- fceer.org

Transcrição

- fceer.org
SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN
ESPACIOS PERIFÉRICOS. NOVAS FORMAS
DE EXCLUSIÓN SOCIAL
Edición a cargo de:
CARLOS FERRÁS SEXTO
FRANCISCO XOSÉ ARMAS QUINTÁ
XOSÉ CARLOS MACÍA ARCE
YOLANDA GARCÍA VÁZQUEZ
Servizo de Edición Dixital da
Universidade de Santiago de Compostela
2006
ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicacion,
total ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio ( electrónico, mecánico,
gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito dos responsabeis da
edición.
A edición desta edición contou coa colaboración financeira de:
Edita: Servizo de Edición Dixital da Universidade de Santiago de Compostela
ISBN: 84-932470-1-4
Dep. Legal: C2772-2006
Presentación
No marco do proxecto de investigación SINDUR. Sociedade da Información
e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da
Universidade de Santiago celebrou en novembro de 2005 as súas III Xornadas de debate
concebidas como un foro de intercambio de ideas e coñecemento entre investigadores e
técnicos con interese no estudio do impacto das Novas Tecnoloxías sobre a sociedede
e o territorio en espacios periféricos. Nesta ocasión as Xornadas SINDUR estiveron
focalizadas sobre a análise e investigación dos impactos socio-espaciais das Novas
Tecnoloxías en rexións periféricas e comunidades sociais excluídas, e co obxectivo
engadido de dar visibilidade a diferentes experiencias de E-Inclusión que ao respecto se
están a levar a cabo en Irlanda, Cataluña, Salamanca, Madrid, Alemaña, Grecia e Galicia.
O proxecto SINDUR (Sec2002-01874) naceu no ano 2002 no seo do Plan Nacional de
I+D+i do Ministerio de Educación e Ciencia, e entre os seus obxectivos pretende crear
e dar continuidade a un foro científico de debate centrado en temática de análise dos
impactos das Novas Tecnoloxías sobre os espacios periféricos, polo que en novembro
de 2003 acolleu a celebración das denominadas I Xornadas SINDUR, naquela ocosión
centradas na análise das relacións entre a Internet e a Educación e no 2004 as II Xornadas
SINDUR focalizadas no tema das Novas Tecnoloxías e a Economía Cultural.
Na presente publicación recóllense as aportacións dos ponentes e dos conferenciantes
convidados ás III Xornadas SINDUR. Joao Sarmento, recoñecido xeógrafo de perfil
tecnolóxico da Universidade portuguesa do Minho, presenta un moi interesante ensaio
acerca da evolución dos websites nas ferigresías das illas Azores; incide especialmente
en que as novas tecnoloxías non son, polo de agora, un elemento dinamizardor nestas
comunidades de perfil atrasado e periférico debido a súa escasa implantación e
desenvolvemento; quizáis deberíamos pensar que a definición da nova Internet de 2ª
Xeración ou Internet das Culturas será a que faga fronte ao fenómeno da fenda dixital
e a que xeneralice o uso e interés polos contidos e polas aplicacións informáticas en
comunidades e espacios desenganchados da sociedade da información como no caso das
Illas Azores; para isto, o Artur Serra da Universidade Politécnica de Barcelona reclamaba
nas II Xornadas SINDUR no 2004 a universalización dun ancho de banda suficiente
para a circulación pola rede de video en calidade TV e da videoconferencia; amais do
traballo conxunto de tecnólogos e científicos sociais para desenvolver aplicacións e
servicios avanzados para Internet en beneficio da difusión das culturas minoritarias e
das artes e das humanidades en xeral. A Dra. Marie-Annik Desplanques, antropóloga
cultural, e Cliona O’Carroll, comunicacadora social, do University College Cork de
Irlanda, esbozan na súa aportación os mimbres dun innovador proxecto levado a cabo
nun barrio popular da cidade irlandesa de Cork e que foi inicialmente inspirador das
metodoloxías de e-inclusión desenvolvidas por SINDUR no municipio piloto de Brión
a través da creación do website InfoBrion.com; Desplanques e O´Carroll amosan os
fundamentos técnicos dun orixinal proxecto de radio local que puxo en valor a cultura
étnica e comunitaria de diferentes grupos sociais residentes na cidade irlandesa de Cork;
é un proxecto de etnoloxía social aplicada que emprega as técnoloxías da comunicación
5
por radio para contribuir a recuperar e estudiar os fundamentos étnicos e culturais de
grupos socias irlandeses conformados por inmigrantes cualifiando, ao mesmo tempo,
a grupos de persoas desempregadas que puideron orientar a súa vida laboral cara unha
atractiva e novidosa actividade informacional. Cabe destacar que o uso da radio como
medio de difusión frente á Internet estivo xustificado polo seu propio carácter universal,
de accesibilidade e de economía social, que permite a súa utilización a calquera persoa
independentemente dos coñecementos técnicos ou tecnolóxicos que posúa. Tamén dende
o University College Cork os xeógrafos Mark Rylands e Raymond O’Connor presentan
unha interesenat análise sobre o desenvolvemento da Sociedade da Información nos
espacios rurais irlandeses, destacando, dende unha perspectiva crítica, o feito de que a
fenda dixital entre as cidades e o campo en Irlanda cada vez é maior, amosando datos
que evidencia o retraso no equipamento de ordenadores nas escolas rurais e o escaso
equipamento tecnolóxico con que contan nestes espacios periféricos. O discurso crítico
de Rylands e 0’Connor foi o contrapunto á exposición que Michael Byrne, director do
exitoso e recoñecido proxecto de Ennis (vila irlandesa do condado de Clare), que fixo
durante o plenario das xornadas respecto da posición avanzada de Irlanda no tema da
implantación da Sociedade da Información.
Polo que respecta á miña propia aportación ás III Xornadas SINDUR, ésta estivo
centrada no intento de respostar á pregunta de ¿Sociedade da Información en espacios
periféricos? Onde acometo un intento de explicación e análisis das relacións que se
poden establecer entre conceptos chave como son Novas Tecnoloxías, Economía
Cultural, Marketing Territorial, Sociedade da Información e Globalización, tentando de
explicar os nexos de unión e as posibilidades que se poden presentar no seu contexto
aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte de Portugal, onde a difusión
e revalorización da cultura popular e dos seus sinais de identidade propios a través da
difusión social e utilización efectiva das Novas Tecnoloxías abre enormes posibilidades
de desenvolvemento económico e social que deberían ser aproveitadas polos actores
locais con mayor capacidade de innovación e creatividade; presento os datos que amosan
a situación marxinal de Galicia ao respecto do uso e difusión das novas tecnoloxías e
como istes se corresponden cos do Norte de Portugal.
Por outra banda, a nivel internacional é importante destacar a presentación de
diagnósticos sobre o desenvolvemento da Sociedade da Información en espacios
periféricos e centrais; Markos Kourgiantakis e Emmanuel Petrakis da Universidade de
Creta en Heraclio, presentan unha traballo descriptivo e de diagnóstico que nos permite
comprobar o e coñecer a situación da implantación e difusión das novas tecnoloxías
en Grecia, espacio periférico no seo da Unión Europea; e, en contraposición, Martín
Scheer da International School of Management de Alemania caracteriza sintéticamente
a definición dun proxecto avanzado de transformación dun espacio industrial vinculado
á industria do carbón na cunca do Rhur, en Dortmund, nun novo espacio asociado aos
servicios, á recuparación medioambiental e residencial no marco da creación dunha
industria do coñecemento. No contexto español, Manuel Caínzos presenta escuetamente
a experiencia do programa Vilas Dixitais levado a cabo nos municipios galegos de Vilalba
e As Pontes e como están traballando na interactividade entre as novas tecnoloxías e a
radio-televisión local. A aportación de Bernardo Bernal da Fundación Germán Sánchez
6
Ruipérez presenta o desenvolvemento dunha iniciativa tecnolóxica específica para o
medio rural levada a cabo na localidade de Peñaranda de Bracamonte na provincia
de Salamanca, a través da cal foi creado e desenvolvido un Centro Internacional de
Tecnoloxías Avanzadas para o medio rural (CITA) que ten por obxectivo fundacional a
promoción económica e social nun espacio rural periférico a partir da posta en valor do
uso e difusión tecnolóxica entre a comunidade local.
As III Xornadas SINDUR serviron de foro científico para a presentación dos
primeiros resultados de traballos de investigación en curso co fin de propiciar o
intercambio de ideas e a visión crítica; traballos que emanan precisamente do propio
proxecto; Carlos Macía, Yolanda García e Francisco Armas presentan un relatorio acerca
das metodoloxías aplicadas no proxecto SINDUR relativas ás ferramentas de auditoría
do uso e difusión das TIC nun municipio piltoto no cadro das cales se definen técnicas de
análisis de sitios web, localización das computadoras e conexións a internet, estratéxias
de intervención fronte a marxinación info-dixital, etc, ao nivel de asentamentos de
poboación (aldeas, parroquias), e que propiciaron a elaboración dun Atlas da Sociedade
da Información a nivel municipal, que, ademáis, conforman un conxunto de ferramentas
tecnolóxicas aplicables en calquera outro municipio.
Por outra banda, en canto ás comunicacións presentadas no plenario das III
Xornadas SINDUR, viñeron a cubrir temática tanto teórica: interacción entre tecnoloxía
e comunicación ou as novas formas de exclusión social propiciada pola e-exclusión; así
como de exposición de casos referidos á implantación das novas tecnoloxías en espacios
e comunidades periféricas concretas, como poden ser casos en Lituania e España, na
Amazonía brasileira ou nas escolas isoladas do Portugal transmontano. Completouse o
elenco de comunicantes coa presentación de técnicas concretas aplicadas que permiten
impulsar o uso e utilidade das novas tecnoloxías en diferentes eidos como son o da
dixitalización das bibliotecas en Galicia, o caso do xornal electrónico “Galicia Hoxe”
ou a moi interesante proposta de definición dun sistema de información xeográfica
a través de sitio web para a dinamización do mercado de terras en Galicia, proxecto
moi ambicioso que de concretarse nun futuro inmediato podería ser un gran motor de
cambio para o desenvolvemento económico e social no medio rural galego, que non
esquezamos, é un espacio desenganchado e apagado na Sociedade da Información e do
Coñecimento.
En definitiva, no marco do proxecto SINDUR, esta publicación está pensada para
contribuir ao cumplimento do seu obxectivo primordial que non é outro que servir de
chamada de atención e ponte de reflexión sobre a necesidade de impulsar o desenvolvemento
económico e social dos espacios periféricos, como Galicia e o norte de Portugal no contexto
da Sociedade da Información, facendo frente ao proceso de info-exclusión que están
experimentando e que reforzan a súa posición de periféria no contexto europeo.
En Santiago, 19 de abril de 2006
Prof. Dr. Carlos Ferrás Sexto
Grupo de Investigación Socio-Territorial GIS-T. IDEGA
Universidade de Santiago
7
“As novas ideas, o coñecemento e a información se difundirán rápidamente
dende o centro cara á periferia, dende as grandes cidades ata as áreas rurais
marxinais, dende os paises avanzados ata os países atrasados. Os espacios
marxinais accederán máis rápidamente ás innovacións e ó coñecemento
tecnolóxico. A proliferación das ideas superará a tiranía das distancias e
a xeografía xa non será un obstáculo para que os espacios periféricos se
desenvolvan máis rápidamente que os espacios ricos máis avanzados.”
Frances Cairncross, 2001
Geoffrey Blainey, 1966
ÍNDICE III XORNADAS SINDUR
1.
¿Desenvolvemento da sociedade da información en Galicia e Norte de Portugal?
Carlos Ferrás Sexto ............................................................................................................. 15
2.
Aproximación á metodoloxía aplicada no marco do proxecto SINDUR: Unidades
de traballo TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e Info-Atlas
Francisco Xosé Armas Quintá, Xosé Carlos Macía Arce, Yolanda García Vázquez.......... 45
3.
The Information Society in Germany: A case study of the
‚dortmund-project’ in Dortmund, Germany
Martin Scheer ...................................................................................................................... 63
4.
A Sociedade de Informação em Portugal. A evolução da presença
das freguesias açorianas na WWW entre 1999 e 2005
João Sarmento ..................................................................................................................... 73
5.
Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas. Nexo de unión entre tecnología
y sociedad
Bernardo Bernal González .................................................................................................. 85
6.
Geographical perspectives on the Information Society and Irish rural spaces
Mark Rylands, Raymond O’Connor ................................................................................... 93
7.
Cultures of Cork: Community, Ethnicity and Broadcasting
Marie-Annick Desplanques, Cliona O´Carroll ................................................................. 107
8.
The Information Society in Greece
Markos Kourgiantakis, Emmanuel Petrakis...................................................................... 117
9.
Vilas Dixitais. Internet ao servizo dos cidadáns
Manuel Caínzos ................................................................................................................ 127
11. E-learning em escolas rurais ou isoladas
António José Osório.......................................................................................................... 133
13. A Sociedade da Informação no Processo de Integração do
Mercosul: Desafios para a sua realização
Patrícia Helena dos Santos Carneiro ................................................................................. 143
14. Interação e conflito no espaço comunicacional transminhoto
Joám Evans Pim, Bárbara Kristensen ............................................................................... 153
15. Tecnologia e comunicação: uma aproximação desde as teorias de ondas longas
Joám Evans Pim, Óscar Crespo Argibay .......................................................................... 163
16. A shared Information Society for Europe? The cases of Latvia and Spain
Claudio Feijóo González, José Luis Gómez Barroso, Edvins Karnitis ............................ 175
11
17. A Zona Franca de Manaus e os fundos Feder: Sísifos felizes ou paraísos artificiais?
Júlio César Barreto Rocha ................................................................................................ 187
18. Tecnoloxía SIX e web para a dinamización do mercado de terras en Galicia
Ónega, F., Parapar, J., Miranda, D., Touriño, J., Doallo, R., Crecente, R......................... 199
19. Xornais en Internet: máis que noticias. O caso dos diarios
composteláns ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’
Henrique Neira Pereira ..................................................................................................... 213
20. Exclusión social en Galicia. Web solidarias. E-learnig.
Ángel Alonso González, Luís Leiro González ................................................................. 223
21. La e-exclusión (info-exclusión): Nuevas formas de
exclusión social en Europa. Proyecto TRIN-II
Juan Mario Lecumberri Ciáurriz ....................................................................................... 233
22. La biblioteca pública. Una oportunidad para el desarrollo
de la sociedad de la información en Galicia
Elena Rodríguez París ....................................................................................................... 243
12
¿Desenvolvemento da sociedade da
información en Galicia e norte de
Portugal?
Carlos Ferrás Sexto
¿Desenvolvemento da sociedade da
información en Galicia e norte
de Portugal?1
Carlos Ferrás Sexto
GIS-T. IDEGA
Universidade de Santiago de Compostela
1. Introducción
É posible identificar uns rasgos xerais da sociedade da información a partir
das definicións existentes na literatura académica internacional. En primeiro lugar
a Sociedade da información está estreitamente relacionada co uso das tecnoloxías
sofisticadas en materia de computación e telecomunicacións, producto de que a
nova sociedade xurde no contexto da III Revolución Tecnolóxica. En segundo lugar
na nova sociedade se produce información e se crean nichos de novos empregos
e actividades vinculados á industria da información e ao coñecemento, que van
dende técnicos especializados en telecomunicacións, en computación e informática,
persoal cualificado no manexo de programas de computación aplicados en todos os
sectores e actividades económicas, ata a demanda de persoal cualificado na oferta
de servicios de ocio e recreación, de seguridade, financeiros e de seguros, etc. A
sociedade da información crea grandes bolsas de parados a través da destrucción
de numerosos empregos en actividades industriais tradicionais. En terceiro lugar,
outro rasgo característico da nova sociedade é que concibe a información como
mercadoría, poder e cultura do cal xurde unha elite social informacional capacitada
para manexar grandes volumes de información e xestionar as novas organizacións
sociais, económicas e políticas. E en cuarto lugar a Sociedade da información adopta
unha nova organización horizontal na cal se constitúen redes de nós que transmiten
fluxos continuos de información, mensaxes e imaxes, organización que favorece
a complementariedade do traballo en grupo, as sinerxias e o desenvolvemento
socioeconómico descentralizado.
A xeneralización do uso de Internet favorece extraordinariamente a implantación
e desenvolvemento da sociedade da información. Internet é unha grande rede que
permite a circulación de fluxos de información entre calquera punto do planeta
de forma sinxela e rápida. Con Internet desaparecen as resistencias espaciais e
1 Traballo elaborado no marco do proxecto SINDUR. Sociedade da Información e
desenvolvemento urbano e rexional. Ministerio de Educación e Ciencia (SEC200201874).
15
incluso as distancias que separaban comunidades e individuos á hora de establecer
comunicacións e intercambios de informacións. Este feito permite afirmar que hoxe
en día non é necesario desprazarse para “coñecer” ou “saber” sobre algo ou alguén e
isto nos remite aos fenómenos de deslocalización e aparición de novas oportunidades
para as comunidades e lugares excéntricos ou periféricos. A información e o
coñecemento na Sociedade Industrial concentrábase en determinados lugares, nas
grandes metrópoles e capitais, e na sociedade da información isto xa non sucede. Ben
é certo que existen nós informacionais emprazados nas grandes metrópolis, caso de
Londres, Nova York ou Tokio, que concentran os fluxos de información procedentes
de calquera lugar do mundo e que dende eles son redistribuidos e direccionados cara
os lugares de destino; sen embargo, as novas tecnoloxías da información permiten
deslocalizar e descentralizar a xestión e a toma de decisións dos actores sociais que
xeran a información e o coñecemento, pois xa non necesariamente requiren vivir en
ningún lugar físico concreto coa condición de ser visibles e ter acceso a unha nova
dimensión como é a do ciberespacio.
Os datos do uso de Internet poñen en evidencia os perigos que entraña e dos
cales todavía non existe unha conciencia social plena. Con Internet ábrese un
novo mundo de relacións de dependencia todavía moi difícil de avaliar nas súas
consecuencias. Outro feito importante é a profunda fractura social e territorial que
xera o acceso á información a través de Internet. A chamada Fenda Dixital ou “Brecha
dixital (Digital Divide)” se traduce na multiplicación de comunidades e territorios
perdedores ou desenganchados que quedan a marxe do desenvolvemento económico
e social. Son lugares apagados e comunidades marxinadas no Ciberespacio e na
Sociedade da información e do Coñecemento, incapacitados para comunicarse ou
establecer redes con outros lugares ou outras comunidades. Segundo os datos do
“World Telecomunications Development Repport 2003” a Fenda Dixital a nivel
mundial queda en evidencia ao observar que o 75% dos usuarios de Internet son de
clases medias e medias - altas. O mercado mundial das Tecnoloxías da comunicación
e da Información (TIC) representa o 6,6% do valor da producción bruta mundial
(GDP), uns 2,066 billóns de dólares/ano mentres tan só é usuaria de Internet o 10%
da poboación mundial. Os datos a nivel mundial son elocuentes ao respecto, os
países da OCDE que son os de maior desenvolvemento no mundo, contan co 91%
de todos os usuarios de Internet, o 71% do comercio mundial de bens e servicios
e tan só teñen o 19% da poboación mundial. África, o continente esquecido, co
23% da poboación mundial ten menos do 1% dos usuarios de Internet (Zook 1999,
Lawrence y Giles 1999 y OCDE 1999).
A Fenda Dixital está acentuando ás diferencias sociais e os desequilibrios
económicos entre os espacios e comunidades que en maior ou en menor medida
utilizan ás novas tecnoloxías da información e da comunicación. A eurorrexión
Galicia - Norte de Portugal conforma un espacio periférico e apagado na Sociedade
da información onde o fenómeno da Fenda Dixital está en consecuencia moi
presente. En España e Portugal os niveis sociais de utilización de Internet son
16
moi baixos: no 2003-2004 o 72% e o 78% respectivamente dos fogares non tiñan
conexión a Internet e o 66% e 74% das súas poboacións en cada caso viven á marxe
de Internet por non ter conectividade. En Galicia e no Norte de Portugal estes datos
son máis preocupantes: o 82% e o 81% respectivamente dos fogares non teñen
conexión a Internet e o 72% e o 77% das súas poboacións respectivas están a marxe
de Internet (datos do INE español e do INE-UMIC portugués). Estes datos son
o suficientemente explícitos para recoñecer a necesidade perontoria de afrontar o
problema da marxinación de Galicia e do Norte de Portugal ao respecto da difusión
e utilización das Novas Tecnoloxías.
Nas seguintes páxinas se presenta unha análise sobre o desenvolvemento da
sociedade da información en Galicia, para o cal foron analizadas diferentes fontes
de información, que van dende as estatísticas oficiais ata a elaboración de datos
propios a partir da localización e estudio dos websites municipais das principais
cidades galegas e do norte de Portugal. Todo isto se completa co apuntamento critico
e reflexivo acerca da comparación dos casos galego e irlandés e coa definición de
posibles directrices de intervención e enumeración de ideas estratéxicas para o
impulso da sociedade da información en Galicia.
Cadro 1: Porcentaxe de fogares con ordenadores persoais e conexión a Internet (2003-2004)
Con Pc
Internet
España
40%
28%
Galicia
35
18
Norte de Portugal
35
19,0
38,3
21,7
Portugal
Fonte: INE España; INE Portugal. Enquisa fograres.
Cadro 2: Porcentaxe de persoas maiores de 16 anos que utilizaron Internet nos últimos 3
meses (2003)
España
34,2%
Galicia
27,8
Norte de Portugal
22,7
Portugal
25,7
Nesta variable, Suecia presenta un 72%, Finlandia un 64% e Dinamarca un 66%.
Fonte: INE España; INE Portugal. Enquisa fogares.
17
2. As políticas para o desenvolvemento das Novas Tecnoloxías en
España e Portugal. Unha práctica netamente insuficiente.
En España e en Portugal existen moi poucos datos que nos permitan coñecer a
Fenda Dixital para poder analizar as súas causas e consecuencias. Hai moi poucos
datos rexionais e os poucos que existen están baseados en enquisas. Existe unha
necesidade prioritaria de elaborar estatísticas profundas e completas sobre o uso e
difusión das TIC na sociedade, con especial preferencia ás comunidades locais e
municipios. A nivel de fontes estatísticas en España cabe destacar o “Estudio General
de Medios” (EGM) que leva a cabo a Asociación para a Investigación dos Medios
de Comunicación (AIMC) sobre o uso de Internet. Tamén destacan os informes
da Fundación AUNA realizados entre o 2001 e o 2004 (eEspaña 2001, 2002, 2003
e 2004) e en terceiro lugar a enquisa sobre equipamento e uso de tecnoloxías da
información e comunicación nos fogares levada a cabo polo Instituto Nacional de
Estadística (INE) durante el segundo trimestre de cada ano; esta última enquisa
tamén se leva a cabo en Portugal por parte do Instituto Nacional de Estatística
portugués e dela proceden os datos que posteriormente se procesan no servicio
estatístico da comunidade europea (Eurostat).
Tanto en España como en Portugal existen plans estratéxicos que teñen como
obxectivo o impulso da Sociedade da información entre os seus cidadáns e empresas,
administracións, escolares, etc., plans que naceron ó amparo dunha acción máis
ampla como foi o programa “eEurope. Unha sociedade da información para todos”
definida pola comisión europea.
En España as iniciativas levadas a cabo nesta materia foron recollidas no Plan
de Desenvolvemento Rexional 2000-2006 e no plan de acción coñecido como
InfoXXI, que entre outras iniciativas impulsaron a creación dunha empresa pública
denomidada Red.es. Nos dous casos tentaron de impulsar o uso das Novas Tecnoloxías
da Información e da Comunicación liberalizando o sector empresarial neste campo e
favorecendo a competencia, potenciando a administración electrónica e o acceso de
tódolos cidadás e empresas á Sociedade da información; destacan iniciativas como
o programa de difusión das TIC coñecido como Todos.es. No caso portugués foi
editado o denominado “Libro Verde para a Sociedade da información” que inspirou o
deseño do Programa Operacional da Sociedade da información (POSI), que guiaron
o desenvolvemento de políticas concretas para conseguir obxectivos considerados de
suma importancia como a democratización da Sociedade da información, a apertura
gobernamental, a dispoñibilidade do coñecemento universal, a conexión das escolas
a rede, o comercio electrónico, o emprego na Sociedade da información, e o estudio
das implicacións sociais e legais da Sociedade da información. Amais, o programa
“Portugal Digital” no marco do “Plano de Desenvolvemento Regional 2000-2006”
está orientado a consegui-la difusión xeral do uso dos ordenadores e da internet na
sociedade, programa complementario doutro, denominado “Estado Aberto” para o
impulso das TIC na administración pública. A un nivel rexional, caso de Galicia e
18
do Norte de Portugal, non existen políticas específicas para o desenvolvemento da
Sociedade da información, aínda que si existen iniciativas illadas e inconexas de
determinados departamentos ou instancias da administración rexional ou municipal
que tentan de impulsar websites turísticos, de informacións variadas, para o impulso
da administración virtual, educación a distancia, comercio electrónico, bibliotecas
virtuais, etc., que as veces chegan a resultar contradictorias e reiterativas.
Cadro 3. Evolución do gasto en Telecomunicacións per cápita en euros (anos 1996 e 2002)
España
Alemaña
Francia
Irlanda
Italia
Portugal
R. Unido
UE(*)
EE.UU.
Xapón
1996
267
479
429
547
390
264
504
443
652
573
2002
587
777
649
930
688
565
925
767
1015
1160
(*) UE comprende UE-15, Noruega e Suiza.
Fonte: EITO 2001,para 1996-1998 e EITO 2003, para 1999-2002.
Definición: Valor monetario, a precios correntes, da demanda interior de equipos e servicios
de Telecomunicacións, en relación co total da poboación.
3. Análise comparada das cidades galegas e do norte de Portugal
a partir dos seus respectivos websites.
Coa finalidade de facer un diagnóstico sobre a vitalidade da sociedade da
información en Galicia no Grupo de Investigación GIS-T. IDEGA da Universidade
de Santiago, do cal formo parte, levamos a cabo un estudio sobre os websites
dos municipios urbanos máis importantes de Galicia e procedimos a comparalos
cualitativa e cuantitativamente cos dos seus homólogos do norte de Portugal Debemos
partir da idea inicial de que o conxunto das cidades galegas e do norte de Portugal,
agrupadas na asociación de cidades do Eixo Atlántico, non están ben posicionadas
en Internet. En xeral a visibilidade como comunidades enganchadas e espacios
encendidos no universo Internet (ciberespacio) non ten unha relación directa co
peso e tamaño demográfico. Dase a circunstancia que a cidade mellor posicionada
e con maior visibilidade é A Coruña a cal correspóndelle o cuarto posto no ranking
das cidades máis poboadas do Eixo Atlántico. A análise dos websites municipais
das 18 cidades do Eixo Atlántico evidencia situacións dispares en canto a contidos
de información, desenvolvemento da administración virtual, interactividade e
comunicación cos cidadáns, linguas empregadas, nivel de actualización ou deseño e
programación. Existen websites con grandes volumes de información, que destacan
polos contidos e organización, outros con maior interactividade, uns orientados ao
turismo e outros aos servicios ao cidadán, etc.; incluso hai dous municipios que
19
non dispoñen de website, e outros con problemas graves de programación, etc. Hai
que destacar que no caso dos municipios do norte de Portugal existen evidencias
de boas prácticas na denominación homoxenea e homologable dos dominios, de
tal forma que todos os websites municipais levan o prefixo “cm-“ (de cámara
municipal) entecedendo ao nome do concello (www.cm-porto.pt , www.cm-chave.
pt, etc.); práctica que se opón contrariamente ao que sucede cos concellos galegos
onde as denominacións son variadas e, ás veces, rebuscadas (www.aytolacoruna.
es , www.concellodelugo.org, www.vigo.org ). Presentamos a continuación os
resultados da análise individualizada de dous casos: o da cidade da Coruña que
posúe o exemplo de website máis potente e mellor posicionado e o caso contrario
do website da cámara municipal de Vila Real que ocupa o derradeiro lugar no rankig
das 18 cidades do Eixo Atlántico. A información completa acerca da totalidades
das cidades pódese ver no II Estudio Estratéxico do Eixo Atlántico do Noroeste
Penínsular (www.eixoatlantico.com).
Cadro 4. Ranking das cidades do Eixo Atlántico segundo visibilidade en Internet e volume
demográfico.
Ranking Municipio
Índice
Alexa
Ranking Municipio
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
A Coruña
Vigo
Porto
Lugo
S. de Compostela
Pontevedra
Vila Nova de Gaia
Ourense
Bragança
Ferrol
V. de Arousa
Guimarães
Viana do Castelo
Braga
Chaves
Vila Real
31990
92162
293002
338833
373869
432440
499185
510026
657027
661473
723761
987450
1421039
1433364
2214225
2597355
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Monforte de Lemos*
-
17
18
Peso da Régua*
-
18
Vila Nova de Gaia
Vigo
Porto
A Coruña
Braga
Guimarães
Ourense
S. de Compostela
Lugo
Viana do Castelo
Ferrol
Pontevedra
Vila Real
Chaves
Bragança
V. de Arousa
Monforte de
Lemos*
Peso da Régua*
Poboación
residente
288.749
288.324
263.131
242.458
164.192
159.576
109.011
93.273
89.509
88.631
79.520
76.798
49.957
43.667
34.750
33.907
19.817
18.832
Fontes: Elaboración propia a partires da utilización do índice Alexa.
INE (2004). Retratos territoriais, http://www.ine.pt., IGE (2004). Fichas municipais, http://
www.ige.xunta.es
20
Índice Alexa: índice que permite coñecer o posicionamento dunha páxina web no ranking
mundial a partires da contabilización do número de visitas que recibe.
Datos obtidos entre os días 7 e 21 de setembro de 2004.
Consultar www.alexa.com
*Os casos de Monforte e Peso da Régua non ofrecen datos no índice Alexa debido a que
non contan con páxina web municipal.
Ranking
Peso da Régua
Monforte de Lemos
Vilagarcia de Arousa
Bragança
Chaves
Vila Real
Pontevedra
Ferrol
Viana do Castelo
Lugo
Ourense
Guimarães
Braga
A Coruña
Porto
Ranking poboación
Vigo
Vila Nova de Gaia
Ranking Alexa
Santiago de Compostela
Gráfico 1. Análise comparada entre o Índice Alexa e a Poboación residente nos 18 municipios do Eixo Atlántico.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Ranking Alexa: Clasificación dos municipios do Eixo Atlántico de maior a menor ranking
no Índice Alexa.
Ranking Poboación: Clasificación dos municipios do Eixo Atlántico de maior a menor
poboación residente.
Fontes: Elaboración propia a partires da utilización do índice Alexa.
INE (2004). Retratos territoriais, http://www.ine.pt., IGE (2004). Fichas municipais, http://
www.ige.xunta.es
Índice Alexa: Índice que permite coñecer o posicionamento dunha páxina web no ranking
mundial a partires da contabilización do número de visitas que recibe.
Datos obtidos entre os días 7 e 21 de setembro de 2004.
Consultar www.alexa.com
*Os casos de Monforte e Peso da Régua non ofrecen datos no índice Alexa debido a que
non contan con páxina web municipal.
21
3.1. O caso da cidade da Coruña. www.aytolacoruna.es
O concello da Coruña posúe un website moi completo en canto á información
que ofrece e ocupa o posto nº 1 no ranking das cidades do Eixo Atlántico con maior
presencia en Internet, o que demostra que é un servicio moi empregado polos
veciños e visitantes. A estructura do seu mapa - web é avanzada amosando unha
boa xerarquización e ordenación da información. Dispón de 4 seccións xerais de
inicio denominadas: Concello, concibida como unha administración local virtual;
Negocios, que ofrece directorios de empresas locais; Turismo con directorios,
informacións de servicios, eventos, etc. De interese para o visitante; e Cidade,
onde se engloban multitude de servicios e información e formación. É un website
potente e complexo, ofrecendo unhas 32.000 paxinas de contidos, e destaca por ser
dinámico, ofrece información asociada a bases de datos, con buscadores específicos
e posibilidade de cubrir formularios para obter información vía e-mail. Ofrece un
servicio de xornal electrónico completo con actualización diaria e servicios de
boletíns que poden ser remitidos por correo electrónico aos solicitantes. En canto
á comunicación permite contactos coas diferentes dependencias municipais para
consultar ou enviar queixas, etc.; permite obter impresos, tramitar servicios en liña
e manexar unha hemeroteca, amais de ofrecer facilidades para minusválidos. Tamén
permite facer transaccións a través dun sistema de pagos de impostos on - line que
conecta con Caixa Galicia (soamente para os posuidores da tarxeta de crédito desta
entidade bancaria). Debemos destacar que o idioma por defecto é o castelán sen
embargo ofrece as opcións de versións en galego e inglés con precisión e calidade.
O deseño é de calidade e permite unha fácil navegación. Resulta moi interesante a
coordinación de servicios on - line e telefónicos pois o concello da Coruña conta cun
número 010 de información telefónica ó cidadán perfectamente visible no website.
Os puntos febles son a interactividade e a comunicación. O website da cidade
da Coruña non permite a participación dos cidadáns para expresar opinións e debater
sobre temas de interese social, local, político, etc.. Non ofrece Foros de debate, nin
Chats, nin referendos. Por outra parte as galerías de imaxe son insuficientes e non
mostran un tamaño aceptable . Non ofrece vídeo nin son dixital nin potencia o
comercio electrónico. En definitiva é un website avanzado en deseño e información
pero estándar en interactividade.
3.2. O caso da cidade de Vila Real. www.cm-vilareal.pt
A cámara municipal de Vila Real dispón dun website mal posicionado na
rede. Correspóndelle o posto nº 16 no ranking das cidades do Eixo Atlántico con
maior presencia en Internet (o posto 2.597.355 en Internet), o que evidencia que
é un servicio pouco empregado polos veciños e visitantes tendo presente, amais,
que por poboación a Vila Real correspóndelle o posto número 13 no ranking
das cidades do Eixo Atlántico cos seus 50.000 habitantes. O seu website ocupa
o último lugar no ranking do Eixo Atlántico e é superado por cidades de menor
22
tamaño como Vilagarcía de Arousa, Bragança e Chaves. En canto ó deseño e
arquitectura destaca cunha portada sobria de contidos esenciais. Permite acceder
ao mapa da web e ordena os contidos a partir de 5 seccións con contidos básicos,
as veces incompletos e sen sistemas de actualización. Non conta con xornal. As 5
seccións xerais engloban informacións diversas e son as seguintes: Municipio que
abre cunha benvida do Presidente e permite obter información dos Vereadores cos
seus nomes e competencias (non permite coñecer e-mail nin teléfono), directorio
de organismos públicos (dirección postal e teléfono); o documento completo sen
a cartografía do Plan Director Municipal (PDM), o organigrama, permite baixar
da rede regulamentos municipais sobre taxas, construcción e edificación, venda
ambulante, horario comercial e prestación de servicios do concello e completa a
información administrativa cos horarios de “atendimento” dos técnicos e persoal da
cámara municipal. Na sección Concello permite coñecer breves textos descritivos
sobre a historia, xeografía, figuras históricas locais, estatísticas demográficas,
mapa de parroquias, un microsite concreto da parroquia de Juste con información
de interese e unha galería de fotos sinxela. En canto á sección Turismo ofrece
descricións e directorios con imaxes de monumentos, artesanía, museos, natureza,
eventos culturais, festas e romarías, gastronomía, turismo rural, hoteis e bares e
equipamentos en todos los casos con información de direccións postais e números
de teléfono pero non coas direccións de correo electrónico. Completan as seccións
de portada as Publicacións en documento (PDF) sobre o Boletín e a Revista
Municipal que se poden baixar da rede e os Mapas sinxelos do municipio relativos
a localización de escolas, rede viaria, a cidade, etc.
En xeral a información sobre o municipio é completa pero mellorable (organízase
en 133 páxinas de contidos); ao respecto da administración local é insuficiente, ofrece
directorios de servicios diversos simples pero non ofrece información actualizada
sobre a natureza e actividades da Cámara Municipal, xunto coas direccións e contactos
postais e de e-mail claramente especificados; non permite a opción de Pagos On Line
e as transaccións non existen; permite obter documentos sobre regulamentos, taxas e
algún modelo de solicitude e impresos oficiais en casos moi concretos e as publicacións
das revistas municipais, dos documentos do Plan Director Municipal, etc., pero non
permite a administración virtual dos procesos. É un website con deseño estándar,
organizado de forma sinxela e que se actualiza con frecuencia mensual, pero con
seccións e apartados moi esquecidos. O website de Vila Real é estático e non ofrece
información asociada a bases de datos; non posúe servicio de Boletíns informativos
que poidan ser remitidos por correo electrónico aos solicitantes e non ofrece servicio
de contas de correo electrónico para os cidadás. En canto á comunicación non ofrece
contactos con servicios e dependencias municipais a través de direccións de correo
electrónico específicas nin a través de formularios; non dispón de hemeroteca e non
ofrece facilidades de acceso para minusválidos, nin xornal electrónico.
Na portada ademais das seccións xerais se pode acceder a enlaces cun
“Download” (aparece así en inglés) para descargar a fotografía do Presidente da
23
Cámara, o escudo e fotos de interese turístico; enlace co Teatro Municipal e co
programa de actividades, outro enlace coa Axenda Cultural e unha conta de correo
electrónico xeral para contactar. Todo isto se completa con enlaces externos a
diferentes websites, a través de iconos resaltados en portada, de empresas como
Augas de Tras os Montes e Alto Douro, Espigueiro; central de informacións
rexionais, ó programa “Polisvilareal” de recuperación urbanística, á olería artesanal
de Bisalhaes (non funciona) e ó Exército de Portugal (¿?). Cabe destacar que o
idioma por defecto e único é o portugués.
Os puntos febles son a interactividade e a comunicación. O website de Vila
Real non permite a participación dos cidadáns para expresar opinións e debater
sobre temas de interese social, local, político, etc., a través da mesmo. Os Foros
de debate non existen, non dispón de Chats, nin de Referendos, nin de sistema de
enquisas, nin dun servicio de xornal electrónico con actualización constante. Non
ofrece vídeo nin son dixital nin potencia o comercio electrónico nin o uso das novas
tecnoloxías. En definitiva é un website estándar en deseño, mellorable en contidos
e sen interactividade.
3.3. Desenvolvemento da Sociedade da información. Estudio
comparado de casos: as cidades de Santiago de Compostela e Porto
Para o estudio de casos acerca do desenvolvemento da Sociedade da
información no Eixo Atlántico foron seleccionados os municipios de Santiago
de Compostela e do Porto, a partir de criterios discriminantes baseados na maior
visibilidade de ámbalas cidades a nivel internacional, amais de seren nos dous casos
as capitais político-administrativas máis importantes da erurorrexión Galicia-Norte
de Portugal.
Para levar a cabo a análise proposta procedeuse a localizar e analizar polo
miúdo os contidos e caracteristicas técnicas dos websites promovidos dende os dous
territorios. Para isto foron pescudados os primeiros 1.500 websites que en cada
un dos casos aparecen nos motores de busqueda Google e Wisenut, seleccionando
aqueles que realmente eran promovidos dende o ámbito territorial dos concellos
de Santiago e do Porto. Trala localización procedimos a análise dos ditos website
a partir de técnicas de auditoría web e da elaboración dunha base de datos que
permitíu coñecer parámetros cuantitativos. Os resultados sintéticos desta análise
poden ser observados na seguinte táboa:
24
Cadro 5. Indicadores comparados sobre a Sociedade da información nas cidades de Porto e
Santiago de Compostela. Realizado a partir da localización e análise dos websites promovidos dende os seus respectivos ámbitos territoriais municipais.
SANTIAGO DE
COMPOSTELA
Actualización
Constante
Diaria
Irregular
Mensual
Semanal
Temática
Antropolóxica
Audiovisual
Cultural
Deportes
Económico Financieira
Encino
Hostelería
Información xeral
Informática
Literatura
Medicina/sanitaria
Museo
Música
Ocio
Política
Prensa
Relixiosa
Sociedade
Viaxes
Xurídica
Orixe
Administración Pública
Asocións Culturais
Asociacións Deportivas
Bancos e caixas
Colexios oficiais
Empresas
Ensino non universitario
PORTO
8,69%
26,08%
52,17%
4,34%
8,69%
5,90%
17,60%
64,70%
11,80%
4,30%
4,30%
17,50%
4,30%
4,30%
17,50%
4,30%
4,30%
4,30%
4,30%
4,30%
4,30%
8,80%
8,80%
4,30%
5,90%
17,60%
23,50%
5,90%
17,60%
5,90%
5,90%
5,90%
11,80%
-
43,40%
4,30%
4,30%
21,80%
-
5,90%
11,80%
17,60%
41,20%
5,90%
Ensino virtual
-
-
Fundacións
-
-
Medios de comunicación
-
-
25
SANTIAGO DE
COMPOSTELA
PORTO
ONG e ecoloxistas
4,30%
-
Organizacións Políticas
Organiz. relacionadas co traballo
Organizacións Relixiosas
Outras
Outras organizacións
Persoal
Redes comunitarias
Relacionadas coa saúde
Universidades
Seccións
Información
Estática
Dinámica
Links totais
Links externos
Links internos
Tempo medio consulta
Boletíns
Si
Non
Media de imaxes/páxina
Buscador
Si
Non
Vídeo
Si
Non
Audio
Si
Non
Galería de imaxes
Si
Non
Infografía
Si
Non
Radio
Si
Non
TV
Si
Non
4,30%
4,30%
8,80%
4,30%
7,7
17,60%
6,7
39,10%
60,90%
36,8
4
32,5
31,4
35,30%
64,70%
29
6
22
37
4,30%
95,70%
1,7
5,9
94,1
0,7
52,20%
47,80%
23,50%
76,50%
21,70%
78,30%
17,60%
82,40%
13,00%
87,00%
5,90%
94,10%
56,50%
43,50%
52,90%
47,10%
4,30%
95,70%
11,80%
88,20%
4,30%
95,70%
5,90%
94,10%
4,30%
95,70%
0,00%
100,00%
26
SANTIAGO DE
COMPOSTELA
Xornal electrónico
Si
Non
Núm. de noticias
Núm. Liñas/noticia
Índice Alexa
Presencia Interna
Presencia externa
Servicio de comunicación
Núm. medio de chats
Núm. medio de enquisas
Múm. medio de foros
Língua
1 língua nos contidos
2 línguas nos contidos
3 línguas nos contidos
Máis de 3 linguas nos contidos
PORTO
47,80%
52,20%
5,2
18
704.398
7.019
216
52,90%
47,10%
3,5
31,40%
571.249
1.649
120
1,2
2,8
60,90%
17,30%
13%
8,70%
70,60%
29,40%
-
No caso do municipio do Porto queda en evidencia unha práctica
dominante de actualización dos websites promovidos dende o seu territorio pouco
constante, pois cáseque no 65% dos casos se fai de forma irregular. O contido dos
mesmos é principalmente de deportes (equipos de futbol), ensino (universidades e
outros centros), empresas de informática e e en menor medida axencias de viaxes.
A administración Pública está pouco representada e corresponde ás empresas o
maior protagonismo na difusión de websites locais en internet (41% dos casos).
Un dato realmente positivo ven dado polo feito de que son maioría os websites
con información dinámica, é dicir, que ofrecen información asociada a bases de
datos que permiten pescudar e localizar discriminadamente a información (65%).
Sen embargo son excepcionais os casos en que existen Boletíns de subscripción
para enviar información específica a quen o solicita vía correo electrónico, e a gran
maioría non dispón de buscadores (76%). Os recursos multimedia de video e son
dixital son tamén excepcionais e tan só están presentes no 18% e no 6% dos websites
totais promovidos dende o concello do Porto. As Galerías de Imaxe-Fotografía e
os Xornais Electrónicos teñen maior presencia pero claramente insuficiente (están
presentes no 53% nos dous casos). Respecto do tratamento complexo de imaxes
e textos (infografía) somentes está presente no 12% dos websites, e en canto a
retransmisión de radio e televisión a través de website é algo excepcional (6% no
caso da radio e non existe no caso da televisión). Por último, constátase un moi
feble desenvolvemento dos websites concebidos como servicios de comunicación e
interactividade entre emisores e receptores de información pois os chats e as enquisas
non estan presentes e os foros de debate son excepcionais (3% dos websites). No
27
referente á língua predominan os casos de utilización do portugués como idioma
de comunicación único (71%) e somentes o 29% dos websites ofrecen contidos en
dous idiomas (portugués e inglés).
Para o caso do municipio de Santiago de Compostela se evidencia a actualización
dos contidos dos websites promovidos dende o seu ámbito territorial con maior
frecuencia que no Porto, pero claramente insuficiente; a práctica dominante
é a irregular (52% dos casos). O contido dos websites é predominantemente de
natureza económica (17,5%), social, de información xeral e relixiosa. Destaca
especialmente o dato de que a maioría dos websites locais son promovidos pola
administración pública (43%) a moita distancia dos promomidos pola empresa
privada (22%). No caso de Santiago ao igual que no do Porto, un dato positivo
ven dado polo feito de que son maioría os websites con información dinámica, é
dicir, que ofrecen información asociada a bases de datos que permiten pescudar e
localizar discriminadamente a información (65%). Ao igual que no caso do Porto,
son excepcionais aqueles websites en que existen Boletíns de subscripción para
enviar información específica a quen o solicita vía correo electrónico; sen embargo,
no caso de Santiago, máis da metade dos websites localizados pemiten empregar
buscadores para atopar información (52%). Os recursos multimedia de video e son
dixital son tamén excepcionais e tan só están presentes no 22 e no 13% dos websites
totais promovidos dende o municipio de Santiago. As Galerías de Imaxe-Fotografía
e os Xornais Electrónicos teñen maior presencia pero claramente insuficiente
(están presentes no 56% e no 48% dos websites respectivamente). No tocante ao
tratamento complexo de imaxes e textos (infografía) somentes está presente no
4,3% dos websites, e en canto a retransmisión de radio e televisión a través de
website, en ambos casos están presentes nos websites específicos da compañía
pública de Radio e Televisión de Galicia que teñen a súa sede en Santiago de
Compostela. Finalmente, ao igual que no caso do Porto e incluso en maior medida,
se constata un moi feble desenvolvemento dos website concebidos como servicios
de comunicación e interactividade entre emisores e receptores de información, pois
os chats e as enquisas non estan presentes e os foros de debate son excepcionais (1%
dos websites locais). No referido á língua predominan os casos de utilización dunha
soa (61% en galego) como idioma de comunicación único, o 17% con dúas e o 22%
con tres ou máis; datos moi vinculados a presencia da administración pública e ao
servizo de información de orde turística.
Por outra parte, se observamos a visibilidade promedio dos websites promovidos
dende os ámbitos territoriais dos municipios de Santiago e Porto, a partir do cálculo
ponderado da lugar que ocupan cada un deles no ranquing elaborado por Alexa.
com, concluimos que no caso do Porto mostra un mellor posicionamento xeral
en Interntet e no Ciberespacio derivado do feito de conquerir un posicionamento
tipo do 571.249 no dito ranquing frente ao 704.398 para o caso de Santiago de
Compostela. Sen embargo ditos datos deben ser valorados a partir da dimensión
demográfica considerablemente desigual que existe entre ambos municipios.
28
En suma, a análise de casos levada a cabo pemite afirmar que tanto no caso
de Santiago como no caso do Porto é precisa unha maior atención a calidade da
información web ofrecida en Internet; é precisa unha atención prioritaria coa
actualización dos contidos. Bótase en falla un maior peso específico dos xornais
electrónicos, dos recursos multimedia de video, son e imaxe dixital e unha
presencia, todavía sen desenvolver nos dous casos, das utilidades interactivas e de
comunicación entre emisores e receptores de información a través da presencia e
difusión dos Foros, Enquisas, Chats, e Referendos para a práctica do e-goverment
e a democracia electrónica.
3.4. A modo de síntesis. Directrices de Boas Prácticas.
As cidades e municipios do Eixo Atlántico deben asumir un papel activo
frente ó fenómeno de infomarxinación coñecido como Fenda Dixital. É precisa
a toma de conciencia de que como administracións locais próximas aos cidadáns
correspóndelles liderar os procesos de difusión das Novas Tecnoloxías. A
administración virtual e o fomento do turismo son actividades de moito interese
para o desenvolvemento local, pero é preciso que concellos e cámaras municipais
asuman a necesidade de gañar en credibilidade no espacio internet, de xestionar
eficientemente a información e os contidos como servicios públicos e non como
estratéxias de marketing político. É preciso asumir un rol de axentes difusores do
uso das TIC entre os veciños e veciñas do concello e facilitar o acceso á Internet e
aos servizos que ofrecen os websites municipais. A continuación, a modo de epílogo
ofrecemos unha relación de directrices de boas prácticas para a xestión eficiente dos
websites nas cidades e municipios do Eixo Atlántico:
1. Impulsar a creación de sistemas editoriais dos websites municipais (Back
Office dixital integrado) áxiles que permitan actualizacións de contidos
rápidas e sencillas.
2. Impulsar a programación con software libre Lynux e linguaxes tipo Php co fin
de abaratar custes de mantemento.
3. Promover a utilización das Novas Tecnoloxías entre os cidadáns ofertando
contas de correo electrónico gratuitas dirixidas a toda a comunidade.
4. Buscar unha imaxe corporativa e un bo posicionalmento en Internet a partir da
definición de dominios propios ben estructurados e xerarquizados, que sexan
capaces de incluir a tódolos departamentos, áreas e empresas municipais como
subdominios propios.
5. Coidar a actualización contínua de contidos no website co fin de incrementar
a credibilidade e mostrar a utilidade social do mesmo entre os cidadáns
creándolles hábitos de uso das Novas Tecnoloxías.
6. Crear Xornais Electrónicos municipais como servicios públicos de información
con tecnoloxías multimedia: con video, fotografía e sonido dixital editado
29
a través do website, e prestando especial atención á educación e a cultura
local.
7. Crear oficinas de comunicación virtual para xestionar o sistema editorial do
website municipal.
8. Impulsar decididamente a interactividade e a comunicación co cidadán a
través dos Foros de debate, Chats, referendos e enquisas que permitan por en
práctica canles de comunicación instantánea e directa entre administración e
administrados.
9. Facilitar o acceso a Internet a través da distribución de puntos de acceso
gratuito por toda a xeografía municipal.
10. Impulsar a administración virtual on line, con sitemas de pago electrónicos
universais e tramitación de expedientes con sinatura electrónica.
11. Impulsar o comercio electrónico promovendo as TIC entre as empresas locais
e a definición de websites propios para ofertar os seus productos a través de
Internet.
12. Impulsar a alfabetización dixital dos cidadans a través da educación e
capacitación no uso das Novas Tecnoloxías.
4. Indicadores da Sociedade da Información en Galicia. Espacio
apagado na periferia europea.
As Novas Tecnoloxías da Información e da Comunicación (TIC) poñen
en valor o patrimonio, o medio ambiente e a cultura como bens a protexer. Cabe
especular que o futuro de Galicia xa non pasa tan só polo desenvolvemento agrario
tecnolóxico e industrial-urbano senón que, necesariamente, no seu territorio se
deberán definir novos modelos de desenvolvemento económico que impulsen a
diversificación productiva, respecten o medio ambiente e logren fixar a poboación
incrementando o seu nivel de benestar social. É necesario tomar conciencia de que
as cidades industriais xa non ofrecen posibilidades de vida coma no pasado, polo
cal o clásico modelo de desenvolvemento industrial que provocaba a tecnificación
das labores do campo e xeraba fluxos migratorios cara as grandes cidades e
áreas metropolitanas é pouco viable ó xenerar unha presión demográfica que
frecuentemente se traduce nun incremento da marxinación social urbana. A xente
nova xa non poderá percibi-la grande cidade como un mundo de oportunidades
e estarán condicionados a emprende-lo seu periplo vital en pequenas cidades,
vilas, parroquias e pequenos asentamentos rurais. Isto podería chegar a representar
unha revitalización da economía galega, especialmente das comarcas do interior,
actualmente avellentadas e en proceso de despoboamento. O desenvolvemento
local en relación coas TIC e co Patrimonio Cultural abre grandes posibilidades para
os máis creativos e emprendedores.
30
Existe un discurso na literatura que defende que actualmente estamos asistindo
ó fin das cidades industriais (“the end of cities”) co postfordismo e a dispersión
da producción. As novas tecnoloxías e a telemática convertéronse en axentes de
desenvolvemento en territorios periféricos de natureza rural (podería chegar
a ser o caso de Galicia), pois permiten ás empresas locais acceder ós mercados
globais, permiten atraer empresas que producen información e coñecemento, como
empresas de deseño gráfico, xestión de servicios telemáticos, de banca, de ocioculturais, educativos ou servicios de Internet, de materiais didácticos multimeda,
de comercialización de música tradicional en formatos dixitais, de telemarketing,
teletraballo, edición, etc. A telemática e a difusión das novas tecnoloxías permiten
que os territorios e espacios da periferia (caso galego) poidan ser capaces de superalas barreiras físicas que impedían o seu desenvolvemento e xeraban o seu illamento.
A comunicación instantánea a través do correo electrónico relativiza as distancias
e representa o que se viu en chamar “o fin da xeografía” e unha oportunidade para
vence-lo illamento e a natureza periférica en determinados espacios apagados na
Sociedade da información. As novas tecnoloxías permiten espallar universalmente
os servicios públicos como sanidade, educación ou administración, reforzando o
sentimento de comunidade e freando a emigración en espacios periféricos. Coa
telemática as comunidades tradicionalmente marxinadas pola distancia poden
acceder ós mercados do coñecemento e á información sen ter que emigrar.
A Sociedade da información e as Novas Tecnoloxías da Comunicación e da
Información permiten a revalorización e difusión das culturas locais e identidades
comunitarias. A música, tradicións, estilos de vida, a cultura popular en xeral, etc.
poden chegar a converterse en productos dixitais ofertados no mercado global a
través do comercio electrónico. E isto axuda a reforzar a identidade cultural e a
frear a emigración, aumenta a calidade de vida local, facilita a comunicación e
transforma os territorios da periferia (podería ser o caso de Galicia) preservando a
súa existencia cultural (Crang, et al. 1999).
Galicia é un espacio desenganchado e apagado na Sociedade da información,
ocupando os últimos lugares no uso das novas tecnoloxías segundo datos do
Informe eEspaña 2004 e posteriores. Tendo presente que España se encontra no
penúltimo lugar a nivel europeo se enfatiza todavía máis a posición marxinal de
Galicia na sociedade da información. Segundo a Enquisa sobre equipamento e uso
de tecnoloxías da información e comunicación nos fogares no 2004, en Galicia tan
só accedían a Internet o 24,4% dos galegos mayores de cinco anos, fronte ao 30% da
media en España. Este retraso fala nidiamente da forte implantación do fenómeno
da Fenda Dixital en España e en Galicia; ademáis a nivel territorial os desequilibrios
internos en Galicia son aínda máis acusados pois as provincias orientais de Lugo
e Ourense son realmente espacios esquecidos ou ultraperiféricos na sociedade da
información: por exemplo, na provincia de Ourense os datos reflicten que o 80%
da súa población non empregan as TIC e viven ao marxe da información que flúe
por internet. Os datos relativos a fogares con ordenador tamén son netamente
31
desfavorables para Galicia cun 35,8% fronte ao 43,35% da media de España. Outros
datos máis favorables revelan que Galicia avanza cara posicións máis aventaxadas
na Sociedade da información. Os datos do EGM (Estudios General de Medios) de
2003 revelan que o 23.6% da poboación son usuarios de Internet fronte ao 2,5%
de 1998. Esta tendencia de forte incremento é común en todas as comunidades
autónomas españolas, pero todavía non acada a suficiente dimensión para poder
equiparar España aos niveis doutros países europeos. A evolución do gasto en
telecomunicacións per cápita en euros entre 1996 y 2002 mostra que a sociedade
española foi quen de doblar o nivel de investimento neste tipo de bens e servizos
(ver Cuadro 1; Figura 1).
Por outra parte, o comercio electrónico en Galicia practicamente non existe
como se reflicte dos datos do Instituto Galego de Estatística referidos ao 2004, que
sinalan que tan só o 2,2% dos galegos fixeron algunha compra por internet nalgunha
ocasión. Respecto das empresas, salientar o feito do atraso tecnolóxico vixente pois
son o 34% as que teñen website propio e esta porcentaxe está calculada sobre todas
aquelas empresas radicadas en Galicia que posúen conexión á internet (72%). En
canto ao uso de internet por tramos de idade da poboación tamén compre destacar
que son os máis novos os que amosan maior interese polas novas tecnoloxías, o
55% da poboación entre 15 e 29 anos son usuarios de internet, pero tan só o 27%
dos galegos e galegas entre 30 e 54 anos utilizan a internet, o que demostra que no
grupo de idade madura, é dicir, aos que lles corresponde a dinamización do tecido
productivo polo estadio e ciclo vital no que se atopan, as novas tecnoloxías son
ignoradas pola súa gran maioría (73%).
Respecto da conectividade e do desenvolvemento da infraestructura de
telecomunicacións, en Galicia constátase que a oferta de banda ampla da operadora
dominante chega actualmene ao 85% da poboación de Galicia (ver Cadro 8, datos
tomados de D. Docampo, 2005). A posibilidade de acceder á unha conexión de
ADSL é posible na maioría dos grandes e máis poboados concellos galegos, e sobre
todo nas cidades e grandes vilas. Dos 315 concellos galegos son 162 os que aínda
non poden conectarse totalmente dende calquera punto do seu territorio a través da
Banda Ancha. Estes 162 concellos abranguen a uns 411.000 galegos e galegas que
representan o 15% da poboación total do país. As previsións oficiais, da Comunidade
Autónoma, son de que no 2006 a práctica totalidade da poboación galega, excepto
aqueles que poidan vivir en asentamentos moi concretos en lugares de moi difícil
accesibilidade, terán a posibilidades de conectarse por Banda Ampla a Internet.
Entón, compre reflexionar se o problema da marxinación de Galicia derívase da
falla de infraestructura ou da incapacidade da propia sociedade galega para xenerar
fluxos de información e coñecemento que atraian a atención dos seus membros.
En Galicia os datos apuntan de que non existe unha demanda no uso das Novas
Tecnoloxías entre a súa poboación. Os galegos e galegas en xeral non lles vemos
utilidade clara ao acceso á Internet. O retraso tecnolóxico en Galicia é importante
e estase acrecentando debido á propia incapacidade social e política para afrontar
32
un plan riguroso de Alfabetización Dixital. En Galicia requírese un plan director
que impulse a implantación da Sociedade da información e do Coñecemento. As
comunidades urbanas do país seguen desenganchadas e correspondíalles a elas
liderar o proceso de implantación e difusión do uso das novas tecnoloxías.
Reflexión crítica sobre os casos galegos e irlandes. Espacio apagado fronte a
Espacio Encendido.
Por último decir que Galicia e Irlanda nas derradeiras décadas deixaron de ser
países rurais para converterse en países urbanos singulares e diferenciados, onde as
pegadas da tradición rural secular deixanse ver nas súas cidades e, ó contrario, as
pegadas das súas cidades deixanse sentir nas aldeas, vilas e pobos. No caso irlandés
o proceso de cambio maiormente planeado e previsto que no caso galego, onde
unha vez máis a “espontaneidade” rexeo a súa transformación socioeconómica
(Ferrás, 1996, 1998). Os novos procesos de urbanización desconcentrada asociados a
suburbanización e á contraurbanización foron previstos e ordenados no caso irlandés
a diferencia que no galego onde a desorganización territorial e contradicións culturais
deixaronse sentir no crecemento urbanístico descontrolado visible na súa paisaxe. A
forte raigame da Identidade Nacional no espíritu irlandés reafirmou á sociedade para
afrontar un proxecto colectivo de país. En Galicia, frente á Identidade Nacional dos
irlandeses, desenvolveuse na súa sociedade a denominada Identidade Cultural que non
permitíu tomar conciencia de “país” e de proxecto colectivo, aínda que si permitíu
conservar tradicións, língua e o feito diferencial cultural dos galegos. No caso irlandés,
pola contra, a aculturación anglosaxona foi evidente e hoxe en día o inglés é a lingua
nacional fronte ó gaélico que prácticamente está desaparecido. A práctica do Marketing
Territorial e cultural en Irlanda permitíu reforzar a identidade colectiva dos irlandeses
amais de te-lo mérito de converte á súa música, tradicións, paisaxes, etc. en sinais de
identidade e en productos industriais destinados ós mercados internacionais, creando
riqueza e a proxección exterior da súa cultura. No caso galego todavía estamos no
inicio da práctica do Marketing Territorial e cutural e o que prevalece é a Publicidade
dos Tópicos; só hai que ollar como se enfatiza acríticamente o “ben que se vive en
Galicia”.
Nos últimos trinta anos Galicia e Irlanda beneficiáronse das políticas de
desenvolvemento rexional da Unión Europea, no primeiro caso orientadas
fundamentalmente cara as dotacións de infraestructuras e no segundo cara a
cualificación dos recursos humanos, con resultados positivos pero netamente
desiguais. No caso irlandés o éxito do seu proceso de densenvolvemento quedou
patente no feito de que hoxe en día xa non é unha rexión subsidiada e o país posúe
unha renda equiparable a dos países máis avanzados de Europa, incluso por riba
do Reino Unido. Moito tivo que ve-lo feito de contar cunha sociedade moi nova,
con centos de miles de xoves e mozos cualificados que deron pulo ás industrias
vinculadas ás Novas Tecnoloxías da Comunicación e da Información, amais de
ser unha sociedade cun Estado propio con voz e voto no seo da Unión Europea,
dispor duna rede internacional de emigrantes irlandeses e descencentes en varias
xeracións, sobre todo nos Estados Unidos, que ben organizados foron atraídos
para investir en Irlanda como lugar estratéxico para se introducir no mercado
comunitario europeo. Pola contra, as pegadas culturais norteamericanas en Irlanda
están marcando profundamente o estilo de vida local que cada vez é máis afín
33
ó “estilo de vida americano”. En Galicia o seu avellentamento demográfico dos
últimos trinta anos unido ó feito de ser unha sociedade tradicional de pequenos
propietarios de terra, a desarticulación do seu capital humano e financieiro asociado
á emigración e a delegación histórica dos seus intereses estratéxicos, puxo freno a
un proceso de desenvolvemento socioeconómico que podería ser da dimensión do
irlandés. Galicia dispón dun maior patrimonio natural e arquitectónico, unha maior
diversidade paisaxística, unha cultura rica de simbiose entre terra e mar, de labrego
e mariñeiro, un clima máis benigno, un extraordinario patrimonio forestal e, en
síntese, unha mestura entre o Atlántico, sinal de identidade, e o Mediterráneo que
deixa as súas pegadas culturais a través do cultivo da vide e a presencia dos cítricos
e olivos na xeografía galega; sen embargo a sociedade galega aínda non tivo a
oportunidade de impulsalo seu feito diferencial e por en valor a súa cultura propia
transformandoa nun valor económico de progreso e vitalidade. O caso irlandés é un
exemplo de fondo calado para Galicia, que mostra que dende a periferia de fisterra
é posible atopar o camiño de desenvolvemento e prosperidade. En definitiva, temos
que aceptar que actualmente os galegos vivimos nun Espacio Apagado, a diferencia
dos irlandeses que viven nun Espacio Encendido e dinámico, no Universo das
Novas Tecnoloxías.
Cadro 6. Estructura da poboación por grandes grupos de idade. O avellentamento da sociedade galega se contradice coa mocidade da sociedade irlandesa
Irlanda
Galicia
Poboación moza (0-24 anos)
37,5
25
Poboación adulta (25-64 anos)
51,4
53,8
Poboación vella (máis 65 anos)
11,1
21,2
Fonte: Irish Census Survey Office 2002. Instituto Nacional de Estadística 2002, Instituto
Galego de Estadística, Padrón de habitantes 2002.
Cadro 7. Renda por habitante. Galicia atópase moi lonxe dos parámetros irlandeses e da
media da U.E.
2002
Irlanda
33.100
Galicia
13.450
U. Europea
24.100
* Datos calculados a partir de PIB total/ Poboación total. Fonte: Eurostat, Instituto Nacional
de Estadística, 2002.
34
Cadro 8. Posición de España no ranking europeo da Sociedade da información.
Ranking de paises da UE-25 na SI
(excl. Chipre)
Ranking
País
Valor
1
Finlandia
5,78
2
Suecia
5,71
3
Dinamarca
5,68
4
Holanda
4,99
5
Luxemburgo
4,98
6
Reino Unido
4,96
7
Alemania
4,95
8
Estonia
4,92
9
Austria
4,69
10
Francia
4,52
11
Malta
4,42
12
Eslovenia
4,38
13
Irlanda
4,14
14
Bélgica
4,08
15
Italia
3,94
16
Portugal
3,88
17
España
3,71
18
Letonia
3,62
19
República Checa
3,62
20
Lituania
3,36
21
Eslovaquia
3,29
22
Hungría
3,24
23
Grecia
3,16
24
Polonia
2,95
Media de los 9 nuevos miembros incluidos, en relación con la media UE-15 ................................... -0,86
3 mejores nuevos miembros, en relación con la media UE-15 ........................................................... -0,04
Media de los 9 nuevos miembros incluidos, en relación con los 4 peores de la UE-15 .................... +0,08
3 mejores nuevos miembros, en relación con los 4 peores de la UE-15 ............................................ +0,90
Fonte: eEspaña 2004 a partires de “The Lisbon Review”, World Economic Forum
35
Cadro 8. Conexión de Banda Ancha a nivel de municipios e provincias en Galicia. Datos
2004 (Fonte Domingo Docampo, 2004).
Cadro 9. Porcentaxe de persoas en Galicia que se conectaron a internet segundo o sexo e
provincia
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
Galicia
Homes
27,84
22,23
22,19
29,06
26,81
Mulleres
22,81
20,12
17,83
23,76
22,16
Total
25,22
21,14
19,93
26,31
24,39
Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004
Nota: Os datos fan referencia á poboación de 5 ou máis anos
36
Cadro 10. Porcentaxe de persoas en Galicia que realizaron algunha compra por internet
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
Galicia
2,29
1,86
1,79
2,44
2,22
Realizaron algunha compra
Cadro 11. Porcentaxe de persoas que utilizaron o ordenador segundo o sexo
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
Galicia
Homes
37,79
32,25
32,99
40,90
37,51
Mulleres
30,97
29,17
24,72
33,02
30,65
Total
34,24
30,66
28,70
36,81
33,94
Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004
Nota: Os datos fan referencia á poboación de 5 ou máis anos
Cadro 12. Porcentaxe de persoas que se conectaron a internet segundo a idade
A Coruña
Lugo
Ourense
Pontevedra
Galicia
De 5 a 14 anos
27,91
28,49
21,89
24,68
26,11
De 15 a 19 anos
59,28
63,71
63,28
58,47
59,97
De 20 a 29 anos
55,56
46,57
47,48
55,59
53,71
De 30 a 39 anos
34,46
33,99
34,68
34,37
34,40
De 40 a 54 anos
21,88
19,91
18,46
19,50
20,43
2,42
2,33
1,79
4,35
2,88
25,22
21,14
19,93
26,31
24,39
De 55 ou máis anos
Total
Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004
37
Cadro 13. Uso das diversas TICs (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) segundo a ubicación da sede social da empresa. Galicia
2002
Empresas con ordenadores
90,12
Empresas con rede de área local LAN
50,88
Empresas con rede de área local "sen fíos"
3,43
Empresas con intranet
26,52
Empresas con conexión a internet
72,65
Empresas con extranet
11,01
Empresas con correo electrónico (e-mail)
66,68
Empresas con conexión a internet e sitio/páxina web(1)
34,31
Fonte: INE. Encuesta sobre el uso de TIC y comercio electrónico en las empresas. Extraído
de: http://www.ine.es
Nota: (1) Porcentaxe sobre o total de empresas con conexión a internet.
Cadro 14. Fogares galegos nos que se utilizou o ordenador
2002
2003
A Coruña
27,77
32,49
Lugo
20,13
24,44
Ourense
20,63
25,80
Pontevedra
31,12
33,06
Galicia
26,87
30,72
Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias
38
Mapa 1. Investimento en Novas Tecnoloxías segundo Comunidade Autónoma. Sinala
tendencias.
24,44
25,80
33,06
30,72
5. Epílogo. ¿Sociedade da Información en Galicia?. Ideas para
reflexionar.
A modo de epílogo e dende un posicionamento sincrético é posible enumerar
as diferentes ideas ou argumentacións xurdidas da nosa análise arredor do posible
desenvolvemento da Sociedade da información en Galicia:
1. Galicia é claramente un espacio desenganchado, apagado na sociedade
da información. Os datos evidencia unha marxinación tecnolóxica e a
implantación da Fenda Dixital no contexto español e europeo.
2. En Galicia non existen políticas públicas ben articuladas para o impulso da
Sociedade da información. Requíerese un Plan Estratégico específico que
poida recoller as directrices aplicadas en casos exitosos como o irlandés.
3. Requíerese investir en cualificación do Capital Humano en Novas Tecnoloxías
en todos os tramos de idade. Son precisas a definición de aplicacións
informáticas deseñadas segundo as necesidades e características sociais,
culturais e económicas propias dos galegos os cales deben percibir a utilidades
das Novas Tecnoloxías no desenvolvemento da súa vida cotiá.
39
4. Resulta estratéxica a formación de científicos sociais, estudiosos e creadores
das artes e humanidades cun neto perfil tecnolóxico. O protagonismo debe ser
das universidades e do sistema educativo. Hai que buscar as colaboracións
interdisciplinares e superar o corporativismo entre os colectivos de
tecnólogos.
5. Impulso da Internet de 2ª Xeración ou Internet das Culturas fronte á Internet
de 1ª Xeración ou dos Tecnólogos que permita a difusión e uso das novas
tecnoloxías como ferramenta de comunicación, formación e innovación.
6. Requírese un apoio decidido á innovación a través do impulso da investigación
comparada internacional de Galicia con Irlanda ou otros casos afíns, e con
paises e rexións con maior desenvolvemento da sociedade da información.
7. Apoio decidido á innovación e á I+D a través de programas e/ou políticas que
financien a Grupos de Investigación capaces de localizar e estudiar proxectos
e experiencias exitosas de desenvolvemento social, económico e cultural.
8. É preciso promover a interdisciplinaridade académica coa creación de
Centros de Investigación e Innovación onde poidan interactuar tecnólogos
con científicos sociais.
6. Bibliografía.
BEAVERSTOCK, J.V; SMITH, R.G.; TAYLOR, P.J.: “World City Network: a New
Metageography?”. En: Annals of the Association American Geographers, v.
90.1. Oxford: Blackwell Publishers Inc., 2000. P. 123-134.
BENCO, G.: “Estrategias de comunicación y marketing urbano”. Eure (Chile) [en
línea]. Dic. 2000, vol. 26, nº 79, p. 67-76. Disponible en la World Wide Web:
<http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0250-7161200000
7900004&lng=es&nrm=iso&tlng=es>
CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance. Cambridge: Harvard Bussines School,
1997.
CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance 2.0. Londres: Texere, 2001.
CARNOY, Martin: El trabajo flexible en la Era de la Información. Madrid: Alianza
Editorial, 2001.
CASTELLS, Manuel: La Era de la Información. Tomo I y II. Madrid: Alianza,
2000.
CASTELLS, Manuel: “Iniciativa empresarial e integración social”. La Factoría
[en línea]. 2002, nº 17. Disponible en la World Wide Web: <http://www.
lafactoriaweb.com/default-2.htm>
DEHESA, de la Guillermo: Comprender la Globalización. Madrid: Alianza
Editorial, 2000.
40
DOCAMPO, DOMINGO (1994): As telecomunicacións, en A Comunicación en
Galicia, Consello da Cultura Galega.
DODGE, Martin; KITCHIN, Rob: Mapping Cyberspace. Londres: Routledge,
2000.
EUROPEAN COMMISSION: The Information Society. Luxemburgo: Office for
Publications of the European Commission, 1996.
EVENO, Emmanuel : “Pour une geographie de la societe d’information”. Netcom
[en línea]. 1997, v.11. p. 435-457. Disponible en la World Wide Web : <http://
alor.univ-montp3.fr/netcom_labs/volumes/articlesV11/V11P431.html>
FERRÁS SEXTO, Carlos (1996): Cambio rural en Galicia e Irlanda (1970-1990).
Universidade de Santiago e Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.
FERRÁS SEXTO, Carlos (1998): La Contraurbanización. Fundamentos teóricos
y estudio de casos en Irlanda, México y España. Universidad de Guadalajara.
México.
FERRÁS SEXTO, Carlos (2004) (ed.): Novas tecnoloxías e economía cultura. II
Xornadas SINDUR. Idega-Universidad de Santiago.
GÉS, Marcel: “La cultura telemática y el territorio”. La Factoría [en línea]. 1997, nº
2. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.com/default2.htm>
GRAHAM, Stephen: “Global grids of glass. On global cities, telecommunications
and planetary urban networks”. En: Urban Studies. 1999, vol. 36, p. 929-949.
HERVÉ, Michel: “La sociedad red y la participación activa”. La Factoría [en línea].
2002, nº17. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.
com/default-2.htm>
KELLERMAN, Aharon: Telecommunications and geography. Londres: Belhaven,
1993.
KELLERMAN, Aharon: “It’s not only what you inform-it’s also where you do it;
The location of production, consumption and contents of web information”.
Taub Urban Reserch Centre [en línea]. Universidad de Nueva York, 2000.
Disponible en la World Wide Web: <http://www.informationcity.org/research/
kellerman-inform/location-web-info.pdf>
KITCHIN, Robert M.: “Towards geographies of cyberspace”. Progress in Human
Geography. 1998, Vol. 22, nº 3. p. 385-406.
KITCHIN, Robert M.; NEALE J.: “Science fictions or future fact ¿Exploring
imaginatine geographies of the new millennium?”. Progress in Human
Geography. 2001, vol. 25, nº 1. p. 19-35.
LAWRENCE, S.; GILES, C.L.: “Accessibility of information on the web”. Nature.
1999, vol. 400. p. 107-109.
41
MASUDA, Y.: La sociedad informatizada como sociedad post-industrial. Madrid:
Tecnos, 1984.
MÉNDEZ, Ricardo: “Innovación y desarrollo territorial. Algunos debates teóricos
recientes”. Eure. 2002, vol. 28, nº 84. p. 63-83.
MOSS, M.L.; TOWNSEND, A.M.: “How telecommunications system are
transforming urban spaces”. En: WHEELER, James; AOYAMA, Yuko;
WARF, Barney (eds): Cities in the telecommunications Age: The Fracturing of
Geographies. Nueva York: Routledge, 2000.
NEGROPONTE, Nicholas: Being Digital. Londres: Hodder and Stoughton, 1995.
PÉREZ DÍAZ, Víctor; RODRÍGUEZ, Juan Carlos: Galicia y la Sociedad de la
Información. A Coruña: Fundación Caixa Galicia. Documento de Economia
del CIEF, 2002.
RAY, CH., TALBOT, H. (1999): “Rural telematics. The Information Society
and rural development”. En CRANG, M., CRANG, PH., MAY, J.: Virtual
Geographies bodies, space and relations. Londres: Routledge, pp. 149-163.
RETEVISIÓN: e-España 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. Informe anual sobre el
desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación
Retevisión Auna.
ROSZAK, Theodore: El culto a la información. Barcelona: Editorial Crítica, 1988.
SÁNCHEZ, M. Paloma et al: La Sociedad de la Información en España: e-España
2001.[en línea], [ref. de 2002]. Disponible en la World Wide Web: >www.
uam.es/iade>
SASSEN, S.: Cities in a World Economy. Londres: Pine Forge, 1994.
SEGUÍ PONS, J.M.: “Las redes de información como alternativa al aislamiento
regional. Las Islas Baleares”. Comunicación presentada a la XXI Reunión de
Estudios Regionales. Factores de desarrollo endógeno en regiones periféricas.
Ponencia II C : Parques tecnológicos, entorno territorial y política regional.
Vigo 15-17 Noviembre de 1995.
SEGUÍ PONS, J.M: “The Information Society and the creation of a new virtual
space. The scientific Ring of Catalonia (Spain)”. En: 28 the International
Geographical Congress (IGU), (The Hague, August 5-10, 1996), Commission
on Communication Networks and Telecommunications, 199?.
SERRA, Artur: “Tres claves para entender el fenómeno Internet”. La Factoría.
[en línea]. 1999, nº 8. Disponible en la World Wide Web: <http://www.
lafactoriaweb.com/default-2.htm>
SHALLIS, M.: El ídolo del silicio. La revolución de la informática y sus implicaciones
sociales. Barcelona: Salvat, 1986.
TELEFÓNICA: La Sociedad de la Información en España. Presente y perspectivas.
Madrid: Telefónica, 2000.
42
TERCEIRO, J.B.: La Sociedad Digital. Del homo sapiens al homo digitales.
Madrid: Alianza Editorial, 1996.
TOWNSEND, Anthony M.: “The Internet and the Rise of the New Network Cities,
1969-1999”. Environment and planning B: Planning and Design. 2001, vol.
28. p. 39-58. Disponible en la World Wide Web: < http://www.informationcity.
org/research/new-network-cities/townsend-epb-networkcities.pdf>
VELTZ, P.: Mundialización, ciudades y territorios. La economía archipiélago.
Barcelona: Ariel, 1999.
ZOOK, Matthew: “Old hierarchies or new works of centrality? Understanding the
global geography of the internet content market”. En: Conference on Cities in
the Global Information Society. (Newcastle, 1999).
43
Aproximación á metodoloxía
aplicada no marco do proxecto
SINDUR: Unidades de traballo
TIC Audit, Information Web
Audit, E-Inclusión e Info-Atlas
Francisco Xosé Armas Quintá
Xosé Carlos Macía Arce
Yolanda García Vázquez
Grupo de investigación GIS-T IDEGA
44
Aproximación á metodoloxía aplicada no
marco do proxecto SINDUR: Unidades de
traballo TIC Audit, Information Web
Audit, E-Inclusión e Info-Atlas
Francisco Xosé Armas Quintá
Xosé Carlos Macía Arce
Yolanda García Vázquez
Grupo de investigación GIS-T IDEGA
Universidade de Santiago de Compostela
1. O proxecto SINDUR
O proxecto SINDUR1 ten como finalidade estudiar os efectos e impactos da
Sociedade da Información sobre o desenvolvemento urbano en rexións periféricas,
co fin de valora-la calidade de vida e promove-la difusión das Tecnoloxías da
Información e da Comunicación como ferramentas de intervención social para facer
fronte ó fenómeno de exclusión socio-territorial coñecido como “Fenda Dixital”.
Trátase de investigar dende un punto de vista social as comunidades e territorios
desenganchados (apagados) na Sociedade da Información.
Dende o punto de vista metodolóxico o proxecto SINDUR desenvólvese a
partir de cinco unidades temáticas denominadas Módulos de Investigación, os cales
relaciónanse entre si. Estas unidades son: TIC Audit, Information Web Audit, EInclusión, Info-Atlas y SINDUR International.
A TIC Audit consiste na elaboración dunha Base de Datos e dun Sistema de
Indicadores Estatísticos para medir a través de técnicas de cuantificación a eficiencia
das inversións públicas na difusión da Sociedade da Información e na implantación
das Tecnoloxías da Información e a Comunicación. O desenvolvemento da TIC
Audit partiu inicialmente dos principios metodolóxicos propostos no manual de
Auditoría Urbana publicado por Eurostat-Unión Europea.
A Information Web Audit céntrase na localización e análise de toda a
información pública e privada existente nas Webs relativa ós aspectos sociais,
1 Proxecto SINDUR, “Sociedade da Información e Desenvolvemento Urbano Rexional.
Fundamentos teóricos e análise de impacto en rexións periféricas” (SEC 2002-01874),
financiado polo Ministerio de Educación y Ciencia.
45
empresariais, económicos, culturais e políticos. A súa análise pon en evidencia
as Debilidades, Ameazas, Fortalezas e Oportunidades da información electrónica
dispoñible en Internet nunha área piloto previamente seleccionada. Elabora unha
Base de Datos co contido e localización xeográfica de todas as páxinas Web.
E-Inclusión localiza o fenómeno coñecido como “Fenda Dixital”, é dicir,
grupos sociais e espacios excluídos o marxinados da Sociedade da Información e das
Tecnoloxías da Información e a Comunicación. Partindo de casos representativos
leva a cabo un estudio social pormenorizado acerca das necesidades, problemas e
posibles expectativas que poderían desenvolverse para enganchar e incluír ós grupos
sociais e espacios marxinados na Sociedade da Información. Elabora unha proposta
de intervención social para facer fronte á “Fenda Dixital” a partir da creación dun
entorno virtual dixital, multimedia e interactivo.
Info-Atlas consiste na elaboración dun Atlas da Sociedade da Información.
O traballo céntrase na cartografía temática e no desenvolvemento dun Sistema de
Información Xeográfica (SIX) a través da información facilitada polo resto das
unidades de traballo do proxecto SINDUR.
SINDUR-International é unha actividade paralela ás Unidades Temáticas de
investigación de SINDUR. Consiste na proxección internacional de SINDUR de
cara a desenvolver unha rede de universidades e investigadores coa masa crítica e
a sinerxia suficiente para acceder a convocatorias de proxectos de investigación da
Unión Europea.
Todas as unidades de investigación conxugan un enfoque interdisciplinar de
análise no cal participan especialistas de varias áreas de coñecemento e disciplinas
científicas como a Xeografía Humana, as Ciencias da Comunicación, o Traballo
Social, a Psicopedagoxía, a Historia Contemporánea e o Análise Xeográfico
Rexional. Este documento ten como finalidade presentar brevemente a metodoloxía
aplicada polo grupo de investigación GIS-T IDEGA en catro módulos ou unidades
de investigación concretas: TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e InfoAtlas.
2. TIC Audit
A unidade de investigación TIC Audit conforma un módulo moi interesante
que ten por obxecto valora-la presencia e o uso das tecnoloxías da información e a
comunicación en espacios concretos. Esta análise interésase tanto polas tecnoloxías
clásicas, como radio e televisión, como polas tecnoloxías actuais asociadas á
Sociedade da Información.
O traballo desta unidade iniciouse coa revisión de múltiples antecedentes,
relacionados sobre todo con informes estatísticos, interesados en coñece-la presencia
das Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación sobre o territorio. Todos
46
estes antecedentes serviron de base para confeccionar una enquisa propia que emana
do grupo de investigación GIS-T IDEGA e que engloba os seguintes apartados:
datos persoais, ordenador na casa, Internet na casa, ordenadores noutros lugares,
teléfono, televisión, radio, prensa e Infobrión.
Todo o proceso estivo marcado polo noso interese inicial en desenvolver
unha ferramenta eficaz de medición e valoración das tecnoloxías da información
e a comunicación nun territorio calquera, é dicir, un modelo de Auditoría TIC
exportable e con vocación para ser aplicado en realidades espaciais distintas. Como
grupo de investigación universitario entendíamos a necesidade de crear productos
tecnolóxicos transferibles á sociedade, evitando a investigación pechada e exclusiva
en espacios moi definidos.
Figura 1. CEIP de Pedrouzos (imaxe esquerda) e IES de Viceso (imaxe dereita) no Concello de Brión.
Fonte: Infobrión, 2004.
Como experiencia práctica, en abril de 2004 aplicamos a TIC Audit nos centros
de educación do Concello de Brión na provincia da Coruña (ver Figura 1). En total
realizáronse 305 enquisas que cubrían o 65% do alumnado deste concello galego.
Cada alumno foi interrogado sobre 42 cuestións relacionadas co coñecemento,
a tenencia e o uso das tecnoloxías da información e a comunicación, clásicas y
actuais. As enquisas foron deseñadas para cubri-lo ámbito familiar, de tal xeito
que a enquisa persoal dirixida a alumnos concretos encubría en realidade múltiples
aspectos orientados a coñece-la situación xeral nos seus respectivos fogares.
A enquisa valora cuestións moi variadas relacionadas coa tenencia do ordenador
e a conectividade a Internet nos fogares, os principais usos e aplicacións que realizan
os usuarios no fogar e fora do mesmo, a extensión da telefonía entre a poboación,
a entrada e participación dos usuarios en páxinas Web que actúan como referencias
locais en Internet, etc. Os datos recollidos aclaran a relación dunha comunidade
concreta coas Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación e constitúen
unha ferramenta decisiva para aplicar políticas ou programas de alfabetización
dixital, contemplar novas inversións, etc.
47
Figura 2. Tratamento estatístico da TIC Audit en SPSS. Fonte: GIS-T IDEGA, 2004.
A recollida de información deu paso a unha segunda fase de creación de bases
de datos en aplicacións informáticas especializadas, como Excel e SPSS (ver Figura
2). No caso concreto do Concello de Brión as bases de datos contabilizaron máis de
55.000 rexistros. Toda a información foi tratada minuciosamente, diferenciando os
datos máis representativos nunha serie de táboas e gráficos. Como mostra pódese
apreciar unha táboa coa distribución de ordenadores persoais no fogares do Concello
de Brión (ver Táboa 1) e unha figura que compara a porcentaxe de fogares conectados
a Internet entre o Concello de Brión e a vila de Ennis en Irlanda2 (Figura 3). Finalmente
toda a información seleccionada foi representada en Sistemas de Información
Xeográfica, cartografiando deste xeito a presencia das tecnoloxías da información e a
comunicación nun territorio concreto, neste caso no Concello de Brión.
2 Esta investigación internacional comparada entre Galicia e Irlanda responde a unha
iniciativa de tese doutoral que emana do propio proxecto SINDUR.
48
Táboa 1. Número de ordenadores por fogar no Concello de Brión.
Ordenadores por fogar no Concello de Brión
Frecuencia
Porcentaxe
Fogares con ordenador
218
71,5
1 Ordenador
169
55,4
2 Ordenadores
36
11,8
3 ou máis Ordenadores
13
4,3
Sen Ordenador
87
28,5
Figura 3. Fogares con conexión a Internet no Concello de Brión e na vila de Ennis (Irlanda).
100
Brión
Ennis
90
Fogares con conexión a Internet
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Fogares con Internet
Fogares sin Internet
3. Information Web Audit
A unidade de investigación “Information Web Audit” é unha auditoría da
producción de contidos en Internet, é dicir, un análise cuantitativo e cualitativo do
volume e a calidade das páxinas Web producidas nun espacio concreto que no caso
do proxecto SINDUR identificouse co Concello de Brión. A metodoloxía iniciouse
cunha revisión exhaustiva de tódolos antecedentes nacionais e internacionais
relacionados coa análise de páxinas Web. Evidentemente, esto non implica que o
grupo de investigación GIS-T IDEGA fora capaz de localizar e examinar todas as
referencias científicas que se ocupan de analizar a producción de páxinas e contidos
en Internet, non obstante, si se detectaron estudios interesantes que en certa maneira
serviron de base para dotar de maior credibilidade toda a metodoloxía proposta
polos investigadores do GIS-T IDEGA. É importante lembrar que a metodoloxía
aplicada para realizar a Information Web Audit responde a un traballo de equipo do
49
grupo de investigación GIS-T IDEGA no marco do proxecto SINDUR, con algunha
colaboración puntual do grupo Novos Medios3.
O propio grupo de investigación GIS-T IDEGA publicou como capítulo de
libro un informe moi completo sobre a calidade das páxinas Web da administración
pública local nos 18 concellos principais do Eixo Atlántico. Este estudio coñécese
como Sociedade do Coñecemento e Novas Tecnoloxías da Información no Eixo
Atlántico e foi presentado no ano 2004 en Ourense coincidindo coa celebración dos
Segundos Estudios Estratéxicos do Eixo Atlántico4. Para realizar a análise deseñouse
unha base de datos con múltiples variables, coa finalidade de poder sintetizar de xeito
estatístico a estructura, os elementos de comunicación, as transaccións interactivas
e os contidos de calquera páxina Web.
No caso concreto do proxecto SINDUR, o primeiro paso da análise centrouse
en localiza-las páxinas Web producidas no Concello de Brión. Con este fin,
realizouse unha busca exhaustiva por palabras chave asociadas á toponimia local
no principal buscador mundial, é dicir, en Google. A localización das páxinas Web
deu inicio a unha análise cuantitativa na cal reflectíanse de xeito pormenorizado
os principais aspectos técnicos de cada páxina Web en función dos seus contidos e
prestacións. Toda a información verteuse sobre unha gran base de datos composta
por 68 variables. Estas variables foron agrupadas en seis grandes grupos: identidade,
arquitectura, difusión, contidos, comunicación e interactividade. A continuación
levouse a cabo un tratamento estatístico con programas especializados, como SPSS
e similares. A análise cuantitativa formalizouse coa representación dos datos máis
significativos en táboas e gráficos. Na figura 4 pódese apreciar a producción de
páxinas Web nas comarcas galegas de Santiago de Compostela e Tabeirós-Terra de
Montes no primeiro semestre do ano 2005. En total, no Concello de Brión existe
unha producción de 0,3 páxinas Web por cada 1000 habitantes.
3 Grupo de investigación da Universidade de Santiago de Compostela vinculado á Facultade
de Ciencias da Comunicación.
4 FERRÁS SEXTO, Carlos; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco
Xosé; SANTOMIL MOSQUERA, David. “Sociedade do Coñecemento e Novas
Tecnoloxías da Información no Eixo Atlántico” en Segundos Estudios Estratéxicos do
Eixo Atlántico. Ourense: Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular, 2005, pp. 391-430.
50
Figura 4. Producción de páxinas Web nas comarcas galegas de Santiago de Compostela e
Tabeirós-Terra de Montes.
Fonte: Proxecto de tese de doutoramento de Carlos Macía, unha investigación dirixida polo
Doutor Ferrás Sexto no marco do proxecto SINDUR, 2005.
Existen aspectos que non son traballados pola análise cuantitativa, sobre todo
os relacionados cos contidos, é dicir, qué información concreta recóllese na Web
e cómo se interrelacionan entre si as distintas seccións da páxina formando unha
unidade homoxénea. Estes aspectos cualitativos, combinados co estudio detallado
das variables propostas na análise cuantitativa, definen e completan a validez e a
calidade das páxinas Web nun territorio concreto, neste caso no Concello de Brión.
4. E-Inclusión
A unidade de traballo E-Inclusión deseña e dirixe Infobrion.com como un
portal interactivo multimedia que impulsa a creación dunha comunidade virtual
nun pequeno municipio rural de 7.000 habitantes localizado na periferia da cidade
de Santiago de Compostela, concretamente no Concello de Brión. Infobrion.com
exerce un papel dinamizador na comunidade local dando moita importancia á
formación de capital humano local. A investigación dos impactos da telemática
51
na comunidade e institucións de Brión ofrecen a posibilidade de analizar o medio
rural do futuro nunha rexión periférica como é Galicia. Infobrion.com nace no ano
2002 como iniciativa do grupo de investigación GIS-T IDEGA da Universidade
de Santiago de Compostela en colaboración co Concello de Brión, o Centro de
Educación Infantil e Primaria de Pedrouzos e o Instituto de Educación Secundaria
de Viceso, ambos emprazados no propio Concello de Brión. Institucionalmente,
esta colaboración concrétase en dous Convenios Marco firmados polo Reitor da
Universidade de Santiago, o Alcalde do Concello de Brión e o Conselleiro de
Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia.
Infobrion.com concíbese como unha estratexia de intervención social para
vence-la “Fenda Dixital”. Pretende impulsa-lo desenvolvemento social, económico
e cultural no Concello de Brión a partir da difusión das novas Tecnoloxías da
Información e Comunicación (TIC). Pretende impulsa-la recuperación da memoria
histórica e a revalorización da cultura popular no contexto da Sociedade da
Información e para isto www.infobrion.com impulsa a creación dunha comunidade
virtual local, promovendo o uso e difusión das TIC como ferramentas e canles
de coñecemento, información e aprendizaxe. Infobrion.com ten como obxectivo
principal crear un espacio de comunicación e aprendizaxe que motive e atraia a
atención dos veciños e veciñas do Concello de Brión. A posta en funcionamento
de www.infobrion.com implica o deseño, arquitectura, programación, promoción
e dinamización social dun portal web multimedia e interactivo para promover a
E-Inclusión e o desenvolvemento social e comunitario local a partir da creación
dun entorno virtual de comunicación en base ós seguintes programas marco de
intervención: Brión Folk Project, Cibereducación e Inmersión na Sociedade da
Información.
Brión Folk Project é un programa de actuación para impulsa-lo desenvolvemento
local que pretende promover a investigación da cultura popular e da xeografía
humana de Brión, a partir das contribucións e traballo da propia comunidade. Consta
de tres arquivos de imaxes, sons e vídeos, onde se recolle material relacionado coas
persoas octoxenarias, as tradicións, o deporte, as costumes, os hábitos de vida, as
historias de personaxes célebres, a paisaxe física e humana, as festas e a música
popular, as viaxes dos veciños, etc. (ver Figura 5). Brión Folk Project promove a
formación e educación dentro da propia comunidade. Configúrase como un promotor
de iniciativas de emprego na propia comunidade local, xerando un ambiente de
economía cultural. Intenta abarcar o traballo voluntario das organizacións civís
existentes no concello, como a banda de música, o grupo de recursos medioambientais,
asociacións culturais, parroquiais, etc. Brión Folk Project impulsa a organización da
sociedade civil local e promove o desenvolvemento social e comunitario a partir
da posta en valor dos recursos que ofrece a Sociedade da Información e as novas
Tecnoloxías da Información e da Comunicación (TIC).
52
Figura 5. Infobrion.com. Menú de Brion Folk Project.
Fonte: GIS-T IDEGA, 2004.
Cibereducación é un programa que pretende impulsar nos centros de ensino
primaria e secundaria do Concello de Brión un entorno virtual que chegue a
promover o uso das Tecnoloxías da Información e Comunicación (TIC), que motive á
comunidade escolar, profesores, alumnos, e pais e nais de alumnos, a elaborar materiais
informacionais para dito entorno virtual. Pretende desenvolver a comunidade escolar
e que cada un dos seus membros poda atopar información de interese no portal de
www.infobrion.com. Dito portal web ofrece información continua e actualizada sobre
as actividades da escola e o instituto acerca do traballo diario que desenvolven os
profesores, alumnos e a comunidade escolar no seu conxunto. Ofrece recursos dixitais
con imaxes reais, documentos de interese pedagóxico, opinións, información de
actividades, foros de debate, etc. Infobrion.com xera contidos didácticos en formato
dixital a partir do propio traballo das comunidades escolares (alumnos, profesores,
pais e nais de alumnos). Infobrion.com dispón dun sistema de xestión editorial que
permite que a propia comunidade edite na rede os seus propios traballos, xere as súas
noticias, formule os seus foros, etc.
Inmersión na Sociedade da Información é un programa complementario de
Brión Folk Project e Cibereducación enmarcado enwww.infobrion.com. Conforma
unha estratexia de intervención socio-económica para vence-la “Fenda Dixital” e
53
conseguir que o Concello de Brión sexa un espacio con visibilidade na Internet,
e que tódolos seus veciños poidan acceder ó emprego das novas Tecnoloxías da
Información e Comunicación (TIC). Ofrece recursos específicos de información
sobre o propio concello relativos á súa xeografía humana, como poden ser guías de
recursos de todo tipo, culturais, turísticos, de actividades empresariais, etc. Impulsa
a práctica do correo electrónico a través da creación dun Mercadiño Virtual de
compra, venda e intercambio de productos e bens ou servicios en xeral da propia
comunidade local. Promove e ofrece servicios de correo electrónico asociados a
www.infobrion.com entre os escolares e os veciños en xeral. Tamén impulsa a
creación dun xornal dixital de noticias locais administrado pola propia comunidade
e o desenvolvemento dun espacio popular de opinión e debate a través de foros
enquisas e chats.
O entorno virtual de Infobrion.com complétase coa oferta de servicios
informacionais á comunidade local e a sociedade en xeral a través da creación
dun arquivo en versións virtual e real especializado en cultura popular e recursos
didácticos, ademais de servicios de axenda, noticias, hemeroteca e buscador de
recursos no propio sistema virtual.
En síntese, Infobrion.com concíbese como un servicio de comunicación dixital
que promove o uso das novas tecnoloxías no concello rural de Brión a partir da
revalorización da cultura popular e da historia local como recursos educativos ó
servicio da comunidade escolar e da sociedade local en xeral. Infobrion.com fomenta
a alfabetización dixital a partir dunha estratexia de planeación participativa e traballo
directo coa comunidade local. Infobrion.com é unha experiencia homologable que
pode reproducirse noutros concellos ou rexións desenganchados da Sociedade da
Información.
5. Info-Atlas
O Atlas da Sociedade da Información elaborado no Concello de Brión, conforma
a unidade InfoAtlas do proxecto SINDUR. O obxectivo principal de InfoAtlas é
deseñar unha ferramenta de auditoría territorial co fin de coñece-la difusión das
tecnoloxías da información e comunicación, así como a implantación da Sociedade
da Información no concello piloto de Brión. Esta ferramenta de auditoría territorial
deseñouse coa particularidade de ser aplicable en calquera outro ámbito territorial,
permite coñecer ás administracións públicas cal é o grado de difusión das tecnoloxías
da información e comunicación, e dirixi-los esforzos cara os espacios máis apagados
na Sociedade da Información. A este respecto pódense levar a cabo programas de
alfabetización dixital, axudas económicas para a adquisición de equipamento TIC,
ou ben a creación de contidos en ámbitos virtuais que motiven e atraian á poboación
local cara a utilización das tecnoloxías da información e comunicación.
InfoAtlas toma datos das unidades de investigación do proxecto SINDUR.
54
No caso concreto do Atlas da Sociedade da Información do Concello de Brión,
elaborouse mediante un sistema de información xeográfico (ver figura 6) a partir
dos datos facilitados polas unidades de investigación TIC Audit e E-Inclusión. Non
se tivo en conta a unidade de investigación Information Web Audit debido á escasa
producción de sitios Web no Concello de Brión.
Os primeiros pasos remóntanse á recompilación de datos a partir da realización
de 305 enquisas nos centros de ensino de Brión (CEIP de Pedrouzos e IES de Esparís).
No modelo de enquisa incluíronse múltiples aspectos relacionados co equipamento
TIC nos fogares (ordenador, conexión a Internet, motivos de acceso á Rede, etc.),
e outros medios de información e comunicación (radio, televisores, xornais), así
como o grao de utilización das tecnoloxías da información e comunicación por
parte dos membros da unidade familiar (ver figura 7). A base de datos resultante
despois do baleirado da información, ascendeu a 55.000 rexistros.
Figura 6. Volcado de datos no Sisema de Información Xeográfico.
Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.
55
Por outra banda, InfoAtlas tomou datos proporcionados polo entorno Web
www.infobrion.com, un portal interactivo multimedia que se creou para vencela Fenda Dixital no Concello de Brión. Co fin de avalia-la distribución espacial
dos contidos xerados por InfoBrion, elaborouse unha base de datos que ascendeu
a uns 8.000 campos e que posteriormente se verteron nun sistema de información
xeográfica. Nesta base de datos recolléronse todos os elementos que caracterizan
a cada reportaxe, así como todas as localidades ás que fan referencia; deste xeito
para cada reportaxe obtivéronse datos do autor ou autores da mesma, o número de
recursos dixitais asociados diferenciando entre imaxes, sons, vídeos, arquivos PDF,
Power Point e outros tipos de arquivos, así como datos acerca das seccións ás que
pertencen dentro do entorno Web InfoBrion.com. Dividimos os datos recompilados
a partir de InfoBrion en dous bloques, de acordo coas seccións nas que se divide
a Web. Por unha banda, os datos procedentes da sección Brión Folk Project, nos
que se inclúen todas as reportaxes e recursos dixitais relacionados coa paisaxe e a
vida cotiá no concello, a arquitectura, a cultura popular, a música, as actividades
deportivas e as festas (ver figura 8). Por outra banda, diferenciamos os datos
procedentes da plataforma de Cibereducación, nos que se engloban as reportaxes e
recursos dixitais dos centros educativos do Concello de Brión; o CEIP de Pedrouzos
e o IES de Esparís.
56
Figura 7. Usuarios de Internet no fogar. Concello de Brión.
Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.
57
Figura 8. Sección Brion Folk Project. Mapa de recursos dixitais totais. Concello de Brión.
Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.
58
Unha vez obtidos os datos de ambos bloques, vertéronse nun sistema de
información xeográfica, asignándolle a cada reportaxe cos seus recursos dixitais
asociados, o asentamento ó cal facía referencia. En moitos casos, as reportaxes
facían alusión a varios asentamentos á vez; nestes casos a reportaxe en cuestión foi
asociada a cada un dos asentamentos implicados. Como resultado obtivéronse mapas
temáticos onde se representan espacialmente os contidos xerados por InfoBrion,
tanto da sección Brión Folk Project como da plataforma de Cibereducación. Entre
os mapas xerados, citar as reportaxes por asentamento vinculados á sección de
música e sons, festas, arquitectura, paisaxes, os nosos maiores etc. Do mesmo xeito,
tamén se representaron os recursos de imaxe, son, vídeo, e outros asociados a cada
asentamento. A representación dos contidos de InfoBrion reflicte as parroquias e
asentamentos que xeran máis información de interese para a comunidade virtual,
dando lugar a espacios máis ou menos destacados en dita comunidade. Dado que
os contidos nestas redes virtuais son de crucial interese para favorece-la difusión
das tecnoloxías da información e comunicación e vence-la Fenda Dixital, esta
ferramenta de representación espacial pode axudar a dirixi-los esforzos para crear
contidos que motiven e atraian ós cidadáns que residan nos espacios máis apagados
na producción de contidos.
InfoAtlas xerou arredor de 60 mapas relacionados tanto co equipamento TIC nos
fogares e a súa utilización por parte das familias entrevistadas, como coa produción
de contidos de www.infobrion.com. Representáronse a nivel de asentamentos a
media de ordenadores no fogar e a súa antigüidade media, os usuarios de ordenador
no fogar, os usuarios de Internet no fogar e fóra del, as persoas por fogar que coñecen
e entraron algunha vez en InfoBrion, a media de televisores no fogar e as persoas
que teñen acceso a ela, a media de radios no fogar, etc; todos eles para reflectir cal é
o equipamento TIC nos fogares e a súa utilización no concello de Brión. Por outro
lado, vinculados ós contidos producidos polo entorno Web www.infobrion.com,
representáronse tamén a nivel de asentamentos, os recursos dixitais totais xerados
por InfoBrion, diferenciando entre os recursos de imaxe, sons, vídeos, arquivos
PDF, Power Point e outros; as reportaxes por asentamento que teñen relación coa
cultura popular, a paisaxe, as festas e tradicións, a música, o deporte, os nosos
maiores, etc. Nestes mapas temáticos reflíctese a distribución espacial dos contidos
xerados por InfoBrion a nivel de asentamento, co que se pode avaliar cales son os
espazos do concello de Brión más apagados tanto no equipamento TIC nos fogares
e a súa utilización, como na produción de información co fin de motivar e fomentar
a utilización das tecnoloxías da información e comunicación.
59
6. Bibliografía
CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance 2.0. Londres: Texere, 2001.
CASTELLS, Manuel: La Era de la Información. Tomo I y II. Madrid: Alianza,
2000.
DEHESA, de la Guillermo: Comprender la Globalización. Madrid: Alianza
Editorial, 2000.
DODGE, Martin; KITCHIN, Rob: Mapping Cyberspace. Londres: Routledge,
2000.
FERRÁS SEXTO, Carlos (coord.).: Internet e Educación. Santiago de Compostela:
IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela, 2004.
FERRÁS SEXTO, Carlos. “Globalización, sociedad de la información y desarrollo
socio-territorial. Apuntes para una reflexión crítica”. En: Territorio, Globalizaça
o e Trajectórias de Desenvolvimento. Coimbra: Centro de Estudos Geográficos,
Universidade de Coimbra, 2002. p. 23-44.
FERRÁS SEXTO, Carlos; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ,
Francisco Xosé; SANTOMIL MOSQUERA, David. “Sociedade do
Coñecemento e Novas Tecnoloxías da Información no Eixo Atlántico” en
Segundos Estudios Estratéxicos do Eixo Atlántico. Ourense: Eixo Atlántico do
Noroeste Peninsular, 2005, pp. 391-430.
FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE, Xosé
Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé. “Metodología de intervención
para vencer la Brecha Digital. La experiencia de www.infobrion.com.” Scripta
Nova. Revista electrónica de geografía y ciencias sociales. [en línea]. Vol. VI,
núm. 170. 1 de agosto de 2004. Disponible en Internet: http://www.ub.es/geocrit/
sn/sn-170-72.htm
FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE,
Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé. “Novas tecnoloxías e
desenvolvemento rural. Unha experiencia no concello de Brión (Galicia)”.
Ponencia presentada no II Congreso Internacional de Investigación e
Desenvolvemento Socio-cultural. Paredes de Coura, 28-30 de outubro de 2004.
(Pendente de publicar).
FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE,
Xosé Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Patricia. “El territorio como mercancía.
Fundamentos teóricos y metodológicos del marketing territorial”. Revista de
Desenvolvimento Econômico. 2001, nº 5, p. 67-78.
FERRÁS SEXTO, Carlos. Ciudad dispersa, aldea virtual y revolución tecnológica.
Scripta Nova (en línea). 2000, nº 68. Disponible en la World Wide Web: http://
www.ub.es/geocrit/sn-69-68.htm
60
FERRÁS SEXTO, Carlos. La ciudad dispersa y las aldeas virtuales. Los estudios
geográficos y el retorno a la cultura. En AGE: El territorio y su imagen, V. II,
Malaga, 1999.
FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2001. Informe anual sobre el
desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación
Retevisión, 2001.
FUNDACIÓN AUNA. eEspaña 2002. Informe anual sobre el desarrollo de la
Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Auna, 2002.
FUNDACIÓN AUNA. eEspaña 2003. Informe anual sobre el desarrollo de la
Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Auna, 2003.
FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2004. Informe anual sobre el
desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación
Retevisión, 2004.
FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2005. Informe anual sobre el
desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación
Retevisión, 2005.
KELLERMAN, Aharon: “It’s not only what you inform-it’s also where you do it;
The location of production, consumption and contents of web information”.
Taub Urban Reserch Centre [en línea]. Universidad de Nueva York, 2000.
Disponible en la World Wide Web: <http://www.informationcity.org/research/
kellerman-inform/location-web-info.pdf>
61
The Information Society in
Germany: A case study of the
“dortmund-project” in Dortmund, Germany.
Martin Scheer
The Information Society in Germany:
A case study of the “dortmund-project” in
Dortmund, Germany.
Martin Scheer
International School of Management
Dortmund
Introduction: Changes to regional economic structures by new
investments and projects
The rise of the Information Society introduces major changes to regional
economic structures, and the evolution of new investments and projects have
widespread effects on regional development. In the paper presented, major changes
to the regional perception and economic base of the region of Dortmund, Germany,
will be presented. In Dortmund, Germany, one of the most ambitious current projects
of restructuring of traditional industrial sites into new economic progressive areas
in Germany is on the way of realisation, the ‘dortmund-project’. The paper will in
a first part try to examine the changes to urban space, the relationships of power, as
well as to rise some questions on the instrumentality of space. The second part will
give an overview on the project itself, with the major changes to the urban as well
as economic structure to Dortmund.
1. Relationships of power and the production of space
The interconnections of space and society are one of the major concerns of the
work of Manuel Castells. That social characteristics and tendencies in societies will
introduce their own special forms and expressions.
‘Space is not a “reflection of society”, it is society … Therefore, spatial forms
[…] will be produced, as all other objects are, by human action. They will express and
perform the interests of the dominant class according to a given mode of production
and to a specific mode of development. They will express and implement the power
relationships of the state in an historically defined society. They will be realised
and shaped by the process of gender domination and by state-enforced family life.
At the same time, spatial forms will be earmarked by the resistance from exploited
classes, from expressed subjects, and from dominated women. And the work of
such a contradictory historical process on the space will be accomplished on an
63
already inherited spatial form, the product of former history and the support of new
interests, projects, protests, and dreams.’ (Castells 1983: 4)
As Harvey pointed out, ‘Capital represents itself in the form of a physical
landscape created in its own image.’ (Harvey 1978: 124) Considering now the
cultural, the local and regional capital in form of history, culture, and heritage,
what expression on space can be perceived? Is it then possible to say that cultural
capital represents itself in the form of a cultural landscape, in the different forms
of expressions of regionality in the landscape? Therefore it should be possible to
connect different local and regional cultures to different forms of expressions in
space and in the built environment. This leads to the question of presentation of
cultural distinctiveness and uniqueness by new symbols. The emerging leading
questions of this paper therefore will be the evaluation of the chosen case study,
the ‘dortmund-project’, an the question for its urban and regional impact, its
consequences and implications on structural social and cultural changes throughout
the city and the region, as well as considerations on social, cultural, and economic
benefits and risks of this project. The considerations and findings of this research
shall be treated afterwards in comparison with other projects in order to analyse and
investigate their importance as ‘vehicles of collective social memory and mediators
of cultural identity.’ (Harvey 2002: 231)
2. Urban space, representation, and instrumentality of space
Space as a symbolic representative of social and cultural flows is successively
gaining importance. Important current themes of investigations discuss the spatial
formation of urban identity, the city as a “synthesis totality”, as well as the loss of
coherence or legibility of the city. The first art of this paper already has mentioned
the importance and relevance of cultural productions and cultural representations
of urban space. “Space has become an increasingly irrepressible metaphor in
contemporary cultural and critical theorising and a point of convergence for the
work emerging from the disciplinary meltdown of the humanities and, to a lesser
extent, of the social sciences.” (Balshaw and Kennedy, 2000: 1)
The theoretical contributions concerning topics of representation of urban and
regional reality, of current aspects of social and cultural life, also rises the question
for the instrumentalisation as well as for the instrumentality of space and regional
cultures. What item, fact or process of regional culture shall be presented, and
how takes the realisation of this representation place? Dealing with the purpose
and intention of the realisation of socio-cultural projects, different sets of questions
emerges, treating the materialisation of cultural identities. Asking for the purpose
of the construction or realisation of a special project, it is necessary to discuss and
analyse the different purposes, the aims, intentions and goals of the realisation. The
question for the construction of space, or for the purpose of the construction of
64
space, is unmistakably connected with its composition, with the different uses and
elements it shall provide. Which social class or group decides about the different
contents and uses? Possible answers to the questions serve for a first approximation
to explain existing relationships of power and their representation in the built
environment. Consequently, asking for the purpose of representation of different
cultural phenomena, possible answers are directed towards the instrumentality of
space. Beside certain purposes of representation, beside the instrumental use of
what is represented, constructed space also embodies a great variety of signification
and meanings. “To approach space as a social product, though, prompts fresh
consideration of the instrumentality of space as a register not only of built forms
but also of embedded ideologies. This entails a demystifying of space as natural
and transparent so that it is understood as a social entity with particular, localised
meanings.” (Balshaw and Kennedy 2000: 2) In this sense, not only becomes space
a social product, but also represents and intensifies the more and more existing
power relationships of culture, politics, economics and others. The question again
persists what social group uses spatial representation for what kind of purpose.
But considering that space also inherits the representation of a certain purpose,
it is therefore possible to speak of a ‘instrumentalisation’ as well as a certain
‘instrumentality of space’, in the sense that space represents a special meaning
and intention. Theoretically, these considerations are also represented in various
scientific contributions of Michel Foucault, Henri Lefebvre, Edward Soja, David
Harvey and others.
As one intention it seems accurate to state that built environment and space are
always constructed for a certain purpose. One interpretation leads to the assumption
that built heritage should primarily legitimate and foster the power and influence of
just that social or political class or group that introduced its realisation. Choosing the
example of representative buildings and the heritage industry in England, Hewison
(1987: 55) speaks of a ‘self-perpetuating society’ in order to explain the tendencies
of legitimisation of power by traditional élitist dominance of social stratification.
Considering presentation and use of heritage, it is therefore possible to state that
‘[I]n terms of legitimisation, such heritage could be interpreted as one means of
perpetuating élitist control and power, if not always with conscious intent.’ (Graham,
Ashworth and Tunbridge 2000: 42) The fact that on the one side the middle class
is the main consumer of heritage (Graham, Ashworth and Tunbridge 2000), but
that on the other side construction, conception and realisation of representative
heritage depends in general on the ruling social and political classes, still increases
the impression of ‘perpetuating élitist power and control’ by built heritage.
65
3. The case of the ‘dortmund-project’ in Dortmund, Germany
Over the past decades, Dortmund and the region of Northrhine Westfalia have
been one of the ‘heartlands’ of industrial Germany. Marked by a history of about
160 years of industrialization, the region of Dortmund, Germany, was widely known
for its coal and mining industry. With the decline of the leading industries in that
region, alternatives were sought in order to rejuvenate the regional economy and to
improve the general regional situation marked by intensive loss of population, jobs,
and investments.
In this situation of decline, various measures were taken and introduced to
attract new economies and enterprises to the region, mainly for the emerging New
Economy. The ‘dortmund-project’ now focuses exactly on that development of the
Information Society and the New Economy in the region of Dortmund. The project
was initiated in 1999 by the city of Dortmund, the consulting firm McKinsey &
Company, and about 80 private investors in the Dortmund region. The aim of the
project was to create a new pole of attractiveness for companies of the Information
Society. The abundant use of public-private partnerships intensifies the effort of
both the public as the private sector. Over the past years, intensive changes into
the economic structure of the city and the region have been introduced. Currently,
Dortmund is one of the fastest growing technology cities in Germany, with the
‘dortmund-project’ being the most prestigious and complete project which illustrates
this economic as well as cultural change.
The financial amount of the project is estimated to reach nearly EUR 500 million.
The range of concerns and intentions of the project varies from the localization of
new industries, training and research institutions, logistics and telecommunication
enterprises to introduce rising job possibilities in the IT sector to substantial
investments into the urban leisure structure. In this context, the project ‘Phoenix’
will be the most important, with the connection of an artificial lake on a former
industrial site, combined with new housing and commercial areas. The investments
into commercial, residential and recreational facilities shall improve the quality of
life and attract new start-up companies and innovative new population.
With 10,000 software companies employing more than 100,000 people,
the Rhine-Ruhr Region is Germany’s hub for information and communication
technology. Dynamic IT companies now dominate the city that was, a decade
ago, dominated by the coal, steel and beer industries. Almost 700,000 companies
are located in the larger Rhine-Ruhr Region. They produce more than 25% of
Germany’s gross national product (the ideal launch pad for the e-solutions of
tomorrow). Dortmund therefore is situated in the heart of a region that has Europe’s
greatest density of universities and research institutions, with the largest and most
renowned department in computer science in Germany. Dortmund itself has 25
scientific institutes for the study of software and IT. Consequently, Dortmund is
Germany’s nucleus for training IT talents.
66
Jointly, the University of Dortmund and Technical University offer the broadest
selection of IT courses in Germany. At present, approximately 6,300 students are
enrolled in IT-related degree programs offered by these institutions. In November
2001, the IT-Center Dortmund, erected and financed by the dortmund-project, opened
its doors for business. With support of the federal state of North-Rhine Westphalia,
as well as the City of Dortmund and its universities and the local Chamber of
Commerce, the IT-Center currently trains more than 60 future IT professionals.
Additional support was given by several Dortmund-based companies that have
established special scholarships. By 2010, the IT-Center expects to have graduated
4,000 highly specialized professionals. The project team plans to continuously
expand and upgrade educational opportunities in information technology in order
to keep pace with the growing demand for IT-related services. (see http://www.
dprtmund-project.de)
As indicated on the website of the project, the ‘dortmund-project’ follows six
major intentions:
1. To set up new anchor industries in Dortmund: information technology, ecommerce, microsystem engineering and e-logistics
2. To strengthen companies resident in Dortmund
3. To expand training programmes, skills upgrading schemes and R&D of an
international standard
4. To turn the City of Dortmund into a modern business city with a high quality
of life and unrivalled leisure amenities
5. To expedite planning and approval procedures: one-stop shopping for start-up
and/or relocating companies
6. To substantially boost the level of employment. (Source: www.dortmundproject.de)
The ‘dortmund project’ therefore tries to intensify the evolution of the city
towards the new requirements of the Information Society, to support the start-up of
new enterprises, the relocation of foreign companies and the growth of established
core sectors by a number of different initiatives.
67
Photo 1: Location of the lake ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’
Source: http://www.phoenix-see.de
The following three photos shall provide an overview on the extension
and physical dimensions of the lake ‘Phönix’ within the project. The first photo
illustrates the location of the lake ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’,
while the second photo shows the current status of the project ‘Phönix’ on the old
industrial site of ‘Hörde’
Photo 2: Current status of the project ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’
Source: http://www.phoenix-see.de
68
The third photo shows a forecast on the lake ‘Phönix’ after realisation, which is
estimated to happen by 2010. An urban area on a 240 acre (97 ha) site is formed by
a central urban lake, Lake Phoenix. Sites for offices and service company, leisureoriented use, hotels and catering, as well as for lakeside homes will be developed
around this lake in Hoerde, a Dortmund suburb.
Photo 3: Forecast on the lake ‘Phönix’ after realisation
Source: http://www.phoenixdortmund.de/de/leben/
4. Findings and Conclusions
The ‘dortmund-project’ is one of the most ambitious projects of structural
regional changes in Germany. Beside infra structural changes to the urban structure,
a wide range of initiatives have been started in order to promote a transformation
of the local and regional economic base. During this process of transformation, it
will be of rising interest, if once the ‘dortmund-project’ may function as ‘vehicle
of collective social memory and mediators of cultural identity’ (Harvey 2002: 231).
The current status of the model indicates that it may serve as a mediator for economic
and cultural change within a region and that it can accelerate the transformation of
the economic structure of the region towards information technology and society.
69
5. Bibliography
Agnew, J.; Corbridge, S. (1995): Mastering Space. Hegemony, Territory and
International Political Economy. London.
Albrow, M.; King, E. (Ed.) (1990): Globalization, Knowledge and Society. London:
Sage.
Amin, A. and N. Thrift, Globalization, socio-economics and territoriality. In: Lee,
Roger and Jane Wills (Eds.) (1997): Geographies of economies. London, p.
147-157.
Castells, M. (1989): The International City: Information Technology, Economic
Restructuring, and the Urban Regional Process. Oxford.
Harvey, D. (1993): From space to place and back again. In: Bird, John et al. (Ed.).
Mapping the futures: local cultures, global change. London, p. 3-29.
Hepworth, M. E. (1989): Geography of the Information Economy. London.
Soja, E. W. (1989): Postmodern Geographies. The Reassertion of Space in Critical
Social Theory. London.
70
A Sociedade de Informação em
Portugal. A evolução da presença
das freguesias açorianas na WWW
entre 1999 e 2005
João Sarmento
72
A Sociedade de Informação em Portugal.
A evolução da presença das freguesias
açorianas na WWW entre 1999 e 2005
João Sarmento
Departamento de Geografia, Instituto de Ciências Sociais
Universidade do Minho
Em Portugal, apenas 35% da população entre os 25 e os 34 anos, e 17% entre os
35 e os 54 anos, concluiu o ensino secundário (metade e um quarto respectivamente
da média dos países da OCDE). Ao mesmo tempo, o país regista cerca de 58% da
produtividade europeia e 46,5 % da dos Estados Unidos, sendo que apenas 0,6% do
Produto Interno Bruto (PIB) é aplicado em Investigação e Desenvolvimento (I&D)
– o último lugar da União Europeia (EU) a 15. Estes resultados, aos que se pode
adicionar o reduzido número de patentes concedidas a residentes ou as diminutas
receitas de royalties e direitos de autor, enquadram o panorama no qual a sociedade
de informação, e nomeadamente o desenvolvimento das novas tecnologias se está a
processar em Portugal. Este artigo pretende contextualizar o desenvolvimento das
novas tecnologias em Portugal, e mais especificamente analisar a forma como a
administração pública nos Açores, ao nível das juntas de freguesia, está a interagir
com as tecnologias de informação, nomeadamente na construção de web sites, no
período entre 1999 e 2005.
1. As Novas Tecnologias no contexto Europeu e Nacional
O uso de redes de telecomunicações pelo sector público tem uma longa
história. No entanto, só recentemente é que se registou uma explosão tal neste
sector, que hoje em dia é inconcebível perceber esta dimensão sem a compreensão
das novas tecnologias a ela associada. A uma escala mais alargada, e neste domínio,
a União Europeia lançou a iniciativa eEurope em 1999, que procurava acelerar o
uso das tecnologias de informação por todos os Estados membros e desenvolver as
competências dos cidadãos nesta área. Este projecto era ambicioso, pretendendo
transformar o uso da Internet num bem de primeira necessidade. Seguiu-se a
iniciativa eEurope20021, que tinha como objectivo principal a liderança mundial
da Europa na “Economia da Informação e Conhecimento”. No Plano de Acção
eEurope20052, a banda larga tornou-se igualmente um objectivo fundamental das
1
Documento eEurope2002 disponível em http://europa.eu.int/information_society/
eeurope/2002/action_plan/pdf/actionplan_pt.pdf.
2 Documento eEurope2005 disponível em http://europa.eu.int/information_society/
73
orientações definidas pela UE para a Sociedade de Informação, agora assentes
numa estratégia de mobilização da procura para novos serviços, nomeadamente nos
domínios da administração pública, saúde, aprendizagem e negócios electrónicos,
e de expansão da oferta de infra-estruturas e equipamentos de acesso, incluindo
telemóveis, televisão e computadores pessoais. Apesar de toda uma série de
iniciativas, programas e medidas, a UE ficou muito aquém das metas estabelecidas
pela Estratégia de Lisboa.
Na nova iniciativa i20103, desenhada para o período pós-2005, é destacada
a importância dos conteúdos multimédia. O conhecimento e a inovação foram
definidos como grandes motores do crescimento sustentado, sendo mesmo a chave
do desenvolvimento da Sociedade de Informação de forma inclusiva, baseada na
utilização generalizada das Tecnologias de Informação e Comunicação nos serviços
públicos, nas empresas e nos agregados familiares.
Em Portugal, a Sociedade de Informação (SI) (só) foi definida como um
“sector de intervenção transversal e prioritário” no programa do XIII Governo
Constitucional, no período entre 1995 e 1999. Após alguns desenvolvimentos,
como sejam a elaboração de legislação sobre a Sociedade de Informação, a criação
da Missão para a Sociedade de Informação e a publicação do Livro Verde para a
Sociedade de Informação, foi possível estabelecer linhas de acção. Desta forma, a
promoção da massificação da SI e o combate à info-exclusão, a criação de Regiões e
Cidades Digitais, a promoção da Economia Digital, e a Modernização do Estado na
SI, foram adoptadas como vitais para a implementação sustentada de uma sociedade
de informação e do conhecimento em Portugal. Presentemente, no âmbito do Plano
Tecnológico do XVII governo4, e mais especificamente na iniciativa Ligar Portugal,
entre os objectivos delineados está o “assegurar a transparência da Administração
Pública em todos os seus actos, e a simplicidade e eficiência das suas relações
com cidadãos e empresas”. Apesar do conjunto de boas intenções, são escassas as
medidas concretas para atingir os objectivos.
Em 2004, cerca de 25% dos portugueses utilizavam regularmente a Internet (i.e.,
pelo menos uma vez por semana), sendo que apenas 17% dos agregados familiares
portugueses possuíam ligações à Internet em banda larga (um dos objectivos do
programa Ligar Portugal, é o de duplicar os utilizadores regulares da Internet,
que deverão ultrapassar 60% da população portuguesa e o de triplicar o número
de agregados familiares com acesso à Internet em banda larga para mais de 50%).
A Unidade de Missão, Inovação e Conhecimento (UMIC) reconhece que a taxa de
penetração de computadores pessoais é um mais sério obstáculo à generalização
eeurope/2002/news_library/documents/eeurope2005/eeurope2005_pt.pdf. eEurope 2005
Mid-term Review disponível em http://europa.eu.int/information_society/eeurope/2005/
doc/all_about/acte_en_version_finale.pdf e eEurope 2005 Action Plan: An Update em
http://register.consilium.eu.int/pdf/en/04/st09/st09675.en04.pdf
3 Documento disponível em http://europa.eu.int/information_society/eeurope/i2010/i2010/
index_en.htm
4 Ver http://www.planotecnologico.pt
74
do uso da Internet, tendo sido identificado o preço de ligação à Internet como o
obstáculo mais relevante no uso das TIC (UMIC, 2004). Estas desigualdades
tecnológicas, este digital divide, tem uma componente territorial muito forte5. O
exemplo da Rede Ciência Tecnologia e Sociedade, responsabilidade da Fundação
de Cálculo Científico Nacional, que possui diferentes capacidades na ligação entre
cidades, revela e reforça centralidades e marginalidades. Entre Lisboa e o Porto
existe uma ligação de 1,2 Gbps, entre o Porto e Braga uma ligação de 155 Mbps,
entre Lisboa e Coimbra, Bragança, Castelo Branco, Évora, Faro e Funchal, uma
ligação de 2-34 Mbps e finalmente, entre Lisboa e Ponta Delgada, uma ligação com
capacidades inferiores a 2 Mbps6.
2. A administração local e os espaços virtuais
Vários estudos têm analisado a presença da administração pública na Internet.
O observatório Gávea, com sede na Universidade do Minho, criou um ranking
destas presenças no que respeita às autarquias municipais e mais recentemente
às juntas de freguesia, baseando-se numa série de critérios dos sites, que são
periodicamente avaliados7. Ferreira (2005) apresenta uma análise territorial da
Sociedade de Informação, criando um indicador do potencial de disseminação de
informação, e analisa detalhadamente os municípios com página na Internet em
Portugal continental. De forma mais isolada, outros autores têm também analisado
a performance do poder local na Internet, e a uma escala mais pormenorizada,
isto é, ao nível das freguesias (Rocha, Teixeira e Leite, 2004 e Rocha et al. 2003),
baseando-se em níveis de complexidade: informação on-line; interacção; interacção
bi-direccional; e transacção, verificando que a administração pública ainda está
num estado muito precoce de adopção das tecnologias de informação. A escala
das freguesias tem sido frequentemente “esquecida” nos documentos oficiais
relacionados com o e-government.
Os objectivos mais óbvios da presença na Internet das juntas de freguesia
prendem-se com a possibilidade de se efectuar on-line um conjunto de serviços
5 Ver Ferreira (2005) para uma análise detalhada de alguns aspectos da Geografia da
Sociedade de Informação em Portugal continental.
6 Ver FCCN (URL: http://www.fccn.pt: acedido em 18.11.2004).
7 ver URL: http://www3.dsi.uminho.pt/gavea/ e UMIC (2004). O ranking criado baseiase na hierarquia em 5 níveis. Nível 5 – Ausência da Câmara Municipal na Internet (sem
web site); Nível 4 – Web sites que publicam informação genérica sobre o município e a
autarquia, direccionada para todos mas sem informação sobre os formulários dos serviços
e sem serviços online; Nível 3 – Web sites que dispõem de interacção entre a câmara
municipal e o cidadão através do download de formulários relativos aos serviços; Nível
2 – Web sites que dispõem de interacção nos dois sentidos entre a câmara municipal e
o cidadão através do processamento de formulários incluindo autenticação; Nível 1 –
Nível da transacção, os web sites que permitem tratamento, decisão e entrega, incluindo
pagamento, dos serviços fornecidos pela autarquia.
75
para os quais é necessária uma deslocação física às sedes das juntas de freguesia.
Estes serviços podem ir desde o recenseamento, a possibilidade de votar, de pedir
certificados, declarações e licenças, de efectuar o pagamento de taxas, de comprar
e pagar espaços nos cemitérios, ou de consultar listas Ministério da Defesa. Desta
forma, as novas tecnologias podem ter um papel importante no dia-a-dia dos
cidadãos. Podem no entanto existir outros objectivos como se exemplifica adiante.
3. As freguesias dos Açores no espaço virtual em 1999
Os Açores são um arquipélago de nove ilhas divididas em três grupos, localizadas
no Atlântico norte. Política e administrativamente são uma região autónoma de
Portugal, constituindo um arquipélago classificado a nível europeu de ultraperiférico.
Com um papel muito rico na história do desenvolvimento das comunicações e
telecomunicações do Atlântico, os Açores são também um bom exemplo para tentar
compreender as implicações da aplicação das Novas Tecnologias, da Internet e da
Sociedade de Informação num território periférico. A região aprofunda ainda alguns
dos indicadores pouco favoráveis do país no que toca às tecnologias de informação:
no ano de 2004, apenas 35,8% das residências possuíam computador pessoal e
somente 22,5% da população utilizava a Internet (SREA, 2005). Além disto, em
2001, a taxa de analfabetismo era de 9,4%, ultrapassando em muitas freguesias a
fasquia dos 15% e chegando mesmo aos 20%8 (INE, 2003).
Em 1999 realizei um levantamento e estudo do uso da Internet pela administração
pública nos Açores, no que diz respeito ao grau de presença das Câmaras Municipais
e Freguesias na World Wide Web (Sarmento, 2004). As principais conclusões deste
estudo pioneiro em Portugal apontavam para uma fraca utilização das autarquias e
freguesias das potencialidades da Internet. Desta forma, apenas 9 em 18 autarquias
estavam presentes na WWW. Se é verdade que destes nove municípios, seis diziam
respeito às duas principais ilhas do arquipélago – São Miguel e Terceira, também
não é menos verdade que as ilhas da Graciosa, das Flores e do Corvo, as mais
periféricas, existiam nesta dimensão do espaço virtual.
Uma análise ao nível das freguesias revelou que somente 10 em 150 freguesias
possuíam um site na Internet, o que é manifestamente reduzido. Sete destas 10
freguesias pertenciam novamente às ilhas de São Miguel ou Terceira. Apesar dos
objectivos mencionados nos sites se relacionarem com a tentativa de alcançar
uma audiência global, apenas duas em 18 autarquias disponibilizavam informação
em inglês: “É com muito gosto que a junta de freguesia de S. José lança, desta
forma, a sua página da Internet. Aproveitando este poderoso meio de comunicação,
apostamos nele para levar aos quatro cantos do mundo a imagem actual da nossa
freguesia, da nossa cidade e do no nosso concelho.” (presidente da freguesia de S.
José, Ponta Delgada).
8 20,4% na freguesia da Luz, na ilha Graciosa.
76
4. As freguesias dos Açores no espaço virtual em 2005
O panorama da presença das freguesias açorianas na Internet não se alterou
muito de 1999 para 2005. Apesar de neste período de seis anos ter havido um
crescimento de 80%, são apenas 189 em 150 as freguesias que têm um site na web
(fig.1), o que é manifestamente reduzido, sendo que apenas 5 freguesias que tinham
site em 1999 continuam a marcar presença na Internet volvidos 6 anos, o que revela
pouca longevidade e que neste caso, muito do que se constrói no espaço virtual são
pegadas gravadas na neve10.
Figura 1 Freguesias açorianas com web site (Dezembro de 2004)
9 São Miguel: N. Sª Rosário (http://www.virtualazores.com/jf-rosario/index.html); Ginetes
(http://freguesiadeginetes.no.sapo.pt/); Arrifes (http://freguesiadosarrifes.no.sapo.pt/);
Relva (http://www.multi.pt/bit9/sites/relva/); Ribeira Seca (http://www.jfribeiraseca.
globaleda.pt/); São Pedro (http://www.jfspedro.com/); Faial: Angústias (http://www.
jf-angustias.org/); Almoxarife (http://www.jfpalmoxarife.net/); Castelo Branco (http://
www.castelobranco.org/); Flamengos (http://www.jfflamengos.pt/); Capelo (http://www.
jfcapelo.pt/); Conceição (http://www.conceicaohorta.com/); Terceira: Fontinhas (http://
www.fontinhas.org/); Porto Judeu (http://www.jf-portojudeu.pt/); S. Sebastião (http://
www.viaoceanica.com/jfssebastiao/); Raminho (http://www.raminho.org/); Santa Cruz da
Praia da Vitória (http://www.ciberacores.com/santacruzpv/); São Jorge: Manadas (http://
www.acores.com/manadas/).
10 Estas 5 freguesias são: Raminho, São Pedro, Manadas, Capelo e Relva.
77
O estudo Ranking da Presença na Internet das Juntas de Freguesia Portuguesas
em 200411, realizado pelo observatório Gávea, classifica apenas 14 sites, posicionando
a Junta de Freguesia da Madalena em 29º lugar (nível 3), Fontinhas em 107º, Porto
Judeu em 152º, Angústias em 175º, Urzelina em 182º, Castelo Branco em 197º,
Ponta Delgada (São Pedro) em 207º, Lagoa (Nossa Senhora do Rosário) em 224º,
Relva em 226º, Manadas em 228º, Topo em 256º, Flamengos em 259º, São João
(Lajes do Pico) em 263º e São Sebastião em 274º (todas estas no nível 4).
Por forma a percebermos algumas características das freguesias com presença
na WWW, foi observada a dimensão populacional das mesmas, verificandose que as freguesias que têm presença na Internet variam entre as que têm uma
população de cerca de 500 habitantes e as que registam mais de dez vezes esse
número (fig.2). Verificou-se também que não existe uma relação aparente
entre as freguesias que dispõem de web site e os fundos de financiamento das
freguesias (FFF)12 que as mesmas recebem (fig.3). Existem freguesias com
web site (neste caso na ilha do Faial), com pouco mais de 1000 habitantes que
recebem cerca de 15 000 euros do FFF, e outras sem web site com sensivelmente
a mesma população e que recebem aproximadamente 25 000 euros do FFF.
Figura 2 Dimensão populacional das freguesias açorianas com presença na Internet
8000
7000
População residente (2001)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
)
ba
ra
ár
am
R
(S
an
ta
B
ar
ox
lm
A
M
an
ad
as
do
ai
a
Pr
in
ho
ife
o)
o
iç
ã
nc
ra
B
on
ce
(C
a
H
or
t
G
in
et
es
as
te
lo
C
R
el
va
Fo
nt
in
ha
s
Fl
am
en
go
s
ed
ro
)
(P
.V
itó
do
ria
La
)
C
go
ão
a
(R
(N
oq
ªS
ue
ra
)
do
R
os
ár
io
)
R
ib
ei
ra
H
Se
or
c
ta
a
(A
ng
ús
tia
s)
Po
rt
o
Vi
Ju
la
de
de
u
S.
Se
ba
st
iã
o
ru
z
C
os
to
R
nt
a
A
D
Po
nt
a
Sa
el
ga
da
(S
.P
rr
ife
s
0
11 Resultados integrados no I Estudo das Freguesias Portuguesas na Internet a ser publicado
em breve segundo o site http://www3.dsi.uminho.pt/gavea/, acedido em 7.1.2006.
12 Dados referentes ao ano de 2003.
78
A variedade de forma e conteúdo dos sites existentes é notória, não havendo
uma harmonização ou joint-effort de forma a facilitar o acesso a informação. Em
certa medida este conjunto de web sites não aproxima as diferentes freguesias
dispersas entre si no arquipélago, não havendo ligações entre elas nem referências
a posições relativas no espaço geográfico. Por outro lado, esta variedade demonstra
o empenho e criatividade de muitas pessoas (frequentemente sem conhecimentos
técnicos específicos) da administração local que constroem estes sites.
Figura 3 População e Fundo de Financiamento das Freguesias na ilha do Faial
População (2001) e Contribuição do FFF (2000, em contos)
7000
6000
5000
4000
População
FFF
3000
2000
1000
lã
o
Sa
e
ib
ei
rin
ha
or
t
do
N
ox
a
ai
a
lm
Pr
A
R
e
rif
ig
ue
l
M
ai
a
do
(M
a
or
t
H
Pe
dr
o
at
riz
)
o)
)
ei
çã
a
(C
on
c
ng
ús
tia
s
Pr
ta
or
or
t
H
ei
ra
en
go
s
(A
Fl
am
Fe
t
ed
ro
s
C
H
C
as
te
lo
B
C
ra
nc
o
ap
el
o
0
5. Objectivos e Discursos
A UMIC delineou que um dos seus objectivos é o de posicionar o sector
público nos melhores prestadores de serviços nacionais, nomeadamente através de
serviços de qualidade, com transparência e eficiência (UMIC, 2003). No entanto,
os objectivos revelados pelos sites das juntas de freguesia açorianas são variáveis.
Em algumas situações a presença da freguesia na Internet constitui uma promessa
eleitoral, que se vê assim cumprida: “A era da Internet chegou à junta de Freguesia
de Castelo Branco. Na sequência de compromissos eleitorais assumidos aquando
das últimas eleições autárquicas realizadas, a Junta de Freguesia de Castelo Branco
tem a honra de disponibilizar a todos os Albicastrenses e cibernautas em geral a sua
página Internet.”13 O propósito é marcar uma presença, é assinalar um topónimo
numa cartografia virtual.
13 URL: http://www.castelobranco.org (acedido em 4.1.2005).
79
Um dos discursos e intenções mencionados nos sites das freguesias é o da
sua ligação ao “mundo da Internet”, e a sua articulação com territórios globais. O
seguinte exemplo é ilustrativo: “Seja bem-vindo ao site da Junta de Freguesia da
Praia do Almoxarife! É com muito gosto e alegria que recebemos a sua visita neste
site! Assim, a Praia do Almoxarife passa a estar também representada oficialmente
no mundo da Internet. A nossa intenção é permitir à sua população e às instituições
a possibilidade de aparecer na Internet, dando a oportunidade a todo o mundo de nos
conhecer de uma forma mais profunda e quase real, contribuindo para o estreitamento
das relações informativas com as nossas comunidades de emigrantes radicadas um
pouco por todo o Mundo. A todos aqueles que nos procuram para fins turísticos,
pretendemos dar uma ideia o mais completa possível do que podereis encontrar
neste recanto do Oceano Atlântico, na Ilha do Faial, na Praia do Almoxarife!!
Esperamos e desejamos-lhe uma boa viagem, e que no final tenha algo para nos
dizer! Desde já, muito obrigado!!”14
No caso particular da freguesia de Porto Judeu, pretende-se que o virtual
substitua o real, pois navegar neste site supostamente é como viajar pela freguesia:
“Ao navegar neste site, ficará a conhecer melhor a nossa freguesia, assim como
terá oportunidade de conhecer os nossos projectos e acompanhar a actividade da
freguesia, dos seus órgãos (Assembleia e Junta de Freguesia), enfim, estar no Porto
Judeu.” (minha ênfase)
Se é verdade que a ligação das freguesias ao “mundo da Internet” é um dos
objectivos, representando a freguesia a uma escala global, há também uma intenção
de dar uma imagem positiva a potenciais turistas, fornecendo algumas informações
úteis. No entanto, um dos aspectos mais marcantes nos sites das freguesias
açorianas é a relação com as comunidades radicadas no estrangeiro, especialmente
os emigrantes nos Estados Unidos e Canadá: “Um dos objectivos que norteou a
realização deste site, foi o de dar a conhecer a Freguesia de Ribeira Seca, nos seus
mais variados aspectos (…) Pretende-se ainda com a criação deste espaço, e com as
potencialidades que a Internet nos fornece, aproximar cada vez mais a comunidade
e toda a sua diáspora espalhada pelo mundo.”15
O fortalecimento ou construção de uma comunidade, dos angustienses aos
flamenguenses, quer residam na freguesia, quer estejam emigrados, é um ponto muito
visível destes web sites: “Através deste novo meio de comunicação privilegiado,
estamos a chegar a todos os Angustienses onde quer que se encontrem, levando as
nossas notícias, e aspirações e apresentando uma nova imagem da actual Freguesia
das Angústias. Pretende-se com esta página o acesso à informação e sugestões, e
contacto com os flamenguenses residentes, e também com aqueles que estando
longe têm sempre o seu coração nos Flamengos, estando também aberta a toda a
população em geral, para dar a conhecer a nossa terra”16. O caso da freguesia de
14 URL: http://www.jfpalmoxarife.net (acedido em 4.1.2005).
15 URL: http://www.jfribeiraseca.globaleda.pt (acedido em 4.1.2005).
16 URL: http://www.jf-angustias.org (acedido em 4.1.2005).
80
Castelo Branco é notável, pela tentativa de construção de uma identidade própria
e diferenciada das demais. O slogan escolhido é “algo me faz diferente de ti”. O
pano de fundo das três imagens apresentadas é a paisagem da freguesia – o mar,
a costa rochosa em tons de verde. Numa das imagens (aqui reproduzida na figura
4), um homem conduz um cavalo com bilhas de leite, mapeando um mundo rural
tradicional em vias de desaparecer através de um meio moderno das Tecnologias de
Informação. A comunidade constrói assim um retrato da sua freguesia e o objectivo
do web site é antes de mais um suporte para essa necessidade, fornecendo o poder
de representação. Um pouco paradoxalmente, tendo em conta a disponibilidade de
recursos humanos e técnicos, no caso dos Açores e da presença das suas freguesias
na Internet, verifica-se que maioritariamente, são as freguesias com um cariz rural
que têm web site (11 em 18).
Figura 4 Imagem do Site da Freguesia de Castelo Branco17
6. Notas finais
O esforço que o governo tem feito, através da Missão para a Sociedade de
Informação (mais recentemente com as boas intenções do Plano Tecnológico do
XVII governo), de modernizar a administração pública no que diz respeito aos
serviços prestados no espaço virtual, não pode ser comprovado no caso específico
das freguesias açorianas. Por um lado, num período de aproximadamente seis anos,
foram poucas as freguesias que aderiram a ter uma presença na web. Por outro
lado, e mais significativamente, os sites existentes mostram que os objectivos e
propósitos das juntas de freguesia na sua existência se prendem com questões
relacionadas com a sua própria identidade e comunidade, e estão claramente
desfasados com os delineados nos documentos oficiais. Este é um caminho possível
a seguir, mais individual e criativo dentro da própria comunidade, que exigirá uma
grande dedicação de tempo, recursos, um claro sentido de objectivos e um curso de
17 URL: http://www.castelobranco.org/, acedido em 19 de Dezembro de 2004.
81
acção flexível face aos inúmeros obstáculos. É um percurso claramente diferente do
mais comum, o padronizado e mesmo corporativo. Os discursos associados com a
telemática como salvadora ou pelo menos mitigadora de espaços rurais periféricos,
fazendo a ligação electrónica entre centros e periferias e abolindo barreiras físicas e
isolamentos não se regista através da análise do universo de web sites de freguesias
nos Açores num período de 6 anos.
Agradecem-se os comentários produzidos no Seminário Internacional Novas
Tecnologias e Desenvolvimento Regional e Local, nos dias 20 e 21 de Dezembro
2004, organizado pelo Núcleo de Investigação em Geografia e Planeamento, na
Universidade do Minho, Guimarães.
7. Referências:
FERREIRA, J (2005); A Geografia da Sociedade de Informação em Portugal
Continental; Dissertação de Doutoramento em Geografia e Planeamento
Regional; Faculdade de Ciências Sociais e Humanas; Universidade Nova de
Lisboa.
INE (2003); Censos 2001 – XIV Recenseamento Geral da População; Instituto
Nacional de Estatística; Lisboa.
ROCHA, A; TEIXEIRA, P; LEITE, P (2004); “O Governo electrónico local no
âmbito das Juntas de Freguesia; Tékhne Revista de Estudos Politécnicos;
Vol.1; Nº1.
ROCHA, A; FERREIRA, C; GOMES, M; MACEDO, R (2003); “E-Government
Local: Situação nas Juntas de Freguesia do Minho”; Actas da 4ª Conferência
da Associação Portuguesa de Sistemas de Informação; 15 a 17 de Outubro de
2003; Porto.
SARMENTO, J (2004); Representação, Imaginação e Espaço Virtual: Geografias
de Paisagens Turísticas em West Cork e nos Açores; Textos de Ciências Sociais
e Humanas; Fundação Calouste Gulbenkian; Lisboa.
SREA (2005); Anuário Estatístico da Região Autónoma dos Açores 2004; SREA.
UMIC (2004); Câmaras Municipais 2003. Inquérito à Utilização das Tecnologias
da Informação e da Comunicação (Resultados Provisórios); Unidade de
Missão Inovação e Conhecimento; Ministério da Ciência e do Ensino Superior
do Governo Português.
UMIC (2003); Qualidade e Eficiência dos Serviços Públicos: Plano de Acção
para o Governo Electrónico; Unidade de Missão Inovação e Conhecimento;
Ministério da Ciência e do Ensino Superior do Governo Português.
82
Centro Internacional de
Tecnologías Avanzadas.
Nexo de unión entre
tecnología y sociedad
Bernardo Bernal González
84
Centro Internacional de
Tecnologías Avanzadas.
Nexo de unión entre
tecnología y sociedad
Bernardo Bernal González
Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas
Fundación Fernán Sánchez Ruipérez
1. Introducción
El Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas, CITA, pretende ser el
catalizador que facilite a la sociedad rural los medios necesarios para aprovechar,
de forma práctica, las oportunidades que ofrecen los avances científicos en la
Información y Comunicación. La evolución y desarrollo de cualquier territorio
depende en gran medida de la cualificación de sus personas, y uno de los objetivos
fundamentales del CITA es dotar del conocimiento y las infraestructuras necesarias
a los ciudadanos del medio rural para potenciar su papel activo ante los retos que les
plantea el siglo XXI. Las TIC (Tecnologías de la Información y la Comunicación)
han irrumpido de tal manera en nuestras vidas que están cambiando las relaciones
entre individuos, la organización empresarial, los hábitos de consumo, el acceso a la
cultura y la ciencia, las pautas de aprendizaje… contribuyendo a conformar lo que
conocemos por sociedad globalizada. Si la revolución industrial requería de grandes
contingentes de mano de obra poco cualificada, esta nueva revolución tecnológica
requiere de una fuerza de trabajo con un elevado nivel de cualificación, que debe
adaptarse continuamente al cambio y la innovación.
Para servir de nexo de unión entre tecnología y sociedad el CITA cuenta con
dos pilares que se complementan: en lo material un conjunto de infraestructuras
físicas, servicios y equipamientos tecnológicos de excelencia, y, en lo humano, un
equipo de trabajo compuesto por especialistas en diversos ámbitos (informática,
telecomunicaciones, educación y cultura, comunicación, sociedad, administración
pública, arte, etc.)
El edificio que albergará el CITA, construido en la localidad de Peñaranda de
Bracamonte (Salamanca), supone una inversión de más de 3’5 millones de euros.
Esta cantidad está financiada en un 75 por ciento por el FEDER, mientras que el
25 por ciento restante es aportado por la Fundación Germán Sánchez Ruipérez,
institución cultural sin ánimo de lucro a la cual pertenece el Centro.
85
Ya desde antes de su inauguración, el CITA ha comenzado a desarrollar sus
actividades, que estarán estructuradas, una vez abierto el Centro, fundamentalmente
en las siguientes áreas: la creación y difusión de Servicios TIC, itinerarios
formativos, la elaboración y producción de contenidos multimedia y, por último, la
investigación social y las convenciones.
Cada una de estas áreas jugará un papel fundamental en la implantación de
la Sociedad de la Información y del Conocimiento en el medio rural, generando
líneas de trabajo y programas adecuados a cada uno de los sectores de población
implicados en el proyecto, con el fin de generar la adecuada cohesión social en
torno a las TIC. Este Centro tiene como misión principal la creación de un universo
virtual que refleje y dé respuesta a los intereses y necesidades de toda la población,
para lo cual debe cumplir varios requisitos fundamentales:
La primera de ellas es la accesibilidad, haciendo así posible que a él se pueda
llegar desde los hogares, las empresas, la administración pública o los centros
educativos.
Además el CITA será cooperativo, ya que tiene que aglutinar en su interior a
todos aquellos sectores que sirvan de referente para la construcción democrática e
igualitaria de la Sociedad de la Información.
Por último, la eficiencia del Centro es fundamental ya que si los usuarios no
comprueban su utilidad práctica, el objetivo no se vería totalmente cumplido.
Como muestra de la filosofía del CITA, comencemos aportando posibles
soluciones a la brecha digital, un problema clave a la hora de implantar la Sociedad de
la Información en un territorio rural y desfavorecido como es Tierra de Peñaranda.
2. Luchando contra la Brecha Digital
La Brecha Digital es un concepto relacionado con la fractura socioeconómica
que se produce entre comunidades que poseen un diferente nivel de acceso a las
TIC, y que perjudica el desarrollo de los sectores que permanecen al margen de
los beneficios y ventajas asociados a la Sociedad de la Información. Podemos
enfocar este inconveniente desde varias perspectivas, según las diferencias a las
que hagamos referencia:
•
•
•
La diferencia existente entre distintos grupos que disfrutan de acceso a las TIC
y los que no disfrutan de él.
Las diferencias que hay entre grupos según su capacidad para utilizar las TIC
de forma eficaz, debido a los distintos niveles de alfabetización y capacidad
tecnológica.
Las diferencias entre los grupos que tienen acceso a contenidos y servicios
digitales de calidad y los que no disponen de ellos.
86
Es evidente que en el medio rural el acceso a las TIC es, por lo general,
más difícil que en las ciudades. Aunque se están llevando a cabo programas
como Internet Rural, que palian en parte estas carencias mediante la creación
de Telecentros, aún existe un gran porcentaje de la población rural sin acceso de
banda ancha o formación tecnológica de calidad. Por otra parte, las operadoras
de telecomunicaciones desarrollan desde hace años una política operativa que
discrimina a los núcleos de población diseminados en pequeñas localidades, donde
las inversiones de despliegue no son rentables. En concreto, la situación de Tierra
de Peñaranda es la de una comarca desfavorecida situada en una región (Castilla
y León) calificada por la Unión Europea de Objetivo 1; con una tasa de actividad
5 puntos por debajo de la nacional; y que pertenece a la provincia de Salamanca,
que se mantiene en los niveles inferiores de muchos de los indicadores de bienestar
a nivel regional. Según datos de 2003 del Ministerio de Ciencia y Tecnología, el
47% de la población de la provincia de Salamanca y el 96% de sus localidades no
disponían de acceso de banda ancha sobre ADSL.
El papel del CITA para intentar solucionar estas dificultades debería ser
orientado desde tres caminos complementarios:
•
•
•
Facilitar el acceso universal a la Red y a los equipamientos e infraestructuras
tecnológicas en el territorio de Tierra de Peñaranda.
Promover la utilización de estos medios y la formación integral de los ciudadanos para potenciar la alfabetización digital entre la población de la zona,
como fuente de mejora social y económica, tanto a nivel personal, como en el
plano laboral y empresarial.
Desarrollar contenidos y servicios digitales de calidad con el objetivo de atraer
a la comunidad rural hacia el uso de las tecnologías y enriquecer la cultura local. En este sentido cabe destacar el convenio del CITA con la Universidad de
Santiago de Compostela para la adaptación del proyecto Infobrion.com a las
particularidades de Tierra de Peñaranda.
Por tanto el CITA luchará contra la exclusión social que produce la Brecha
Digital mediante la universalización del acceso a la tecnología y a la Red, más aún
con la universalización de su uso práctico por los ciudadanos y empresas locales, y
la formación integral y continua. De esta forma nos enfrentamos directamente a dos
lacras fundamentales para el desarrollo socioeconómico del medio rural: la falta de
infraestructuras y la falta/fuga de recursos humanos cualificados.
Mediante la aplicación práctica de conocimientos y experiencias, se intentarán
conseguir resultados concretos, entre los cuales podemos enumerar los siguientes:
•
Implantación de un tejido empresarial tecnológico para atraer inversiones,
lograr la creación de empleo estable e impulsar un desarrollo económico sos-
87
•
•
•
•
•
•
•
•
tenible en la comarca, evitando de esta forma la fuga de cerebros a las grandes
ciudades.
Formación de técnicos y especialistas cualificados en la comarca para proveer
de recursos humanos a dicho tejido económico, teniendo en cuenta especialmente a los grupos de población más desfavorecidos ante el desempleo.
Apoyo a las empresas locales para la mejora y enriquecimiento de su actividad productiva mediante las TIC. Soporte en el establecimiento de nuevas
empresas tecnológicas y planes de negocio a través de comercio electrónico,
promoción y marketing a través de la Red, hosting, automatización de tareas
y fomento del turismo.
Desarrollo tecnológico de la administración local para ofrecer gran parte de
sus servicios a través de la Red y optimizar la utilización de recursos, mejorar
la comunicación con la población y fomentar la participación ciudadana.
Generar iniciativas de vanguardia como laboratorio de investigación tecnológico y social, que sean aplicables de forma práctica al medio rural.
Apertura del CITA al exterior, gestionando una red de telecentros en la comarca de Tierra de Peñaranda, realizando actividades itinerantes, instalando
nuevos puntos de acceso en diferentes puntos neurálgicos de la localidad y
creando una serie de servicios disponibles de forma remota para la población
que facilite al máximo la accesibilidad.
Establecimiento de alianzas estratégicas y convenios con diferentes agentes
(Instituciones públicas, Universidades, empresas punteras) para consolidar el
CITA como un polo de atracción ante iniciativas tecnológicas (foros, seminarios, congresos, proyectos piloto, programas I+D+i, etc.)
Elaboración de productos y contenidos digitales multimedia de calidad, con el
fin de abastecer la demanda cultural local y servir de enganche a la comunidad. Determinados productos, contenidos y servicios pueden ser aprovechados, colaborando con empresas locales, para su exportación a terceros como
fuente de creación de empleo.
Consolidación en el CITA de un plan académico en tecnologías con una oferta
de calidad, para su explotación mediante e-learning y formación presencial,
consiguiendo plusvalías socioeconómicas con la contratación de profesorado
y tutores, trabajo de elaboración y maquetación de contenidos, atracción de
personal cualificado a la zona, etc.
3. Servicios para la sociedad
El CITA ejercerá su papel de nexo de unión entre tecnología y sociedad, entre
otros medios, mediante la prestación de servicios a los ciudadanos.
Como tres servicios representativos y concretos expongo a continuación
la creación de contenidos y servicios multimedia, la alfabetización digital y la
formación integral de la población.
88
3.1. Creación de contenidos y servicios multimedia
En un principio este servicio se prestará directamente a los ciudadanos, con
la realización de proyectos sobre nuestra realidad cercana. En una segunda fase se
aplicarán estos trabajos en relaciones con terceros, con el fin de generar recursos y
riqueza para el tejido económico local.
Se trata de explotar en red la diversidad cultural, poner en valor nuestro
patrimonio y recursos endógenos, y crear una atracción hacia las TIC para los
sectores de población a los que pueden interesar estos contenidos.
•
•
•
En el ocio, creando obras dedicadas a nuestro ámbito local: ecología, folklore
y tradiciones, historia, gastronomía, obras de autores locales, asociacionismo
local, aficiones, etc.
Para la empresa, proporcionando la formación adecuada a sus empleados en
la creación de estos contenidos, que puedan ser aplicados, por ejemplo, en
la elaboración de catálogos de productos destinados al comercio electrónico,
turismo y marketing.
Y por último, explotando en red la información del sector público, mediante
la creación del Portal del Ciudadano y el apoyo decidido a la administración
local para completar su evolución tecnológica, optimizando los flujos de información.
Para ello contaremos con un Taller de digitalización y software para formar
mano de obra altamente especializada. Intentaremos aprovechar los recursos
documentales ya disponibles en la actualidad (por ejemplo Biblioteca Digital de
Peñaranda de Bracamonte) para generar nuevas formas de acceso a los mismos y
nuevos servicios, mediante la implantación de gestores de contenidos multimedia
accesibles en línea, y la reproducción en soporte digital de contenidos de carácter
local. Otro de los ejes de este servicio es un programa de estimulación del desarrollo
de contenidos digitales locales en las redes de ámbito global, una puesta en común
con otras iniciativas pioneras y exitosas como Infobrion.com
3.2. Programas de alfabetización tecnológica
Apoyándonos en la infraestructura del CITA y de su red de Telecentros, el
objetivo de estos programas es la promoción del acceso de los ciudadanos del
medio rural a las TIC, aplicando siempre los principios de solidaridad e igualdad de
oportunidades. La información y el conocimiento son el nuevo motor que impulsa
el desarrollo, y tenemos que evitar a toda costa la exclusión del medio rural en esta
revolución. Hasta bien entrado el siglo XX, en España el porcentaje de personas
que no sabían leer ni escribir superaba con creces la mitad de la población; no es
hasta la década de los 70 cuando podemos hablar de una alfabetización general. En
89
otros países de nuestro entorno, por ejemplo en Inglaterra, a finales del siglo XIX
el analfabetismo había desaparecido casi por completo de todas las clases sociales1.
En los albores del siglo XXI parte un nuevo tren de la estación del progreso, el
tren de las TIC, y tenemos que aprender de los errores del pasado o quedaremos
de nuevo excluidos. Es necesaria una gran labor de concienciación social para
emprender el trabajoso camino de la alfabetización tecnológica, más aún en el
medio rural, donde las dificultades son numerosas por el aislamiento y la falta de
infraestructuras. Continuaremos nuestra labor de alfabetización digital, emprendida
hace años desde el Centro de Desarrollo Sociocultural de la Fundación Germán
Sánchez Ruipérez, con especial sensibilidad a determinados sectores de la población
que son habitualmente marginados en estos procesos formativos básicos (tercera
edad, agricultores y ganaderos, mujeres, desempleados, discapacitados, etc.)
3.3. Formación integral
Una vez superado el reto inicial de la alfabetización tecnológica de la población,
y de forma paralela a este proceso, es necesario seguir avanzando en los procesos
formativos, que dentro de la Sociedad de la Información deben ser continuos en
la vida de cada persona, adaptándose al cambio constante. Nuestro objetivo es
ofrecer un aprendizaje a la carta, en función de la demanda de las personas y las
organizaciones. Para ello es necesario generar los medios necesarios, para que
cada ciudadano, y cada empresa de nuestro entorno, tenga al alcance de su mano la
posibilidad de participar en procesos formativos de calidad, tanto presencialmente
como a distancia.
Una de las acciones proyectadas es promover la dotación de equipamiento
en el sistema escolar de la comarca, dando a conocer las distintas alternativas de
adquisición o financiación que ofrecen las diferentes administraciones. Por supuesto,
el CITA y sus infraestructuras estarán completamente abiertos y receptivos a las
necesidades de los centros escolares de la zona. Por otra parte es necesario garantizar
a todos los alumnos la posibilidad de adquirir una cultura digital media, para que en
el momento que dejen la escuela o cualquier otro nivel educativo puedan acceder y
comprender sin trabas las necesidades tecnológicas empresariales.
Según el European Information Technology Observatory, en 2003 existían en
Europa 1,7 millones de puestos de trabajo vacantes para profesionales de las TIC.
La demanda para este tipo de trabajadores crece una media anual del 12,8 % en los
últimos años. Por tanto la implantación de programas formativos avanzados para
profesionales de las TIC y para el sector de Biblioteconomía y Documentación, es
una iniciativa que cuenta con grandes posibilidades de tener una buena demanda.
En el CITA podemos crear un espacio formativo, en el que los alumnos de las
carreras relacionadas con la informática y las telecomunicaciones, adapten sus
conocimientos a las necesidades específicas de la empresa.
1 Antonio Basanta: La Construcción del lector. Disponible en http://www.fundaciongsr.es/pdfs/abasanta.pdf
90
4. Conclusiones
El Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas, CITA, pretende contribuir
a minimizar el impacto de la brecha digital en su zona de influencia, con un trabajo
constante de concienciación social. Para llevar a buen puerto esta tarea, el CITA
debe prestar sus servicios a la sociedad de forma accesible, cooperativa y eficiente.
El fin último sería que el cambio y la innovación sean percibidas por los ciudadanos
como fuente de prosperidad y mejora.
Nos enfrentamos a un reto colectivo, que plantea una oportunidad o una
amenaza para el futuro de las zonas rurales. La incorporación del mundo rural a la
Sociedad de la Información puede propiciar el acercamiento socioeconómico entre
las zonas rurales y urbanas; y se ha convertido por tanto en elemento fundamental
de cohesión social y de supresión de diferencias, una vía hacía la diversificación
económica, a la iniciativa empresarial y un escaparate global para rentabilizar los
recursos naturales y agrarios.
En resumen, el CITA es una apuesta por el desarrollo de un territorio rural
a través del acercamiento de las tecnologías de la información y la comunicación
a todas las facetas de la vida de los ciudadanos que lo componen, apostando por la
igualdad y el desarrollo equilibrado de las regiones.
91
Geographical Perspectives on the
Information Society and Irish Rural
Spaces
Mark Rylands
Raymond O’Connor
Geographical Perspectives on the Information Society and Irish Rural Spaces
Mark Rylands
Raymond O’Connor
Department of Geography
University College Cork
1. Introduction
This paper explores the relevance of the concept of information society to rural
spaces in Ireland. Central to the emergence of an information society is the provision
and utilization of information technology. Our paper will outline different types of
rural areas and focus on the lack of provision of basic technological infrastructure
in rural areas. In essence we want to highlight the persistence of both a digital
deficit and a digital divide in post Celtic Tiger Ireland. A general overview will be
provided of information technologies in Ireland before focusing on South Tipperary
as a case study.
To say that Ireland has been transformed since it joined the EU in1973
would be an understatement. Socially, economically, demographically, culturally,
infrastructurally, even gastronomically – Ireland is very different now to the place it
was prior to entry (Brady, 2000). As extraordinary as it is for the present generation
to accept, it is only 40 years ago that an entire community might turn out to see the
arrival of the first black and white television set to a village or small town (O’Connor,
1988). It is only 30 years ago, or less in some instances, where some towns and
villages had a central phone operator working in a telephone exchange who had to
be contacted first so that they could connect you to the required number. Some rural
houses had yet to receive electricity (Shiel, 1984) and for some, indoor plumbing,
with hot and cold running water, was still a number of years away (Blaney, 1963;
McGrath, 1963).
In 1973, Ireland was a predominately rural country with agriculture the
dominant economic activity in the rural areas (Feehan, 2003). Twenty-four percent
of the workforce was employed in this sector and as a country we imported more
goods than we exported. The average industrial wage at that time was just under
2,000 euro. At this present time, in what is termed this post- agrarian society,
approximately 65% of Irish inhabitants live in urban areas (www.agriculture.gov.
ie) and those engaged in agriculture only represent 7% of the Irish workforce. By
2003, the “value of exports from Ireland was 73% higher than the value of imports,
giving a positive trade balance of 34.7 billion euros” (EUa, 2004:X11). The average
93
industrial wage has increased from 1,985 in 1973 to over 27,000 euros per annum.
The era of manufacturing, producing and exporting large volume, low cost items
is very much in decline while the era of exporting low volume, high cost items
is in the ascendancy. This is reflected in the fact that Ireland is now one of the
largest exporters of computer software in Europe (Eurostat, 2004). Information
technologies such as televisions and mobile phones have diffused into, and been
widely welcomed and accepted as the norm in Irish society. These technologies, if
used wisely, can enhance the lives of people living in rural areas. They can alleviate
boredom, disseminate information, and especially in the case of mobile phones,
can provide a sense of security and lessen the impacts of isolation. The widespread
use of these technologies is due, in part, to the fact that they are easily accessible,
relatively inexpensive and relatively easy to operate.
There may be a perception, based on the current success of the Irish economy
that access to more recent information technology is widespread in Ireland.
However, the Census of 2002 shows that only 43% of households had a computer
and only 34% had access to the internet (CSO, 2003). The Census also shows
that certain areas within the major urban centres do not generally fare any better
than rural areas; but a key contention of this paper is that the way in which the IT
infrastructure is being rolled out in Ireland is likely to impact negatively on remote
rural areas and deepen the rural-urban divide.
It is important to acknowledge that, firstly, whether one is dealing with an urban
or a rural space, there are socio-economic concerns that have to be addressed. And,
secondly, ‘broad-stroke’ statistics developed from questions such as ‘Do you have
access to the internet?’can be very misleading. There is no differentiation made, for
example between the person who has to unplug their telephone line and then plug-in
their computer line to gain access to the internet, and the person who has ‘alwayson’, fast speed broadband access to the internet. With such enormous variations, in
terms of, computer power, uploading and downloading speeds etc. data acquisition
needs to be greatly refined if a more accurate picture of peoples’ ability to integrate
successfully into an information society is to be realized.
While the technological devices that we previously mentioned, the television
and mobile phones, have the ability to enhance the quality of life, computers and the
internet have the potential to transform lives, especially the lives of people living in
rural communities where essential services, such as banking, have been withdrawn
from an area. Information technologies offer the prospect of further education and
even employment, a key ingredient for ensuring a sustainable future for those who
wish to remain in rural areas.
In agriculture, ‘diversification’ is a relatively recent but critical concept. Since
the MacSharry Reforms in 1992 farmers need to significantly increase in scale to
remain viable. Alternatively they must find additional means of generating income
from their holdings. They must re-skill, up-skill and keep abreast of the latest
developments in agriculture. The internet is a potential resource for learning new
94
skills and keeping informed. Listed below are just a few examples of websites that
offer information and services, provided that those seeking to access those websites
have a fast and efficient internet service:
Education : www.nightclasses.com
www.open.ac.uk/ireland,
www.oscail.ie
www.kilroyscollege.ie
Agri-IT Resources : www.irishangus.ie
www.teagasc.ie
www.irlgov.ie/daff/
www.agridata.ie
www.farmersjournal.ie
Online Banking : www.aib.ie
www.boi.ie
Online Car Insurance : www.allianzdirect.ie etc.
Online Tax payments : www.revenue.ie
Online Healthcare : www.vhi.ie etc.
Online Travel Purchases : www.ryanair.ie etc.
The list is virtually inexhaustible with links to sites and links to links! The
information and services are ‘out there’. How that information can be accessed, and
how the full potential of that resource can be realized is worth exploring.
2. Realising the Potential.
To outside observers it would appear that Ireland`s transformation is now
complete. The Irish have ‘left the land’ and embraced new technologies; the Irish are
modern, urban, and wealthy and live in an information society! While Government
has been keen to perpetuate and exploit this perception the reality in Ireland is
far more complex. Everybody did not leave the land, everybody does not live in
urban areas, and development in Ireland, similar to other countries and regions, has
exhibited significant spatial imbalances.
All services require threshold populations. When a population falls below
certain levels then it no longer becomes economically viable to sustain services,
or indeed for new services to be offered. In Ireland during the period of the Celtic
Tiger, as the economy boomed, and as the numbers engaged in agriculture declined,
95
many rural areas experienced either a rationalization or complete loss of services
in both the private and public sectors: banks, postal services, hospitals, schools,
policing, public transport, agricultural supply stores, petrol stations, shops, pubs
either closed or severely curtailed their opening hours. Many rural spaces (and urban
spaces) have been bypassed by the Celtic Tiger and it is informative to explore some
of those spaces.
In the Republic of Ireland urban areas are defined as places that have a
permanent population of 1,500 people or more. All urban areas exert an influence
on the surrounding countryside. As a general rule, the larger the urban settlement the
greater the influence it exerts. Bryant’s (1982) work offers a conceptual framework
for research in rural areas because it offers a typology of rural spaces. The key ideas
underpinning this typology are
1. the size of the urban centre
2. distance from the urban centre
These two criteria determine the characteristics and functions of the rural
space. Bryant et al. (1982) identified three zones (Figure 1). The first of these is the
rural urban fringe. This is located on the edges of urban centres and is sub-divided
into two zones, the inner fringe and the outer fringe.
The Inner Fringe: is the area where there is little doubt about the ultimate
conversion of rural land to urban uses. Much of the land is already under construction
or has received planning permission.
The Outer Fringe is characterised by rural land-uses but is infiltrated by
single-family dwellings along route ways (ribbon development). It exhibits some
industrial activity (large industrial estates) and warehouse retailing or megastores.
Figure 1 Conceptualising Rural Spaces Bryant et al (1982)
Outside of this zone is the Urban Shadow. Here the physical evidence of urban
influence is minimal; the landscape does not look urban. But in this zone the urban
96
area exerts a strong influence. People live urban lifestyles in a rural setting. They
work in the urban centre, they socialize in the urban centre; they commute to work;
many residences are non-farm residences and a lot of land is in non-farm ownership.
The third and final zone identified by Bryant is the Rural Hinterland. Here urban
influence is felt through second home ownership. But the majority of residences are
farmsteads and landownership is largely held by the farming community.
Outside of the rural hinterland there are spaces that merit attention but are all
too often neglected by policy makers and development organisations. Bryant refers
to such spaces as the weekend and seasonal lifespaces i.e. a recreational space for
those living and working in the urban centre. But what happens if an area outside of
the rural hinterland does not possess the qualities or infrastructure to attract or cater
for tourists. There are many such places in Ireland.
As one moves through this model from the centre to the edges there is a decrease
in population density. Populations have the highest densities in urban areas and are
less dense in the rural hinterland. This has significant implications for the delivery
of services, the quality of services and the development of infrastructure. It helps
to explain inequities. The area most affected by such rationalizations and closures,
as mentioned previously, is the space outside of the rural hinterland. In a reversal
of Bryant’s approach, where rural spaces are defined in terms of the urban centre,
we refer to this space as ‘the core rural area’. In the context of the information
society we would like to focus on one such area and highlight the challenges that it
and its inhabitants face when attempting to access the potential benefits offered by
information technology. We would like to briefly focus on one such space.
3. Locating the Study:
This study focuses on an area within Southern Ireland in the province of Munster.
It is located in an area that is not directly impacted upon by the main urban centres.
This area in South Tipperary does not possess the threshold populations required
for accessing a broadband service at similar costs to those offered to populations
of larger urban centres. Figure 2 provides an overview of the major urban centres
in Ireland. Figure 3 outlines the location of the main urban centres in southern
Ireland. Figure 4 imposes Bryant’s (1982) model on the south of Ireland and Figure
5 identifies the small towns and villages that lie outside the urban hinterland and
occupy the core rural areas.
97
Figure 2
Figure 4
Figure 2
Figure 4
98
4. An Infrastructural (Geographical) Divide?
The important point to remember in this brief discussion and in the model
shown earlier is the notion of population thresholds for service provision. Based
on sound economic principles, a private, profit motivated company will choose a
location to sell its goods or services, where that location will achieve the highest
profit margins. In providing a service, such as broadband, the urban centers, will
be the first to benefit, with the largest centres such as Cork receiving it first. This is
what has occurred to date, with broadband slowly diffusing out from the core urban
areas, to the urban shadow, rural hinterland, towards the core rural areas – if it is
economically viable.
In a recent survey by the Organisation for Economic Co-operation and
Development (OECD), Ireland was placed nineteenth out of twenty-two for
broadband take-up (Irish Times, 8/11/05:19). If one was to suggest a reason for
this poor rate of take-up, it would be important to acknowledge the fact that many
areas in the country are not in areas where broadband is available. In 1999 the
Irish government decided to privatize the company that controlled the country’s
telephone infrastructure. That company held a monopoly on all the fixed phone
lines, the physical infrastructure, in the Irish Republic – and it was sold by the
government. While in a majority public ownership, that company was recognized,
at that time, as being profitable, having low debt, while reducing charges and
investing heavily. After privatization, this company, Eircom, “was taken over…..
by venture capitalists, and it ran up huge debts, became highly unprofitable, its
charges remain relatively high, it cut its investment programme dramatically and
so its broadband services are poor” (ICTU, 2005:3).
Eircom still control the physical infrastructure of the telephone system and it
makes it difficult for its market competitors to access what is known as the ‘local
loop’, which is a key part of its network. Sometimes referred to as the last mile, it
is the connection from the local exchange to individual phones. By not opening up,
or ‘unbundling’ this local loop to its competitors, is seen by many as “a substantial
barrier to broadband access” (Broughan, in McCaffrey, 2005:19).
What are the options, therefore, for the people in ‘our’ core rural area? When
one searches the government website outlining a planned ‘roll-out’ of broadband,
there is an impressive list of eighty-eight areas which are promised broadband in the
near future (Figure 6). Unfortunately these are all urban areas – areas with 1500 or
more residents, and they do not cover ‘our’ area. Another government initiative is the
‘group broadband scheme’ for communities with fewer inhabitants. While money is
being allocated to certain areas for this scheme, it is up to the community themselves
to organize it, raise finance and enroll subscribers, and while this has been successful
in some areas, unfortunately this has not yet occurred in ‘our’ area.
99
Figure 6
There is an option on the government’s website to enquire if the area you live
in has broadband access (Figure 7)). Entering ‘Tipperary’ followed by ‘Clogheen’,
the person enquiring is informed that broadband is available in the area from a host
of service providers.
Figure 7
100
When investigating each service provider’s website, however, it appears that
most are satellite service providers and they require a sizeable consumer base, and
this option would appear to be prohibitively expensive for many people. Eircom are
listed as broadband service providers for the area, yet when enquiries are made to
them regarding broadband, they can not supply it. They can offer slower, restricted
alternatives such as ISDN lines, but the speed of uploading and downloading
material is much slower than broadband and as such, it is an inferior product.
The pattern of rural housing in Ireland has changed somewhat in recent years
with many of, what are known as, ‘one-off’ houses being built (Aalen, 2000).
This form of development has many long-term infrastructural implications. While
‘ribbon development’ has spread outwards from towns and villages, the houses
built in that manner were in close proximity to one another (Aalen, 2000a). They
can receive ‘services’ as a group. If receiving a fast access, inexpensive broadband
service is problematic for areas of relatively high density within our core rural area,
the options for the inhabitants living in these newer houses and for the existing
inhabitants of the older, still isolated houses are limited and limiting.
101
5. A Digital Deficit?
As mentioned previously with the widespread use of electronic devices
such as televisions and mobile phones, the level of skill required to operate them
correctly is limited. With computers, however, their use, accessing information on
the internet and using these technologies to their full potential does require a degree
of skill. This is not an instinctive, inherited trait – it has to be learned. With Ireland
making claims that it wants to be a market leader in information technology and the
insistence that the government is committed to evolving towards an information
society, one could safely assume that the proper foundations were being put in place.
A `Broadband for Schools` programme, initiated by the government, has recently
awarded the contract to supply broadband to almost 4000 schools, to a number of
internet service providers –
“Dundalk based internet services provider Digiweb has been awarded
the single biggest contract in the Broadband for Schools programme… with a
contract to provide broadband access to 1,428 schools throughout the country.
Smart Telecom… is set to supply high-speed internet access to 1,041 [additional]
schools.” (www.electricnews.net/news/html?code=9574896)
With Ireland ranked 21st lowest out of 22 European countries for investment in
schools (OECD, 2004), what will the Broadband for Schools programme actually
achieve? If we return for a moment to the map of, what we referred to as, the core
rural area, it is interesting to investigate briefly some statistics from national schools
(5 – 12 year-olds) in that area.
No.of Students
No. of Computers
Ratio of Students
to Computers
Newcastle Primary
72
7
10.28:1
Ardfinnan Primary
188
13
15.66:1
Grange Primary
168
9
18.66:1
School
Clogheen Primary
98
5
24.5:1
Cahir Secondary
800
30
26.66:1
The students from these national (Primary) schools and students in the other
national schools from the surrounding area, attend ‘Secondary’ schools and colleges
in the area, from the age of twelve up to seventeen or eighteen years of age. The
nearest Secondary school, the one that is serviced by school buses, is situated in
Cahir. The majority of students from the surrounding national schools ‘feed’ into this
Cahir secondary school which currently has a student population of approximately
800. It has approximately 30 computers for this student body and at present there are
no computer classes for final year students. It is not that surprising, therefore, when
some Third level students (universities etc) approach you in college and inform you
that they have never even turned on a computer.
102
While we have been discussing these few schools from this rural area, this
is not an atypical example of the school system, whether they are rural or urban.
In a recent article in the Irish Times (a leading Irish newspaper), Breda O`Brien, a
teacher from a Dublin school discusses the lack of resources for the Information
and Communications Technology (ICT) sector within secondary schools and the
associated problems for those entrusted to co-ordinate ICT programmes within
those schools. She states that “being a secondary teacher who is an ICT coordinator is probably a fast-track either to a mental breakdown or sainthood, such
are the demands from staff, management and pupils”. She also mentions the lack
of technical support in schools. She adds “It is impossible to imagine a business,
no matter how small, functioning without technical support, so why do we expect
complex organizations such as schools to make do without? At the moment, schools
are often dependent on expertise supplied by past pupils or parents on a voluntary
basis, and there is only so much you can ask such a person to do” (Irish Times,
8/11/05:12).
6. Conclusion
Some of the problems outlined above, with regard to accessing technology and
becoming fully integrated into the information society, can be overcome depending
on personal income. It is possible to purchase computers; it is possible to access
courses that provide tuition on computer and internet use; it is, in theory at least in
some areas, possible to purchase broadband technology from satellite broadband
service providers. However, for the majority of people living in rural spaces the
potential to develop new skills is limited by both their lack of access to IT and the
poor quality of IT services available compared to urban areas.
A key problem for rural spaces in Ireland is that for sound economic reasons the
high-speed Broadband technology is being delivered to urban areas first. Economies
of scale operate in favour of urban areas. The information based industries therefore
cluster in urban spaces by-passing many rural spaces. The challenge for those
governing Ireland and creating policy is to unlock the potential of information
technology.
1. There has to be fast, reliable and inexpensive access to the internet.
2. Schools need better access to information technologies and properly trained
teachers
3. Those who have left school (adults of all ages) also need access to information
technologies and education.
If the decline of rural areas is to be halted and if new opportunities are to be
afforded to the inhabitants of these areas, then these key issues have to be addressed
urgently.
103
7. Bibliography
Aalen, F. (2000) ‘Buildings’ in Aalen, F., Whelan, K. and Stout, M. (eds) Atlas of
the Irish Rural Landscape. Cork University Press : Cork. pp.145-179.
Aalen, F. (2000a) ‘Contemporary Challenge’ in Aalen, F., Whelan, K. and Stout,
M. (eds) Atlas of the Irish Rural Landscape. Cork University Press : Cork.
pp.236-243.
Brady, G. (2000) ‘Agriculture, Forestry and Fishing’ in Redmond, A. (ed) That was
then, This is Now. CSO : Dublin. pp. 119-124.
Brown, T. (1985) Ireland : A Social and Cultural History 1922 – 1985, Fontana
Press, London
Bryant, C. R., Russwurm , L.H. and McLellan, A.G. (1982) The City’s Countryside:
Land and its Management in the Rural-Urban Fringe, Longmans, London
Casey, C. (2005) ‘Broadband and Rural development: Opportunities and challenges
for social Exclusion, http://www.ilsu.ie/Publications.html
Cawley, M. and Keane, M. (1999) ‘Current Issues in Rural Development’ in Davis, J.
(ed) Rural Change in Ireland. Institute of Irish Studies : Belfast. pp. 143 – 160.
CSO (2003)
DAF (1958) Some Features of Irish Farming. Special Leaflet 33. Department of
Agriculture : Dublin.
EU. (1997) Agenda 2000 : For a Stronger and Wider Union. Commission of the
European Communities : Luxembourg.
EUa, (2004) Ireland and the EU 1973 – 2003.
Eurostat(2004)http://epp.eurostat.cec.eu.int/portal/page?_pageid=
1090,30070682,1090_33076576&_dad=portal&_schema=PORTAL
Feehan, J. (2003) Farming in Ireland : History, Heritage and Environment. Faculty
of Agriculture : University College, Dublin.
ICTU, (2005) Irish Congress of Trade Unions Newsletter.
McCaffrey, U. (2005) “Labour Urges Division of Eircom” , Irish Times, 8 November
2005:19.
O`Brien, B. (2005) “Insufficient IT resources in schools – that does not compute” in
Irish Times, Tuesday, November 8th, 2005 :12
O’ Connor, R. (1988) The Origins ,Ethos and Geographical Expansion of Muintir
na Tire 1931 – 1970, unpublished Masters Thesis, Department of Geography,
University College, Cork
OECD, (2004) www.oecd.org/document/57/0,2340,en_ 2649_33703_33950905_
1_1_1_1,00.html
Shiel, M.J., (1984) The quiet revolution : the electrification of rural Ireland, 19461976, Dublin. O’Brien Press
www.agriculture.gov.ie
www.electricnews.net/news/html?code=9574896
104
Cultures of Cork: Community,
Ethnicity and Broadcasting
Marie - Annick Desplanques
Cliona O’Carroll
Cultures of Cork: Community,
Ethnicity and Broadcasting
Marie - Annick Desplanques
Cliona O’Carroll
Department of Folklore and Ethnology
University College Cork
Part 1: Marie-Annick Desplanques
Cork was awarded the status of European Capital of Culture for the year 2005.1
News of this award had been made public two years previously and it was in 2003
that a committee was set up to organise and oversee a programme of cultural activities
which would justify and pay tribute to this designation. Although primarily concerned
with the “cultural”, this designation nevertheless has a political and economic context if
only by virtue of attracting funding, however limited, from the European commission.
The political discourse, local and national, refers to a Designation with a capital “D”
to qualify what is clearly perceived as an achievement. The term appears as such
in all the “official” printed material. To an extent one can argue that the context of
this “designation” reflects on previous years of political and economic discourses
and policies which have lead Ireland onto a path of levelled integration within the
European Community as an economic and political entity. Economists can attest
to the significant improvements in the Irish economy since it has benefited from the
various incentives European monies have granted on its infrastructure and indirectly
but ultimately its business community. Much can also be said and has been written
on how, comparatively, little improvement has resulted within the social and cultural
sectors. Placing the “year of culture”, to use of one the many local appellations
of the 2005 Designation, within the context described above, is necessary for an
understanding of the local discourse and the plurality of responses, particularly in the
“community sector” to which the Northside Folklore Project (NFP) belongs2.
While the focus of this paper concentrates on the contribution of NFP to the
official “European Capital of Culture” programme, it is nevertheless important to
note that the targeted influx of financial resources, its temporal and geographical
boundaries but also and most significantly the limited overall budget, contributed
1 See: www.cork2005.ie
2 For more information on the Northside Folklore Project see: Marie-Annick
Desplanques, “The Northside Folklore Project. A case study in applied social
ethnology” en II Xornadas SINDUR: Novas Tecnoloxías e Economía Cultural,
pp. 29-51. Santiago de Compostela: Xornadas do IDEGA nº7, 2005.
107
to the generation of a dynamic public debate around concepts and “definitions”
of culture where parameters of inclusion and exclusion came very much to the
fore. The parallel or fringe group “Where’s me culture?” has been one of the most
active forums of this debate.3
The Northside Folklore Project was established in 1996 as a community
archive and research centre under the combined auspices of the Department of
Folklore & Ethnology at University College Cork, FÁS and Northside Community
Enterprises to simultaneously promote and integrate academic research and
community development by creating an important educational and cultural resource
while providing employment. Thus its community based multimedia research
ethnographic archive fonds is used as the basis from which the team of researchers
produces print, audio, video and internet publications on aspects and topics pertinent
to the folklore, popular culture and oral history of the area.4
In 2003, the Cork European Capital City of Culture committee approached
the Northside Folklore Project for input with a view to initiating a partnership.
A dual faceted initiative was retained and NFP engaged in a project entitled
“Cultures of Cork” which consists of the production of six radio programmes,
based on a selection of excerpts from 42 ethnographic interviews representing a
sample of the growing multi ethnic population of Cork city. The second part of
this paper will discuss the logistics of the actual production of this project. The
title of the project however, bears significance in relation to the above-mentioned
debate as to uses of the term “culture” and its potential intrinsic hegemonic
dimension. The ethos of the Northside Folklore Project has always been to give
an applied dimension to what Gearóid Ó Crualaoich has called the emancipatory
mission of folklore studies.5 In practical terms and in the context of the Northside
Folklore Project, it refers to the collective decision making process regarding
the overall research agenda of NFP as being representative of the communities
that contribute to its ethnographic collection. Furthermore and in this respect, the
growth of a changing and ethnically diversified population in Ireland and in Cork
city in particular has led to reconsiderations of NFP’s representation of locally
based emerging popular and traditional culture expressions. Using “Cultures” in
its plural form when submitting a proposal to the organising committee signified
NFP’s research team’s perception and acknowledgment of an important and
noticeable ethnic diversity in the urban community.6
3 For more information consult the following website: http://www.wheresmeculture.com
4 See: www.ucc.ie/research/nfp. Alternatively and as the site is currently being “renovated”
enter Northside Folklore project in google or other internet search engines.
5 The expression was used in the initial NFP funding application document prepared by Gearóid
Ó Crualaoich and myself which we submitted to the “UCC Presidential Fund” in 1995.
6 For more information on perspectives on ethnicity see: Stephen Stern “Ethnic Folklore
and the Folklore of Ethnicity,” Western Folklore 36:1 (1977), 7-32; Elizabeth Tonkin,
Maryon Mcdonald, & Malcolm Chapman, (ed.), History and Ethnicity (London & New
York, 1989).
108
Over the ten years the Northside Folklore Project has been operational its
research team has comprised of a variety of community and academic researchers
coming from Australia, England, France, New Zealand, Spain and The United
States, while some of the local researchers had previously lived abroad for lengthy
periods of times in such countries as those mentioned in addition to Germany and
the Netherlands. This relative level of ethnic heterogeneity turned out to be an asset
when internal discussions revolved on “ethnicity” and there was no shortage of
handy examples to illustrate what may otherwise have been somewhat of a complex
concept to non-academic researchers. Cork is a city where some of its inhabitants
pride themselves of never having crossed over to the other side of the river. Yet,
paradoxically that strong awareness of local identity was a factor which coupled with
locally expressed notions of “clan” - which means family in the Irish language- and
“tribal” an adjective which some Corkonians use to qualify the make up of their city,
was helpful in introducing concepts which academics would otherwise confine to
anthropological taxonomies. Although the NFP team of researchers were cognizant
of the academic discourse, it is the common or vernacular understandings of the
notions of “ethnicity” as implied in their popular culture dimensions which informed
the actual wording of the NFP project proposal to the “Cork 2005” committee. It is
important to note that in its “Idea Submission Guidelines” document, the semantics
very much focus on various usages of the word “culture” as the following excerpts
which we retained as important for our application document, illustrate:
We want to encourage:
• Collaborations across different cultural areas.
• Projects that engage with other cultures and diverse groups.
• Cultural projects that animate the physical city and that reveal this city to its
citizens.
• Cultural projects that emerge from, collaborate with or contribute to communities.
• Projects that articulate cultural aspiration.
• Cultural projects that leave a legacy.
• Projects that will develop new cultural networking opportunities at local, national and international level.
• Projects that affect a mindshift and increase Cork’s capacity to be a more active centre for creativity.
• Cultural projects that will increase confidence, and transform the perceptions
of the city.
• Activities that build esteem, encourage exploration, creative exchange and
discovery.
• Cultural Activities that explore the concept of citizenship.
• Projects that illuminate forgotten and undervalued cultural work.7
7 “Idea Submission Guidelines” : http://www.cork2005.ie/idea_submission_guidelines.html
109
To an extent the wording of the extract allows for various interpretations of the
term “cultural” as a qualifier and in that respect intends to be inclusive of a wide
range of expressions, perceptions and applications. When used in its substantive
form, as a noun, it appears in the plural as does the word “communities”. It was
partly the attention to these details that prompted the title of our project submission
as “Cultures of Cork” and while we decided not to embark on the potentially
controversial usage of the term “ethnic” in our own document we nevertheless
referred to our methodological approach as ethnographic.8
Thus the excerpt that was retained by the “Cork 2005” committee to summarise
our project reads as follows:
The project centres on a multi-cultural ethnographic fieldwork project
representing the diverse communities now living in Cork, which will serve
as the raw material for a radio project exploring the diversity of life and
identities in today’s Cork city. Approximately 40 ethnographic interviews
will be carried out with native and non-native inhabitants of Cork by the
Northside Folklore Project staff. These interviews will be added to the
Northside Folklore Project archives, and will also be used in the
production of 6 half-hour radio programmes focussing on expressions
of life in Cork.9
“Cultures of Cork” therefore addressed the main themes of exclusion and
marginalisation to communities on the periphery of “Information Society” explored
in this collection of essays. In our particular case and as will be addressed below, the
notion of periphery exists very much in its socio-economic as well as in its cultural
or ethnic dimension.
Thus addressing this topic is partially achieved by training the members
of the Northside Folklore Project research team, who have come from the “longterm unemployed” sector of society, a term used in the government bureaucratic
discourse, to conduct ethnographic research with members of ethnic communities
whose linguistic and cultural experience differ from their own. Although it must be
pointed out that a small percentage of the interviewees are native of Cork city, their
experience and expertise were sought out to give a diachronic dimension to the project
in terms of eliciting narratives relating to the memories of the city in the mid twentieth
century, thus keeping with notions of continuity and change which are fundamental
to the process of tradition. We were also conscious not to remain on what could be
perceived as the boundaries of exclusion, but rather to explore expressions of the
“multi-cultural” dynamics now present in the everyday lives of Cork people, by
bringing some level of integration in the process of the collection of the ethnographic
8 I am referring here to the ongoing battle which the Travellers community is engaged in to
get recognition from the Irish Government as an ethnic minority.
9 Marie-Annick Desplanques and Mary O’ Driscoll, “Project Execution Plan Prepared for
Cultures of Cork” Cork 2005 (2003) p4.
110
material and also of the production of the radio programmes that ensued.
The notion of “information society” is understood here in terms of using
popular media in content and form. While the emphasis is on the narrative form of
experience, as in the stories that are shared and broadcast on the radio, a medium
available to all, the broadcast stations chosen were also community based. As Cliona
O’ Carroll will further detail in the second part of this paper, digital technology
allowed addressing the ephemeral value of radio as a means of information, by the
production of a CD set of the programmes.
Part 2: Cliona O’Carroll
‘How’s it goin’, boy?’: an exploration of place, memory and belonging through
digital technology.
Walking around the city we pass hundreds of people, unaware of the
memories, stories and experiences floating around in their heads. Living
in a mining town in South Africa, going to the Lee Baths as a child,
trapping birds in the mountains of eastern Turkey, moving through the
streets of Cork in a fire brigade and along the river Lee in a currach are
just some of these.
The Northside Folklore Project has been asking about and listening to the
everyday experiences and memories of a wide range of people, in order to
share the material through the radio. We have carried out more than forty
interviews with Cork residents from various backgrounds, including Australia,
the Marsh, Nigeria, Gurranabraher, Russia, Evergreen Street, Iraq and many
more. Each interview covers similar topics, including childhood memories
and games, neighbourhoods, everyday life and ‘my Cork’. Experiences
that speak to each other, and themes that have emerged as important to
interviewees, have been compiled into six half-hour radio programmes that
give listeners a window into the hidden worlds of the city10.
The press release above gives an idea of the nature of the ‘Cultures of Cork’
project. The project involved an attempt to provide a taste of and an insight into
two things:
• The way the city of Cork is mapped and invested with meaning by its inhabitants through experience and narrative
• The diverse backgrounds and worlds of personal memories that shape and
flavour this process.
We also hoped to contribute to a process of contact where people from diverse
backgrounds are exposed to each other’s lives through interviewing or through
10 Northside Folklore Project Press Release, March 2005.
111
the potentially intimate narration of the everyday on radio, thus providing a small
counterstream of experience to the prevalent process of ‘othering’ the increasing
numbers of immigrants to Ireland. In what follows, I would like to give a short
assessment of the medium of dissemination and the technologies used to strive
towards these goals, from the point of view of how they affected the project process
and outcomes, and the Northside Folklore Project’s overall mode of operation.
The project was made possible by the support of Cork 2005 and the use of
digital audio recording and editing technology. As a community-based group, use
of MiniDisc recorders and access to digital audio editing software enabled us to
carry out work unthinkable ten or fifteen years ago. In the not-so distant days when
radio editing involved physically cutting and splicing analogue cassette tape, an
organisation such as ours could not have produced broadcast quality programming
while keeping such control over the process and outcome.
This project was our first to use radio as a medium of dissemination. Radio
was a very fitting medium for sharing the work of the project, and also challenged
us and helped us grow in the quality of our recordings and holdings. It was suitable
for a number of reasons. As our ethnographic interviews are oral in character, the
material could be presented in a format close to the original. Because of this, we
could represent the interviewees and the liveliness, humour and emotion of the
narratives in a fairly direct form, thus avoiding the potential loss of the immediacy
and intended meaning of the narrative inherent in printed media. Also, radio may
be more accessible than the written format for many, particularly those with literacy
difficulties and some non-native speakers of English. This accessibility is important
to us as a community-based organisation. As there is a long tradition of radio use
in Ireland, radio is also more accessible and is seen to be more ‘user friendly’ than,
for example, a website. With regard to the interviews, sound recordings are less
intimidating to interviewees and so have a better chance of accessing intimate and
powerful narrative in a non-threatening way than video-recording. It is also less
potentially intimidating when dealing with some of the topics that we covered
(for example, the negative side of being an immigrant to Ireland). It was less of
a challenge to our researchers in the sense that they had fewer variables and less
equipment to worry about, freeing them to be able to concentrate on being warm
and human.
In order to carry out this project, and because we had the funding to spend
time and money designing and carrying out a new approach, we changed a lot of
the modes of operation of the Northside Folklore Project. We changed from the use
of cassette machines to MiniDisc machines, carried out the necessary training for
this, and bought and installed audio editing software. Processing the interviews for
subsequent archiving and broadcast forced us to focus on and codify our system
for processing interviews (the use and wording of release forms, accession to the
archive, form of storage) and resulted in the implementation of systems for use in
the future.
112
‘Finished product’: broadcast and CD
This was just the second interviewing project carried out by the NFP that aimed
specifically towards a finished product to be publicly disseminated11 in addition to
adding to our archive holdings. In this sense, it was rather a different experience
for interviewers. Rather than carrying out interviews and depositing them in
the archive for consultation at some future date, the interviews were analysed
directly afterwards for emerging themes and appropriateness for use in radio. This
encouraged us to engage in a process of reflexivity regarding interview techniques
that was more immediate and goal-orientated than in the past, and resulted in swift
and noticeable enhancement of our technique, with regard to both audio quality and
the interview dynamic.
Although the experience of processing digital recordings for radio, and the
attendant understanding of what makes a ‘clip’, stylistically and technologically, will
be invaluable in future work on the NFP’s website, we feel that traditional broadcast
media such as local and national radio networks should not (in our context) be
ignored in favour of exclusive website use. Creating a series of radio programmes,
which were subsequently produced as a CD box set, encouraged a heightened sense
of achievement among interviewers and interviewees through the production of a
tangible project result shared with the wider community. The broadcast of a radio
series creates a sense of occasion often accompanied by excitement, and sparks off
discussion in the community.
In conclusion
The NFP benefited greatly from the 2005 ‘Cultures of Cork’ project on a number
of levels. The opportunity to switch to new modes of collection and dissemination
as part of a well-defined ethnographic radio project enabled us to ‘road-test’ new
technologies and techniques in a period of intensive interviewing and interview
processing, and to implement new systems for digital audio and image collection
and storage. There are, however, challenges that attend the use of new technologies
in any small-scale community project. The ‘Cultures of Cork’ project has ended,
and with the departure of the special project co-ordinator, employed for the duration
of the project, and the technician, whose social employment scheme came to the end
of its fixed term, the NFP does not have anyone with the skills necessary to carry out
anything but the most basic manipulation of collected audio, or the time to acquire
those skills. Without adequate and sustained funding and support, the project is
not likely to fulfil the potential afforded by access to new technologies. The result
is an imbalance between newly-acquired ambitions and technological capabilities
on the one hand, and a skills deficit due to staff turnover on the other, which may
11 Stephen Hunter, (ed.) Life Journeys, (Cork: Northside Folklore Project, 1999)
113
have a severe impact on the morale and capabilities of the organisation. Access to
potentially useful technologies will be rendered ineffective unless accompanied by
sustained training and technical support.
During the course of the project, however, the creative and growth potential
of the use of digital technology became apparent. The fact that radio production
has become more accessible through digital recording and editing techniques has
enabled us to represent slices of a multi-ethnic city in a state of change back to the
people of that city.
114
The Information Society in Greece
Markos Kourgiantakis
Emmanuel Petrakis
The Information Society in Greece
Markos Kourgiantakis and Emmanuel Petrakis
Economics Department
University of Crete
1. Introduction
The evolution of information and communication technologies (ICT) has
certainly changed the most of, if not all, human activities. The so-called Information
Society sets a new environment worldwide and creates many novel opportunities
for the improvement of the quality of life.
During the last decade, the European Union (EU) as a supra-national
organization had already launched two action plans, eEurope 2002 and 2005, and
starts a new one (i2010) in order to coordinate the policies of all its member states
and make the EU the most competitive and dynamic knowledge-based economy by
2010. Nevertheless, considering the homogeneous evolution of information society,
these efforts have not reached the expected results until now. The phenomenon
of digital divide that refers to uneven diffusion of ICTs between developed and
developing countries is obvious inside today’s EU. The peripheral states, especially
those in the Mediterranean region, still lag behind in the adoption of ICT practices
in contrast to the more developed states in the northern Europe.
Greece belongs to the group of less developed countries with respect to
the evolution of information society. Based on the existing literature, this paper
describes the e-readiness of Greece today, investigates and analyses briefly the most
important obstacles for the development of new economy in the country and finally
it concludes with some proposed actions for the improvement of the situation.
2. Current situation
2.1. Policy: High priorities but ineffective strategies
Greek governments try to harmonize immediately the national strategies with
the EU’s priorities for information society. Based on some basic principles, such as
the equal opportunities/ access for all and the creation of the proper environment
for entrepreneurship and innovation, the Greek state has set up several bodies and
117
initiatives like the “Operational Programme for the Information Society”, in order
to promote all the aspects of information society in Greek society (White Paper,
2002). Unfortunately, the following results prove either the ineffectiveness of the
undertaken measures, or the inability of the public sector to support these measures
and initiatives.
2.2. Infrastructure: Better than ever
Nowadays, Greek national and private networks can support a large range of
telecommunication services offered to corporate and private users. Nevertheless, the
expansion and the improvement of infrastructures were significant late. The basic
reason for this was the delay in liberalisation of the national telecommunications
market (full sector liberalisation on January 2001) compared with other west
European countries. Some recent problems that can be indicated is the inequality in
the development of broadband infrastructures between urban and rural areas and the
high prices set by Greek telecommunication and Internet providers in some services
(even in ADSL connections).
2.3. Indicators for Greek Information Society
There are several studies about the estimation of ICT usage by Greeks (e.g.
GRNET, 2005; E-Business Forum, 2003; Buhalis and Deimezi, 2003). Despite
the different samples and methodologies used, all of them present small variations
in basic statistics. The following analysis is mainly based on the latest research
conducted by the new-established “Observatory for the Greek Information Society”
(OGIS) in summer 2005. The target of this research was the estimation of the
indicators that has been set by EU in eEurope/i2010 project. The results for the
most basic indicators are presented in Table 1.
118
Table 1. Basic Indicators for the Information Society in Greece
Indicator
2005a
2004b
EU25b
(2004)
Citizens access to and use of the Internet
Households having access to the Internet at home
24%
17%
43%
Individuals regularly using the Internet
18%
17%
38%
Employees using PCs connected to the Internet in normal work
routine
28%
21%
26%
Enterprises (10+) having access to the Internet
93%
87%
89%
Enterprises (10+) having website/homepage
56%
49%
58%
Enterprises (10+) using Extranet/Intranet
28%
12%
14%
Enterprises access to and use of ICTs
e-Government
Individuals Government to Consumers interactions
8%
7%
21%
Enterprises Government to Business interactions
81%
61%
45%
e-Learning
Individuals having used the Internet for training /educational purposes
5%
7%
10%
Enterprises (+10) using e-learning applications
10%
20%
36%
3%
4%
2,5%
e-Health
Population using Internet to seek health information
e-commerce
Enterprises’ (10+) total turnover from e-commerce over the last year
0,2%
0,2%
2%
Individuals having ordered/bought goods online in the last three
months
5%
1%
17%
Enterprises (10+) having received online orders over the last year
8%
5%
13%
Enterprises having received on-line payments for Internet sales over
the last year
3%
6%
13%
Enterprises having purchased on-line over the last year
12%
14%
27%
Broadband penetration/ access
Enterprises with broadband access
36%
21%
52%
Households with broadband access
1%
~0%
15%
Public services with broadband access
72%
32%
30%
Internet users’ experience and usage regarding ICT-security
Individuals with Internet access having encountered security problems
44%
Enterprises with Internet access having encountered security problems
52%
Sources: a: Observatory for the Greek Information Society, 2005; b: Eurostat, 2004
The use of ICT and the Internet by individuals
In 2005, more than 50% of Greek households have at least one PC of any
kind (desktop or laptop). One out of four households is connected to the Internet
usually through a PSTN or ISDN line (the broadband access is extremely limited).
119
This percentage is not representative for the overall Internet access, while almost
40% of the Internet users in Greece have regular access also/or exclusively from
their workplace and another 50-60% from other places (universities, internet café,
etc). The current percentage of Greek population using the Internet in daily/ regular
base is about 18% (OGIS, 2005). The estimation for the overall population use the
Internet was almost 25% at the end of 2004 from 13% on 2001 (GRNET, 2005). It
must be also mentioned that this year’s forecasts for population intend to acquire
PCs and to access the Internet are lower in contrast to forecasts for previous years
(ibid.)
The characteristics of Greek population with PC and Internet access are
not different with the characteristics of e-populations in the rest of the world.
Penetration rates are significant higher for young people between 16 and 34 years
of age, for people with higher education level, and for people living in urban and
suburban areas. Additionally, a slightly higher percentage of males than females
record themselves as being familiar with ICTs and the Internet. The main incentives
of using the Internet are searching information for products and services (84%),
electronic mail (70%), entertainment (60%), access to general information (42%)
and travel info/services (40%). Other important activities engaged in on the Internet
like online banking and ordering/ purchasing are still underestimated by Greek
users.
The use of ICT and the Internet by enterprises
The penetration rates for Greek enterprises are significant better, although there
is a digital divide between large and small/medium enterprises (SMEs). In order the
following statistics to be explained reasonably, someone must take into consideration
that SMEs in Greece are in their majority one-man businesses (~80%) and another
11% of enterprises corresponds to partnerships, while the percentage of limited
companies or limited liability companies stands at 4% and 2% respectively.
Beginning with the technological infrastructure of Greek firms, the last
analytical data from 2002 (e-business forum, 2003) show that more than two out of
five SMEs uses PCs and one out of 10 uses a computer network. The main reasons
for the use of PCs by SMEs are accounting office applications, computerization,
followed by production and commercial applications. Considering the use of
specialized IT systems, the percentages of SMEs with systems such as ERP and
CRM are 1-2%, while the percentage corresponding to connection to e-marketplaces
is almost zero.
In 2005, 93% of enterprises with more than 10 employees (10+) have Internet
access, while for micro firms (1-9 employees) the same indicator is estimated to
38%. Fifty six percent of enterprises (10+) have a corporate website (10% for micro
firms). It is also estimated that percentage of Greek employees using computers
connected to the Internet in their normal work routine is almost 28%.
120
E-government
The modernization of Greek public administration through the new ICTs and
the Internet is still ongoing. Today, all the ministries and the central economic and
administrative authorities are online and have websites that are rich in information
but do not provide any other online services to the citizens. The number of online
public services is extremely small and the best paradigm is TAXISnet, which has
been created by the Ministry of Finance for the provision of taxation services. The
traditional bureaucratic mechanisms, the lack of back-office systems, as well as the
unskilled on ICTs employees in public sector are the most basic obstacles for the
further improvement of e-government in Greece (White Paper, 2002). Moreover,
significant differences are also indicated in the use and adoption of e-government
practices between central administration and local administration authorities
(Mandalianos et. al., 2005). The positive point in the Greek e-government reality is
the satisfactory diffusion of open source software in public sector (almost 32%).
Nowadays, about 8% of citizens and 80% of enterprises have some kind of
interaction (mainly informational) with the public sector.
E-business / e-commerce
Greece takes the 28th place (out of 68 countries) in e-business ranking of
Economic Intelligence Unit (EIU, 2005). Concerning the demand side and despite
the rapid growth of Internet usage in the last years, Business to Consumer (B2C)
e-commerce in Greece is still in its infancy. Only five percent of Greeks made an
online order or payment during the last year (OGIS, 2005), and this percentage
is significant below the European average that approaches 20%. One out of
five Internet users claims that has made at least one online purchase in their life
(GRNET, 2005). Buhalis and Deimezi (2003) present a number of factors that have
been identified as barriers to B2C transactions for Greek population such as the
lack of internet transaction trust, the lack of access to credit cards, language barrier
and the preference to traditional way of purchasing. The latter barrier is common to
consumers in Mediterranean countries, where the purchasing process is a form of
social exchange and interaction (ibid.). With regard to their characteristics, Greek
e-consumers prefer to buy online from foreign websites (60%) and usually they
purchase books/CDs, consumables and PC related products, and travel tickets.
Similar with the individual consumers, Greek enterprises are moving slowly to
e-commerce practices. Some today’s statistics for e-commerce activities of Greek
enterprises are given in the Table 1. Other, more qualitative, common findings in
researches related to e-business practices by Greek enterprises (e.g. e-Business
Forum, 2003; Kourgiantakis et.al, 2003) are:
•
•
The retail sector is lagging behind in the adoption of e-commerce.
The smaller the firm, the lower the degree of e-business adoption.
121
•
•
•
Online marketing is the basic reason for creating a corporate website.
ICT cost, trust and security in electronic transactions, as well as the lack of
advice and the lack of knowledge in e-commerce issues are considered as the
most serious obstacles.
SMEs believe that the role of the government and other “third bodies” must be
more active and helpful to their attempt for using e-commerce.
E-health
Very few Greeks are reported to search the Internet for health related matters
(3%) in 2005. In this light, it is not surprising that not many online health services,
whether public or private are available to Greek citizens. E-user project’s study
(2005) for e-health in Greece reports just two Greek Internet news and information
portals contain sections on health matters and one targeted at health professionals.
In the public sector, the only successful example until today is the website of the
Hellenic Centre for Infectious Disease Control that, besides health information,
provides information and contact details about its counseling, psychological support,
social services, and psychiatric evaluation and monitoring.
As an alternative to the Internet, telephone consultation has already been
utilised extensively in both public and private healthcare sector. A recent example of
this practice is the open line for doctors’ appointments all over Greece that has been
provided by IKA (the largest Social Security Organisation in Greece) since 2003.
E-learning
According to the OGIS (2005) the use of the Internet for educational purposes
is limited. Only 3% of Greeks have used the Internet in relation to training and
educational purposes for themselves or for others in 2005, when the same indicator
for Europe was 10% in 2004. Likewise, in contrast to 36% of European SMEs, only
10% of Greeks enterprises (+10) have used a kind of e-learning applications for the
training of their employees.
However, the infrastructure and networks in all levels of Greek educational
system has been significant improved since 1999. Important problems in ICT
infrastructure in tertiary education, are not reported. All Greek universities and
research foundations have broadband access to the Internet and the majority of
them have already developed many telematics’ services (web services, webbased courses, teleconferences, digital libraries, etc.). In primary and secondary
education more than 6.500 full equipment computer labs had been reported in
Greek schools until 2002 (Ministry of National Education, 2005). Best practice for
European e-learning initiatives is the Greek Schools Network (www.sch.gr) that is
the educational intranet, which interlinks all primary and secondary schools and
provides basic and advanced telematics’ services (remote network access, e-mail,
web-hosting, asynchronous distance learning, etc.) to students and to educational
and administrative stuff.
122
2.4. Mobility and new trends
In contrast to low levels on Internet usage, the use of mobile phones in Greece
presents very high rates. GRNET (2005) estimates that the mobile penetration ratio
in the country is more than 80% at the end of 2004. In addition, the group of mobile
users in Greece does not present significant differences with respect to the gender,
the age and the locality (urban-rural) of users. However, Greeks mainly use their
mobiles for voice communication and SMS messages, rather than data exchange
and mobile commerce (m-commerce) practices (ibid.). Although today all the
Greek mobile telecom operators provide a wide range of qualitative Internet-based
services through 3G technology, their customers prefer not to use these services
basically because of the high cost. Based on the above, the m-commerce practices
from Greek firms are still limited and just some of them use SMS as marketing
tools.
It must be also mentioned that the wireless technologies diffusion is emerging
fast in Greece. There are a continuously increasing number of hot-spots in public
places (airports, hotels, etc.) and the percentage of Internet users who access the web
through Wi-Fi is estimated to more than 5% (ibid.). Finally, there is an increasing
interest for new technologies like the telephony over the Internet (Voice over IP).
3. How to accelerate
The studies for the evolution of information society in Greece determine
more or less the same factors for the delay of ICT implementations in the country.
Boucas (2005) makes an extended socio-economic analysis and indicates that
the slow development of information society is due to the late industrialization /
development of Greece, the weak structure and inefficient leadership of the state,
the inadequate education and training programmes, the weak civil society and the
lack of collective civic spirit in Greek population. Indeed, from the beginning the
Greek state concentrates in its old-fashion and bureaucratic mechanisms all the
initiatives for the information society and unfortunately it could not manage to
exploit efficiently the opportunities given by EU, like the important co-funding of
Community’s Support Frameworks.
Without underestimating the crucial role of the state and central administration,
the key for further technology adoption may be the transformation of the existing
civil society in each local/regional community. The main difference that separates
local environments from more open national or global environments is the strong
social capital, which enhances and accelerates a process of exchange and creation
of knowledge and innovation. Kourgiantakis and Petrakis (2004) examine the role
of “local forces” (universities, local commercial organizations, local administrative
authorities, etc) in the case of e-business evolution. They also examine how the
basic characteristics of locality, such social capital, proximity and embeddness can
123
overtake important obstacles for the adoption of e-commerce. Knowing the specific
characteristics and mentalities of local population, local organizations and structures
can increase more effectively the awareness of the population and can undertake
and support more successful initiatives related to information society.
As examples of such local actions, two new initiatives for the promotion of
information society in the Greek island of Crete are presented here:
a) Electronic Trade Center of Crete (ETCC): The four chambers of commerce
in Crete, in association with the University of Crete, undertake the initiative
of ETCC in order to contribute effectively in the adoption and exploitation
of advanced Electronic Governing (G2B) and Electronic Business (B2B)
models from the SMEs of the region. Functioning as Application Service
Provider (ASP), the ETCC will operate as a business information portal and
simultaneously as the place of vertical B2B e-marketplaces for the promotion
and the trade of Cretan products.
b) Prometheus: Prometheus is a novel web-based and open source e-government
system developed in Technical University of Crete (Mandalianos et. al.,
2005). Municipality of Souda in Crete decided to use the system and the pilot
implementation, which included training of municipality’s personnel, was
successfully completed. Today the referred municipality, without significant
cost, provides through Prometheus online G2C services to its citizens.
4. Conclusions
Despite the efforts and the initiatives of Greek state, Greece is still significantly
behind “not only in terms of ICT diffusion, but with respect to the overall ensemble of
technological, economic, social, cultural and institutional aspects of the information
society project” (Boucas, 2005). The improvement of current situation needs efforts
from many entities. The Greek state, as well as the EU, on one hand should insist
in general and strategic policies that promote the technological diffusion and on the
other hand they should combine their “top-down” approaches for the development
of information society with local “bottom-up” approaches. At the same time, the
local social networks should exploit their specific knowledge and capabilities and
undertake a more active role in the configuration of information society.
Acknowledge
This work is supported by the General Secretariat of Research and Technology
under The Operational Programme “Competitiveness” (Grant No. 01ΕΔ332). The
authors are grateful to the organizers of the III Xornadas Sindur Conference.
124
References
Boucas D., (2005), “Encountering the national variations of the information society:
the peculiarities of the ‘Greek model’”, 2nd LSE Symposium on Modern Greece,
London, UK, available at www.lse.ac.uk (last visit: 24/10/05).
Buhalis D. and Deimezi O., (2003), “Information Technology Penetration and Ecommerce Developments in Greece, With a Focus on Small to Medium-sized
Enterprises”, Electronic Markets, 13(4), p.309-324
E-Business Forum, (2003), “The use of new IT & Communications Technologies
(ITC) by Small and Medium-sized Enterprises (SMEs)”, available at www.
ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05).
Economic Intelligence Unit, (2005), www.ebusinessforum.com
EUI – Economist Intelligence Unit, (2005), www.ebusinessforum.com
Eurostat, “Survey on Information and Communication Technologies in enterprises”,
available at http://epp.eurostat.cec.eu.int (last visit: 24/10/05).
E-user project, (2005), “Public Online Services and User Orientation; Country
Brief: Greece”, available at www.euser-eu.org (last visit: 24/10/05).
GRNET (Greek Research and Technology Network), (2005), “2004 National Survey
for New Technologies and the Information Society” (in Greek), available at
www.ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05).
Kourgiantakis M. and Petrakis E., (2004), “Local E-commerce Revisited”, IADIS
e-Commerce 2004 Conference, Lisbon, Portugal
Kourgiantakis M., Matsatsinis N. and Migdalas A., (2003), E-commerce: A survey
for Cretan Agro-Food Sector, in The market for organic products in the
Mediterranean region, A. Nikolaidis, G. Baourakis, E. Isikli, M. Yercan (eds.),
Cahiers Options Mediterrraneennes, Volume 61.
Mandalianos I., Kourgiantakis M. and Migdalas A., (2005), “Prometheus: A Webbased System focusing on Local E-government”, in 4th Management of
Technological Changes Conference, Chania, Greece.
Ministry of National Education and Religious Affairs, (2005), www.ypeth.gr
Observatory for the Greek Information Society (OGIS), (2005), “The way to a digital
Greece” (in Greek), available at www.observatory.gr (last visit: 24/10/05).
White Paper, (2002), “Greece in the Information Society: Strategy and actions”,
Greek Government, available at www.ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05)
125
Vilas Dixitais. Internet ao servizo
dos cidadáns
Manuel Caínzos
Vilas Dixitais. Internet ao servizo
dos cidadáns
Manuel Caínzos
Vilas Dixitais
Vilas Dixitais é o proxecto para o desenvolvemento da sociedade da información
nos concellos das Pontes (A Coruña) e Vilalba (Lugo). Integrado no programa de
Ciudades Digitales do Ministerio de Industria, Turismo e Comercio, esta experiencia
piloto conta cun orzamento de preto dun millón de euros e concrétase en dúas
actuacións que se completarán durante este ano 2005:
•
•
Creación dunha rede cidadá. Esta medida permitirá ofrecer acceso público a
internet desde 40 puntos do rural de Vilalba e As Pontes, formar aos cidadáns
no coñecemento das TIC e dotalos de contidos, aplicacións e servizos axeitados.
Dixitalización dos medios de comunicación municipais das Pontes, a
RTVi As Pontes. Esta actuación permitirá ofrecer contidos e servizos de calidade multicanle incorporando aos cidadáns na súa elaboración, modernizar as
infraestructuras dos medios e optimizalos, abaratando o seu custo.
Vilas Dixitais é un ambicioso proxecto dos concellos de Vilalba (Lugo) e
As Pontes de García Rodríguez (A Coruña), que pretende sentar as bases para a
transformación do seu territorio. Partindo dunhas características comúns certamente
complexas, como a gran extensión, a dependencia productiva (enerxética nas Pontes
e agraria en Vilalba), a dispersión da poboación, o déficit de infraestructuras de
comunicacións ou as condicións orográficas, estes dous municipios tratan de dotar
aos seus cidadáns coas ferramentas máis útiles para reducir a distancia existente
hoxendía entre a zona rural e a Galicia urbana e o resto de España.
Este proxecto conta cun orzamento de preto dun millón de euros e parte
dos planos de acción das Pontes e Vilalba para a implantación da sociedade da
información e do coñecemento (SIC) nos seus ámbitos xeográficos, dos que recolle
os seus obxectivos fundamentais:
•
•
reducir a fenda dixital
fixar poboación
127
•
•
•
transformar a forma de comunicación entre os cidadáns e destes coa administración e cara ao exterior
convertir ás persoas e diversos axentes do concello en parte activa da SIC
mellorar o nivel de vida dos cidadáns.
Un territorio camiño da exclusión dixital
As deficiencias do sistema de telefonía TRAC, que imposibilita a conexión
a internet, deixaron ao rural galego abandonado ante o avance tecnolóxico que se
asentaba nas cidades. Esta eiva fíxose máis profunda, se cabe, en Vilalba e As Pontes,
dous dos concellos máis extensos e cunha orografía máis complexa de Galicia.
Ás dificultades xeográficas hai que engadir as tecnolóxicas, xa que os
operadores de telecomunicacións non consideran rendible ofrecer servicio ás zonas
ílladas destes concellos.
En definitiva, partimos dunha situación bastante complexa, cuns índices e
estatísticas que amosan a pantasma da infoexclusión, a forma de exclusión social
do século XXI.
Ante este panorama, as administracións deciden actuar e nace Vilas Dixitais,
co obxectivo de cubrir as necesidades básicas dos cidadáns, pero á vez tratando de
constituir un modelo de recuperación e desenvolvemento tecnolóxico exportable ao
resto do rural e das zonas ílladas que se atopan ao abeiro da exclusión dixital, tanto
en Galicia como no resto do Estado.
Cómpre salientar que todo o proxecto realízase co requisito primordial da
autosustentabilidade, esquecido en moitas ocasións ante a posibilidade de obter
aportacións millonarias, pero vital a longo prazo como garante do éxito das
iniciativas como Vilas Dixitais.
40 telecentros para levar as últimas tecnoloxías ao rural
Aproveitando o importante asociacionismo e a rede de antigas escolas rurais
existentes nas parroquias dos dous concellos, Vilas Dixitais promove a creación
de espacios públicos de conexión a internet nas parroquias. Estas 40 escolas,
rebautizadas como telecentros, permitirán a todos os veciños ter acceso ás vantaxes
da rede dende calquer parroquia sen ter que acudir ao centro urbano.
Para acadar a súa conexión á rede, e debido ás dificultades do territorio e ás
limitacións tecnolóxicas no momento de crear o proxecto, os telecentros Vilas
Dixitais contan con conexión vía satélite, que permite que todas e cada unha das
parroquias accedan á rede cunha velocidade aceptable para a navegación por
internet.
128
Un portal creado exclusivamente para os veciños
Unha vez garantida a conexión pública de calidade, os cidadáns dispoñen de
servizos, aplicacións de interrelación e contidos feitos á súa medida, recollidos nos
portais aspontes.net e vilalbadixital.net. Informacións referentes aos telecentros, á
conectividade no concello ou á formación únense a outros aspectos de índole máis
social, tal como ás parroquias, a historia e gastronomía local ou a escolma de fotos
dos cidadás.
Ferramentas de socialización na rede, como o correo web, o chat ou os foros
tamén están dispoñibles neste portal, no que poderán rexistrarse todos os veciños
dos dous concellos.
Mantendo o obxectivo esencial de autosustentabilidade do proxecto, tras a
posta en marcha desas ferramentas de participación, son os propios veciños os que
lle engadirán valor aos portais coas súas aportacións en forma de textos, imaxes e
creacións.
Alfabetización dixital no rural
Tendo en conta a situación de partida, o proxecto contemplaba como unha
necesidade esencial a alfabetización dixital dos cidadáns, por medio de cursos de
formación nos que acadarán os coñecementos básicos para poder desenvolverse nas
tecnoloxías indispensables para o noso tempo.
Estes cursos tiveron uns primeiros usuarios destacados, os representantes das
asociacións de veciños da zona rural (tanto das Pontes de García Rodríguez como
de Vilalba), que recibiron amplos cursos para cumplir a función de “supervisores
dos telecentros”, é dicir, para ser os responsables de atender as pequenas dúbidas
que xurdan entre os usuarios dos locais habilitados como puntos públicos de acceso
a internet.
Unha segunda fase da formación continúa entre a poboación da zona rural, co
fin de aportar coñecementos básicos informáticos e de internet entre os cidadáns
máis desfavorecidos tecnoloxicamente.
RTVi As Pontes, comunicación dixitalizada e de calidade, elaborada por e para todos
Xunto á inclusión dos cidadáns na SIC, Vilas Dixitais contribuirá cunha
iniciativa innovadora á modernización dos medios de comunicación das Pontes,
a radio e televisión municipais, unificados xunto co servizo de novas a través de
internet baixo o nome RTVi As Pontes.
129
Esta dixitalización consiste na transformación dos medios públicos tanto
dende o punto de vista do equipamento como de formación dos xornalistas e de
elaboración dos contidos. Trátase, en definitiva, de optimizar os medios, abaratando
o seu custo, e de ofrecer servizos de calidade multicanle, incorporando aos cidadáns
na súa elaboración.
As posibilidades que ofrecer internet aproveitáronse para integrar radio,
televisión e internet nun único medio que transmite os mesmos contidos sen
necesidade de triplicar o esforzo. Cun xestor deseñado exclusivamente para
este proxecto, os xornalistas poden elaborar información, administrar o arquivo
audiovisual e, incluso, levar a cabo a organización interna do servizo.
Tal e como xa indicamos, a participación é o gran rasgo diferenciador do
proxecto mediático de Vilas Dixitais. Dende o portal web, os veciños poden enviar
textos, arquivos sonoros, fotografías e outros elementos para que sexan convertidos
en noticias de radio, televisión e internet. Ademais, os usuarios poderán acceder
a un completo curso práctico de redacción e realización audiovisual con apoio en
liña.
Deste modo, búscase externalizar a produción informativa, e crear unha masa
crítica cidadá, para que sexan os propios interesados, os cidadáns, os que elaboren
contidos que despois se emitirán nos medios. Así, o peso da comunicación trasládase
ao espectador, co obxectivo primordial de democratizar e incrementar o pluralismo
en radio, televisión e internet.
Un proxecto dos cidadáns
En definitiva, Vilas Dixitais é un proxecto que require a participación de
todos, xa que malia o liderazgo e os esforzos das administracións, deben ser os
propios usuarios do proxecto os que contribúan a darlle o pulo necesario coas
súas aportacións, xa que os cidadáns de Vilalba e As Pontes serán o verdadeiro
referente do proxecto, co obxectivo de implicalos na construcción dunha sociedade
tecnoloxizada que lles permita alonxarse da forma de exclusión do noso tempo, a
fenda dixital.
130
E-learning em escolas rurais ou
isoladas
António José Osório
E-learning em escolas rurais ou isoladas
António José Osório
Universidade do Minho
Esta comunicação aborda a problemática das escolas rurais ou isoladas a partir
do pressuposto de que, com as tecnologias actualmente disponíveis nessas escolas,
o seu encerramento é uma opção mais complexa do que poderia parecer numa
abordagem mais elementar. A questão é abordada através de uma apresentação
breve do contexto actual, e português, do problema, a que se segue a ilustração do
potencial educativo do e-learning ou, se se quiser, da telemática educativa, através
da experiência do dia-a-dia de professores. A terminar é formulada uma proposta,
aparentemente simples, para um problema, paradoxalmente, difícil.
Contexto
Como vem sucedendo à escala mundial, também em Portugal se verifica a
migração das populações das zonas rurais para as cidades. No planeta, de acordo
com dados da UNFPA1 em 2007, e pela primeira vez na historia humana, mais
de metade dos habitantes do mundo estarão vivendo em cidades. Por outro lado,
nos territórios rurais, as tendências demográficas sentidas desde as últimas décadas
do século XIX, têm contribuído para o aumento progressivo das fileiras dos mais
idosos e a redução das dos activos. Mesmo antes da Segunda Guerra Mundial,
na maior parte dos países europeus, a agricultura deixou, definitivamente, de ser
um dos sectores chave no processo de desenvolvimento económico. A corrente
contínua de emigração “presenteou” as áreas rurais com uma população socialmente
excluída, deficitariamente servida por infra-estruturas físicas e sociais, e cada vez
mais privada dos meios, qualificações e confiança necessários à adaptação às novas
condições (Diniz and Gerry 2002).
A procura de uma melhoria de vida levou a que muitas aldeias do interior do
país se deparassem com a terrível noção de desertificação2. Hoje essas aldeias são
habitadas por uma população maioritariamente envelhecida e quase esquecida pela
maioria dos cidadãos.
Em Portugal, como ilustra o Gráfico 1, que apresenta dados do INE (Instituto
1 Ver http://www.unfpa.org/swp/2004/espanol/ch4/index.htm
2 Ver notícia da realização do Simpósio Sociológico Internacional Bilingue subordinado ao
tema “Territórios e Educação” em http://urbi.ubi.pt/001114/edicao/ 41ubi_simposio.html
133
Nacional de Estatística)3, o grupo dos jovens, que em 1960 representava 29,2% do
total da população, viu essa posição reduzir-se a 16,9% em 1998. Simultaneamente,
o grupo dos idosos não deixou de crescer e elevou-se de 8,0% para 15,2% no mesmo
período. O fenómeno do envelhecimento traduziu-se por um decréscimo de 35,1%
na população jovem, isto é, com idades compreendidas entre os 0 e os 14 anos, e um
incremento de 114,4% na população idosa, ou seja, com 65 e mais anos.
Gráfico 1 - População residente por grupos etários, Portugal, 1960 - 1998
Com estes indicadores, compreende-se facilmente que se verifique em Portugal uma
tendência para o encerramento de escolas pequenas, medida que tende a afectar mais
gravemente as populações residentes em zonais rurais ou isoladas. Com efeito, o
número de estabelecimentos do ensino oficial onde se ministra o 1.º Ciclo do Ensino
Básico tem vindo a decrescer a partir do quinquénio 1980/85 (Carneiro 2000), como
consequência da tendência decrescente do número de alunos deste Ciclo, resultante
da baixa verificada na natalidade.
Como ilustração desta situação, podemos tomar em consideração o caso da
área do Parque Nacional da Peneda-Gerês (PNPG), onde a Universidade do Minho
vem desenvolvendo, desde os finais dos anos oitenta, projectos de intervenção
na área da utilização educativas das Tecnologias de Informação e Comunicação.
Como se pode verificar na Tabela 1 - Escolas, Professores e Alunos no PNPG, de
1990 a 2005, o número de alunos nessa área em 2005 é 41% do número de alunos
registados em 1995. Em comparação com os mesmos números para o território
Português4, aquele indicador é de 90%!
3 Ver http://alea.ine.pt/html/actual/html/act16.html
4 Estatísticas do Ministério da Educação
134
Alunos 90
Alunos 05
Montalegre
Professores 05
Alunos 95
Terras de Bouro
Professores 95
19
63
29
589
243
2
0
4
0
42
0
8
3
3
11
7
4
153
77
28
19
10
4
26
14
5
151
134
40
9
7
25
14
255
142
11
5
13
6
81
33
Melgaço
Ponte da Barca
Professores 90
35
Total
Arcos de Valdevez
Escolas 05
Escolas 95
Concelho
Escolas 90
Tabela 1 - Escolas, Professores e Alunos no PNPG, de 1990 a 2005
Fontes: (Osório 1991), (Osório 1997) e serviços do PNPG
Anteriormente previsto para escolas com um número de alunos inferior a 10,
está agora protocolado entre o Ministério da Educação e a Associação Nacional
dos Municípios Portugueses (ANMP) o encontrar soluções, até Janeiro de 2006,
para o encerramento de escolas primárias com menos de 20 alunos e com taxas
de aproveitamento inferiores à média nacional. É assim bem compreensível que
muitos interventores sociais, entre os quais as associações dos professores, as
organizações sindicais, investigadores, etc., venham participando no interessante
debate sobre as consequências destas medidas. Entretanto, o problema ganha maior
complexidade com a ocorrência de uma elevada mobilidade anual dos professores
(cf, por exemplo, (Osório 1991) ou (Formosinho 2000)).
E-learning, telemática educativa
O desenvolvimento e a generalização das redes de comunicação e a
possibilidade de aprender com outros a distância, estão a permitir a visibilidade de
novos cenários de aprendizagem, com contornos ainda não completamente definidos
e delimitados. Estes desenvolvimentos abrangem vários domínios educativos e
colocam necessariamente em causa as nossas concepções tradicionais dos processos
de aprendizagem, criando novos desafios para dar resposta às novas necessidades
formativas do mundo actual. Neste sentido, a “aprendizagem electrónica” (elearning, nas suas diversas modalidades), poderá ser algo mais do que a mera
distribuição de conteúdos online ou reprodução da formação tradicional.
Em Portugal, como nos países ocidentais, a Internet tem uma presença muito
importante na vida das crianças (Barra 2003) e dos jovens, embora se verifiquem
135
consideráveis diferenças nas possibilidades de todos disporem das mesmas
oportunidades. Vários projectos de acção e de investigação mostraram que em
muitos casos é na escola que muitas crianças tomam real contacto com as tecnologias
de informação e comunicação, incluindo o acesso à Internet.
Esta possibilidade tornou-se quase universal em Portugal com a iniciativa
Internet na Escola, lançada em 1997 pelo Ministério da Ciência e da Tecnologia,
a qual teve como objectivo assegurar a instalação de um computador multimédia e
a sua ligação à Internet na biblioteca/mediateca de cada escola do ensino básico e
secundário, sendo a responsabilidade da infraestrutura de ligação da Fundação para
a Computação Científica Nacional (FCCN), entidade que mantém a Rede Ciência,
Tecnologia e Sociedade (RCTS). Esta rede foi constituída em 1997 como extensão
da Rede da Comunidade Científica Nacional (RCCN) que apenas assegurava a
ligação das instituições universitárias públicas.
A RCTS foi concebida como instrumento de comunicações computacionais
integrador do sistema científico e educacional numa rede que passou a incluir
universidades públicas e privadas, institutos politécnicos, laboratórios do estado e
outras instituições públicas de investigação, escolas do ensino básico e secundário,
bibliotecas públicas e museus, associações científicas, educativas e culturais.
A par com o programa Internet na Escola, também o Programa NÓNIO Século
XXI dinamizou o desenvolvimento das TIC e o recurso à Internet para actividades
e projectos educativos de variada natureza, incluindo projectos interdisciplinares,
intercâmbio inter-escolares a nível nacional e internacional.
Também é de salientar, por exemplo, que várias instituições devidamente
acreditadas, estão a proporcionar o Diploma de Competências Básicas em
Tecnologias de Informação, como forma de validação formal de competências
básicas em tecnologias de informação que contribuam para um exercício pleno da
cidadania.
Presentemente procede-se a uma migração da ligação à Internet das 9000
escolas para banda larga, com o objectivo de aumentar a largura de banda na escola
e massificar o uso das TIC no ensino.
Todos estes esforços se revelam importantes para o desenvolvimento da
educação mas a investigação (e a Universidade do Minho já leva uma experiência
no terreno de cerca de 20 anos a divulgar e a estudar a problemática da telemática
educative (Osório 1997)) mostra que para além da tecnologia é necessário assegurar
aos estabelecimentos de ensino e aos profissionais da educação as necessárias
oportunidades de desenvolvimento profissional e de apoio sistemático aos projectos
de inovação. É nessa conjuntura que se enquadra a realização bienal da conferência
Challenges 20055 e que se regista a iniciativa governamental de coordenar as suas
acções em torno das TIC na Educação através da recentemente criada CRIE, Equipa
de Missão Computadopres, Redes e Internet na Escola6.
5 Ver http://www.nonio.uminho.pt/challenges2005
6 Ver http://www.crie.min-edu.pt/
136
Experiência
Com base na experiência obtida com a introdução dos computadores e da
telemática educativa em pequenas escolas rurais de montanha do Minho, na transição
dos anos oitenta para os noventa, realizaram-se mais recentemente novas actividades
de investigação. No contexto de um programa de apoio ao uso da Internet na Escola,
foi estudado o uso regular do computador por um conjunto de crianças que vivem e
estudam em pequenas aldeias minhotas.
O Pedro Álvaro, por exemplo, era um rapaz que se deslocava para a escola
na “Mulata”, a sua “égua preferida” (Ilustração 1 - Esta é a minha égua preferida!
Chama-se Mulata.). E, na escola, comunicava regularmnte com outras crianças
através da Internet.
Ilustração 1 - Esta é a minha égua preferida! Chama-se Mulata.
A sua professors (Estrela 2002) conta que o Pedro Álvaro ocupava os tempos
livres a ajudar os pais, guardando um rebanho (Ilustração 3 - O Pedro Álvaro com
o seu rebanho), entre outras actividades.
O Pedro Álvaro revelava mais sucesso nas áreas de Expressões, Estudo do Meio,
Matemática e TIC. Aprersentava menos sucesso na área de Língua Portuguesa, com
uma oralidadde fraca e um vocabulário pobre. Não era fluente na leitura e redigia
com bastantes erros ortográficos.
Para o Pdro Álvaro, segundo a sua professora (Estrela 2002) foi fácil
compreender e aceder à Internet porque não era novidade. Começou a ter o seus
primeiros contactos no Word e a pesquisar na Internet a partir do mês de Maio de
2001, altura em que foi colocado na escola o computador com ligação à Internet.
137
Ilustração 3 - O Pedro Álvaro com o seu rebanho
Em Dezembro de 2001, experimentou e aprendeu o conceito de página e de
link, o modo de efectuar consultasa e navegar nas páginas da Internet, retroceder,
avançar. Então, exclamava o Pedro Álvaro: “já sei, quando aparecer uma mãozinha,
há uma ligação!” Começou a utilizar os termos como página, web, site, pesquisar. A
professora classificava estas experiências como muito “enriquecedoras, permitindo
entender as potencialidades da rede.” Em Janeiro de 2002, o Pedro Álvaro redigiu
uma história em PowerPoint sobre o Ciclo da Água e, em Fevereiro, ao fazer
“o estudo da costa Portuguesa, fez alguma pesquisa e imprimiu o que mais lhe
interessou… [um surfista em acção] leu e observou as imagens atentamente, porque
nunca esteve em contacto directo com o mar…”
Na reflexão sobre a sua intervenção, a professora do Pedro Álvaro, considerou
“que a Internet nas escolas isoladas permite o entrosamento com outras crianças
via on-line, dando oportunidade a aprendizagens de outras técnicas, absorção
de valores, serntimento de amizade e fraternidade, que conduzam a uma melhor
integração na sociedade.”
Tal como a professora do Pedro Álvaro, outros professores de escolas isoladas
nos poderiam referir como foi importante para os seus alunos a recepção e envio
de mensagens de correio electrónico, a edição de materiais para constarem das suas
páginas web ou a simples possibilidade de consultarem informação na Internet. É
claro que também nos chegam relatos de escolas em que os alunos se vêem privados
do uso do computador, mas essa não é a questão que está a ser equacionada nesta
comunicação.
138
Proposta
Com efeito, esta comunicação trata de tornar evidente que as zonas isoladas
não estão necessariamente condenadas à info-exclusão. Através da instalação de
computadores com ligação à Internet em escolas pequenas nos mais recônditos
lugares das aldeias de montanha ou de outras regiões isoladas, as TIC já chegaram
às mãos das crianças que mais têm necessidade do potencial dessas tecnologias.
Seguindo as sugestões de Papert (Papert 1993), se transferirmos para as crianças
o poder do computador, estamos a criar reais possibilidades de, como vimos com
o caso do Pedro Álvaro, assegurar ambientes de aprendizagem tecnologicamente
ricos e promotores do sucesso educativo.
Ora, como sugere (Almeida 1997) o campo surge como nostalgia de um bem
do que se perdeu para uns (nomeadamente para as gerações migrantes com uma
memória rural ainda fresca), e surge também já como requalificador social para
os sectores sociais intermédios, que querem a terra, ora como refúgio da “selva
mecânica” urbana, ora como forma de afirmação social.
Encontramo-nos, paradoxalmente, numa contra-corrente: quando se tornam
acessíveis as tecnologias que aproximam os centros das periferias, as populações
das periferias desloc(ar)am-se para os centros. Ocorre, então, sugerir que, a
encerrarem-se as escolas primárias como estabelecimentos de ensino, que não se
fechem os espaços de cultura que sempre foram: que se mantenham abertos, com
computadores, com Internet, para as crianças, para os jovens, para os adultos e para
os idosos, como espaço amplo para, em qualquer povoado, ser possível dispôr de
formas de nos encontarmos com o conhecimento.
Referências bibliográficas
Almeida, J. F. (199). Os Portugueses e o Ambiente. 1º Inquérito Nacional. Relatório
Final.
Barra, S. M. M. (2003). Infância e Internet - Interacções na Rede. IEC/DCEC.
Braga, Universidade do Minho.
Carneiro, R., Ed. (2000). O Futuro da Educação em Portugal: Tendências e
Oportunidades. Um estudo de reflexão prospectiva. Lisboa, Ministério da
Educação.
Diniz, F. and C. Gerry (2002). A problemática do desenvolvimento rural. Compêndio
de Economia Regional. Coimbra, APDR: 535-570.
Estrela, M. d. S. R. S. (2002). Eu gostava de ser como o Sr. Francisco. IEC/DCEC.
Braga, Universidade do Minho.
Formosinho, J., Ed. (2000). Estudos sobre a Mobilidade Docente. Cadernos PEPT
2000. Lisboa, Ministério da Educação.
139
Osório, A. J. (1991). Levantamento de Problemas do Uso do Computador em Escolas
Unitárias Rurais: o caso do Parque Nacional da Paneda-Gerês. Instituto de
Educação. Braga, Universidade do Minho.
Osório, A. J. (1997). Telematics for the Education and Professional Development of
Teachers. School of Education. Exeter, University of Exeter.
Papert, S. (1993). The Children’s Machine: Rethinking School in the Age of the
Computer. New York, Harvester Wheatsheaf.
140
A Sociedade da Informação no
Processo de Integração do Mercosul:
Desafios para a sua realização
Patrícia Helena dos Santos Carneiro
A Sociedade da Informação no Processo de
Integração do Mercosul: Desafios para a
sua realização
Patrícia Helena dos Santos Carneiro
Universidade de Santiago de Compostela
1. Introdução
O processo de integração do Mercado Comum do Sul (MERCOSUL)
nasceu em 26 de Março de 1991, através do Tratado de Assunção, assinado pelo
Brasil, Argentina, Paraguai e Uruguai. A inserção internacional destes países e a onda
globalizadora do momento conformam a idéia de um Mercosul de inegável índole
econômica, cuja meta principal que anima o Artigo 1.º do Tratado de Assunção é
justamente a conformação de um mercado comum. No entanto, uma análise mais
detida deste instrumento nos fornecerá a existência de outros objetivos mais amplos
que escapam ao economicismo, permitindo-nos apreciar uns fins também sociais
e culturais, aos quais foram sendo acrescentados outros objetivos e preocupações
mais acordes com a realidade e necessidades da nossa “aldeia global”.
A criação e o funcionamento da Reunião Especializada de Ciência e
Tecnologia do Mercosul no âmbito da qual se incluiria a questão da sociedade da
informação, matéria fundamental para entender o atual mundo em rede, globalizado,
no qual as tecnologias da informação revolucionam o nosso modo de vida em vários
setores, aproximando e afastando mediante a exclusão os espaços periféricos nos
quais a brecha digital é uma realidade1.
2. A Reunião Especializada de Ciência e Tecnologia do Mercosul
(RECyT).
Nos primeiros anos do Mercosul a preocupação em situar a questão da Ciência
e Tecnologia no processo de integração levou à criação, em 1992, da Reunião
Especializada em Ciência e Tecnologia do Mercosul2 (em adiante, RECyT), cuja
1 Sobre a sociedade da informação vide, dentre outros: CASTELLS, M.: La era de la
informação. El poder de la identidad, Vol. 2, Alianza Editorial, Madrid, 1997, pp. 2324; MATTELART, A.: Historia de la sociedad de la informação, Paidós Comunicação,
Barcelona, pp. 166-167.
2 A RECyT foi criada mediante a Resolução 24/92 durante a VI Reunião do Grupo Mercado
Comum do Mercosul, realizada durante os dias 23 a 25 de Junho de 1992.
143
primeira reunião seria em agosto de 1993, momento da aprovação da sua estrutura
organizacional composta por Seções Nacionais e Comissões Temáticas. Às seções
nacionais cabia, deste então, a tarefa de articulação com com os respectivos sistemas
nacionais de ciência e tecnologia de forma a operacionalizar as ações propostas para
a RECyT.
Nos seus inícios a RECyT estava conformada pelas seguintes Comissões
Temáticas: a) Interconexão de Redes, b) Marco Normativo, c) Informação
Tecnológica, com um subgrupo de Terminologia, d) Linhas de Financiamento,
e) Recursos Humanos e Projetos de Pesquisa e Desenvolvimento, f) Comitê
Editorial.
Os planos de trabalho de 1993 a 1998 foram elaborados pensando nesta
estrutura da RECyT. De modo que no ano 1993 houve o “Programa de Estratégia
de Ação”, que definia as primeiras diretrizes e linhas de ação da RECyT. Em
1995 se buscaria estabelecer uma série de diretrizes, ações prioritárias e medidas
administrativas para aquele ano. Em 1996 se estabeleceria o Primeiro programa
de trabalho bianual, definindo objetivos, justificativas, prazos e responsáveis, na
forma adotada atualmente; em 1998 haveria um Segundo Programa de Trabalho
e em 2000 viria à luz o Terceiro Programa de Trabalho, que alteraria a estrutura
organizacional da RECyT, reduzindo o número de comissões temáticas para
duas: Sociedade da Informação e Capacitação de Recursos Humanos e Projetos de
Pesquisa e Desenvolvimento. Criaria também um Comitê Coordenador em cada
país com a função de assessorar os trabalhos da RECyT e reduzia o número de
reuniões dos coordenadores da RECyT para duas ao ano.
Em virtude de algumas incompatibilidades existentes entre o modelo da
RECyT e a definição de ações executivas pelos programas de trabalho da RECyT,
houve uma transformação positiva deste órgão passaria a ser um foro promotor de
ações e agente facilitador do processo de integração, no plano estratégico, cabendolhe, dentre outras coisas, o planejamento, o estabelecimento de metas, a orientação
da correção de eventuais distorções das ações planejadas e também serviria de apoio
à articulação institucional com vistas à concretização dos trabalhos3. Na atualidade
a RECyT, órgão dependente do Grupo Mercado Comum, conta com um Comitê
de Coordenação, está composta pelas Comissões de Apoio ao Desenvolvimento
Científico e Tecnológico, pela Sociedade da Informação e pelo Grupo Ad Hoc de
Cooperação Extra-zona.
A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científico e Tecnológico está
conformada por dois Grupos Ad Hoc de Desenvolvimento Tecnológico e outro de
Ciência e Tecnologia. A Comissão da Sociedade da Informação está formada pelo
Grupo Ad Hoc Sociedade da Informação e pelo Grupo Ad Hoc das Infra-estruturas.
A Comissão SI é a encarregada de realizar ações que permitam conhecer os dados
3 Caberia a esta RECyT renovada a articulação com os Subgrupos de Trabalho do Mercosul,
com setores governamentais, empresariais, acadêmico e com organismos internacionais e
programas de cooperação internacional, de modo a garantir a continuidade dos trabalhos.
144
da SI no Mercosul ao mesmo de que empreende ações dirigidas à criação de infraestruturas da informação, tendo por tudo isso um papel fundamental no processo de
construção do Mercosul Digital.
3. A Comissão Sociedade da Informação do RECyT do Mercosul
Interessa-nos aqui destacar que a Comissão Sociedade da Informação (em
adiante, Comissão SI) realizaria a sua primeira reunião durante a I Reunião da
Comissão Temática Capacitação de Recursos Humanos e Projetos, em 17 de
Maio de 2000, em Buenos Aires. Desde então esta Comissão SI contabilizaria 11
reuniões4 nas quais a Sociedade da Informação se iria construindo paulatinamente
mediante um trabalho que parece ter sido realizado com bastante esforço e saltando
os obstáculos comuns aos países em subdesenvolvimento como o são os países
mercosulinos.
Em documento do ano 2001 de avaliação dos nove anos de existência da
RECyT registra-se que “Da análise das ações previstas e realizadas pela RECyT,
ao longo dos nove anos de atuação, conclui-se que tanto as alterações efetuadas
na sua estrutura quanto o atual programa de trabalho, possibilitaram a criação de
instrumentos e mecanismos que permitirão à RECyT, no futuro, atuar de forma
estratégica. Tais instrumentos são: o Prêmio Mercosul para Jovens Pesquisadores;
o Site unificado da RECyT; o Banco de Dados de Capacitação em Ciência e
Tecnologia do MERCOSUL e os Workshops Plataforma. No entanto, apesar
dos instrumentos de que dispõe, a atuação da RECyT está longe de ser o que se
espera de uma instituição voltada para o planejamento estratégico. Dessa forma, os
resultados alcançados não atingem a expectativa de que os mesmos deveriam estar
predominantemente focados na realidade dos países da região, visando a proposição
de soluções para o ambiente de C&T”.
Neste mesmo documento se explicita que “…a cooperação entre a RECyT e as
empresas, institutos de pesquisas e universidades, embora representando importante
fator na definição dos trabalhos da RECyT, deverá estreitar-se ainda mais, de forma
a disponibilizar os meio necessários que permitam obter respostas antecipadas
às carências do setor de C&T. Atualmente, em decorrência de dificuldades de
entrosamento com os principais atores da área de C&T no MERCOSUL, a RECyT
não só não dispõem de meios para estabelecer prioridades, como também não é
capaz de identificar as potencialidades existentes em cada país”5.
No Programa de Trabalho da RECyT 2002-2003 foram definidas as linhas
de ação das suas comissões (Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científico e
4 Para consultar as atas das referidas reuniões vide página web da RECyT: <www.recyt.
org>
5 Proposta de um novo Programa de Trabalho e Funcionamento da RECYT 2001. Vide
documento na página web da RECyT.
145
Tecnológico e Comissão Sociedade da Informação), seguindo para o estabelecimento
das áreas temáticas estratégicas três tipos de critérios: de impacto, estratégicos e os
resultantes da consulta dos Subgrupos do GMC6. As linhas temáticas relevantes foram
estabelecidas em função destes critérios e seriam: 1) a energia, 2) a biotecnologia,
3) a tecnologia da informação e a comunicação, 4) a melhora da competitividade e
da inovação industrial, 5) a melhora da produtividade agropecuária, 6) a qualidade
de vida e 7) os recursos naturais. A propriedade intelectual estaria incluída em todas
as linhas.
A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científico e Tecnológico ficaria
encarregada do planejamento de uma série de atividades para o Desenvolvimento
Tecnológico e a Inovação e das Prospectivas Tecnológicas7. A Comissão Sociedade
da Informação teria uma atuação realmente de estabelecer um mínimo para suprir
as necessidades de acesso às tecnologias da informação no âmbito do Mercosul.
Um dos primeiros trabalhos realizados por esta Comissão seria o desenvolvimento
das ferramentas para o acesso através da página web da RECyT às diferentes bases
de dados sobre pesquisadores e projetos na área da ciência e tecnologia. Previa-se
que esse tema deveria ser abordado com uma maior amplidão de modo a orientarse à criação de um Portal que substituísse a então atual página web, devendo estar
dotado de um motor de procura nas diferentes bases de dados nacionais, com
prazo de finalização até Dezembro de 2003 a ser cumprido pela Comissão Técnica
encarregada8.
A criação de um Observatório Mercosul para a Sociedade da Informação,
também para Dezembro de 2003, era outra das atividades previstas, cujos trabalhos
preparatórios já se iniciariam no segundo semestre de 2002, mediante a realização de
uma reunião de caráter técnico que definiria o perfil deste Observatório do Mercosul
e o seu plano de trabalho. Previa-se inicialmente que o Observatório começaria a sua
atividade como uma rede virtual que reunisse aos centros de pesquisa especializados
nas áreas específicas relacionadas com o desenvolvimento das Tecnologias
da Informação e Comunicação, assim como aos órgãos correspondentes. Esse
Observatório deveria em um futuro realizar um levantamento sobre a normativa
da Sociedade da Informação, sendo previsto encomendar a ele a elaboração de um
informe comparativo da normativa adotada em cada país.
6 De acordo com o referido Programa de Trabalho da RECyT, o primeiro critério de impacto
seria aplicado às áreas temáticas nos planos produtivo, social, ambiental e tecnológico. Já o
segundo critério, o estratégico, se reportaria à necessidade de definir uma política regional
de ciência, tecnologia e inovação e o terceiro critério consistiria no enfoque dado em cada
área pelos subgrupos de trabalho do GMC.
7 A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científico e Tecnológico deveria realizar
atividades (reuniões ou seminários técnicos) de difusão dos programas existentes nos países
membros do Mercosul, levando em conta tanto o interesse cada país como o interesse
potencial para a região.
8 Esta Comissão Técnica, conformada pelos expertos dos países participantes e coordenada
pelo IBICT brasileiro, elaboraria um relatório sobre as especificações técnicas para o motor
de procura a ser utilizado para o portal da RECyT, com análise da factibilidade técnica, de
problemas e recomendações para a sua implementação.
146
Outros dos trabalhos da Comissão SI era o apoio ao desenvolvimento social,
como forma de incidir no problema da brecha digital, prevendo-se que se levaria
a cabo uma atividade avaliadora e comparativa da experiências dos telecentros,
pretendo-se “garantizar el acceso de la población a nuevos niveles de información
y capacitación, principalmente en el ámbito del Gobierno Electrónico”. Além desse
trabalho também se planejou a elaboração de um programa de apoio aos telecentros,
para o qual se constituiria um grupo de trabalho com os representantes de todos os
países interessados. O prazo para a realização dessa atividade era até Dezembro de
2003.
A atenção às infra-estruturas das TICS era outro ponto fundamental das
atividades da Comissão, que deveria realizar de dois projetos: a) a interconexão de
redes de alta velocidade nos centros de I+D; e o b) desenvolvimento das plataformas
abertas de aplicações de qualidades intensivas em conteúdos. Para a realização do
primeiro projeto se previu a constituição de um grupo de trabalho com o cometido
de elaborar uma sugestão adequada. O segundo projeto contemplava a realização
de um diagnóstico sobre a situação nacional na matéria. Tudo isso até Dezembro
de 2003.
O Comércio Eletrônico também constitui um dos elementos da pauta da
Comissão da SI do Programa de Trabalho da RECYT 2002-2003 sob o título de
“Apoio ao desenvolvimento econômico”, sendo previstas as seguintes atividades
para a sua discussão e estabelecimento: a) a implementação de uma Chave Regional
de Seguridade; e b) o estabelecimento de uma experiência piloto de comércio
eletrônico do Mercosul. Em ambos projetos a Comissão coordenará a sua atividade
com o Subgrupo XIII de Comércio Eletrônico do Mercosul que se realizaria até
2003. O apoio à capacitação nas novas tecnologias ou o E-Learning também
está previsto no programa que previa a criação de uma Escola Mercosul sobre a
Sociedade da Informação, na modalidade de educação virtual. Este acordo pretende
a ampliação do alcance da proposta de relançamento da EBAI formulada no plano
bilateral entre o Brasil e a Argentina. A experiência piloto se realizaria entre o
Brasil e a Argentina durante 2002 a ser extendida aos restantes países mercosulinos
durante o ano 2003.
No âmbito do Mercosul da Ciência e Tecnologia o Programa de Trabalho da
RECYT 2002-2003 entendia que a cooperação científica, tecnológica e inovação
produtiva do Mercosul com países extra zona, associações regionais e organismos
internacionais, constitui um elemento de contribuição ao processo de integração. O
referido programa incluía duas áreas de trabalho por uma parte, o Mercosul como
bloco poderia empreender ações de cooperação em ciência, tecnologia e inovação,
no marco das negociações comerciais que pudessem servir para apoiar o processo
de aproximação e aprofundamento das relações entre o Mercosul e estes países
nos campos que fossem relevantes. Ressaltamos que Mercosul também se beneficia
do programa @LIS (Aliança para a Sociedade de Informação) da União Européia,
dotado de 63,5 milhões de euros para o período 2001-2005. Na atualidade, o
Programa de Trabalho9 para o período 2004-2005 prevê como as três linhas de ação:
9 Vide o referido programa na página web da RECYT.
147
o Planejamento Estratégico (Linha de Ação 1), Gestão de Programas e Projetos
(Linha de Ação 2) e o Calendário de Evento (Linha de Ação 3).
No âmbito do Planejamento Estratégico se estabelecem algumas tarefas para a
Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científico e Tecnológico e para a Comissão
da Sociedade da Informação. Para a Comissão de Apoio ao Desenvolvimento
Científico e Tecnológico se estabelecem duas tarefas: a) “Dar continuidad al proceso
de creación de un mapa de actividades conjuntas que refleje el universo de acciones
que se encuentran en desarrollo en Ciencia, Tecnología e Innovación en los países de
MERCOSUR. Este relevamiento comprenderá acciones conjuntas y un seguimiento
en las áreas académicas tecnológicas y empresariales, incluyendo el relevamiento
de Empresas de Base Tecnológica e Incubadoras de Empresas. Dicho relevamiento
permitirá a la RECyT una permanente actualización sobre las actividades de Ciencia,
Tecnología e Innovación en MERCOSUR, plazo diciembre de 2005”; b) “Elaborar
directorios de investigación e identificar grupos de investigación de cada país con el
objetivo de estimular la interacción entre distintos actores, plazo diciembre de 2005”.
A Comissão da SI tem no seu planejamento a elaboração do projeto final da
Escola Virtual Sociedade da Informação do Mercosul, a partir da integração dos
diversos documentos, apresentados pela delegação do Brasil em reuniões prévias da
Comissão SI e as contribuições das delegações de cada país sobre tais documentos.
Este trabalho de finalização da Escola Virtual requer uma série de outras atividades
paralelas, tais como: a) a identificação das possíveis fontes de financiamento para
o projeto EVSI (primeiro semestre de 2004); b) a identificação das instituições
nacionais que integrem o projeto (primeiro semestre de 2004), as quais serão
responsáveis da formulação, apresentação e execução do projeto, com acordo da
Comissão SI; c) a atualização da documentação de reuniões anteriores e a redação
do projeto final, coordenao pelo Brasil com a participação das organizações do
Mercosul que integrem o projeto (segundo semestre de 2004); e ademais d) Serão
integradas de forma virtual as instituições que participam do consórcio do projeto
com o fim de atualizar e sistematizar a documentação; e d) a apresentação do projeto
ante os organismos de financiamento em 2005.
No âmbito da Gestão de Programas e Projetos (Linha de Ação 2) prevêemse também atividades tanto para a Comissão de Apoio10 como para a Comissão
SI. Para esta última, a Comissão SI, a segunda linha de ação, ou seja, a gestão de
programas e de projetos, haverá uma série de atividades, todas fundamentais para
10 Nesta segunda linha de ação caberá à Comissão de Apoio: a) finalizar o projeto das
“Incumbadoras de Empresas del Mercosur” até 28 de Julho de 2004; b) realizar um curso
de curta duração durante o segundo semestre de 2004; c) realizar o Terceiro Encontro de
Incumbadora antes da XXXII Reunião da RECYT; d) acompanhar vários programas e
projetos em andamento como o AMSUD Pasteur; UE – Biotecnologia, FITO – Mercosul,
dentre outros.
O calendário de eventos prevê as seguintes atividades da Comissão de Apoio para 2004: o
Seminário Mercosul “II Encuentro de Incubadoras del MERCOSUR”; a abertura do prazo
para o Prêmio Mercosul de 15 de Junho de 2004 a 15 de Outubro de 2004, ficando para o
último semestre a constituição da Comissão Avaliadora em forma conjunta com a UNESCO.
Finalmente, em Dezembro de 2004, se previa a entrega dos Prêmios Mercosul.
148
a implementação dos objetivos acordados anteriormente. Dentre as suas atividades
teremos: 1) A revisão das atividades até o momento dentro do site RECYTMERCOSUL www.recyt.org para a posterior definição de um plano progressivo
de atualização, normalização e de ampliação dos seus conteúdos e dos serviços do
mesmo11. 2) A apresentação dos resultados do seminário “Experiencias de Políticas
Públicas en Ciencia, Tecnología e Innovación - La Transición hacia la Sociedad
de la Información”, realizado em Março de 2004 e a sua avaliação dos mesmos a
efeitos de integrar o plano de trabalho da Comissão SI.
A referida Comissão também deverá identificar os principais temas de interesse
coletivo para ser integrados à agenda de trabalho durante o segundo semestre de 2004.
Também se prevê a implementação, em 2005, das ações definidas. Outra atividade
para a Comissão SI será a organização e a posta em marcha do Observatório através
do Programa Mercosul de Indicadores como uma primeira etapa para a construção
do Observatório. No marco desta atividade serão levadas a cabo, durante o ano
2004, atividades que conduzam ao cumprimento da coleta da dados estatísticos.
A última reunião da Comissão SI ocorrida nos dias 1 a 3 de Junho de 2005, em
Assunção, manteve o debate sobre alguns dos trabalhos a ser realizados pela referida
Comissão e por outro lado se deram a conhecer novas proposta para a conformação
da Sociedade da Informação no Mercosul. Destacaríamos como pontos principais
desta reunião a apresentação do novo portal da RECyT e também o informe da
Argentina do estado atual do Observatório da Sociedade da Informação do
Mercosul. Um aspecto destacável foi a exposição oferecida pelo Brasil dos avanços
em relação ao projeto da Escola Virtual do Mercosul, já submetido à apreciação da
União Européia, com a entrega da cópia do projeto enviado àquela Organização
Internacional e o documento oficial elevado pelo Grupo Mercado Comum/Mercosul
à Delegação da Comissão Européia em 30 de Dezembro de 2004.
Destacável também é a proposta brasileira de criação de uma rede de
tecnologia para o Mercosul, a partir da experiência realizada no Brasil12. O objetivo
desta proposta seria a criação de uma via web orientada a promover a articulação
entre os governos nacionais, os centros de investigação e universidades, empresas
e agentes de fomento com o objetivo de alentar processos de inovação tecnológica
que fortalecesse os processos de modernização produtiva como también facilitasse
os processos de substituição de importações13.
11 No âmbito dessa atividade haveria que realizar: a) uma Reunião Virtual do Grupo Editor
dos organismos participantes da RECyT, em trinta dias; b) a elaboração, a definição e a
implementação de uma plano de ação anual sobre os trabalhos de atualização, normalização
e de ampliação dos conteúdos e serviços do site da RECYT; c) a definição de um formulário
eletrônico de avaliação sobre o uso do referido site durante o segundo semestre de 2004;
d) a incorporação de uma seção de estatísticas sobre o acesso e uso do site no segundo
semestre de 2004; e) a confecção de um manual de procedimentos sobre o funcionamento
e a carga de informação no segundo semestre de 2004.
12 Vide Sociedade da Informação no Brasil. Livro Verde, Ministério da Ciência e Tecnologia,
Brasília, 2000.
13 De acordo com a Ata da Reunião: “El eje central de la propuesta se basa en la creación de un
espacio favorable para la articulación entre los agentes desarrolladores de las capacidades
149
4. Os desafios para o estabelecimento da Sociedade da Informação no Mercosul
O Mercosul, como sabemos, ainda não cumpriu o seu objetivo principal do
Artigo 1.º do Tratado de Assunção, que a conformação de um mercado comum,
sendo ainda apenas uma aduaneira imperfeita. Dito isto, podemos imaginar os
problemas existentes no núcleo do próprio objetivo do mercado comum. Neste
contexto a conformação da Sociedade da Informação no Mercosul também
padecerá os problemas tanto do próprio Mercosul em transição ao mercado comum
como dos próprios problemas internos dos países do Mercosul, como países em
desenvolvimento, logo periferia do sistema econômico internacional.
Os desafios que vislumbramos para o estabelecimento da Sociedade da
Informação do Mercosul são de ordem econômica-social e também de ordem
interna de alguns como seria o caso do Brasil. Entendemos que um dos principais
desafios à conformação da Sociedade da Informação no Mercosul é a conhecida
baixa renda da maioria dos cidadãos desses países, que em muitos casos poderíamos
também relacionar com a baixa escolaridade de alguns, que nem mesmo possuem
ainda o conhecimento básico na sua própria língua materna. O acesso ao mundo
dos computadores para muitas famílias é simplesmente impossível em razão do
alto preço e das poucas condições disponíveis para adentrar o mundo digital.
Paralelamente, a isso temos também o problema das conhecidas infra-estruturas da
comunicação que apesar dos esforços realizados nos países do Mercosul ainda são
precárias se consideramos com as periferias da União Européia.
Um outro desafio que julgamos importante é a integração interna regional,
no caso do Brasil, que apesar de ser um país destacado dentre os seus sócios
mercosulinos, em matéria de produção de tecnologia, mantém uma clara dívida com
as regiões periféricas que ficam fora do eixo Rio-São Paulo ou São Paulo-Buenos
Aires. Neste contexto de esquecimento, temos o caso da Amazônia, periferia do
país, que mesmo tendo a Zona Franca de Manaus como importante centro, tanto de
produção de produtos eletro-eletrônicos do país como econômico da região, padece
necessidades tão básicas como a de infra-estruturas terrestres.
Neste sentido, quando muitas vezes se fala em infra-estruturas da perspectiva
dessa periferia amazônica, parece-nos correta a conclusão da CEPAL ao afirmar que
“La brecha digital es, en esencia, un subproducto de las brechas socioeconómicas
tecnológicas nacionales y las Empresas demandantes de conocimientos tecnológicos.
Anexo IV – Acta de la Comisión “Sociedad de la Información”. Se reconoce el valor de la
propuesta y se ha acordado que la misma sea presentada en cada país”. Também consta que
“La delegación de Brasil ha ofrecido sus conocimientos y capacidades para ampliar con
información los procesos de consultas que serán realizadas en los países. En la próxima
reunión de la RECyT se definirá si el proyecto se integra a la agenda de actividades de
la comisión” (MERCOSUR/RECYT/COMISION TEMÁTICA SOCIEDAD DE LA
INFORMACIÓN/ACTA N° 01/05).
150
preexistentes. Es posible analizarla desde diversos puntos de vista”14. Claro que o
Brasil, bem como outros países, também tenta enfrentar essa brecha digital com
medidas a sanar o precário nível de acesso ao mundo digital15.
Conclusão
Abordar a construção da Sociedade da Informação em países em
desenvolvimento como é o caso dos países mercosulinos, com evidentes problemas
socioeconômicos, requer uma mirada mais atenta sobre os esforços em romper
com a lógica da imposição da periferização tecnológica dos grandes centros de
produção e detenção de ciência e tecnologia sejam eles os Estados Unidos ou a
União Européia.
No âmbito dos trabalhos da Reunião de Ciência e Tecnologia, encontramos a
Comissão da Sociedade da Informação como o braço executor das ações destinadas
a democratizar o acesso às novas tecnologias. No entanto, essa tarefa não é nada
fácil, pois requer como vimos a existência de coordenação entre os países e de
conhecimento do que se realiza em cada país em termos de Ciência e Tecnologia.
Além da necessária coordenação entre os centros científicos e tecnológicos dos
países do Mercosul, sobressaia-se a imperiosa necessidade de implicar o setor
privado e empresarial na tarefa do fomento da sociedade da informação mediante o
financiamento dos projetos propostos.
O pragmatismo demonstrado nos trabalhos da RECyT é algo positivo ao
procurar conhecer as reais necessidades das sociedades envolvidas para depois
desenvolver ações realmente imediatas, sem desmerecer as ações a longo prazo.
Seja como for, tal como enfatiza a CEPAL, “La existencia tanto de amenazas como
de oportunidades de la transición subraya la necesidad de crear políticas públicas
que guíen el proceso hacia el resultado previsto. Este resultado habrá de surgir,
finalmente, del juego político de toma de decisiones”16. Neste processo do jogo
político, caberá um espaço, a despeito do papel dos Estados, ao indivíduo e às
comunidades forçar uma SI da ética e democrática, como modelo alternativo e
inclusivo das zonas periféricas, evitando o perigo de uma monopolização imperalista
das redes de informação.
14 Los caminos hacia una sociedad de la informação en América Latina y el Caribe,
CEPAL, Santiago de Chile, 2003, p. 24.
15 Los caminos hacia una sociedade de la informação en América Latina y el Caribe, cit., p. 34.
16 Los caminos hacia una sociedad de la informação en América Latina y el Caribe, cit.,
p. 17.
151
Interação e conflito no espaço
comunicacional transminhoto
Joám Evans Pim
Bárbara Kristensen
Interação e conflito no espaço
comunicacional transminhoto
Joám Evans Pim
Bárbara Kristensen
Instituto Galego de Estudos de Segurança Internacional e da Paz
1. Introdução
Poderia-se dizer que as relações entre Galiza e Portugal se remontam ao início
dos tempos, formando durante milênios um ente unitário em termos civilizacionais.
A unidade política (iniciada, se não antes, com a Gallaecia romana e prolongada
através do Reino Suevo) só se quebraria no período baixo-medieval, com a partição
do Reino da Galiza à altura do Minho, que se converteu em fronteira política, como
muitas outras, mais bem por acaso histórico. Enquanto a nobreza da Alta-Galiza
se apropriava do apelativo “galego”, na Galiza Portucalensis estava-se a criar um
novo Estado, forjado na luta pela independência nacional e pela expansão territorial
(primeiro para o Sul e mais tarde para o Ultramar).
Ainda assim e como em tantas ocasiões se tem dito, o Minho e a raia seca
realmente unem mais do que separam. Essa raia imaginária que durante tanto tempo
tentou separar, sem acabar de consegui-lo nunca por completo, tende inexoravelmente
a evaporar-se num contexto no que as fronteiras políticas se desprendem da sua
significação originária e a proximidade galego-portuguesa cobra novas dimensões
em todos os eidos (veja-se Caldas, 1994; Meireis, 1999).
Esta proximidade, como não podia ser de outra forma, tem o seu necessário
reflexo nos órgãos de comunicação social. Já a princípios do século XX as
colaborações de intelectuais portugueses em jornais e revistas galegas (A Nosa
Terra, Nós, Ronsel, Resol) viam-se correspondidas com a participação de figuras
carismáticas galegas como Risco, Cabanilhas ou Castelao na imprensa de Portugal.
Do mesmo jeito, jornais portugueses como O Comércio do Porto, O Popular
de Lisboa ou o Jornal de Notícias e revistas como a Illustração Portugueza ou
Atlântida seguiram com interesse o movimento galeguista, chegando em ocasiões
a impulsionar eventos (é o caso da “Semana Portuguesa em Galiza” de 1929,
idealizada pelo Diário de Notícias de Lisboa) que cobrirão atentamente (veja-se
Torres, 1995; Marco, 1997; Cunha, 2003; Fernandes 2003).
A Guerra Civil, os anos de franquismo e a conseqüente decadência do
movimento galeguista, grande impulsionador das relações transminhotas, fizeram
153
diminuir o grau de participação de galegos e portugueses na vida pública de ambos
países e por tanto também nos órgãos de comunicação social (ainda que outro tipo
de relações proliferavam na chamada “raia seca”). Apesar da similar conjuntura
política, como assinala Fernando Martins, “nem por isso essa mesma necessidade
de combate jornalístico aproximou os jornais ou os jornalistas da Galiza e do Norte
de Portugal”. Os motivos apontam em parte para o fato de
Na comunicação social portuguesa, nomeadamente na do Norte, não houve
nunca a consciencialização da realidade Galiza-nação. Conhecidas durante
décadas mas vistas com relativa indiferença as lutas dos bascos e dos
catalães, sempre vimos a Espanha pelo prisma da nossa própria pequenez
territorial, como um todo homogéneo. E, assim, importante era somente o
que se passava em Madrid (Martins, 1996: 215).
O Aquém-Minho não deixa de ter culpas no cartório, pois “a comunicação
social galega também não vem atribuindo importância à sua presença no Norte
de Portugal” (Martins, 1996: 216), movida talvez por um secular desprezo. Ainda
assim, com a “abertura” dos Estados espanhol e português e a mobilidade fronteiriça
que traz a União Européia, as relações culturais, comerciais e pessoais aumentam
de forma progressiva, criando novas dimensões de interação às que a comunicação
social não será alheia. A criação da Euro-região Galiza - Norte de Portugal, apesar
dos seus defeitos, será crucial para articulação das relações entre a Galiza e o Estado
vizinho, sendo um dos temas mais recorrentes, como demonstra a pesquisa, no que
diz respeito à Galiza na imprensa portuguesa (López; García, 2004).
Ainda que nesta comunicação não se aborde a “presença” dos galegos no
país vizinho, esta desde logo não tem nada de novo. As movimentações de galegos
para o Sul remontam-se de fato à chamada “Reconquista”, na verdade guerra civil
religiosa, ainda que as migrações de trabalho detectam-se, de uma forma regular,
desde os séculos XVII e XVIII, com uma componente inicial predominantemente
agrícola (preparação da terra, sementeiras e recolheitas) à que mais tarde, se
acresceriam funções como transporte de mercadorias, serviços portuários e
domésticos, assim como ocupações fabris em sectores com pouca mecanização,
aumentando a presença de forma significativa. De fato, em 1801, já em situação
de guerra, chegou-se a formular uma proposta de expulsão, não tendo seguimento,
pois expulsar aos 80.000 galegos que segundo fontes históricas havia no Portugal
de finais do século XVIII, significaria não ter “quem servisse as cidades de Lisboa
e Porto” (Alves, 2002: 117-118).
No marco destas crescentes relações, são mais que necessários estudos que
analisem os fluxos de informação entre os dois países e o modo em que uns e
outros são representados. Como assinalam Xosé López e Berta García (2004), fazse “necesario o inicio dunha liña de investigación que permita observar cal é a
imaxe que transmite a prensa de cada país do veciño”. Senão uma monitorização
154
permanente, deve-se fazer quanto menos uma atualização o mais regular possível
do estado destas questões (seja o fluxo em geral ou a cobertura de acontecimentos
e eventos concretos) através das Universidades e instituições acadêmicas galegas
e portuguesas, e de organizações e associações comuns sendo necessário também
que os organismos públicos dos dois países, e particularmente os transfronteiriços,
impliquem-se e financiem estudos deste tipo, pois a sua importância é clave para
a melhor compreensão e relacionamento entre as duas partes. Já em 1991, Pedro
Fernández Velho (1991: 371) insistia a respeito dos então incipientes projetos interregionais que
Em qualquer caso, a aceitaçom da filosofia das instituiçons comunitárias
exige umha tarefa mínima e imediata: a articulação de uma espaço mediático
comum entre a Galiza de Aquém-Minho e a Galiza de Além-Minho. É a
condiçom necessária para conjurar o malefício histórico desta euro-regiom
multimilenária que ficou condenada a viver em edifícios separados por umha
fronteira comum.
Ainda assim, os estudos que se têm desenvolvido até o momento sobre a
questão são poucos e na sua maioria precários. Além dos que se têm recolhido nas
atas e resoluções finais de iniciativas como o I Encontro de Jornalistas do Norte
de Portugal e da Galiza (VV.AA., 1988), o II Seminário Europeu de Comunicação
Social: A comunicação social transfronteiriça (Pena, 2000), o curso Galicia e
Portugal: A fronteira esvaída (López Mira, 2002), o Congreso Galicia e Portugal:
a comunicación euro-rexional no Século XXI (VV.AA., 2000) ou nas várias edições
do Congresso Luso-Galego de Estudos Jornalísticos (Ruas, 2004: 195-213), destaca
A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos dous países (López; Sousa; et al.,
2002) cujo objetivo consistia em “identificar e describir as imaxes que ofrece a
prensa portuguesa de Galicia e as que ofrece a prensa galega de Portugal” (Op. cit.:
13), e que em certa medida serviu como ponto de partida para a pesquisa que serveu
de base para este artigo.
2. Metodologia
Ao aumento das relações entre a Galiza e Portugal em todos os níveis
imagináveis (laboral, cultural, acadêmico, financeiro, institucional, lazer etc.) temlhe correspondido um aumento lógico da quantidade da informação referente aos
dois países e às suas gentes na imprensa de ambos. Mas o que se pretendia com
esta pesquisa não era tanto trabalhar no “quanto” senão aprofundar no “como”. Se
bem que em alguns estudos de caráter quantitativo tem-se incidido no teor, positivo
ou negativo, das notícias (López; Sousa; et al., 2002), o que pode dar uma idéia
da caracterização da Galiza, como ente coletivo, e do galego, como indivíduo,
semelhava-se preciso um trabalho que se centrasse na análise do modo em que
155
somos vistos, e não se somos muito ou pouco vistos. A caracterização resulta assim
uma componente importante do processo de (re)presentação.
Não se vai trabalhar tanto no nível de representação que os assuntos
relacionados com a Galiza e os galegos têm na imprensa portuguesa (isto é, se
existe uma super-representração ou uma sub-representação – como acha-se que é
mais bem o caso) senão na caracterização dos sujeitos representados: a Galiza e os
galegos. A pergunta inicial não poderia ser mais simples e genérica, o qual entranha
problemas e virtudes: “O que dizem de nós?”, o que se poderia, concretizando um
bocado, trocar por: “Como são caracterizados a Galiza e os galegos na imprensa
portuguesa?”. Esta pergunta leva imediatamente a outra: “Quem somos nós [para
eles]?”. Será que somos apenas “os espanhóis”, como qualquer outro habitante
do Estado, ou algo mais. E a Galiza? Região, província, comunidade autônoma,
noroeste peninsular, qualquer outra coisa ou simplesmente Galiza? Se é que existe,
será que a distinção entre formas tem alguma função mais ou menos específica ou
será questão de puro acaso.
A seguinte pergunta à que se pretende dar resposta é “Como somos [segundo
eles]?”. Galegos e portugueses, tão juntos... Impossível não haver contacto,
impossível não haver fricção. Como nos vêem? Quais as nossas virtudes? Quais
os defeitos? Somos causa ou solução dos seus problemas? Seremos bons ou maus
vizinhos? Que particularidades chamam a sua atenção? Finalmente “Que fizemos?”
para ser notícia. Será que somos produtores de possibilidades financeiras e atividades
de ócio ou competidores desleais que querem tomar conta do mercado português e
que não gostam nem da “noite” nem do “fado”, por dizer alguma coisa, que o alémMinho oferece?
Para a pesquisa utilizaram-se os jornais diários portugueses de grande circulação
Jornal de Notícias, Diário de Notícias e Público. Pretendeu-se assim chegar a um
equilíbrio entre o Diário de Notícias (que apesar de ter uma delegação no Porto,
está mais inclinado a cobrir as necessidades informativas de Lisboa e do Sul) e o
Jornal de Notícias (carro-chefe da imprensa “regional” do Norte, aliás, com uma
delegação importante em Lisboa). O Público, que precisamente em 2000 oferecia
um sistema de edições territoriais, seria o ponto intermédio.
Para a pesquisa selecionou-se uma mostra dos jornais compreendida entre os
meses de Janeiro e Junho de 2000 (ambos inclusos), o que supõe um total de 543
exemplares. A seleção deste período pretende de alguma forma dar continuidade ao
estudo A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos dous países, no que se analisara,
como já se indicou, as imagens que a imprensa portuguesa gerou sobre a Galiza
durante o ano 1999. Da mostra inicial extraíram-se as unidades de estudo, que são
todas aquelas peças jornalísticas, desestimando publicidade e propaganda, cartas
ao diretor e informação de serviços, que abordaram acontecimentos, problemáticas
ou idéias que tiveram lugar na Galiza, ou que envolvessem a pessoas galegas,
impliquem ou não estas a Portugal, portugueses ou a terceiros (um total de 108
unidades).
156
3. Resultados
“Como são caracterizados a Galiza e os galegos na imprensa portuguesa?”
é a pergunta base desta pesquisa. Em termos gerais, a resposta, que seria um
bocado simples demais, é que a visão predominante é positiva. Para aprofundar
no significado de esta afirmação, o trabalho estruturou-se em três partes nas que
se abordaram questões tão próximas (que em ocasiões os limites do que é uma
coisa ou outra são incertos) como a identidade, o caráter e a ação. A conjunção das
três deveria poder proporcionar-nos uma visão mais ampla de como são vistos os
galegos e a Galiza na imprensa portuguesa.
A primeira pergunta (quem somos?) ficou mais ou menos esclarecida. No que
concerne à identificação do país galego, a opção abrumadora é a de referir-se a
ele simplesmente como “Galiza”, sendo minoritárias outras opções como “região”,
“província” ou “comunidade autónoma”, mas é significativo como o Diário
de Notícias em ocasiões precisa de “auxiliar” aos seus leitores com a aclaração
“Noroeste” enquanto o Jornal de Notícias e o Público fazem uso comum de formas
como “vizinha Galiza” enfatizando a proximidade entre os leitores e os sucessos
noticiados. Mais complexo é o uso dos apelativos “galego” e “espanhol” que
parecem conlevar em ocasiões valores distintos ou até antagônicos.
A amostra analisada parece indicar que, consciente ou inconscientemente, os
jornalistas portugueses fazem um uso diferenciado de ambas formas, associando na
maioria das ocasiões a segunda a acontecimentos ou termos negativos enquanto a
primeira, seja por simpatias pessoais ou outros motivos, não só é respeitada senão
que até é contraposta à outra, reservando-lhe o lado mais positivo e humano. Neste
apartado, também pareceu apropriado observar o uso da toponímia, chegando à
conclusão de que os jornais analisados fazem um uso predominantemente correto, o
que denota um bom conhecimento deste aspecto da realidade galega.
Na segunda pergunta (como somos?) aprofundou-se na caracterização do
galego. Ainda que a caracterização predominante do galego seja boa, a mostra não
estava isenta de peças negativas, nas que galegos são caracterizados como temerários,
criminosos, violentos, irracionais, pouco empreendedores ou dominadores no
campo político.
A Galiza e os seus habitantes são descritos como um povo com uma identidade
nacional forte e marcada que apreciam e defendem com agarimo a sua cultura e
tradições. Estas tradições são muitas vezes descritas como idênticas ou similares
às dos portugueses, enfatizando as ligações históricas, sócio-culturais e lingüísticas
existentes entre os dois povos. Boa mostra disto é a utilização estética e retórica,
aproximando os leitores e amenizando o discurso, que se faz das tradições galegas
para ilustrar todo tipo de notícias. A Galiza também é descrita, sobretudo pelos
jornalistas do Norte, como uma “região” com poder político forte e que defende os
seus interesses frente ao governo central. Isto, que pode não responder exatamente à
realidade, possivelmente se deva às aspirações de um modelo similar para Portugal
(modelo que no momento estava em debate a raiz do processo de regionalização).
157
Ainda que, tendo em conta a interação existente entre as comunidades a norte
e a sul do Minho, a Galiza e os galegos estejam provavelmente sub-representados
na imprensa portuguesa, o leque de atividades nas que “nos vemos envoltos”
é considerável. Ainda assim, as questões relacionadas com o lazer (esporte,
nomeadamente a liga espanhola de futebol –que é seguida com grande interesse–,
e as diversas atividades de caráter cultural –desde concertos até as exposições mais
variadas) e com encontros ou reuniões entre instituições ou empresas de ambos
países.
Neste último grupo devemos assinalar que as de caráter econômico e comercial
são caracterizadas quase sempre de forma positiva enquanto no campo político as
divergências são maiores, o que dá lugar a peças de teor negativo. Além destes temas
dominantes, existe uma ampla gama de notícias sobre as questões mais diversas
(mobilizações políticas e sindicais, fluxo de recursos humanos – e o célebre caso
dos profissionais sanitários – ou atividades criminosas, bem sejam perpetradas por
galegos em Portugal ou portugueses na Galiza). Galegos e portugueses vêem-se
constantemente envoltos, fortuita ou deliberadamente, uns com os outros, e os meios
de comunicação social vão-se fazendo eco progressivamente dessa realidade.
4. Conclusões
A análise das notícias permitiu a elaboração de uma série de conclusões no que
diz respeito às perguntas supracitadas. A sensação final, no entanto, permite afirmar
que a imprensa portuguesa tende a mostrar um certo respeito com a individualidade
galega, além de fazer ênfase nas relações históricas, sociais e culturais paralelas
entre ambas beiras minhotas e, por extensão, da raia seca. Estas referências aparecem
veladas e sustentadas por um discurso politicamente correcto, e até certo ponto
justo, quando se analisa a situação na que se acha o povo galego. Fica claro que
uma aproximação mais detalhada, a incluir a análise comparativa da caracterização
do português na imprensa galega, é absolutamente necessária, além de continuar o
trabalho na procura de um espaço de comunicação comum transminhoto.
5. Bibliografia
ALVES, Jorge Fernandes (2002): “Imigração de galegos no Norte de Portugal (15001900)”, em EIRAS ROEL, Antonio; GONZÁLEZ LOPO, Domingo, Eds.
Movilidad interna y migraciones intraeuropeas en la península ibérica: Actas
del Coloquio Europeo. Santiago de Compostela, Universidade, pp. 117-125.
CALDAS, Eugénio de Castro (1994): “A Galiza e o Minho: as fronteiras que
nos unem”, em III Colóquio Galico-Minhoto. Viana do Castelo, Câmara
Municipal
158
CUNHA, Norberto Ferreira da (2003): “A Autonomia galega na imprensa periódica
portuguesa (1931-1936)”, em AGRA ROMERO, Xosé; RODRÍGUEZ RIAL,
Nel, Eds. Galiza e Portugal: identidades e fronteiras. Actas do IV Simposio
Internacional Luso-Galego de Filosofia, Santiago, 28-29 Novembro, 2003.
Santiago de Compostela, Universidade, pp. 231-303.
FERNANDES, José Marques (2003): “Representações na imprensa portuguesa
da Guerra Civil de Espanha na Galiza”, em AGRA ROMERO, Xosé;
RODRÍGUEZ RIAL, Nel, Eds. Galiza e Portugal: identidades e fronteiras.
Actas do IV Simposio Internacional Luso-Galego de Filosofia, Santiago, 28-29
Novembro, 2003. Santiago de Compostela, Universidade, pp. 83-120.
FERNÁNDEZ VELHO, Pedro (1991): “Bases para um espaço comunicativo
comum Galiza-Norte de Portugal”, em Agália, n.º 27, pp. 363-371.
GÓMEZ, Joel (2000): “Consolidar e acrescentar um espaço comum de
comunicaçom”, em Enclaves, n.º 6, pp. 27-28.
LÓPEZ GARCÍA, Xosé, Ed. (2002): A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos
dous países. Santiago de Compostela, Universidade.
LÓPEZ GARCÍA, Xosé; GARCÍA OROSA, Berta (2004): “A eurorrexión GaliciaNorte de Portugal a través das páxinas da prensa galega. Análise do discurso
mediático transmitido polos xornais galegos”, em II Congresso Ibérico de
Ciências da Comunicação, A Covilhã, 21-24 Abril 2004 - Actas. Covilhã,
Universidade da Beira Interior.
LÓPEZ MIRA, Álvaro Xosé, Ed. (2002): Galicia e Portugal: a fronteira esvaída
- Curso de Extensión Universitaria. Ourense, Deputación Provincial.
MARCO, Aurora (1997): “Exemplificação das relações culturais entre Galiza e
Portugal em jornais e revistas”, em RODRIGUES, António da Cruz... [et. al.],
Galiza Portugal – Uma só Nação. Lisboa, Nova Arrancada, pp. 171-182.
MARTINS, Fernando (1996): “Contrapoder nos jornais da Galiza e do Norte de
Portugal”, em Agália, n.º 46, pp. 211-216.
MEIREIS, Maria da Conceição da Silva Correia de Miranda (1999): “A projecção da
Galiza em Portugal: a história, a cultura, a socedade e a economia. Da separação à
união”, em KREMER, Dieter, Ed. Actas do V Congreso Internacional de Estudios
Galegos (Akten des 5. Internationalen Kongresses für Galicische Studien). Trier,
Galicien-Zentrum der Universität Trier / Edicións do Castro, pp. 101-109.
PENA RODRÍGUEZ, Alberto, Ed. (2000): A Comunicación Social transfronteiriza,
II Seminario Europeo de Comunicación Social. Ponte-Vedra, Deputación
Provincial.
REBELO, José (2000): O discurso do jornal. O como e o porquê. Lisboa, Editorial
Notícias.
RUAS, Xosé (2004): “Novas pontes de comunicación que tender”, en LÓPEZ, Xosé;
SOUSA, Jorge Pedro, Eds. A investigación e o ensino do xornalismo no espazo
luso-galego. Actas do I Congreso Luso-Galego de Estudos Xornalísticos.
Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, pp. 195-213.
159
TORRES FEIJÓ, Elías J. (1995): A Galiza em Portugal, Portugal na Galiza a
través das revistas literarias: (1900-1936). Tese de doutoramento (inédita).
Universidade de Santiago de Compostela.
VALA, Jorge (1999): “A análise de conteúdo”, em SILVA, Augusto Santos;
PINTO, José Madureira, Orgs. Metodologia das Ciências Sociais. Lisboa,
Afrontamento.
VV.AA. (1988): “I Encontro de Jornalistas do Norte de Portugal e da Galiza”, em
Cadernos de Jornalismo, n.º 5, Junho.
VV.AA. (2000): Congreso Galicia e Portugal, a comunicación euro-rexional no
Século XXI. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Secretaria para as
Relacións cos Medios Informativos.
160
Tecnologia e comunicação:
uma aproximação desde as teorias
de ondas longas
Joám Evans Pim
Óscar Crespo Argibay
Tecnologia e comunicação:
uma aproximação desde as teorias
de ondas longas
Joám Evans Pim
Óscar Crespo Argibay
Instituto Galego de Estudos de Segurança Internacional e da Paz
1. Introdução
A teoria de ciclos de onda longa permite-nos realizar uma análise da realidade
desde um ponto de vista distinto do predominante no mundo académico. Procurandi
causalidades e não apenas casualidades torna-se-nos para a época na que a ciência
tinha como único objetivo o reconhecimento de padrões na natureza, de modo que
fosse possível enunciar leis que não deixassem lugar para a especulação banal, tão
comum hoje no mundo científico.
E é nesta conjuntura, no retorno à solidez do padrão, na que se aborda a
aplicação de uma teoría, que ocupa aos economistas, e não só, desde faz mais de
um século, embora seja aplicável aos mais diversos campos, desde a explicação das
mudanças climáticas e os conflitos sociais, nomeadamente a guerra, até as razões
de uma determinada política, passando, como é o caso, pelo estudo das políticas e
indústrias culturais e o modo no que as mudanças nas tecnologias da informação e
comunicações influem sobre elas.
2. O ciclo na história
Até o de agora, e a pesar do desenvolvimento paulatino das ciências exactas, está
ainda por formular uma lei que governe factos históricos, sequenciais ou isolados, ao
longo dos séculos, colocando a denominada ciência histórica na actual encrucilhada
idenditária, uma vez que a primeira e principal propriedade da Ciência é a presença
de leis definitivas integramente reguladoras dos fenómenos que nos rodeiam. Mas,
revendo a própria história, mesmo a mais recente, dá para ver que, embora com
inusitadas excepções, nem os mais prominentes intelectuais têm logrado predizer o
futuro imediato dos seus países, guerras ou revoluções (Tchijevsky, 1971:11).
163
Com razão, até bem pouco, a história era reconhecida como conhecimento
e não ciência, mas nem sempre foi esta a aproximação dominante. As primitivas
teorias da mudança histórica tinham precisamente uma natureza cíclica, natureza
que viria a ser negada ou ignorada pela maioria dos historiadores contemporáneos,
que não vão além da utilização de estatísticas simples e bases de dados numéricas
pontuais. Entre as grandes figuras do passado, sirvam como exemplo Empédocles,
Marco Aurelio, Aristóteles ou, mais recentemente Giambattista Vico, que em 1725
lançou seu Scienza Nuova, e Edward Gibbon (s. XVIII) destacam defensores destes
padrões. Nos últimos tempos, especialmente com o 11-S e o eventual ‘desencanto’
pós-soviético, vêm retomando força a teoria da mudança histórico de Spengler
(1920) ou mesmo alguns textos de Toynbee (1934-1939).
A própria teoria marxiana, retomando o modelo espiral hegeliano, chegou a
apresentar um modelo de desenvolvimento societário em cinco fases (comunismo
primitivo, escravismo, feudalismo, capitalismo e comunismo pós-industrial)
sendo a última um retorno ao estado inicial embora com um mais elevado nível
de desenvolvimento social. Por outra banda achamos os modelos linhais que, com
base na tradição judeo-cristã de descrição histórica como uma sequência de eventos
desde a criação até o apocalipse, plasmou Santo Agostinho no seu De ciuitate Dei
(413) e que depois retomaria Immanuel Kant.
No entanto, como crítica ao positivismo, surge a teoria caótica da história
com Geyl (1955) e Karl Popper à cabeça, afirmado quea realidade existe
independentemente das ideias que a ela fazem referência, resultado a nossa
imposição de sentido sobre um fluxo de eventos uma mera (e açarosa) forma de
construir realidades subjectivas ou, simplesmente, fluxos estocásticos. No fundo,
o Logik der Forschung (1934) de Popper não deixa de ser apenas uma reafirmação
e/ou reformulação da lógica kantiana, numa linha similar à de Fukuyama (1992),
que cada vez semelha menos viável.
Vista a crise de identidade do saber historiográfico, alguns tem apontado para
uma nova hermenêutica hipotética visando a compreensão analítica da diferença
epocal, o que vem a implicar a morte do tempo cronológico tal e como nós o
entendemos, contrariado por um movimento de complexificação e pluralização dos
tempos do tempo. Chegamos assim à história quantitativa, cujo principal impulsor
fora Lewis F. Richardson, que, entendendo que o passado poderia servir como guia
para o futuro, pois o que frequentemente tem acontecido provavelmente venha a
acontecer de novo, aplicou métodos estatísticos na procura de pautas, padrões,
assosiações e sequências regularmente reiteradas (Richardson, 1960). Os métodos da
história quantitativa não são outros que os da estatística, enforçados e grandemente
auxiliados pelos algoritmos computacionais para a análise e visualização de dados.
164
3. A propósito da teoria de ciclos
Se bem sim é corrente ouvir falar dos ciclos curtos na economia, inclusive de
uma teoria de ciclos curtos, mesmo ao nível da imprensa e médios de comunicação,
não é tão frequente assim quando se fala dos de onda longa. São os grandes
desconhecidos, mesmo no campo académico. O primeiro do que devemos fazer
menção é o eido no que se realiza esta análise. O estudo da economia baixo o prisma
da teoria de ondas longas leva-se a cabo só para o caso particular da economia
capitalista de mercado, para a qual se têm recolhido os dados estatísticos que
fornecem a capacidade de levar a fim uma avaliação de este género. Os intentos de
extensão a períodos protocapitalistas ou mesmo anteriores contam com a ostensiva
falta do elemento empírico, não sendo de este modo concludentes os trabalhos ao
respeito. Também há que apontar o marco geográfico ao que faz referência a maior
parte da bibliografia existente, que se restringe maioritariamente aos países onde
historicamente se desenvolveu o capitalismo de forma primaria alcançando um
maior grado de avance e sofisticação, abarcando pelo tanto todo o que é a região
anglo-saxona, Estados Unidos e o Reino Unido primordialmente, junto com o
mundo centro europeu.
Não pode esquecer-se pôr de manifesto que em um princípio estes estudos
elaboram-se desde uma vertente que fica restrita no seio económico, sem ter em
conta outras variáveis que sem dúvida se retroalimentam com a que cá é objecto de
estudo. Mencionamos a modo de exemplo algumas de elas: as inovações tecnológicas
(que como veremos, para alguns constituem o verdadeiro motor que se esconde
trás o cíclico evoluir económico), os câmbios políticos e sociais junto com as suas
implicações, coma no caso da guerra (que será a base do nosso estudo posterior), e
citamos por último a incidência no meio ambiente, tanto coma a cíclica expressão da
economia influi na agressão ao meio, coma reciprocamente, as condições cambiantes
do meio (câmbio climático, míngua de recursos, etc.) influem no ciclo. Isto último
tem significada importância se temos em conta a mais que previsível aparição de
conflitos bélicos (ligados intimamente como veremos à fase do ciclo de onda longa
na que nos encontramos) a grande escala motivados pela escassez das matérias
primas que accionam o motor capitalista (petróleo, agua, etc…), e ante isto cabe
perguntar-se, é a guerra do Iraque só o prelúdio do que está por vir?
Já no século XIX alguns economistas apontaram a possibilidade de que a
economia capitalista se comportava segundo um movimento de vaivém de longo
período, mas não será até a chegada do trabalho do professor de Harvard Joseph
A. Schumpeter quando podamos dizer que se põe de manifesto no orbe ocidental
a natureza cíclica dos fenómenos económicos. Schumpeter aborda primeiramente
a questão das ondas longas na sua obra The Analysis of Economic Change, e
posteriormente em Business Cycles: A Theorical, Statistical Analysis of the capitalist
Process. Vem a apontar a existência de três tipos de ciclos, que levam o nome dos
seus descobridores, ciclos de Kitchin ou de onda extracurta (de uns quarenta meses),
165
de Juglar ou de onda curta (entre oito e dez anos), e os que aqui nos incumbem, os
ciclos de Kondratieff ou de onda longa (entre quarenta e sessenta anos).
Schumpeter considera a inovação técnica como a faísca que prende o processo
cíclico do desenvolvimento económico, baseando-se a divergência na longitude dos
distintos períodos na própria natureza da inovação matriz que incita a origem do
ciclo. Pelo tanto, para Schumpeter o determinante tecnológico é o que motiva o
carácter cíclico da economia, e no caso do ciclo de onda longa a origem do mesmo
topar-se-á em importantes achamentos de tipo técnico. Neo-schumpeterianos coma
Freeman e Pérez, que acreditam na explicação antedita que gera os distintos ciclos,
assinalam uma relação causal entre as inovações, a lucratividade e as expectativas
económicas que elas possam criar, para ai derivar na produção de novos produtos e
técnicas com a introdução de uma nova indústria responsável da parte crescente do
ciclo ou fase ascendente de uma onda longa.
Mas será o economista russo Nikolai D. Kondratieff quem, atravesso da sua
obra, mais tenha influído na concepção cíclica da economia capitalista, enquanto até
é usual utilizar os termos de onda longa e onda de Kondratieff coma sinónimos, ainda
que bem haja autores que discernem outras ondas longas com período distinto ao
dado por Kondratieff. Em todo caso, é o científico russo um dos primeiros em tentar
mostrar com precisão e em base a dados de origem puramente estatística (utilizando
o material estatístico mais completo da época que é o que se podia obter ao respeito
das economias dos Estados Unidos, o Reino Unido e a França) a existência de ondas
longas que debuxam na marcha económica de um país capitalista pendentes de auge
ou depressão, vindo durar o conjunto binómico crescimento-decrescimento uma
média de cinquenta anos.
Logo tratar-se-á brevemente a evidencia empírica que nos permite concluir
que é possível traçar o devir da economia moderna coma uma onda sinusoidal que
avança no eixo de abcissas no tempo, entanto que o de ordenadas indica o grão de
actividade económica. No caso de Kondratieff, estuda séries relativas aos preços
(que será a variável que melhor se amolda ao carácter cíclico), à taxa de juros,
à evolução salarial, à evolução do volume de comércio exterior, ao consumo e
produção de ferro, carvão e chumbo entre outras .
Deve-se fazer notar o fato biográfico referente a Kondratieff no qual surge a sua
teoria. O seu trabalho data do ano 1926, tendo sido com anterioridade vice-ministro
da Alimentação baixo o governo de Kerensky, fundando no 1920 o Instituto de
Moscovo para a Pesquisa Conjuntural. Será o governo soviético o que encarrega a
Kondratieff a realização de um estudo que leve à confirmação, desde um ponto de
vista puramente empírico, da ortodoxia marxista que assinala a queda do capitalismo
como um fato irreversível do devir histórico. Uma vez mais, e agora na pessoa de
Kondratieff mostra-se coma ciência especulativa (ciência da história, materialismo
histórico, ou simples digressão dialéctica) e ciência empírica não são conciliáveis.
A sua honestidade científica, em um tempo no qual a União Soviética e
governada com mão de ferro por Estaline, levou-o a finar em um Gulag na Sibéria
166
pela altura do 1938. As suas conclusões não podiam ser mais decepcionantes para
os mandatários soviéticos, justamente ao mostrar que se bem o capitalismo desde o
seu início efectivo, situando-o ele no 1789 , sofre crises periódicas, a estas seguemlhe períodos de recuperação e bonança, sendo ao seu entender de tipo endógeno as
causas que incitam estes pulos e quedas de natureza rítmica.
Cabe mencionar cá as objecções feitas desde o marxismo e trotskismo à teoria
de Kondratieff. Por uma banda está o próprio Trotski quem entende que não se trata
de uma evolução cíclica, ao considerar que os fatos que explicam o devir cíclico são
de carácter exógeno de tipo casual e aleatório, coma podem ser a integração de novos
países e continentes ao mercado mundial, o achamento de novos recursos minerais,
energéticos e técnicos, ademais de guerras e revoluções. O marxiano Ernest Mandel
propõe uma explicação abrangendo distintas causas que explicariam o fenómeno,
não pondo o acento tanto na observação de séries estatísticas coma em fases de
acumulação acelerada de capital e acumulação desacelerada que delimitariam a fase
de crescimento e de decrescimento respectivamente em cada ciclo.
Analisemos concisamente o modelo que Gordon propõe para o ciclo de onda
longa. Partindo da pauta inicial sublinhada por Kondratieff, Gordon confirma os
dois primeiros ciclos por ele estabelecidos, dando data de feche ao terço no ano
1949, iniciando-se assim mesmo um quarto ciclo que duraria até os nossos dias. É
de fazer notar que existe uma falta de prospecção neste eido, já que se bem há certa
concordância ao respeito dos ciclos propostos por Kondratieff, não se topa tal quando
o que se trata é de indicar o final do terço ciclo e o ponto no que estamos actualmente
dentro do quarto ciclo, seguramente devido a uma falta de perspectiva.
Gordon (2005) analisa cada ciclo dividindo-o em quatro fases perfeitamente
distinguíveis, quedando cada uma de elas totalmente caracterizada. Elas recebem o
nome respectivo de Primavera, Verão, Outono e Inverno. Em base isto, situamo-nos
nos alvores do Inverno do quarto ciclo, e os seus argumentos têm como alicerce o
já acontecido nos três ciclos anteriores, e em especial no terço, o mais achegado
e melhor conhecido, tanto pela cercania na linha temporal coma pelos dados que
estão ao nosso dispor. No terço ciclo, a entrada na estação invernal vem fixada
por um dado bem conhecido, o funesto crack de 1929, de cujas consequências são
bem sabedores tanto europeus coma americanos. O detonante, uma acumulação
de déveda insostível tanto ao nível estatal, empresarial coma particular que leva
à criação de uma economia irreal não baseada na produção senão na especulação.
Gordon considera esta a descrição correcta da situação que hoje vivemos, e diz-nos
que só nos Estados Unidos a déveda está totalizada em uns trinta e sete trilhões de
dólares, algo nunca visto no passado, de feito segundo ele os primeiros sintomas da
entrada em recessão geral, própria da estação invernal na parte descendente do ciclo,
e visível na mais que olhando a situação das grandes corporações norte-americanas,
especialmente no sector automobilístico (crises de General Motors e a Ford) e nas
linhas aéreas (cuja quebra foi notícia nas últimas semanas.
O catorze de Setembro de 2005, Delta e Northwest airlines declaram-se em
bancarrota com dévedas de 28.3 e 17.92 bilhões de dólares respectivamente). Ao
167
fim, segundo o autor este tramo tem a missão de aniquilar a déveda adquirida, ainda
que o preço a pagar seja muito alto, sobre todo se temos em conta realidades coma
que em 1929 só um 5% das famílias norte-americanas tinham interesses no mercado
de valores, entanto que hoje esta percentagem chega ao 50%, o qual deve servir para
fazer-nos uma ideia do que aconteceria de se produzir um crack semelhante ao de
aquela data.
Chegados a este ponto, é necessário fazer uma menção referente à evidência
empírica que possibilita a adopção da teoria de ciclos como explicação da economia
capitalista. O professor de Yale Joshua S. Goldstein chega à conclusão, logo de ter
examinado as distintas escolas existentes ao respeito da teoria cíclica, de que são sete
as variáveis cujos dados resultam proeminentes à hora de examinar a consistência da
mesma: preços; produção; inovação e invenção; investimento de capitais; salários
reais e conduta da classe operária; comércio e a guerra. É de indicar o esquecimento
a respeito da acumulação de déveda, atribuível ao feito de que esta variável não seja
determinante na configuração dos dois primeiros ciclos, mas como mostra Gordon
é óbvio que o foi no terço e o está sendo em este. Em todo caso, de estas sete
tomam-se por determinantes as três primeiras que são as que mais atenção têm
espertado entre os pesquisadores, ainda que esta eleição vai depender dos interesses
que movem às distintas escolas de pesquisa em este eido.
Sem dúvida onde existe um consenso unânime é nas séries de preços de
bens e matérias primas, convertendo-se assim no principal argumento em favor
da hipótese da onda longa. No que a produção se refere a controvérsia é grande.
Aponta Goldstein que entanto a escola marxista topa uma relação consistente entre
o aumento de produção, preferentemente industrial, e o período de alça da onda,
outros estudiosos procedentes de diferentes escolas teóricas não dão confirmado
este fato ou só mostram pequena evidência que o sustente.
O trabalho de Cleary e Hobbs não só realça o feito case inquestionável em
referência às séries de preços mas também indicam que os dados fornecidos
pela produção de energia, a inovação, e o índice de interesse tendem a indicar a
consistência da teoria, sendo a produção industrial um item a desbotar. Ao respeito
da inovação, o desacordo entre os especialistas é a tónica dominante, já desde o
mesmo momento em que não existe unanimidade na designação do que se pode
considerar inovação, sendo sem embargo a escola neo-schumpeterariana a que
maior ênfase ponha na sua análise.
4. A revolução das tecnologias da informação e comunicações nas
industrias sócio-culturais
A estas alturas seria dificil discutir o facto de que todo esse amplo espectro ao
que denominamos Cultura é um producto elaborado de forma industrial, o que o
convirte num bem, que passou de estar apenas ao alcance de um muito delimitado
168
estrato social a ser acessível por uma grande parte da população, quanto menos
no que faz referência ao primeiro mundo. Mas não apenas a acessibilidade se tem
flexibilizado no referente ao disfrute da mesma, senão que paralelamente poderiamos
dizer também que se culminou o processo de democratização no que conforma
a possibilidade de dispor dos meios de produção cultural, hoje virtualmente ao
alcance de todos.
Resulta apropriado portanto analisar as condições que fazem possível a
transfiguração de uma actividade de tipologia artesã numa que adopta o estándar da
produção industrial. E na industrialização dos bens culturais é sem dúvida o que se
deu em chamar como revolução tecnológica a principal motivação na hora de dar a
luz a este novo sector industrial.
Ao introduzir a teoria de ondas longas em economia e procurar o elemento
raiz que induz a geração de um comportamento cíclico no decorrer da actividade
económica através da linha de timpo, achamos que uma das principais escolas que a
dia de hoje se ocupa do estudo e optimização de dita teoria é aquela que considera a
inovação tecnológica, que mesmo chega a ser catalogada de revolução tecnológica,
quando a aportação provinte desta novidade leva consigo uma radical mudança de
paradigma da realidade tecno-económica, como a pedra rosseta que nos permite
descifrar as chaves fundamentais na hora de levar a cabo uma descrição coerente
das causas que impelem à economia a adoptar um comportamento cíclico segundo
o modelo binómico crescimento-decrescimento.
Schumpeter (1939) inagurará e dará nome a esta escola de pensamento
económico, embora será o próprio Kondratieff o que adiante a importância
fundamental da inovação como elemento dinamizador e moldeador da economia,
como bem se refleja ao sentenciar: “During the recession of the long waves, an
especially large number of important discoveries and inventions in the technique of
production and communication are made, which, however, are usually applied on a
large scale at the beginning of the next long upswing” (Kondratieff, 1935:111).
Schumpeter chega a catalogar na história da economia capitalista três mudanças
de paradigma tecno-económico devidos a outras tantas inovações fundamentais ou
cluster de inovações radicais, a saber:
•
•
A revolução industrial e seu brutal impacto nas formas de produção tradicional que pouco a pouco se veriam substituidas. Isto implicaria a desaparição
do laço comunitário expressado através da congregação gremial e seu remplaçamento por um crescente individualismo que tem sua raiz genealógica no
home assalariado;
A posterior idade do aço e do vapor que terá uma incidência primordial no
acurtamento das distâncias geográficas mediante a introdução dos caminhos
de ferro, de modo que a indústria deixe de estar ligada à fonte de matéria
prima podendo agora achar-se alonjada da mesma miles de quilómetros;
169
•
Depois chegará a revolução introduzida pela aparição da electricidade, a
química e os motores de explosão interna, variando radicalmente uma forma
de produção que agora jáa está em dispossição de pôr no mercado de forma
simultânea e em lugares longíquos uma grande quantidade de um mesmo bem
(ubiquidade e sincronia).
E embora o autor não chega a catalogar uma quarta revolução tecnológica,
sim o chegam a fazer seus discipulos, ficando esta caracterizada pela invenção do
plástico, a generalização do uso do autocarro que tanto deve à cadeia de montagem e
ao carro do povo (Volkswagen) ou carro popular utilitário, assim como a aparição da
electrónica e a consequente apariçao do transistor que fez possível a miniaturização
dos aparatos electrónicos. Trata-se sem dúvida dos cimentos sobre o que se assenta
o que actualmente se chama revolução tecnológica, também conhecida como
sociedade da informação, ao ser precisamente o tratamento e acesso à informação
o centro sobre o que gravita toda esta série de inovações de consumo que dia a dia
se nos oferecem.
A inovação paradigmática ou radical que produz a ruptura com a fase terminal
do ciclo e ilumina o início da seguinte cumpre uma série de prerrequisitos necessários
para que tal processo possa levar-se a cabo:
•
•
•
Deve introduzir novas técnicas que aprontem o aumento da eficácia produtiva
mediante a aparição de novas e mais efectivas ferramentas;
Leva consigo a elaboração de novos produtos e bens que se põem a disposição
do consumidor;
Imperativamente obriga a uma reorganização da actividade económica com a
aparição de novos modelos de estruturação.
Descrito o processo que possibilita na teoria de ondas longas o que a um periodo
de recesão venha continuado por outro de crescimento mediante a aparição de um
cluster de inovações, assim como aqueles elementos que marcam este cluster como
paradigmático, a discusão centra-se em se a revolução tecnológica da sociedade da
informação que deu lugar às denominadas indústrias culturais pode se considerar
como um grupo de inovações paradigmáticas ou simplesmente se trata de inovações
secundárias, incrementais ou adaptativas surgidas ao calor da revolução electrónica,
sendo simples direccionamentos dela. A falha de perspectiva e as perturbações
que estão a distorsionar a percepção económica dificultam a emisão de qualquer
diagnóstico, de modo que apenas o tempo nos permitirá a posteriori conhecer se
realmente estamos vivendo uma mudança de paradigma ou se devemos aguardar
a outras profetizadas revoluções tecnológicas como a da nanotecnologia e suas
computadoras quánticas.
170
5. Conclusões
Podem se explicar as mudanças nas indústrias e políticas culturais?, podem
estes ser racionalizados?, será possível achar uma regra geral que nos permita
compreender porquê se originam?, e por tanto, é plausível predicí-los? Dada a
complexidade do fenómeno, a riqueça de matizes e factores que nele podem influir,
todo indica que a resposta há de ser negativa. Como muito, uma comedida ambição
leva-nos, não ao estabelecimento de leis perfeitas como as da mecánica, senão
mais bem à proposição de tendências, é dizer, à possibilidade de afirmar quando é
mais provavél que tenha lugar uma eventual mudança nos sistemas sócio-culturais
imperantes e de que tipo deve ser.
Klingberg, por exemplo, conclui que existe uma sincronização entre os
períodos de extroversão e introversão e a onda longa de Kondratieff, coincidindo a
época de extroversão com a fase crescente da onda económica, e de introversão com
a decrescente. Ligado ao anterior, semelha ter também algo que dizer a teoria psicosocial, de modo que as épocas de excelência económica se vem correspondidas
com uma maior propensão ao liberalismo, o cosmopolitismo e a subversão dos
valores tradicionais da sociedade, enquanto os de crise rematam por ser épocas
conservadoras procurando o refúgio nos vetustos valores tradicionais. Mas estas
considerações deverão adiar-se para uma futura e necessária abordagem.
6. Bibliografia
BAKER, R. (1976): New and Improved – Inventors and Inventions that have
changed the Modern World, London, British Museum Publications.
BECKMAN, Robert. (1983): The Downwave, Portsmouth, Milestone Publications.
BERRY, Brian J.L. (1991): Long wave rhythms in economic development and
political behavior, Baltimore, The Johns Hopkins University Press.
DE MIGUEL, Amando (1986): España Cíclica, Madrid, Fundación Banco
Exterior.
FREEMAN, Christopher (1996): Long wave theory, Cheltenham, Edward Elgar
Publishing.
FUKUYAMA, Francis (1993): The End of History and the Last Man, New York,
Harper Perennial.
GEYL, P. (1995): Debates with historians, London, Collins.
GIBBON, Edward (2000): Historia de la decadencia y caída del imperio romano,
Barcelona, Alba.
GOLDSTEIN, Joshua (1988): Long Cycles: Prosperity and War in the Modern Age,
New haven, Yale University Press.
171
GORDON, Ian (2005): The Long Wave Analyst, En-línea, Disponível em [consult.
30/09/05]: <http://www.thelongwaveanalyst.ca>.
HOLMES, Jack E. (1985): The Mood/Interest Theory of American Foreign Policy,
Lenington, University Press of Kentucky.
HUXLEY, Aldous (1998): Brave New World, New York, Harper Perennial Modern
Classics.
KLINGBERG, Frank L. (1952): “The Historical Alternative of Moods in American
Foreign Policy”, em World Politics, nº 4, pp. 239-273.
KONDRATIEFF, Nicolai (1935): “The Long Waves in Economic Life”, em The
Review of Economic Statistics, vol. XVII, nº 6, pp. 105-115.
KONDRATIEFF, Nicolai; et al. (1979): Los ciclos económicos largos, Madrid,
Akal Editor.
NEUMANN, Manfred (1997): The Rise and Fall of the Wealth of Nations,
Cheltenham, Edward Elgar Publishing.
POPPER, Karl (1985): La Lógica de la investigación científica, Madrid, Tecnos.
RICHARDSON, L. F. (1960): Statistics of deadly quarrels, Pacific Grove, Boxwood
Press.
SCHOPENHAUER, Arthur (2004): El Mundo como voluntad y representación,
Madrid, Trotta.
SCHUMAN, James B.; ROSENAU, D. (1972): The Kondratieff Wave, New York,
World Publishing.
SCHUMPETER, Joseph A. (1939): Business Cycles, New York, McGraw-Hill.
SPENGLER, Oswald (1998): La Decadencia de occidente: bosquejo de una
morfología de la historia universal, Madrid, Espasa-Calpe.
TCHIJEVSKY, A. L. (1971): “Physical Factors of the Historical Process”, em
Cycles, January, pp. 11-27.
172
A Shared Information Society
for Europe? The Cases
of Latvia and Spain
Claudio Feijóo González
José Luis Gómez Barroso
Edvins Karnitis
A Shared Information Society
Europe? The Cases
of Latvia and Spain
Claudio Feijóo González
José Luis Gómez Barroso
Edvins Karnitis
Universidad Politécnica de Madrid
Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED)
University of Latvia
1. INTRODUCTION
2005 marks a key moment in the reflection on the evolution of the information
society in general, and more specifically, on the role the authorities must play in
the process. From 16 to 18 November, Tunisia has hosted the second leg of the
World Summit on the Information Society. The European Union, on the other hand,
considers concluded the activities of the eEurope programme it has been developing
throughout the last five years and launches a replacement plan known as i2010.
Once this point of inflection in European policy is reached, can we consider
that the direction taken in the past was the right one? Are the Union’s countries
moving forward on the same road? Moreover, is there a strategy for the progress of
the information society which is valid for the whole of Europe?
The experience of countries such as Spain and Latvia seems to prove otherwise.
In the EU15, Spain has been holding the last positions in almost any classification
on the implementation and usage of new technologies. Latvia suffers a similar
situation, only as regards the EU25. The situation has not changed in recent years
and the distance from the European “leaders”, who continue to progress (the Nordic
countries), only increases.
This article intends to analyse what reasons are preventing these two coutries
from progressing in their incorporation to the information society and, from there, to
determine whether it is possible to speak of a “European model” which is effective
for the whole continent. For this, we start by providing a brief outlook on what the
stages of the European policy dedicated to boosting the information society have
been. This study is used as the framework in which to put into context the national
plans of Spain and Latvia which are then examined. In section 4, we assess the results
175
of these programmes. We conclude in an attempt to define what the deficiencies or
weaknesses have been and providing a catalogue of recommendations for the future.
2. STAGES OF THE EUROPEAN POLICY FOR THE INFORMATION SOCIETY
Despite precedents can be tracked and certain actions or policies can be associated
to a growing concern about the development of the Information Society, the truth is
that the starting signal for the European reflection to this regard can be considered
as the famous Delors’ White Paper, which was almost immediately followed by
the release of the so-called Bangemann Report. Despite being contemporary, the
White Paper and Bangemann Report established two very different models for the
progress of the information society. As opposed to a rather neo-Keynesian White
Paper, the Bangemann Report starts from a clearly neo-liberal position, stressing
the liberalisation of telecommunications and the role of the private sector in this
process.
The influence of these two documents could be felt for the rest of the decade
and even beyond that. This explains why IS policies in Europe took off as a mixture
of Marshall plan type of “grand works” (the Delors imprint) with an unconditional
belief in the market as the driving force (the Bangemann influence); however, in
practice, the Bangemann prevailed, to the point where one could question whether IS
policies have not just functioned as the sugar around a policy of telecommunication
liberalisation (Servaes and Burgelmann, 2000).
The neo-liberal conception prevailed not only in the European Union, but in
most of the rest of the world as well. Although a number of information society
economic, social and political components were discussed in the meetings of the
European Information Society Forum in 1997-1999, a broader perspective of what
the boost of the information society meant, and required, had to wait until the turn
of the century.
This was also the case in Europe. On 8 December 1999, Romano Prodi’s
European Commission launched an initiative entitled “eEurope An Information
Society for All” which proposed ambitious targets to bring the benefits of the
Information Society within reach of all Europeans. eEurope was set out as a basic
piece of the so-called Lisbon strategy, targeted at towards turning the European
Union into the most competitive and dynamic knowledge-based economy by 2010.
The Action Plan, with a deferral in the compliance with its objectives until late
2002, was prepared for the Feira European Council of June 2000. In May 2002,
the Commission released the eEurope 2005 plan for the following three years. In
June, the Seville European Council gave a broad political endorsement to the Action
Plan which was finally adopted by the Council in December 2002. But already in
beginning of 2005 a widely renovated Lisbon Agenda model was accepted.
176
Simultaneously, at the Göteborg Council in June 2001, the then 13 Candidate
Countries launched the eEurope+ Action Plan, which mirrored that of eEurope.
Obviously, eEurope+ was limited in time by their full incorporation, on May 1 2004.
3. PROMOTING THE INFORMATION SOCIETY IN LATVIA
AND SPAIN
Public policies in Latvia
The first Law on telecommunications was approved on May 10, 1993. The
development of Latvia’s regulatory regime was handicapped by this law and an
umbrella agreement made in 1994 between the government, the Latvian incumbent
telecommunications operator (Lattelekom) and the international consortium which
had an important stake in Lattelekom following the early partial privatisation. The
law gave Lattelekom exclusive rights until 2013 on all basic telecommunications
infrastructures.
The initial law was replaced by another of the same name on November 16,
2001. It admitted that “any legal entity or individual shall be entitled to establish a
telecommunications company, establish and operate telecommunication networks,
and provide telecommunication services”. However, in practice, the temporary
provisions guaranteed the maintenance of the monopoly for all the services until
January 1, 2003.
Latvia integrated into the European Union on May 1, 2004. On joining the
Union, applicants were expected to accept the acquis, i.e. the detailed laws and rules
adopted on the basis of the EU’s founding treaties. Thus, the 2001 Law had a short
life since on April 15, 2004 a new Electronic Communications Law that transposed
to the Latvian code the new European framework was approved1.
Due to the late liberalisation, the opening-up of the telecommunications
sector coexisted in Latvia with the definition of broader programmes regarding the
information society. In 1999, a comprehensive National Programme “Informatics”
was accepted by the Cabinet of Ministers; the programme covered normative and
standardization issues, telecommunications and information systems, networks and
services, education, R&D and innovation problems related to ICT. In December 2000,
the Cabinet of Ministers adopted the Strategic Guidelines of the Social Economic
Programme e-Latvia, designed to improve the effectiveness and competitiveness
of Latvia in the global economy. In addition to actions in the e-commerce and egovernment areas, the programme was also aimed at promoting access to basic
information technology knowledge. The implementation of the programme was
foreseen for the period reaching the end of 2004.
1 Refer to Dombrovskis et al. (2004) for detailed information on the liberalisation process
and market situation.
177
As regards the advanced infrastructures, in September 2004, the National
programme “Development and Improvement of e-Government Infrastructure
Base for 2004-2006” was adopted in order to fill the existing gaps in the State
and municipal e-government infrastructure and provide the basis for e-government
systems in rural areas using EU structural funds.
During the same month, an Information Society National Council, presided
by the Prime Minister, was created. This Council is having a clear influence on the
preparation of the “e-Latvia 2005 – 2008” programme, the first draft of which was
submitted in February 2005. In line with the European discourse, the ambitious
objective of the plan is to ensure the dynamic development and competitiveness of
the country in the knowledge-based economy. Priority areas include e-government,
e-learning, e-business and welfare, e-health, broadband and access to services, and
security. Nowadays e-Latvia programme is updated in accordance with accomplished
works and new activities.
3.1. Public policies in Spain
Spain, as a member of the European Union since 1986, has followed the
telecommunications and information society policy designed in Brussels. However,
Spain had an initial and relative delay, despite the passing at the end of 1987 of a
Telecommunications Regulation Act, since it did not capture the spirit of the Green
Paper, a seminal document in the European telecommunication liberalisation policy
released a few months earlier. It was necessary to wait until the amendment of
said Act, in 1992, to appreciate a new orientation; the opening-up of the market,
however, was moderate and basically limited to bearer services.
The new government formed following the elections of May 1996 gave the
definitive impulse to the liberalisation process with the immediate passing of a
Decree-Law on June 7. The date chosen for the complete opening-up of the market
was December 1, 1998. The General Telecommunications Act of April 1998
established the necessary framework for this full introduction of competition. When
the secondary regulation of the 1998 law had just been completed, a reconsideration
of the community legislation was being prepared. In the so-called “1999 Revision”,
the European Union faced the “adaptation of the regulation to the converging
environment”. The result of this process were the six regulations making up the
regulatory framework for “electronic communications” of 2002. The 32/2003 Act,
of November 3, transposes this new European framework to the Spanish code.
The first programme which, after the completion of the opening-up of the sector
(at least from a regulatory point of view), attempts to extend the public perspective
towards other aspects of the information society was the “Info XXI: the Inform@
tion Society for everyone, 2000-2003” programme, passed on December 23, 1999,
almost simultaneously with the first eEurope initiative document. However, over one
year went by until in January 2001 the detailed actions of the plan were presented.
178
Info XXI had ten strategic objectives that covered from the international projection
of the language and culture to the improvement of the quality of life for all citizens
and among which the extension of broadband access networks to populations with
less than 50,000 inhabitants was included.
This plan was replaced by “España.es”, passed on July 2003. The programme
had three “horizontal” guidelines: strengthening the offer of contents and services
in order to boost the demand, improve accessibility, particularly by setting up public
points of access and, last, making an effort for communicating with the society.
In addition to these, there were three “vertical” actions dedicated respectively
to education, e-administration and the connection of small and medium sized
companies to advanced services.
In 2005, the Spanish government has set itself the goal of preparing a Convergence
Plan in order to pace up the insertion of the country into the Information Society.
The convergence refers to the distance regarding other European countries and also
intends to correct the disparity between the different Autonomous Communities
making up the country.
The new convergence plan, which will come into force in 2006, proposes five
areas of action: households and digital citizens, competitiveness and innovation
(measures leading to promote the industrial development of the ICT industry and
the adoption of advanced solutions for Spanish small and medium sized businesses),
education in the digital age, digital public services, “new digital context” which in
turn includes three sub-areas called technology and infrastructures (envisaging the
development of broadband infrastructures covering the whole country), contents
and e-confidence.
4. ASSESSMENT OF THE RESULTS
In 2003, Orbicom, the Network of UNESCO Chairs in Communications
(Orbicom, 2003), published the results of a project classifying countries according
to their characteristics as “infostates”. This main index, “infostates”, is made up by
two sub-indexes: “infodensity” and “info-use”2. The study presents the evolution
between 1996 and 2001, and allows us to analyse the results of the first phase of the
national strategies.
During this period, Spain, despite the market liberalisation process and as
opposed to most countries of the EU15, had fallen three positions in the infodensity
list (going from position 24 to 27) and one in the info-use list (31 to 32). On the other
hand, Latvia climbed four positions in density (40 to 36) and maintained position 55
in info-use; these results are also worse than those achieved by most of the ten new
2 Infodensity refers to the slice of a country’s overall capital and labour stocks, which are ICT
capital (network infrastructure and ICT machinery and equipment) and ICT labour stocks and
indicative of productive capacity, while info-use refers to the consumption flows of ICTs.
179
member states. The evolution of the basic variables which make up the indexes can
be seen in detail in figure 1.
Figure 1. Evolution of different infodensity and info-use variables 1996-2001
Hypothetica is a country with values equal to the average of the 192 countries used in the
model
Source: Orbicom (2003)
The situation at the time of the launch of eEurope 2005 can be seen using the
Digital Access Index prepared by the ITU in 2003 (ITU, 2003). Figure 2 shows the
existing initial differences. Spain, third from last of the EU15 countries, was in the
same group as the most advanced of what would later be the ten new member states
(Slovenia, Cyprus, Malta and Estonia). Latvia had the worst record of all Europe,
and was included in the group of the three that pulled away, alongside the Slovakian
Republic and Lithuania.
180
Figure 2. Digital Access Index “adapted”3 to the characteristics of the European Union (2002)
Source: Prepared by the authors based on the adaptation of data of ITU (2003)
As regards the last stage, there are still Community analysis that assess the
results of the programmes launched under the influence of eEurope 2005. Whatever
the official version, the evolution does not seem to have been very positive for any of
the two states. In the e-readiness rankings published by The Economist Intelligence
Unit4, Spain has gone from position 22 in 2002 to 23 in 2005, presenting an index
that has hardly changed its value; Latvia was included in this classification for the
first time in 2004 and during its first year has lost some tenths in the index as well as
two positions (falling from 38 to 40, over a total of 65 countries).
As regards the Networked Readiness Index prepared by the World Economic
Forum, assuming the limitations or inaccuracies certain changes in the process of
measuring5 the indexes could generate, Spain has fallen from position 26 in the
3 The Digital Access Index is prepared using eight variables comprised in five areas:
infrastructure, affordability, knowledge, quality and usage. The “normalisation” of these
variables is carried out based on the extreme values reached in any country of the world,
thus making the European country indexes to be “compressed” in high levels. In order
to show the differences between the European countries, the exercise has been repeated
although considering the extreme values obtained in the Union.
4 The Economist Intelligence Unit has published an annual e-readiness ranking of the
world’s largest economies since 2000. A country’s e-readiness is essentially a measure of
its e-business environment, a collection of factors that indicate how amenable a market is
to Internet-based opportunities.
5 The Networked Readiness Index (NRI) is defined as a nation’s or community’s “degree of
preparation to participate in and benefit from information and communication technology
(ICT) developments”. The model used to calculate the index was modified in 2002-2003
and also in the latest 2004-2005 report.
181
2001-2002 report, to 29 in the 2004-2005 one, while Latvia has fallen from position
39 to 56 (of 104), following the crash in last year’s classification.
5. CONCLUSIONS: THE LESSONS LEARNED
Generally, the responsibles for promoting the information society, included
those of the European Union, seem to have accepted that simple liberalisation of the
telecommunications sector is not enough and other parallel actions targeted towards
promoting adoption are necessary. However, on the other hand, liberalisation is an
important element for resolving the access problems.
And this is obviously the problem for most of the new member states. The
main objective of the new European telecommunications framework is the
rapprochement of sectorial regulation towards general Competition Law. However,
Latvia’s telecommunications market was not opened to competition until January
2003. Therefore, the market is not ready for a high degree of competition, and it
is even probably too early to expect its significant development. Moving from a
monopoly to true, and not just nominal, competition, requires more support than the
simple establishment of a favourable framework and must inevitably go through a
series of stages in which the active role of the regulatory authority stands out as a
key factor.
On the other hand, the side of the public adoption policies is still almost in
a stage of definition. The outcome of the first e-Latvia programme has been more
than modest and its replacement is still to be passed. The challenge is important:
while the economic structure of other countries could allow them to follow alternate
or complementary development models, the future of Latvia, given lack of natural
resources and thanks to geopolitical characteristics, does not have many other paths.
Exactly for this reason the Parliament of Latvia in October 2005 approved national
long-term knowledge-based human-centred growth concept that really is a strategy
for comprehensive development of information society (including knowledge
economy, modernizing governance and social issues).
The experience with this type of programmes is broader in Spain. Maybe even
too much: the presentation of a new programme represents the third launch in four
and a half years; likewise, the minister responsible for their implementation and
management is the fourth one holding that position in six years.
The concatenation of vicissitudes in the Spanish case and the lack of action in
the Latvian one demonstrate a series of basic conditions that these countries have
not managed to meet. Even if it is correctly targeted towards correcting the problems
shown, for an information society policy to meet the established objectives, the
following is mandatory:
a. A consensus must be achieved to consider it a priority of the political
agenda thus preventing it from being subject to modifications resulting from
temporary situations.
182
b. An adequate organisational design must exist: given the “horizontal quality”
of the information society, which implicates multiple social, economic and
cultural facets, there is the risk of multiple and dispersed initiatives coexisting
over which there is no actual coordination power.
c. The management and coordination of the programmes must be adequate and
transparent. This includes the precise definition of the resources and goals,
the distribution of responsibilities, objectives and indicators (verifiable)
monitoring the development of the plan.
d. The existing actions must be taken into consideration and effectively
coordinated, regardless of the administration putting them into practice
(local, regional or national government). The continuous diagnostic which,
forgetting the progress made, tries to discover the “new” formula for
resolving the problems must be avoided.
e. A public-private balance must exist providing an adequate framework for
business investment while focusing in a special way on the areas and users
threatened by the “digital exclusion”.
f. The local idiosyncrasy must be taken into account. It is important not to
forget that the information society is information but also, and before that, is
society.
This last argument allows us to relate to another major question we asked:
is there a set of measures which is valid for the whole European Union? It seems
obvious that, beyond any grandiloquent statement, the efficiency of any policy lies
clearly in specific actions. The plans of action need to act on solid grounds to be
really efficient. And when we move down to this level, the differences between
countries are deciding factors: the initial conditions and means available are not
comparable, and so, neither can be the corrective policies.
Additionally, the situation within each country is not uniform. The knowledge
of how to benefit from information and communication technologies results from
the experiences and opportunities presented in the past and offered at present, and,
again in this case, it is obvious that the possibilities are not the same for everyone
(Gómez Barroso and Feijóo, 2005).
Consequently, the adequate consideration of these factors is necessary in any
public programme dealing with the progress of the information society. Knowing
what the initial situation is and what the intended (feasible) objectives are represents
the minimum base for the programme to be successful.
In conclusion, there is no single road towards the Information Society (Servaes,
2003). All countries should not try to charge down a single path emulating the
perceived leaders in technological development at any moment in time (Melody,
1996) or, in other words, clearly there will be as many “information societies” as
there are societies.
183
6. BIBLIOGRAPHY
Dombrovskis, A.; Feijóo, C.; Karnitis, E. and Ramos, S. (2004): “Electronic
communications sector and economic development in Latvia: Regularities and
individualities”, Communications & Stratégies, no 56, pp. 77-109.
Gómez Barroso, J.L. and Feijóo González, C. (2006) “Public policies against the
digital divide : a necessary adaptation to different degrees of development”,
Forthcoming publication in International Journal of Information Policy and
Law.
ITU (2003). World Telecommunication Development Report 2003: Access Indicators
for the Information Society. International Telecommunication Union. Geneva
(Switzerland).
Melody, W.H. (1996). “Toward a framework for designing information society
policies”, Telecommunications Policy, vol. 20, nº 4, pp. 243-259.
Orbicom (2003). Monitoring the digital divide… and beyond. NRC Press – Presses
du CNRC. Montreal (Canada). Also available in http://www.orbicom.uqam.
ca/projects/ddi2002/2003_dd_pdf_en.pdf
Servaes, J. (2003). “The European Information Society: A wake-up call” in Servaes,
J. (ed.), The European Information Society. A reality check, pp. 11-32. Intellect.
Bristol-Portland.
Servaes, J. and Burgelmann, J.C. (2000). “In search of a European model for the
Information Society”, Telematics and Informatics, vol. 17, no. 1-2, pp. 1-7.
The Economist Intelligence Unit – IBM (2002–2005). The 200(2-5) e-readiness
rankings. Available at http://graphics.eiu.com/files/ad_pdfs
World Economic Forum (2002-2005). Global information technology report 200(14)/(2-5). Available http://www.weforum.org/site/homepublic.nsf/Content/Globa
l+Competitiveness+Programme%5CGlobal+Information+Technology+Report
184
A Zona Franca de Manaus
e os fundos Feder:
Sísifos felizes ou paraísos artificiais?
Júlio César Barreto Rocha
A Zona Franca de Manaus
e os fundos Feder:
Sísifos felizes ou paraísos artificiais?
Júlio César Barreto Rocha1
Universidade Federal do Amazonas
Procurei explanar, em rápidos parágrafos, numa síntese comparativa, alguma
aplicação de políticas de integração na União Européia e estratégias de mesmo
escopo na América do Sul, ressaltando, no primeiro caso, o exemplo do emprego
dos Fundos Feder, e, no segundo caso, a prática de isenções fiscais localizadas
num determinado ponto no mapa amazônico: a Zona Franca de Manaus. Para isso,
fiz uns breves bosquejos acerca da criação da União e do seu Fundo Feder; em
seguida, da Amazônia, o Brasil e a possibilidade metodológica de compararmos
estes universos tão distintos, para então localizar o busílis –especificamente relativo
à idéia de estabelecer uma Sociedade da Informação como razão de Estado no
interior da Amazônia, derivando em conseqüência uma conclusão munida de Norte
ideológico e proposta de ação.
A União Européia nasceu de uma circunstância bastante concreta,
fundamentalmente da necessidade de evitar novas conflagrações bélicas no
continente, aproveitando em comum os recursos existentes sob o domínio dos
Estados sem haver a prevalência decisória de um país ou de um governo sobre
os destinos gerais. Foi a segunda metade do Século XX o período axiológico da
busca do desenvolvimento harmônico e equilibrado de todos e da construção de
uma cláusula democrática de cada um. Após longa caminhada, foi apenas em
Dezembro de 1991 que, reunido em Maastricht, o Conselho Europeu, a Europa dos
Doze, definiu os termos básicos do tratado de criação da União Européia e da União
Econômica Monetária.
Claro que, considerando ainda a concorrência com a reforçada economia norteamericana, em todos os continentes, dado também o desenrolar e o desenlace da
1
O autor ([email protected]), graduado em universidades públicas da Amazônia, é
Doutor em Filologia pela Universidade de Santiago de Compostela, conclui tese na área de
Direito Privado na Universidade da Coruña (orientado pelo prof. Dr. J.M. Busto Lago), é
assessor jurídico-ambiental da Cetram e professor da Universidade Federal do Amazonas
(Departamento de Letras, www.ufam.edu.br) e dos Cursos de Direito e de Sistemas de
Informação da UniNiltonLins (www.niltonlins.br), em Manaus, AM.
*
187
Segunda Guerra Mundial, e ademais o imperativo da reconstrução social e política,
desde o seu lançamento, em 1950, cabia somar esforços, evitando desperdícios e
catalisando certa euforia que se seguiu à vitória aliada, e o desejo de reparar as
terríveis perdas de vidas humanas e de patrimônios, a própria segurança jurídica
comprometida e ameaçada por todo o Globo, perigo nuclear pairando em decorrência
do advento do paradigma político bipolar, conhecido depois como “guerra fria”.
Se bem hoje os parâmetros da configuração da União Européia parecem, à
distância física dos latino-americanos, adequados à construção de estruturas
políticas com intenção de emular êxitos similares, a verdade é que dados os
referenciais concretos presentes a cada caso, não se podem transladar acriticamente
os instrumentos de um local a outro sem prejudicar decisivamente um andamento
coerente do receptor. Por suposto, na construção de processos de integração supraestatais ou inter-regionais, a experiência européia é sempre um referencial positivo
de qualidade a merecer atenção.
Afinal, a “Fortaleza Europa” é hoje um motejo crítico quando recorda a muralha
da China, mas também pode ser fórmula laudatória, dependendo do ponto de vista de
quem queira ressaltar –nesse último caso– a virtude da maior consistência da unidade
dos Estados europeus ou, ao revés, o vício do desejo de obter um maior isolamento,
típico dos espaços com ânsias autárquicas, protegidos de ameaças externas. Em
ambos os sentidos, a realidade evidencia uma política importante voltada à busca da
construção de um espaço unitariamente forte, sempre quando isso implique conceder
vantagens a regiões economicamente atrasadas, no interior da União.
Esta preocupação de buscar maior igualitarismo contemporaneamente procura
beneficiar setores desfavorecidos com as Novas Tecnologias (NNTT) rompendo
a lógica da chamada “brecha digital”, e neste sentido programas específicos são
voltados a espaços periféricos constituindo o conjunto da União uma unificada
“Sociedade da Informação”, possibilitando assim combater “novas formas de
exclusão social”, evitando surgirem guetos, marginais ao processo de construção
equilibrada do espaço europeu.
A política regional da União Européia, para o período 2000–2006, possui
três objetivos prioritários: 1) ajudar diretamente os projetos de regiões menos
desenvolvidas (além das chamadas regiões ultraperiféricas); 2) impulsar uma
reconversão de regiões menos desenvolvidas; e 3) apoiar a adaptação de políticas
e dos sistemas de educação, de formação e de emprego.2 Para o seu cumprimento,
constituíram-se quatro iniciativas comunitárias: a) o Interreg III, responsável por
criar associações que rompam as fronteiras fictas e imaginárias, ao lado do Interreg
2 Vid. o Regulamento CE n.º 1260/99 do Conselho Europeu, que estabeleceu disposições
gerais sobre os Fundos estruturais (JO L 161 de 26 de Junho de 1999). Ele estipula, no seu
Artigo 22, conforme previsto no Artigo 4.º do Regulamento CE n.º 1783/1999 relativo
ao Fundo Europeu de Desenvolvimento Regional (JO L 213 de 13 de Agosto de 1999),
poderem os Fundos financiar, por iniciativa da Comissão, ações inovadoras que contribuam
para a elaboração de métodos e de práticas inovadores, destinados a melhorar a qualidade
das intervenções segundo ordenarem os seus objetivos.
188
III C, base para a cooperação interregional; b) o Programa EQUAL, visando lutar
contra desigualdades e discriminações no mercado laboral; c) o Projeto LEADER+,
dotado de mecanismos para impulsar estratégias inovadoras de desenvolvimento
sustentável; e d) o URBAN II, competente para o âmbito de reabilitação das cidades
e dos bairros decaídos.
Esta política regional de solidariedade, além do Fundo Europeu de
Desenvolvimento Regional (Feder), conta ainda com o Fundo Europeu de Orientação
e de Garantia Agrícola (Feoga), com o Fundo Social Europeu (Fse) e com o Fundo
de Coesão, ademais do Instrumento Financeiro de Orientação à Pesca (Ifop), todos
destinados a sanar problemas de regiões periféricas. O Feder é programa que possui
recursos financeiros poderosos, os quais tanto podem ser concretamente destinados
a construir e equipar uma biblioteca (outra a mais) no centro da minha saudosa
Santiago de Compostela como a reabilitar um bairro na cidade de Ennis (Inis, em
gaélico), na Irlanda. O propósito e a lógica sempre será sobredotar periferias algo
esquecidas da União.
O Banco Europeu de Investimentos unificaria a gestão das políticas
estruturais, buscando eficácia sempre nas esferas de regiões desfavorecidas dos
três tipos seguintes: ou menos desenvolvidas; ou necessitadas de reconversão; ou
ultraperiféricas. Aperceberam-se os técnicos da União Européia do imperativo
de não ceder à tentação de considerar destinadas a tarefas menos adequadas à
contemporaneidade aquelas regiões carentes, atrasadas ou degradadas. Sobrepõese, como princípio, a idéia de que o continente socioeconomicamente deve crescer
como um todo igualizado.
No Brasil políticas de busca deste equilíbrio jamais ocorreram. Caracterizado
ao longo do Século XX por admitir políticas de industrialização favorecedoras
do deslocamento de grandes contingentes de regiões periféricas e rurais para o
Sudeste do País, pareceu mudar de rumo a mentalidade pátria quando, em 1967,
o governo militar decidiu encampar uma política de colonização agroflorestal da
Amazônia, oferecendo ainda um regime fiscal diferenciado para aquelas empresas
que desejassem instalar atividades industriais na cidade de Manaus.
Se foram políticas estas positivas, tanto a partir do primeiro governo Vargas, em
1930, como da segunda vez, no governo Costa e Silva, visivelmente foram marcadas
por recortar pequena parcela beneficiada de território, o que, em decorrência da
sua própria lógica, relegava outras parcelas à condição de frações periféricas que
deveriam ser olvidadas temporariamente em favor do desenvolvimento dos seus
centros; primeiro um centro sulista do País (São Paulo e Rio de Janeiro), depois
um centro regional do Norte; enquanto os municípios carentes tornavam-se mais
degradados (diferentemente do que ocorre na União Européia), abandonados para
tarefas secundárias, reserva para o “País do futuro”, apoio assistencialista quando
muito.
Salta aos olhos, é claro, existirem fortíssimas diferenças entre um espaço,
particularmente o centro de criação da futura União Européia, qual seja, a região
189
limítrofe França–Alemanha, núcleo tanto da própria Europa em si como da sua base
jurídica, o projeto da Comunidade Européia do Carvão e do Aço (CECA), e a Zona
Franca de Manaus, lugar distante dos principais centros produtores e consumidores,
dependente de meios de transporte facilitadores (sem suficientes estradas
pavimentadas ou vias férreas), a milhares de quilômetros de distância dos centros
de decisão regionais ou nacionais. Contudo, a comparação é metodologicamente
possível.
Nem centro político-decisório nem núcleo econômico-consumidor, Manaus
torna-se aqui o foco privilegiado para debatermos acerca da necessidade de
uma casuística aplicada à integração de parcelas discrepantes da Sociedade da
Informação igualizadora, porquanto o handicap da distância torna-se menos
oneroso economicamente quando há infra-estrutura suficiente e uma programação
de incremento permanente.
Assim, se por um lado há distância entre a experiência européia e a brasileira,
por outro lado, nem por isso devemo-nos permitir desperdiçar uma comparação
–senão entre os modelos de integração, mas entre as necessidades de propiciar
vantagens localizadas capazes de permitir maior igualdade socioeconômica entre
comunidades, somando esforços no sentido de compatibilizar o desenvolvimento
econômico com os novos modelos pós-industriais de incremento tecnológico do
setor serviços, a idéia da pesquisa como empreendimento interligado por uma rede
de comunicações dinâmica e de qualidade.
Enriquecida pelo boom da borracha na virada do Século XIX para o XX,
pauperizada com o contrabando biológico de seringueiras para a produção de látex
no Sudeste da Ásia, a situação do interior da Amazônia é uma constante histórica
de subordinação e de perda, um Sísifo infeliz porque não progride, havendo nítida e
reiterada exploração dessa periferia pelos grandes centros de poder metropolitanos
e industriais.
Em Manaus, cidade incrustada no centro da Amazônia brasileira, uma região
periférica por excelência, distante dos grandes centros consumidores e numa região
com baixa densidade populacional, desenvolveu-se um modelo já suficientemente
conhecido pelos especialistas, reconhecido por todos como uma das melhores
possibilidades de reverter uma situação de subordinação, de pauperização e de
exploração das periferias pelos grandes centros metropolitanos e industriais: a Zona
Franca.
Prevaleceu no Brasil, pelo menos até a Constituição nacional de 1946,
uma perspectiva social unitária do país, visão pouco atinada às desigualdades
regionais, burguesia oligárquica sempre mais interessada em resolver problemas
do país como se ele fosse um todo monovalente e socialmente monocromático.3
3 Na Constituição de 1891, de 24 de Fevereiro, sentenciava por exemplo o Artigo 8.º,
relativo à organização federal: “É vedado ao Govêrno Federal criar, de qualquer modo,
distinções e preferências em favor dos portos de uns contra outros Estados”. Em 18 de
Setembro de 1946, o Artigo 199 da nova Carta Magna, rezava: “Na execução do plano de
190
Ou movia o interesse de romper o centralismo exacerbado o temor ao isolamento
das comunidades, olvidadas portanto algo liberadas do jugo centralista, ou então
imperava a necessidade de fazer confluírem fundos ao “coronelismo”, em qualquer
caso relegando cada rincão distante ao abandono desse centro catalisador dos
recursos tributários do Estado.
Como dizia acima, foi em 1967 que se ampliou o estado fiscal de excepcionalização
da Amazônia: foi criada A Zona Franca de Manaus por Decreto,4 com o propósito de
estabelecer no interior da Amazônia “um centro comercial, industrial e agropecuário
dotado de condições econômicas que permitam o seu desenvolvimento em face dos
fatores locais e da grande distância em que se encontram os centros consumidores
de seus produtos”. Foi possível assim promover o livre comércio de importação e
exportação pelas saídas da cidade e por alguns entrepostos da região.
A Zona Franca como espaço fiscal “privilegiado” sempre foi vista como
“concessão” excepcional, manietada pela espada de Dâmocles,5 quando na verdade
deveria ser tida, a exemplo do tratamento que se dá a periferias na União Européia,
como um espaço de consideração perpetuada, colaborando para a região, e para o
país como um todo, alcançar maior distribuição de renda, índices regionais mais
favoráveis, pleno emprego, equilíbrio social e estabilização econômica efetiva.
Uma das variáveis manejadas para haver esse necessário equilíbrio social,
num panorama mundial marcado pelo imperativo das chamadas Novas Tecnologias
(NNTT), favorecendo ainda o rompimento da lógica da “brecha digital”, é aplicar
esforços e subsídios especiais perenes a espaços entendidos como “periferizados”
por essência, ou seja, territorialmente dotados de características próprias que o
diferenciam, para assim torná-lo não apenas integrado ao crescimento econômico
do país, mas convenientemente equilibrado no conjunto da Sociedade internacional,
parâmetro de referência maior que se deve tomar para o desenvolvimento local.
Sabe-se que uma aplicação das NNTT à Sociedade da Informação implicará
alfândega veloz e fortalecimento do sistema regional de inovação tecnológica a
setores concretos de produção mas também possui existência em si mesma,
valorização econômica da Amazônia, a União aplicará, durante, pelo menos, vinte anos
consecutivos, quantia não inferior a três por cento da sua renda tributária”. Esta medida
vinha pari passu ao Artigo 198, que destinava “quantia nunca inferior a três por cento da
sua renda tributária” ao Nordeste, contudo aqui sem prazo preclusional determinado.
4 Trata-se do Decreto-lei n.º 288 de 28 de Fevereiro daquele ano, depois garantido por mais
um tempo determinado, na Carta Magna de 1988, e recentemente renovado com a posse
do governo Lula.
5 A vigente Constituição Federal brasileira, Título X, do Ato das Disposições Constitucionais
Transitórias, Art. 40, verbis, reza: “É mantida a Zona Franca de Manaus, com suas
características de área livre de comércio, de exportação e importação, e de incentivos
fiscais, pelo prazo de vinte e cinco anos, a partir da promulgação da Constituição.” E
complementa o seu ameaçante parágrafo único, espada de Dâmocles: “Somente por lei
federal podem ser modificados os critérios que disciplinaram ou venham a disciplinar a
aprovação dos projetos na Zona Franca de Manaus.”
191
como disponibilização continuada de mecanismos de capacitação estruturando
toda a Sociedade como plena Sociedade da Informação, empresas ou indivíduos
vivenciando o desenvolvimento das NNTT com a presença de centros de pesquisa,
apoiados por ações constitutivas como é exemplo o Centro de Incubação e
Desenvolvimento Empresarial (CIDE, iniciativa da Fucapi, instituição de ensino e
tecnologia privado), municípios interioranos da Amazônia tornados vocacionados
para o empreendedorismo tecnológico.
A União Européia, como modelo de Sociedade da Informação não nasceu
do dia para a noite. Ainda em 1960 foi criada a agência EUR-OP de Publicações
Oficiais das Comunidades Européias. O Eurobarômetro e o BRE (Centro de
Cooperação Empresarial, de sua sigla em francês) funcionam desde 1973, reunindo e
distribuindo informações. Os B.C.Net (Business Cooperation Network) aproximam
as empresas européias às de outros Estados juntamente com os BICs (Business
Innovation Centres), como sociedades desde Janeiro de 1992. Antes da expansão das
Tecnologias da Informação e da Comunicação da última década do Século passado,
uma vasta rede, os Centros de Documentação Européia, os Euro Info Centros, e as
Eurobibliotecas já divulgavam, perante empresas e pessoas físicas, aquilo que de
mais relevante podia fazer a integração pelo interesse de cada um.
O desafio que se apresenta, tanto no lado da Europa quanto da América do
Sul, é, por uma parte, a construção de um crescimento sustentável sem perder de
vista comunidades ainda menores, periferias da periferia, nas fronteiras das regiões
beneficiadas, e, por outra parte, o temor de que sejam criados projetos inclusivos
de NNTT sempre dependentes do fluxo de recursos subordinadores, impedindo
o desenvolvimento de uma real política mais independente dos grandes centros
produtores e consumidores.
Nem a favor de Sísifo nem eliminando Dâmocles, o nosso objetivo primordial
é encontrar um paralelo técnico-jurídico, comparando alguns dados acerca dos
Fundos Feder relacionando-os aos incentivos concedidos à Zona Franca de Manaus,
ambos envolvendo benefícios regionais e setoriais importantes, fundamentais a
regiões e a setores pouco desenvolvidos para assim encontrar lições pertinentes
de desenvolvimento auto-sustentável mas continuado pela retoralimentação da
informação criadora.
Se é possível imaginar um “Sísifo feliz” (referente ao famoso dizer de Albert
Camus), será importante também visualizar o ideal de um Planeta mais integrado,
com as suas regiões interligadas como real “Sociedade Internacional”, os setores
das NNTT somando os indivíduos e as empresas no esforço e na experiência de
crescimento por políticas de inclusão mais coerentes do que simplesmente repetir
com legislações especiosas a construção de um “paraíso artificial” só temporário.
O problema indicado aqui não é tanto a concessão de isenções fiscais para
impulsar o desenvolvimento do país, da região, de municípios ou de comunidades,
mas sobretudo evitar que não subsista a discriminação positiva generalizada: se há o
desejo de ressaltar uma região sobre outra, não haveria de se conceder uma isenção
192
total ou muito parcelar, mas sim propiciar a manutenção de uma isenção racional
com investimentos direcionados, orientados a valores e espaços geoeconômicos que
se queiram incrementar.
Sísifo não pode estar feliz porque ainda não se configurou até os nossos dias
a visibilização da perenidade da excepcionalidade, relativa fática concreta ao
distanciamento perpétuo da Amazônia ante os grandes centros e à problemática das
grandes extensões de território, da questão do maior preço derivado da mais difícil
logística de transportes e mesmo de armazenamento, dadas as condições climáticas;
floresta engolindo as estradas, rios caudalosíssimos, alguns, e no entanto cortados
por cachoeiras repentinas (presentemente, Outubro de 2005, secas absolutas de
grandes rios), tudo latejando excepcionalidade a exigir cuidados extras. Ademais
disso, pergunta-se: e para além do perímetro de 10 Km da Zona Franca, os demais
municípios ficam com as sobras do banquete?
Com efeito, não obstante a essência das condições e das características
amazônicas, além de esta excepcionalidade nunca ser contemplada como regra,
pois sempre possui prazo curto e determinado qualquer incentivo ou investimento,
as ações junto às populações do interior são freqüentemente de repressão à
“devastação” da flora ou fauna, deixadas as nossas aspirações na dependência de
políticas programáticas de governo, e não como fruto da arquitetura de políticas
públicas de Estado.
Neste contexto, recentemente, em reunião do Pacto Amazonense (uma
iniciativa vertebradora de discussão semanal para ações pontuais de empresários
e intelectuais da região), o mundialmente conceituado físico Alberto Santoro,
brasileiro e amazonense, apregoava a necessidade imperiosa de interconectar cada
sede de município do interior do Estado entre si, instituindo o Amazonas como
“Sociedade da Informação plenamente integrada ao Mundo”, dotados os municípios
de condições de conduzir o próprio desenvolvimento local, o desenvolvimento da
região e colaborar ao progresso do País.
Quando se aventa no Brasil o discurso da inclusão digital, nem sempre se
destaca que esta infra-estrutura, assim como no seu tempo não o foram os incentivos
aos serviços de transporte, as vias telegráficas, depois as telecomunicações e
sistema de satélites, não é um problema privado, porém fundamentalmente uma
questão de Estado, devendo ser considerada cada região, diferentemente como se
dá a uma determinada comunidade, dependendo das suas eventuais peculiaridades
socioeconômicas, objeto de proteção e privilégio constante, discriminação positiva
como imperativo de Estado, não como momentânea concessão de um programa
governamental.
A maior autonomia local é função desta atitude primordial. No caso
da Amazônia, dá-se o fator de ser espaço periférico geo-historicamente por
razões originárias, e deve passar a uma transitoriedade em direção a uma autosustentabilidade sem implicar perda da massa florestal que é a sua essência. Pelos
seus aspectos ecológicos, essencialmente florestais (como se espera continue sendo),
193
dificilmente será habitável por grandes contingentes populacionais, no período de
muitas décadas de paulatino e mesmo diria necessariamente controlado crescimento
urbano dos seus municípios.
A nossa hipótese de trabalho consiste na defesa de ser um imperativo a garantia
de perpetuidade de, por um lado, incentivos fiscais específicos à região (destinados a
sanar as dificuldades de comunicação) e, por outro, incrementar em cada município
uma vocação típica da Sociedade da Informação, espaços voltados à pesquisa, à
prestação de serviços, à geração de conhecimento, ao desenvolvimento de programas
como eixo de cooperação interuniversitária, sem prejuízo aos recursos naturais.
Neste ínterim, essa garantia de suprimento de investimentos deve ser pensada
a cada uma dessas comunidades não em termos de excepcionalidade temporal, deve
haver um programa específico para trazer a Sociedade da Informação para o interior
de cada município. Deve ser traçado imediatamente um programa de ligação,
cabeamento, com origem em cada cidade em duas ou três direções diferentes,
encontrando-se cada qual com outras sedes, interconectando a Amazônia inteira
urgentemente à Sociedade planetária. Alberto Santoro dixit.
Quando o marechal Cândido Mariano da Silva Rondon atravessou de Sul a Norte
o país, e de Leste a Oeste, de 1900 a 1906, trazendo linhas e estações telegráficas,
não se pensava estar prestando um serviço passageiro: era um imperativo nacional
e empresarial mas também social e perenizado, em que pese a ausência até então de
uma política indigenista específica (de que resultou, malgrado o próprio Rondon,
diga-se o que se diga, um esmagamento de indígenas encontrados por todos aqueles
que vieram no rastro do desenvolvimento trazido ao longo do estiramento das
linhas).6
Hoje, invertem-se as prioridades dos mesmos objetivos: é imperativo social
mas também empresarial e nacional. Havemos de ter em mente senão aquela
máxima de época militar, ou seja, “integrar para não entregar”, mas um ideal mais
positivo de formar e de informar para assim fortalecer, e entusiasmar investimentos
no setor serviços, sem dúvida o setor fecundo para o equilíbrio das regiões no
futuro: existirão ou regiões integradas ou “ilhas de Huxley”, distopia descrita pelo
autor de Brave New World como pontos bucólicos numa paisagem de igualização
sociocultural do Planeta.
Se a demanda atual é frágil, a oferta amazônica a gerará, em cada micronúcleo
regional, cidades isoladas pela floresta mas que não por isso necessitam sê-la em
termos informacionais e informáticos. Os conteúdos digitais criam a sua própria
elite, evitando a repetição da estratégia centro-sulista, que somente repassa ao Norte
6 Um projeto que levou o seu nome, criado pelo Decreto n.º 62.927, de 28 de Junho de 1968,
promovia estágios de estudantes universitários (depois também estudantes secundários, eu
mesmo trabalhando num deles) em áreas territoriais carentes de recursos, fixando algumas
vezes alguns campi no interior do País. Foi projeto pioneiro mas pensado como oferta de
assistência não para formação de gente do local, e menos ainda como constituidor de infraestrutura para a localidade.
194
vantagens quando já supridas as necessidades das elites do Sudeste, sobretudo.
A democratização da informação passa primeiramente pela consideração
regional à distância geográfica, antes que social, porquanto desigualdades há em
todo o território brasileiro, sendo mais acentuadas e mais difíceis de sanar quanto
mais estejam afastadas dos grandes centros populacionais, notadamente os do
centro-sul do País.
Assim, um favorecimento ao acesso à informação concederá um justo
diferencial, permitindo a atração e a maior presença de investimentos empresariais,
criando uma dinâmica própria por toda a Amazônia, e não apenas concentrada
numa cidade, tal como se deu no início com a Zona Franca de Manaus e o seu
Pólo Industrial, e não também por tempo determinado, tal como até os nossos dias
vem sendo tocado o próprio projeto da Zona Franca, sobrevivente ameaçado, Sísifo
infeliz.
O aparato educacional que acompanhará obrigatoriamente o sistema
de informação à sede de cada município de presença estratégica do interior da
Amazônia, por volta de seis dezenas deles apenas na Região Norte, seria beneficioso
a todos os indivíduos, para além do interesse empresarial, conformando espaços
comunitários tecnológicos e cognitivos sui generis, relativamente ao restante do
país, transformando a pessoa isolada, pobre e distante, paulatinamente no cidadão
cosmopolita, instruído e integrado, não obstante a distância física e a ausência
secular dos cuidados do Estado desatento ou de atitude paliativa, secundarizadora
daquilo que requerem as reivindicações políticas numericamente majoritárias nos
centros decisórios do País.
Neste sentido, inclusão social torna-se sinônimo de atração de investimento
e geração de produtos de cidadania. O Brasil está assentando as bases de uma maior
unidade latino-americana, não pode desprezar o valor da unidade dos próprios
rincões territoriais do interior, comunidades deserdadas ao longo do Século XX
como “reserva de Huxley”, que se precisam descobrir a si mesmas como parcela da
Sociedade da Informação –ainda não concretizada após a falta de perpetuidade nas
políticas públicas de integração do local; de um local plural, aliás, com importância
estratégica nunca demasiadamente ressaltada como é a região Amazônica.
Não se trata de discriminar negativamente os Estados das regiões Sul e
Sudeste, trata-se antes de discriminar positivamente os municípios interioranos dos
Estados amazônicos por Direito, e fornecer a eles de modo continuado tecnologia
de ponta e não sobras.7 Dom Dinis do Portugal medieval foi o rei lavrador: era a
agricultura pilar único até certo período; deveria porém hoje ser gracejo grotesco
7 Há iniciativas específicas ao Sul, de cunho geral, também interessantes, como a Latinoware
Mercosul, ligada ao governo do Estdo do Paraná, que pretende unificar esforços no sentido
de buscar o desenvolvimento e a ampliação do uso do Software Livre nos países da região.
Acreditam os seus propugnadores no caráter cooperativo do software livre como sendo
“um item importante da pretendida integração cultural, econômica e tecnológica dos países
em desenvolvimento”. Veja mais em http://www.xoops.pr.gov.br
195
falar em desenvolvimento da Amazônia através de políticas voltadas para o setor
primário, mas disso precisamente se tratava, antes do advento da Zona Franca de
Manaus, e hoje volta-se a insistir nisso: impulsar o setor de extração vegetal. Cabe
no atual Século ir além: expandir as fronteiras do conhecimento na nossa região
pelo incentivo à conformação plena da Sociedade da Informação no seio de cada
município da Amazônia.
Em suma, temos para o Século XXI três possibilidades abertas, na Amazônia, as
quais não são excludentes entre si. Primeiramente, pela visão de parte considerável do
governo atual, deve-se pensar em sublocar alqueires, para simples extração de recursos
minerais e vegetais, aquilo que o atual Ministério do Meio Ambiente chama de “pacto
em torno de alternativas ao desmatamento”, umas “Agendas Positivas” criando modelo
de sustentabilidade por meio de um órgão, o Departamento de Agroextrativismo e
Desenvolvimento Sustentável, conduzindo um certo “programa de desenvolvimento
sustentável” para a Amazônia, de cunho neoliberal, diga-se logo.8
Para outros, deve sobreviver o projeto de excepcionalidade, com data
marcada de término, das isenções fiscais a um ponto determinado da Amazônia,
beneficiando mais que nada uma concentração de gentes em Manaus, benefício
reinscrito na Carta Magna mas sob ameaça constante de lei federal, como se sabe
decidida por maioria parlamentar eventual. Por fim, existe a possibilidade aqui
defendida de dotar de tecnologia de ponta cada município amazônico, interconectando
para fins de pesquisa essas comunidades, de modo que se instalem afinal no Terceiro
Milênio. Acreditamos em centros tecnológicos de criação do saber convertidos na
verdadeira vocação da Amazônia.
Tendo em vista estarmos regidos por um novo paradigma, não mais
tecnológico concentracionista do tipo industrial, mas sim informacional-tecnológico
disperso, do tipo serviço-prestacional, setor terciário da economia e terceiro setor
produtivo, ambos em evidência sobremodo; os ideais do conhecimento presentes
em qualquer parte e as possibilidades de trabalho à distância devem vigorar diante
de toda estratégia de ocupação territorial e desenvolvimento social de um país e
de um espaço que se queira integrado economicamente, com preservação da
riqueza natural –Amazônia, seqüestradora gratuita de Carbono para a Humanidade,
acrescente-se.
No nosso caso vivenciamos até hoje uma luta enfim pouco devotada a
solucionar efetivamente o problema da subordinação e da dependência herdado
da origem, porque ainda persiste muita resistência ao modelo vitorioso da Zona
Franca, tornando-o exceção ameaçada, Sísifo infeliz. A solução passaria por um
lado pela perpetuidade do sistema e por outro pela instalação de um projeto de
trazer a Sociedade da Informação plena ao interior da Amazônia como política de
Estado.
Espero que estas III Xornadas da Sociedade da Información en Espacios
Periféricos venham comprovar ser unânime a opinião de que é acertado tomar
8 Veja mais, inclusive planos referentes à exploração de áreas indígenas em www.mma.gov.br
196
medidas específicas e constantes, voltadas a evitar as novas formas de exclusão
social, e que isso passa por rejeitar a construção do paraíso artificial de Dâmocles,
podendo recomeçar Sísifo a sua viagem em termos de recriação tecnológica, não
em termos de procurar manter “privilégios” concedidos como presumida renovação
de mandato caritativo. Ser Sísifos felizes implica sabermos que carregar morro
acima a mesma pedra não significará inexistência de evolução metodológica para a
construção de um futuro para toda a gente de cada local; dado ser o local o núcleo do
princípio e do fim do progresso humano. Esquecidas nas decisões governamentais,
tornam-se, hoje, as comunidades, as vilas, as aldeias, numerosos municípios
de menor porte, um fator cada vez mais crucial para a tomada de decisões sobre
desenvolvimento social e econômico global.
197
Tecnoloxía SIX e web para a
dinamización do mercado de
terras en Galicia
Ónega, F., Miranda, D. Crecente, R.
Parapar, J., Touriño, J. y Doallo, R
Tecnoloxía SIX e web para a dinamización
do mercado de terras en Galicia
Ónega, F., Miranda, D. y Crecente, R.
Parapar, J., Touriño, J. y Doallo, R
Universidade de Santiago de Compostela
Universidade de A Coruña
1. Introdución
As condicións que determinan cal é a distribución e o uso máis adecuado para a
terra son cambiantes, sexa dende un punto de vista técnico ou de percepción social,
polo que tamén esa distribución e uso deberán ter dinamismo. Por iso se deseñan e
executan medidas que tratan de influír en como e quen xestiona a terra, dirixíndose
parte delas a impulsa-la mobilidade de terras.
Galicia, rexión do noroeste de España con 2,7 millóns de habitantes, ten especiais
dificultades para acadar este obxectivo debido ás súas características fundiarias.
En primeiro lugar, ten unha elevada parcelación da propiedade. Hai 12,3 millóns
de parcelas (30% das parcelas rústicas de España), con dous titulares catastrais
de rústica por cada tres habitantes, cunha media de 1,8 ha por titular en case 81
parcelas (a media española son case 6 ha en 5 parcelas) [1]. Con esa fragmentación
a utilización da terra dende un punto de vista económico, fundamentalmente no
sector agroforestal, pero tamén noutros, dificulta a creación de unidades produtivas
estruturalmente axeitadas para acada-la eficiencia e a viabilidade. Por outra banda,
un sector agrario en profunda reconversión, cunha elevada taxa de abandono da
actividade, conduce a liberación e cambios no uso das terras dun xeito rápido, cun
alonxamento cada vez maior dos propietarios das súas terras. Esa atomización da
propiedade e disociación da mesma coa xestión do uso (con alonxamento xeográfico)
complica os intercambios de dereitos sobre a terra no momento no que sería máis
necesario para unha correcta adaptación ós rápidos cambios do rural. Unha das
orixes desas complicacións son os custos de transacción, que poden impedir que
eses intercambios cheguen a producirse.
Os custos de transacción, que se suman ós de produción, veñen determinados
pola tecnoloxía empregada e as “institucións2”, que serían as normas de xogo
1 Os Montes Veciñais en Man Común entran a formar parte da media, distorsionando a
media real á alza.
2 Os institucionalistas prestan moita atención as institucións sociais, políticas e económicas
que interveñen na vida do home, no sentido de seren a bagaxe de restricións e convencións
que estruturan a interacción humana.
199
[2]. Son os enumerados: custos de información, de negociación e de garantía [3].
Abordados polo recoñecido traballo de Coase, os custos de transacción teñen
especial importancia na mobilidade de terras, pola singularidade deste recurso (cada
parcela é única), a complexidade do conxunto de dereitos asociado a elas e pola súa
dimensión xeográfica. Un exemplo claro, inmediatamente aplicable a Galicia, son os
custos asociados á verificación de lindes e propiedades ou o incremento na asimetría
de información no marco da mobilidade xeográfica e a interacción de axentes de
diferentes lugares [4], en aumento nas zonas nas que avanza o despoboamento.
Aquelas accións encamiñadas a reducir ditos custos son moi importantes para o
impulso do mercado de terras, algo que é aseverado por numerosos autores en
diversos contextos [5], [6], [7]. É aquí onde o papel das novas tecnoloxías da
información e da comunicación, en sinerxía cos sistemas de información xeográfica,
poden facilitar solucións cunha relación beneficio/custo elevada.
En xeral, poñe-la información relevante sobre a terra ó alcance da poboación
dun xeito comprensible debe ser un dos principais obxectivos para mellora-la toma
de decisións sobre a mesma [8], [9]. Nese proceso o papel das novas tecnoloxías
da información será crucial [10], dada-las posibilidades do acceso on-line e a
interconexión entre as diferentes bases de datos [11], así como a coordinación e
colaboración entre os sectores público e privado na produción, intercambio e
consumo de novos servizos [12]. Con estas accións os custos de transacción poden
verse sensiblemente reducidos. De feito, según Wallace e Williamson [13], será
grazas ós sistemas apoiados na xeomática e nas novas tecnoloxías da información
que se facilite a mobilidade de dereitos sobre a terra, cada vez máis variados e
complexos. Debería así mesmo implantarse no marco dunha infraestrutura de datos
espaciais, que facilitaría a participación, acceso e uso dos datos espaciais entre os
diferentes axentes e sectores da poboación e nos niveis local, rexional e nacional
[14]. Canto máis se reduza a asimetría de información maiores serán as posibilidades
e, nese senso, a tipoloxía e cantidade de datos de interese é no caso da mobilidade
de terras inxente. A tradicional dispersión da información relacionada coa terra e a
falta de coordinación leva a unha considerable perda de valor da información como
recurso, perxudicando a mobilidade de terras, máis aínda sabendo que o 70% da
información dos estados se basea en datos xeospaciais [15].
Así, o grupo do Laboratorio do Territorio da Universidade de Santiago de
Compostela e o Departamento de Electrónica e Sistemas da Universidade da Coruña
propuxeron e están a desenvolver unha ferramenta SIX-web para dinamización do
mercado de terras en Galicia.
2. Portal para o mercado de terras
O obxectivo principal do portal aquí presentado é mellora-lo fluxo de
información sobre as propiedades rurais e o seu mercado. As ideas de partida
200
foron o desenvolvemento dun sitio web de acceso público que sirva de lugar
de comunicación entre oferta e demanda mediante a publicación e consulta de
anuncios de propiedades, que suministre información máis completa e precisa sobre
a propiedade por medio da integración dun entorno SIX cun conxunto completo
de capas de información xeográfica de referencia sobre as que operar e consultar e
finalmente que suministre información complementaria sobre procedementos legais
e cuestións relacionadas. Colateralmente supón a dispoñibilidade desta información
territorial para consultas con outras motivacións.
2.1 Antecedentes
O mercado inmobiliario en xeral non é unha excepción á evolución tecnolóxica
e actualmente existen numerosos sitios web con esta temática. Por unha banda, as
axencias inmobiliarias veñen desenvolvendo webs para publicita-las propiedades
onde permiten ós usuarios realizar búsquedas e incluso serven como lugar de
contacto entre a axencia e os interesados. Ademais, nos últimos tempos xurdiron
algunhas axencias que operan exclusivamente a través de Internet. Dentro deste
grupo hai algunhas especializadas en propiedades rurais aínda que en Galicia e
España son só testemuñais estando a maioría centrados no entorno urbano e nas
construcións. Tamén hai portais adicados ó mundo rural en xeral con seccións para
anuncios de propiedades.
Como normal xeral obsérvase que nestas webs non se dispón dun entorno SIX
no que situa-las propiedades e co que interactuar. Nalgúns casos úsase un mapa
para localiza-las propiedades pero cunha riqueza de información escasa e unha
interactividade reducida.
No entorno rural galego si se poden atopar sitios web con funcionalidades SIX
pero non directamente enfocados ó mercado de terras. Entre eles destaca por exemplo
o SIXPAC, que é un sistema para a identificación de parcelas agrarias que dispón
de ortofotos de alta resolución, parcelario e clasificación por usos de toda Galicia
(e España). Este parcelario procede en orixe do Catastro que á súa vez ten unha
oficina virtual na que se poden consulta-los datos xeográficos e alfanuméricos non
protexidos. O SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia) conta tamén
cun visor xeográfico no que visualizar diversas capas de información (viario, límites
territoriais e toponimia, usos do solo, ortofotos, etc.) aínda que non está directamente
relacionado coa propiedade. Citar por último a publicación en web da Enquisa de
Infraestrutura e Equipamentos Locais (EIEL) da Diputación de A Coruña.
2.2 Funcionalidades
Dacordo coas premisas iniciais, case tódalas operacións do portal apóianse
nun entorno SIX. Para iso, elaborouse un visor xeográfico que representa nun mapa
as capas de información xeográfica e permite ó usuario a interacción e navegación
201
con distintas opcións: desprazamento polo mapa, zoom, selección de capas de
información e activación según a escala, medición de distancias ou consulta de
atributos mediante clic.
Obviamente, para usar estas capacidades, o portal requiere dun conxunto
de capas de información xeográfica que o sustenten. Como mínimo haberá que
dispoñer do parcelario, das construcións e das divisións territoriais, pero para
aportar todo o valor engadido que se pretende sería recomendable cando menos ter
ademais hidrografía, relevo, usos do solo, estradas e demais infraestruturas viarias,
clasificación urbanística do solo e ortofotos.
A maiores destas capas podería incluirse toda canta información estivese
dispoñible. Por exemplo, un conxunto de capas interesante a integrar serían as de
infraestruturas e equipamentos existentes na EIEL (a EIEL da provincia de Lugo foi
feita por este mesmo grupo [26]).
Figura 1. Introdución dun anuncio de venda dunha parcela. O usuario selecciona a propiedade, confirma a selección e ratifica ou rectifica os datos que constan no sistema e completa
o resto.
As operacións que os usuarios poden realizar no portal, a través deste visor,
son as seguintes: introdución de anuncios de propiedades, búsqueda e consulta de
anuncios, navegación sobre o territorio e, complementariamente, información sobre
cuestións legais relacionadas.
202
Introdución de anuncios
Nesta operación a característica máis innovadora é que, grazas a información de
base dispoñible, os anunciantes poden localizar e seleccionar no mapa os elementos
obxecto de anuncio, parcela ou construción, (ver figura 1). Unha vez seleccionados
o sistema recupera os atributos asociados ós elementos e calcula outros mediante
cruces con outras capas. Estes datos son insertados no formulario de introdución
como valores por defecto que o usuario pode ratificar ou correxir.
Calquera persona de maneira anónima (salvo dato mínimo de contacto) pode
entrar no portal e introducir un anuncio. Contempláronse anuncios de oferentes
e de demandantes e as operacións máis comúns (compravendas, arrendamentos e
outros tipos de cesións temporais) e en canto os tipos de propiedades principalmente
parcelas e explotacións agrarias, aínda que tamén casas e naves e de maneira máis
anecdótica, pisos e locais. Tamén se permite a venda conxunta de varias propiedades
nun lote.
Búsqueda e consulta de anuncios
A búsqueda de anuncios faise mediante un formulario onde o usuario pode
indica-las características das propiedades que busca (tipo de propiedade e de
operación, situación, prezo, superficie, etc). Os resultados da búsqueda móstranse
nun listado coas principais características de cada anuncio. Ó selecciona-los que lle
interesen o usuario pode consultar tódolos detalles da propiedade, ve-la no visor
xeográfico e consulta-las características do entorno nas distintas capas dispoñibles.
Aquí de novo vese a característica máis destacada do portal (ver figura 2).
Navegación sobre o territorio
Este apartado do portal pretende poñer á disposición do público en xeral o
entorno SIX de modo que, independentemente dos anuncios, calquera persoa poida
facer uso do mesmo para obter algún dato que lle interese ou simplemente curiosear
sobre a información existente. Este non é o obxectivo principal da ferramenta pero
pode resultar atractivo para persoas non directamente interesadas en comerciar con
terras e contribuir a populariza-la web atraendo usuarios potenciais e animando ós
indecisos.
203
Figura 2. Búsqueda e consulta de anuncios. O usuario establece os criterios de búsqueda,
comproba os resultados, selecciona un deles, consulta os seus datos, visualizao no mapa e
consulta as características da estrada de acceso.
Información complementaria
Como complemento á parte interactiva do portal considerouse interesante
engadir unha sección con información de utilidade sobre os procesos de transmisións
patrimoniais en xeral, como por exemplo un resumo da lexislación relacionada máis
importante e dos trámites habituais propios destas operacións: pago dos dereitos
de transmisión, inscripción no Rexistro da Propiedade, etc. É interesante tamén
incluir unha especie de guía cos lugares onde se realizan estes trámites (notarías,
rexistros da propiedade, oficinas de Catastro, etc) e doutros lugares e recursos útiles
(axencias inmobiliarias, portais agroforestais, oficinas de peritaxe, etc)
3. Características técnicas
Para o desenvolvemento do portal, e en consonancia co aforro de custos,
optouse polo uso de ferramentas de tipo libre debido ás vantaxes que ofrecen. Por
software libre enténdese, resumidamente, aquel que se pode executar, acceder ó seu
204
código, modificalo e distribuilo libremente [16]. Ademais, aínda que non é unha
condición obrigada, soe ser gratuito.
As ferramentas que precisa o portal pódense agrupar en ferramentas SIX e
ferramentas non especificamente SIX. Para estas últimas existen altenativas libres
consolidadas como o sistema operativo Linux, o servidor web Apache e base de
datos PostgreSQL.
En canto a ferramentas SIX, fundamentalmente precísase un sistema de
almacenamento para datos vectoriais, un sistema de almacenamento para as ortofotos
e un servidor de mapas. Complementariamente precísase unha aplicación de escritorio
para a visualización, edición e análise coa que facer un preprocesamento dos datos
e adaptalos ó portal. A continuación repásase brevemente a estrutura do portal e as
ferramentas elexidas (usadas tamén para a realización da EIEL da parroquia de
Vilcabamba en Ecuador na que colaboran membros do noso grupo).
3.1 Software libre para SIX
No almacenamento vectorial seguiuse a tendencia actual de uso de sistemas
de bases de datos debido ás vantaxes que ofrecen na xestión da información. No
software libre, o principal sistema deste tipo é PostgreSQL xunto coa súa extenxión
espacial PostGIS [17] que, entre outras cousas, permite a realización de consultas
espaciais mediante sentenzas SQL. Como puntos negativos están a súa lentitude e
algún fallo esporádico na realización de determinados tipos de consultas que hai
que confiar en que se vaian solucionando.
Como formato para as ortofotos escolleuose o formato GeoTIFF, que está
bastante ben soportado, especialmente gracias á librería GDAL [18]. En principio
é un formato non comprimido pero o custo dos discos é relativamente baixo e
con técnicas de almacenamento axeitadas (creación de mosaicos e varios niveis
de resolución (pirámides)) conséguese un rendemento bastante bo. Máis adiante
poderíase optar por un formato comprimido como ECW ou MrSID cando se
estabilice o seu soporte en Linux.
O campo dos servidores de mapas é un dos mellores cubertos en SIX libre
existindo varias alternativas (MapServer, GeoServer ou deegree). De entre elas
elexiuse MapServer [19], da Universidade de Minessota, que probablemente sexa
a aplicación SIX libre máis exitosa. Destaca por se-lo máis rápido na xeración
de mapas e ten un desenvolvemento activo. Ademais facilita a programación de
aplicacións cliente e admite como orixes de datos servizos web WMS e WFS (ver
máis adiante).
Nas aplicacións de escritorio a máis destacada con diferenza é GRASS [20], o
programa SIX libre máis veterano, con bastantes funcionalidades de visualización,
edición e análise ráster e vectorial. Ten tamén algúns puntos frouxos (amigabilidade
da intefaz de usuario, etc.) pero o maior obstáculo de cara ó seu uso no portal é
205
que non opera directamente sobre datos PostGIS tendo que recurrir a laboriosos
procesos de importación e exportación. O resto das aplicacións de escritorio (QGIS,
gvSIG, uDIG, JUMP, SAGA GIS, etc.) tampouco son unha solución porque están
bastante lonxe en funcionalidades. Aínda así, son bastante recentes e non parecen
apuntar mal de cara ó futuro.
3.2 Estrutura do portal
Na figura 3 pódese ver un esquema cun resumo da estrutura do portal. Para
aproveitar todo o posible as ferrametas SIX dispoñibles e aforrar traballo de
desenvolvemento a estrutura dividiuse en dúas partes. O núcleo do portal é unha
aplicación web Java que implementa a lóxica de tódalas funcionalidades relacionadas
cos anuncios (inserción, búsqueda, consulta), xera a interfaz de usuario mediante
páxinas web dinámicas JSP e encárgase da comunicación coa base de datos de
anuncios. Esta aplicación accede á información xeográfica a través dun servidor
de mapas (baseado en MapServer) que é o outro pilar do portal. O servidor de
mapas actúa como un proceso independente e encárgase de xera-los mapas que
solicita o usuario e en xeral fai de intermediario coa información xeográfica, tamén
para peticións de atributos polo que realmente habería que chamalo servidor de
información xeográfica. Desta maneira trátase de independiza-la aplicación da orixe
dos datos xeográficos.
Figura 3. Esquema da estrutura do portal
206
O visor xeográfico está baseado no existente no portal LandView do Minnesota
Department of Natural Resources [21]. Consiste nunha aplicación DHTML (HTML
dinámico) para MapServer que se executa no navegador do usuario. A aplicación
Java encárgase de inserta-lo visor nás páxinas web que o usan, particularizandoo
según ós distintos casos de uso (selección de propiedades, visualización de
propiedades, navegación). Mediante Javascript, o visor interpreta as accións do
usuario e tradúceas, cando é preciso, en peticións ó servidor de mapas, co que
se comunica directamente usando técnicas AJAX (Asynchronous JavaScript and
XML) [22]. Unha vez que o servidor responde á petición o visor encárgase de
actualizar, tamén mediante Javascript, aquelas partes da páxina que son precisas
de maneira que non se recarga toda a páxina aforrando así tempo de descarga. Os
mapas xéranse en formato ráster (JPEG ou PNG) para evita-la necesidade de plugins nos navegadores dos usuarios, potencialmente pouco expertos, e tamén porque
son os formatos mellor soportados por MapServer.
Cando o usuario selecciona algún obxecto para anunciar, o visor comunícalle
á aplicación Java de que obxecto se trata, a aplicación fai unha petición ó servidor
xeográfico para recupera-los atributos existentes sobre ese obxecto e móstrallos ó
usuario no formulario de introdución.
Consecuentemente co anterior, a información manexada polo portal también
se separou en dous grupos: a información introducida polos usuarios relativa ós
anuncios e a información xeográfica de referencia definíndose sendas bases de datos
en PostgreSQL coa extensión PostGIS para a información espacial. A aplicación
Java accede á base de datos de anuncios mentras que o servidor xeográfico accede á
base de datos espacial. A representación espacial dos obxectos anunciados (parcelas
e construcións) atópase únicamente na base de datos espacial existindo un vínculo
entre ambas bases de datos que relaciona os anuncios con ditas representacións.
Na base de datos espacial execútanse consultas xeométricas para obter parte dos
atributos (por exemplo os usos dunha parcela). Estas consultas son expostas ó
servidor xeográfico como vistas da base de datos de modo que pode acceder a elas
como se fosen táboas. Dado o tempo de procesamento que conlevan, se o portal
tivese moitas visitas podería ser preciso precalcular estes datos e almacenalos
estáticamente.
Tamén se contemplou a posibilidade de que parte da información xeográfica
poida proceder de servidores WMS+WFS externos. Os servizos WMS (Web Map
Service) [23] e WFS (Web Feature Service) [24] son servizos web de información
xeográfica definidos polo OGC (Open GeoSpatial Consortium), asociación adicada
á definición de estándares abertos para a interoperabilidade de sistemas SIX. Aínda
que esta posibilidade parece complicada debido á escasez deste tipo de servizos,
á especificidade dos datos requeridos e ás consultas espaciais involucradas, para
algunhas capas como as ortofotos ou información de contexto si pode ser viable a
medio plazo.
207
4. Consideracións finais
Un portal coas características presentadas neste traballo pode axudar a superalas circunstancias que pesan sobre a actividade do mercado de terras en Galicia,
tanto para os oferentes como para os demandantes, aumentando a difusión da
información, aportando inmediatez e interactividade e, especialmente, grazas
ó contexto xeográfico no que se insertan as propiedades, proporcionando ós
demandantes unha idea moito máis completa das súas características que coñecen
así máis rapidamente cales se adecuan ó que están buscando.
Pero existen condicionantes a ter en conta. Por unha banda, o portal require
unha infraestrutura importante para o seu funcionamento. Ademais dos medios
humanos e infraestrutura informática, que en principio grazas ó software libre centra
os seus custos no hardware, está sobre todo o custo de obtención, procesamento
e mantemento da información xeográfica contemplada que é fundamental para a
consecución dos obxectivos.
Outro problema é a todavía escasa difusión de Internet no ámbito rural, tanto
no referente á dispoñibilidade de acceso como ás habilidades da poboación. Un
punto a favor neste aspecto é a existencia do SIXPAC [25], portal comentado máis
arriba, que é de uso obrigado para moitos agricultores e está realizando una labor de
desbroce aproveitable por portais como este.
En canto ás ferramentas libres para SIX, en xeral non están todavía ó nivel
das non libres, non obstante, salvo algúns problemas, son suficientes para o
funcionamento do portal en si, pero cunha diminución da produtividade nas tarefas
de procesamento anexas.
Actualmente o portal está en fase de desenvolvemento e proximamente
está previsto realizar unha fase de proba nun concello de Galicia.
Referencias
[1] Catastro (2005). Estadísticas catastrales: bienes de naturaleza rústica. http://www.
catastro.minhac.es/estadistica/interactivo2/default.htm (acceso 20/05/2005).
[2] North, D.C. (1994). “Economic Performance through Time” American Economic
Review, 84(3), 359-68.
[3] Coase, R. H. (1937). “The nature of the firm.” Economica, 4(16), 386-405.
[4] Feder, H. e Feeny, D. (1991). “Land Tenure and Property Rights: Theory and
Implications for Development Policy.” The World Bank Economic Review,
5(1), 135-154.
[5] Bandeira Greño, P. and Sumpsi Viñas, J. (2004). “Las políticas de tierra en
los países en desarrollo.” V Congreso de Economía Agraria. Agricultura,
alimentación y espacio rural en transición, AEEA
208
[6] Deininger, K., Zegarra, E., and Lavadenz, I. (2003). “Determinants and Impacts of
Rural Land Market Activity: Evidence from Nicaragua.” World Development.,
31(8), 1385-1404.
[7] Molen, P. v. d. (2004). “Some microeconomic aspects of land ownership.” 3rd
FIG Regional Conference for Asia and the Pacific : Surveying the Future Contributions to Economic, Environmental and Social Development, FIG.
[8] Ting, L.A. e Williamson, I.P. (2001).”Land Administration and Cadastral Trends:
The Impact of the Changing Humankind-Land Relationship and Major Global
Drivers:the NZ Experience.” Survey Review, 36.
[9] Molen, P. v. d. e Österberg, T. (1999). “Land tenure and land administration for
social and economic development in (Western) Europe.” UN-FIG Conference
on Land Tenure and Cadastral Infrastructure for Sustainable Development,
FIG.
[10] Enemark, S. (2003). “Underpinning Sustanaible Land Administration Systems.”
Sixteenth United Nations Regional Cartographic Conference for Asia and the
Pacific.
[11] UN/ECE (1999). Workshop on Modern Cadastre and Land Registration
Systems. 1999.
[12] Kaufmann, J. e Steudler, D. (1998). Catastro 2014. Visión para un sistema
catastral futuro, FIG .
[13] Wallace, J. and Williamson, I. P. (2004). “Building Land Markets.” Land Use
Policy.
[14] Williamson, I. P., Grant, D., and Rajabifard, A. (2005). “Land administration
and spatial data infrastructures.” FIG Working Week 2005 and 8th International
Conference on the Global Spatial Data Infrastructure (GSDI-8) : From Pharaohs
to Geoinformatics, FIG.
[15] FIG (2005). “Declaración de Aguascalientes.” Foro Interregional Especial
sobre el Desarrollo de Políticas de Información Territorial en las Américas,
FIG, Dinamarca. [16] Free Software Foundation (2005). “The free software
definition”. http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.html (acceso 21/10/2005).
[16] Free Software Foundation (2005). “The free software definition”. http://www.
gnu.org/philosophy/free-sw.html (acceso 21/10/2005).
[17] PostGIS (2005). http://www.postgis.org/ (acceso 21/10/2005).
[18] GDAL (2005). http://www.gdal.org/ (acceso 21/10/2005).
[19] MapServer (2005). http://mapserver.gis.umn.edu/ (acceso 21/10/2005).
[20] GRASS (2005). http://grass.itc.it/ (acceso 21/10/2005).
[21] Minnesota Department of Natural Resources Landview (2005). http://www.
dnr.state.mn.us/maps/landview.html (acceso 21/10/2005).
[22] Wikipedia (2005). “AJAX, Asynchronous JavaScript and XML”. http://
209
en.wikipedia.org/wiki/AJAX (acceso 21/10/2005).
[23] Open Geospatial Consortium (2004). “Web Map Service Implementation
Specification Version 1.3”. http://portal.opengeospatial.org/files/?artifact_
id=5316 (acceso 21/10/2005).
[24] Open Geospatial Consortium (2005). “Web Feature Service Implementation
Specification Version 1.1.0”. http://portal.opengeospatial.org/files/?artifact_
id=8339 (acceso 21/10/2005).
[25] SIXPAC (2005). http://sigpac.mapa.es/fega/visor/ (acceso 21/10/2005).
[26] Díaz Varela E., Fandiño Beiro M., Rodríguez Vicente V., Santé Riveira I.,
Canzobre Sánchez J.F., Doallo Biempica R., Parapar López J., Touriño
Domínguez J. (2003). “Proyecto EIEL 2000 en la provincia de Lugo”. CIOT
2003, IV Congreso Internacional de Ordenación del Territorio. Zaragoza
(Spain).
210
Xornais en Internet: máis que noticias.
O caso dos diarios composteláns
‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’
Henrique Neira Pereira
Xornais en Internet: máis que noticias.
O caso dos diarios composteláns
‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’
Henrique Neira Pereira
El Correo Gallego
A década dos noventa do século XX, co espallamento polo mundo da rede
Internet, configurada xa tal como hoxe a coñecemos, supuxo o comezo da chamada
Sociedade da Información1, na que o sector dos medios de comunicación está a vivir
unha evolución sen precedentes pola progresiva desaparación de barreiras ás que
antes se enfrontaban, principalmente espazo e tempo. Espazo porque coas novas
tecnoloxías agora resulta máis fácil que a audiencia poida chegar a ser universal
e tempo porque xa é algo cotián facer que esa audiencia reciba a información en
tempo real e a través de distintas canles.
Independentemente do seu soporte tradicional, as empresas de comunicación
xa albiscaron hai anos as enormes posibilidades no plano comunicativo que achega
o feito de dispoñer dun sitio web en Internet2. Moitos medios téñeno desde hai máis
dunha década, e é máis ou menos completo dependendo das súas posibilidades ou da
súa viabilidade económica. Nisto, como en tantas outras cousas, os dos países máis
desenvolvidos e os máis potentes economicamente mesmo en países con menor grao
de desenvolvemento teñen maiores facilidades para facer chegar os seus contidos a
través da rede a unha audiencia potencialmente mundial, pero que en realidade non
o é, xa que algún réximes políticos limitan o acceso da súa cidadanía a medios de
comunicación e en xeral a webs consideradas perigosas polas autoridades.
A propia dinámica da Internet permitiu que se crearan medios de comunicación
co único soporte dunha edición dixital, pero os que xa existían antes do espallamento
da rede axiña se apuntaron ás novas tecnoloxías para achegarse á audiencia a
través dunha nova e prometedora canle. No caso dos medios de comunicación que
historicamente empregaban o soporte papel –xornais e revistas- o proceso foi en
xeral máis fácil que para os audiovisuais como radios e televisións, por razóns de
tipo técnico: as noticias escritas son habitualmente arquivos informáticos de pouco
tamaño que se poden descargar doadamente mesmo se dispoñemos dunha conexión
1 Sobre a Sociedade da Información, véxase: Terceiro, José B. ‘socied@d digit@l. Del homo
sapiens al homo digitalis’. Madrid, Alianza Editorial, 1996.
2 Ó redor desta cuestión existen en Galicia interesantes estudos coma este: López, Xosé,
Manuel Gago Mariño e José Pereira Fariña. ‘Novas tendencias do xornalismo electrónico’.
Santiago de Compostela, Edicións Lea, 2002.
213
telefónica convencional con escaso ancho de banda. As propias aplicacións
informáticas que posibilitan que un xornal ou unha revista poñan contidos na
rede son polo xeral máis asequibles que as que permiten que unha radio ou unha
televisión poidan emiti-la súa programación en directo a través da súa web.
A Compañía de Radio-Televisión de Galicia (www.crtvg.es) é un dos poucos
grupos de comunicación xa non galegos, senón españois, que na actualidade emite
a súa programación diaria en directo a través da rede, tanto da televisión coma da
radio, pero iso no mercado do audiovisual español é unha excepción.
Isto non quere dicir que os medios audiovisuais renuncien a ter unha web
propia, que poden por exemplo empregar como escaparate para ofrecer información
dos seus programas ou para proporcionar contidos que non achegan no seu soporte
habitual. E coa creación de redes de maior capacidade e o emprego de conexións
de banda ancha por parte da maioría da poboación que constitúe a súa audiencia
potencial, é de esperar que en poucos anos vexamos importantes cambios no que se
refire ás webs dos medios audiovisuais. Dous exemplos do que pode converterse en
algo habitual a curto prazo: a compañía Apple (www.apple.com/itunes) achégalles
ós seus clientes desde este mesmo ano a posibilidade de descargaren programas
de radio e vídeos de diversas emisoras para reproducilos cando queiran nos seus
reprodutores MP3, e un grupo de comunicación de tanto prestixio coma o da BBC
anunciou en agosto do 2005 que para o 2006 desde a súa web poderanse descargar
programas completos emitidos pola cadea, tanto a un ordenador coma a un teléfono
móbil3.
E agora chegamos ó caso dos periódicos. Cando calquera de nós visitamos o
sitio web en Internet dun xornal con edición en papel, case sempre encontramos
unha selección das noticias publicadas naquela, máis servizos ou seccións adicionais
exclusivos da versión dixital. Ademais, é habitual atopar diversas vías para que
a comunicación non sexa unidireccional: foros, chats, ou simplemente correo
electrónico son algunhas das posibilidades que contribúen a facela bidireccional.
E esta supón un beneficio indubidable tanto para a empresa editora como para os
lectores e lectoras, que desde calquera lugar do mundo onde exista un aparello
conectado a Internet poden acceder a un enorme fluxo de información e facer as
súas achegas a el.
EN COMUNICACIÓN PERMANENTE
Para mostrar cun exemplo práctico a importancia de abrir canles permanentes
de contacto entre os medios de comunicación e a súa audiencia ímonos centrar no
caso concreto dos sitios en Internet de ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’.
3 A noticia pódese consultar nun dos portais da BBC: http://news.bbc.co.uk/2/hi/
entertainment/4187036.stm
214
O día 12 de outubro do 1995 abríase á comunidade de internautas a primeira
web posta en marcha por diarios galegos: a de ‘El Correo Gallego’ e ‘O Correo
Galego’, que no enderezo www.ecg.ozone.es compartían unha serie de contidos
comúns e na cal as noticias estaban ordenadas por seccións, independentemente de
que foran publicadas nun ou noutro xornal4.
Non se actualizaba durante a xornada, senón que unicamente estaban
dispoñibles as noticias que se enviaban ó servidor cada noite desde a sección de
Peche unha vez se remataba o traballo das dúas edicións en papel. A web recibía os
seus visitantes co lema “El punto de encuentro gallego en el mundo, desde Santiago
de Compostela”5.
Tempo despois, en xaneiro de 1999, e tras un proceso bastante longo para
rexistralo, habilitouse o dominio propio www.elcorreogallego.es para o acceso ó
contido dos dous periódicos, rexistrándose tamén no outono do ano 1999 o enderezo
www.ocorreogalego.com e outros dominios para facer máis doado o acceso. Os
contidos dos dous xornais seguían, con todo, mesturados no mesmo sitio web, xa
que tódolos dominios apuntaban á mesma portada. Un redeseño da web executado
durante o ano 1998 permitiu xa no 1999 amplia-los contidos e actualizala unha
ou dúas veces ó día, tarefa que realizaban redactores da edición en papel cando
xurdían noticias de interese. Ademais da información diaria, empezaron a publicarse
suplementos e a versión dixital de libros elaborados polo Grupo Correo Gallego
coma a ‘Guía da Comunicación’, o ‘Anuario’ de ‘El Correo Gallego’ e unha base
de datos con información procedente do libro sobre as 5.000 maiores empresas de
Galicia, incorporando igualmente unha hemeroteca na que se almacenaba o contido
de varios días e un buscador6.
Un salto cualitativo produciuse no último cuatrimestre do ano 2000, potenciando
a web cun equipo de profesionais destinado en exclusiva a manter actualizada a
sección de última hora durante a maior parte da xornada, así como a producir canles
a partir de noticias das edicións en papel e con contido exclusivo da edición dixital
coma as dedicadas a música, cine, libros, arte, ocio, motor, televisión ou emigración.
Neste período continuaron publicándose as versións dixitais de libros que elabora o
Grupo Correo Gallego: o ‘Anuario’, as ‘5.000 empresas’ ou a ‘Axenda municipal’,
con datos sobre os 315 concellos de Galicia7.
O día 17 de maio do 2003, coincidindo coa desaparición da cabeceira de
‘O Correo Galego’ e a súa substitución pola actual, ‘Galicia Hoxe’, separáronse
4 VV.AA. Especial Internet. En: El Correo Gallego. Santiago de Compostela, 12 de outubro
do 1995. Páxinas 1 a 4.
5 Navaza, Xavier. ‘El Correo Gallego: Doce décadas de periodismo en Galicia’. Santiago de
Compostela, Edicións El Correo Gallego, 1996. Páxinas 162 a 164.
6 Janeiro, Darío, e Henrique Neira. Ligazóns 2000. Santiago de Compostela, Grupo Correo
Gallego, 1999. Páx. 21
7 Neira, Henrique. ‘El Correo Gallego e Galicia Hoxe: unha aposta polas novas tecnoloxías’.
En: ‘Código Cero. Revista de Novas Tecnolóxicas de Galicia’. Santiago de Compostela,
Grupo Código Cero Comunicación, outubro/novembro do 2004. Número 26, páx. 13.
215
as edicións en Internet deste último diario e de ‘El Correo Gallego’, que agora
son accesibles desde dous enderezos diferentes: www.galicia-hoxe.com e www.
elcorreogallego.es.
Esta separación non quere dicir que sexan totalmente independentes unha da
outra, senón que son complementarias. Así, cada un dos dous xornais inclúe unha
selección das noticias da súa edición en papel, pero a maior parte do resto dos
contidos son compartidos.
Cales son estes contidos e como se fomenta a participación da audiencia é o
que imos ver agora. A canle máis importante que os lectores e lectoras teñen para
comunicarse coas redaccións dos dous xornais é, coma sucede no resto dos medios de
comunicación, o correo electrónico, ou para cuestións concretas formularios que se
cubren directamente na web e que chegan ó xornal tamén por correo electrónico.
RETROALIMENTACIÓN
A inmediatez das mensaxes por correo electrónico permite, por exemplo,
corrixir rapidamente erros advertidos por calquera internauta en noticias ou calquera
outro contido da web, pero igualmente facilita ter unha interacción constante cos
lectores e lectoras, que poden propoñer temas para futuras noticias ou reportaxes ou
que poden solicitar información adicional á que se publica nos xornais.
Desde a creación en outubro do 1995 da edición dixital dos dous xornais con
sede na capital de Galicia, as visitas recibidas nela desde o exterior supuxeron
unha parte moi importante do total, e probablemente durante os primeiros meses
había máis visitantes de fóra que de dentro da comunidade, se eran correctas as
estimacións de audiencia realizadas en base á terminación ou código dos dominios
desde os que se realizaban. E dicimos probablemente porque naquel momento se
consideraba que a maioría das visitas procedentes de dominios .com viñan dos
Estados Unidos, aínda que este dominio xenérico non é exclusivo dese país, nin
tampouco o era daquela.
A catro de outubro de 1996, case un ano despois da inauguración, e desta vez
empregando xa métodos de cuantificación máis fiables, as visitas recibidas desde o
conxunto do España eran xa maioría: un 52,32 por cento do total, e o segundo país
por procedencia dos lectores e lectoras era Estados Unidos, cun 27,03 por cento do
total. Xa a moita distancia situábase Canadá, cun 2,32 por cento e o Reino Unido,
cun 2,12 por cento8.
Desde o comezo recibíronse numerosos correos electrónicos desde fóra de
Galicia con cartas ó director, noticias ou demanda de información sobre algún tema
concreto. De feito, entre outubro de 1995 e outubro de 1996 as visitas á sección
8 VV.AA. ‘Un ano dos Correos na rede Internet’. En: ‘Descubrir. Suplemento de divulgación
de O Correo Galego’. Santiago de Compostela, 7 de outubro do 1996. Páxinas 1 a 8.
216
de Cartas ó Director, onde se podían ler as publicadas e ademais escribir outras
novas, eran un 4,69 por cento do total das recibidas na edición dixital. Tendo en
conta que nese primeiro ano se recibiron unhas 100.000 visitas á web dos dous
xornais, isto supón que as visitas á sección de cartas rondaba a cifra de 4.690, unhas
doce visitas por día. En comparación, en 2005 estanse a recibir na conta principal
de correo electrónico do xornal ([email protected]) por riba dun milleiro de
mensaxes diarias, aínda que máis dun 90 por cento delas son correos electrónicos
non solicitados (publicidade, virus, etc). E, fronte á única conta existente nos anos
1995 e 1996, hoxe cada traballador e traballadora e cada sección dispón da súa
propia caixa de correo, polo que son milleiros de mensaxes as que entran e saen
cada día do servidor de correo electrónico do Grupo Correo Gallego. Nos días en
que hai pandemia de virus pola rede o número pode situarse facilmente nos dez
mil.
A CANLE EMIGRACIÓN
Un caso interesante sobre o partido que se lle pode sacar a estas novas vías
de comunicación é a xa desaparecida canle dedicada á emigración nas webs de ‘El
Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’ (e o seu antecesor ‘O Correo Galego’).
No ano 2001, nun momento no que o acceso a Internet xa se estaba facendo
máis popular e asequible nos países de destino da emigración galega a América e
coincidindo cunha grave crise económica en moitos deles, notouse un incremento de
cartas procedentes de emigrantes ou de descendentes, que solicitaban información
concreta sobre cousas como o xeito de localizar unha partida de nacemento dun
antepasado, validar un título universitario, obter permiso para traballar en España,
obte-la nacionalidade española ou simplemente preguntando cómo se podía localizar
un parente en Galicia. Preguntas, todas elas, que semellaban máis indicadas para
enviar a oficinas de información dalgunha administración pública que para mandar
a un xornal.
Se durante o primeiro semestre do 2001 as mensaxes deste tipo foron moi
poucas, unha ducia, durante o segundo semestre o número chegou ó medio cento,
observándose por tanto que existía dentro do colectivo galego no exterior –incluíndo
os descendentes- unha importante demanda de información que non era satisfeita
por outras vías.
Así, a dirección do xornal propúxolles ós xornalistas da edición dixital Lucía
Cheda e ó autor deste texto, Henrique Neira, deseñar un proxecto para tratar estas
solicitudes de información do mellor xeito posible. Tras ser elaborado e aprobado,
púxose en marcha en xaneiro do 2002 e contemplaba unha dobre vía de actuación,
desde a versión en papel de ‘El Correo Gallego’ e desde a súa edición dixital.
Partindo das cuestións máis comúns formuladas nos correos electrónicos,
elaboráronse 21 páxinas con entrevistas, reportaxes e informacións de utilidade
217
que deran resposta a esas inquietudes, procurando que conteran datos realmente
prácticos, desde os números de teléfono das oficinas nas que se xestionaban os
permisos de traballo ata o xeito de buscar nas guías telefónicas en Internet o número
de teléfono dun familiar.
Estas páxinas fóronse publicando ó longo de tres meses paralelamente na
edición en papel e na dixital, de maneira que se formou unha guía viva na que se
achegaban as respostas ás cuestións preguntadas máis veces. Na versión dixital, esta
guía acrecentouse coa elaboración de contidos xornalísticos propios para a canle e
varios taboleiros onde se publicaban as mensaxes agrupadas por categorías: busca
de familiares, solicitude de información sobre procedementos administrativos,
queixas, actividades de centros galegos.
O resultado desta iniciativa foi moi interesante: as 50 cartas recibidas nun
semestre pasaron a ser nalgún momento 50 cartas recibidas nunha semana, e
mesmo máis, posto que a creación da versión dixital da canle coincidiu coa posta en
marcha, en decembro do 2001, da conxelación temporal dos depósitos bancarios en
Arxentina, o chamado corralito. Unha medida que estaba prevista para tres meses e
que se prolongou ata o 22 de agosto do 2005, case catro anos despois.
O caos económico e o crecemento do desemprego que seguiu ó corralito en
Arxentina provocou que numerosos descendentes de galegos nese país se puxesen
a arranxa-los papeis para poder vir a Galicia ou a calquera outra parte de España
onde atopar traballo, e moitos deles acudiron á canle de emigración de www.
elcorreogallego.es na busca de axuda.
Como a información facilitada na canle non era suficiente en moitos dos casos,
e tampouco moitos destes visitantes estaban afeitos a navegar por Internet, como
norma xeral decidiuse darlle unha resposta personalizada a cada unha das mensaxes
recibidas, indicándolles ás persoas que escribían o apartado da web onde podían
localizar as respostas ás súas preguntas, ou no seu caso respondendo na medida do
posible as cuestións expostas.
Recibíronse aproximadamente 6.000 consultas desde xaneiro de 2002 a agosto
do 2005, que incluían preguntas desde cómo conseguir unha partida de nacemento,
cómo localizar familiares ou atopar unha aldea galega, entre outras. As cartas foron
respondidas unha por unha naqueles casos que foi necesario, estimamos que foron
unhas 4.000 mensaxes de resposta. Entre as anécdotas, apuntar que, grazas ás
mensaxes publicadas nos taboleiros, cando menos sete familias da outra banda do
Atlántico puideron poñerse en contacto cos seus parentes en Galicia, ou viceversa,
e estes son únicamente os casos dos que temos constancia, aínda que pensamos
que foron bastantes máis. Outra curiosidade: tamén dous descendentes de italianos
residentes en Arxentina escribiron solicitando axuda para localizar o lugar de orixe
da súa familia en Italia e xestionar alí documentación que precisaban. Coma os
galegos, obtiveron resposta.
O singular da iniciativa da canle de emigración atraeu a atención do programa
218
‘Línea 900’ da cadea de televisión La2 (Televisión Española), conducido por
Salvador Rich, que informou do labor desenvolvido no espazo emitido o 2 de
febreiro do 2003.
A canle pechouse en agosto do 2005, tomándose esta decisión logo de que
nos meses anteriores diminuíra drasticamente o volume de correos electrónicos con
consultas sobre temas de emigración, volvendo a niveis similares ós do comezo do
ano 2001. Pero podemos poñer máis exemplos concretos.
UN BÓLIDO POLA REDE
Na tarde do domingo 4 de xaneiro de 2004, cidadáns das catro provincias
galegas e das de Madrid, Albacete, Valencia, Castellón, León, Palencia, Ávila,
Teruel e Baleares, cando menos, tiveron a ocasión de observar no ceo un bólido
que, procedente do espazo exterior, e que desde Galicia semellaba vir desde a zona
do Mediterráneo, atravesou a península Ibérica en dirección á nosa comunidade.
As dúas webs informaron sobre o tema en canto se recibiu na redacción noticia
deste curioso fenómeno, e de inmediato publicouse un texto invitando a calquera
lector ou lectora que o puidese ter observado para que escribise a unha conta de
correo da edición dixital e describise o que vira, ou ben que chamara a un número
de teléfono que se facilitaba na web. E a xente respondeu. Sete internautas –non só
de Galicia, senón de toda España- animáronse a contar nun correo electrónico o que
viran e dúas persoas máis chamaron por teléfono, mentres xornalistas da redacción
realizaban chamadas a persoas de distintos puntos de Galicia que viran o bólido,
para tratar de obter a máxima cantidade posible de testemuños9.
O resultado foi unha boa cobertura informativa do peculiar fenómeno, como
se pode ver nas páxinas publicadas a partir dese día tanto en ‘El Correo Gallego’
como en ‘Galicia Hoxe’. Ademais, previa solicitude de permiso, púxose en contacto
a varias destas persoas co director do Observatorio Astronómico ‘Ramón María
Aller’ da Universidade de Santiago, José Ángel Docobo, que aproveitou estes
testemuños como apoio para o traballo científico relativo ó bólido que se comezou a
publicar en xullo do 2005 na revista ‘Meteoritics and Planetary Science’, por parte
de científicos españois e estranxeiros.
NOVO DESEÑO, CONTIDOS DIFERENTES
En xuño do 2005 estreouse un novo deseño nas webs de ‘El Correo Gallego’
e ‘Galicia Hoxe’10. Aproveitando a remodelación do aspecto das dúas páxinas
9 Véxanse as informacións publicadas os días 5 e 6 de xaneiro do 2004 na portada e páxinas
interiores de ‘El Correo Gallego’.
10 VV.AA. ‘Anóvanse as webs de Galicia Hoxe e El Correo’. En: ‘Galicia Hoxe’. Santiago
219
introducíronse numerosas modificacións nos contidos. Por exemplo, desapareceron
as versións dixitais das publicacións en papel como as ‘5.000 empresas’ ou a ‘Axenda
da comunicación’, e en cambio creáronse novas canles de información temática
como as dedicadas ás deputacións, ós concellos galegos, a grandes empresas, a
empresarios, a saúde, ó sector inmobiliario ou á gastronomía. No caso de ‘Galicia
Hoxe’ engadiuse unha sección dedicada á versión impresa, onde se poden consultar
as páxinas do xornal en papel en formato PDF.
O día 12 outubro, coincidindo co décimo aniversario da presenza en Internet
do Grupo Correo Gallego, estreouse o portal deseñado especificamente para acceder
a noticias escritas e imaxes desde o teléfono móbil11. Accesible no enderezo www.
elcorreogallego.es/movil, permite ler unha selección de textos de varias seccións
e ve-las imaxes que eventualmente poidan acompañalos, así como consulta-la
carteleira de cine e unha axenda, entre outras opcións.
de Compostela, 6 de xuño do 2005. Páxina 45.
11 VV.AA. ‘El Correo abre un portal para móbiles’. En: ‘Galicia Hoxe’. Santiago de
Compostela, 12 de outubro do 2005. Páxina 45.
220
Exclusión social en Galicia.
Web solidarias. E-learnig.
Angel Alonso González
Luis Leiro González
Exclusión social en Galicia.
Web solidarias. E-learnig.
Angel Alonso González
Luis Leiro González
Membros do grupo de investigación sobre discapacidade.
Universidade de A Coruña.
Introducción
Plantexamos neste traballo o troco que se produce na realidade social e no análise
dos fenómenos que xurden co emprego das novas tecnolóxías na comunicación, en
especial pola utilización de webs para a transmisión do coñecemento e o emprego
das TIC no aprendizaxe ca xeneralización do e-learning e as posibilidades solidarias
que elo conleva. Analizanse as redes de webs que fan que ese fenómeno non sexa
aillado e sexa unha forte ferramenta para loitar contra a exclusión. Hoxe en dia non
é viable unha institución que non empregue a rede como medio de difusión dos seus
obxetivos e actividades.
Comencemos analizando a realidade, dandonos conta de que ésta é moi diferente
de aquela que provocou o modelo do capitalismo e a existencia de individuos e
colectivos excluidos.
¿Que é a exclusión social?
Exclusión social1 é a denominación nova dun vello fenómeno que expulsa
dos mecanismos da sociedade a determinados colectivos. Estes grupos excluidos
teñen un papel predeterminado e as excepcions non confirman a regra. De tal xeito,
excepcions, pode calificarse un deputado de etnia xitana, unha muller ministra,…
De excepcional pode-se calificar a posesión por parte de algún membro dunha
minoría excluida dun cargo (público ou privado) relevante. A nova denominación
trae consigo un novo enfoque. Require un replantexamento dos estudos feitos ata
o de ágora.
Anque legalmente (pola Constitución do 78) “todos somos iguais ante a lei”,
na práctica non é así, o que obriga a fixar cuotas ou establecer raras paridades,
subvencionar e axudar a numerosos grupos excluidos, isto non sería senón un
1 Alonso González, A e Alvarez Gómez, J Nocions de crecemento e desenrrolo. Revista
galega de economia. Santiago de C. 2005.
223
camiño para acada-la integración ou a igualdade protexida, mentras subsista a
desigualdade que as crea a que salva a sua constitucionalidade.
Os particulares, pola súa banda, arbitraron unha serie de mecanismos, seguindo
o sistema capitalista, ainda que non cá súa lóxica do máximo beneficio económico,
senón o beneficio social: autoemprego, cooperativas, sociedades laborais, ONG´S,
voluntariado... que perseguen a integración de colectivos difíciles (mulleres, expresos, drogodependentes, enfermos da SIDA, discapacitados, pobres, etc.) ou
simplemente loitar contra o desemprego creando postos de traballo.
A socialdemocracia transformase, de dar o papel máis importante o estado
como corrector dos desequilibrios, a seguir nesta terceira vía que vai abrindose
paso. O particular asume o sistema de mercado no que esta inmerso; posúe
obxectivos diversos do máximo beneficio económico. Xurde así a economía
social: as cooperativas de traballo asociado, de inserción, as sociedades laborais ou
simplemente os autónomos que queren garantiza-lo seu posto de traballo (moitas
veces ineficiente dende a óptica capitalista ortodoxa).
Dende as derradeiras décadas do século XX e con máis nitidez no seculo
XXI estamos asistindo a un profundo proceso de transformación e troco na
sociedade, na economía, na cultura, nos estilos de vida, etc., derivados dunha nova
revolución tecnolóxica asociada ós progresos que en materia de telecomunicacións,
computación e biotecnoloxía se veñen sucedendo tra-la II Guerra Mundial, o troco
é profundo, non pode ser analizado cos instrumentos de análise do vello capitalismo
orixinario.
Os equilibrios tenden a ser asimétricos e non paretianos como pon de manifesto
o traballo de Stiglitz.
Así, a exclusión social é un indicador de desigualdade que non ten igual
significado no primeiro que no tercer mundo.
Novas realidades, novos xeitos
É doado observar que a sociedade actual non ten moito que ver coa sociedade
da revolución industrial que xenerou vellos esquemas, Masuda (1980)2senta as bases
para caracterizar a nova sociedade emerxente, ainda que de xeito non absoluto a nova
sociedade, coñecida como a Sociedade da Información, tende a favorecer a creatividade
intelectual fronte ao consumo material propio da Sociedade Industrial precedente.
Elo xenera novas demandas e novas ofertas, Stiglizt (1998)3 asocia a idea de
crecemento co a incorporación de novos servicios e plantexa que estamos ante
cambios tan profundos que permiten deseñar un novo sistema ou tercera vía.
2 Masuda, Yohanio (1984) La sociedad postindustrial como sociedad de información,
Editorial. Tecnos, Madrid.
3 Joseph E. Stiglitz. Los felices 90. La semilla de la destrucción. Taurus. Pensamiento.
2004.
224
Na nova sociedade emerxente que poderíamos sen dificultade denominar
Sociedade da Información; prodúcese un fenómeno relevante: a xeneralización
do uso de Internet o cal favoreceu a circulación de fluxos de información entre
calquera punto do planeta de forma sinxela e rápida. Con Internet desaparecen as
resistencias espaciais e as distancias que separaban as comunidades e individuos á
hora de establecer comunicacións e intercambios de informacións. A dependencia
temporal tamén foi moi relaxada. O tempo adicado o aprendizaxe e moito mais
libre e dependente do usuario. Por outra banda, con Internet ábrese un novo mundo
de relacións de dependencia, aínda moi difícil de avaliar nas súas consecuencias.
Cunha denominación que tamen creou escola a Fenda Dixital sinala territorios á
marxe do desenvolvemento económico e social pola falla de cultura e uso das TIC.
Debilidade nas TIC
É importante un decisivo posicionamento cara o emprego das TIC,
que posibilita o nacemento da aldea global. As novas posibilidades dos
territorios están na facilidade dos seu membros para acceder a nova tecnoloxia.
Na eurorexión que conforman Galiza e o Norte de Portugal os datos ainda
son baixos cumpre facer un esforzo, vexamos algún exemplo clarificador:
Un 37,10% dos fogares galegos contan con ordenador persoal (Pc), o que supón
un 2,10% máis que o pasado ano 2003. Aínda así, Galicia segue por debaixo
da media europea en canto a penetración de ordenadores no fogar, que no 2003
acadaba o 45%, segundo datos do ECATT. En comparación con Alemaña, un
dos países máis desenvolvidos en canto a TIC en Europa, a distancia aínda é
maior: alí o 53% dos fogares teñen Pc. Ó preguntar ós enquisados que non teñen
Pc (o 62,9%) cal é a razón pola que non o mercan, o 60,9% respondeu que non
o precisa, o que da unha idea da falta de información e adaptación ás novas
tecnoloxías que existe na nosa comunidade. O 31% restante esgrime como razón
que non sabe utilizalo. Este grande descoñecemento pon de manifesto a necesidade
dunha sensibilización permanente sobre as novas tecnoloxías no noso país.
O 17,6% dos galegos están conectados á Rede dende o seu fogar, a meirande parte
deles concentrados no medio urbano. É esta unha cifra baixa en comparación
co 40% dos europeos, segundo datos do Eurobarómetro do 2002. Para facernos
unha idea, en Alemaña, un dos países máis avanzados, o 44% da poboación
está conectada á Rede. A principal razón pola que os galegos non dispoñen
de conexión a internet na casa é porque non a necesitan (31,8%). O alto custo
dunha conexión é a segunda razón (25,7). O feito de non ter conexión no lugar
onde viven ocupa o cuarto lugar desta lista, e está relacionado en grande
medida cos problemas de dispersión xeográfica da realidade rural galega.
A maioría dos galegos conectados á Rede escollen o módem analóxico (64,6%)
como primeira forma de acceso, ó igual que a maioría dos europeos: a media
225
europea é un 72%. Tamén en Alemaña, un dos países europeos máis avanzados é
o método preferido (58%), seguido do RDSI (45%). O ADSL é o seguinte medio
de conexión máis utilizado en Galicia: supón o 13,5%, mentres que pola contra
en Europa o segundo método máis escollido é o RDSI (16%). A forma que menos
empregan os internautas galegos para conectarse á Rede é o teléfono móbil (4%),
coincidindo coa media europea, a diferencia dos alemáns (17%), que o que menos
usan é o cable (9%). No noso país, o cable supón a forma de conexión utilizada
polo 5,5% dos internautas, mentres que en Europa escóllena o 10%. Por último, un
7,5% das conexións a Internet en Galicia decántanse polo RDSI , así como o 16%
dos europeos e o 4,5% dos alemáns.
Formas de acceso a rede
70
60
50
%
40
30
Galicia
20
Alemania
UE
10
0
Modelo
analóxico
ASDL
Móbil
Cable
RDSI
Medio de conexión elixido
A maior transmisión do coñecemento e un máis doado acceso a este, posibilitado
po-las TIC permitirá desenvolver social e economicamente (e non so crecer4) os
espacios periféricos xa que logo os espacios liberanse da sua dependencia espacio
temporal na nova sociedade da Comunicación emerxente fronte a unha sociade
chamemoslle da producción (física) na que os imputs tiñan influencia e posibilitaban,
se non marcaban os procesos de crecemento. Na nova sociedade da Información o
imput fundamental e o capital humán, a creatividade, etc. E iso non ten localización
espacio-temporal concreta.
Redes de solidaridade
A resposta as necesidades que amosan os individuos pode ser diversa na súa
orixe. Teóricamente e simplificando moito as formas de satisface-las necesidades
se dividen en tres: mercado, estado ou tercera vía. Recentemente abundan as
asociacions, cooperativas e sociedades laborais que actúan no mercado, venden,
4 Giddens, Anthony (2000) Il mondo che cambia. Come la globalizzazione ridisegna la
nostra vita, Il Mulino, Bologna.
226
compran,... pero a súa lóxica non é o máximo beneficio económico senón que
amosan outra faciana, un beneficio social.
A Economía Social, Terceiro sector, Terceira vía,…. pretenden cubrir unha
febleza nas demandas do cidadán e que o estado ou o mercado non satisfan
plenamente.
Ante esta realidade, os particulares asocianse creando sinerxías sociais; o
papel social de gobernos e entidades muda, convirtense en aliados estratéxicos,
fomentando as actitudes positivas (premiando ás que seguen a liña correcta).
Existen fisuras no funcionamento do mercado e na actitude correctora do
Estado que os particulares e as asociacions tentan cubrir. Pódense dar duplicidades
(abordando unha necesidade similar) pero a boa intención e o empeño na laboura a
desenrrolar, soe suplir con creces calquera deficiencia.
Moitas redes de asociacions estan a ter boa acollida e a participación
das institucións medra. Exemplos como: participación cidadá dos concellos
(especialmente activa en Vigo), Coruña solidaria, Socialia (da Fundación Caixa
Galicia), etc.
Facer viable que esas asociacions extendan a súa rede protectora e asegurarse
que o fan con boa fe e cá ética correcta son así as misions fundamentais das redes
de redes ou asociacions de asociacions..
Webs solidarias
Un dos xeitos de transmisión do coñecemento mais empregado polas
asociacións e organizacions non lucrativas e a rede de redes (Internet) e a creación
e manteñemento de portais webs solidarios.
Comenzaremos pola definición de Internet (rede de redes): os sistemas de
accións intencionais que, con deseño previo e mediante instrumentos baseados en
coñecementos científicos e producidos industrialmente, transforman entidades co
fin de lograr resultados. Na súa orixe foi concebido en principio cá denominación
ARPANET, Advanced Research Projects Agency Net (ou “Rede da Axencia dos
Proxectos de Tecnología Avanzada” do exército norteamericano), Nos nosos
días o impulso da rede de redes faise de mans das empresas privadas, estas
innovacións tecnolóxicas acaban operando no eido do social, da actividade cotiá,
da economía. Internet é un claro exemplo. A web non é máis que unha parte da rede
consagrada a tarefas multimediáticas, e na que se poden consultar textos, imáxes,
secuencias musicais ou videogramas. A medida que Internet se foi desenrrolando,
millorando o entorno virtual no que opera, incrementando a calidade das líñas de
comunicación sobre as que opera, reducindo custes...o seu ámbito de aplicación
se foi ampliando. Internet pasou de ser unha “ferramenta” aplicada nas grandes
empresas, fundamentalmente con obxectivos económicos, a ser asumida por
Administracions e finalmente, incorporarse á vida cotidiá dunha poboación todavía
minoritaria. Este efecto expansionista foi estimulado polas empresas involucradas
227
no seu desenrrolo (empresas de telecomunicacións, empresas de software, etc.), pero
tamén por certo interese público en xeralizar, senón universalizar, o uso desta nova
ferramenta, vinculándoa o progreso e a modernidade propia dos países desenrolados.
As entidades sen ánimo de lucro, entendidas, neste caso sí, dende unha acepción
moi ampla dada a heteroxeneidade de fenómenos (Estructuras de Mediación) e
formas organizativas (Asociacions, entidades de Economía Social, etc.) que acolle,
se caracterizan como sector non lucrativo por: estar organizadas formalmente,
ser privadas, disfrutar da capacidade de autocontrol institucional das súas propias
actividades, non reparti-los beneficios entre propietarios ou administradores e cun
marcado grao de participación voluntaria. Pese a amplitude desta caracterización
do sector non lucrativo, a realidade todavía plantexa brechas que esixen unha maior
laxitude dos límites ou polo contrario, una tipoloxía hermética e verdadeiramente
diferenciadora, excluínte.
Características das entidades sociais de internet:
• A súa temperá idade, a maioría xurden na década dos 90 (más ben a finais).
• O seu xeito de traballar e comunicarse: na rede.
• O carácter extensivo das súas relacións, propiciado pola dinámica que impon
a rede: amplitude de contactos, colaboracions, redes de traballo... de carácter
virtual. En definitiva, non se pode dicir que están constituidas únicamente polo
número de socios senón que as súas relacións con persoas e organizacións
provoca o establecemento de lazos de cooperación e traballo (en ocasions con
carácter puntual) que van texendo unha estructura en continua contracción e
expansión, difícil de delimitar.
• A universalización das súas accións. Internet como ventá aberta o mundo,
permite amplifica-la proxección destas organizacións, dirixirse a calquera colectivo, etc.
• A capacitación dos seus membros no uso das TIC.
• A consideración que posúen sobre as TIC non como meros instrumentos que
facilitan a comunicación senón como ferramentas sobre as cáles articular o traballo das entidades sen ánimo de lucro, a denuncia e a movilización social, un
canle de participación e exercicio da cidadanía e un dereito o cal deberían poder
acceder de xeito verdadeiramente universal toda a poboación que o desexara.
E-learning
Definimos o e-learning como unha ensinanza a distancia caracterizada por
unha separación física entre profesorado e alumnado, entre os que predomina
unha comunicación de doble vía asíncrona onde se usa preferentemente Internet
como medio de comunicación e de distribución do coñecemento, de tal xeito que o
alumno é o centro dunha formación independente e flexible, o ter que xestionar o
seu propio aprendizaxe, xeralmente con axuda de titores externos. Hai unha serie
de características diferenciadoras do e-learning respecto a ensinanza presencial
tradicional:
228
1. Separación física entre profesor e alumno
No e-learnig, o profesor está separado físicamente dos seus alumnos, os
cales recurren as ensinanzas dos seus profesores gracias a material impreso,
audiovisual, informático etc. e, rara vez mediante un contacto físico. Hai unha
dispersión xeográfica importante de profesores e alumnos o que posibilita o
acceso da educación a áreas que doutro xeito non poderían.
2. Uso masivo de medios técnicos
Si nos fixamos nas universidades europeas, observamos cómo foron sempre
pioneiras na utilización dos medios nas súas ensinanzas. Este uso dou lugar a
que se superaran as dificultades xurdidas das fronteiras de espazo e tempo, de
tal xeito que os alumnos poden aprender o que queiran, onde queiran e cando
queiran.
3. O alumno como centro dunha formación independente e flexible
Mentras que na ensinanza presencial é o profesorado o que determina casi
exclusivamente o ritmo de aprendizaxe, pois decide a cantidade de materia que
se explica cada vez, no e-learning é o alumno o que ten que saber xestionalo seu tempo e decidi-lo seu ritmo de aprendizaxe. O alumno ten que ser
moito máis independente, e se lle esixe unha maior autodisciplina respecto ós
alumnos presenciais. De ahí que o primeiro que ten que aprender un estudiante
do e-learning é o xeito de organiza-lo seu tempo.
4. Tutorización
A diferencia da ensinanza convencional, aparte dos contidos dun curso, que
non son transmitidos por un profesor presencial, senón que, son distribuidos
en medios impresos (obtidos de CD, DVD,…), audiovisuais e telemáticos,
existe unha laboura de tutorización, xeralmente levada a cabo por persoal
diferente do que elaborou os contidos do curso.
Conclusións
Existen na nova sociedade novos retos e novas posibilidades, o abeiro das
tecnoloxías da información, que posibilitan a multiplicidade de interconexións e de
xeitos de transmisión da datos.Isto propicia un tipo de comunicación máis aberta,
afastando barreiras comunicativas que facilitan o acceso a colectivos específicos,
p.ex.discapacitados, que adquiren así posibilidades de relación e de desenrrolo
persoal dificultosas ata o de ágora. Deste xeito colectivos que padecen a lacra
da exclusión social, que expulsa dos mecanismos da sociedade a determinados
colectivos, vense cunha alternativa factible. Estes grupos excluidos teñen un papel
predeterminado e as excepcions non confirman a regra.
Analizamos a transformación na dinámica da solidaridade, cá xeneralización do
emprego das TIC, mediante webs solidarias e redes de asociacións. Conformándose
229
macroestructuras organizativas a nivel global que propician sinerxías grupais ata o
de ágora inimaxinables; os trocos que se producen na transmisión da información
e do coñecemento e que redundan no beneficio social de tódolos usuarios. O elearning libera o individuo de acudir a centros de formación e incluso universidades,
achegando o coñecemento o eixe espazo-temporal da persoa que o demanda.
Reducindo por tanto custos e atrancos da realización práctica das ensinanzas
regradas. Facilita a solidaridade entre espazos e xeneraliza o coñecemento, sexa
cal fora o lugar do globo dende onde se transmita a mensaxe. As revolución
tecnolóxica actual e unha das premisas básicas para a transformación que estamos
vivindo. É evidente, que esta sociedade da información xera bens intanxibles como
o teletraballo, as webs solidarias ou o e-learning, diferente da concepción de xerar
bens tanxibles con cadeas de producción en masa da revolución industrial e da idea
de mercado como lugar físico, que xa é propia do pasado máis recente.
O futuro virá enmarcado nun contexto globalizado, tecnolóxico de crecemento
exponencial que reconvertirá as estructuras actuais e dará un novo xeito a forma de
entende-las manifestacións da conducta humana.
Bibliografía
Alonso Angel e Alvarez Julio. Nocions de crecemetno e desenrrolo In Revista
Galega de economía 2005 Santiago
Castells, Manuel (2002) Internet y la sociedad red, Lección inaugural del Programa
de Doctorado sobre Sociedad de la Información y del conocimiento,en
Universitat Oberta de Catalunya - UOC. http://campus.uoc.es/web/cat/index.
html
Castells, Manuel (2001) La galaxia internet. Reflexiones sobre Internet, empresa y
sociedad, Plaza & Janés, Barcelona.
Castells, Manuel (1998) La era de la información, Vol. 3, Fin de Milenio, Alianza
Editorial, Madrid.
Castells, Manuel (1998) The Information age: Economy, Society and culture. Vol.
I, The rise of the network society. Vol II, The power of identity; Blacwell Ed.,
London.
Giddens, Anthony(2002) La Tercera vía el ocaso de la soialdemocracia Ed Taurus
Madrid
Giddens, Anthony (2000) Il mondo che cambia. Come la globalizzazione ridisegna
la nostra vita, Il Mulino, Bologna.
Krugman, Paul (1997) Un’ossessione pelicorosa. Il falso mito dell’economia
globale. Ed. Etaslibri, Milano.
Krugman, Paul (1997) The Age of Diminished expectations. MIT Press, Boston;
230
pag. 11
Krugman, Paul (1999) Internacionalismo Pop, Editorial Norma, Bogotá; pags. 201
y 201.
Masuda, Yohanio (1984) La sociedad postindustrial como sociedad de información,
Editorial. Tecnos, Madrid.
Stiglitz, Joseph E. (2004). Los felices 90. La semilla de la destrucción. Taurus.
Pensamiento
231
La e-exclusión (info-exclusión):
Nuevas formas de exclusión social en
Europa. Proyecto TRIN-II
Juan Mario Lecumberri Ciáurriz
La e-exclusión (info-exclusión): Nuevas
formas de exclusión social en Europa.
Proyecto TRIN-II
Juan Mario Lecumberri Ciáurriz
Asociación Xarxanet@
Valencia
La Brecha Digital no se encuentra tan lejos de nuestras casas:
El caso del programa tecnológico “Valencia.YA”
A las TIC (Tecnologías de la Información y de la Comunicación) se les supone
un efecto revolucionario en muchas de las actividades diarias, de los ciudadanos de
toda Europa.
El acceso a la Sociedad de la Información está permitiendo a millones
de personas comunicarse a bajo coste, acceder a sistemas de intercambio de
información, a comunicar al resto del planeta de forma casi gratuita, datos relativos
a sus actividades, sean estas basadas en procesos mercantilistas, o fruto del trabajo
comunitario, o la simple dispersión de ideas y perspectivas.
Conceptos como Teletrabajo (Trabajo a distancia realizado mediante el uso
de un ordenador), formación a distancia (e-Learning), Inserción Digital (Búsqueda
de empleo mediante el acceso a ofertas laborales en Internet) son algunos de los
aspectos que regularmente se ofrecen como síntoma de en que manera las TIC
están transformando nuestra forma de entender la vida y por tanto nuestra realidad
cotidiana.
Innovadores dispositivos tecnológicos de aplicación en salud (sistemas de
“guardia” o “aviso” automático para personas de la tercera edad que viven solas,
sin familia que les cuide), destinados a mejorar la calidad de vida de personas
mayores.
La discusión sobre el como y el porqué de la Brecha Digital en nuestros
entornos cercanos (zonas rurales, barrios “marginales”) es muy variada. Algunas
ideas atienden a la dificultad en la formación informática, que hasta la fecha se
presume muy complejas. Pero si nos paramos a pensar en otra tecnología de uso
habitual, como la telefonía movil, no podemos decir que el aprendizaje del uso de
la telefonía movil no haya estado exento de dificultad. Sin embargo, hoy en día el
uso del teléfono movil y los mensajes por movil está ampliamente generalizados,
en grandes capas de la población, y en cualquier tramo de edad de la misma. No hay
233
tanta diferencia entre aprender a enviar un mensaje por el movil o enviar un correo
electrónico. En la última década se ha dado un esfuerzo importante por acercar el
uso de las TIC a la población de amplias zonas de Europa.
Otras líneas de debate nos hablan de la falta de infraestructura, para un
acceso adecuado a la Sociedad Informacional. Resulta cuando menos chocante
el desconocimiento general de la Directiva Europea (y por tanto de obligada
trasposición a las leyes de cada país europeo) 2002/22/CE de fecha 7 de marzo de
2002, titulada “Servicio Universal y los derechos de los usuarios en relación con
las redes y los servicios de comunicaciones electrónicas (Directiva de Servicio
Universal)”. Este interesante documento donde se establece la obligatoriedad de
garantizar la conexión a Internet de cualquier habitante de cualquier país europeo,
especifica “podrán adoptar medidas especiales para los consumidores de las zonas
rurales o geográficamente aisladas para garantizarles el acceso a los servicios
(…) garantizar ese acceso en iguales condiciones, en particular a los ancianos,
discapacitados y personas especialmente necesitadas desde el punto de vista
social”1
En el relativo fracaso o éxito a la hora de cumplir el denominado “Acceso
Universal de Internet en Europa”, cabe mencionar el papel clave y fundamental de
las administraciones estatales y locales, que no solo deben liderar la responsabilidad
en la implantación de dicha directiva europea, que también, sino que además
deben comenzar por interiorizar la necesidad del desarrollo de infraestructuras
tecnológicas para todos los ciudadanos. Esto debe realizarse independientemente
de la localización en un punto geográfico concreto en cualquier país dado, y por
encima de los presupuestos basados en los beneficios, de las empresas instaladoras
y proveedores de servicios. Ambos puntos están dificultando que las políticas
nacionales aprobadas con buenas palabras y buenas ideas por la Unión Europea,
tenga su concreción en la mayoría de los modelos de políticas sociales existentes.
Al menos este es el caso del modelo social en el que se enclava España, donde
se hace evidente que no se dan suficientes acciones por parte de las administraciones
para facilitar el acceso a la Sociedad de la Información, de los sectores de la
población susceptibles de encontrarse en riesgo de exclusión, y que en bastantes
ocasiones han sido sustituidas por carísimas campañas publicitarias, sin apenas
desarrollo real.
Uno de los múltiples ejemplos de esto lo tenemos en una de las noticias
que acapararon amplio espacio informativo en la prensa valenciana. El Pais,
sección Comunidad Valenciana del 03/05/2003 “Valencia instalará Internet en 78
locales municipales de acceso libre a los vecinos”. Esta campaña municipal del
ayuntamiento hablaba de 115 millones de pesetas destinados a promover el uso de
las tecnologías de 250.000 valencianos, anualmente. Estuvo acompañada de un gran
despliegue mediático, en carteles informativos por toda la ciudad. “Rita Barberá
1 Agradecimientos: Quisiera agradecer a la Dirección General de Asuntos Sociales la
valoración positiva y consiguiente financiación del proyecto TRIN-II
234
explicó ayer que el proyecto está estructurado en dos fases que incluye las alcaldías
de barrio, los centros de personas mayores y servicios sociales, las bibliotecas y
varios centros deportivos y educativos”.
Nos preguntamos tres años después que han sido de esos 78 locales de acceso
para la ciudadanía valenciana. Para obtener una respuesta adecuada, no tenemos más
que consultar la página web del propio ayuntamiento valencianob . En dicha página
observamos que en el 2005, no existen centros de personas mayores, ni servicios
sociales conectados a Internet a disposición de los ciudadanos, anunciados a bombo
y platillo en el 2003. Se informa de conexión gratuita a Internet en un total de 13
Alcaldías de barrio y 17 Bibliotecas municipales. El tema nos comienza a preocupar
cuando leemos que esas 17 bibliotecas entraban dentro de un programa estatal con
financiación de la administración central y las Comunidades Autónomasc, por lo
que en realidad estaríamos hablando de 13 puntos de conexión a Internet, dentro del
programa de 78 centros previstos. Si a esto añadimos que en dicha página no existe
ningún dato que ayuden a un usuario a saber como y cuando utilizar dichos puntos
de acceso, y que la disponibilidad no incluye sabados o domingos, la polémica está
ya servida.
Tampoco olvidemos la gran responsabilidad que las entidades sin ánimo de
lucro tenemos en este proceso. Algunas ONGs y fundaciones, han abanderado el
supuesto “cambio tecnológico” (dando el visto bueno a cualquier campaña planteada
desde la administración) con una falta de autocrítica absoluta. Ellas han sido un
referente importante para el bloqueo del uso de software libre durante años, cuando
y donde más necesario era disponer del mismo (no solo por la diferencia en el coste
de inversiones, si no por la filosofía, seguridad e independencia que el software libre
aporta en este acceso a la Sociedad de la Información) . Dando la mano a empresas
de software privadas y de informática se han aprovechado de una forma burda,
del desconocimiento tanto de la administración como de los beneciarios finales de
sus acciones, imponiendo criterios obsoletos, firmando programas de formación y
colaboración con costes exorbitantes; obligando a la adquisición de equipos a precios
varias veces superior a los que se encontraban en el mercado, y obligando a los
usuarios al uso de determinados servicios técnicos para la reparación de equipos (al
ser estos de marcas concretas). Ya se sabe, en el país de los ciegos, el tuerto es el rey.
Las administraciones públicas deben ser consideradas como actores principales,
en el desarrollo de las TIC, especialmente en las zonas de mayor exclusión social.
Se puede decir que no están siendo ajenas en este proceso, a pesar de que a un
ritmo muy por detrás de lo que la sociedad demanda. Y en muchas ocasiones, tal y
como veíamos en el ejemplo del Ayuntamiento de Valencia, con prácticas cuando
menos demagogas y que en apariencia podría hacernos pensar que persiguen más la
portada del periódico que una actuación correcta y transparente en el acceso de la
ciudadanía a la Sociedad de la Información y las TIC. En parte, estas situaciones se
dán gracias a la “mirada fascinada” con la que se contemplan las TIC por parte de
la población de Europa.
235
e-Exclusión, o como ser ciudadanos de segunda.
Subrayaba en la introducción a este texto la palabra “se supone”, en su relación
al cambio que están generando las TIC en nuestras sociedades europeas.
Susana Finquielevich, en su texto titulado “¿Lo que mata es la velocidad?:”d
se preguntaba sobre la inquietud que genera la supuesta neutralidad social de las
tecnologías, inquietud que según ella se percibe en la contradicción entre “la
mirada fascinada, que no sólo contempla la tecnología como el motor básico de los
cambios históricos, sino que también señala que estos efectos serán inexorables,
universales, y que podrían en el medio y largo plazo ser universalmente benéficos
para todos” y la mencionada “mirada ausente, (ausente con respecto a las
innovaciones tecnológicas) no considera a la tecnología como parte significativa de
las respuestas a los problemas sociales, particularmente los específicos de los países
periféricos”. Según esta autora defiende “Desde una mirada no se ve un objeto,
desde la otra no se ve el otro: son miradas que se ignoran recíprocamente”.
A la hora de hablar de Tecnologías de la Información, esta característica de
“mirada fascinada” influye en como en nuestras sociedades, los riesgos sociales
derivados del uso de las Tecnologías de la Información y de la Comunicación, son
ocultados debajo de esta especie de fascinación generalizada que produce en nuestra
sociedad, todo lo que tenga que ver con las TIC. Permite además situaciones de abuso,
tanto por parte de los operadores y proveedores de acceso, como la realización de
determinadas campañas publicitarias realizadas con poca seriedad desde múltiples
espacios de poder, y el funcionamiento viciado de algunas entidades sin ánimo de
lucro. En defnitiva la ausencia total de crítica alguna (tan necesaria para mejorar y
ofrecer mejores prácticas).
Fascinación por tanto, que ayuda a ignorar habitualmente la existencia de
un alto porcentaje de ciudadanos que se encuentran al margen de los supuestos
beneficios y buenas prácticas tecnológicas. De estos ciudadanos, los que más
padecen la falta de acceso a los sistemas de comunicación y de información son
aquellos que se encuentran en situaciones más graves de exclusión social.
Ya de por si, la ubicación en determinados entornos dificulta mantener o
recuperar hábitos favorecedores de la ciudadanía consciente y participativa. Esto es
debido a factores de exclusión social tradicionales, tales como la falta de empleo, de
vivienda, de recursos mínimos y elementales como sanidad, educación, etc. El efecto
de esto es la generación de un amplio grupo de “ciudadanos de segunda”, a los que
esta nueva brecha, la brecha digital que se da en nuestros entornos inmediatos, tanto
urbanos como rurales, se añade con un efecto multiplicador y que ya se conoce
como la e-Exclusión.
El propio término de ciudadanía (muy promovido y mencionado desde
cualquier estructura administrativa y a cualquier nivel de la misma), es en sí mismo
bastante perverso, en la medida que su uso tiende a hacer percibir el conjunto de
personas residentes en los países como si fueran una masa homogenea, y por tanto,
236
descontextualizando a las personas (que forman grupos y colectividades) que
evidentemente no se encuentran ni con los mismos recursos, ni con las mismas
necesidades cubiertas, cosa que resultaría imposible con la actual dinámica
socioeconómica imperante en toda la Unión Europea.
A efectos de entendimiento, ciudadanos de segunda son aquellos por tanto, que
si bien en un plano teórico deberían disfrutar de los mismos derechos e igual acceso
a los recursos, (por el solo hecho de formar parte del cuerpo social de un país), la
realidad nos dice que no es así. Y no lo es por la situación de exclusión social en
la que se encuentran. En el plano de las responsabilidades esta diferencia entre
ciudadanos de primera y segunda categoría no tiene reflejo, ya que las obligaciones
que desde el Estado se les solicita, lo son para todos por igual, sin que se pueda dar
la situación de exclusión de las mismas.
Tercer entorno, sociedad en red y topografía de la e-Exclusión.
El caso del barrio Nazaret de Valencia; el caso de la Galicia
rural.
Las teorizaciones que diversos pensadores están ofreciendo sobre el efecto de
las tecnologías en nuestras sociedades, advierten sobre el riesgo que las mismas
puedan suponer. También reflejan mayoritariamente el posible efecto positivo y
potenciador en el plano social, del uso adecuado de las TIC. La Telépolis de Javier
Echeverria, es una nuevo espacio informacional, con modificaciones estructurales
económicas: “Hoy en día se habla de una revolución tecnológica, o informática,
que desborda el marco de los países o naciones (…) el consumo productivo ha
pasado a ser una fuerza económica de primera magnitud: y en ella se sustenta en
primer lugar la nueva economía de Telépolis”e. En esta nueva forma de organización
espacial, se ha generado según el autor, el denominado “Tercer Entorno o E3”,
propiciado por el uso de las tecnologías: “para simplificar, en el primer entorno,
en el campo, predomina la sociedad agraria, rural; en el segundo, en la ciudad, la
sociedad industrial. Ahora, las nuevas tecnologías posibilitan, como ya he dicho,
un nuevo espacio y un nuevo tiempo, y precisamente aquí es donde se desarrolla
la nueva modalidad: la sociedad de la información.”f. En definitiva, este Tercer
Entorno estaría formado por los usuarios de las tecnologías independientemente de
si se encuentran en una zona urbana o rural. La condición para la adscripción a E3,
sería la de disponer de conexión a Internet y ejercerla.
Este nuevo espacio tecnosocial, interactúa con la realidad ya conocida, según
Castells “Internet es el corazón de un nuevo paradigma sociotécnico que constituye
en realidad la base material de nuestras vidas y de nuestras formas de relación,
de trabajo y de comunicación. Lo que hace Internet es procesar la virtualidad y
transformarla en nuestra realidad, constituyendo la sociedad red, que es la sociedad
en que vivimos”g
237
En este sentido, apunta Manuel Area “las tecnologías existentes, en un
determinado momento histórico, son un factor relevante que estructura, redefine
y configura las relaciones sociales, económicas y culturales, y, en consecuencia,
la dirección del cambio social. Si no se dan las condiciones sociales propicias
ciertos inventos tecnológicos no se generalizarán, y viceversa, ciertas tecnologías
tienen tanto impacto sociocultural que condicionan el futuro desarrollo de esa
sociedad”.
Ahora bien, todos los autores que nos hablan de posibles beneficios en el
acceso y uso de las TIC, como ya he mencionado, no dejan de alertarnos ante los
posibles peligros, de quedarse al margen de las mismas. En este sentido nos dice
Echeverría: “Por tanto, si la actividad económica, laboral, la riqueza, se trasladan
al Tercer Entorno, aquella persona que no esté capacitada para hacer cosas en este
nuevo espacio social sufrirá la misma marginación que sufrieron los ámbitos no
industrializados.”
En resumidas cuentas, si el acceso a la red, puede potenciar un enorme número
de ventajas, a aquellas personas que se conecten “online”, ¿qué estaría ocurriendo
con todos aquellos ciudadanos que se encuentran al margen de estos nuevos espacios
informacionales?.
Esta respuesta es sencilla, el no acceso a las tecnologías es posible medirlo ya,
por la ausencia de determinados beneficios, que en forma de recursos, no estarían
disponibles para aquellos ciudadanos imposibilitados de acceder a la Telépolis.
Es aquí donde comenzamos a hablar de e-exclusión, y donde comienza a
evidenciarse que la misma es más aguda, en aquellos lugares donde encontramos
determinados grupos sociales, bajo otras formas de exclusión más clásicas.
La estructura económica apuntada por Echeverría, surgida en la nueva
Telépolis, está basada en el consumo, el tiempo y el ocio. Esto de entrada posibilita
la marginación de grandes grupos poblacionales, como fue el caso de la noticia que
aparecía en los periódicos valencianos, el 02/03/2003: “La operadora de cable Ono
concluyó ayer el despliegue de su red de banda ancha en Valencia capital -salvo
Nazaret- después de casi cuatro años de obras y una inversión de 156 millones
de euros”i, pero lo que no terminaba de contar la noticia es que la población de
ese barrio de Valencia, llamado Nazaret, cercana a los 7.000 habitantes, quedaba
automáticamente marginada de la posibilidad de conectarse a la banda ancha,
televisión por cable, y otros servicios. Tampoco es casualidad que sea esta una zona
donde el porcentaje de riesgo de situarse en la exclusión social es de los más altos
de la ciudad. En los días siguientes varios medios de comunicación recogieron este
“info agravio” comparativo.
¿Por qué?. Es evidente, el motor de la expansión de infraestructuras tecnológicas
en el Estado español, lo conforman las operadoras y empresas proveedoras de
servicios. Estas no están para nada interesadas en asumir el coste de instalación,
en lugares donde no tienen claro el retorno económico de la inversión (posible
beneficio). Algo no terminará de funcionar hasta que las administraciones locales,
238
autonómicas y central no asuman que la potenciación del acceso y uso de las
tecnologías no es algo que se deba dejar a los criterios mercantilistas de la óptica del
beneficio del mercado, sino que es responsabilidad de las propias administraciones,
porque de lo contrario estaremos generando grandes grupos de ciudadanos de
segunda, de e-excluidos, tanto en las zonas periféricas de las ciudades como en
los entornos rurales. Mencionemos la e-exclusión sufrida en Galicia y otras zonas
rurales del Estado español, durante muchos años, debido a la falta de inversión en
tecnologías capaces de conectar a los usuarios de teléfonos de radio frecuencia a
Internet. De acuerdo, el gasto de inversión que no se realizó durante muchos años,
de esa innovación en infraestructuras, era responsabilidad directa de Telefónica,
pero la obligación moral sobre la desconexión de miles de habitantes galegos, de
la Sociedad en Red, habría que buscarla en otro lado: En los responsables políticos
de turno.
La perspectiva de que sean las empresas y operadoras de servicios telemáticos,
quienes planifiquen el donde y el como de la conectividad, en función de variables
económicas, imposibilita que la administración pública asuma la conexión a la
Sociedad de la Información como una necesidad básica de la población.
La periferia no sería tanto respecto de las TIC, un elemento de ubicación
geográfica, (rural / urbana) sino que haría más bien referencia a un nivel de
consumo insuficiente, de ausencia de intercambio de tiempo y ocio, por parte de
determinados sectores que se encuentran inmersos en la exclusión social. Es la
posición que ocupan (cerca / lejos) respecto del grado de consumo esperado, (según
las espectativas que el mercado empresarial establece), la que va a determinar en
gran parte, su posición más o menos periférica, y por tanto, sus mayores o menores
posibilidades de acceder a las tecnologías. Si no existe consumo, no existe interés
en facilitar su incorporación a la Telépolis.
TRIN-II: A la búsqueda, definición e investigación de la e-exclusión, en 5 países de la Unión Europea. La investigación cualitativa como herramienta de detección de la e-exclusión.
Consecuencia de un pequeño estudio de investigación desarrollado en Irlanda,
España, e Inglaterra en el año 2003, con la propuesta TRIN (TRansnational
Infoexclusion Network), subvencionado por la Dirección General de Asuntos Sociales
de la Unión Europa, sobre definición de la e-exclusión en el ámbito urbano y rural,
surge en el 2005 el proyecto TRIN-IIj. Esta nueva propuesta que en esta ocasión suma
Eslovaquia y Rumanía a los países mencionados, se ha enfocado principalmente en
el estudio de la e-exclusión en el ámbito rural y su interrelación con otras formas
de exclusión social más tradicionales (como columna vertebral del proyecto,
conjuntamente con una discriminación positiva en el tema de género). Al igual que la
anterior, la promueve la Dirección General de Asuntos Sociales de la UE.
239
Las zonas rurales escogidas son el condado de Mayo en Irlanda, Extremadura
en España, Staffordshire en Inglaterra, Presov en Eslovaquia y otras de Rumanía.
Las herramientas de investigación previstas van a estar fundamentalmente
basadas en técnicas cualitativas. Esto es así por varios motivos, entre los que
destacan:
1. La realización de un estudio cuantitativo planteado en los 5 paises participantes
dispararía de una forma increible los costes de la investigación.
2. Las herramientas de investigación cualitativa se han revelado como
especialmente capaces de comprender, no solo la existencia de la e-exclusión,
que también, sino que además resaltan los discursos “tipo” relacionados
con las actitudes de los ciudadanos antes las TIC. La detección de miradas
fascinadas o miradas ausentes, resultarían mucho más complejas de entender
desde una práctica de investigación basada en lo meramente cuantitativo.
Durante 2005 y 2006 pretendemos desarrollar toda una serie de acciones
de investigación ( entrevistas con informantes clave, grupos de discusión…)
en los 5 paises que nos permitan ofrecer como conclusión a expertos, políticos
locales y miembros de entidades que trabajan con los destinatarios finales de la
acción, herramientas concretas de detección de la e-exclusión. Contamos con el
conocimiento y las habilidades del Departamento de Sociología y Antropología
Social de la Universidad de Valencia, para coordinar y generar las conclusiones de
esta investigación.
Paralelamente queremos dar a conocer en los espacios y agentes locales
mencionados anteriormente, la existencia del proyecto y su relación con los Planes
de Acción Nacional (PNA) de cada uno de los países que forman parte de la
agrupación transnacional.
Consideramos de un alto grado de interés la incorporación de dos paises
de reciente inserción en la UE, como son Eslovaquia y Rumania, de eminente
topografía rural, a este proyecto. Su presencia será indispensable para ofrecer un
amplio espectro de las realidades de la e-exclusión en el ámbito europeo.
Los PNA para cada uno de los paises de la UE, tratan de cambiar la situación de
la brecha digital en nuestros países. El objeto es facilitar el acceso de la ciudadanía
europea a las TIC, de forma que no quede en una simple declaración de intenciones.
Motivos mercantilistas como hemos visto antes, dificultan esta tarea. Otro elemento
no menos importante que tiene un gran peso en general, tiene su explicación en
como se termina por aplicar a nivel local, las políticas de ámbito europeo, que
posteriormente se adecuan en las administraciones centrales.
En múltiples ocasiones, hay una dificultad añadida, en intentar explicar
a políticos locales, (que manifiestan abiertamente sus dudas sobre si debería ser
objeto de su administración la lucha directa contra la exclusión social tradicional),
intentar que comprendan la importancia de la e-inclusión, en su entorno cercano
(rural, urbano).
240
De cómo sea el futuro del uso de las TIC, facilitador del hecho de la ciudadanía
plena en una Europa sin fronteras, o elemento discriminador y potenciador de
diferentes clases de ciudadanía (social y económica), dependerá el esfuerzo conjunto
de todos los actores sociales: Administraciones, agentes locales, ONG, expertos y
como no, los propios habitantes de nuestro espacio europeo.
Bibliografía y enlaces de Internet:
Texto de la directiva 2002/22 http://europa.eu.int/information_society/topics/
telecoms/regulatory/new_rf/documents/l_10820020424es00510077.pdf
Página web del proyecto telemático del Ayto. de Valencia “Valencia.Ya”: http://www.
valencia.es/ayuntamiento2/ndinfociud7.nsf/DocumentosaccAuxWeb2marcos/
8838BF1CDB9F8F77C1256C7D002C3DD6
Internet en las bibliotecas, programa 2002/2005. http://internetenlasbibliotecas.red.
es/notas_de_prensa/acceso_gratuito.html
Susana Finquielevich, “Lo que mata es la velocidad?. Ciudades, Informática y
Desarrollo Social:
http://www.lodigital.com.ar/lap4/susana/ARTANTUL.
html
Echeverría J., 1994. “Telépolis”. Pág.: 65. Ediciones Destino.
Echeverría J., 2001 “Sociedad y nuevas tecnologías en el nuevo milenio” http://
canales.elcorreodigital.com/auladecultura/javierecheverria1.htm
“Entrevista virtual con Castells” 2004, El Varapalo. http://www.elvarapalo.com/
modules/wfsection/article.php?articleid=25
Area, Manuel. 2002. “Problemas y retos educativos ante las tecnologías digitales
en la sociedad de la información http://webpages.ull.es/users/manarea/
documento15.htm
Echeverría J., 2001 “Sociedad y nuevas tecnologías en el nuevo milenio” http://
canales.elcorreodigital.com/auladecultura/javierecheverria4.htm
“Ono concluye tras cuatro años de obras el cableado de Valencia”, El País, edición
Comunidad Valenciana, 02/03/2002.
Dirección del weblog del proyecto: http://www.xarxaneta.org/trin2.htm
241
La Biblioteca Pública.
Una oportunidad para el desarrollo
de la Sociedad de la Información
en Galicia
Elena Rodríguez París
La Biblioteca Pública. Una oportunidad
para el desarrollo de la Sociedad de
la Información en Galicia
Elena Rodríguez París
Servicio Municipal de Bibliotecas de A Coruña.
INTRODUCCIÓN
Al igual que ha sucedido con inventos y descubrimientos anteriores, las nuevas
tecnologías fueron depositarias de la esperanza utópica de un mundo feliz, abriendo
una perspectiva ilimitada de conocimiento y progreso en un mundo globalizado1.
La complejidad del mundo actual parecía disolverse ante las posibilidades de
comunicación–información-conocimiento ofrecidas por aquellas. La implicación
de las grandes potencias a favor del desarrollo de las TIC2 y la inversión a escala
global dan testimonio de ello.
Transcurridas ya unas décadas desde el despliegue tecnológico norteamericano,
la realidad que se nos ofrece es bien distinta de la profetizada por los gurús de
digitalización, por más que las palabras de J.D. Wolfensohn, presidente del Banco
Mundial, en el Consejo Económico y Social de NU en 5-07-2000, tuvieran un
talante marcadamente triunfalista, “... es esta nueva era, no la revolución agrícola
ni la revolución industrial sino la revolución digital, la que va a traer la igualdad a
los pobres de todo el mundo”.
Precisamente porque el manejo de las TIC proporciona una mejor situación
para la entrada en el mercado laboral para jóvenes y adultos3, así como posibilidades
de desarrollo personal (y colectivo) para el conjunto de la población, el hecho es que
se han convertido también en un nuevo factor de discriminación
La velocidad de las comunicaciones y la cantidad de información disponible
es lo que caracteriza a la nueva globalización, pero hay que tener en cuenta también
que la capacidad humana de procesamiento y de generación de conocimiento no ha
aumentado, así que se produce un profundo desajuste entre la posibilidad teórica y
1 “La globalización acelera el intercambio y las comunicaciones, pero de ninguna manera
homogeneiza las condiciones económicas, sociales y políticas de los diversos estados, ni
apunta a eliminar diferencias” (Lévi-Strauss)
2 Tecnologías de la Información y la Comunicación
3 Informe de 1998 sobre las oportunidades de empleo en la Sociedad de la Información
243
el aprovechamiento social y personal de toda esa información, en mayor grado si
no existe la formación adecuada.4
La explotación de la información no depende sólo de las circunstancias de
capacitación personal sino de la ubicación geográfica o la pertenencia a determinados
países, o incluso a regiones de esos mismos países. Se están incrementando las
desigualdades sociales que ya de por sí existían entre poblaciones y comunidades por
la diferencia de oportunidades para obtener información y formación, motivada por
las limitaciones en infraestructuras de telecomunicación y por factores económicos
que mantienen en situación de desventaja5 a determinadas áreas de la población6.
Además hay que tener en cuenta, la entrada de otra variable: la pertenencia a
determinadas generaciones (adolescentes y jóvenes adultos), que es la que marca el
nivel óptimo de explotación de los recursos de Internet, independiente de ámbitos
geográficos concretos.
En cualquier caso, la información disponible en el siglo XXI exige un
tratamiento distinto de la contenida en los soportes tradicionales y las bibliotecas
públicas son reconocidas como intermediarios eficaces para hacer llegar a los
ciudadanos las posibilidades de información y conocimiento que se derivan del uso
de las nuevas tecnologías. Su actuación es más importante cuánto más aislado o
pequeño sea el núcleo de población en el que estén asentadas.
LA POBLACIÓN EN GALICIA
El estilo de vida urbano se impone independientemente del número de habitantes
o extensión del núcleo de población. Podemos decir que el proceso urbanizador es
una de las características de la sociedad contemporánea y en los países del primer
mundo sólo es posible hablar de sociedad urbana ya que los elementos que hasta
hace poco menos de un siglo eran exclusivos de aquella y la configuraban como
tal, han ido infiltrándose e impregnando todas las formas de poblamiento. Sucede
que la atribución del concepto de urbano o rural a una población es más bien una
cuestión de grado7 ya que no existe una ruptura tajante entre ambos. Las variables
que tradicionalmente servían para distinguir los dos ámbitos, de orden cualitativo o
cuantitativo, han perdido su carácter diferenciador.
4 Lo que Meier, en 1962, denominó sobrecarga de información (information overload)
5 Un estudio de Tezanos en 1998 recoge que un 86,2% de la población piensa
que hay personas excluidas y un 40% cree que la situación está empeorando. En
2004 sólo 450 millones de personas tenían acceso a Internet, frente a 5.600 que
carecen de él, la mayoría en África, América del sur y Asia.
6 Esta marginación del sistema es lo que se ha denominado brecha digital, que afecta no sólo
al uso de las TIC sino a la integración y participación en la relaciones socioeconómicas
7 Teóricos del Continuum urbano-rural (Sorokin, Zimmerman, Gross…), explican las
diferencias entre regiones según se sitúen más cerca de uno de ambos polos.
244
En consecuencia, las diferencias que encontramos en Galicia entre unos núcleos
y otros provienen esencialmente de su ubicación geográfica, circunstancia que
influye poderosamente en la dotación (o déficit) de infraestructuras y servicios.
Un somero repaso por la evolución de los asentamientos en la Comunidad
gallega, muestra la existencia de una Galicia atlántica, que concentra las dos
terceras partes de la población8, sobre una extensión menor que la mitad de la
Comunidad, con municipios que crecen y que tienen en mayor proporción que las
otras provincias un nivel de formación mejor (medio y alto) y una Galicia interior,
estancada, aislada de los procesos de modernización, con los índices más bajos
de formación, con apenas una docena de municipios (aparte de las capitales), que
mantienen una cierta actividad económica, concentrados al norte, en la costa de la
provincia de Lugo y al sudoeste de Ourense. En 2002, Lugo, con el valor más alto
de ocupación en la agricultura (28,93), tiene también los porcentajes más bajos en
industria y servicios, frente a A Coruña (9,97) y Pontevedra (10,28), Ourense ha
reducido a un tercio la ocupación en agricultura ( 11,76 ) en beneficio de los otros
sectores. Para ese mismo año en España la agricultura representa casi la mitad (5,7)
del valor más bajo de Galicia, mientras que la industria y los servicios son mucho
más altos.
A efectos prácticos, hemos creído conveniente agrupar los municipios por
tamaño de población9, ya que éste constituye un factor de diferenciación importante
en cuanto al servicio bibliotecario se refiere, hasta 2.000; de 2001 a 5.000; de
5.001 a 10.000; de 10.001 a 20.000 ; de 20.001 a 50.000 y de más de 50.001.
Los núcleos de población más pequeños, menores de 10.001 h., reúnen más de
un millón de habitantes (el total es de 2.750.985 h.) y son los que se encuentran en
clara desventaja para el acceso a la Sociedad de la Información.
Se trata de conocer por lo tanto que necesidades existen en función de las
características de estas poblaciones para poder adecuar los servicios y ofertas que
pueden implicar a las bibliotecas públicas, de forma que se reduzcan en la medida
de lo posible las desigualdades que padecen los habitantes de estas zonas.
EL CAMINO HACIA LA SOCIEDAD DE LA
INFORMACIÓN.
Desde aquella primera conexión a Internet en 1990 como fruto del Plan
Nacional de Investigación y Desarrollo, la penetración de Internet está siendo muy
rápida. Entre 2000 y 2004 España ha aumentado su población usuaria en 168,1%
8 Pontevedra es la provincia más pequeña con una extensión de 4.495 Km2 frente a Lugo
con 9.856 Km2.
9 Los municipios entre 2.000 y 10.000 h. tienen 909.952 habitantes y los menores de 2.000,
108.768 h. IGE. Indicadores demográficos 2002
245
(la media de UE ha sido de 116,7%). Internet ha pasado de ser algo privativo de
determinados sectores a convertirse cada vez más en una realidad cotidiana, aunque
sigan existiendo grandes diferencias de acceso y uso. El grado de penetración de
la Red constituye un buen indicador de nuestra incorporación a la Sociedad de
la Información. Existen muchos aspectos tecnológicos y sociales que influyen
directamente en el número de usuarios de Internet, que son en definitiva los agentes
y receptores de la SI. La media de internautas en la UE está en el 43.5%10 y España,
con un 34,511, está bastante por debajo12, por no hablar de las diferencias con los
países del norte con más de un 60% de usuarios. En relación con el número de
usuarios en España,13 encontramos importantes diferencias entre comunidades:
Madrid, la más alta con el 38,9%, el País Vasco, Cataluña, Aragón, Baleares y
Navarra que superan el 30%, en el otro extremo: Extremadura y Castilla la Mancha
que no alcanzan el 25%. Galicia, con un 23,1%, está situada en sexta posición por
el final.
En Galicia se ha producido un avance importante pero insuficiente. Superado
ya el escollo del analfabetismo14(prácticamente sólo quedan residuos en tramos
de población mayor de 75 años), existen otras circunstancias que explican las
diferencias entre provincias y que son determinantes para la incorporación a la SI.:
en unos casos, el predominio de una economía atrasada, dependiente del campo, con
una población eminentemente rural, con pocos núcleos urbanos y con deficientes
comunicaciones, en otros, el crecimiento de núcleos de población urbana en
expansión, la actividad portuaria y marisquera, y el desarrollo de los servicios y las
infraestructuras.
El hogar sigue siendo el lugar preferente desde donde se accede a Internet,
seguido del trabajo y de los centros de estudio, el resto15 recoge unos porcentajes
mínimos. Galicia, está más baja que la media española en el primero y más alta en
el resto, lo que significa que el uso privado es menor, en estrecha relación con un
desarrollo económico bajo. Los hogares españoles (media de un 25,2%) con acceso
a Internet coinciden con las comunidades que dan los índices más altos de usuarios,
Galicia (con 16,9%) está la tercera por el final.
En cuanto a los perfiles de usuarios, la diferencia entre sexos se reduce16 y
en relación con la edad, el grupo mayoritario está entre los 14 y 24 años, seguido
10 Estados Unidos tiene una penetración de un 68,1% , Australia de un 64,2% y Japón con
un 60.9%
11 En agosto del 2005, era de un 37.1% E.G. M.
12 España tiene un número de días de uso menor pero el número de horas está por encima
de la media europea.
13 Informes de la Sociedad de la Información. Los ciudadanos y la SI http://www.telefonica.
es/sociedaddelainformacion/
14 Pontevedra es la provincia gallega con menos analfabetos y Ourense tiene las tasas más
altas (2004)
15 Casas de amigos, cibercafés, puntos de acceso público, bibliotecas, etc.
16 Similares a los valores de la UE, 60 y 40% para varones y mujeres respectivamente.
246
por la franja de 25 a 30 años, a partir de esta edad el número de usuarios desciende
considerablemente y los mayores de 55 años representan un porcentaje mínimo. En
Galicia las pautas son equivalentes.
Existe también, para toda España, una clara vinculación entre el uso de Internet
y la clase social y el nivel de estudios. Las clases medias (alta-media-baja, son el
40% de la población total), asociadas a niveles de renta e instrucción, son las que
reúnen más del 80% de usuarios de Internet, aunque con diferencias importantes
dentro de cada una (el 60% de la clase alta es usuaria y sólo el 2,2% de la clase
baja). La media gallega de personas con estudios superiores que se conecta a la
Red es de un 50,33% frente a los otros grupos con menos nivel de formación o sin
estudios que sólo tiene un 11,53%. (Las diferencias se atenúan algo si tenemos en
cuenta el uso del ordenador)
Si las dificultades para el uso de Internet son principalmente: los costes de la
conexión y del PC; la dificultad del manejo; la lentitud de la descarga y la resistencia
al cambio, además de la falta de interés, se pone de manifiesto la importancia de la
oferta pública para la formación y explotación eficaz de este recurso.
¿Quiénes quedan fuera del uso de Internet? De forma general podemos decir
que son las personas mayores en su conjunto, las mujeres por encima de los 40
años, los que no tienen estudios o sólo primarios, aquellas personas relacionadas
con la actividad agraria y la industria y las que tienen los ingresos más bajos. Si
consideramos estos casos, las acciones dirigidas al desarrollo de la SI, no pueden
limitarse a la inversión en telecomunicaciones.
LAS BIBLIOTECAS PÚBLICAS EN GALICIA
Las bibliotecas públicas son todas aquellas de titularidad pública (del nivel
administrativo que sea) y aquellas que mediante convenio funcionan como tales;
pero además una biblioteca pública puede ser un único centro en un municipio
pequeño o mediano, o bien una red de bibliotecas y agencias de lectura de un
municipio más grande.
Cada Autonomía desarrolla en los años ochenta su legislación y sistema
bibliotecario. En Galicia, la legislación ha sido más ambiciosa que la LRL de 1985
y recoge como obligatoriedad la creación de una biblioteca en municipios mayores
de 2000 habitantes, norma que ha sido superada por la extensión de la lectura
pública a muchos municipios que no alcanzan esta cifra.
La creación de bibliotecas públicas en Galicia responde a las mismas pautas
que se dan en el resto del territorio español, donde los municipios asumen un claro
protagonismo17, pero el mayor crecimiento (de un 88%) se produce diez años después,
en la década de los noventa, cuando se consolida el Sistema Bibliotecario de Galicia.
17 El 95% de todas las bibliotecas públicas en España son de titularidad municipal
247
En la actualidad Galicia cuenta con un total de 396 entidades entre bibliotecas
públicas y agencias de lectura, que alcanzan casi al 85% de los municipios. Además
existe una cierta cantidad de municipios, un 21,5%, que cuenta con más de una
biblioteca o agencia de lectura. Dentro de este último grupo existen también
diferencias18.
La distribución por provincias es muy desigual y esta diferencia es una constante
en relación con el número por municipio y los servicios ofrecidos. Las provincias de
A Coruña y Pontevedra reúnen más de la mitad (el 39,5% y 25% respectivamente)
del total. Si tenemos en cuenta aquellos municipios que cuentan con más de un
centro bibliotecario, la provincia de A Coruña reúne el 51,5%, Pontevedra, el 34,3%
y Ourense y Lugo sólo cuentan con un 4,6% y un 9% respectivamente.
Los municipios más pequeños están en desventaja, a medida que tienen menos
población hay mas cantidad de ellos sin servicio bibliotecario y aquellos municipios
de mayor tamaño e intermedios, cuentan al 100% con alguna biblioteca o agencia de
lectura (cuando no con ambas modalidades). Los municipios que llegan hasta 5.001
habitantes representan el 60% del total y los que llegan a 10.000 habitantes son el
21%, , así que sólo un 19% son mayores o medianos, que poseen siempre algún
servicio bibliotecario público y además cuentan con otras instituciones que ofrecen
también posibilidades diversas para el acceso a la información, como pueden ser
otro tipo de bibliotecas: universitarias, de centros educativos, de fundaciones,
asociaciones, de colegios profesionales, etc.
De los municipios que no llegan a 5.000 habitantes, el 83% y el 61%,
respectivamente, se encuentra en las provincias de Lugo y Ourense y por el
contrario, son las provincias de A Coruña y Pontevedra las que concentran el 75%,
de los que están entre 5.001 y 10.000, y el 80% para el grupo que llega hasta
20.000. Por encima de esta cifra, en Lugo y Ourense sólo están las capitales.
La distribución de la red de bibliotecas del Sistema gallego, cuenta con un total
de 396 entidades para 254 municipios, aquellos que quedan excluidos corresponden
en su mayoría a los dos grupos de población menores.
En 2003 se aprueba en Galicia, el programa Internet en las bibliotecas ,
mediante un convenio con el MCYT para dotar a todas las bibliotecas gallegas
de conexión a la red, en un periodo de tres años, con la instalación de banda
ancha y de redes inalámbricas.
Si tenemos en cuenta aquellas bibliotecas que ofrecen el servicio de Internet
a sus usuarios, en 2003 sólo un 23,7% del total de centros lo tenían, a partir del
convenio, se han incorporado hasta 198 centros, alcanzando el 50% (en 173
municipios). La intención es ampliar el programa para llegar a las áreas rurales
con redes wifi, ampliando la inversión a 2,5 millones, con una aportación del 40%
por parte de la Xunta. Aunque el esfuerzo está siendo notable, la diferencia entre
provincias persiste.
18 De este grupo más de la mitad están en la provincia de A Coruña, un tercio en Pontevedra
y el resto en Lugo y Ourense.
248
¿Bibliotecas en el medio rural?
No podemos plantear los servicios de las bibliotecas asentadas en núcleos
pequeños, como exclusivamente rurales, esto supondría un cierto sesgo ya de
partida, pues como habíamos visto, la separación entre urbano y rural es compleja
y no está exclusivamente asociada al tamaño poblacional, más aún cuando las
diferencias entre países son considerables,19 y en consecuencia la aplicación de rural
a determinados ámbitos debe incluir las especificaciones precisas. Pero dejando de
lado la aplicación de estos conceptos, es un hecho que existe una menor dotación
de infraestructuras en núcleos menores de 2000 (Calificados de rurales por le INE)
que repercute en la calidad de vida de sus habitantes que están en condiciones de
inferioridad respecto a las ciudades.
En la Galicia interior, especialmente, existen una serie de núcleos de
población con unas circunstancias que mantienen a sus habitantes al margen
del progreso que proviene del uso de las TIC. La agricultura no es una actividad
exclusiva y el minifundismo no permite sino cubrir mínimamente las necesidades
de una familia, la ubicación geográfica aislada y la falta de infraestructuras hacen
que se produzca un éxodo de la población más joven hacia las ciudades con el
consiguiente estancamiento de estos núcleos, convertidos, cada vez más en un
reducto fosilizado, habitado mayoritariamente por personas de la tercera edad,
en su mayoría sólo con estudios primarios, o sin estudios, y en muchos casos con
analfabetismo funcional.
Ante una situación de marginalidad, económica y cultural, la biblioteca
pública puede responder, previa dotación de recursos apropiados, a los intereses
de la población de influencia. La biblioteca puede ofrecer información sobre
las actividades de interés para el municipio (agricultura20, artesanía, ganadería,
mercados, recursos básicos de informática, cooperativismo, tecnologías aplicadas,
seguridad en el trabajo, veterinaria, ocio, etc., etc.). Internet es un instrumento
esencial en esta labor, pero su eficacia depende del conocimiento y la selección
pertinente, lo que hace imprescindible la formación de profesionales y usuarios.
Además, el desarrollo de servicios a distancia tanto físicos21 como on line, podría
suponer un gran avance para los núcleos aislados. En el primer caso, las bibliotecas
móviles constituyen una alternativa muy valiosa para los municipios más pequeños,
acercando el servicio a toda la población y con un coste perfectamente asumible.
19 Bastarían 200 habitantes en Dinamarca para recibir la calificación de urbano mientras en
Japón harían falta 30.000. García Docampo, M. Opus cit., p. 33
20 Existe un informe elaborado por la Consejería de Agricultura en Asturias, dentro del
programa europeo ARCADE, que señala el escaso acceso y conocimiento de publicaciones
especializadas, en los trabajadores del medio rural, cuando existe una oferta variada y útil
al respecto.
21 En Galicia sólo existen dos redes de bibliobuses, una en Ourense a cargo de la Diputación
y otra municipal en Ponteareas. En el II Congreso de Bibliotecas Móviles (Barcelona, 10/
2005) se recoge la importancia de éstas en el medio rural, en municipios pequeños cuyos
equipamientos son difícilmente sostenibles para la administración.
249
En el informe del Defensor del Pueblo en Andalucía (Sevilla, 28 de Diciembre
de 2000) 22, en la misma línea que defendemos en este texto, se recoge que “ ... las
bibliotecas públicas municipales son un instrumento fundamental, y en ocasiones
el único válido, para que las personas que residen en un pequeño municipio o
en una zona rural tengan las mismas posibilidades de acceder a la cultura que
las personas que residen en una zona urbana o en una gran ciudad”, y que esto
constituye un derecho explícito en la Constitución Española.
La cuestión de fondo, recogida en el informe, perfectamente aplicable a
Galicia, es que hasta ahora el concepto social de la biblioteca pública se asociaba
a la función de ofrecer apoyo a los escolares y préstamo para a los adultos, cuando
debieran ser “...auténticas dinamizadoras culturales, sociales y económicas de su
respectivos municipios”.
Existen todavía 29 municipios, de los cuales el 80% corresponden a Ourense
y Lugo, que no cuentan con ningún punto fijo de servicio bibliotecario. Todos por
debajo de los 5.000 habitantes (con excepción de Tomiño), reunen una población de
74.058 habitantes23. Se caracterizan por la alta proporción de personas mayores de 65
años (31,97%) y una escasa representación de niños de (8,80% menores de 14) y de
jóvenes (17, 71% hasta 29 años). Tienen un nivel de formación bajo o muy bajo.
Nivel de instrucción
A la vista de la importancia que para la implantación de la SI, tiene la formación,
creemos que el conocimiento del nivel de instrucción de la población constituye
un dato fundamental a la hora de planificar servicios. Puede ser útil construir una
tasa de instrucción insuficiente: (Población analfabeta y sin estudios + población
con estudios primarios / población de15 y más años) x 100, para recoger aquella
población que contaría con serias dificultades para incorporarse al uso de las TIC.
Podría calcularse también sólo para la población analfabeta y sin estudios que
respondería a aquellas personas prácticamente incapacitadas para utilizar cualquier
recurso de información que exija un proceso lector y que quedarían excluidas de
este proceso. En estos municipios a los que acabamos de referirnos, el resultado es
de un 48,61 y de un 17,5 respectivamente. Es decir que descartamos este último,
tendríamos un 31,1% con estudios primarios. Si calculamos la tasa para toda
Galicia, obtenemos los valores de 34,60 y de 10,50. El resultado responde a que en
poblaciones mayores aumenta la proporción de jóvenes y disminuyen las personas
mayores. En 2005 la población gallega mayor de 64 es el 21,3% y la menor de 20
años, es el 16,3%.
22 Bibliotecas públicas municipales: el derecho de todos a acceder a la cultura. El
informe se llevó a cabo en 169 municipios entre 2000 y 5000 habitantes. http://
www.defensor-and.es
23 Datos demográficos de 2004
250
CONCLUSIONES
El panorama bibliotecario gallego en lo que atañe a los centros públicos, ha
conseguido un gran avance desde los años noventa, en cuanto a extensión, aunque
todavía no ha llegado al total de los municipios. El futuro se vislumbra prometedor,
siempre y cuando se haga un esfuerzo no sólo tecnológico sino también por formar
e introducir a la generalidad de la población en los beneficios de la nueva cultura.
La distribución geográfica de la oferta bibliotecaria de Internet vuelve a repetir
el mapa de desigualdad entre la Galicia dinámica y la Galicia atrasada que se refleja
en las variables socioeconómicas asociadas a crecimiento demográfico y nivel de
instrucción. Más de la mitad de las bibliotecas con este servicio se encuentran
en las provincias de A Coruña y Pontevedra. Los municipios menores de 5.000
habitantes, que constituyen el 60% y están mayoritariamente en Lugo y Ourense,
siguen padeciendo un cierto grado de exclusión.
Si la causa más importante del aumento del paro en Galicia es la destrucción
del empleo en el sector primario, sobre todo en la agricultura, que supone una
destrucción acelerada de puestos de trabajo muy superior a los que pueden ser
creados en la industria y servicios (la ocupación agrícola descendió en España un
20% en España y un 80% en Galicia, en los últimos 20 años), 24el esfuerzo para la
inclusión de la población en el entrenamiento y uso de las TIC debe ser prioritario.
Superada una primera fase de implantación y acercamiento a los usuarios de los
nuevos medios de información, es completamente necesario que se desarrolle una
verdadera cultura informativa y de aprovechamiento25 de las posibilidades que los
nuevos instrumentos proporcionan.
Si el perfil de usuario es de un joven (las diferencias entre sexos son mínimas)
hasta los 30 años aproximadamente y el uso desciende a la par que aumenta la
edad, siendo excepcional por encima de los 55 años, ¿qué va a hacer Galicia con una
población adulta, (envejecida en un porcentaje notable), con un nivel de formación
bajo, sin hábito de lectura y que vive (en una proporción considerable) en núcleos
pequeños y dispersos?, ¿puede Internet ofrecer algo a estas gentes para aumentar
su calidad de vida y ayudar al progreso de la comunidad?, ¿ocio, información,
formación, relaciones con la administración ....?, ¿de qué forma puede lograrse?.
Las bibliotecas públicas pueden convertirse en un instrumento decisivo de mejora
social al proporcionar acceso gratuito a las TIC, pero deben establecer servicios
adaptados a cada circunstancia y ganarse el reconocimiento social de su papel en la
incipiente Sociedad de la Información.
24 Discriminación, marginación, exclusión social en Galicia. Informe Extraordinario del
Valedor do Pobo, noviembre 1998
25 Según estadísticas los “chats” y los correos constituyen el uso mayoritario de Internet.
CIS. Hábitos de lectura y ocio, 2002
251
BIBLIOGRAFÍA
La biblioteca pública: nuevos retos y estrategias en la sociedad de la información.
Informe, febrero 2003. Diputación de Barcelona
Las Bibliotecas públicas en España. Una realidad abierta. Madrid: Fundación
Germán Sánchez Ruipérez, 2001
Castells, Manuel. La era de la información: economía, sociedad y cultura. Volumen
II: el poder de la identidad. Madrid: Alianza, 2000.
Díaz Grau, Antonio. La biblioteca pública como recurso ante situaciones críticas o
carenciales, endémicas y transitorias. En: BAAB, nº 69, dic. 2002
García Docampo, Manuel. A construcción social do territorio galego. A Coruña:
TresCtres, 2003
Gómez Hernández, J. ... [et al.]. La información y las bibliotecas en la cultura de
masas. J. Valencia: Consellería de Cultura, 2001
Foro Internacional para la Globalización (2002) Documento de Posición.
http://www.ifg.org/about.html
Gaynor M. Brecha digital- ¿un problema? En: La Brecha Digital. Artículos, 2002.
http://www.labrechadigital.org/articulos.html
Llano, Xilberto. La biblioteca en el medio rural. Gijón: Trea, 1997
El papel de las bibliotecas públicas en una sociedad mediática e introducción
de los medios electrónicos... Barcelona: Bertelsmann, 1999
La sociedad de la información en España, 2002: presente y perspectivas. Madrid:
Telefónica, 2002
Spiller, David. La provisión de recursos de información para los usuarios de
bibliotecas. Barcelona: Milenio, 2003
252