos que orientam esta mobilizaçom; a localizaçom dos roles multiposicionais e intermediários; ou a focagem do papel da rede em relaçom ao
capital simbólico em jogo.
Por outro lado, e tal como foi introduzido nos parágrafos prévios,
umha das vantagens mais interessantes que achega a perspectiva das redes é
a sua adequaçom para a focagem de sistemas literários em processo de conformaçom, assunto este que fica fora das propostas heurísticas contempladas
na teoria do campo, cujo núcleo de análise predileto som os sistemas com
um elevado grau de consolidaçom e autonomia. Explicam Aron e Denis
(2006: 14 e ss.), desde o caso da Bélgica francófona, como a ambiguidade e
abertura da noçom de rede a fai susceptível de ser um instrumento particularmente bem adaptado para a descriçom e análise das formas literárias
dominadas, dada a complexidade do funcionamento nestes casos em que se
misturam lógicas internas e externas ao campo. A inexistência duns limites assentados é habitual nestes contextos em que os campos sociais estám
debilmente constituídos, resultando processos mistos, imprecisos e incompletos que o conceito de rede, graças à sua relativa neutralidade categorial
mediante a suspensom provisória das categorias do literário, pode ajudar a
91
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
perceber (Aron e Denis 2006: 17). Pense-se, por exemplo, na vinculaçom
entre os ámbitos da literatura e a política nos processos emergentes em
que a adopçom dumha focagem reticular pode contribuir para deitar luz.
Seguindo a Viala (2006), quem vai além nas suas propostas, a utilidade das
redes confirma-se no seu uso ultrapassando os limites do campo mas também quando nom é possível dar por efetiva essa estrutura: assim, o investigador francês aponta, por exemplo, para as possíveis aplicaçons deste
instrumento em épocas prévias à existência de campos sociais dotados
dumha suficiente autonomia e que, lembremos, Bourdieu (1992) situa de
forma genérica no século xix, após o fim do Antigo Regime e a mudança
da organizaçom social. Afirmaçons como esta encontram, assim mesmo,
sentido nas propostas contempladas desde o Fisempoga em que, sobretodo na fase inicial do período objeto de estudo, os indícios apontam a que
nom é adequado falar em campo ou sistema literário, dada a situaçom deficiente e precária em que o meio literário se desenvolve, e que Torres Feijó
(2004) denominou como ‘protossistema’ .
Mais um aspecto que deve ser mencionado som as questons derivadas do trabalho com dados empíricos como as características da recolha
e os seus limites. De forma genérica, existem dous tipos de aproximaçom
à ARS: egocêntrico (estudo da rede de relaçons –necessariamente distintiva– dum indivíduo) ou sociocêntrico (conjunto da interaçons entre
pessoas), polo que, de forma evidente neste último caso, se coloca a problemática da definiçom da unidade de análise, quer dizer-se, quais som os
limites da rede. A dificuldade para fixar fronteiras –e o carácter arbitrário de toda a escolha neste linha– é um dos principais inconvenientes da
técnica de ARS, que só pode garantir a fiabilidade dos seus resultados se o
seu trabalho estiver baseado em redes completas, o que ocasiona problemáticas ainda maiores no caso da sua aplicaçom ao campo literário, cujas
fronteiras som ainda mais difusas e que vale a Claisse (2006: 29 e ss.) para
incidir nos seus receios para a convivência entre a ARS e as teorias bourdieuanas. Seguindo Laumann, Mardsen e Prensky (1983), Molina (2001:
64-65) aponta para a aplicaçom de dous critérios, o nominalista –imposto
pola pesquisadora ou pesquisador– e o realista –utilizado a partir da existência dumha unidade social pré-existente e concebida como tal polos
próprios atores (por exemplo, um clube desportivo, um grupo de jovens
ou um bairro, e que, traduzido para o mundo literário, pode ser um coletivo reunido à volta dumha revista, umha editorial, umha instituiçom, um
prémio, etc.). Além disso, existem algumhas técnicas para alcançar umha
amostra significativa (Molina 2001: 65 e ss.); porém, o seu uso está testado
sobretodo para o ámbito sociológico e antropológico, em que hai um contacto direto com as comunidades investigadas. Polo contrário, o método
mais frequente para a recolha de dados relacionais no caso dos estudos
literários, e especialmente os de cariz histórico, é o recurso a registros
documentais.
A premissa do empirismo obriga, assim mesmo, a ter em conta umha
série de requisitos à hora de aceitar como válidos os dados recolhidos: é
necessário, para além do preenchimento total da rede, que as relaçons
sejam efetivas e nom representaçons delas; isto é, nom é possível sobrepor
feitos e leituras secundárias sobre eles. A informaçom relacional recolhida
é a base sobre a qual se assenta a ARS e que permite inferir a estrutura e o
modo de relacionamento entre os nodos, polo qual se fai necessária também a inclusom de dados sobre a constáncia e o volume da interaçom. Hai,
porém, umha questom derivada que bastante habitualmente desvirtua os
Galicia 21
Issue D ‘12
92
análise de redes
13
Para umha reflexom sobre as
diversas problemáticas que afetam
à validade dos dados, cálculos ou
inferências realizadas a partir de
ARS –e na maior parte dos casos
nom conscientes polas próprias
pesquisadoras e pesquisadores–,
pode ser consultado Miceli (2008).
resultados oferecidos por esta técnica: a suposta objetividade automática
dos dados recolhidos para a ARS, esquecendo que, tal como indica Molina
(2001: 19-20), a validade dos dados relacionais está sujeita em grande medida
à mesma problemática que os dados atributivos.13
Entrando no terreno prático, som múltiplas as linhas de investigaçom
que nos últimos anos tenhem botado mao da ARS para umha aproximaçom
distintiva ao literário. Trata-se, como já foi indicado, sobretodo de estudos
sobre o pessoal literário, estando algumhas das principais linhas presentes no volume coordenado por De Daphné e Denis (2006), por exemplo,
com atençom aos agentes involucrados em diferentes núcleos como grupos (vejam-se os trabalhos de Vaillant, Vanderpelen ou Bretrand-Glinoer),
casas editoriais (Gnocchi e Fincœur), revistas (Boschetti, Berg, PurnelleDozo) ou academias (Népote). A aposta polas redes como instrumento de
explicaçom está plenamente integrada no projeto investigador do núcleo
do ciel onde, além dos exemplos já referidos, encontramos a tese de doutoramento de Dozo (2007) em que opta por umha combinaçom da linha da
análise prosopográfica desenvolvida por Sapiro (2006) e a análise estrutural de relaçons sociais, mediante o emprego de métodos quantitativos que
nom pretendem desbancar os qualitativos. Este mesmo investigador belga,
em colaboraçom com o quebequense M. Lacroix, é o promotor do projeto
de investigaçom (‘Prix littéraires. Réseaux, discours, représentations’) destinado a estudar os processos de atribuiçom e circulaçom do capital simbólico através da análise dos prémios literários de ámbito francófono na
atualidade, com base em três linhas articulatórias: o estudo das redes dos
júris dos prémios, a análise do discurso jornalístico sobre eles e a leitura de
obras ficcionais premiadas.
No caso concreto do projeto Fisempoga, a primeira introduçom sistemática da ARS foi a elaborada por Carlos G. Figueiras (2006) em que se
contemplava umha proposta metodológica para a utilizaçom desta ferramenta em consonáncia com as linhas teóricas seguidas nesta pesquisa e era
realizada umha tentativa de aplicaçom para o ano 1968. Desde entom, o uso
de ARS foi alargando-se nas nossas apostas de trabalho com análises, por
exemplo, da vinculaçom entre agentes e revistas/editoras (Figueiras 2006,
Samartim e Cordeiro Rua 2009), do processo do cooptaçom de novos membros nas instituiçons do sistema cultural galego (Martínez Tejero 2012) ou
da estrutura do sistema em base aos agrupamentos institucionais existentes (Samartim 2010). Os novos conhecimentos sobre esta ferramenta, assim
como a recente notícia dos trabalhos desenvolvidos na Bélgica, permitem
questionar algumhas das afirmaçons e utilizaçons feitas sobre a ARS no percurso investigador do Fisempoga. Deve, assim, ser reavaliada a confiança
total depositada nesta técnica como fórmula de análise da informaçom compilada nas bases do projeto, à luz da natureza dos dados achegados pola
recolha. Em todo o caso, estamos ante umha incipiente via de investigaçom
que só poderá ser ponderada com precisom através da sua exploraçom
aplicada.
Conclusons
Tal como ficou estabelecido nas páginas prévias, este trabalho pretendeu
proporcionar algumhas orientaçons que podam eventualmente contribuir para um novo achegamento (historiográfico) ao literário desde umhas
premissas empíricas cujo valor para a renovaçom da história literária foi
Galicia 21
Issue D ‘12
93
análise de redes
14
A modo de exemplo das
diretrizes seguidas por este grupo
pode ser consultado Dowd e
Janssen (2010).
explicitado, por exemplo, por Casas Vales (2003: 89; 2008: 41). O ponto capital desta proposta passa pola aposta por mecanismos provenientes da estatística ou da sociologia, especialmente a experimentaçom das redes como
ferramenta de análise, que forneçam novos elementos de focagem e avaliaçom sobre o fenómeno literário, concebido este em toda a sua extensom,
quer dizer-se, tal como é percebido desde as teorias sistémicas e de campo.
A conexom entre redes e discurso historiográfico habitua ser umha
questom transversal nestes debates –inserida dentro dum programa de justificaçom e rendabilidade da análise de redes para as investigaçons sobre
o campo literário–, porém, nom pode deixar de ser assinalada a inscriçom
plena na história literária que, por exemplo, defendem desde o ciel para
os seus estudos: sem ir mais longe, Dozo (2007) sustenta as propostas de
redes como fórmula de renovaçom da historiografia. Às enunciaçons de
Vaillant (2006) sobre a conexom entre redes e poética histórica para trabalhar as diferentes noçons de valor em cada época, hai que somar as reflexons
de M. Lacroix (2003: 487) sobre os produtivos conceitos de centralidade
externa ou heterogénea –isto é, figuras centrais num grupo a diferentes
níveis, porém, deixadas de lado pola história literária tradicional em virtude
de nom tratar-se de produtoras e produtores literários ou nom ser este o
ponto fundamental da sua atividade– e que a ARS permite localizar e reinterpretar, reavaliando a leitura feita desde outras óticas. Por outro lado, e
num nível mais prosaico, estám por ponderar as potencialidades didáticas
–ámbito este estreitamente vinculado à história– do material visual que
ferramentas como a ARS achegam e a nova visom gráfica sobre os fenómenos literários que isto representa.
Os pressupostos e ambiçons aqui contempladas situam como inevitável o trabalho em equipa dado os esforços necessários tanto na atualizaçom de conhecimentos como no preenchimento e desenho de estruturas
de recolha que obrigam a desbotar propostas de investigaçom unipessoal e,
no melhor dos casos –quer dizer, na disposiçom de meios materiais e humanos– apostar parcialmente por umha equipa técnica, perfil este mui afastado dos tradicionais humildes projetos de pesquisa em humanidades. Se o
núcleo desta proposta é a utilizaçom de métodos avaliados como científicos
noutras disciplinas é, porém, necessário indicar que os estudos estatísticos e
doutro tipo aplicados ao literário nom se esgotam nesta opçom e, por exemplificar, podem ser referidas aqui a corrente lexicográfica, os desenvolvimentos técnicos para a análise do discurso ou a linha de pesquisa explorada
polo núcleo herdeiro de Van Rees na Holanda (cujo meio de referência é
a revista Poetics), em que, com herança bourdieuana (principalmente 1979,
1980) e da ciência empírica de Schmidt, centram a sua análise nas fórmulas
de consumo de bens culturais.14
A mui recorrida questom da cientificidade dos estudos literários deve
forçosamente enfrentar algumhas rémoras que vam desde a insistentemente
citada tentaçom neopositivista até a admissom de que a objetividade nom
está espontaneamente garantida pola aplicaçom destes métodos. Fai-se, no
entanto, necessária a seleçom crítica do objeto de estudo e dos procedimentos de abordagem correspondentes. Indo mais além, é pertinente fazer um
chamamento à superaçom da simplicidade dos estudos quantitativos
–por vezes, o trabalho de Dozo (2007) parece tropeçar neste escolho– em
prol dumha investigaçom que incorpore plenamente o qualitativo às suas
premissas. Por outro lado, as propostas apresentadas nas páginas prévias
podem abrir caminhos para questionar, desde o trabalho empírico realizado, as possibilidades para desenvolver de forma efetiva histórias culturais
94
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
–sendo esta abertura a outros formatos artísticos umha das alternativas mais
assentadas para a história literária tradicional– dada a quantidade de informaçom que umha proposta desse tipo acarreta; isto é, o que se pretende
pôr em questionamento nestas linhas nom é a inserçom (lógica) das práticas
literárias dentro do quadro do cultural como moldura de referência, mas a
necessidade de delimitaçom dum objeto de estudo apreensível e obrigado a
superar, na maior parte dos casos, a pretensom da exaustividade a favor de
seleçons críticas de referentes que garantam a representaçom da heterogeneidade (Casas 2008: 52).
Foi já anotada a possibilidade de utilizaçom das redes em casos onde
nom é possível falar de campo ou sistema e os avanços que este feito introduze para conjunturas ‘anómalas’ como podem ser os sistemas belga ou
galego, onde a sua própria condiçom ‘disforme’ lhes concede um valor
acrescentado para testar fórmulas específicas que dem conta de fenómenos praticamente ignotos nos modelos canonizados de estudo. A sua particular entidade fai-nos propícios para a experimentaçom e investigaçom
metodológica, reafirmando a proposta de Dozo (2007) da ‘literatura belga
como um laboratório de provas’. A última das reflexons que será introduzida
neste artigo tem a ver com a ausência de aplicaçons ao caso galego –apesar do relativo sucesso (polo menos, simbólico) das teorias bourdieuanas no
seu espaço académico– de estudos que incorporem a focagem do percurso
social dos agentes do campo literário (aos níveis de origem, trajetória escolar, profissom, localizaçom, etc.) e as suas rendabilidades e interesses (também as razons da sua ausência) para os discursos historiográficos em casos
de sistemas (caracterizados como) deficitários. Como hipótese, quero anotar
a traslaçom habitual desde as faculdades de filologia e letras das propostas
de Bourdieu no seu nível mais semiótico e menos sociológico, assim como
a releváncia de investigaçons que contemplem de forma efetiva, por exemplo, a trajetória de intelectuais ativos na Galiza durante o século xx, com
variáveis como o capital económico disponível e as tomadas de posiçom
políticas adotadas.
95
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Obras citadas
Abuín González, Anxo & Anxo Tarrío Varela, eds., 2004. Bases
metodolóxicas para unha Historia comparada das literaturas na península Ibérica
(Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).
Anderson, Benedict, 1987. Imagined Ccommunities: Reflections on the Origin
and Spread of Nationalism (Londres: Verso).
Angenot, Marc, 1992. ‘History in synchrony: literature and social discourse’, Mario J. Valdés, Daniel Javitch & A. Owen Aldridge,
eds. Comparative Literary History as Discourse: In Honor of Anna Balakian (Bern:
Peter Lang): 135-155.
Anheier, Helmut K., Jürgen Gerhards & Frank P. Romo, 1995.
‘Forms of Capital and Social Structure in Cultural Fields: Examining
Bourdieu’s Social Topography’, American Journal of Sociology, 4: 859-903.
Aron, Paul, 2002. ‘Sociologie’, Paul Aron, Denis Saint-Jacques &
Alain Viala, dirs.: 557-559.
Aron, Paul & Benoît Denis, 2006. ‘Introduction. Réseaux et instituion
faible’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 7-18.
Aron, Paul & Alan Viala, 2006. Sociologie de la littérature (Paris: Presses
Universitaires de France).
Aron, Paul, Denis Saint-Jacques & Alain Viala, dirs., 2002. Le dictionnaire du littéraire (Paris: Presses Universitaires de France).
Berg, Christian, 2006. ‘Le réseau du boxon. Réflexions sur la modernité en
Belgique avant La Jeune Belgique’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis,
eds.: 135-150.
Bertrand, Jean-Pierre & Anthony Glinoer, 2006. ‘La ‘nouvelle génération’ romancière face à ses réseaux, 1997-2001’, Marneffe De Daphné &
Benoît Denis, eds.: 249-262.
Boschetti, Anna, 2006. ‘De quoi parle-t-on lorsque l’on parle de
‘réseau’?’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 60-70.
Bourdieu, Pierre, 1979. La distinction: critique sociale du jugement (Paris: Les
Editions de Minuit).
Bourdieu, Pierre, 1980. ‘The production of belief: Contribution to an
economy of symbolic goods’, Media, Culture and Society, 2: 261-293.
Bourdieu, Pierre, 1985. ‘Existe-t-il une littérature belge? Limites d’un
champ et frontières politiques’, Études de lettres, 3: 3 -6.
Bourdieu, Pierre, 1991a. ‘Questions of method’, Elrud Ibsch, Dick
Schram & Gerard Steen, eds. Empirical Studies of Literature: Proceedings
of the Second IGEL-Conference, Amsterdam 1989 (Amsterdam-Atlanta: Editions
Rodopi B.V.): 19-36.
96
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Bourdieu, Pierre, 1991b. ‘Le Champ Littéraire: Avant-propos’, Actes de la
Recherche en Sciencies Sociales, 89: 3 -46.
Bourdieu, Pierre, 1992. Les Règles de l’Art. Genèse et structure du champ littéraire (Paris: Éditions du Seuil).
Bourdieu, Pierre & Loïc J.D. Wacquant, 1992. Réponses: pour une
anthropologie réflexive (Paris: Éditions du Seuil).
Casas Vales, Arturo, 2003. ‘Sistema interliterario y planificación historiográfica a propósito del espacio geocultural ibérico’, Interlitteraria, 8:
68-97.
Casas Vales, Arturo, 2004. ‘Catro modelos para a nova Historia literaria comparada. Unha aproximación epistemolóxica’, Anxo Abuín
González & Anxo Tarrío Varela, eds.: 45-71.
Casas Vales, Arturo, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de
base sistémica: o sistema cultural como objeto de análise histórica no programa de investigaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação
Internacional de Lusitanistas, 10: 27-55.
Claisse, Fréderic, 2006. ‘De quelques avatars de la notion de réseau en
sociologie’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 21-43.
De Marneffe, Daphné & Benoît Denis, eds., 2006. Les Réseaux littéraires (Bruxelles: Le Cri/CIEL).
De Nooy, Wouter, 1991. ‘Social networks and classification in literature’,
Poetics, 20: 507-537.
De Nooy, Wouter, 2003. ‘Fields and networks: correspondence analysis and social network analysis in the framework of field theory’, Poetics, 31:
305-327.
Degenne, Alain & Michel Forsé, 1994. Les Réseaux sociaus. Une analyse
structurale en sociologie (Paris: Armand Colin).
Dimić, Milan V., 1989. ‘Canadian Literatures of Lesser Diffusion:
Observations from a Systemic Standpoint’, Joseph Pivato, Steven
Totosy de Zepetnek & Milan V. Dimić, eds. Literatures of Lesser
Diffusion / Les littératures de moindre diffusion. Special Issue Canadian Review
of Comparative Literature / Revue Canadienne de Littérature Comparée,
16(3-4): 565-74.
Dowd, Timothy J. & Susanne Janssen, 2010.‘A message from the new
editors’, Poetics, 38 (1): 3.
Dozo, Björn-Olav, 2007. Mesures de l’ecrivain. Étude socio-statistique du souschamp littéraire belge francophone de l’entre-deux-guerres. Tese de doutoramento
dirigida por Jean-Marie Klinkenberg, Université de Liège, Faculté de
Philosophie et Lettres, Département de Langues et Littératures romanes.
Ano académico 2006-2007.
97
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Dozo, Björn-Olav & Bibiane Fréché, 2006. ‘Réseaux et bases de données’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 86-108.
Even-Zohar, Itamar, 1990. ‘Polysystem Theory’, Poetics Today, 11: 27-96.
Even-Zohar, Itamar, 1999. ‘Factores y dependencias en la cultura. Una
revisión de la Teoría de los Polisistemas’, Monserrat Iglesias Santos,
ed. Teoría de los Polisistemas (Madrid: Arco/Libros): 23-52.
Even-Zohar, Itamar, 2007. Polisistemas de cultura, http://www.tau.
ac.il/~itamarez/works/papers/trabajos/polisistemas_de_cultura2007.pdf,
última consulta 19.07.2010.
Even-Zohar, Itamar, 2010. Papers in Culture Research, http://www.tau.
ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005_2010.pdf, última consulta
15.10.2012.
Figueiras, Carlos G., 2006. O Protossistema Literário Galeguista: Proposta
metodológica e linhas de investigaçom aplicadas a 1968. Trabalho de Investigaçom
Tutelado (inédito), Faculdade de Filologia, USC.
Fincœur, Michel, 2006. ‘Le ‘réseau rexiste’ dans l’édition sous
l’Occupation allemande, 1940-1944’, Marneffe De Daphné & Benoît
Denis, eds.: 225-248.
Fréché, Bibiane, 2007. ‘Les études de littératures francophones et la
notion de réseau. Le projet ciel’, Maria Hermínia Amado Laurel et
al., coord. Espaces de la Francophonie en débat. Actes du Forum APEF 2006: 203214, http://apef.org.pt/downloads/acta_2006/actas.pdf, última consulta
19.07.2010.
Gnocchi, Maria Chiara, 2006. ‘Le réseau de Rieder. Description historique et questionnement méthodologique’, Marneffe De Daphné & Benoît
Denis, eds.: 189-200.
Gualda Caballero, Estrella, 2005. ‘Pluralidad teórica, metodológica
y técnica en el abordaje de las redes sociales: hacia la ‘hibridación’ disciplinaria’, REDES. Revista hispana para el análisis de redes sociales, 9, http://revistaredes.rediris.es, última consulta 19.07.2010.
Hobsbawm, Eric, 1983. ‘Introduction: Inventing Tradition’, Eric
Hobsbawm & Terence Ranger, eds. The Invention of Tradition
(Cambridge: Cambridge University Press): 1-14.
Imízcoz Beunza, José Mª, 2001. ‘Actores sociales y redes de relaciones:
reflexiones para una historia global’, José Mª Imízcoz Beunza, coord.
Redes familiares y patronazgo: aproximación al entramado social del País Vasco y
Navarra en el Antiguo Régimen, siglos XV-XIX (Bilbao: Universidad del País
Vasco): pp. 19-30.
Imízcoz Beunza, José Mª, 2004. ‘Actores, redes, procesos: reflexiones para una historia más global’, Revista da Faculdade de Letras. História, 5:
115-140, http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/2378.pdf, última consulta
19.07.2010.
98
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Klinkenberg, Jean-Marie & Benoît Denis, 2005. La littérature belge.
Précis d’histoire sociale (Bruxelles: Éditions Labor).
Lacroix, Michel, 2003. ‘Littérature, analyse de réseaux et centralité:
esquisse d’une théorisation du lien social concret en littérature’, Recherches
sociographiques, XLIV (3): 475-497.
Lacroix, Michel, 2006. ‘Ponts, triades, trous ou comment décrire les
réseaux littéraires. Le cas des relations entre Léo-Paul Desrosiers et les éditions Gallimard’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 201-224.
Laumann, Edward O., Peter V. Marsden & David Prensky, 1983.
‘The Boundary Specification Problem in Network Analysis’, Ronald’s Burt
& Michael J. Minor, eds. Applied Network Analysis. (Beverly Hills: Sage): pp.
19-34.
Lozares Colina, Carlos, 1996. ‘La teoría de redes sociales’, Papers, 48:
103-126.
Martínez Tejero, Cristina, 2009. ‘A construçom da identidade galega
polo galeguismo institucional(izado): do tardofranquismo para o século
xxi’, Novas achegas ao estudo da cultura galega II. A Corunha: Universidade da
Coruña: pp. 253-266.
Miceli, Jorge E., 2008. ‘Los problemas de validez en el análisis de redes
sociales. Algunas reflexiones integradoras’, REDES. Revista hispana para el
análisis de redes sociales, 14, http://revista-redes.rediris.es, última consulta
19.07.2010.
Molina, José Luis, 2001. El análisis de redes sociales. Una introducción
(Barcelona: Ediciones Bellaterra).
Népote-Desmarres, Fanny, 2006. ‘Réflexions sur les réseaux culturels
e
toulousains au xvii siècle’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.:
111-122.
Núñez Seixas, Xosé M., 2001. ‘De Breogán a Pardo de Cela, pasando por
América: notas sobre la imaginación del nacionalismo gallego’, Historia Social,
40: 53-78.
Ponton, Rémy & Paul Aron, 2002. ‘Sociabilité littéraire’, Paul Aron,
Denis Saint-Jacques & Alain Viala, dirs.: 553-554.
Purnelle, Gérald & Bjön-Olav Dozo, 2006. ‘L’apport des revues et de
la statistique à l’approche des réseaux’, Marneffe De Daphné & Benoît
Denis, eds.: 151-174.
Rajotte, Pierre, 2002. ‘La sociabilité littéraire au Québec: de l’usage
public de la raison à la reconnaissance d’une légitimité fondée sur un principe de compétence’, Voix et Images, 27 (2|80): 196-215.
Requena Santos, Félix, 2003. Análisis de redes sociales: orígenes, teorías y
aplicaciones (Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas - Siglo xxi).
99
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Rodríguez, Josep A., 2005. Análisis estructural y de redes (Madrid: Centro
de Investigaciones Sociológicas).
Samartim, Roberto López-Iglésias, 2009. ‘Métodos e ferramentas para
o estudo dum sistema cultural emergente em tempos de mudança política: o caso galego (1968-1982)’, Manuel Carlos Silva et al., orgs. [Actas do]
X Congresso Luso-Afro-Brasileiro de Ciências Sociais. Sociedades desiguais e paradigmas em confronto. (Braga: Centro de Investigação em Ciências Sociais,
Instituto de Ciências Sociais da Universidade do Minho), Vol. I: 117-126.
Samartim, Roberto López-Iglésias, 2010. O processo de construçom
do sistema literário galego entre o franquismo e a transiçom, 1974-1978:
Margens, Relaçons, Estrutura e Estratégias de Planificaçom Cultural. Tese
de doutoramento orientada polo prof. Elias J. Torres Feijó, Departamento
de Filologia Galega, USC.
Samartim, Roberto López-Iglésias & Gonçalo Cordeiro Rua, 2009.
‘Pensamento Cultural Galego em Referência a Portugal: Posiçom e Funçom
de Ideias e Grupos no Tardofranquismo e na Transiçom’, Actas do I Congresso
Internacional ‘O Pensamento Luso Galaico Brasileiro entre 1850 e 2000. (Lisboa:
Imprensa Nacional-Casa da Moeda): 171-198.
Sapiro, Gisèle, 1996. ‘Collective Biographies and the Theory of ‘Literary
Field’: on the Contribution of Prosopography to the Sociology of
Literature’, Skeptronhäften/Skeptron Occasional Papers, 9: 5-16.
Sapiro, Gisèle, 2006. ‘Réseaux, institution(s et champ’, Marneffe De
Daphné & Benoît Denis, eds.: 44-59.
Thiesse, Anne-Marie, 1999. La Création des identités nationales: Europe
e
e
XVIII -XX siécle (Paris: Editions du Seuil).
Torres Feijó, Elias J., 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e
metodologia sistémica. Sistemas literários e literaturas nacionais’, Anxo
Abuín González & Anxo Tarrío Varela, eds.: 423-444.
Vaillant, Alain, 2006. ‘Réseau et histoire littéraire: de la sociologie à la
poetique’, Marneffe De Daphné & Benoît Denis, eds.: 123-134.
Van Rees, Cees.J., 1983. ‘How a literary work becomes a masterpiece’,
Poetics, 12: 397-417.
Vanderpelen-Diagre, Cécile, 2006. ‘Réseau et groupe. L’exemple
des écrivains catholiques francophones’, Marneffe De Daphné & Benoît
Denis, eds.: 175-188.
Viala, Alain, 2006. ‘Pour un premier bilan’, Marneffe De Daphné &
Benoît Denis, eds.: 263-280.
Wasserman, Stanley & Katherine Faust, 1994. Social Network Analysis.
Methods and Applications (Cambridge: Cambridge University Press).
Wippler, Reinhard, 1978. ‘The structural-individualistic approach in
Dutch sociology’, The Netherlands Journal of Sociology, 14: 135-155.
100
Galicia 21
Issue D ‘12
análise de redes
Recursos electrónicos
Base de données sur les métiers du livre au Québec:, http://www.usherbrooke.ca/grelq/recherche/projets/mlq/base-de-donnees.html
Centre d’histoire de la littérature belge en langue française: http://www.ulb.
ac.be/rech/inventaire/unites/ULB043.html
Centre interuniversitaire d’Étude du Littéraire, ciel: http://ciel.philo.ulg.
ac.be/cielcms/
Histoire & Mesure:, http://histoiremesure.revues.org/
International Network for Social Network Analysis: http://www.insna.org/
Prix littéraires. Réseaux, discours, représentations: http://prixlitteraires.
hypotheses.org/
101
Galicia 21
Issue D ‘12
Guest article
O best seller
como elemento
normalizador:
fillos dun mar
complicado
Pedro Feijoo
Escritor, autor d'Os fillos do mar
O meu sentido da orientación sempre foi, por dicilo dun xeito amable, un
asunto delicado. Para que vos fagades unha idea, baste con dicirvos que Ulises
e mais eu saímos de Troia ao mesmo tempo.
A miña muller aínda segue a agardar por min.
O caso é que eu andaba á procura do Draig Goch, e cando me quixen decatar aparecín aquí. En fin... Desculpade a miña intromisión nas vosas
páxinas, pero xa que estamos aínda hei aproveitar o espazo prestado para,
se mo permitides, contarvos un par de cousas das que tampouco ha estar de
máis falar unha miga.
O meu nome é Pedro Feijoo, e son escritor. Xa sei, nin o meu nome
nin moito menos a que me dedico son cousas que a ninguén lle interesan
demasiado. Pero a miña nai sempre me dicía que a boa educación o é todo
na vida, así que me presento. O asunto é que unha desas historias que escribín titúlase Os fillos do mar, unha sorte de novela de aventuras que está a ter
un éxito máis ca considerable aquí, en Galiza. Boas críticas e, sobre todo,
unha lexión de lectores que, non contentos con teren demandado catro edicións completas en menos de oito meses, seguen a crecer en cantidade días
tras día. Se conto isto non é en realidade máis que por ir poñéndonos en
situación sobre o tema que imos tratar en breve. E se mo permiten, necesitaría comezar a miña argumentación cunha reflexión de corte lixeiramente
diferente.
Aínda que desde esta distancia teña xa serias dificultades para lembralo, xuraría que a miña formación académica é a do filólogo. Haberíame
custar menos recordalo se lle tivese prestado máis atención ás aulas e menos
ás miñas sonadas participacións en innumerables edicións do París-Dakar,
aquela golfa carreira que, lonxe das areas do deserto e do ruído atronador
dos motores, se corría pola compostelá rúa do Franco desde o Café París
102
Galicia 21
Issue D ‘12
O best seller como elemento
normalizador: fillos dun mar
complicado
Pedro Feijoo
até o Bar Dakar. Si, anos bos aqueles... Pero como lles dicía, algo quedou, e
é desde esa perspectiva filolóxica que imos abordar a materia que agora nos
ocupa: Arte, Cultura, e Liberdade.
Por fortuna, a Arte, o feito artístico, non conta con manuais de instrucións, e cada quen é moi libre de escoller, como individuo que é, a mellor
vía para expresar e materializar aquilo que sente. Ninguén se debe marcar
nunca as pautas da creación estética, sexa cal sexa a disciplina que cadaquén escolla para facer valer a súa voz. E a Literatura, a arte que emprega a
Palabra como medio de expresión, non debe ser excepción a este feito.
Agora ben, cando falamos de Cultura estamos a facelo doutra
cousa... Mentres que a Arte xa é arte desde o instante en que a pintura
impregna o lenzo, en que o martelo comeza a labrar a pedra, en que a pluma
deixa o seu trazo primeiro sobre o folla en branco, a Cultura non ten esa
capacidade como tal. A Cultura non é libre en tanto que está suxeita á escolla das épocas ou grupos sociais que por ela se van deixar determinar. É (ou
debese ser) o Pobo o que escolle a súa propia Cultura. E ese é un xogo no
que si hai regras. Como, por exemplo, as que determinan o proceso normalizador dentro dunha cultura.
Como creador que todo artista é, un pode lanzar a súa mensaxe sen
sequera agardar resposta ningunha por parte do seu público (se é que tan
sequera o ten). Pero o feito cultural implica, necesariamente, comunicación.
Non hai cultura se non hai diálogo entre o artista e o espectador, entre a
forza creadora e o público receptor. Entre o escritor e o lectorado. E, francamente, non imaxino mellor espazo para a realización dese diálogo entre
as partes que o proceso normalizador da propia cultura. Triste futuro lle
agarda ás artes dunha sociedade se esta non as ten asumidas como propias,
como súas e representativas de si mesma... E iso non é outra cousa senón
normalización. Un proceso normalizador que flúe maino e fondo coma un
río que non desentoa na paisaxe é un dos mellores indicadores de boa saúde
cultural dunha sociedade.
E a que vén agora que faga tanto fincapé nestas cuestións? Pois a que,
amigos, se o malpocado Hamlet tivese metido os fouciños en Galiza máis do
que Cunqueiro llas fixo meter, a cousa non lle tería cheirado moito mellor cá
súa querida Dinamarca. Hai algo na cultura galega que non acaba de ir todo
o ben que debese. Algo tan sinxelo como escribir unha única palabra: desencontro. E, aínda que non son poucos os campos en que o problema se descobre evidente, agora tócanos meterlle man á parte desta eiva que ten que ver
co sistema literario galego, onde ese certo distanciamento existente entre
público maioritario e a obra proposta resulta máis perigoso, tanto para a cultura en si mesma, como para o tecido empresarial que dela depende.
Hai pouco tempo, tiven a sorte de poder escoitar unha máis que
interesante reflexión feita polo meu bo amigo o escritor Marcos Calveiro.
Permitídeme a cita: ‘Se che digo a verdade, non sei en que momento a meirande parte dos autores galegos perdemos a cabeza. Toleamos sen remedio
perseguindo un xigante que logo resultou ser un muíño. Procurabamos un
soño inalcanzable, o Santo Graal da nosa literatura: A GNG (A Gran Novela
Galega). E nesa insensata procura perdemos o norte. Non buscabamos lectores, madia leva, tanto nos tiñan. Queriamos pasar á eternidade, alcanzar o
Parnaso, normalizar o noso sistema literario dunha vez por todas. Poñer, en
fin, o axóuxere ao gato das nosas letras. E nesa fuxida moitos esquecémonos
dos lectores e do primeiro mandamento da novela, aquel que Dumas, Verne,
Dickens ou London tiñan gravado a ferro quente nas súas cabezas cando
escribían: EN-TRE-TE-MEN-TO. O primeiro obxectivo dunha novela é
103
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
entreter o lector, enganchalo, levalo coma nunha vagoneta na montaña rusa
da trama a carón dos seus protagonistas’
Resultan máis que esclarecedoras as palabras de Calveiro á hora de
afrontar o tema que nos ocupa. Notade como por unha banda é xa el mesmo
quen marca como un dos obxectivos do escritor é o de contribuír ao proceso
normalizador dunha cultura pola parte que ao sistema literario lle corresponde. Como creadores, somos (ou debéramos ser) responsables de traballar
para o afianzamento das nosas propias identidades culturais. Cita Marcos,
asemade, toda unha nómina de escritores dos que hoxe a ninguén se lle ocorrería dubidar. Quen de nós está capacitado para poñer en tela de xuízo o
traballo de Dumas, de Verne, ou de Dickens? Seica algún entre nosoutros se
vai atrever a negar o valor de obras como O conde de Montecristo, Vinte mil légoas
de viaxe submarina, ou Oliver Twist? Grandes libros, cheos de grandes aventuras en defensa de grandes ideas, e todos eles impulsados por un mesmo
motor principal: a forza do entretemento. Cómpre non perder de vista este
matiz, xa que a cousa é moito máis importante do que puidese parecer en
primeira instancia: hoxe, cando falamos dunha novela escrita baixo esas
mesmas premisas, e con esas mesmas intencións, xa non lle dicimos ‘de aventuras’. Non. Agora chamámoslle best seller. E, camaradas, o choio non vos é o
mesmo... Botémoslle un ollo a esta cuestión.
No principio, a catalogación dunha obra como best seller non facía en
realidade alusión a máis nada que non fose a boa fortuna da mesma con respecto á súa presenza no mercado. O mellor vendedor, traducido literalmente,
ou, de modo máis axeitado, o máis vendido, a etiqueta tan só falaba dun marcado éxito comercial. Pero co tempo a marca foise asociando cun determinado xénero (ou mellor dito, cun estilo) literario. Un, curiosamente, moi
próximo nas súas principais liñas argumentais a calquera daquelas obras das
que no parágrafo anterior falabamos (ollo, que eu non estou a falar de calidades, senón de formas). Novelas de aventuras, de amores, de viaxes, caracterizadas case na súa totalidade por un ritmo rápido, trepidante, e tecidas as máis
delas no emprego dunha linguaxe clara, directa, e de rápida asimilación por
parte do lectorado de masas, obxectivo ao que ían maioritariamente dirixidas.
Obras, en definitiva, nas que aos lectores non lles resultaba excesivamente
complicado identificárense, vérense en certo modo reflectidos nalgún personaxe, situación ou contexto. As máis das veces, o éxito do traballo estaba en
que o que o lector vía no libro non era algo co que el se podería identificar de
maneira directa, senón aquilo que lle gustaría ter sido. É un feito: as máis das
veces namoramos non do que somos, senón do que nos gustaría ser.
Velaí a clave dun bo best seller, o poder de identificación entre as
partes a través do diálogo. Logo volveremos sobre isto. Quedémonos de
momento co feito de que, sendo como acabamos de dicir obras en xénese
herdeiras daqueloutras que encheron as literaturas europeas do século xix,
moi ao contrario de optaren tan sequera a acadar un recoñecemento semellante, pasaban dereitiñas ao desdén. Non se tardou en cargar a etiqueta
cunha serie de connotacións despectivas. Como ben apuntaba hai pouco
María Dueñas, ‘non sei por que temos esa obsesión de perverter o significado real [da etiqueta best seller]: a cantidade de ventas non esta en absoluto
relacionada coa calidade da literatura’ A tradución é miña, pero a idea é
dela. E esta muller disto debe saber moito, porque do seu primeiro libro, El
tiempo entre costuras, leva vendidos só en España máis dun millón de exemplares. E en realidade non lle falta razón. Se o hábito non fai ao monxe, o feito
de que un libro venda moito non quere dicir que sexa bo. Pero do mesmo
xeito, tampouco é menos certo o contrario: o feito de que unha obra siga esas
104
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
mesmas liñas, tanto argumentais como formais, tampouco quere dicir que
automaticamente teña que ser desprezable. Cando menos, o que en realidade máis nos interesa aquí é o feito comunicativo en si mesmo, o rápido
e innegable diálogo que se produce entre este tipo de obras e mais o seu
público. O mesmo público que, en caso de boa fortuna, ao momento se
identificará con elas e as fará súas.
Xa cos pés na terra, no caso galego tamén temos exemplos dabondo
sobre os que falar. Pero, curiosamente, non tanto en tempo presente. Best
sellers na literatura galega hóuboos sempre. Só que antes non os chamabamos así.
Unha viaxe rápida polos nosos supervendas patrios podería comezar
citando o famoso Catecismo da doutrina galega composta polo R.P.M. Fr. Marcos
da Portela..., tamén coñecido como o Catecismo do Labrego. Publicada en 1889,
esta obra suporíalle ao seu autor, Valentín Lamas Carvajal, o afianzamento
da súa xa anteriormente grandísima popularidade, xa que, só en vida, chegou a vela reeditada até en trece ocasións. E non serían poucas as que aínda
virían despois.
Aínda que moitas menos edicións terían en vida do autor certas
obras de Castelao, textos como Cousas ou Os dous de sempre, o certo é que
actualmente as reedicións destas obras cóntanse por decenas, se ben non
deixa de ser menos interesante remarcar o fondo calado social co que os
traballos do máis universal rianxeiro contaron xa desde o momento en que
calquera dos seus traballos foi publicado até hoxe mesmo.
No ano 1961, en plena noite de pedra, saen á luz as Memorias dun neno
labrego. A máis coñecida obra de Neira Vilas pasará á historia da literatura
galega como o best seller por antonomasia. A historia de Balbino, orgullosa de
poder dicir de si mesma que se trata da obra máis lida da nosa literatura, vén
de celebrar os seus cincuenta anos no mercado editorial cunha nova edición
(e xa van 31), e máis de 600.000 exemplares vendidos.
Xa en democracia, poderiamos comezar citando as dezaseis edicións
daquel Crime en Compostela cometido por Carlos Reigosa, quen inauguraría o
camiño para a novela negra dentro da nosa literatura (camiño, por certo, que
hoxe pasa pola porta dun fantástico Diego Ameixeiras, culpable de Asasinato
no Consello Nacional, outra boa mostra de best seller policial máis recente).
E vai ser xusto aquí, a mediados dos anos oitenta, onde nos deteñamos para facer mención especial aos dous autores de carreira probablemente máis destacable da nosa literatura nos últimos anos: Suso de Toro e
Manuel Rivas.
Se ben é certo que de Toro xa comezara a publicar en 1982, a saída
catro anos máis tarde da súa magnífica Polaroid suporía un fito no xeito de
entender a narración en Galiza. Talvez sete poidan parecer poucas edicións,
pero a transcendencia desta obra nas nosas letras, evidente no forte contacto
establecido sobre todo cunha mocidade a madurar entre finais dos oitenta e
primeiros dos noventa, pon ás claras a súa influenza sobre o lectorado galego.
As obras de Suso de Toro máis veces reeditadas son A sombra cazadora (dezaseis edicións) e Trece badaladas (oito edicións, Premio Nacional de Narrativa).
E na outra banda, Manuel Rivas, o noso mellor exemplo de escritor
galego con éxito incontestable tanto dentro como fóra do país. Baste con
anotar que O lapis do carpinteiro vai en Galiza pola súa vixésimo sexta edición.
De feito, é tanta a aceptación xerada arredor do coruñés, que non en balde
eu mesmo tiven a ocasión de coñecer alguén que tiña a Manolo por un dos
grandes escritores en lingua castelá do que, aínda por riba, tiñamos a sorte
de poder ler a súa obra traducida ao galego! Resulta incrible comprobar
105
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
até onde pode chegar a idea aquela de que o de fóra sempre é mellor. Ai,
Galicia, Galicia!
Seguindo camiño adiante, pronto damos con Agustín Fernández
Paz, quen desde 1995 leva editado xa vintenove veces o seu Cartas de inverno,
con máis de 80.000 exemplares vendidos.
Do mesmo xeito, poderiamos citar a Morning Star de Xosé Miranda,
o Premio Xerais máis veces reeditado na historia do galardón (quince edicións), ou, xa en menor proporción, O club da calceta, de María Reimóndez
(oito edicións), ou a Herba Moura, de Teresa Moure (seis edicións).
E rematamos pechando a escolma coas dúas obras do vigués
Domingo Villar, quen con Ollos de auga (dez edicións) e A praia dos afogados
(cinco edicións) vén de ser a última descuberta na listaxe dos máis vendidos
en galego.
Como vedes, para ben ou para mellor, son xa moitos anos tendo
best sellers ‘de noso’, malia esa estraña sensación de que a cousa esta do best
seller galego sexa un invento de agora. Todos estes libros que veño de citar
levan moito, moito tempo con nós. Nas nosas librarías, nos libros de texto
dos nosos fillos, algúns mesmo no noso cinema. E con todo, con case ningún
deles conseguimos ter esa sensación de espallamento masivo, de teren sido
‘o éxito editorial do ano’, aquel libro do que todo o mundo estaba a falar.
Non acabou de pasar nunca aquilo que, por exemplo si pasou cos Millenium,
Los ojos amarillos de los cocodrilos, ou Cincuenta sombras de Grey... Botemos man
do paradigma que a todos nos soa.
Eu lembro perfectamente o momento en que a presenza d'O Código
Da Vinci comezou a se facer inevitable. Mirases para onde mirases, alí habías
dar con algunha testemuña que puxese en evidencia o feito de que algo
estaba sucedendo. Algo imparable. Pouco e pouco (ou talvez, en realidade,
de súpeto para cando nos quixemos decatar), o texto de Dan Brown estaba
por todas partes. Nos escaparates das librarías, nas cabeceiras das grande
superficies comerciais, nas mans de alguén que o ía lendo no autobús, na
conversa que os da mesa do lado tiñan no café. No xornal, na televisión, no
cinema! En todas partes. Independentemente da calidade literaria da obra
(non é o obxectivo deste artigo xulgar ese tipo de cuestións), non penso que
a estas alturas quede xa ninguén que se atreva a dicir que tal traballo non
foi un verdadeiro éxito de masas.
De súpeto, as rúas enchéronse de xente que sabía máis e máis ca
ninguén sobre os terribles segredos que a Igrexa tentaba manter ocultos
sobre a verdadeira vida do verdadeiro Xesús. Unha sarta de disparates case
todo, si. Pero... De onde viñera todo ese poder de convocatoria? Que cousa
fora aquela capaz de poñer a tanta xente de acordo no tema a tratar? Pois
amigos, nada máis que un libro. Unha simple e inocente novela de aventuras. Un deses desprezables best sellers... Aínda pensamos que non cómpre prestarlles atención a estes libriños?
O nacemento d’Os fillos do mar.
Eu son membro doutra xeración, e, como tal, veño dunha escola diferente.
Unha que nos fai fillos doutras formas, aquelas a se relacionaren entre si.
Facemos nosa a retranca de Castelao ao tempo que nos atrevemos a mesturar o seu sentido da comedia co humor absurdo de Groucho Marx. Unha
xeración que, tal e como lle viu facer ao propio Cunqueiro, non dubida en
vencellar formas procedentes de diferentes culturas. Hamlet e mais Simbad
106
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
atopándose co mago Merlín disfrazado de feirante en Esmelle? Xaora que si!
Lemos a Wilde e mais a Eduardo Mendoza, a Shakespeare e mais a Manolo
Rivas, e non dubidamos en mesturar o cinema de Woody Allen coa música
dos Ramones. O ar fresco de Mozart coa violencia de Harry ‘o Sucio’. Eu,
xa o dixen por aí un feixe de veces, pertenzo a esa xeración de rapaces e
rapazas que da man de Suso de Toro aprendemos que outro xeito de narrar
a nosa realidade era posible. Pero sen esquecer en ningún momento, como
aí atrás apuntaba Marcos Calveiro, que os lectores cómpre non deixalos de
lado. Nunca, xamais. Así, a partir deste caldo de cultivo, foi como naceu a
idea, o embrión que daría en ser Os fillos do mar.
Recordando aquela viaxe polos best sellers da nosa literatura da que
antes falabamos, non pode quedar dúbida ningunha sobre a existencia do
noso propio público lector. Un público disposto a ser masivo (abonde con
observar como recentemente ese mesmo público fixo súas certas obras de
Ameixeiras ou Villar), á espera de que máis xente se lembrase del. A miña
proposta consistía en darlle unha volta de torca máis ás propostas inminentemente anteriores. ‘Moi ben, daquela temos xente para ler best sellers. Pero,
que acontecerá se o que lles ofrecemos é un best seller integramente galego?’.
A miña idea non era a de contar unha versión en galego dunha historia que
se puidese ter dado en calquera recanto do mundo, senón xustamente o
contrario: unha historia que, podéndose dar única e exclusivamente con elementos propiamente galegos, fose ‘narrable’ en calquera parte do mundo.
Se Woody Allen rodaba en Nova York era porque unha historia como
Manhattan non podería ter sentido en ningunha outra parte do mundo. Se
Eduardo Mendoza sitúa en Barcelona a trama d'A verdade sobre o caso Savolta
é porque en ningunha outra cidade se deron todas e cada unha das circunstancias que posibilitasen unha historia coma esa. Ou mesmo sen saír de
Barcelona: hoxe, A sombra do vento, de Carlos Ruiz Zafón, constitúe un fenómeno editorial a nivel mundial, pero como comezou ese éxito? Pois fraguándose aos poucos, ao compás marcado polos barceloneses que, un após outro,
se ían identificando con aquela cidade súa, aquela que tamén era a do autor
da novela. Esa é a razón pola que n'Os fillos do mar a trama se desenvolve en
Vigo. Porque é a miña cidade, si, mais tamén porque en ningún outro lugar
se produciu a batalla de Rande...
Exposta a idea, o seguinte era construíla, darlle corpo nunhas formas
que ao lectorado lle resultasen familiares, ás que xa estivese afeito. Como,
por exemplo, a lingua. A escolla de rexistros a empregar nuns espazos coma
os de Simón e Mariña, os protagonistas da novela, tampouco foi casual.
Tratábase de empregar unha linguaxe rápida, directa, coloquial sempre que
fose posible. Unha lingua viva coa que a lectora se puidese identificar ao
momento, que non lle resultase nin allea nin prefabricada. Unha lingua, en
definitiva, que esvarase polos ollos do lector sen que este tivese tempo nin
tan sequera a se decatar da forma empregada.
Si, é verdade: ninguén vai descubrir o verdadeiro sentido da vida
afondando nas páxinas d’Os fillos..., pero é que tampouco esa era a intención.
Cando encetei este traballo tiña moi clara cal era a miña principal premisa: o
entretemento. Puro e duro. Eu nunca quixen escribir sobre o sentido da vida
(e de feito, por moito que o quixese ter feito tampouco podería facelo. Quen
son eu para abordar un tema coma este? Se nin sequera estou certo de saber
atar ben os zapatos...). A miña intención primeira era a de ofrecerlle ao lector a posibilidade de pasar un bo tempo, de lle propoñer unha historia que
lle resultase entretida, unha desas coas que apetece meterse na cama un bo
anaco antes de prender no soño. Ese tipo de libro de sempre... Pero, esta vez,
107
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
galego. A xente prende en todas esas historias, e, como dalgún xeito apunto
nesa especie de prólogo que a novela leva, gustamos de soñar con fastosos
tesouros afundidos nas augas cristalinas do Pacífico Sur, augas nas que en realidade nós o máis probable é que nunca cheguemos tan sequera a mollar os
pés... Pero, atrapados nesa fantasía, esquecemos que aquí, nesta terra, temos
un monte de historias que tamén nos poden deixar coa boca aberta, e que,
ademais, son nosas. Perténcennos. Porque esa era a seguinte premisa: unha
vez que te teño atrapado neste xogo de formas que eu propoño, unha vez que
estás comodamente instalado, deixa que che meta o veleno da memoria. Ou o
que é o mesmo: agora que xa teño a túa atención, deixa que che conte unha
historia, unha que, por incrible que che poida parecer, tamén é a túa.
Porque se os dez mandamentos aqueles de Charlton Heston se resumían nunha única e nova lei (unha que, polo que me pareceu comprender,
viña sendo algo así como amarás a Charlton sobre todas as cousas), todas estas
premisas miñas tamén se recollían nunha única, xa dabondo ensinada polo
propio Horacio: docere et delectare. Ou o que é o mesmo: aprender aprendemos, pero, ante todo, que sexa divertido.
E, outra vez, o xogo funcionou.
Pouco e pouco, a xente foise achegando á novela, foina facendo
súa. E foina recomendando, e cada vez van sendo máis e máis as lectoras
e lectores que cada día se mergullan nas páxinas d’ Os fillos do mar. Por iso
comentaba ao principio do artigo o feito rechamante das catro edicións en
sete meses. Tede en conta que estamos a falar dun sistema literario como
o galego, onde a percepción xeral comeza a ser a de que, tal e como van as
cousas, un best seller é o libro aquel que –como tal como apunta Jorge Conde
Miguélez– vende máis de 600 exemplares. E non son poucos os correos que
vou gardando de lectores que me falan dos bos momentos que botaron lendo
a novela, eles que non len habitualmente en galego (e por favor, enténdase:
o que pretendo remarcar especialmente non é o feito de que pasasen un bo
tempo a conta do meu traballo, senón a súa condición de non-lectores en
galego). Para min, ese e non outro é o principal mérito deste libro, aquel do
que podo dicir que me sinto máis satisfeito: o de ter contribuído na medida
das miñas posibilidades a fomentar e espallar a lectura dunha novela non só
escrita en galego, senón, ademais, pensada integramente en galego. Porque
ese era verdadeiramente o grande desafío ao que se enfrontaba este traballo:
o de demostrar que no noso país xa se dan tamén as condicións óptimas para
comezar propoñer ‘lecturas masivas’. Ou, dito doutro xeito: a normalización
implícita na existencia do best seller.
Do que estou a falar é, en definitiva, de normalizar unha literatura,
ou o que é o mesmo, de facela normal, común. É ben certo que existe unha
notoria elite intelectual no noso país. A súa presenza revélase máis ca evidente arredor de certos cenáculos da crítica literaria. Máis que moi probablemente, o valor literario de novelas como Os fillos do mar, Ollos de auga,
ou mesmo Dragal (a fantástica triloxía do dragón galego escrita por Elena
Gallego Abad, e completamente anovadora dentro do noso panorama literario), quede moi lonxe de ser recoñecido por estas elites. Pero o importante non debera estar aí, quedar aí. Si, é máis que probable que a ningún de
nós nos concedan o recoñecemento do Día das Letras Galegas (tampouco o
queremos!, que preferimos seguir vivos...). Moi probablemente non sexa eu
digno de entrar nesas elites (e, como diría Groucho, deus me libre de pertencer a un círculo exclusivo que admita nas súas filas alguén coma min!). A
escritura de obras orientadas ao recoñecemento por parte desas altas esferas
está moi ben (digo eu que ha estar...). Pero o que cómpre ter moi claro é o
108
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
feito de que non por iso lle imos dar as costas a toda esoutra xente que tamén
está aí. A toda esa xente que tamén gusta da lectura. A toda esa xente que
tamén escolle inverter parte das súas maltratadas pagas en mercar libros...
Como dicía Manuel Summers aló polo ano 1982, To er mundo e güeno. Por iso,
se eu vou respectar máis unha persoa ca outra será sempre polos seus actos,
nunca polo libro que leve baixo o brazo ao saír da libraría. E, sen embargo,
aínda hai xente por aí que parece non telo claro...
A estas alturas, supoño que xa vos dariades conta do moito que este
asunto, a cuestión de seguir a facer camiño pola normalización do noso sistema, me preocupa. A verdade é que xa levo un bo tempo falando disto
mesmo. Por fronte, teño escoitado cousas como que nós non necesitamos
esta ‘normalidade’, que a nosa é unha literatura ‘minorizada’, e que as cousas
xa están ben como están. Anda, mira!, como se este fose algo así como o sistema que nos tocou en sorteo ante notario, e como tal temos que dalo por bo.
Porque como é o noso... Pois moi ben. Incluso podería estar perfecta a cousa...,
de non ser por un pequeno detalle: en grande medida estamos a vivir de costas aos nosos lectores.
Esquecémolos, non lles prestamos atención, non soubemos escoitar.
Chegamos a un punto en que, tan pagados de nós mesmos como estabamos,
non tivemos orellas para máis nada que non fosen aqueles cantos de serea
emitidos por nós mesmos. Como dicían Les Luthiers no seu famoso gag do
Merengue, esto se está convirtiendo en un monólogo, cuando todo el mundo sabe que en
realidad debería ser un biólogo...
Pertencer a esa elite da que antes falaba debe ser algo moi chulo, disque hai moi boas vistas desde o monte Parnaso. Pero hai un par de cousiñas
que sería bo non esquecer, pois, de facelo, as súas consecuencias poderían ser
fatais para aquilo que somos. Porque os anos do despotismo ilustrado xa foron
alá, home... A existencia dunha elite dentro dunha cultura é tan necesaria
coma a do páncreas dentro do corpo humano: ninguén sabe moi ben para que
serve, pero sen el temos un problemiña. Pois moi ben, adiante con ela, pero
ollo: sen perder a cabeza por ela. Á fin e ao cabo, a elite non é máis ca unha
minoría absoluta. ‘E o pobo?’, diredes. Vaia, pois botándolle un ollo a estes
tempos que corren, non sabería dicirvos se o pobo aínda segue a ser realmente o que máis ordena, pero o que si teño moi claro é que sen el o noso traballo non ten sentido ningún. Sen pobo que as apoie, as nosas artes rematarán
por non ter continuidade, e a nosa cultura, simplemente, deixará de ser tal.
Volvamos tender, xa que logo, as pontes. Favorezamos o diálogo entre
artistas e público, entre creadoras e espectadores, entre escritores e lectoras.
Escoitémolo, fagamos, na medida do posible, que o noso pobo se sinta orgulloso do noso traballo. Loitemos mesmo por que se identifique con el. Unha
cultura en bo estado de saúde é aquela na que o pobo loce con fachenda a
bandeira dos seus artistas. Unha vez que teñamos iso gañado, restablecido
o diálogo, o entendemento entre as partes, xa teremos tempo e espazo para
normativizar. Pero antes, por favor, sumemos forzas, contribuamos á normalización da nosa cultura. Nada, en realidade, que no seu momento non
dixera xa o propio Castelao: ‘Non lle poñades chatas á obra namentres non se
remata. O que pense que vai mal, que traballe nela: hai sitio para todos’.
109
Galicia 21
Issue D ‘12
complicado
Pedro Feijoo
Referencias citadas:
CALVEIRO, Marcos, 2012.Texto lido na presentación d'Os fillos do mar na
libraría Librouro (Vigo), 18.04.2012
DUEÑAS, María, 2012. ‘Hemos pervertido el significado real de best seller’.
El País, 5.09.2012
CONDE MIGUÉLEZ, J, 2011. ‘Un best seller en Galicia ahora son 600
ejemplares vendidos’, Faro de Vigo, 24.03.2011
110
Galicia 21
Issue D ‘12
Review
HOOPER, Kirsty
Liverpool University Press
2011. 186 pp.
isbn 978–1–84631–667–8
Writing Galicia
into the World: New
Cartographies, New
Poetics
Danny M. Barreto
Vassar College
Mapping Galicia, both geographically and culturally, has been a practice
closely linked to projects of national identity. In 1834, just at the approach
of the literary Rexurdimento, Domingo Fontán’s Carta geométrica de Galicia
appeared, the first cartographic projection to represent Galicia not as the
margin of Spain, but as a territory in its own right. Since then, the project of mapping the limits of Galicia and galeguidade has held sway over artists and scholars. In 2008, Fontán’s map served as a motif in Miguel-Anxo
Murado’s Otra idea de Galicia as he traced the less visible face of Galician
cultural history. Kirsty Hooper’s Writing Galicia into the World too engages
with this tradition of surveying the Galician landscape, this time altering how we view the cardinal points of Galician identity such as language,
territory, emigration and morriña by focusing on writers and works that
emerge from non-Hispanic cultural contexts, primarily the Galician communities of London.
Earlier contributions by Hooper to the rapidly growing corpus of
English-language scholarship on Galicia, such as the Bulletin of Hispanic
Studies’ special issue, ‘Critical Approaches to the Nation in Galician
Studies’ (2009), co-edited with Helena Miguélez-Carballeira, and
Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global (2011),
co-edited with Manuel Puga Moruxa, have helped to increase the visibility
of Galicia outside Spain and invite critical readings that draw on theory
and intellectual currents from within feminism as well as postcolonial and
cultural studies. Hooper’s latest monograph further advances this project by looking at the site of overlap between Galicia and the Anglophone
world. As the title promises, Writing Galicia into the World inscribes Galician
literatures and cultures into a global network of narratives of displacement. Hooper has analyzed a series of texts whose authors and themes
cross back and forth between languages and territories, bringing to light
an arresting corpus of Galician literature that is irreducible to any one language or tradition, and, as such, one that produces dynamic reading strategies. A welcome consequence of –or impetus for– Writing Galicia is that
111
Galicia 21
Issue D ‘12
HOOPER, Kirsty
Writing Galicia into the
World: New Cartographies,
New Poetics
Danny M. Barreto
by focusing on the relationship between Galicia and the English-speaking
world, Hooper places Galicia in a global context without relegating it to a
mere subcategory of Hispanic Studies or filtering it through Spain in order
to relate Galicia’s literary tradition to that of other nations. The project
has a two-fold effect of changing the way readers think of Galician emigration patterns and experiences as well as revealing how metropolitan hubs
such as London have been important sites of meaning for immigrants from
European peripheries.
Writing Galicia comprises five chapters that offer a theoretical and
historical framework for interpreting literature written between the
Anglophone world and Galicia (Chapters 1 and 2), as well as detailed analyses of a pleasingly eclectic selection of texts –in which are represented the
novel, the chapbook, the short story, poetry and the graphic novel– written across generations of writers moving between different spaces (Chapters
3–5). As Hooper points out, the late-twentieth-century migrations of
Galicians to destinations other than Spain and Latin America have inhabited the margins of the Galician imaginary, which, unfortunately, has left us
with a partial understanding of Galician experience. Yet, as she illustrates
throughout the book, the groups bound for London, removed at once from
more traditional Hispanic and British nexuses of colonial relations, have
acquired the spatial, political and discursive distance from which to question and redefine the experience of emigration and of Galician cultural
identity. Hooper finds in the territorial, cultural and linguistic displacement
of this community the tools for rethinking Galician culture and history, as
well as the narrative strategies used to voice Galician experience in today’s
globalized world.
In addition to exploring the relation between geography and narration, the texts that Hooper has chosen are grouped according to their
position in the migratory process. Hooper analyzes works whose protagonists are migrants from Galicia, particularly Isaac Díaz Pardo’s O crime de
Londres: a criada que estrangulou a súa ama pola música (1977), Carlos Durán’s
Galegos de Londres (1978) and Manuel Rivas’s A man dos paíños (2000), in order
to understand how the fracturing of place and identity are represented in
these texts. She then moves on to discuss works –Xesús Fraga’s A-Z (2003),
Xelís de Toro’s Os saltimbanquis no paraíso (1999) and Almudena Solana’s Las
mujeres inglesas destrozan los tacones al andar (2007)– whose authors and/or characters belong not to the generation of emigrants, but instead are raised in
the Anglophone world and must figure out what it means to be or not to be
Galician. Finally, Hooper turns to a group of poets, Ramiro Fonte, Xavier
Queipo and Erin Moure, whose works are crafted around the traditional foci
of Galician identity (language, territory, culture) but whose linguistic density and fractures mean that the texts exceed any limits that a national or
linguistic literary model might impose. Not only does Hooper bring to light
these lesser-known works of the past four decades that deal with migrations
to and from Galicia and northern Europe, but she also provides a fresh context for works on emigration by more visible authors such as Manuel Rivas.
Writing Galicia, however, is more than a survey of Galician literature related
to the Anglophone world or a collection of readings. Instead, through her
critical approaches, Hooper discovers new ways of reading Galician migration born from the narratives themselves, methods that invite readers to
revel in the ludic, transformative and multiple relations between language,
territory and identity, and to think about Galician literature, not only in an
Iberian context, but in an increasingly shifting and global one.
112
Galicia 21
Issue D ‘12
HOOPER, Kirsty
Writing Galicia into the
World: New Cartographies,
New Poetics
Danny M. Barreto
In her discussion of poets Moure and Queipo, Kirsty Hooper states
that their transnational works implore readers ‘to luxuriate in the process
of reading itself ’ (164). I would argue that the same can and ought to be said
of Writing Galicia. The passion for Galicia as an object of study found in the
works of Ramón Piñeiro and Castelao is brought together with the critical
frameworks of postcolonial theorists such as Édouard Glissant, Paul Gilroy
and Stuart Hall in order to map the Anglo-Galician experience. The result
is a text that is as theoretically poignant as its prose is smooth, and a cartography that, in ways similar to Fontán’s map, bridges the gap between
territory and imaginary, history and representation. However, the new cartographies that Hooper advances go further still. While they recognize the
traditional markers of Galician culture and identity, they also reveal that
language, territory and nostalgia are not fixed points or essential aspects of
modern galeguidade but exist only in relation to other experiences and positions. Hooper’s approach to the Galician diaspora in the English-speaking
world demonstrates that dynamism, changeability and multiplicity are an
integral part of Galician culture. As such, Writing Galicia into the World will
undoubtedly intrigue scholars seeking to understand the age-old problem
of emigration from new perspectives.
113
Galicia 21
Issue D ‘12
Review
LLINARES
GARCÍA, Mar;
PALLARES
MÉNDEZ, María
del Carmen; Rey
Castelao, Ofelia;
Rial García,
Serrana; Pernas
Oroza, Herminia
Santiago de Compostela:
Xunta de Galicia &
NigraTrea
2010–2011. 4 vols.
isbn 978–84–15078–09–8
i. Prehistoria. Historia Antiga
2010. 150 pp.
isbn 978–84–15078–07–4
ii. Idade Media
2011. 304 pp.
isbn 978–84–15078–12–8
iii. Idade Moderna
2010. 325 pp.
isbn 978–84–15078–08–01
iv. Época Contemporánea
2011. 221 pp.
isbn 978–84–15078–22–7
Historia das
mulleres en Galicia
Miguel
García-Fernández
Universidade de
Santiago de Compostela
Nas dúas últimas décadas, un conxunto de historiadoras –e emprego o
feminino para deixar consignado que son as investigadoras as que máis contribúen a rescatar ás mulleres do esquecemento historiográfico– incorporaron a perspectiva de xénero ao seu quefacer, enriquecendo notablemente
o estudo da Historia de Galicia. Cos seus traballos, solidamente integrados dentro das metodoloxías desenvolvidas dende 1970, puxeron de manifesto a imposibilidade de construír a historia da sociedade galega sen ter en
conta a participación feminina. Deste modo, e a pesar dos límites e silencios das fontes históricas, grazas a un traballo minucioso que esixiu procurar novos datos mais tamén, e especialmente, reler as fontes xa coñecidas,
non foron poucos os avances conseguidos. Así, a Historia das mulleres en
Galicia, que vén de publicar a editorial NigraTrea en parcería coa Xunta de
Galicia –en cuxa concepción tivo un peso fundamental o compromiso de
114
Galicia 21
Issue D ‘12
LLINARES GARCÍA, Mar;
PALLARES MÉNDEZ,
María del Carmen; Rey
Castelao, Ofelia; Rial
García, Serrana; Pernas
Oroza, Herminia
Historia das mulleres en
Galicia
Marta González Vázquez, medievalista especialista en historia das mulleres
e Secretaria Xeral da Igualdade da Xunta de Galicia dende 2009 até 2011–,
constitúe tanto un punto de chegada como un punto de partida para a historiografía galega. En canto punto de chegada, os volumes son o resultado
das investigacións desenvolvidas por cada unha das autoras ao longo das
súas carreiras investigadoras, ademais de recoller outras contribucións referidas tanto a Galicia como a outros territorios cos que se poden establecer
diálogos. Os volumes ofrecen polo tanto unha síntese organizada e orgánica
do proceso histórico vivido polas mulleres galegas. Ao mesmo tempo, desexamos esperanzados que a obra se convirta nun punto de partida e que
contribúa a consolidar, aínda máis, o uso da perspectiva de xénero no marco
da historiografía galega e peninsular, xa que os estudos rexionais coma este
permiten unha análise máis completa e exhaustiva das fontes ofrecendo un
coñecemento máis profundo e certeiro da realidade histórica. Precisamente,
un dos grandes logros da obra é dar a coñecer a vida das mulleres prestando
especial atención ao contexto no que se integran.
A colección componse de catro volumes que, respondendo á división
tradicional do acontecer histórico –o que non sempre resulta axeitado para
aprehender en tódalas súas dimensións a evolución dos procesos nos que se
viron inmersos os homes e sobre todo as mulleres, como xa demostrou a historiadora Joan Kelly– ofrecen unha exposición abondo exhaustiva e ordenada da situación e participación social das mulleres na Historia de Galicia.
Certo é que as fontes usadas son diferentes para cada período –dende as
epigráficas e as documentais até as xornalísticas e as literarias– e que, pese
ás pretensións iniciais, a entidade, enfoques, contidos e logros son heteroxénos. Porén, o resultado global da obra resulta plenamente satisfactorio.
O primeiro volume, dedicado á Prehistoria e á Historia Antiga, corre
a cargo de Mar Llinares García. A pesar do escaso volume de información
específica coa que contaba, a autora resolve con pericia estas dificultades, contextualizando nunha ampla introdución os procesos históricos nos
que se viron inmersas as galegas destes primeiros tempos. A continuación,
dedica o primeiro capítulo ao período prehistórico e comeza por referir a
chegada dos estudos das mulleres ao campo da arqueoloxía, ofrecendo unha
serie de consideracións que se deberán ter en conta de cara á realización de
investigacións futuras; entre elas, o perigo de aplicar prexuízos actuais ás
interpretacións do pasado e a necesidade de cuestionar e revisar o discurso
historiográfico maioritario –onde prima o androcentrismo– para avanzar
nunha interpretación histórica máis rica e apegada á realidade. Céntrase
despois no caso das deusas nai e introduce un dos temas fundamentais deste
primeiro volume: o matriarcado. As fontes clásicas –analizadas exhaustivamente na obra– presentan unha sociedade prerromana na que as mulleres
tiñan un papel sumamente destacado no norte e no noroeste peninsular.
Porén, Llinares cuestiona as teorías sobre o matriarcado mediante a análise crítica das fontes arqueolóxicas, epigráficas e literarias dispoñibles.
Ademais, desvela con claridade como as mulleres participaron activamente nos diversos procesos sociais e económicos que se sucederon dende
a Prehistoria. Na agricultura, na minería, no desempeño de diversos oficios, fosen libres ou escravas –refíresenos, por exemplo, o caso da perruqueira Philtate–, aparecen numerosos indicios da laboriosidade feminina na
Galicia romana e prerromana. Sendo imposible chegar a conclusións definitivas sobre o tema da suposta filiación matrilineal ou sobre as relacións
das mulleres coa relixión, a autora non dubida en expoñer os datos conservados sobre estes campos antes de centrarse definitivamente na cuestión
115
Galicia 21
Issue D ‘12
PALLARES MÉNDEZ,
Oroza, Herminia
Galicia
do matriarcado, que tanta fortuna tivo na historiografía dos séculos xix e
xx. Finalmente, examina a participación das mulleres no movemento priscilianista seguindo a hipótese da norteamericana Virginia Burrus. Como se
fai nos volumes dedicados aos períodos medieval e moderno, a obra remata
cun rico apéndice documental, que neste caso, a diferenza dos outros volumes, contén a meirande parte das fontes coas que traballou a autora. Por
veces, a contextualización xeral deixa na penumbra os datos referidos especificamente ás mulleres que vivían nos territorios da actual comunidade
autónoma de Galicia, pero non é menos certo que en todo momento se
recoñecen os límites dunha investigación destas características.
A autoría do segundo volume, dedicado á Idade Media, corresponde
a María del Carmen Pallares Méndez, pioneira na incorporación da perspectiva de xénero á investigación histórica en Galicia. Facendo fincapé
tanto na muller abstracta –é dicir, nos arquetipos femininos que se foron
construíndo no imaxinario colectivo do Occidente medieval– como nas
mulleres concretas –aquelas que aparecen na documentación medieval
galega–, a autora estrutura a súa obra en dúas grandes partes. A primeira
correspóndese co período altomedieval, fundamentalmente cos séculos ix
e x, mentres que na segunda aborda a situación das mulleres no pleno feudalismo e no marco das transformacións que viviu este nos séculos xiv e
xv. Recorrendo á análise cualitativa dun amplo corpus documental –xa
coñecido na súa maior parte pero non estudado coa categoría analítica do
xénero–, a obra pon de manifesto o activo papel desempeñado polas mulleres na Galicia medieval. Dende logo, fronte á imaxe prexuizosa que se
ofrece habitualmente sobre o Medievo, este traballo presenta unha realidade poliédrica na que conviven dende grandes damas até pequenas campesiñas e analiza unha ampla gama de situacións sociais a través das cales é
posible descubrir a complexidade da experiencia histórica de vivir e morrer
en feminino. Mais, se a pertenza a un grupo social ou a outro era un factor clave, tamén se debe ter presente que o contexto altomedieval non era
o mesmo que o que se configurou a partir da implantación do feudalismo
e daquela a situación das mulleres experimentou profundos cambios, non
sempre en positivo. Aínda así, convén non esquecer que as características
xerais dos procesos históricos contan con numerosos matices que deberán ser aclarados mediante novas investigacións de base. O punto de partida para a presente obra son dous traballos anteriores da autora: A vida das
mulleres na Galicia medieval (1100–1500) (1993) e a minuciosa investigación
sobre Ilduara. Una aristócrata del siglo x (1998, 2ª ed. ampliada 2004), cuxo
modelo de análise histórica constitúe unha das propostas máis sólidas para a
elaboración dunha historia social das mulleres en Galicia. De todos modos,
esta nova contribución de Mª Carmen Pallares arrequece as súas investigacións previas ao desenvolver cuestións como a toma de conciencia feminina
e a formación intelectual das mulleres. Na primeira parte da obra, fálasenos
das grandes señoras da Alta Idade Media. Xunto a Ilduara e Paterna –mulleres que representan ás aristócratas que desenvolveron a súa vida no marco
do matrimonio, que tiveron amplas posibilidades para acceder, xestionar e
transmitir a propiedade e que participaron na fundación de centros monásticos–, atopamos outras mulleres como Aragonta –galega que foi raíña consorte de León– e grandes señoras eclesiásticas como Guntroda –abadesa
do mosteiro dúplice de San Martiño de Pazó, que non dubidou en exercer con forza e autoridade o poder depositado nas súas mans–. Na segunda
parte, o maior volume de documentación dispoñible para a Plena e a Baixa
Idade Media permítelle á autora profundar non só nos discursos creados
116
Galicia 21
Issue D ‘12
PALLARES MÉNDEZ,
Oroza, Herminia
Galicia
pola Igrexa, o dereito e a lírica galego-portuguesa en torno ás mulleres,
senón tamén noutros temas como as opcións de vida que se lles ofreceron a
estas –o matrimonio, o convento ou a marxinación–, a súa participación na
esfera privada, o traballo desempeñado no mundo rural e urbano –onde se
documenta, por exemplo, o caso da cirurxá Leonor Garrida–, o exercicio
do poder e o acceso das mulleres á cultura, así como a que constitúe unha
das cuestións fundamentais da obra: a toma de conciencia e as resistencias
femininas ante a dominación e as agresións masculinas.
Ofelia Rey Castelao e Serrana Rial García son as responsables do
terceiro volume da colección. Dedicado á Época Moderna, a obra sitúase
dentro do quefacer historiográfico do modernismo compostelán (análises socio-económicas de carácter local e estudos de demografía histórica,
entre outras cuestións). Neste sentido, fronte ao cualitativo, en determinados capítulos observamos un forte peso do cuantitativo, o que permite comprobar a solidez sobre a que se asentan as conclusións obtidas, mais que,
en certos momentos, resta capacidade de divulgación a unha obra como
esta, que ademais de ser útil para os investigadores tamén está destinada ao
público xeral interesado polo tema. Rico en datos que matizan calquera tipo
de explicación social simplista, este volume ofrece una panorámica xeral
sobre as mulleres galegas dos séculos xvi, xvii e xviii, na que as estruturas
e as conxunturas resultan fundamentais para explicar a participación ou a
ausencia das mulleres nos diferentes ámbitos da realidade histórica. Aínda
que no esencial estamos ante unha reelaboración da Historia de las mujeres en
Galicia. Siglos xvi–xix (2009) das mesmas autoras, este novo traballo procura
harmonizarse co resto de volumes da colección e incide noutras cuestións
que responden ás novas preocupacións coas que se vai enriquecendo constantemente o estudo das mulleres da Galicia moderna. Tras poñer de manifesto no capítulo inicial as amplas posibilidades de estudo que nos ofrecen
as fontes deste período, as autoras proceden ao estudo exhaustivo das
mesmas. Preocúpalles tamén definir o marco legal que afectaba ás mulleres deste momento, xa que este axuda a entender algúns dos condicionantes que lles impediron unha maior proxección pública. De todos modos, a
realidade é máis rica do que nos poden informar os discursos teóricos, tal e
como se pon de manifesto no último capítulo da obra, cando as autoras presentan as ideas e imaxes que existen sobre as galegas deste período, dende
as negativas representacións ofrecidas polos escritores do Século de Ouro
español até o retrato máis preciso que fixeron as investigacións historiográficas máis recentes ao superar eses tópicos. Rey Castelao e Rial García
comezan a estudar as mulleres analizando o seu papel na reprodución, algo
que vai máis alá do estritamente biolóxico para remitir a diversos procesos
económicos, demográficos, sociais e culturais. Mediante os datos expostos
compróbase a complexidade da realidade galega, na que atopamos fortes
contrastes comarcais que nos impiden construír modelos explicativos de
carácter totalizador. Entre as cuestións tratadas está a da forte influencia
que tivo a emigración masculina no quotidie das mulleres, cargándoas de
responsabilidades, ademais de condicionar –neste caso, negativamente– as
súas posibilidades matrimoniais e reprodutivas. A continuación, analízase
a mobilidade e as migracións femininas establecendo cales foron as súas
características, tipoloxías, lugares de orixe e recepción, datos que nos permiten cuestionar a imaxe das mulleres encerradas no interior dos seus fogares e limitadas ao entorno da casa ou da parroquia. Tomando como punto de
partida as investigacións de Rial García sobre a actividade económica das
mulleres na Galicia moderna –premiadas en diversas ocasións–, o capítulo
117
Galicia 21
Issue D ‘12
PALLARES MÉNDEZ,
Oroza, Herminia
Galicia
das ocupacións femininas ten un peso fundamental dentro da obra mostrándonos como, máis alá do traballo diario e doméstico, as mulleres desempeñaron, tanto no campo como na cidade, diversas actividades relacionadas
co tecido, a alimentación, o servizo doméstico e o comercio. O seu papel
revélase fundamental para o sostemento das familias, así como para a reprodución do sistema. Precisamente, o ámbito familiar é o primeiro dos marcos
de integración nos que atopamos ás mulleres, cuestión que é analizada no
sexto capítulo, xunto coa situación daquelas que gozaron dunha posición
social privilexiada, a das que ingresaron nos conventos, así como a das que
se moveron polo mundo marxinal da pobreza, a enfermidade e a orfandade.
Outros temas dos que se ocupan as autoras son as dificultades das mulleres
para acceder á educación e á cultura –sendo Galicia maioritariamente un
país de analfabetas, no que apenas destacan casos como o da mística María
Antonia Pereira do Campo, que nos legou un importante número de cartas e incluso a súa autobiografía–, así como a dimensión relixiosa –onde,
ademais de falar das institucións femininas, tamén se trata das mulleres e
a heterodoxia e das actitudes relixiosas expresadas a través das prácticas
testamentarias–. En definitiva, o volume de Ofelia Rey Castelao e Serrana
Rial García é unha obra rica en datos e reflexións, que amosa unha grande
preocupación por situar ás mulleres no seu contexto social, económico e
cultural.
Finalmente, Herminia Pernas Oroza pecha a colección ocupándose da Época Contemporánea e aproveita para incorporar unha breve
reflexión sobre a historia das mulleres e a historia de xénero que precisaría dunha maior atención. Aínda que é o único volume que non ofrece
un apéndice documental, diversos textos integrados ao longo do libro dan
boa mostra da variedade de fontes empregadas: xornalísticas, epistolares,
documentais e literarias. A autora esfórzase por sintetizar un período cuxo
estudo aínda non ten sido abordado en profundidade e no que resulta difícil traballar se non é sobre temas concretos ou contando con equipos de
investigación amplos que permitan procesar o grande caudal informativo
dispoñible. Destas dificultades parece derivar o desigual tratamento dos
temas ao longo da obra, na que, porén, si se ofrece un rico panorama da
complexidade social. No primeiro capítulo, a autora aproveita parte dos
estudos realizados polos modernistas sobre a transición do Antigo Réxime
á Contemporaneidade para insistir na importancia que seguiron mantendo
as mulleres na estrutura familiar, así como a súa definitiva incorporación
aos procesos migratorios, incluíndo o exilio durante a Guerra Civil española e a posguerra. A continuación, explora con detemento o mundo laboral
feminino no que, novamente, aparece confirmada a activa participación das
mulleres nas máis diversas actividades do mundo rural e urbano. De todos
modos, cómpre sinalar a súa integración en novos traballos como os ligados
á industria da salga e as conservas e a aparición de figuras como a das famosas cigarreiras, cuxo retrato literario foi trazado por Emilia Pardo Bazán.
Esta última representa, precisamente, un bo exemplo das mulleres excepcionais que tiveron acceso a unha sólida formación, fronte ao caso dunha
maioría que só conseguiu integrarse no sistema de instrución lentamente
e sempre a pesar dunha opinión xeral contraria á educación feminina. De
grande interese resulta o capítulo dedicado aos espazos de sociabilidade,
xa que permite penetrar no mundo das interrelacións persoais en escenarios tan diversos como as rúas, as igrexas, os campos da festa, os teatros, os
balnearios e os paseos. Tamén se nos presenta o mundo da pobreza e da
prostitución, así como as tentativas por regular o universo da marxinación.
118
Galicia 21
Issue D ‘12
PALLARES MÉNDEZ,
Oroza, Herminia
Galicia
Finalmente, a obra non esquece referir os cambios mentais que xurdiron
arredor das mulleres nos dous últimos séculos: partindo da súa consideración como ‘anxos do fogar’ no século xix, a toma de conciencia feminina
e a súa proxección cara aos espazos públicos deron lugar á imaxe da ‘nova
muller’ ou da ‘muller moderna’, que non se acomodou ao imaxinario franquista de posguerra, o cal impulsou novamente o modelo da ‘muller da súa
casa’, antes de que se dese o paso cara un novo proceso de concienciación,
que foi o que contribuíu, definitivamente, a que fose posible publicar hoxe
en día esta Historia das mulleres en Galicia e, sobre todo, que a fixeran mulleres
de recoñecido prestixio e cunha ampla formación académica.
Por todo o que acabamos de ver, podemos considerar esta publicación como un fito historiográfico. Se ben é certo que en 1999 o Consello
da Cultura Galega publicou os imprescindibles Textos para a Historia das
Mulleres en Galicia, esta obra seguía o exitoso modelo de Textos para la Historia
de las Mujeres en España (1994). Porén, a colección que aquí presentamos
supón unha empresa novidosa, xa que é o resultado dunha reflexión diacrónica sobre as mulleres dun territorio concreto que, pese a estar integrado
en unidades xurídico-políticas máis amplas, conservou as súas particularidades. Tempo e espazo –as principais coordenadas nas que situar os feitos
históricos– combínanse á perfección nesta obra, que presenta un modelo
que, na súa concepción básica, sería facilmente exportable cara a outras
rexións peninsulares e europeas, axudándonos, coa súa suma, a construír
unha imaxe máis próxima á experiencia histórica de ser muller.
Con esta obra, tanto as persoas dedicadas á investigación como as
interesadas no tema dispoñen xa dunha síntese clara e exhaustiva sobre a
posición social das mulleres na Historia de Galicia, sendo facilmente recoñecible a súa participación activa e continuada na evolución económica,
social e cultural de Galicia. Certo é que no exercicio do poder público non
é fácil atopar un papel destacado das mulleres, porén, resulta indubidable
que non podemos empregar á lixeira termos como os de exclusión ou marxinación para definir a súa situación nos ámbitos anteriormente referidos
e tampouco neste último. Talvez si poidamos e debamos falar, desde unha
perspectiva xeral, da lateralización das mulleres en determinadas circunstancias, procesos e actividades, porén convén non esquecer que en Galicia,
e en xeral no ámbito da Coroa de Castela e noutros espazos da Península
Ibérica, as mulleres puideron acceder a altas cotas de poder –incluso chegar ao trono–, recibir e facer uso da herdanza familiar, ademais de participar en numerosas actuacións xurídicas, soas ou acompañadas. De todos
modos, é importante ter en conta, como advirte Mª Carmen Pallares, que
‘non todo avance no tempo é progreso’ (II, 280). Así, simplificar e presentar
a evolución histórica das mulleres como un camiño lineal cara á liberación
e á igualdade de oportunidades non responde á realidade, do mesmo xeito
que o conseguido non sempre está asegurado. Aplaudimos esta iniciativa e
esperamos que sexa o comezo dunha nova etapa para a historia das mulleres e para o conxunto da Historia de Galicia. De cara ao futuro, propoñemos cinco grandes retos polos que loitar no marco dos estudos de xénero: a
realización de novas investigacións de base, a edición de novas fontes documentais, a integración das investigacións realizadas no marco da historia
das mulleres no discurso historiográfico xeral, a incorporación dos avances
realizados nas últimas décadas á ensinanza da Historia, así como a divulgación de todos estes coñecementos. Neste sentido, consideramos que sería
de grande interese publicar obras cunha concepción similar a esta, pero
que permitisen dar a coñecer a participación feminina na historia da arte e
119
Galicia 21
Issue D ‘12
PALLARES MÉNDEZ,
Oroza, Herminia
Galicia
da literatura galegas. Aínda que xa hai algúns traballos sobre o tema –como
as diversas contribucións de Carmen Blanco ao ámbito literario–, cremos
que nestes campos son necesarias novas sínteses que estean actualizadas cos
datos obtidos polas investigacións realizadas até o momento actual e que
incorporen as novas propostas metodolóxicas e conceptuais que foron xurdindo ao longo das últimas décadas. Estudar as diversas representacións da
feminidade, así como o papel das mulleres en canto produtoras, promotoras
e consumidoras destes produtos permitirá completar a nosa visión sobre a
historia das mulleres en Galicia. De todos modos, esperamos que todos estes
obxectivos se logren no marco dunha sociedade máis igualitaria, na que sexa
posible superar os prexuízos e condicionantes de xénero que, como se pode
comprobar ao longo desta obra, responden a un proceso construtivo plurisecular, que arraigou con forza nas estruturas mentais e materiais da nosa
sociedade.
120
Galicia 21
Issue D ‘12
Review
RÁBADE VILLAR,
María do Cebreiro
Colección Ensaio. Vigo:
Editorial Galaxia
2011. 210 pp.
isbn 978-84-9865-303-8
Fogar
impronunciable.
Poesía e pantasma
Anxos García Fonte
Investigadora
independente
Un agudo sentido de fin de época impregna a colección de ensaios que
María do Cebreiro Rábade Villar presenta baixo o título Fogar impronunciable. Poesía e pantasma (2011). Desde a perspectiva política e cultural do século
xxi en que estamos inmersos –suxeita a continuos reaxustes impulsados
polas tecnoloxías da información, a inmediatez temporal e a deslocalización
espacial– contémplase o mundo que quedou atrás e analízanse os despoxos
literarios dos que aínda se alimenta a sociedade contemporánea galega.
Neste libro a poesía e a literatura en xeral parecen abocadas a reflexionar
sobre o seu papel como medio de transmisión das inquedanzas colectivas e a maneira de asumir este compromiso na actualidade. O sentimento
contemporáneo de perda do papel que tradicionalmente lles correspondía
parece superarse pola confianza no potencial da poesía para expresar coa
súa riqueza o pensamento desta nova época –en especial as tensións entre a
individualidade e a colectividade– e, simultaneamente, para adaptarse aos
novos contextos tecnolóxicos.
Estamos diante dunha colección de ensaios que fan dialogar a literatura galega coas tendencias filosóficas e artísticas da modernidade e do
que queda dela nun mundo desencantado dos grandes proxectos colectivos.
O presente desde o que realiza a reflexión crítica esixe unha análise minuciosa a través das pegadas (en canto marcas dunha ausencia) na tradición
literaria do que foi e xa non é e do que podería ser pero nunca chegou a
ser. Cobra importancia o problema da herdanza e do sentimento de perda,
unha sorte de busca e interpretación das pantasmas que animaron a unha
literatura galega con plena vontade de diferenza desde mediados do século
xix ata hoxe. Como se fose unha arqueóloga, Rábade Villar vai trazando
desde o presente unha narración crítica do pasado, tendo en conta tanto os
restos (a herdanza material) como a súa ausencia (a herdanza espectral), e
subliñando a importancia de que a crítica opere ‘como un instrumento de
reactivación do potencial político dalgúns textos’ (12). Deféndese a responsabilidade política dos estudos literarios poñendo o valor intemporal, aberto
e dinámico dos textos literarios por riba dos vicios que poida ocasionar
121
Galicia 21
Issue D ‘12
RÁBADE VILLAR, María
do Cebreiro
Fogar impronunciable. Poesía e
pantasma.
Anxos García Fonte
unha perspectiva condicionada en exceso polas continxencias históricas. O problema do distanciamento da crítica literaria con respecto ao seu
obxecto de estudo asúmese como parte da necesidade de recoñecer que
toda reflexión, o mesmo que toda creación, se fai desde unhas coordenadas
temporais, espaciais e políticas e que é difícil pretender unha interpretación
única e universal dos textos literarios. Para a autora non se trata tanto da
necesidade de deixar pasar un tempo prudencial entre a creación e a crítica
como de ter presente que, malia os condicionamentos que envolven o traballo crítico, a crítica debe procurar mediar entre a creación e a recepción.
Por esta razón avoga por análises abertas que susciten novas preguntas antes
que por argumentacións ríxidas e pechadas, procurando análises críticas
que desenvolvan e poñan a proba as hipóteses das que se parte. A obra de
Rosalía de Castro é o exemplo paradigmático proposto para entender tanto
os límites dunha certa maneira de facer crítica literaria teledirixida ideoloxicamente como para poñer de relevo o carácter inapreixábel e infinito da
poesía, susceptíbel de ser contemplada desde diversas perspectivas (15).
O marco metodolóxico da obra explicítase nos paratextos, no ‘Limiar’
da autora e no capítulo I: cítase a perspectiva sistémica para a literatura,
tanto a través dos estudos sociolóxicos de Pierre Bourdieu como de Itamar
Even-Zohar, e a súa aplicación nos estudos literarios galegos da man de
Xoán González-Millán e Antón Figueroa, á que poderiamos engadir un
innegábel afán comparatista aderezado coas análises culturais de membros
da Escola de Frankfurt, como Theodor W. Adorno e Walter Benjamin, e a
decisiva achega de Jacques Derrida, especialmente dos ensaios reunidos en
Spectres de Marx (1993). Nun traballo que reflexiona sobre a escrita poética
como representación das voces e os silencios (capítulo VII) desempeñan
un importante papel nocións derrideanas como as de pegada e ausencia. O
conxunto dos escritos tampouco é alleo aos estudos sobre as emerxencias
literarias nacionais e o nacionalismo literario e, en xeral, á rica corrente de
análise arredor da noción de diferenza e identidade, entre as que se inclúen
os estudos de xénero.
Estamos diante dunha colección de ensaios independentes reunidos
e así se xustifica na ‘Nota da autora’, onde se dá conta daquelas publicacións
onde apareceron previamente seis dos dez capítulos do libro, algúns deles
nunha versión anterior. Porén, é evidente o interese por dotar de unidade
o conxunto grazas a unha serie de mecanismos encargados de establecer
vencellos de coherencia entre as partes. Esta parece ser a función do capítulo I, ‘O espectro como síntoma’, explicación previa do propio leitmotiv que
guía o libro; do capítulo II, ‘Historia cultural e resistencia. A articulación da
literatura galega moderna’, aplicación dos elementos presentados no capítulo I á literatura galega; e do ‘Limiar’ e do ‘Epílogo’, onde se lle outorga
ao conxunto a categoría de unidade: ‘Este libro foi concibido’ (193). Sexa
como for, este é o resultado dun programa de investigación sobre a literatura galega, ao que se lle engaden textos doutras tradicións literarias, como
queda de manifesto na análise do poema ‘As cinzas de Gramsci’ de Pier
Paolo Pasolini (capítulo V). Un ambicioso programa alumado polas teorías
acerca do sentimento de perda, a articulación da identidade e o funcionamento da literatura en canto sistema cultural interconectado con outros sistemas, aspecto que cobra especial relevancia no capítulo VI onde se pon en
relación a poética de María Mariño coa de Sylvia Plath, Rainer Maria Rilke
e Paul Celan. En definitiva, unha perspectiva destinada á análise da literatura concibida como discurso con capacidade para elaborar estratexias de
resistencia política.
122
Galicia 21
Issue D ‘12
do Cebreiro
pantasma.
Anxos García Fonte
O capítulo I funciona como introdución á importancia da pantasma nos estudos literarios. A autora debuxa dúas liñas fundamentais
na tradición bibliográfica arredor do imaxinario da pantasma na literatura: a primeira, que arrinca de Sigmund Freud e que desenvolverían
Nicolas Abraham e María Torok (1987) e Giorgio Agamben (1989), desde
unha dimensión predominantemente psicolóxica; a segunda, que nace da
reflexión que Derrida fai dos espectros na obra de William Shakespeare
e Karl Marx, afonda nas implicacións políticas das pantasmas e chega a
propoñer a literatura, co seu incesante xogo de referencias á tradición e a
súa capacidade de evocar o que falta, como unha textualidade fantasmática. A pantasma, símbolo da perda, trascende o individual e convértese
nun asunto colectivo, entendendo esta dimensión colectiva non só como
parte dun imaxinario folclórico de carácter intemporal, senón como un
asunto de importancia no tempo histórico. Esta reflexión invita a entender a importancia e eficacia das pantasmas na literatura galega: ‘A concepción histórica da espectralidade abre asemade a posibilidade de repensar
os fundamentos do nacionalismo cultural’ (27). Son moitos os exemplos
da utilización política dos espectros na literatura galega e a autora escolle o famoso discurso de Castelao Alba de Groria (1948) onde, facendo uso
do motivo folclórico da Santa Compaña, se conxuran os espectros de personaxes históricos de forte simbolismo nacional. Ao longo das páxinas do
libro tamén van ser convocados outros autores como Manuel Antonio,
Álvaro Cunqueiro, Mariño, Chus Pato e Pasolini, pero sobre todo Rosalía
de Castro, a quen se lle dedican dous capítulos e que reaparece dun xeito
ou doutro nos demais. A través dos textos destes escritores e da recorrencia
ao tema base da pantasma, ilústranse os significados profundos da espectralidade na literatura.
Á par da profundización nos exemplos singulares, corre o interese
por explicar o funcionamento da literatura galega en canto fenómeno
cultural emerxente e espectral que pretende conxurar as perdas colectivas e volver poñer as cousas no seu sitio, por dicilo dun xeito shakespeariano; isto é evidente nos capítulos II, VIII, IX e X. Ás veces examínase un
aspecto concreto do campo literario, como a tradución, desde a óptica da
espectralidade (capítulo VIII). Asemade, faise unha descrición crítica da
evolución e importancia da tradución de autor –‘exercicio de intervención na esfera social’ (150)– a través de diferentes épocas. Outras veces
o rendemento dun tema ou do seu enfoque aparece ligado co resto dos
ensaios non polas súas connotacións espectrais, senón polo diálogo que
se establece entre aspectos deste ensaio e doutros. Sucede así co tratamento da natureza na poesía galega (capítulo IX) e as súas implicacións
políticas, que enlaza con aspectos incluídos no capítulo IV, ‘Para que precisamos o estranxeiro? O poema de Rosalía de Castro a Sir John Moore’, e
tamén no V, ‘Bens culturais e males de escritura’. En todo caso, sempre que
se fai unha análise dun motivo ou dun texto concreto, inténtanse extraer
ideas de carácter xeral capaces de ser postas en relación con outros textos, autores ou ideas dos grandes pensadores da contemporaneidade. Esta
perspectiva metatextual dálle ao conxunto unha profundidade de matices
suxestiva para un público interesado, non necesariamente especializado na
literatura galega.
Nos capítulos II, ‘Historia cultural e resistencia. A articulación da
literatura galega moderna’, e X, ‘Espectros da nación. Formas de resistencia ao nacionalismo literario’, a preocupación pola reflexión historiográfica
é máis evidente. Malia a novidade de moitas propostas, a autora déixase
123
Galicia 21
Issue D ‘12
do Cebreiro
pantasma.
Anxos García Fonte
arrastrar por clixés que veñen funcionando desde hai décadas nos estudos
literarios galegos entrando en contradición, en ocasións, coas súas propostas. Refírome a afirmacións como ‘unha das constantes da historia cultural
galega é a polaridade entre os denominados ‘nacionalismo político’ e ‘nacionalismo cultural’’ (43), que se contradí coa suposta utilización do termo
político nun sentido amplo proposto ao longo do ensaio. Pero esta contradición non se detén nunha afirmación illada. A autora valora a análise de
González-Millán sobre a obra de Cunqueiro porque ‘soubo achegar ferramentas moi útiles para comprender as implicacións ideolóxicas do xénero
fantástico, rompendo dun xeito ben oportuno coas lecturas que o vinculaban coa evasión e salientando, por contra, o seu potencial político’ (21); isto
é, subliñando, o valor político de actitudes e estratexias presuntamente apolíticas. Máis adiante a autora afirma: ‘A idea de perda de poder político [que]
explica en boa medida os proxectos poéticos de Rosalía de Castro, Manuel
Curros Enríquez e Eduardo Pondal, permitirá xa no século xx a articulación dunha modalidade específica de vangarda na preguerra –o manifesto
Máis Alá (1922) de Manuel Antonio fai imposible a distinción entre poética e política– e prolongarase, como veremos, até as alegorías nacionais
da Nova Narrativa Galega’ (37). Admitido este argumento non vexo razón
para non explicar de modo semellante a totalidade da literatura da posguerra: a recuperación dun entramado cultural de urxencia e da adopción de
estratexias textuais que se refuxian no intimismo (poesía da Promoción de
Enlace), no fantástico (narrativa de Cunqueiro) e no anacrónico (persistencia do neotrobadorismo). Trataríase de levar ás últimas consecuencias a afirmación ‘unha das cousas que explica que sigamos falando de Galicia como
realidade social e política é a existencia dunha literatura galega‘ (38), ou
sexa, de que a literatura galega moderna, en canto estratexia de resistencia,
ten un inequívoco significado político, á marxe da existencia e capacidade
de acción de organizacións activas no campo político (pénsese, por exemplo, na estratexia do Grupo Galaxia) e da súa maior ou menor sintonía ou
heteronomía/autonomía entre o campo literario e o campo político (por
usar a terminoloxía de Bourdieu).
No repaso que a escritora fai pola tradición dos estudos literarios
galegos chaman a atención ausencias tan elocuentes como a de Carmen
Blanco (32). Quere isto dicir que estamos perante diferentes escolas críticas, asociadas a determinados centros académicos en loita pola hexemonía
interpretativa? Representa Rábade Villar unha voz xeracional da crítica literaria xurdida arredor das Academias que recoñece entre as súas referencias
a Arturo Casas, Helena González e Dolores Vilavedra pero non a Blanco,
unha das máis recoñecidas pioneiras dos estudos feministas en Galicia?
O feito de que este libro suscite tantas preguntas é un dos seus maiores logros. A autora traza un mapa da situación da historiografía e da crítica
literaria galega sen eludir posicionarse. O libro abre, ademais, o camiño a
novas vías interpretativas ao abeiro de tendencias do pensamento contemporáneo. Polo tanto, pódese afirmar que estamos diante dunha obra que
será de consulta imprescindíbel.
124
Galicia 21
Issue D ‘12
Review
HOOPER, Kirsty &
PUGA MORUXA,
Manuel eds.
New York: The Modern
Language Association of
America
2011. xii + 344 pp.
isbn 978–1–60329–088–3
Contemporary
Galician Cultural
Studies: Between the
Local and the Global
Universidade de Vigo
Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global, coordinado por Kirsty Hooper e Manuel Puga, supón un punto de inflexión na
internacionalización dos estudos galegos. Por un lado, constitúe un chanzo
importante no establecemento dos estudos galegos dentro das estruturas
académicas do mundo anglosaxón. Por outro lado, a súa vocación de manual
de referencia convérteo nunha porta de entrada á cultura galega dende a
socioloxía, a literatura, a antropoloxía, os estudos culturais, a arte, os medios
de comunicación e a tradutoloxía, entre outras disciplinas. Inserido na coleción ‘World Literatures Reimagined’ da Modern Language Association of
America (MLA), a ampla rede de distribución de tan prestixiosa institución
permitirá visibilizar o traballo que a prol da cultura galega se realiza dende
hai décadas no mundo académico anglosaxón. Por fortuna, non se trata
dunha iniciativa illada e sen visos de continuidade: en 2010 veu á luz o traballo de Kirsty Hooper, Writing Galicia into the World: New Cartographies, New
Poetics e en 2012, Eugenia R. Romero, profesora da Ohio State University,
tirou do prelo Contemporary Galician Culture in a Global Context: Movable
Identities.
Composto por dezaseis ensaios, Contemporary Galician Cultural Studies,
está artellado de forma flexible en tres bloques: ‘Histories’, ‘Identities’ e
‘Cultural Practices’. A soldadura estrutural do libro amosa unha tensión
entre a intención prospectiva e variada dos temas tratados en cada ensaio e
o labor aglutinante das introducións, que tentan dar cohesión e coherencia
ao conxunto do traballo. O resultado é unha obra multidisciplinar, debedora
da consolidación dos estudos galegos como unha supradisciplina en que
conflúen diferentes perspectivas teóricas co obxectivo de construír novas
125
Galicia 21
Issue D ‘12
Hooper, Kirsty and Puga
Moruxa, Manuel eds.
Contemporary Galician
Cultural Studies: Between the
formas de pensar ‘Galicia’, que ofrece a posibilidade dunha lectura horizontal; ou sexa, que nos convida a examinar como un determinado elemento
cultural pode influír noutros elementos da estrutura. Non obstante, bótase
en falta unha revisión crítica do proceso de culturización do social presente
en moitos dos capítulos. Como teñen sinalado voces críticas (Buden 2006,
Moreiras 2007 e Sassen 2006, entre outros), a introdución do parámetro
cultural no discurso académico das humanidades, en xeral, levou por unha
banda, a monopolizar os debates teóricos, reducindo a realidade política,
económica, e social, entre outras a un escenario mediatizado polo cultural e, pola outra, a entullar o discurso académico en niveis abstractos e usos
retóricos, con ferramentas epistemolóxicas que analizan a realidade a través
de xeneralidades que ‘enmarcan’ os problemas, pero que non entran na súa
complexidade interna, a cal queda oculta baixo a penumbra que proxectan
eses grandes conceptos da órbita dos Cultural Studies ou da globalización,
entre outras tendencias de pensamento. Así e todo, a proposta desta monografía é clara: constrúese unha cultura galega en conflito coa súa versión
estereotipada e monolítica ao amosar modalidades culturais e identitarias
con códigos que teñen ao mesmo tempo, unha validez simultánea, pero que
se rexeitan entre si, dando unha imaxe poliédrica da sociedade galega, malia
esa preponderancia do cultural sobre aspectos políticos, sociais e económicos, entre outros, e unha certa equivalencia entre cultura galega e a súa lingua e literatura; inda que hai que salientar a importancia da literatura como
xeradora dun discurso que permitiu artellar Galicia como unha entidade
política, cultural e social de seu.
Baixo o paraugas do primeiro bloque, ‘Histories’, os traballos recollidos fan un percorrido por diferentes elementos dos imaxinarios nacionais
ligados á construción estereotipada dalgúns aspectos da historia de Galicia
(Lourenzo Fernández Prieto) e á influencia do campo político e reinvidicativo dentro do literario e como este pexa a autonomía de quen escribe e dos
axentes culturais (Antón Figueroa); finalmente, dúas propostas problematizan a presenza de escritoras bilingües centrándose no caso de Rosalía de
Castro (María do Cebreiro Rábade Villar e Joseba Gabilondo). Gabilondo
opta por unha análise posnacional que entra en conflito coa proposta de
‘literatura nacional’ de Figueroa, o que fai patente certa división entre as
análises da literatura galega como unha forma de afortalamento da identidade/cultura galega e aquelas outras, en xeral de estudosos e estudosas de
fóra da academia galega, que optan por posturas que cuestionan a perspectiva nacional.
A medida en que nos adentramos no seguinte bloque, ‘Identities’,
vanse ofrecendo relecturas de capítulos anteriores que matizan fíos soltos,
engadindo unha análise multifocal do concepto de ‘galeguidade’ dende o
conflito ortográfico (John Patrick Thompson), a identidade queer (Timothy
McGovern) e a emigración (Eugenia R. Romero e Jaine Beswick). Nestes
estudos sobre a construción identitaria sorprende que as únicas formas que
posibilitan adquirir e socializar unha identidadade por parte do ser humano
se expresen a través da ficción nas súas modalidades textuais e/ou audiovisuais, en consonancia co xa comentado sobre a equivalencia que se fai entre
cultura galega e a súa lingua e literatura. Neste debate bótase en falta unha
dimensión sociocognitiva e de teoría da complexidade que se achegue aos
problemas de configuración da personalidade, das relacións entre as diferentes identidades/alteridades, e do conglomerado de relacións entre os
individuos e os sistemas sociais en que se insiren. A fin de contas, a identidade nacional, por exemplo, é un tipo de identidade social máis entre as
126
Galicia 21
Issue D ‘12
Moruxa, Manuel eds.
vastas posibilidades de identificación grupal existentes na acción social dos
individuos e dos colectivos que se manifestan dende no tipo de roupa que
vestimos ata nas identidades dixitais que adquirimos nas redes sociais.
Na última parte, ‘Cultural Practices’, aparecen de novo temas anteriores, pero nunha vertente práctica: por exemplo, no que atinxe ao
audiovisual, Marta Pérez Pereiro continúa a liña de traballo encetada por
Fernández Prieto e amosa como certas series da Televisión de Galicia
(TVG) perpetúan un idilio coa Terra imperturbable ás mudanzas. José
Colmeiro analiza atinadamente o que se deu en chamar a industria do
audiovisual galego e o traballo de María Reimóndez complementa as anteriores propostas engadindo un convite a unha viaxe comparativa entre a
construción do patrimononio galego durante o Fraguismo do Partido Popular
de Galicia (PPdG) (1990–2005) e a época do goberno bipartito do Partido
Socialista de Galicia (PSdG-PSOE) e o Bloque Nacionalista Galego (BNG)
(2005–2009). Continuando na procura de conexións, o ensaio de Hirsty
Hooper recolle fíos de Figueroa e McGovern e reclama un canon literario máis inclusivo, onde estean presentes autoras (Iolanda Zúñiga e Rosa
Aneiros, por exemplo), autores e autoras alófonas (Úrsula Heinze) e tendencias queer (Antón Lopo, por exemplo, do que xa se ocupara McGovern).
Os restantes traballos poderíanse agrupar baixo a etiqueta ‘propostas transformadoras para a cultura galega’. Burghard Baltrusch centra o seu estudo
nas propostas vangardistas do grupo Rompente e no impacto que tiveron
na década dos oitenta. Silvia Bermúdez e Laura López poñen o seu foco de
atención nas performance e na poesía visual como métodos heterodoxos de
construción da identidade/cultura galega. Entre os aspectos menos loables
do volume cabe salientar o glosario. A priori unha ferramenta de utilidade
para deixar negro sobre branco aspectos de difícil comprensión para un
público descoñecedor da realidade galega ou dos temas tratados, sorprende,
nun libro con vocación de manual, un glosario de catorce entradas que apenas resolven dúbidas xerais de caracter histórico, social e político. É máis,
a posibilidade da lectura horizontal antes mencionada vese pexada polo
carácter onomástico do índice, que non axuda o que podería a rastrexar
conceptos.
Ao pechar o libro, veume á mente una frase do físico Max Planck
que cobra un sentido pleno ao aplicala á policontextualidade conflitiva
que envolve a construción da cultura e da identidade: ‘Calquera nova verdade que triunfe, non é porque convenza aos seus detractores, senón porque van morrendo e, así, unha nova xeración medra e familiarízase con ela.
Cada unha das propostas, dentro da ortodoxia ou non, adquire ‘vida propia’ fóra da autoritas que as categorizou, dando saltos de cerebro en cerebro
co obxectivo de colonizalo. Ademais de osíxeno, tamén inhalamos crenzas’
(1949: 33–34). Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the
Global aplica un pouco de esmeril e limón para evitar a oxidación dos conceptos. Por iso, e pola súa vontade divulgadora, hai que lle dar a benvida a
esta proposta ‘actualizadora’ acorde cos continuos cambios da realidade.
Referencias
BUDEN, Boris, 2006. ‘Cultural Translation: Why It is important and Where
to Start With It’. Transversal/eipcp. (Wien: European Institute for Progressive
Cultural Policies.) <http://translate.eipcp.net/transversal/0606/buden/en>
[Consultado o 3 de febreiro de 2011]
127
Galicia 21
Issue D ‘12
Moruxa, Manuel eds.
MOREIRAS, Alberto, 2007. ‘Transculturación e conciencia dobre’. O espectro político hoxe. Ilustración e barbarie. (Vigo: Universidade de Vigo). <http://
www.uvigo.tv/gl/serial/254.html> [Consultado o 6 de abril de 2008]
PLANCK, Max, 1949. Scientific Autobiography and Other Papers (New York:
Philosophical Library).
SASSEN, Saskie, 2006. Territory, Authority, Rights. Fron Medieval to Global
Assemblages (Princeton: Princeton University Press).
128
Galicia 21
Issue D ‘12
Review
FIGUEROA, Antón
Ames: Edicións Laiovento.
2010. 195 pp.
isbn 978–84–8487–185–1
Ideoloxía e
autonomía no campo
literario galego
Ana Salgado
Editora de ProTexta:
Revista de libros de
Tempos Novos.
As guerras da escrita
Nos últimos meses de 2010 viu a luz Ideoloxía e autonomía no campo literario
galego, quinto libro de Antón Figueroa, ensaísta e catedrático de Filoloxía
Francesa na Universidade de Santiago de Compostela. As relacións interliterarias e a tensa confrontación entre campo do poder e campo literario centran desde hai máis de vinte anos unha tarefa investigadora que se
iniciou en soporte libro con Diglosia e texto (1988), obra de referencia para
entendermos as particularidades da comunicación, literaria e non só, nun
contexto de minorización política e cultural como o que vivía Galicia
daquela e que Figueroa denominou ‘estadio épico’.
Nunha entrevista publicada na revista ProTexta (2011) Figueroa
explica como un profesor de Literatura francesa coma el chegou a estas
liñas de procura polo feito de ser o galego ‘un campo de experimentación
e de verificación extraordinario, moi activo en termos relativos, un campo
particularmente tenso onde se vive a concorrencia, a loita literaria, política’.
Resulta revelador ver, a partir desta idea, a maneira en que Figueroa amosa
como os principais factores de heteronomía nun momento inicial de conformación dos diferentes campos culturais nacionais foron de orde política.
Tamén como isto continúa sendo así en moitos casos de literaturas minoritarias, en canto nas literaturas hexemónicas se dan factores de dependencia
con ancoraxes máis directas no campo económico.
Xa desde o título do volume observamos o peso que o pensamento
do sociólogo francés Pierre Bourdieu sobre a configuración dos campos
culturais ten nos estudos de Antón Figueroa. O labor de pescuda teórica e
de adaptación para o estudo da literatura galega de certos marcos de análise con implantación internacional que este profesor leva anos realizando,
e que comparte con outros investigadores entre os que podemos incluír ao
falecido Xoán González-Millán, canda ao que escribiu Communication littéraire et culture en Galice (1997), a Helena González, Arturo Casas e María do
Cebreiro Rábade Villar, vese aquí ampliado. Da mesma maneira que fixera
cos traballos de Itamar Even-Zohar verbo da teoría dos polisistemas, o autor
de Ideoloxía e autonomía no campo literario galego cóntase entre os estudosos que
apostaron decididamente pola difusión e pola aplicación ao noso campo
129
Galicia 21
Issue D ‘12
FIGUEROA, Antón
Ideoloxía e autonomía no
campo literario galego
Ana Salgado
cultural das ideas de Bourdieu, de maneira máis marcada desde a publicación de Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais
en Galicia (2001). A súa xenerosidade intelectual e o seu maxisterio teñen
pegada nunha parte significativa do traballo das investigadoras e investigadores saídos da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de
Compostela nos campos da teoría, da crítica e da historia literaria; por caso
os que, dirixidos polo profesor Elias Torres, integran o Grupo Galabra.
Este libro opera tamén contra certas simplificacións das reflexións
de Bourdieu sobre o concepto de autonomía e o seu funcionamento nun
campo cultural. Figueroa afirma que ‘o concepto de autonomía dos campos
artísticos non consiste en absoluto nun limbo da práctica da ‘arte pola arte’
que implica a total indiferenza fronte ao que acontece no exterior’ (35) e
asegura, nun plano complementario, que ‘os artistas moi comprometidos,
máis non moi autónomos como artistas, destrúen a posibilidade dun compromiso real e eficaz da literatura’ (35).
Contén este volume un lúcido percorrido polas tensións que dous
polos de atracción refractarios como a ideoloxía e a vontade de autonomización foron provocando ao longo do século xx no campo cultural galego
e que fan parte ineludíbel da súa loita pola existencia. O autor comeza por
presentar unha introdución de carácter teórico en que se ocupa de expor e
analizar o concepto de autonomía en relación coa configuración do campo
político e cultural a partir de Bourdieu e dalgúns dos continuadores dos
seus estudos como Gisèle Sapiro. A continuación entra de maneira detida
aínda que non exhaustiva, a analizar as relacións entre o campo de produción ideolóxico e o campo literario fundamentalmente en tres momentos
da historia da literatura galega que considera especialmente significativos:
a época Nós das décadas de 1920 e 1930, e logo da fractura que supuxo a
Guerra Civil, a xeración de La Noche e a Nova Narrativa Galega das décadas
de 1950 e 1960. Aténdese de xeito máis demorado, entre outros, ao traballo
do poeta Manuel Antonio (1900–1930), convertido en referente fundamental das vangardas históricas, e ao de Francisco Fernández del Riego (1913–
2010), responsábel, entre outros moitos emprendementos na posguerra
inmediata, das emisións en galego na BBC (1947–1956).
A seguir achegámonos ao desenvolvemento que se realiza en Ideoloxía
e autonomía no campo literario galego de tres ítems que fan parte do cerne conceptual do libro: pescuda teórica, experimentación formal e relación co
exterior, que aparecen sintetizadas no seguinte fragmento: ‘os artistas, os
axentes literarios, os escritores sobre todo, desde Manuel Antonio até os
escritores da xeración da Noite e da Nova Narrativa recorreron practicamente a unhas mesmas estratexias: a autorreflexión, a busca formal, a internacionalización, o dialogo interno e exterior’ (181).
Como idea transversal e como punto de ancoraxe do discurso recórrese ao pensamento dalgúns autores vencellados a períodos en que un
afondamento na autonomización do campo foi viábel por medio do recurso
á reflexión teórica, fundamentalmente daquela que atendeu a estética e
soubo situala fronte a condicionamentos de carácter ideolóxico e, moitas veces, esencialistas. Os exemplos máis salientábeis da preguerra serían
Manuel Antonio coa súa obra poética e co manifesto Máis alá (1922), escrito
en colaboración con Álvaro Cebreiro, e Rafael Dieste coa peza teatral A fiestra valdeira (1927) e co seu traballo ensaístico. Sobre este último di Figueroa:
‘paréceme que unha das súa maiores achegas cara á autonomización do
campo literario foi a teorización e a racionalización: a súa linguaxe teórica
era innovadora, moi afastada da do campo de produción ideolóxico o que
130
Galicia 21
Issue D ‘12
FIGUEROA, Antón
Ana Salgado
o levaba a rexeitar as súas propostas (e presupostos) estéticas, ruralismos,
temas obrigados, etcétera’ (101).
Canda esta necesidade de artellar discursos teóricos, a busca formal,
entendida como experimentación, como traballo coa linguaxe, é outro dos
elementos que Figueroa considera decisivos no camiño de autonomización
do discurso literario. Este é tamén outro dos elos que se presentan como
constantes nos períodos atendidos de maneira máis detida. Ás obras xa citadas uniríanse a escrita de Xosé Luís Méndez Ferrín e de Gonzalo Rodríguez
Mourullo, esta como adianto da profunda renovación narrativa que se dá
nos anos sesenta. Relacionada directamente con esta procura estaría o diálogo co traballo artístico internacional. Velaquí un fragmento en que aparecen destacadas as vías nodais que se foron apuntando:
‘Os camiños iniciados por Mourullo van constituír a liña de fondo
que caracteriza o movemento coñecido como Nova Narrativa Galega que,
desde o meu punto de vista, comeza en firme a constitución dun polo de
produción fundamental para a existencia do campo literario, porque a
partir de entón dentro da literatura galega consolidarase un sector autónomo, autorreflexivo, baseado na forma e na súa teoría e internacionalizado.
Cando digo internacionalizado non quero só dicir influenciado por uns ou
por outros movementos ou modelos alleos senón, diría tamén ‘homologado’
(mentres non atope outra palabra mellor) no mundo, ou o que é o mesmo,
singularizado mediante a diferenza formal’ (156).
Canda a este diálogo co exterior, Figueroa anotaba a necesidade
dunha dialéctica interna que fai tamén parte necesaria do proceso de autonomización dun campo. A cuestión amósase fundamentalmente ao longo do
libro nas lideiras e nos acordos entre novos e vellos: por unha banda Alfonso
Daniel Rodríguez Castelao (1886–1950) e Vicente Risco (1884–1963), e
por outra Manuel Antonio e o seu ‘Prólogo para un libro de poemas que
ninguén escribeu’ (1924), un dos textos que exemplifican de maneira máis
lúcida e contundente a creba con algúns dos valores centrais do campo literario galeguista, sexan estes os grandes referentes do Rexurdimento ou a
concepción do verso tradicional e as súas rimas. As tomas de posición de
vangarda, subversión ou renovación son explicadas tamén á luz da confrontación entre unha estética popular e outra pura ou culta: ‘Creo que os casos
de Manuel Antonio ou Mourullo fronte ao campo de produción ideolóxico
de cada época fornecen dous exemplos moi significativos desa dialéctica
entre o ‘popular’ e o ‘culto’’ (126). Figueroa segue novamente a Bourdieu e
parécenos pertinente citar aquí unha crítica de Jacques Rancière escrita a
partir da lectura da obra de Bourdieu La distinction (1979) nun volume titulado Le philosophe et ses pauvres (1983), e onde apunta tanto contra certa socioloxía coma contra esta dualidade:
‘Cette critique ‘sociale’ de l’illusion esthétique me parut s’inscrire à
l’exact opposé de l’experiénce ‘esthétique’ par laquelle les ouvriers émancipés s’étaient approprié un regard, un langage, des gôuts qui n’étaient pas
‘les leurs’, dans l’exacte continuité, en revanche, du grand souci des élites:
préserver les hommes du peuple de cet attrait pour la langage et la culture
des autres qui les menait aux impasses du ‘déclassement’’ (7).
A análise de dinámicas de autonomización dos campos da música
e do campo literario francés, por exemplo, nos mesmos períodos en que
Figueroa afonda no galego completan unha ollada que trata de reparar na
identificación dos mecanismos de poder, simbólico e non, que fan parte
ineludíbel do proceso polo cal un libro chega ás nosas mans. Entre outros,
o lugar común que asocia a ‘literatura política’ coa dependencia: ‘Hai
131
Galicia 21
Issue D ‘12
FIGUEROA, Antón
Ana Salgado
quen interpreta que o feito de que un escritor utilice a temática política
ou interveña nela son signos de heteronomía. Isto non é así, e no caso de
Galiza resulta particularmente pertinente sabelo pola permanente politización da cultura’ (181). En canto agardamos a que Figueroa entre a procurar no antonte, eses anos setenta que apunta no final do libro como outro
momento privilexiado para analizar concorrencias entre campo cultural
e político, quédanos, por caso, cavilar sobre as liñas de heteronomía que
o poder económico traza sobre un campo que, malia á minorización, non
pode por orde política permanecer á marxe.
Obras citadas
FIGUEROA, Antón, 1988. Diglosia e texto (Vigo: Xerais).
FIGUEROA, Antón, 2001. Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e
campos sociais en Galicia (Vigo: Xerais).
FIGUEROA, Antón & Xoán GONZÁLEZ-MILLÁN, 1997. Communication
littéraire et culture en Galice (París: L’Harmattan).
RANCIÈRE, Jacques, 1983. Le Philosophe et ses pauvres (París: Fayard).
SALGADO, Ana, 2011. ‘Antón Figueroa: ‘Un grande escritor non o é unicamente por razóns literarias’’, ProTexta 17: 26–27. Reedición en poesiagalega.
org. Arquivo de poéticas contemporáneas na cultura. http://www.poesiagalega.org/
arquivo/ficha/f/1414 [Consulta febreiro 2012]

- galicia21, journal of contemporary galician studies

Transcrição

Documentos relacionados

maio é galego

Frases Latinas

Traduç˜ao para Latim Clássico do Poema Invictus

XV Festival da Poesia no Condado

XXV Festival da Poesia no Condado. Sem as

Oferta GALICIA - Costas Galicia

Son de poesía - Poesiagalega.org

Unhas de gel

Kit curso manicure e unhas decoradas

historia da filosofía