Aurelio Lima Correia - Pontificium Institutum Altioris Latinitatis

Transcrição

Aurelio Lima Correia - Pontificium Institutum Altioris Latinitatis
PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA
Facultas Litterarum Christianarum et Classicarum
(Pontificium Institutum Altioris Latinitatis)
Aurelius LIMA CORREIA OSB
Severiani Gabalorum Episcopi
Orationis I de Cosmogonia
analysis rhetorica
et interpretatio
Dissertatio ad Licentiam
Moderante Roberto SPATARO SDB
Romae, 2013-2014
2
SVMMARIVM
SVMMARIVM
ABBREVIATIONES ET SIGLA
INTRODVCTIO
CAPITVLVM PRIMVM:
SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA
1. De fontibus Severiani vitae
2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita
2.1. Tabula chronologica de Severiani vita
2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus
3. Severiani de operibus
4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia
CAPITVLVM SECVNDVM:
ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA
1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam
2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere
3. Quaestiones quae ad textum pertinent
3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg
3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1)
3.2.1. Dispositio
3.2.2. Elocutio
3.2.3. Inventio
3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6)
3.3.1. Diatriba in ICosmg
3
3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2
3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6)
3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7)
CAPITVLVM TERTIVM:
SEVERIANI GABALORVM
EPISCOPI
SERMONEM LVSITANICVM
1. Praemittenda
2. Interpretationis de via ac ratione
3. Interpretatio
CONCLVSIO
BIBLIOGRAPHIA
INDEX
ORATIONIS I
DE
COSMOGONIA
INTERPRETATIO IN
4
ABBREVIATIONES ET SIGLA
c. = curavit
CCG = Corpus Christianorum. Series Graeca
cf. = confer
cod. = codex
col. = columna / coll. = columnae
ICosmg = Severiani Gabalorum episcopi Oratio I de Cosmogonia (PG 56, coll. 429-438)
CPG = Clavis Patrum Graecorum
CTh = Codex Theodosianus
DLCA = Dizionario di Letteratura Cristiana Antica
DdSp = Dictionnaire de Spiritualité
DO = Dizionario di Omiletica
ed. = edidit / edd. = ediderunt
H.E. = Historia Ecclesiastica
LCL = Loeb Clasical Library
n. = notatiuncula
Op. cit. = Opus citatum
p. Chr. n. = post Christum natum
PG = Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca
PL = Patrologiae Cursus Completus. Series Latina
5
RHT = Revue d’Histoire des Textes
SC = Sources Chrétiennes
SEA = Studia Ephemeridis Augustinianum
6
INTRODVCTIO
Rhetorica. Parvum tantae arti indiderunt vocabulum. Quae, in Sicilia orta saeculo
V a.Chr.n. usque ad occasum suum saeculo XIX p.Chr.n., occidentalium hominum mentes
ditavit et instituit. Sed est e somno excitata saeculo XX Chaïm Perelman et Lucie
Olbrecht-Tyteca opera, qui Tractatum de Argumentatione (Gallice Traité de la
Argumentation1) exaraverunt. Disciplina rhetorica enim partem animi habitus constituit, ut
philosophiae vel iuris seu religionis. Qua de causa eam putare supervacuam aut corruptam
saepe doctrinam non possumus, immo ex qua validam methodum ad plurimos ac varios
sermones interpretandos (id quod apud mentem docti viri Olivier Reboul, qui functiones
rhetoricae artis varias numerat, verbi gratia persuasivam, interpretativam, heuristicam et
didascalicam2), habemus.
Itaque illa antiqua sed nova doctrina muniti ad hanc exercitationem analysis
rhetoricae efficiendam, Orationem I de Cosmogonia habitam a Severiano, Gabalorum
episcopo, explanare volumus. Opusculum enim est perfecte ad propositum nostrum
accommodatum, quia inter omnia oratoria indole ornari constat.
Dissertatio nostra divisa est in partes tres quarum:
a) prima, tractaturus sumus de vita et opera Severiani Gabalensis;
b) secunda, Orationis I de Cosmogonia Severiani Gabalensis rhetoricam analysin
continebit;
c) tertia, orationis prolatae est interpretatio in sermonem Lusitanicum.
Dissolvendo igitur illas partes quibus sermo rhetorice compositus plasmatur, non
nova atque quaesita elementa sed praeter consuetas methodos, alterum interpretationis
1
2
C. PERELMAN – L. OLBRECHT-TYTECA, Traité de la argumentation. La nouvelle rhétorique, Paris 1958.
Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 1996, p. 20-26.
7
modum perficere secundum canones artis oratoriae quaerimus, et lectoribus facultatem
iudicandi si adtingerimus an non propositum nostrum reservamus.
8
CAPITVLVM PRIMVM
SEVERIANVI GABALENSIS VITA EIVSQVE OPERA
1. De fontibus Severiani vitae.
Maior pars scriptorum ecclesiasticorum qui Severianum episcopum Gabalensem
nominaverunt, verbi gratia Socrates3, Sozomenus4, Palladius5 et Photius6, tantummodo de
iis rebus quae Severiani ad vitam pertinent tractant cum dissensionem ortam inter
Gabalensem episcopum et Iohannem Chrysostomum narrent. Severianus enim,
acerbissimus Chrysostomi inimicus, in numerum eorum qui testimonium dixerunt in
Iohannem apud synodum “ad Quercum” erat. Itaque, etiamsi scriptores illi, qui aperte pro
Chrysostomo erant, recte res narraverint, “cum grano salis” ea quae scripserunt de
Severiano nobis animadvertenda sunt, quia Chrysostomi adversarios pro nihilo ducere
habuerint.
Ceterum, ipso de Severiano Gennadius Massiliensis7 notitiunculam quandam in
opere suo cui nomen est De Viris Illustribus exaravit. Gennadius enim, in illo loco tantum
de Severiani ingenio tractat, et de dissensione cum Chrysostomo, mirabile dictu, narrare
omittit, immo Iohannem Severiani admiratorem fuisse, tamquam virum doctissimum in
Sacris Scripturis et arte dicendi, adfirmat. Ex quo quidem Gennadii consilium, ad
benevolentiam in Severianum capiendam, patet.
Sunt quoque aliqua synaxaria Arabice et Aethiopice quae fabulosas continent
narratiunculas de vita Severiani, sed certo rerum gestarum iudicio carent.
Qui autem saeculo XX ineunte secundum philologicae scientiae disciplinam
primum pertractavit fuit J. Zellinger vir doctus, cum anno 1916 librum de Severiani
3
SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006, p. 305ss.
SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008, p. 279ss.
5
PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341, Paris 1988, p. 70ss.
6
PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. Henry ed., SC 342 II, Paris 1959, p. 100ss.
7
GENNADIVS, De viris illustribus, PL 58, coll. 979-1000; 1059-1120 [de Severiano Gabalensis ecclesiae
episcopus, cap. XXI, col. 1073].
4
9
homiliis in Genesim edidisset.8 Anno 1957, magni momenti in Studiis Severianeis est
thesis ad Doctoratum consequendum a J. D. Altendorf exarata, quae est quasi status
quaestionis studiorum de Severiano Gabalensi usque ad hunc tempus agitatorum9. Nostra
aetate, vir Severiani operum peritissimus est S. J. Voicu, qui multa multumque Severianea
de quaestione in actis maximi momenti ad studia litterarum christianarum antiquarum
edidit (verbi gratia Clavis Patrum Graecorum [CPG], Studia Ephemeridis Augustianum et
Revue d’Histoire des Textes) ut explanaret, sua sententia, qua de causa maior pars corporis
Severianei sub nomine Iohanne Chrisostomo tradita esset10. Cuius eruditissimi viri studiis
in hac exercitatione saepe usuri sumus11. Ergo quaestionibus de fontibus agitatis, quasdam
ad notas peculiares de vita Severiani necnon de rebus aevi quo vixerit transeamus.
2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita.
Variis ex monumentis litterarum antiquarum aliquid de Severiani spatio vitae
temporis extrahere possumus, quod dividendum est in partes duas, quarum altera pertinet
ad tempus quo Severianus ut episcopus Gabalae transcurrit, altera, Constantinopoli, ut
praedicator primum ab Iohanne Chrysostomo, deinde ab Arcadio Imperatore eiusque uxore
Eudoxia Augusta invitatus.
Severianus unde et quando ortus sit plane ignoramus. Eius de origine tantummodo
hoc cogitari potest, quod nec Graeco nec Romano genere natus sit (etiamsi ei indutum est
Latinum nomen “Severianus”12). Quod ad Severiani studia litterarum attinet, ea magni
8
Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916. Paulo ante
saeculo XIX exeunte, vir doctus A. Papadopoulos-Kerameus Severiani sermonem De Pace ediderat (cf. CPG
4214).
9
H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio ad Doctoratum
consequendum].
10
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in Revue
d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006), pp. 317-333.
11
In CPG bibliographia selecta Severianeis de studiis a S. J. Voicu collecta editura est.
12
De origine eorum quibus, Orientis in partibus Romani Imperii habitantibus, nomen Latinum fuit cf. A. D.
RIZAKIS, “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces Hellénophones de l‟Empire” in
IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects, Proceedings of the
International Colloquium on Roman Onomastics, Athens, 7-9 September 1993, p. 23: “Une des difficultés
majeures dans les recherches onomastiques est la reconnaissance de l‟origine ethnique des porteurs de noms
romains. En effet, dans les inscriptions des provinces orientales, la mention de l‟ethnique des Romains
10
momenti sunt quae nobis ab ecclesiasticis traduntur scriptoribus qui saeculo V floruerunt,
quaeque ipsis ex operibus Severiani detrahere possumus. Apud enim Socratem,
Severianum virum magni ingenii in arte rhetorica fuisse novimus, etsiamsi Graece
peregrino cum sono loqueretur, quia ei non Graecus sed Syriacus sermo esset patrius.13
Praeterea, Sozomenus Severianum ad excogitandum acutum fuisse magnamque rerum
biblicarum copiam habuisse addit.14 Praeterea Gennadius eum rhetorica in arte rebusque de
Sacra Scriptura satis instructum fuisse adfirmavit.15
Ex quoque operibus quae Severiano adscribuntur aliquid colligere possumus de
studiis eius agitatis, verbi gratia cum iis qui allegorice Sacras Scripturas explicabant
certaret16, id nobis licet putare, quod Severianus in Antiochenam Sacrarum Scripturarum
interpretandarum disciplinam se tradidisset.17 Praeterea, de Severiano Eusebium
Emesenum18 auctorem habente, indicium quiddam ex interpretato loco de ficu a Christo
maledicta possumus detrahere.19
paraissait pas indispensable car, du moins au début, leur nom suffisait seul à reveler leur nationalité; à partir
du IIe s. av. J.-C. la grande mobilité sociale et géographique et la diffusion des gentilices romains, soit par le
biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche
extrêmement difficile et parfois dangereuse.”
13
Cf. SOCRATES, H.E. XI, 3, p. 304 et 306: “ 1Amfw me\n ou]n dia\ lo&gwn r9htorikw~n h1xqhsan, Seuhriano\j
de\ kai\ dokw~n pepaideu~sqai, ou0 pa&nu th~| fwnh~| th\n 9Ellhnikh\n e0cetra&nou glw~ssan, kai\ 9Ellhnisti\
fqeggo&menoj Su&roj h]n th\n fwnh&n.”
14
Cf. SOZOMENVS, H.E., X, 1, p. 278: “ 9O de\ Seuhriano\j th\n Surw~n duasu&thta, kai&per toi~j noh&masi
kai\ tai~j marturi&aij tw~n grafw~n a0mei&nwn ei]nai dokw~n, e0pi\ th~j glw&sshj e1feren.”
15
Cf. GENNADIVS, De viris illustribus 21: “In divinis scripturis eruditus et in homiliis declamator admirabilis
fuit”.
16
Cf. ICosmg, col. 435: “Dei= de\ mh\ a0gnoei=n kai\ tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori&aj”; et aliis locis, verbi
gratia PG 61, col. 796; PG 59, col. 669.
17
Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, SEA 23, Roma
1985, p. 188; S.J. VOICU, in “Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (c.), Dizionario di omiletica,
Torino 1998, p. 1451.
18
Eusebii Emeseni (300c.-359c.) de Sacrarum Scripturarum interpretandarum more cf. S. MÜLLER – ABELS,
“Eusebio di Emessa”, in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del
Vaticano/Roma 2006, p. 335: “E. ebbe grande influenza nell‟area siro-palestinese nelle controversie postnicene. Negli scritti esegetici E. mostra di collocarsi nella tradizione antiochena; preferisce un‟interpretazione
secondo il senso letterale e rifiuta ogni eccessiva interpretazione allegorica.”
19
Cf. S. J. VOICU, “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma. Gregorio il
Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ), 9-10 novembre 2002. A cura di B.
CLAUSI e V. MILAZZO (SEA 104), Roma 2007, pp. 31-56.
11
Severianus enim quo de tempore Gabalae20 vixerit, pro certo hoc proponere
possumus quod ante annum 381 illae sedis episcopus is nondum erat, ut ex expositione
fidei centum quinquaginta episcoporum qui Constantinopolitano in Concilio congregati
erant patet. Namque quidam antistitibus ex iis qui illam subscripserunt fidei expositionem
fuit Domnus, episcopus Gabalensis.21
Deinde temporis de spatio quo Constantinopoli Severianus moratus sit, habemus
chronologiam quam proposuit vir doctus S. J. Voicu, apud quem Severianum inter annos
399 et 404 Byzantii commoratum esse novimus.22 Qua de causa Severianus in
Constantinopolim iter fecerit haud aequo iudicio scriptores narrare videntur23. Certum est
quod, anno 401 exeunte, Severianus quasi vicarius patriarcalis in munere praedicandi et
Serapio diaconus ut rector domi episcopalis, id est, ecclesiastica ad negotia curanda,
designati sunt ab Iohanne Chrysostomo qui, cum sedes vacaret Ephesina, ad ecclesiasticas
dirimendas controversias et antistitem Ephesinorum consacrandum petivit Ephesum24.
20
Cf. R. JANIN- L. STIERNON, “Gabala” in: R. AUBERT (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie
Ecclésiastiques, Paris 1981, p. 501-505: “(Ga&bala ethn. Gabali&thj, Gabaleu&j), évêché, puis, archevêché,
de la province du Ire Syrie, dépendant d'Antioche. Le nom de la ville (ta\ Ga&bala, malgré Hécatée de Milet
qui le dit feminin; voir Étienne de Byzance, Ethniques, éd. A. Meineke, Berlin, 1849, p. 191) serait d'origine
sémitique. La ville elle-même, avec son plan en damier, remonte sans doute à l'époque des Séleucides. Posée
sur la côte syrienne entre Antioche et Tripoli, elle offre par sa anse naturelle un abri certain, trop exigu
cependant pour faire de ce port autre chose qu'une simple relâche pour les voiliers. Son débouché vers
l'interieur devait toutefois lui assurer une certaine importance. [...] Placée sur la route côtière qui relie la
Palestine à Antioche, Gabala dut être très tôt touchée par l'évangélisation. Les pseudo-Clémentines (vers 230)
la mentionnent comme une rapide étape d'un voyage de S. Pierre et de Clément et des leurs intimes [..]Pour
les trois premières siècles cet apocryphe est le seul texte chrétien qui tire de l'oubli le port coelé-syrien où l'on
ne signale pas d'èvêque avant 325.[..]On en connait neuf: Zoile assista, en 325, au synode d'Antioche e au
concile de Nicée; Cymathius est attesté en 358 par S. Athanase et en 362 comme co-consécrateur de Paulin
d'Antioche; Domnus prit part au concile de Constantinople (381; Mansi, III, 568 D);Sévérien, présent déjà en
398-399 à Constantinople comme prédicateur, fut un des ennemis les plus acharnés de S. Jean Chrysostome;
il était au conciliabule du Chêne et ne cessa d'intriguer contre le saint (403; Socrate, VI, 10-11; Sozomène,
VIII, 10 sq.); sa mort se place après 408, sous Théodose II, proablement avant 425); Uranius participa au
concile de Chalcédonie (451; Altendorf, p. 54-55).
21
Cf. J. D. MANSI, Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae 1759, p. 568D.
22
Cf. S.J. VOICU, “Severiano di Gabala” in DO p. 1450. Quod pertinet ad initium itineris in Ephesum, v. d.
Voicu sequitur eam sententiam quae est in A.C. CAMERON – J. LONG – L. SHERRY, Barbarians and the
Politics at the Court of Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993.
23
Severianus enim quasi affectus ambitionis vitio describitur. Cf. SOCRATES, H.E. XI, 5, p. 306:
“Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\ to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj
sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”; SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “Kata\ zh=lon de\
tou&tou kai\ Seuhriano\j [...].”
24
Cf. SOCRATES, H.E. VI XI, 8, p. 306; SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 3, p. 278.
12
Iohanne autem absente, magna dissensio inter Severianum et Serapionem orta est.
Nam quo magis Severianus nomen praedicando inveniebat, eo magis Serapio odium magis
magisque in Severianum gerebat, quia Serapio Gabalensem, se eloquentia enotescentem, a
Chrisostomo Archiepiscopalem Cathedram Constantinopolitanam erepturum esse, sicut
narrant scriptores, putabat.
Ecclesiastica illa dissensio ad summum fastigium pervenit cum Serapio, cui
adsurgendum erat Severiano ingredienti, ecclesiasticam iuxta consuetudinem, ei honorem
qui episcopo debetur non praestitisset, sed in sede sua, sicut erat, permansit. Quamobrem,
apud Socratem, legimus Severianum illud in contumeliam accipientem iraque incensum,
exclamavisse: “Ei0 Sarapi&wn Xristiano\j a0poqa&noi, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen”.25
Haec cum dixisset Severianus, ut scribunt Socrates26 ac Sozomenus27, Serapio et socii
tantummodo altera de parte exclamati a Severiano referentes, id est “Xristo\j ou0k
e0nhnqrw&phsen”, ei blasphemiae crimen obiecerint coram Chrisostomo, qui tandem eum
Constantinopoli pellit.
Severianus, a Iohanne Chrysostomo pulsus, haud a Nova Roma procul abiit, sed ad
antistitem Chalcedonensem confugit. Paulo post tamen eo loco in Constantinopolim ab
Edoxia Augusta revocatus est, quae ipsa, ut Chrysostomus Gabalensi cum episcopo se
reconciliaret, omni ope enixa est.28 Eudoxia enim obtinuit ut Iohannes Severianum in
amicitiam suam admitteret, qui ad pacem celebrandam ineunte aestate anni 40229
25
SOCRATES, H.E. VI, XI, 16 (altero in narratu), p. 312. Apud Sozomenum autem, legimus: “Ei0 Sarapi&wn
a0poqa&noi klhriko&j, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen” (SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 4, p. 280). Sunt enim inter
codices operis Socratis cui titulus est Historia Ecclesiastica narratus duo de dissensione inter Severianum et
Serapionem, interque illum et Chrysostomum. Primo in narratu, quae longior est et in codicibus F (hic in
exitu libri) et A inventus, non solum Severiani exclamatum omittititur, sed etiam hac de re aliter refertur.
Narratum alterum autem, qui in codicibus M et F atque interpretatis Armenice Georgiceque invenitur, hic
potius sequimur, quod lectio brevior et Socratis iuxta modum scribendi est.
26
Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, 16-17 (altero in narratu), p. 312. 315.
27
SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 4-5, p. 278. 280.
28
Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, [333], p. 314; SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 6, p. 280.
29
Cf. S. J. VOICU, in DO, p. 1452.
13
sermonem uterque habuerint, Severianus Sermonem de pace30, Iohannes autem De
recipiendo Severiano.31 Attamen alter adversus alterum exulterato animo permansit.32
Quam fictam inter Severianum et Chrysostomum pacem fuisse Palladius auctor est,
qui eum in numerum Chrysostomi inimicorum iterum iterumque libro suo cui titulus est
Dialogus de vita Chrysostomi refert.33
Anno enim 403, Severianus in Synodo ad Quercum34 aderat, una quasi et iudex, et
accusator
et
testes
in
Iohannem
Chrysostomum.35
Severianus,
cum
Iohannes
Constantinopoli expulsus sit, se in ipsum furorem Archiepiscopi partium magnum
excitavit, praecipue postquam in illum dixerat ceteris ignoscere hominibus Deum, sed iis,
qui insolentes sunt, repugnare.36
Chrysostomo Constantinopoli pulso, urbem magnus tumultus expergefecit terrore
subito cum pugnarent partes Chrysostomi in eos qui adversi erant. Quamobrem, Eudoxia
Augusta petente37, Arcadius Imperator de exilio iussit ut Chrysostomus revocaretur. Quo
de exilio revocato, cumque magna concertatio inter Constantinopolitanos et Alexandrinos38
conflaretur, non solum Gabalensis sed etiam episcopi, qui Chrysostomo Cathedram
30
Cf. n. 8.
Cf. PG 52, 423-426.
32
SOCRATES, H.E. VI, 11, 21, p. 314.
33
Cf. PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, III, 50, p. 70; III, 90, p. 76; IV, 82, p. 94; V, 15, p. 126;
VIII, 17, p. 162; VIII, 203, p. 174; IX, 75, p. 188; IX, 101, p. 190; IX, 168, p. 196; X, 20, p. 204; XI, 76, p.
222; XVI, 100, p. 310; XVI, 110, p. 312; XVII, 203, p. 348.
34
N. WILSON (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992, n.2, p. 80: “Gli „Atti‟ del sinodo della Quercia, tenutosi
nel 403, narrano il celebre episodio del complotto contro san Giovanni Crisostomo, complotto che determinò
la sua condanna. I nemici di Giovanni riuscirono nel loro intento grazie alla complicità dell‟imperatrice
Eudossia. “La Quercia” era il nome di una tenuta del ministro Rufino nei dintorni di Calcedone.”
35
Cf. PHOTIVS, Bibliotheca, codex LIX 1-7 in PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, p. 100: “
0Anegnw&sqh suno&dou th=j parano&mwj kata\ tou= e0n a(gi&oij
0Iwa&nnou tou= Xrusosto&mou
sugkothqei&shj, e0n h[| u9ph=rxon kata&rxontej Qeo&filoj, te o9 0Alecandrei&aj, 0Aka&kioj o9 Beroi&aj,
0Anti&oxoj o9 Ptolemai%doj kai\ o9 Sebhriano\j Gaba&lwn kai\ Kuri=noj o9 Kalxhdo&noj, oi9 ta\ ma&lista
dusmenw~j e1xontej pro\j to\n a1ndra, oi4 a3ma pa&nta kai\ kritai\ kai\ kath&goroi kai\ ma&rturej h]san.”
36
SOZOMENVS, H.E. VIII, 18, 3, p. 312: “Ta\ me\n ga\r a1lla, e1fh, a(marth&mata sugxwrei= toi=j
a)nqrw&poij to\ qei=on, u9perhfa&noi=j de\ a)ntita&ssetai.”
37
Apud Palladium autem, Eudoxia ab Arcadio petivisset ut Chrysostomus revocaretur postquam quadam
plagam, (abortumne?), in regio cubiculo fieri contigit, quod funestum esse omen putavit (cf. PALLADIVS,
Dialogus de vita Chrysostomi 9). Socrates autem nihil de Eudoxiae petente refert, tantummodo dicens
imperatorem irae plebis causa Chrysostomum celerrime revocare iussisse (cf. SOCRATES, H.E. 16, 5).
38
Hac de re, cf. KACZYNSKI R., “Giovanni Crisostomo”, in S.DÖPP – W.GEERLINGS, DLCA, , p. 409-10.
31
14
Archiepiscopalem Constantinopoleos abrogare constituerant, timentes et metuentes, ab
urbe abierunt.39
Paulo post, anno 404 ineunte, Severianus in Constantinopolim rediit et una cum
Antiocho Ptolemaidensi et Acacio Beroensi et aliis coniurationem facitavit ut
Chrysostomus iterum in exilium eiceretur.40 Chrisostomo tandem in exsilium certe et finite
profecto, verisimile est Severianum sociosque iussu Imperatoris Constantinopoli pulsos
esse.41
Eodem anno, Flaviano42 mortuo, Severianus et socii (id est Antiochus et Acacius),
illius episcopi successionis fortasse43 particeps fuit. Qui enim Porphyrium, qui a
Chrysostomo aversus erat, ut Archiepiscopum Antiochenum consecraverunt.44
Postremo, de tempore quo Severianus e vita decesserit aliquid sumere possumus ex
notitiuncula a Gennadio exarata in libro suo cui titulus est De Viris Illustribus, qui eum
mortuum esse minore Theodosio imperante proposuit,45 ergo ante annum 450.46
2.1. Tabula chronologica de Severiani vita.
Ex iis quae adhuc sumpsimus, effigi cogique potest Severianum:
39
Cf. SOZOMENVS, H.E. VIII, 19, 1-3, p. 316.
Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753.
41
Cf. H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, p. 267: “Ein am 29.August d.J.
erlassenes Edikt des Kaisers, das in der Hauptstadt weitere Tumulte wegen der Verbannung des ehemaligen
Patriarchen unterbinden wollte, ordnete an, „ut omnes episcope et clerici peregrine ab hac sacratissima urbe
pellantur‟ (Cod.Theod.XVI, 2, 37; Mommsen S. 848, Z. 5f).”
42
Flavianus episcopus Antiochenus, quem Chrysostomum consecravit in ordine presbyteratus (cf. B.
WINDAU, “Flaviano I di Antiochia” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, DLCA, p. 365).
43
Cf. MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega e Latina,
Salamanca 2009, p. 334.: “Quando murió Flaviano de Antioquía el 26 de septiembre del mismo año, el grupo
de amigos de Severiano logro que se consagrara como su sucesor a Porfirio, um adversario de Crisóstomo,
pero non es seguro que este autor participara directamente.”
44
Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753.
45
GENNADIVS, De viris illustribus, col. 1073.
46
Cf. S.J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753: “[...]; mais Sévérien était déjà mort sans doute au
moment du concile d‟Éphèse (431), très probablement avant le décès d‟Atticus de Constantinople (425; cf.
Altendorf 1959, p. 52; Aubineau 1983, 13, n. 14).”
40
15
ante annum 381
Gabalitanae sedis episcopum nondum fuisse;
inter annos 399 et 403
Anno 399 in Constantinopolim iter fecisse;
anno 401 exeunte: quasi vicarium patriarcalem in munere praedicandi
ab Io. Chrysostomo designatum esse;
aestate ineunte anni 402: sermonem De Pace habuisse;
anno 403: in Synodo ad Quercum adfuisse.
anno 404
mense exeunte Augusto Constantinopoli pulsum esse.47
Theodosio imperante
mortuum esse, haud dubie ante mortem Attici Constantinopolitani
(408-450)
(+425).
2.2. Praecipuae notae de tempore quo vixerit Severianus.
Aevum enim quo vixerit Severianus nostris temporibus apud homines litteratos et
rerum scriptores notum est Germanice “Spätantike” (Francogallice “Antiquité Tardive”,
Italice “Tardo Antico”), id est spatium temporis inter Aevum Antiquum et Medium, dum
Romanum Imperium paulatim in illas civitates Byzantinam et Islamicam et Romanam
Barbaricam mutabatur48. Hoc enim verbum “Spätantike” primus qui eo usus sit fuit vir
clarissimus Aloysius Riegl ad illum aevum, quod nuper notum erat ut occasus Graecorum
Romanorumque Humanitatis, fovendum.49 Nostra enim aetate, quaedam virorum doctorum
pars illam mutationem omnium rerum esse non tanquam interitum sed praecipue ut
accomodationem ad novam rem putat50. Quod pertinet ad rerum litterarum studia,
animadvertenda est ratio qua res publica et cultus atque humanitas inter se cohaerent. Qua
47
Cf. n. 41.
De initio terminoque huius temporis spatii adhuc disputatur. Alii hoc aevum inter saeculos III-VIII fuisse
dicunt, alii inter saeculos IV-VI.
49
Cf. “tardo antico” in AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000, p. 1376.
50
Cf. R. LIM, “Late Antiquity” in E. BISPHAM – T. HARRISON – B. A. SPARKES (ed.), Ancient Greece and
Rome, Edinburgh 2010, p. 119: “Overall, students of late antiquity are well advised not to regard the period
with „classical‟ lenses as a fading civilization but rather judge it on its own terms. The richness of the
surviving evidence is striking once we move away from traditional literary sources to documentary and nonliterary sources. There are the two great late Roman law codes of Theodosius II and Justinian. Papyri
continue to come down in large quantities from late Roman Egypt, together with some from Palestine and
Italy. The archeology of late antique sites all throughout the Mediterranean and Near East has given
historians a keener sense of the strong characteristics of communities that gravitated towards emerging local
or regional centers, even those that did not leave behind a discernible literary or written documentary
tradition.
48
16
de causa, ad perficiendam hanc notam quae pertinet ad vitam Severiani, breviter propria
eius aevi describere necesse habemus.
Quod attinet ad rem publicam, Severianus res gestas maximi momenti omnibus sub
Romano Imperio habitantibus spectavit:
a) Primum, cum Imperator Flavius Gratianus, qui inter annos 375 et 383
imperavit, Theodosium Orientis partis Imperatorem designaret, in perpetuum
scissum est Romanum Imperium. Nempe id consequitur quod Byzantium magis
magisque non solum quod ad rem publicam, sed etiam quod ad publicarum
divitiarum administrationem et ad cultum atque humanitatem pertinent
augescebat. Quod enim hominum multitudinis emigrandi causa fuit, ex quibus
tam multi eruditi homines, philosophiae cultores, et praecipue illi artis
Rhetoricae magistri una cum discipulis suis, qui, Roma relicta, nova Byzantii
fora petebant ad nomen et divitias inveniendas.51 Praeterea, in numerum horum
emigrantium quoque referre possumus illos clericos peregrinos (exque quibus
Severianus noster) qui non in foris sed in basilicis constantinopolitanis curabant
ut praedicando lucrum facerent52.
b) Deinde, anno 380 cum Imperator Theodosius edictum “Cunctos populos”
notum promulgaret53, declaravit unam tantum Religionem, id est Catholicam,
51
Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, RomaBari 2010, p. 256.
52
Cf. SOCRATES, H.E. XI, 4-5, p. 306: “ 0Anti&oxoj me\n ou}n pro&teron e0k th~j Ptolemai%doj e0pi\ th\n
Kwnstantinou&polin e0lqw&n, kata\ ta\j e0kklhsi&aj e0pi\ xro&non tina\ peponhme&noj dida&caj kai\ polla\
e0k tou&twn xrhmatisa&menoj e0pi\ th\n e9autou~ a0ne&dramen. Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\
to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”;
SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “ 0Elqw\n de\ pro&teron 0Anti&oxoj ei0j Kwnstantinou&polin e0pi\ toi=j
lo&goij e0ph|ne&qh, kai\ xrh&mata a)qroi&saj ei0j th\n au0tou~ po&lin e0panh~lqen. Kata\ zh=lon de\ tou&tou kai\
Seuhriano\j [...].”; Adhuc peregrinis de clericis cf. A. PUECH, Histoire de la littérature grecque chrétienne,
Paris 1930, p. 561.
53
Cf. CTh XVI, 1, 2: “Imppp Gratianus, Valentinianus et Theodosius aaa. edictum ad populum urbis
Constantinopolitanae. Cunctos populos, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus
religione versari, quam divinum petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque ad nunc ab ipso
insinuata declarat quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum Alexandriae episcopum virum
apostolicae sanctitatis, hoc est, ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam patris et filii
et spiritus sancti unam deitatem sub parili maiestate et sub pia trinitate credamus. Hanc legem sequentes
christianorum catholicorum nomen iubemus amplecti, reliquos vero dementes vesanosque iudicantes
haeretici dogmatis infamiam sustinere nec conciliabula eorum ecclesiarum nomen accipere, divina primum
17
legitimam esse. Quae res maximi momenti fuit ad litteras christianas fovendas,
praecipue quod attinet ad genus praedicandi. Nam oportebat Ecclesiam vocem
suam exaequare cum dignitatis gradu quem adepta est.54 Severianus quidem
huius rei sane tam conscius fuit, ut, antequam Constantinopolim petivisset, non
solum ad dicendum sed etiam ad sermones scribendos se conferret.55
c) Postremo, quod ad litteras attinet, Severianus aevo vixit dum florebat illud quod
viri docti nostra aetate Italice “Sofistica Tarda”56 vocant, quae princeps fuit
Libanius Antiochenus (314-394), qui Constantinopoli, Nicomediae et
Antiochiae discendi aperuit ludos, et in numerum discipulorum eius erant verbi
gratia Gregorius Nazianzenus, Basilius Magnus et Iohannes Chrisostomus.
Severianus autem, etiamsi homiliae suae nostris auribus mediocriter sonant, ex
operibus suis diffusis variis in linguis et regionibus, nomine Chrisostomi
adiuvante57, exque quo praecipue ecclesiastici narrant scriptores58 haud dubium
est quin suo tempore et paulo post praedicando nomen quiddam invenerit.
3. Severiani de operibus
Quaestio de corpore Severianeo definiendo est maximi momenti non solum ad
numerum
eius
operum
augendum,
sed
etiam
ad
accurate
illud
corpus
Pseudochrysostomicum cognoscendum. Nam maior pars operum Severiano cum vera tum
vindicta, post etiam motus nostri, quem ex caelesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos. Dat. III kal.
mar. Thessalonicae Gratiano a. V et Theodosio a. I conss.” (380 febr. 27).
54
Cf. M. SIMONETTI – E. PRINZIVALLI, Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010, p. 261:
“Infatti anche in questo ambito [omiletica] avvertiamo l‟esigenza di adeguare l‟aspetto esterno della forma
letteraria al fine di renderlo consono sia alla nuova dignità che la chiesa andava ogni giorno sempre più
acquisendo nella vita quotidiana della città di allora, in forza della rapida penetrazione della religione
cristiana nei ceti alti della società, sia alle nuove esigenze che tale rapida e generalizzata diffusione
proponeva: da una parte era indispensabile innalzare il tono del discorso per renderlo accetto anche sul piano
della bella forma, dall‟altra appariva opportuno accentuare nella spiegazione del testo biblico la dimensione
parenetica, al fine di accompagnare alla spiegazione del testo la mozione degli affetti a beneficio di uditori
sempre più numerosi ma per forza di cose meno motivati e meno istruiti.
55
Cf. SOCRATES, H.E. VI, 6: “ 0Askhqei&j te ou]n kai\ sunta&caj lo&gouj suxnou&j kai\ au)to\j e0pi\ th\n
Kwnstantinou&polin e1rxetai.”
56
Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, RomaBari 2010, p. 256-7.
57
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, pp. 324-5.
58
Cf. n. 12, 13 et 14.
18
spuria adscriptorum tradita sunt sub nomine Iohanne, mirabile dictu, Chrysostomo cui
Gabalensis infestissimus fuit inimicus. Qua de re multi multas coniecturas fecerunt, sed
opinio rationi plus consentanea non est quam illa a viro docto Voicu proposita in scripto
cui nomen est “Il nome cancellato”, iam supra prolato.59 Ille enim philologus hoc in
scripto, ex codicum collectione qui opera et vera et spuria Severiani continent, non solum
coniecturam de postuma vindicta scribarum byzantinorum in Severianum vel memoriae
eius damnatione recusat, sed fuisse nomen Chrysostomum operibus Severiani adsignatum
ea ad servanda adfirmat, ne igne cremarentur ut Severi Antiocheni operibus evenit,
postquam is ob haeresi damnatus est anno 536. Nam nomen Severianus cum illo Severo
saepe in codicibus confundebatur.60
Etiam apud Voicu ex textibus traditis Severiani sub nomine Chrysostomi hanc
mutationem nominum scienter a byzantinis scribis dimidia in parte saeculi VII circiter
facta sit. Hic vir doctus ut “terminum ante quem” illius nominum mutationis locum
homiliae
spuriae
Severiani
De
Fide
in
sermonem
Armenicum
translatum
commemoratumque in florilegio saeculi VII ineuntis cui titulus est Sigilum fidei, necnon
interpretationem in Syriacum sermonem homiliae Severiani In Theophaniam etiam saeculo
VII interpretatae proponit.61
Etenim adhuc duae et sexaginta homiliae Severiano auctori restitutae sunt62. Praeter
homilias, scimus ex notitia Gennadii Severianum exaravisse Expositionem in Epistulam ad
Galatas63, ex catenis autem concludere possumus ut totum corpus Paulinum tractaverit.64
Quod attinet ad argumenta in homiliis tractata, omnino theologus magni ingenii et vitiorum
insectator non fuisse videtur.65 Ad hoc Gabalensi placuisse argumenta tractare difficilia
59
Cf. n. 8
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 332.
61
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 329.
62
Status quaestionis de corpore Severianeo conferendus est in CPG 4185ss., una simul cum articulis a Severo
Iohanne Voicu in DdSp (“Sévérien de Gabala”, p. 755-59) et RHT ([n.s. 1/2006], p. 317-333) exaratis.
63
PL 58, col. 1073.
64
Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 754.
65
Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 759.
60
19
patet,66 verbi gratia futilis illa Severiani sphericam orbis formam negantis opinio in ipsius
oratione II de mundi creatione.67
4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia.
De textu qui orationes VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia continet, quarum
primam orationem hic dispecturus sumus, adfirmare id potest:
a) Quarum orationum textus secundum scientiam philologicam editus nondum est
confectus. Tantum illum a Bernardo de Montfaucon editum et a J.P. Migne
anno 1862 relatum in PG 56 habemus.
b) Haec Montefalconiana editio, a Migne relata, est illa Parisina Altera emendata
et aucta a Theobaldo Fix et Aloysio de Sinner, atque a Friderico Dübner recensa
inter annos 1834 et 184068. Haec editione Saviliana (1612) contaminata est.
c) Montefalconiana Editio Prior (1724) illam Savilianam refert, contaminata a
duobus codicibus Vat. 1500 et Vat. 560 a Bernardo de Montfaucon ita
appellatis69.
d) Editio Princeps70 est illa a Henrico Savile edita (Etonae, 1612) ex Codice
Vindob. theol. gr. 110 f. 50-105 = Vindob. theol. gr. 27871.
66
Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 188.
Cf. SEVERIANVS GABALENSIS, In mundi creationem II oratio, PG 56, col. 452.
68
Cf. G. BADY, “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie Grecque de
Migne” in Eruditio Antica 4 (2012), p. 2.
69
Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 15: “Eine Neuausgabe
erfuhren die Homilien durch Bernard de Montfaucon (Io. Chrysostomi opera omnia VI [Parisiis 1724] 435511). Ihr liegt zugrunde die editio Saviliana und vatikanische Handschriften. Er nennt Vatic. 1500 und 560,
scheint aber noch andere Codices gekannt zu haben, was aus der Bemerkung zu erschliessen ist: in Vaticano
Codice num. 1500 inque aliis Codicibus hae conciones Ioannis Chrysostomi nomine comparent. Auch Vatic.
560 weist sie Chrysostomus zu. In den kritischen Noten spricht Montfaucon lediglich vom „Vaticanus‟.
Derartige Ungenauigkeiten in Notierung des handschriftlichen Materials finden sich in der Montfauconschen
Chrysostomusausgabe öfter.”
70
Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Die editio princeps
dieser sechs Genesishomilien besorgte der Engländer Henry Savile im 7. Bande seiner Chrysostomusaugabe
(Etonae 1612) auf Grund von Cod. Vindob. theol. gr. 110 fol. 50-105.”
71
Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Nach der Numerierung
von Daniel v. Nessel (Catalogus sive recensio specialis omnium Codic. manuscript. Graec. nec non
linguarum Orientalium Augustiss. Biblioth. Caes. Vindobonensis, Vindobonae et Norimbergae 1690, Pars I
384) Vindob. theol. gr. 278.”
67
20
Stemma editionum:
Va
CV
Vb
CV: Codex. Vindeb. theol. gr. 110 [278]
Va: Codex Vaticanus 1500
S
MI
Vb: Codex Vaticanus 560
S: Editio Princeps Saviliana
MI: Editio Montefalconiana Prior
MII
MII: Editio Parisina Altera
Mg: Migne (PG 56, coll. 429 – 500)
Mg
: traditio recta;
: traditio obliqua
21
CAPITVLVM SECVNDVM
ORATIONIS I DE COSMOGONIA
ANALYSIS RHETORICA
1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam.
Primum exponamus oportet qua via utamur ad rhetoricam analysin consequendam.
In hac exercitatione servatura sunt illa praecepta quae sunt a Olivier Rebul docto viro
enarrata72. Apud hunc auctorem rhetorica analysis vel lectio aliis viis interpretationis (verbi
gratia analysis structuralis et hermeneutica et cetera) differt, quia interpres, qui est
secundum artem rhetoricam lecturus, non tantum quaeret textus structuram neque tamquam
“sacram rem” argumentum accipiet (sicut theologi, aliqui philosophiae cultores et
iurisconsulti eum accipiunt), sed per quaestiones textum tractabit, et texto interrogato eum
denique aestimare, explicare et mirari poterit.
Ergo, texto accepto, interest qualis primus aditus sit: secundum rationem a nobis
designatam, priores quaestiones quae ponendae de oratore (vel auctore) et audientia (vel
lectoribus) atque sermone (vel dicendi genere) sunt, quae etiam interpretationis locos
denominantur.
Primum de loquente vel scribente agendum est. Quinque sunt quaestiones ad
oratorem pertinentes: I) quis scripsit? (notitiae de scriptore e textu ablatae at illae extra
textum. Quae vero cum illis, quae in litteris inveniuntur, comparandae sunt); II) quando?
(necesse est scire tempus in quo opus exaratum est, ut in elocutione interpretanda
ambiguitatis periculum abducatur); III) adversus quem? (rare accidit ut oratio persuasibilis
non adversus quandam doctrinam vel opinionem vel auctorem exarata sit); IV) quare?
(cum orationis, ornamentis rhetoricis comptae, finis persuadendo alicui de aliqua re
comparata sit, intentio prima remotaque invenienda est); V) quomodo? (haec est quaestio
de enuntiatione vel quemadmodum orator scribendo semetipsum manifestat, quia potest
fieri ut eo magis textus impersonaliter exaratus sit, quod elementa captiosa contineat)
72
Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 2003, p. 163-246.
22
Deinde quaerendum est de audientia. Regula aurea artis rhetoricae est bene
oratorem scire audientiam suam. Audientiae inter se differunt secundum quod sequitur: I)
numero (unus aliquis, verbi gratia, ad quem epistula missa est; verum etiam grex vel
magna multitudo vel omnes homines: numerus audientium valet ad sermonem
scribendum); II) natura (v. g. secundum aetatem, et sexum, et institutionem audientium);
III) facultate inteligendi (populum alloqui non ut viros peritissimos, et ex contrario,
oportet! Facultas inteligendi valet ad argumentationis qualitatem lexiconque eligendum);
IV) ideologia (v.g. seu politica, seu religiosa et cetera; hoc item determinat verba quibus
orator utitur).
Postremo est quaestio de dicendi genere ponenda, id est quae res persuasivam
orationem conficit. Regula utilissima in rhetorica lectione ad dicendi genus pertinens (ut
poemata epica lyricaque, tragoedia, comoedia, oratio eiusque variationes et cetera)
statuenda est collatio. Praeter vero haec genera dicendi, in illis monumentis ingenio artis
oratoriae compositis notare genera illa “rhetorica” dicta oportet quae in hac exercitatione
praetermitti non possunt. Apud Aristotelem invenimus tria genera rhetorica quae sunt:
genus iudiciale (dikaniko_n ge&noj) et deliberativum (sumbouleutiko_n ge&noj) et
demonstrativum (e0pideiktiko_n ge&noj)73. Circumscribenda igitur in ipso textu duo genera
sunt: unum generale (v.g. poema, oratio et utriusque variationes) alterum proprium
Rhetoricae artis.
Quaestionibus praecipuis de oratore et eius audientia et litterarum genere agitatis,
quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius compositionem. In
rhetorica lectione non solum res ac verba quae textus continet sed etiam eius forma, quae
cogitationis motum aperit, vim quoque ad aliquid docendum habet. Itaque oportet in textu
conscribendo singulas artis oratoriae partes dispicere, quae sunt: I) Inventio, id est
invenire quod dicendum est; II) Dispositio, id est inventa disponere; III) Elocutio, id est
disposita verbis idoneis ornare; IV) Memoria, id est ea memoriae mandare; V) Actio, id
73
ARISTOTELIS, De arte Rhetorica 1, 3, 3 p. 1358 b, J. Henderson ed., LCL 193, Cambridge-London 2006, p.
32: “[...] w3st‟ e0c a0na&gkhj a1n ei1h tri&a ge&nh tw~n lo&gwn tw~n r9htorikw~n, sumbouleutiko&n, dikaniko&n,
e0pideiktiko&n.”
23
est memoriae mandata agere et pronuntiare74. At memoria et actio non a nobis
agitatabuntur quia haec novissimae duae parum ad textum conscribendum pertinent.
Oratio est omnis divisa in partes tres, quarum una caput vel initium, alia medium,
tertia finis est75. Orator, initio benevolentiam capiens atque fine rationem suam confirmans,
audientiam contingere quaerit ad animos impellendos, ostendens rem ad docendam media
in parte orationis quae dividitur in partes duas, alia narrativa, alia confirmativa. Haec
dicitur dispositio exterior. Quoque autem in singulis partibus est ordo singularum rerum
inventarum quae dicitur dispositio interior. Itaque ad servandam componendi rationem
rhetoricae artis, secundum methodum praescriptam, nobis est visum indicari quaestiones de
inventione et dispositione atque elocutione una simul in singulis illis orationis partibus, id
est initium (exordium), et medium (narratio et confirmatio) atque finis (epilogus), quia in
unaquaque partitione rationes varias postulatur.76
Ita lineamenta sequentia77 in rhetorica schemate78 nos pervestigantes rectura sunt:
Res
Ars Oratoria
1.Inventio
2. Dispositio
3. Elocutio
Argumentatio
Figurae.
Pi&steij\ Loci.
74
Verba
Cf. F. CANCELLI (c.), La Retorica a Gaio Erennio (Rhetorica ad Herennium), I, 3, ed. F. Marx (Lipsiae
1964) Milano 2009, p. 4 : “Inventio est cogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam probabilem
reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat, quid quibus locis sit conlocandum.
Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad inventionem adcommodatio. Memoria est firma animi
rerum et verborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est vocis, vultus, gestus moderatio cum venustate.”
75
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, Bologna 2002, p. 42.
76
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 31.
77
R. BARTHES, La Retorica antica, Milano 2006, p. 59.
78
Qua causa desint memoria actioque conferatur supra.
24
Quod attinet ad inventionem, inspiciendi sunt in textu loci et artificiales et
inartificiales, ad dispositionem praecipue argumentatio, scilicet quomodo textus
compositus sit, adque elocutionem maxime imagines verborum et sententiarum quibus
textus ornatus sit. Animadvertendi sunt lectores de lectionis ordine quem hic sequimur
rhetoricam ad analysin consequendam, quae ab ordine textus rhetorice exarandi differt:
DISPOSITIO
ELOCUTIO
INVENTIO
Postremo, praecipuis elementis oratoriis circumscriptis, rationem inter elementa
argumentativa et illa oratoria invenienda exponendaque sunt. In universum itaque hoc est
iter quod conficere conabimur.
2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi
genere.
Primum, de interpretationis loco qui ad oratorem pertinet, satis iam dicitur in
capitulo primo, cum de Severiani vita tractaremus. Hac de re, ea quae narrant scriptores
ecclesiastici ibi prolati praecipue conferantur. Satis est animadvertere Severianum in
componendis orationibus, in quo patet orator, se exercuisse79, et apud eius aequales nomen
excellentis oratoris habuisse80.
Deinde, Severiani de auditoribus tantum coniecturas facere possumus. Si hoc verum
esse sumamus, id est qui auditores Severiani de Comogonia orationum Constantinopolitani
essent81, ubi tamen Constantinopoli praedicaverit adhuc nescimus, scilicet qua ecclesia
79
Cf. n. 54.
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 318:
“Nonostante la tradizione lo descriva come un personaggio poco raccomandabile, l‟attività predicatoria di
Severiano ha riscosso un indubbio successo, non soltanto presso i suoi contemporanei ma anche nella
tradizione successiva.”
81
Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 752: “Toutes les indications de lieu qu‟on peut glaner
dans ses homélies renvoient à un auditoire constantinopolitain, peut-être pas toujours très attentive, mais
souvent assez important. Les sources font aussi état de ses frequentations de la cour et de ses liens avec
l‟impératrice Eudoxie.”
80
25
Constantinopolitana orationes habuerit.82 Certum est quod Severianus antequam designatus
est a Chysostomo ut vicarius patriarchalis in munere praedicandi, Constantinopoli brevi
ante iam esset, capitulo primo ut diximus. Chrysostomo absente, verisimile est eum
maioribus in ecclesiis orationes habuisse, praecipue in Quadragesimali tempore et festo
Paschae anno 402.83 De quidem auditoribus, quales et qui essent, in ecclesiis ubi ille
Chrysostomus (et Severianus, ut videtur) praedicabat, aliquid detrahere possumus ex initio
orationis quem habuit Archiepiscopus ille Constantinopolitanus in translationem
reliquiarum martyrum a Magna Ecclesia Urbis usque ad martyrium in Drypia situm:
monachi et virgines consecratae, sacerdotes et fideles Christi, servi et ingenii, principes
(a0rxontej) et subditi, pauperes et divites, peregrini et cives, uxores, iuvenes, anus, debiles
infirmitatae vel mollitiei causa, Principes in medio plebis et Imperatrix.84 Praeterea, erant ii
qui peccata coram omnibus expiabant, cathecumeni, et una simul cum his auditores quoque
qui fideles Christi non erant, tantummodo orationis audiendae cupidi, sicut Augustinus
verbi gratia Ambrosium loquentem Mediolano audiebat.85 Haud enim dubium est quin hoc
Constantinopolitanum auditorium superius esset quam illud Gabalense, et aptissimum ad
nomen inveniendum, quod, apud Socratem et Sozomenum, Severianus quasi affectus
ambitionis vitio cupiebat.
Postremo, transeamus ad quaestionem de dicendi genere orationum de
Cosmogonia. Apud virum doctum Alexandrum Olivar, opus enim oratorium antiquorum
scriptorum christianorum generatim aestimari potest secundum formam atque materiam 86:
82
Cf. G. FEDALTO, “Constantinopoli” in A. DI BERARDINO – G. FEDALTO – M. SIMONETTI (c.), Dizionario di
Letteratura Patristica, Milano 2007, p. 312: “Si dice che Costantino abbia costruito più di venti chiese e
monasteri dopo l‟inaugurazione solenne di Costantinopoli [...] Eusebio di Cesarea (Vita Constantini, III, 48)
scrive che Costantino „adornò (Costantinopoli) con numerosi oratori, con grandiosi santuari dedicati ai
martiri e con splendide chiese, alcune delle quali furono costruite nei sobborghi, oltre che nel centro stesso
della città [...].‟ Questo aspetto è interessante per vedere come egli orientasse la sua religiosità e in che modo
la incoraggiasse nel clero e nel popolo: anzitutto, con la costruzione di chiese, in particolare dedicate ai
martiri, i nuovi eroi della religione.”
83
Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato”, p. 330: “Sebbene Severiano abbia predicato anche certamente prima
e probabilmente dopo il suo soggiorno costantinopolitano (399/400-404), tutte le omelie localizzabili
rinviano alla capitale imperiale. Anzi, la maggior parte formano una sorta di sequenza continua che risale a
uno stesso periodo, la prima metà del 402, mentre Severiano sostituiva Crisostomo.”
84
Cf. I. CHRYSOSTOMVS, Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467-472.
85
Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991, p. 766.
86
A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511-512.
26
e forma:
a) oratio kerygmatica;
e materia:
A. Expositio ad interpretationem pertinens
(homilia):
b) oratio didascalica;
a) homilia quasi continuus commentarius
in librum quemdam Sacrae Scripturae;
c) oratio concertatoria;
b)
homilia
in
locum
quemdam
S.
Scripturae.
d) oratio exhortativa;
B. Sermones quodam in argumentum:
a) sermo
e) oratio vituperativa;
ad Christianam
doctrinam
docendam;
b) sermo pro liturgico tempore:
f) oratio panegyrica (et consolatio).
- ad Quadragesimalem tempus;
- ad sollemnia (v.g. Pascha, Nativitas
Domini)
c) sermo panegyricus:
- pro vivis;
- pro defunctis;
- in honorem Martyrum et Sanctorum.
d) sermo ad exhortandum aptus;
e) sermo pro temporum et locorum
condicionibus:
- in calamitates naturae;
- in commutationem rerum.
f) alii.
Nostra sententia, oratio quem rhetorica constituimus elementa discernere,
secundum formam, didascalica esse videtur, secundum autem materiam, expositio ad
interpretationem pertinens, id est, homilia in Hexaemeron genere. Sed in litterarum
christianarum universo orationes tantummodo unum secundum genus exaratae rare
27
inveniuntur87. Verbi gratia in ipsa oratione I de Cosmogonia, mediam post partem, scilicet
expositionem, in argumento est scissura potius epilogus, quasi oratio fit altera, cum
Severianus de ieiunio sermocinari incipiat. Haec autem pars orationis I de Cosmogonia,
secundum materiam, sermo ad Quadragesimalem tempus aptus esse videtur. Ad hoc, illo
tempore, liber Genenis legi byzantina in ecclesia per tempus Quadragesimalem videtur,
quod detrahere possumus ex commentario in Genesin dies Quadragesimae continuos ab
Iohanne Chrysostomo habito.88
Praeter vero haec genera dicendi, etiam quod attinet ad genera illa “rhetorica” dicta
notare oportet, quae in hac exercitatione praetermitti non possunt. Attamen quod prius de
contaminatione generum dicendi diximus pro generibus artis rhetoricae idem valet,
praecipue in opere cui operam daturi sumus. Nam, quod attinet ad fines, Severianus cum
veritatem in Sacris Scripturis quaerat ad confutandos vel arianos anomeanosque haereticos
vel eos qui Sacras Scripturas allegorice interpretant genus iudicialem praevalere videtur
(docere). At capitulo VI ineunte eiusdem orationis, cum laudaret hominem tamquam
mundi lucem – pulchram humanitatis pagellam! – illud demonstrativum praevalet
(delectare). Capitulo autem VII, quasi oratione altera, ut supra diximus, Severianus de
ieiunio tractans deliberativum usurpare genus videtur (movere). Qua de causa singulas
orationis partes, id est initium, et medium atque finem, quae rationes varias continent,
dispicere oportet.
3. Quaestiones quae ad textum pertinent.
Quaestionibus praecipuis de oratore eiusque audientia et litterarum atque dicendi
genere agitatis, quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius
compositionem. Hic vere textus lectionem attentius incipimus, et nobis hunc finem ac
propositum tendentibus exteriorem dispositionem praemittere idonius est visum antequam
singulis de partibus agamus.
87
88
Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511.
Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 646.
28
3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg
Textu ICosmg perlecto, haec est dispositio exterior, id est rerum inventarum in
ordinem distributio quem invenimus:
Initium: Exordium
Cap.
I:
introductio
et
captatio
benevolentiae.
Medium: Expositio
Cap. II: quomodo fabula in libro Genesis
enarrata de mundi Creatione non historica
sed prophetica sit.
Cap. III: de concordia inter Vetus et
Novum
Testamentum;
confutatio
Arianorum et Anomeorum argumentorum.
Cap. IV: initium commentarii in Gen 1,2:
de creatione quattuor elementorum ex
nihilo quibus omnia facta sunt;
Cap. V: De tenebris et luce; interpretatio
vocis “spiritus”; de variationis causa inter
“Deus dixit” et “Deus fecit”.
Cap. VI: Homo est lux mundi; quomodo
terminum in cognoscendo ex Sacris
Scripturis sit; quod “dies” et “nox”
significet; exitus commentarii.
Finis: Digressio et exitus orationis
3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1)
Cap. VII: De ieiunio; doxologia.
29
Initio ICosmg constat exordium, scilicet ea orationis pars quae animum auditoris
idonee comparat ad reliquam orationem.89 Primum oportet exponamus textum per cola et
commata non solum ad inveniendam argumentationem sed etiam quae pertinent ad
elocutionem, scilicet figurae verborum sententiarumque.
3.2.1. Dispositio
a 0.
[1]90
Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij
tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij.
(I)
Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an
o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (II)
[2]
Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lógoj, (I)
tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj,
tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai,
u9pe\r tau&thj
a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9 apo&stoloi. (II)
[3]
Pa&nta ga\r
u9pe\r h9mw~n
kai\ di 0h9ma~j, (I)
i3na pro\j dio&rqwsin dramo&nta
ta\ h9me&terá th~j eu0sebei&aj katacioqh~|. (II)
[4]
Pa~sa me\n ou}n bi&bloj a9gi&a
89
Cf. M.T. CICERO, De Inventione, I, 15, 20, H.M. Hubbell ed., LCL 386, Cambridge-London 2006, p. 40.
Numeri arabici qui inter [] constant indicant paragraphos; numeri autem Romani qui inter () constant,
protasin (I) vel apodosin (II) significant. Signa { et } ad sinistram dexteramque sententiarum nexus inter
verba vel sententias ipsas monstrant.
90
30
a0formh\n e1xei th\n h9mete&ran swthri&an, (I)
w9j e1fqhn ei0pw&n. (II)
[5]
Au3th de\ h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj,
a0rxh\ kai\
phgh\ kai\
du&nami&j (I)
e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw|
kai\ profh&taij. (II)
[6]
Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai,
qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou, (I)
ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai,
mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj. (II)
[7]
Oi]da me\n ou]n, (I)
o3ti polloi\ tw~n a9gi&wn Pate&rwn
kaqh~kan ei0j to\n th~j dhmiourgi&aj lógon, (I)
polla\ kai\
mega&la kai\
e1ndoza
ei0rhko&tej, (I)
w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij. (II)
[8]
Kai\ pollw~n
kai\ mega&lwn
kai\ qaumastw~n
proeirhme&nwn, (I)
ou0de\n kwlu&ei
31
kai\ ta\ par 0h9mw~n r9hqh~nai, (I)
w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij. (II)
[9]
3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n
ou0k e0nepodi&sqhsan
u9po\ tw~n pro\ au0tw~n, (I)
ou3twj ou0de\ h9mei=j
u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j. (II)
[10]
Kai\ ga\r
ka0kei&noij
kai\ h9mi=n
kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn
mi&a e0sti\n h9 xa&rij (I)
h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin. (II)
[11]
Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei=
e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma, (I)
diairou=n i0di&a| e9kas&tw| (I)
kaqw_j bou&letai. (II)
[12]
Ou0 toi&nun
ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai, (I)
a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai (II)
ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n,
mikra_ de_ ta_ h9me&tera, (I)
a0lla_ sunoikodomei=tai e0kei&noij. (II)
[13]
#Wsper ga_r li&qon me&gan
32
ku&bou ta&cin fe&ronta,
e0n oi0kodomh=| page&nta,
kai_ h0re&ma saleuo&menon,
mikro&j u9poblhqei_j li&qoj sthri&cei: (I)
ou3tw kai_ ta_ u9po_ tw~n Pate&rwn ei0rhmena,
mikra_j prosqh&kaj dexo&mena,
mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai. (II)
[14]
Parakalw~ de_
th_n u9mete&ran a0ga&phn,
tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein: (I)
mh_ ei0 ce&nai ei0si_n
a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(II)
[15]
Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j,
ou1te to_ ce&non yeude&j: (I)
a0lla_ pantaxou= zhtei=tai
ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (II)
[16]
0Aciw~ de_
mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj: (I)
mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon: (I)
a)ll 0 o9ra~|n pantaxou~
ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.(II)
Adnotationes:
Textu per cola et commata perlecto, ex nexibus inter verba et sententias exordii
dispositio dilucide patet, cuius indicem ita conficimus:
33
a) Introductio exordii divisa est in partes duas, quarum prima continet paragraphos
§1, §2 et §3: quibus paragraphis orationem incipientibus Severianus quid sit “eu0sebei&aj
u9po&qesij”91, scilicet pietatis tractatio quae respondet animarum emendationi (dio&rqwsij)
tamquam nexus inter doctrinam et usum ex quo salus (swthri&a) pendet, describit.
Paragrapho §2 de loco ubi has tractationes invenire possumus narrat, id est in Verbo Dei
(Qeou~ lógoj) quem continent Vetus et Novum Testamentum (o9 Mwu~se&wj no&moj / ai9
tw~n profhtw~n glw~ssai / oi9 apo&stoloi). Paragrapho §3 insinuat Sacras Scripturas
esse locum ubi morum exempla inveniuntur ad emendationem movendam ut homo
pietatem inveniat, scilicet salutem. Altera autem in parte introductionis continentur
paragraphi §4, §5 et §6, quibus Gabalensis quid oratione contineatur exponit, scilicet
argumentum de mundi creatione (dhmiourgi/a) propositum illo in loco qui occasione data
lecturum erat. Hac quidem in parte (§5), dialectice priori introductionis illae coniuncta92,
Severianus, argumentum Cosmogoniae quod continetur libro Genesis quasi et originem
(a0rxh/) et fontem (phgh/) et virtutem (du/namij) omnis Veteris Testamenti ([...]pa&ntwn
tw~n e0n no&mw| kai\ profh&taij) describit, et exordii introductionem argumento exempli
generis (Kai\ w3sper... ou3twj [...]) concludit.
b) Status expositionis et auctoritatis argumentum: Haec exordii pars (§7-§13) a
proxima particulis “me\n ou]n”93 distinguitur, et finem facit apud cohortationem, quae a
verbis “Parakalw~ de\” incipit. Hic Severianus cum ad auditores statum expositionis
argumenti de Cosmogonia, quod iam nimis summoque artifício (§7: polla\ kai\ mega&la
kai\ e1ndoza) a “Sanctis Patribus” expositum, referret, auctoritatis argumentum contemnens
(§9), vel potius veram auctoritatem dicens esse illam, quae procedit a Spiritus Sancti gratia,
quaeque una et ipsa Sacris Scripturis, et Sanctis Patribus atque se ipso inest (apodosis §10),
auditoribus persuadere de oratione sua recipienda conatur. Ad hoc, Severianus argumenta
91
In numerum Antiochenorum scriptorum christianorum erat Theodorus Mopsuestenus qui verbo
“u9po/qesij” utebatur ad denotandam illam partem quam praemittebat quasi argumentum commentariorum
suorum in libros Prophetarum Minorum, tamquam grammatici qui eo verbo ad Atticas tragoedias resumendas
uti solebant. De hac re, cf. C. MORESCHINI – E. NORELLI, Patrología. Manual de Literatura Cristiana
Antigua Griega, p. 312-13.
92
Cf. Apodosis paragraphi [4]: “w9j e1fqhn ei0pw&n.”
93
Cf. “me\n ou]n” in M. BIZOS, Syntaxe grecque, Paris 2002, p. 237: “Souvent intraduisible; conclut sur ce qui
precede (ou]n) et annonce ce qui suit (me/n).”
34
exempli generis (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj; ) et locum Sacrae Scripturae prolatum quasi
argumentum auctoritatis (§11: I Cor 12, 11) disposuit.
c) cohortatio: extrema pars exordii est cohortatio quae discernitur a verbo
“Parakalw~” (§14); Hic Severianus ad auditores se ipse convertit (Parakalw~ de th_n
u9mete&ran a0ga&phn; §16: 0Aciw~...), et eos cohortatur ut orationem suam intellegenti iudicio
existiment, id est veritatis regula (apodosis §14: a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin; apodosis
§15: ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena; apodosis §16: ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j
legome&noij brabeu&ousa.)
3.2.2. Elocutio
Multiplices quidem sunt modi figurarum generatim distribuendarum. Hic eas more
usitato dividimus in tropos, figuras verborum et illas sententiarum.
Singulis paragraphis tantummodo dispiciemus eas quae vim persuadendi habeant,
id est quae argumentationi accommodatae ad fidem faciendam videntur.94
§1:
a) similiter desinens (omoioteleuton)95:
Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij
tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij
Hac figura vim definitioni96 addit, qua Severianus quid sit pietatis argumentum
(eu0sebei&aj u9po&qesij), id est spiritalis emendatio (“tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn
dio&rqwsij”), describit.
94
Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 121: “L‟espressione „figure retoriche‟ non è un pleonasmo,
perchè esistono delle figure non retoriche, quelle che sono poetiche, umoristiche, o semplicemente lessicali.
La figura è retorica solo allorché svolge un ruolo persuasivo.”
95
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 193: “Lo homoeoteleuton (simili modo determinatum,
o9moiote/leuton) consiste nell‟uguaglianza fonica delle terminazioni (accentuate o no) delle ultime parole
(qualche volta anche di altre parole ancora) delle diverse parti dell‟isocolo.”
35
b) xiasmo/j 97:
Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij (A)
tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. (B)
Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an (B‟)
o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (A‟)
Figura haec tamquam speculum rationem tum inter “eu0sebei&aj u9po&qesij” et “ta\
th~j eu0sebei&aj paideu&mata”, tum inter “dio&rqwsij” et “swthri&an” monstrat, ut ita
nobis videtur:
eu0sebei&aj
tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn
u9po&qesij
dio&rqwsij
th\n tw~n yuxw~n h9mw~n
ta\ th~j eu0sebei&aj
swthri&an
paideu&mata
§2:
a) anaphora98:
Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lo/goj,
tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj,
tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai,
u9pe\r tau&thj a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9
apo&stoloi.
Severianus hac repetitionis figura salutem describit (swthri&a) esse rem maximi
momenti tractatam a Dei Verbum (o9 tou~ Qeou~ lo/goj), quod in Sacris Scripturis
96
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, Milano 2008, p. 239: “La definizione (gr. orismós, da orizo
„segno i confini, determino‟; lat. finitio, da finis „confine‟) è la delimitazione di un concetto, la dichiarazione
precisa di „ciò che si intende per...‟ Essa trova posto in ogni tipo di discurso.”
97
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 45, n. 7: “Il termine xiasmo/j viene usato (Hermog. inv. 4, 3,
157) per lo scambio dei coli nel periodo di quattro coli (§454, 2); era però consueto anche per la posizione di
incrociamento di parole (§392, I), come dimostra l‟uso del termine sxh~ma xiasto\n per la posizione delle
parole in Il. 16, 564 nello Schol. (L) Il. 16, 564.
98
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 143: “L‟anaphora (repetitio, relatum, relatio; a0nafora/,
e0panafora/, e0pibolh/) consiste nella ripetizione di una parte della frase all‟inizio di successive gruppi di
parole.”
36
continetur (o9 Mwu~se&wj no&moj, ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai, oi9 apo&stoloi).
Praeterea, novissimo colo huius periodi est variatio (u9pe\r tau&thj...) quae inter
Testamentum Vetus et Novum inflexionem indicare videtur.
§3:
a) polyptoton99:
u9pe\r h9mw~n kai\ di 0h9ma~j
Severianus cum omnes pronomine primae personae pluralis numeri repraesentaret,
hanc praesentium commemorationem figura repetitionis ornavit, attentos ad auditores
faciendos.
§4: w9j e1fqhn ei0pw&n: Verborum hic circuitus figuram non continere videtur, sed
primam exordii partem (§§1-3) tamquam digressionem100 monstrat.
§5:
a) gradatio101:
a0rxh\ kai\ phgh\ kai\ du&nami&j
Hic ornare definitionem libri Genesis videtur.
b) hendiadys:
e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw|
kai\ profh&taij
99
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton (figura ex pluribus casibus, variatio,
declinatio, derivatio; polu/ptwton, metabolh/, meta/klisij, parhgme/non) viene spesso attribuito, dal
punto di vista terminologico, alla annominatio (paronomasi/a) e consiste nel mutamento di flessione del
corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, inquanto esso non provoca un mutamento
del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica.
100
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il
distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente
l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare
episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.”
101
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 138: “Il „climax che ogni volta ricomincia‟ (gradatio, climax,
ascensus, conexio, catena; kli=mac, e0piplokh/) consiste nella continuazione progressiva della anadiplosi.”
37
Haec hendiadys (“e0n no&mw kai\ profh&taij”) iam a scriptoribus Novi Testamenti
102
usa
, in totum Vetus Testamentum designat (Lex et Prophetae).
Hoc in paragrapho utraque figura (gradatio et hendiadys) alteram sententiarum
figura, id est definitionem libri Creationis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) ut originem atque
fontem virtutemque quae in Veteri Testamento habentur.
§6:
a) similitudo103:
Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai,
qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou,
ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai,
mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj.
Severianus hac similitudine argumentum ornat quod opinionem praedictam
confirmat, ut liber Genesis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) origo, fons et virtus eorum
omnium, quae in Lege et in Prophetis scripta sunt.
§§7 e 8:
a) gradatio:
polla\ kai\ mega&la kai\ e1ndoza
b) polysyndeton104, omoioteleuton et gradatio:
Kai\ pollw~n
102
Cf. “no/moj” in A. SCHMOLLER, Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002, pp.
348-50.
103
Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 249: “ La similitudine [...] consiste nel confrontare l‟uno
con l‟altro essere animati e inanimati, atteggiamenti, azioni, processi, avvenimenti e via discorrendo, in uno
dei quali si colgono caratteri, aspetti ecc. somiglianti e „paragonabili‟ a quelli dell‟altro.”
104
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 144: “Forma particolare dell‟anafora o (per le congiunzioni
proposte come te, que) della epifora si può considerare il polysyndeton (multiiugum, polusu/ndeton), che
consiste nella struttura sindetica di membri coordinati, in maniera che siano accompagnati da una
congiunzione di significato uguale (e per lo più di ugual corpo di parola) il primo e il secondo membro,
quando si tratta di due membri (et...et...) e di tutti i membri, quando si trattta di più membri, senza dover però
includere necessariamente il primo membro (...et...et...).”
38
kai\ mega&lwn
kai\ qaumastw~n
proeirhme&nwn
c) geminatio105:
§7 (apodosis):
w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij.
§8 (apodosis):
w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij.
Paragraphis §7 e §8 Severianus figuras tamquam speculum disponit, ad hoc
argumentum significandum, ut opera, quae a Sanctis Patribus de hac re exarata sunt,
Spiritus Sancti gratia factae sint. Hoc enim argumento id consilium auditorum
persuadendorum patet, ut omnis auctoritas a Spiritu Sancto procederet. Ita dicens non plane
et aperte Patrum auctoritatis argumentum Severianus confutat, sed eius vim minuere
videtur. Hic in paragraphis §§7-10 argumentatio eam formam habet, quae enthymematis106
esse videtur:
A. Multi Sanctorum Patrum multa et magna et incluta creationis de mundi
exaraverunt ut Spiritus Sancti gratia contirentur.
B. Auctoritas eorum Maiorum qui eadem Sancti Spiritus gratia conciti sint, non
prohibuit ne illi quoque eadem dicerent .
C. Ergo, Severianus ipse eadem Sancti Spiritus gratia concitus, ut opinabatur,
quamquam se sentiret illis Patribus nequaquam parem esse, se gratiae illae causa aptum
esse putat ad amplificandam rem quae pertinet mundi ad creationem.
§9:
a) similitudo:
105
Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 189: “L‟epanalèssi o geminatio “geminazione” (gr.
epanálepsis “ripetizione”, tradotta in latino con repetitio; altri nomi greci: pallilogia, epizeuxis, latini:
iteratio, duplicatio) consiste nel raddoppiare (geminare) un‟espressione, ripetendola o all‟inizio, o al centro,
o alla fine di un segmento testuale.”
106
Cf. R. BARTHES, La Retorica Antica, Milano 2006, p. 66: “L‟entimema è un sillogismo retorico, svolto
unicamente al livello del pubblico (nel senso di: mettersi a livello di qualcuno), a partire dal probabile, cioè a
partire da quello che pensa il pubblico; è una deduzione il cui valore è concreto, istituito in vista di una
presentazione (è una specie di spettacolo accettabile), in opposizione alla deduzione astratta, fatta unicamente
per l‟analisi.”
39
3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n
ou0k e0nepodi&sqhsan
u9po\ tw~n pro\ au0tw~n,
ou3twj ou0de\ h9mei=j
u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j.
b) geminatio:
u9po\ tw~n pro\ au0tw~n,
ou3twj ou0de\ h9mei=j
u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j.
Hoc in paragrapho similitudo et geminatio propositionem alteram enthymematis
quam supra notamus ornant. Altera (similitudo) ut sententiarum figura, vim argumento
exempli generis ( 3Wsper... ou3twj ...) addit, altera (geminatio), temporis nexum indicat
cum praeteritum tempus quod attinet ad Sanctos Patres, tum illud quod pertinet ad
Severianum.
§10:
a) polysyndeton:
Kai\ ga\r
ka0kei&noij
kai\ h9mi=n
kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn
b) definitio:
mi&a e0sti\n h9 xa&rij h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin
Hic polysyndeton auditorum animum praeparat ad definitionem accipiendam quae
enthymema claudit: omnis auctoritas quam Sacrarum Scripturarum expositores habent, a
Spiritus Sancti virtute procedit.
40
§11:
a) exemplum107 (cf. It. allusione108): I Cor 12, 11
Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei=
e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma,
diairou=n i0di&a| e9kas&tw|
kaqw_j bou&letai.
Vis loci prolati ut figura significationis, apud doctos Perelmam et Olbrechts-Tyteca
qui librum maximi momenti ad Novae Rhetoricae studia cui titulus est Traité de
l’argumentation exaraverunt, est auditorum consortium faciendum109. Haec figura, quasi
argumentum auctoritatis a Severiano usa esse, ut antecedentem argumentum confirmaret,
videtur.
§12:
a) geminatio et omoioteleuton:
Ou0 toi&nun
ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai,
a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai
b) antithesis110:
ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n,
mikra_ de_ ta_ h9me&tera,
107
H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 225: “L‟exemplum (para/deigma) è una sfera più finita del simile e
consiste in un fatto fissato storicamente (o mitologicamente o litterariamente), che viene messo a confronto
con il pensiero vero e proprio.”
108
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 257.
109
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272: “Figure di comunione („per mezzo di procedimenti
letterari ci si sforza di creare o di confermare la comunione com l‟uditorio‟): allusione e citazione (2.18:
[23]); ecc.”
110
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 241: “L‟antitesi (gr. antítheton „contrapposto‟, antíthesis
„contrapposizione‟; lat. antitheton, contrapositum, contentio „contrasto‟) è la contrapposizione di idee in
espressioni messe variamente in corrispondenza tra loro.”
41
Haec figurae vim addunt ad argumentum quo Severianus arrogantiae suspicionem
a se propulsare constituit, postquam Patrum auctoritatis argumentum minuit. Figurae et
argumentum quae in hoc paragrapho continentur ad benevolentiae captationem valent, ut
opinamur.
§13:
a) similitudo:
#Wsper ga_r [...]
ou3tw kai_ [...]
b) antithesis:
mikra_j prosqh&kaj dexo&mena,
mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai.
Hoc in paraprapho figura similitudinis generis exemplum ornat, quod non solum ex
observatione sed etiam ex communi loco a filosophia stoicorum sumptum esse videtur
(concordia, a9rmoni/a). Antithesis autem, hic vim in dicendo habere videtur, ad
confirmandam antithesin quae est antecedenti in paragrapho. Quae etiam ad benevolentiae
captationem valet.
§14:
a) omoioteleuton:
Parakalw~ de_
th_n u9mete&ran a0ga&phn111,
tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein:
mh_ ei0 ce&nai ei0si_n
a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.
Nostra sententia o9moiote/leuton hoc in paragrapho vim in dicendo addit ad
confirmandam cohortationem. Secundum novae rhetoricae doctrinam, figurae hoc genere,
111
Hic omnes textus post saeculum I exaratos legimus reuchliano more, id est h /u / ei / oi legimus i.
42
repetitionis causa quem continent, ad rem orationis memorandam in auditorum animis
valent.112
§15:
a) anaphora, omoioteleuton et antithesis:
Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j,
ou1te to_ ce&non yeude&j:
b) antithesis:
ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena
Multitudo figurarum hoc paragrapho sententiam “gnw/mhj” generis ornat. Figurae
autem antithesis generis (a0lhqe_j, a0lh&qeia / yeude&j, yeu=doj) vim in dicendo addere
videntur.
§16:
a) anaphora, antithesis et poliptoton:
mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj:
mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon:
b) geminatio:
a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(apodosis §14)
ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (apodosis §15)
ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.( apodosis §16)
Figurae quae in extrema exordii parte ad captationem benevolentiae pertinere
videntur: Severianus enim sibi conscius magni nominis eorum scriptorum ecclesiasticorum
erat, qui de hac re, id est creatio mundi, non solum multum multaque sed etiam oratorio
112
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272.
43
magno ingenio tractaverunt. Severianus ad attentionem et benevolentiam capiendam
auditorum, qui fortasse de hac re quid novi non exspectarent, ad auditorum aequabilitatem
decernendi confugit (anaphora et antithesis) et quaesit ut auditores attente et diligenter
tantummodo hoc iudicent, si quid dicat verum sit an non (geminatio).
3.2.3. Inventio
Quod pertinet ad inventionem, ut supra diximus, maximi momenti ad analysin
rhetoricam sunt “probationes”113, quae apud Aristotelem dividuntur tres in partes: h]qoj,
pa/qoj (quae pertinent ad animi motum) et lo/goj (quod rationi consentaneum est). Haec
enim probationes “e0nte/xnoi” appellantur, id est quae pertinent ad artem rhetoricam et viam
ac rationem et ingenium ipsius oratoris114. Ceterae autem sunt “a!texnoi” scilicet sine arte
et ingenio, verbi gratia leges, pacta, iusiuranda, testes, oracula. In Antiquis Litteris
Christianis sedes vel locus praecipuus ubi maior pars argumentorum et probationum, quae
“a!texnoi” appellatae, invenitur est Sacra Scriptura.
Exordio quaestio praecipua quae attinet ad inventionem est quomodo orator
auditores ad recipiendam orationem aut benivolos aut attentos aut dociles faciat. Nam in
ICosmg 1, 1, Severianus ab initio exordii auditorum attentionem captans patet, cum
circumlocutione “eu0sebei&aj u9po&qesij” uteretur, ex abrupto explanans quod sit orationis
argumenti genus, id est ad religionem pertinens, argumentum aptissimum illo tempore ad
attentionem capiendam.115 Exordii quidem prima in parte (§§1-3), verbo “eu0sebei&a” ter
utitur, inter alia verba quae pertinent ad Christianam religionem ut “swthri&a”116,
“dio&rqwsij”117 et “yuxh/”118.
113
Aristotelis eas “pi/steij” appellat (cf. Rhet I, 1354a).
Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 68.
115
Cf. Rhetorica ad Hereniium I, 7, p. 10: “Attentos habebimus, si pollicebimur nos de rebus magnis, novis,
inusitatis verba facturos aut de iis, quae ad rem publicam pertineant, aut ad eos ipsos, qui audient, aut ad
deorum inmortalium religionem, et si rogabimus, ut attente audiant; et si numero exponemus res, quibus de
rebus dicturi sumus.”
116
Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961, p. 1369 (swthri/a).
117
Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 373 (dio/rqwsij).
118
Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 1542 (yuxh/).
114
44
Argumentum magni momenti quod pertinet ad benevolentiam capiendam est
quomodo Severianus ethos suum (h]qoj119) composuerit. Haud dubium est quin ea cura
valde eum sollicitaret, quia praeter suum peregrini statum Constantinopoli, magni
ponderis erat Novae Romae nomen multorum ex sanctis Patribus (polloi\ tw~n a9gi&wn
Pate&rwn) et ipsius Chrysostomi de cuius ingenio oratorio necesse non est dicere.
Ex iis quae adhuc invenimus in ICosmg 1, non dubitamus exordium diligentissime
a Severiano compositum esse dicere, si non oratoris at saltem viri docti atque in Sacra
Scriptura periti speciem (ethos) ad ostendendam. In exordio ut signa huius speciei sunt
verba quae attinent ad eruditionem: “u9po&qesij”(§1), “dio&rqwsij” (§§1 et 3),
“paideu&mata”
(§1),
“pragmateu&omai”(§2),
“u9poti&qhmi”
(§2),
“lo/goj”
(th~j
dhmiourgi&aj, §7), “e1nnoiai” (§14), “a0lhqe_j”/ “yeude&j” (§15), “a0lh&qeia (§15 e 16) h2
yeu=doj (§15).” Ad confirmanda ea quae de Severiani ethee dicimus, legentem illis de
notitiis quae pertinent ad Severiani vitam in primo capitulo huius dissertationis monemus,
praecipue quae narrant Sozomenus, Socrates et Gennadius, si verum est quod de Gabalense
dicunt. Manifesto desunt notitiae de actione Severiani, sed, ut iam diximus, ex iis quae
narraverunt Socrates et Sozomenus, scimus Gabalensem Graece locutum esse peregrino
cum sonu, quod eo magis eum operam dare fecerit ut ethos aptum ad fidem facere
inveniret.
Quod pertinet ad electionem inventionis, argumenta generis definitionis (§1 e 10),
exempli (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj...) et enthymematis (§§7-10) invenimus. Omnia quae
adhuc diximus attinet ad probationes artificiales. In exordio unum tantum inartificiale
argumentum invenimus, quod est locus ille Sacrae Scripturae in §11 prolatus (I Cor 12,
11).
119
Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 67: “L‟ethos è il carattere che deve assumere l‟oratore per
ispirare fiducia al suo uditorio, perché, quali siano i suoi argomenti logici, essi non hanno alcun potere senza
questa fiducia: „ma anzi, per così dire, il carattere porta quasi sempre la prova più forte‟ [Ret. 1356a].‟”
45
3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6)
Haec orationis pars expositioni ad interpretationem pertinenti de primis versiculis
libri Genesis qui narrationem continent de mundi creatione (Gn 1, 1-5) respondet. [Hic
elementa illa quae attinent ad argumentationem discreturi praecipue sumus, et illa quae
pertinent ad elocutionem tantummodo si ad fovendam argumentationem attineant. Quam
ob rem, analysin vel rhetoricam lectionem huius partis orationis ita conficiemus:
considerantes uno eodemque tempore et elementa quae pertinent ad argumentationem
(dispositio) et illa quae ad compositionem attinent (elocutio). Ex hoc quidem aliquid de via
ac ratione, qua Gabalensis ad Sacram Scripturam interpretandam usus sit, cognoscere
speramus.
3.3.1. Diatriba in ICosmg
Hac de re vir doctus Karl-Heinz Uthemann tractavit, praesertim in scripto suo quo
Severianum usum esse in orationibus eius habitis diatribae genere120 affirmat.
Animadvertere oportet quod notio diatribae ut genus dicendi est non antiqua sed huius
aetatis, quem philologi, qui floruerunt saeculo XIX exeunte, conceperunt. Definitionem
diatribae generis invenimus apud virum doctum P. Wendland: diatriba est disputatio quae
omnino ad morum scientiam pertineret, et ex consuetudine et leviter et alternis sermonibus
habita, simpliciter ad tractandas res difficiliores, tamenetsi ornate atque eloquenter in
dicendo121. In
ICosmg enim aliquid quod pertinet ad diatribae genus invenimus. Ut
sciamus quod Severianus orationem hanc secundum doctrinam artis rhetoricae composuerit
analysis exordii quam supra fecimus sufficit. Quod compusuerit et leviter et alternis
sermonibus, scimus non solum suo ex studio brevium quarumdam minutarumque
sententiarum sed etiam variarum verborum figurarum, praecipue illarum quae velocem ad
cursum efficiendum sententiis valent, et continuo ex uso secundae personae singularis (Su/
120
Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to
the reception of the diatribe as a method of exposition” in M. B. CUNNINGHAM – P. ALLEN (edd.), Preacher
and audience: Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998, pp. 139-177.
121
Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to
the reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 143.
46
/a1kue / pro/sexe). Dilucidum exemplum usus concertatorii generis dicendi, quod proprium
philosophicae diatribae est, invenimus in ICosmg 3 exeunte:
Su\ de\ o9 skeya/menoj kai\ e0reunh/saj,
ei0 me\n eu0ri/skeij a0lh/qeian, sumfw/nhson:
ei0 de\ ou0x eu0ri/skeij a0lh/qeian, kathgo/rei,
kai\ de/xomai th\n kathgori/an:
fe/rei ga/r moi pollh\n a0pologi/an.122
Non est quidem dubium quin Severianus hunc locum rhetorice composuerit. Hoc
patet ex numero figurarum quibus locus ornatus est, ut anaphora (ei0 me\n... / ei0 de...\),
omoioteleuton (...kathgori/an /... a0pologi/an), et alliteratio (a0lh/qeian / a0lh/qeian /
kathgori/an / a0pologi/an).
Ex ingenio atque consuetudine Severiani, qui in interpretando vocabulis theologica
indole atque inusitatis in Sacris Scripturis uti non solebat123, mirabilis est electio verborum
“dhmiourgi/a124” et “Dhmiourgo/j”125, quibus non solum discipuli et Platonis126, et Novae
Academiae127 et Gnosticorum doctrinae128 ad narrandam mundi originem utebantur, sed
122
ICosmg 3, col. 433.
Cf. S.J. VOICU, “Sévérien de Gábala” in DdSp, p. 759.
124
Cf. ICosmg 1:[col. 429] Au3th de\ th=j dhmiourgi/aj bi/bloj ; ta\ th=j dhmiourgi/aj ka/llh ; [col. 430]
ei0j to\n dhmiourgi/aj lo/gon ; ICosmg 2: [col. 431] perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou=
gename/nhn ; ou0 p. h1rcato th=j nomoqesi/aj, a0lla\ th=j dhmiourgi/aj ; Kate/lipen ou]n th\n tw~n a0ora/twn
dhmiourgi/an ; [col. 432] a0lla\ th\n dhmiourgi/an a0riqmou~si kata\ me/roj ; kai\ o3lhn kaqari/swsi th\n
dhmiourgi/an ; ICosmg 3: [col. 432] o3pou me\n ga\r dhmiourgi/a... ; ICosmg 5: [col. 435] ou3twj ou0de\ e0pi\
th=j dhmiourgi/aj e0chriqmh/sato; [col. 436] i1dion ga\r a0ne/mou to\ e0pife/resqai th=| dhmiourgi/a ; i3na
panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiourgi/an.
125
Cf. ICosmg 2: [col. 431] to\n Qeo\n dhmiourgo\n tou= panto\j kai\ Despo/thn ; e1deicen au0to\n
dhmiourgo\n tou= ko/smou ; ei]pen au0to\n Poihth\n kai\ Dhmiourgo\n ; [col. 432] o3pou de\ dhmiourgo\j.
126
Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, London 1989, p. 16: “In Timaeus he [Plato] pictures a
Demiurge, or Craftsman, making the World-Soul (in Philebus they seem to be identified) and shaping the
world out of pre-existent material.”
127
Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 21: “Immediately below the One in the hierarchy comes
the second hypostasis, Mind or Thought; and below and issuing from it comes the third hypostasis, Soul.
Mind comprises the world of Forms, which it contemplates in its effort to return to the One; and thus
multiplicity is introduced into the universe. It is the causal principle, being identified with Plato‟s Demiurge.”
128
Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 26: “[...] when they [gnostics] tried to explain how the
material order came into existence, they agreed in refusing to attribute its origin to the ultimate God, the God
123
47
etiam inusitatissima in utroque Testamento sunt.129 Nonne hoc Severiani intentionem
indicat, qui fortasse hoc sibi proposuerit, id est contrarium illis rebus quas philosophi et
gnostici dixerunt de cosmogonia docere, ut in sermocinando de rebus philosophicis
auditoribus philosophus vel vir doctus quasi Novus Plato videretur? Sententia nostra hic
usus verborum non solum aliquid quod pertinet ad diatribae genus ostendit, sed etiam ad
ethos eruditionis fovendum et augendum quoque valet.
Etiamsi de moribus Gabalensi tractare non placeret130, et argumentum mundi
creationem difficilius ac philosophicum nimium videretur, tamen exordii in capiti
sententiam quandam, quasi clavis ad orationem interpretandam, quae pertinere ad mores
(et igitur ad diatribae genus dicendi) videtur, invenimus:
Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij
tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij.
Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an
o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata
Id est, omnis argumentum pietatis (addito illo de creatione) quodam modo
spiritalem ad emendationem pertinet, videlicet ad morum scientiam, quia secundum
Christianam doctrinam ex moribus animae salus pendet. (Nam apud Christianam
religionem mores hominis novissimis respondent). Severianus cum auctoritatem divinam
ad leges ferendas omnibus hominibus in argumento mundi creationis niteretur, sententia
nostra argumentum difficile tantum nimiumque philosophicum cum eo quod spectabant qui
ex diatribae genere disputarent, id est respondere ad ea quae pertinent ad vitam inicereque
of light and goodness. It must be the resulto f some primeval disorder, some conflict or fall, in the higher
realm, and its fabricator must have been some inferior deity or Demiurge.”
129
Vocabula haec in LXX desunt, et Novo in Testamento tantummodo “dhmiourgo/j” et hapax est
legomenon. Cf. Hb 11, 10 (e0cede/xeto ga\r th\n tou\j qemeli/ouj e1xousan po/lin h[j texni/thj kai\
dhmiourgo/j).
130
S. J. VOICU, “Sévérien de Gabala” in DdSp, p. 760: “La prédication morale de Séverien est assez limitée;
il donne souvent et explicitement la préference aux questions théologiques, se contentant de temps à autre
d‟exhorter son public à pratiquer l‟aumône (l‟homélie De paenitentia, PG 49, 323-36, qui lui est presque
entièrement dédiée, demeure de ce point de vue um exemple isolé).”
48
auditoribus novam rationem cogitandi et agendi131, coniunxit. Ab hoc quidem discernere
possumus christianam Cosmogoniae notionem, quem conceperint Severianus et ceteri
ecclesiastici scriptores, et illam quae pertinere ad poetarum fabulam et philosophiam
videtur, verbi gratia quomodo notionem de Cosmogonia Hesiodus (Theogonia) et Plato
(Timaeus) conceperint. Sed tamen in ICosmg res de moribus tamtummodo in epilogo
apparet, cum expositione agitata Severianus de ieiunio tractaret (ICosmg 7).
3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2
Hoc amplius, alia res quae pertinet ad Rhetoricam quam Severianus adhibuisse in
ICosmg ad locum libri Genesis interpretandum videtur sunt ea quae rhetores Latini vocant
status legales, Graeci autem krino/mena. Haec quidem elementa a viris doctis qui se Litteris
Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi interpretandarum
Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc rem
circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem
interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.132 Tamen non solum
apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos usum statuum legalium
in eorum ratione interpretandarum Sacrarum Scripturarum invenire possumus. Primum
exponamus oportet quid sint status legales. Ad hoc utilissimus est locus quo de hac re
Arpinas nos docet:
Sed quoniam lege firmius in controversiis disceptandis esse nihil debet, danda est opera ut
legem adiutricem et testem adhibeamus. In qua re alii quase status existunt novi, sed
appellentur legitimae disceptationes. Tum enim defenditur non id legem dicere quod
adversarius velit, sed aliud. Id autem contigit, cum scriptum ambiguum est, ut duae
sententiae differentes accipi possint. Tum opponitur scripto voluntas scriptoris, ut quaeratur
verbane plus an sententia valere debeant. Tum legi lex contraria affertur. Ista sunt tria
131
K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to the
reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 153. “For, as I have already mentioned briefly, the
diatribe was originally a form of discourse intended to transmit answers to concrete questions of life and to
stimulate the hearers to new thought and ethos.”
132
Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32.
49
genera quae controversiam in omni scripto facere possint: ambiguum, discrepantia scripti et
voluntatis, scripta contraria.133
Ex quidem hoc loco tria generea statuum legalium cogi possumus: status
ambiguitatis, status scripti ac voluntatis, et status legum contrariarum.134 Patres et alii
scriptores ecclesiastici tamquam rhetores Sacras Scripturas quasi Legem Dei ostendebant,
et sicut humanae leges, quae textus et obscuros et difficiles continent, et quorum multi
varie explanaverunt, ita eadem Scripturis acciderent. Tum ad solvendas difficultates quae
pertinebant ad interpretationem Sacrarum Scripturarum Patres et alii scriptores
ecclesiastici, ut Severianus noster, statibus legalibus usi sint. Scilicet omnes scriptores
christiani statum legum contrariarum excludebant (Deus quidem ut unus auctor Sacrarum
Scripturarum, apud christianos scriptores, nec errare nec pugnantia loqui potest), sed
ceteros quidem, id est statum ambiguitatis et illum scripti et voluntatis adhibuerint.135
In ICosmg 2-3, Severianus statibus legalibus uti videtur, cum hoc proponeret, si
liber Genesis ut opus quod res gestas vel quod vaticinia narret legendus sit. Ad hanc
ambiguitatem solvendam hoc ut prothesin proposuit, quod est principium divini afflatus
Sacrarum Scripturarum: si Moyses exaravit, revelavit autem Spiritus:
9H i9stori/a au3th e0sti\ me\n Mwu+se/wj tou= nomoqe/tou su/ggramma,
kai\ Pneu/matoj a9gi/ou a0poka/luyij:
perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou= gename/nhn,
profhtikh=| de\ xa/riti Mwu+sei= a0pokalufqei=san.
Primum, ex statu ambiguitatis Severianus primam difficultatem in interpretando
solvit, quae pertinebat ad genus dicendi: quoniam duplex est origo Sacrarum Scripturarum
compositionis, liber Genesis ut opus litterarum (su/ggramma) et divinarum rerum revelatio
(a0poka/luyij) examinandus sit. Deinde, ex statu voluntatis Severianus quaeret quid esset
133
M.T. CICERO, Topica 25, 96-96, J. Henderson ed., (LCL 386), Cambridge-London 2006, p. 456.
Cf. M. AGOSTO, Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011, pp. 17-19.
135
N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, p. 32-33.
134
50
Moyses legislatoris voluntas cum narrationem Mundi Creationis illae Legis Traditionis
anteposuerit. Respondet Gabalensis:
Du/o pro/keintai Mow+sei= poih=sai,
kai\ didaskali/an e0kqe/sqai,
kai\ nomoqesi/an upotupw~sai.
Hoc ex commatico verborum circuitu, rhetorice ornato136, Severianus argumentum
proponit, affirmans quid esset legislatoris voluntatem: doctrinam edere ac leges ferre.
Oportebat insuper aliquid ambigui solvere, id est qua de causa Moyses de
invisibilibus (angeli, archangeli, Cherubin et Seraphin) in narrando tacuerit. Statu legum
contrariarum excluso, Severianus ex statu Moyses voluntatis eum nolentem vanas imagines
excitare in mentibus Hebraeorum, qui vix ex Aegypto profecti erant, legislationem illo
tempori accommodavisse putat (th\n nomoqesi/an pro\j tou\j to/te kairou\j h3rmozen137),
ne iterum vitium idolatriae, tamquam morbum animae, excitaretur (i3na mh\ pa/lin qre/yh|
au0tw~n th\n no/son138). His enim verbis Severianus statum voluntatis Moyses narrat:
3Wsper kai\ e0nqau=ta Mwu+sh=j qelh/saj
tw~n 0Ioudai/wn th\n Ai0guptiakh\n a0pela/sai pla/nhn,
mnhmoneu/ei kai\ ou0ranou= kai\ gh=j w9j genome/nwn,
i3na dei/ch| ta\ pepoihme/na, kai\ mnhmoneu/sh| to\n pepoihko/ta.
Namque ex statu ambiguitatis et illo voluntatis, Severianus non solum ethos
Moyses tamquam et prophetam et legislatorem et magistrum, sed etiam pathos Iudaeorum
vix ex Aegypto profecti invenit. Igitur ex statibus legalibus ut instrumentis ad
interpretationem pertinentibus Severianus primas difficultates meditatur antequam
interpretationem ad verbum incepisset.
136
Omeoteleuto: ...poih=sai/ ...e0kqe/sqai /... upotupw~sai ; anáfora: kai\.../ kai\...; aliteração: kai\
didaskali/an e0kqe/sqai / kai\ nomoqesi/an upotupw~sai ;
137
ICosmg 2, col.431.
138
ICosmg 2, col.431.
51
3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6)
Ut supra diximus, oratio haec est expositio ad interpretationem pertinens. Hoc
orationis genere, cuius res quae narranda sunt non facta sed verba, orator ad sermonem
efficiendum ethos sumit grammatici.139 Illas inter res varias quae grammatico in
interpretando sunt gerendas scribentis intentionem invenire constat, quae statui voluntatis
fere similis est. Praeterea in commentario grammatici maximi momenti est explanatio vel
enarratio, quo grammaticus textum ad verbum explanat, quod ipsa verbi vis declarat
quaerens, quasi ludus eruditionis ad aperienda ea quae mente auctor conceperit in loco illo
a grammatico interpretato.140
Omnia quidem haec quae pertinent ad grammaticum eiusque modum interpretandi
invenire in explanatione quam Severianus fecit in ICosmg 3-6 possumus, corroborans quod
diximus de ethe eruditionis cum de hac rec in ICosmg 1 tractaremus.
In ICosmg 3, cum Severianus caput exordii quem continet liber Genesis cum illo
Evangelii secundum Iohannem, ex parallelismo quod est inter “ 0En a0rxh\ e0poi/hse” et “ 0En
a0rxh\ h]n”, discrimineque significationis inter verba e0poi/hse et h]n, corroboraret, rem quae
attinet non solum ad Philosophiam sed etiam Theologiam introduxit, quae est discrimen
inter “to\ gi/nesqai” et “aei\ w1n”:
3Opou me\n ga\r dhmiourgi/a, e1tace Mwu+sh=j to\, 2Epoi/hsen :
o3pou de\ dhmiourgo\j, e1tace to\, ]Hn, o9 eu0aggelisth/j.
Polu/ de\ to\ me/son tou=, Epoi/hse, kai\ tou=, ]Hn :
to\ me\n ga\r e0ge/neto, mh\ o2n, o9 de\ h]n aei\ w1n. [...]
Qeou= to\ ei]nai, ktisma/twn de\ to\ gi/nesqai,
139
Cf. L. F. PIZZOLATO, “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di Ambrogio” in
Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti del Seminario di Antichità
Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre 1991, p. 61: “Si sa che l‟attività esegetica degli
autori ecclesiastici è segnata fortemente dal metodo del grammaticus. [...] Del resto, ogni omelia, anche
quella „d‟apparato‟, più costruita, siccome si alimenta sempre a testi biblici, è, sempre, in qualche misura,
anche esegesi e partecipa dell‟operazione di comento del testo praticata dal grammaticus.”
140
Cf. H. I. MARROU, S. Agostino e La fine della cultura ântica, Milano 1987, p. 41.123.
52
w3sper kai\ o9 eu0aggelith\j meri/zei.14
Postea,
cum
Severianus
in
exordio
Evangelii
adiectionem
verbi
“h]n”
animadverteret, iudicium maximi momenti ad augendum quod scimus de ratione inter
Artem Rhetoricam et illam Grammaticam in arte interpretandarum Sacrarum Scripturarum
fecit:
9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh| to\ o1n.142
Ex enim brevi hac sententia non solum scimus quo modo Severianus figuras per
adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica instrumenta, sed etiam nobis
vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam interpretandarum Scripturarum
praebet, quod in commentario grammatici proprio continetur. Cumque discrimen
significationis inter “h]n” mosaicum et illud, quod in prologo Evangelii continetur, faceret,
argumentum ad pugnandum cum illis quos haereticos vocat (hic fortasse hoc verbo
discipulos Arii et Anomeanos143 indicabat) qui “o3ti Xristo\j geno/menoj h]n, pri\n
gene/sqai ou0k h]n” dicebant. Edicto “Cunctos Populos” promulgato, argumentum hoc
quoque valet ad componendum ethos, in ea re illud defensoris fidei.
Ecce aliud exemplum rationis inter Artes Rhetoricam, Grammaticam et Exegeticam
quod in ICosmg 3 invenimus: ex geminatione Severianus definitionem quae est magni
momenti in Sacris Scripturis interpretandis introducit, id est de unitate utriusque
Testamenti:
0En a0rxh=| h]n: kai\, 0En a0rxh=| e0poi/hse:
dia\ tou/to to\ prooi/mion i1son ei]pon, 0En a0rxh=|, kai\ 0En a0rxh=|,
i3na deixqh=| mi/a r9i/za th=j eu0sebei/aj,
141
ICosmg 3, col. 432.
ICosmg 3, col. 432.
143
Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249: “More significant, however, both intellectually and
historically, was a new radical Arianism, know as Anomoeism (a0no/moioj = „unlike‟), which emerged in the
350s. Its promoters were Aetius and Eunomius [...]. Unlike Arius the Anomoeans conceded that, in virtue of
His creative hole, the Son possessed a relative divinity.”
142
53
h9 ka0kei=non paideu/sasa to\n nomoqe/thn,
kai\ tou=ton fwti/sasa to\n qeolo/gon.
0Adelfai\ ga\r ai9 du/o Diaqh=kai, e0c eno\j Patro\j teqei=sai.
Post brevem digressionem de parallelismo quod est utrumque inter Testamentum,
ac quaerens scribentis intentionem, argumentum quo notiones et christianam et illam
platonicam de Cosmogonia conciliare videtur, introducit: primum, Deum ut creatorem ex
nihilo quattuor elementorum in primo die creationis ostendit, deinde ut Demiurgum
omnibus creatis formam et ornamentum dividentem creationis per ceteros dies:
Th=| me\n ou]n prw/th h9me/ra| e0poi/hsen o9 Qeo\j ta\j u3laj tw~n ktisma/twn:
tai=j de\ a1llaij h9me/raij th\n mo/rfwsin kai\ diako/smhsin tw~n ktisma/twn.
144
Omoioteleuton (...tw~n ktisma/twn /... tw~n ktisma/twn) et alliteratio (th\n
mo/rfwsin kai\ diako/smhsin) hoc argumentum ornant, quo Severianus notionem quae
pertinet ad mundi originem fortasse non unanimiter a christianis confessam explanat: quod
Deus tantum quattuor elementa creaverit, et ex iis formam et ornantum omnibus creatis
diviserit. Cum huic argumento defensionem sui anteponeret (fe/rei ga/r moi pollh\n
a0pologi/an) hoc indicavit quod pars auditorum sententiam suam de Cosmogonia recusare
potuerit. Nonne hoc discrimen inter actum creandi et formandi intentionem Severiani ad
conciliandas sententias Iudaicam et Christianam atque illam Platonicam vel Neoplatonicam
theologico genere indicaverit? Namque cum Gabalensis cum mundi creationem narraret,
Divinas Personas Trinitatis non nominat neque Eorum participationem in creando
commemorat, tamtummodo Deum ut Creatorem et Demiurgum nominans. Participationem
enim Trinitatis in mundi creatione recusare videtur, cum tamquam grammaticus scribentis
intentionem quaerens verbum “spiritus” (pneu=ma)145 non ut “Sanctum Spiritum” sed “
aeris motum” interpretaretur:
Kai\ pneu=ma Qeou= e0pefe/reto e0pa/nw tw~n u9da/twn.
144
145
ICosmg 4, col. 433.
Cf. Gn 1, 2.
54
Pneu=ma de\ ou0 to\ a3gion le/gei e0ntau=qa:
ou0 ga\r th=| kti/sei sunariqmei=tai to\ a1ktiston:
a0lla\ pneu=ma kalei= th\n tou= a0e/roj ki/nhsin.146
Nonne hic Severianus viam ac rationem quas didicisset apud Antiochenos, qui
allegoriam ut instrumentum ad Sacras Scripturas interpretandas recusabant, ostenderit?
Praeterea quod de Christo et Spiritu Sancto in hoc loco, qui est imaginum plenus, non
refert, de modo interpretandi qui erat Diodoro Tarsensi147 recordamur, qui perspicuus erat
in explanandis singulis rebus quae auditoribus vel lectoribus Graecis difficiles ad
intelligendum viderentur148 Tamquam enim Diodorus, Severianus textu Hebraice Sacrarum
Scripturarum uti videtur, verbi gratia ad interpretandum verbum “pneu=ma” quod Hebraice
“motus aeris” (ruach) significare potest. Praeterea in interpretandum “pneu=ma”
ad
verbum, (contemnens adhuc genetivum epexegeticum “Qeou=”) Severianus interpretari
actum creandi ut opus Unius Dei, ex quo effluit varietatem entium, videtur. Etiamsi hic
non ad nos pervestigantes pertineat de rebus Theologicis tractare, quoniam nos elementis
rhetoricis et rebus litterarum contenturi sumus, tamen haec ratio inter Unum et Multiplicem
apud Severianum aliquid de inventione in ICosmg ostendit: nonne sit locus (to/poj) qui
pertinet ad doctrinam Novae Academiae, illo tempore vigentem?
Hoc loco cum interpretaretur verbum sko/toj Severianus non solum se via ac
ratione interpretandi Antiocheno more, utentem ostendit, sed etiam scribentis intentionem
quaerentem, tamquam grammaticum qui ex verbis quaerit quid vere significent:
0Emoi\ ou]n dokei=,
e0peidh\ e0pepo/laze to\ u3dwr th~ gh=|,
a0xlu\j de\ kai\ gno/foj peri\ ta\ u3data suneisth/kei,
o4 kai\ gi/netai nu=n e0pi\ toi=j potamoi=j,
146
ICosmg 4, col. 434; cf. ICosmg 5, col. 436.
Cf. T. FUHRER, “Diodoro di Tarso” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Op. cit, p. 260-1: “Nato nel primo quarto
del IV sec. ad Antiochia o Tarso (Cilicia), da una importante famiglia (Teodoreto, h. e. 4, 25, 4), [...] D. è
considerato fondatore della scuola esegetica di Antiochia, che si rivolge contro l‟interpretazione scritturistica
esclusivamente allegorico-mistica (rimproverata di artificiosità ed arbitrio) ed insegna una comprensione
storico-letterale del testo biblico.”
148
M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 164-5.
147
55
h9 a0xlu\j gno/fon e0gei/rousa e0poi/hse nefe/laj,
ai9 nefe/lai e0piskia/zousai sko/toj e0poi/hsan.
Ex quo cogi potest:
a) aliquid de via ac ratione quibus utebantur ii qui apud scholam Antiochenam
artem interpretandarum Sacrarum Scripturarum didicerint;
b) aliquid de ethe Severiani, qui se auditoribus tamquam virum doctum, qui
omnium rerum causas ratione tantum et mente explicandas esse censet, ostenderit;
c) aliquid de modo interpretandi eorum qui “allegoriis haereticis”149 verbum
sko/toj ut “diabolus” et a1bussoj ut “daemonii” interpretabantur150 (Combefis hic videt
Origenem perstrictum151), quoniam hoc loco Severianus sententias eorum qui allegoriis
Sacras Scripturas interpretabantur confutaverit.
Severianus rursus grammatice argumentatur cum explicaret qua de causa, Moyses
creationem narrante, usus verbi “ 0Epoi/hsen” in exordio libri Genesis antecedat illo verbi
“Genhqh/to”, quoniam recta ratione verbum actu antecedit (e0peidh\ par‟h9mi=n prohgei=tai
lo/goj tou= e1rgou152). Ex enim statu ambiguitatis et scribentis intentione, argumentum
quo proponit actum creandi (scilicet quattuor elementorum) omni sermone celeriorem, et
actum mundi formandi atque ornandi illo creandi posteriorem esse, introducit:
Boulo/menoj dei=cai to\n Qeo\n prw~ton e0rgazo/menon,
i3na panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiougi/an:
o3te me\n ta\j u3laj e0rga/zetai duna/mei, le/gei to\, 0Epoi/hsen :
o3te de\ e1melle kosmei=n ta\ pa/nta,
a0rxh\ de\ tou= ko/smou to\ fw~j h]n,
ei0sa/gei lo/gon a0rmo/zonta.153
149
ICosmg 5, col. 435: “[...] tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori/aj”.
ICosmg 5, col. 435: “ Ai0retikoi/ tinej e0to/lmhsan ei0pei=n, o3ti sko/toj o9 dia/bolo/j e0stin, h9 de\ a1bussoj
oi9 dai/monej ”
151
Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p.
217 (glossa).
152
ICosmg 5, col. 436.
153
ICosmg 5, col. 436.
150
56
Priusquam explanaret quid sit vis verborum “h9me/ra” et “nu/c”, Severianus
digressionem154 ut laus mundi Lucis, figura per adiectionem anaphorae genere ornatam,
introducit:
To\ fw~j dei/knusi ta\ o1nta:
to\ fw~j tou~ ko/smou o9 a1nqropoj: ei0selqw\n e1deice/ soi fw~j te/xnhj, fw~j e0pisth/mhj.
To\ fw~j e1deice si=ton, h9 su/nesij e0poi/hsen a1rton:
to\ fw~j e1deice to\n bo/trun th~j a0mpe/lou,
to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice to\n oi]non to\n e0n tw~| bo/trui=:
to\ fw~j e1deice to\ e1rion,
to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou e1deicen i0ma/tion:
to\ fw~j e1deicen o3roj,
to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice latomi/an.
155
Scilicet variatio inter “to\ fw~j th=j sune/sewj” et “to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou”, quo
sensu, apud Severianum, homo sit mundi lux ostendit: quia homini est “su/nesij”, qua
artem (te/xnhj) et scientiam (e0pisth/mhj) intulit in agresti mundo. Hoc sententia nostra ad
compositionem ethos Severiani valet: in laudanda eruditione eruditum virum laudat, id est
se ipsum.
Altera in parte digressionis quaerit Severianus qua de causa in Evangelio homo a
Christo lux mundi vocetur: ex Solis imagine, homo lux esse videtur: tamquam Solis homo
oritur et in sepulcro occidit, ut insequenti die rursus oriatur. Ex similitudine Severianus
evangelistae scribentis intentionem invenit, id est spem resurrectionis ostendere.156
Severianus digressionem exclamatione157 ab anaphora ornata concludit:
154
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il
distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente
l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare
episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.”
155
ICosmg 6, col. 436
156
ICosmg 6, col. 436: “[...] i3na kai\ th\n e0lpi/da th~j a0nasta/sewj dei/ch|.”
157
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 270: “per l‟esclamazione, intesa come „trasformazione‟
della forma sintattica e dell‟intonazione di un corrispondente enunciato assertivo, valgono le osservazioni
fatte sulla forza illocutiva come pertinente al senso delle espressioni linguistiche. Dal punto di vista delle
funzioni del linguaggio si dirà che le esclamazioni attuano la funzione „emotiva‟ (centrata sul soggetto della
comunicazione).”
57
2W th=j a0gi/aj e0kei/nhj kai\ mega/lhj duna/mewj,
2W mega/lwn qauma/twn. 158
Gabalensis cum vim verborum h9me/ra et nu/c explanaret, expositionem quae ad
interpretationem pertinet in ICosmg concludit. Hic animadvertere oportet non id quod in
explanatione contineatur sed quo modo Severianus vim verborum h9me/ra et nu/c
interpretetur. Quod pertinet ad verbum h9me/ra, Severianus etymologica scientia uti videtur,
ad scribentis intentionem capiendam, cum verba “h9me/ra”, “h3meron” e “h9mero/thj” in
significando aequaret:
Diati/ de\ h9me/ran kalei=;
0Epeidh\ pa=n
faidro\n
kai\ i0laro\n,
h3meron
le/getai.
Dia\ tou=to
kai\ th\n filanqrwpi/an h9mero/thta kalou=men,
kai\ ta\ qhri/a ta\ xeiroh/qh h3mera kalou=men.
Hic enim quod pertinet ad artem Rhetoricam, id est ad elocutionem, animadvertere
oportet quo modo Severianus hoc etymologicum argumentum variis figuris verborum
ornaverit:
a) gradatio: h9me/ran / h3meron / h9mero/thta; faidro\n /i0laro\n /h3meron ;
b) omoioteleuton: faidro\n /i0laro\n /h3meron; kalou=men / kalou=men;
c) anaphora: kai\... kai\.
Etiamsi, in aequandis verbis “h9me/ra” et “h3meron / h9mero/thj” in errorem
Severianus inciderit (quoniam radices verborum “h9me/ra” et “h3meroj, a, on diversae
158
ICosmg 6, col. 436.
58
sunt159), animadvertere oportet usum etymologiae ad textum interpretandum, et quo modo
eo ut argumento Gabalensis usus sit.160
Severianus autem cum vim verbi “nu/c” explanaret, e gradatione argumentum
disposuit, qua nox revocat somnum, et somnus mortem:
Nu/kta diati\; 3Oti nukti\ to\n a1nqrwpon kaqeu/donta ei0j u9po/mnhsin qana/tou fe/rei.161
Quod pertinet ad Rhetoricam, pesonificationem noctis animadvertere oportet
(prosopopoeia162), quae quaestionem rhetoricam163 continet, ut argumentum adversus eos
qui (a0nomoi/oi?) non solum Dei naturam ut “a0gennhsi/an” tantum esse affirmabant sed
etiam ea ipsa ab hominibus intellegi potest164:
Ma/qe, a1nqrwpe, ti/j ei]. Qnhto\j ei], u3pnw| douleu/eij: diati/ ta\ u9pe/r se\ fanta/zh|; 165
Hoc argumentum divisum est in partes duas quarum unam est ea quae exemplum
(ex statu dormientis desumpto) continet, dispositum per quaesita et responsa tamquam
Socratica maieutica (si vivus an mortuus sit dormiens), quasi aenigma166 (Ti/ e0sti;),
alteram est ea quae rhetoricam quaestionem continet, et argumentum adversus haereticos
illos qui res divinas faciles ad intellegendum esse affirmant videtur:
0Erw/thson ai0retiko/n: Ti/ e0sti; Zw~n h2 nekro/j; Kai\ e0a\n me\n ei2ph|, Zw~n, ei0pe/: Diati/ ou]n
ou0k ai0sqa/netai tw~n lalou/ntwn h2 peripatou/ntwn; 0Ea\n de\ ei1ph|, o3ti Nekro\j, ei0pe/:
Pw~j ou]n a0napnei~; to\ ga\r e0mpne/on ou0k e1sti nekro/n: to\ mh\ ai0qano/menon ou0k e1sti
zw~n: sau0to\n ou0 ble/peij, a0lla\ ta\ u9pe\r se\ fanta/zh| [;167]168
159
Cf. P. CHANTRAINE, Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968, p. 412-13.
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 239 ( de etymologia).
161
ICosmg 6, coll. 436-7.
162
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (personae de fictione).
163
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 269-70 (rhetorica de quaestione).
164
J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249.
165
ICosmg 6, coll. 437.
166
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (de aenigmate)
167
Montfaucon legit [fanta/zh|.], Combefis autem [fanta/zh;]; cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum
Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p. 219.
160
59
Severianus quidem postrema in parte expositionis ethos grammatici deponere
videtur, quoniam argumentationem suam non secundum genus commentarii grammatici
disponit et iam scribentis intentionem non quaerit, sed a probrationibus quae rhetores
“e0nte/xnoi” vocant, haereticos confutat, quod pertinet ad ethos defensoris fidei.
3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7)
Ut supra diximus cum dispositionem exteriorem tractaremus, haec pars orationis est
quasi digressio, secundum materiam atque formam. Quod attinet ad materiam, Severianus
res quem tractabat reliquit, id est argumentum de Cosmogonia, et alteram variamque rem
introducit, id est argumentum de ieiunio. Scilicet temporis causa, de ieiunio tractare
oportebat, quia oratio paenitentiali tempore habita est169. Quod attinet ad formam, haec
pars orationis tamquam digressio post verum epilogum quod est in ICosmg 6, col. 437 (et
rursus sumptum in ICosmg 7, col. 438, in exitu orationis) disposita est:
ICosmg 6, col. 437
ICosmg 7, col. 438
Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra, w3sper ka0kei= Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j
ta\ th=j prw/thj h9me/raj, kai\ kata\ h9me/raj to\n dro/mon.
du/namin, ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata,
o3mwj e0ceqe/meqa.
Namque hic inclusionem170 invenimus (Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra... Kate/laben h9
e9spe/ra), quae digressionem de ieiunio ornat.
Post brevem exhortationem ad ieiunium sancte observandum, et sumens locum
Sacrae Scripturae ex libro Ioelis prophetae171 (9Agia/sate ga\r nhstei/an), Severianus
168
SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 6, col. 437.
Cf. n. 17; cf. SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 3, col. 432: “ 0Alla\ dei= e0n h9me/ra| nhstei/aj nhfou/saij
ma=llon tai=j yuxai=j ktl.”.
170
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 197 (de inclusione).
171
Jl 1, 14.
169
60
quaerit: 9Hmei=j au0th\n [scilicet nhstei/an ] a9gia/zomen, h2 u9p 0 au0th~j a9giazo/meqa;
172
Hic
statibus legalibus ad locum interpretandum uti videtur. Statu legum contrariarum excluso,
Severianus probationibus quae “a!texnoi” vocantur, ex Sacris Scripturis depromptis173 uti
videtur, ut auditoribus ieiunium non sanctificatum ab hominibus, sed homines eum
sanctificantem ostendat, cum ipsi eodem modo ab iniquitate se abstineant. Ex hoc quidem
oratoris intentionem invenimus, quae est animos auditorum movere ne vitam et pietatem
dividant:
)Enhsteu/samen a0po\ a1rtou: nhsteu/swmen kai\ a0po\ a0diki/aj174
Hoc polyptoton175 non solum figuram rhetoricam quasi densum vel breve
argumentum esse probat, ut auctores libri maximi momenti in studia rhetorica nostra aetate
cui titulus est Théorie de l’argumentation176 affirmant, sed etiam rationem inter
Rhetoricam et mores in litteris christianis ostendit.
Ad hoc Severianus ad animos auditorum movendos indignatione177 uti videtur, ut
auditores a Dei cultu vacuo et ab operibus iustitiae seincto abhorreant:
0Egw\ e0maka/risa a2n muria/kij to\n e0sqi/onta,
h2 to\n nhsteu/onta kai\ a0dikou~nta.
Tau=ta le/gw,
ou0 nhstei/an lu/wn,
a0ll‟eu0sebei/an khru/ttwn.
172
ICosmg 7, col. 437.
Mt 6, 9; Sl 19, 7; Mc 8, 38; Sl 95, 9; Sl 64, 5-6; Ez 36, 38; Dn 9, 24-27; Hb 12, 14
174
ICosmg 7, col. 437.
175
Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton [...] consiste nel mutamento di flessione del
corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, in quanto esso non provoca un mutamento
del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica.”
176
O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 122.
177
Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 103: “l‟indignatio (in greco déinosis), definita da Cicerone
come „un‟enunciazione (oratio) mediante la quale si riesce a suscitare un odio grande verso un uomo, o un
profondo sdegno per un‟azione (De inv.,I, 53, 100).”
173
61
Hoc enim par omoioteleuti (e0sqi/onta / a0dikou~nta; lu/wn / khru/ttwn) Severiani
intentionem ad vim huic loco addendam indicare videtur. Denique recapitulatione178 brevi,
post hanc digressionem de ieiunio, fere ipsis verbis epilogum expositionis de mundi
creatione ad unitatem orationis servandam resumit, resumens imaginem Solis occidentis:
0All‟ e0pe/lamye to\ ai0sqhto\n fw~j,
i3na khruxqh=| o9 tou= fwto\j e0rga/thj.
179
Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j h9me/raj to\n dro/mon.
Postremo, novissima haec pars orationis (ICosmg 7) ad pathos pertinere videtur.
Cum transiret ab argumento theologico genere (scilicet de Cosmogonia) ad hoc quod
pertinet ad pietatem et usum fidelium (id est de ieiunio), Severianus, perdifficilem180 atque
longam post expositionem, non solum animos auditorum remittere videtur, sed etiam
benevolentiam eorum captare, quoniam haec prima oratio tamquam exordium ceterarum
orationum de Cosmogonia, maximi momenti est ad benevolentiam auditorum captandam
ut ipsi obsequenter, benevole atque attente sex per alios dies alias orationes de ipso
argumento audirent.
178
De recapitulatione (a0nakefalai/wsij) cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 75.
ICosmg 7, col. 438.
180
Cf. ICosmg 3, col. 432: Oi1damen ou]n, a0delfoi\, o3ti ta\ lepta\ tau=ta zhth/mata dusxerh= fai/netai
tai=j tw~n pollw~n dianoi/aj; ICosmg 5, col. 435: Oi1damen ou]n o3ti baqu\ to\ no/hma; ICosmg 6, col. 437:
[...] ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata, o3mwj e0ceqe/meqa.
179
62
CAPITVLVM TERTIVM
SEVERIANI GABALORVM EPISCOPI
DE COSMOGONIA
ORATIONIS I
INTERPRETATIO IN LVSITANICVM SERMONEM
1. Praemittenda
Harum Severiani Gabalensis orationum sex in Cosmogoniam prima translatio
Latinum in sermonem a Francisco Combefisio facta est, qui eam anno 1672 Parisiis in
volumine cui titulus est Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum181 edidit.
Anno 1724, Bernardus de Montfaucon cum has orationes ederet, eas Latine rursus vertit. In
linguis recentioribus novimus eam interpretationem Francogallicam harum orationum
quam fecit abbas J. Bareille, qui anno 1868 in volumine VI operum omnium Iohannis
Chrysostomi182 eam edidit.
Nos autem ad hanc exercitationem concludendam primum in sermonem
Lusitanicum Severiani orationem I in Cosmogoniam redditurus sumus183, non solum ut
interpretationis usus sed etiam ad famam Gabalensis propagandam in regionibus orbis
terrarum ubi homines Lusitanice loquantur, praecipue in Brasilia ubi Severiani Gabalensis
nomen adhuc incognitum est.
2. Interpretationis de via ac ratione
Nostra aetate, de interpretandi viis multi multa scripserunt. Martinus Heidegger, vir
doctissimus qui XX saeculo floruit, fuit is qui significatum vocis “Übersetzung” (Latine
“interpretatio”) altius perscrutatus est. Apud eum, quicumque interpretandum esse de altero
181
Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p.
211.
182
Cf. J. BAREILLE (tr.), Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868, p. 67.
183
Primae homiliae de Cosmogonia textus Graece quem sumpsimus est ille a Migne editum in PG 56, coll.
429-438.
63
sermone in alterum ad verbum textum putet, se fallitur184. Nam de interpretatione
Heidegger
aliquid esse ad intellegentiam alicuius accomodandum adfirmat185. Arpinas
noster, de hac re, fere similer cogitavit in libro suo cui titulus est De optimo genere
oratorum, cum narraret de via ac ratione quibus orationes illas Aeschinis et Demosthenis
nobilissimas suapte manu conversae sunt:
Nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris,
verbis ad nostram consuetudinem aptis. In quibus non verbum pro verbo necesse habui
reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. Non enim ea me adnumerare lectori
putavi oportere, sed tanquam appendere186.
Profecto hoc in loco quod sibi proposuit Tullius patet, scilicet sermonis vim Latini
in interpretatum non verbum pro verbo addere.
Maximi momenti in historia interpretandi est epistula illa Hieronymi Pamachio data
vel Liber de optimo genere interpretandi, in quo, se ad defendendum ab haeresis
accusatione, viam qua usus est, ut Sacram Scripturam interpretaretur, docet nominans
Tullium magistrum et explanat:
Ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor, me in interpretatione Graecorum,
absque Scripturis Sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum de verbo, sed
sensum exprimere de sensu. Habeoque huius rei magistrum Tullium [...]. Sed et Horatius
vir acutus et doctus, hoc idem in Arte Poetica erudito interpreti praecipit: “Nec verbum de
verbo curabis reddere, fidus Interpres.”[...] Difficile est alienas lineas insequentem, non
alicubi excidere: et arduum, ut quae in alia língua bene dicta sunt, eundem decorem in
translatione conservent.[...] Si ad verbum interpretor, absurde resonant: si ob necessitatem
aliquid in ordine, vel in sermone mutavero, ab interpretis videbor officio recessisse.187
184
Cf. M. HEIDEGGER, Che cosa significa pensare?, Milano 1979, p. 151: “Non basta sostituire le parole
greche con altre di altre lingue, anche se queste hanno vasta notorietà.”
185
Cf. M. HEIDEGGER, Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984, p. 75:
“Das Auslegen als Übersetzen ist zwar ein Vertändlichmachen”
186
M.T. CICERO, De optimo genere oratorum V, 14, LCL 386, Cambridge/London 2006, p. 364.
187
HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll. 571-572.
64
Itaque Tullium et Hieronymum etiamsi habere magistros fatemur, tamen hac in
exercitatione interpretatum ad textum Graece quam maxime accomodare nobis licere
videtur. Interpretatum Lusitanice iuxta textum Graece a Migne editum (PG 56, coll. 429438) apponetur, ut hodiernis in editionibus textuum Graece vel Latine adornatorum
interpretatis recentioribus in linguis conversis fieri solet.
65
3. Interpretatio
Graece (PG 56, coll. 429-438)
Lusitanice
Para o primeiro dia da Criação
1. Toda argumentação religiosa é uma
correção espiritual porque todo ensinamento
religioso tem em vista a salvação de nossas
almas. De fato, esta salvação é operada pela
Palavra de Deus, é pressuposta pela Lei de
Moisés, é anunciada pelas línguas espirituais
dos profetas e, por causa dela, clamam sem
cessar os Apóstolos. De fato, tudo é por nós e
para nós, a fim de que, caminhando pela via da
conversão,
sejamos
considerados
verdadeiramente religiosos. Como já disse,
todo livro santo tem como matéria a nossa
salvação. E este livro da Criação contém a
origem, a fonte e o significado de tudo o que
se encontra na Lei e nos Profetas. E assim,
como não é possível construir uma casa sem
antes ter estabelecido seus fundamentos, do
mesmo modo não poderia resplandecer a
beleza da criação se a mesma não tivesse um
prefácio. Sei, com efeito, que muitos de nossos
Santos Padres dedicaram-se ao argumento da
Criação, e dele trataram abundante, ampla e
magistralmente, segundo a medida da graça do
Espírito Santo. Mas, mesmo que tenham
proferido muitas, grandes e admiráveis coisas
sobre este argumento, nada impede que
também possamos acrescentar algo nosso,
como se dispensado fosse pela graça do
Espírito Santo. Assim como eles não foram
inibidos pelos que os precederam, do mesmo
modo nós não seremos inibidos pela geração
anterior à nossa. De fato, tanto eles como nós
possuímos a mesma e única graça do Espírito
Santo, que dispensa o significado [da
Escritura]. Porque, quem tudo opera é o único
e mesmo Espírito, que dá livremente a cada
um como quer (I Cor 12, 11). Agindo assim, o
Espírito não cancela, certamente, o que foi dito
pelos Padres, mas acrescenta ao deles o nosso
discurso. E mesmo que o discurso deles seja
superior ao nosso, contudo fazem parte do
mesmo edifício. Pois, assim como num
edifício, quando uma grande pedra é colocada
66
em uma forma cúbica e, não estando
completamente fixada, é ajustada por uma
pequena pedra colocada por baixo daquela,
assim também o que foi dito pelos Padres, com
nossos humildes acréscimos, completa o
edifício maior da Igreja. Por isso, exorto Vossa
Caridade, a atentar ao conteúdo da exposição,
sobretudo se corresponde à verdade, antes de
julgar sobre sua originalidade. De fato, nem
tudo o que é familiar é absolutamente
verdadeiro, e nem tudo o que é adventício,
falso. Mas, em todo caso, deve-se examinar se
o que é dito seja verdadeiro ou falso. Por esta
razão, peço que nosso discurso não seja
recebido passivamente, com a natural
benevolência de um amigo, nem com a
rejeição de um inimigo que despreza um
discurso estrangeiro, mas se é a verdade
mesma que coroa nossas palavras.
2. Está escrito: No princípio Deus fez o céu e a
terra (Gn 1, 1). Esta história é uma
composição do legislador Moisés, e uma
revelação do Espírito Santo: abarca a criação,
operada pelo poder de Deus, e revelada por
graça profética a Moisés. De fato, Moisés não
escreveu isto enquanto historiógrafo, mas
como profeta. Afirma aquilo que não viu e
narra aquilo do qual não foi expectador. Como
dissemos anteriormente, existem três formas
de profecia: a primeira, em palavra; a segunda,
através de obras; a terceira, por meio de obra e
discurso. Assim, aqui, também distinguiremos
as três partes da profecia: sobre o presente,
sobre o passado e sobre o futuro. O profeta
Isaías, por exemplo, sabemos que não estava
presente aos fatos testemunhados por Moisés,
mas porque o Espírito de Moisés estava nele
também, revelando-lhe os fatos, isto era
profecia. Um exemplo de profecia sobre o
presente é quando alguém, na presença de um
profeta, quer esconder-lhe algo em
pensamento e o profeta o revela, como Eliseu
a Guiezi, preanunciando-lhe o futuro e
mostrando o que era oculto. Moisés profetizou
sobre o passado, os demais sobre o futuro.
Assim, portanto, é preciso estar atento a esta
história, não como a uma narração, mas como
a uma verdadeira profecia proclamada pelo
Espírito Santo. Qual é o escopo do profeta?
67
Moisés perseguia uma dupla finalidade: expor
um ensinamento e esboçar uma legislação.
Apesar de ser um legislador, não começou
primeiro pela lei, mas pela criação. Por que
quis primeiro mostrar Deus enquanto Criador
e Senhor de tudo? Porque quis mostrar Deus
não como legislador de estrangeiros, mas de
seus súditos. Se, pois, não O tivesse antes
mostrado como Criador do mundo, não
embasaria a sua autoridade de Legislador
universal. Legislar a estrangeiros é violência,
enquanto que é natural educar os próprios
súditos. Assim também João, o Evangelista,
não estabeleceu primeiro a Lei de Cristo, sem,
antes, declarar seu senhorio, dizendo: No
princípio era o Verbo, e o Verbo estava junto
de Deus, e Deus era o Verbo. Tudo por Ele foi
criado, e sem Ele nada absolutamente foi feito.
Nele estava a vida, e a vida era a luz dos
homens. Ele veio para os seus, e os seus não O
receberam (Jo 1, 1.11). Somente após nomeálo Autor e Demiurgo é que O apresenta como
Mestre e Legislador universal. Um outro
escopo do beato Moisés: por que mencionou o
céu, a terra o mar, as águas e tudo o que
contém, e não mencionou os anjos, os
arcanjos, os Serafins, e os Querubins? Porque
adaptou a Lei aos tempos de então, pois
conhecia bem seus interlocutores, provenientes
do Egito, onde aprenderam com os Egípcios a
perversão da idolatria do Sol, da Lua, dos
astros, dos rios, das fontes e das águas.
Deixando de lado, portanto, a criação dos seres
invisíveis, esgotou o argumento sobre os seres
visíveis, a fim de persuadir aqueles que os
adoravam a não considerá-los deuses, mas
obras de Deus. E, por isso, não era necessário
então discorrer sobre os anjos e arcanjos, para
que não aumentasse novamente a sua doença.
Pois, se mesmo não os tendo visto já eram
propensos a acreditar em sua existência,
quanto mais se tivessem ouvido a respeito:
correr-se-ia o risco de confundi-los com
deuses. Porém, cita o céu e a terra, as
montanhas e as águas e tudo o que contém, a
fim de que, a partir do visível, explicasse o
invisível, e, a partir das criaturas,
demonstrasse seu artífice. Igualmente agiram
aqueles três jovens em Babilônia. Uma vez
68
que estavam numa sociedade inimiga de Deus,
e do qual, ali, não havia conhecimento, mas
tão somente idolatria, quando estavam na
fornalha diziam: Bendizei o Senhor todas as
Suas obras (Dn 3, 57). Por que não disseram:
anjos, céus, terra, fogo, água, frio, calor etc.,
mas enumeraram a criação parcialmente? Para
que acrisolassem todas as criaturas, para que
purificassem toda a criação de toda e qualquer
centelha de impiedade. Do mesmo modo
Moisés, nesta passagem, querendo afastar dos
Judeus o erro dos Egípcios, recorda que o céu
e a terra foram criados, a fim de que,
discorrendo sobre as criaturas, evocasse Seu
Criador: No princípio Deus criou o céu e a
terra.
3. Prestai atenção aqui. Eu admiro como João
e Moisés tenham iniciado suas obras do
mesmo modo. Pois este diz: No princípio fez; e
aquele: No princípio era. Mas enquanto aquele
se expressa utilmente, este, por sua vez, o faz
em modo preciso. De um lado, Moisés usa o
verbo “fez” quando fala da criação; de outro
lado, o Evangelista usa “era” quando fala do
Demiurgo. E há muita diferença entre “fez” e
“era”. O ente que não existia foi criado, o que
existia sempre foi. No princípio fez e No
princípio era. Deus “é”, as criaturas “vêm a
ser”, como distingue o Evangelista. Sobre o
Salvador diz: No princípio era o Verbo, e o
Verbo era junto de Deus, e Deus era o Verbo.
Este era no princípio. Nele estava a vida, e a
vida era a luz dos homens (Jo 1, 1). Seis vezes
diz “era” para interpretar o “ser” (de Deus).
Após ter proclamado o ser (de Deus) e
referindo-se a João, seu servo, diz sobre o
mesmo: “existiu um homem”. Deus “era”,
porém, o homem “começou a existir”. Se,
pois, também sobre o Salvador, ousássemos
dizer que “começou a existir”, em nada seria
diferente da terra. Peço-vos, prestai atenção:
Se um herético disser: “Cristo começou a
existir, antes de existir não era”, em que seria
maior que a terra? De fato, sobre a terra disse
Moisés: “E a terra era”. Se, então, tomarmos
estas palavras “No princípio era” no sentido
de uma criação, e não segundo uma natureza
eterna, em nada seria diferente da terra. “E o
Verbo era Deus” e “a terra era”. Mas, então,
69
“era no princípio”, não criado, existindo desde
sempre; a terra, porém, foi criada. Pois Moisés
não disse primeiro “E a terra era”, sem antes
ter dito “No princípio Deus fez o céu e a
terra”. Primeiro vem “fez”, depois “era”.
Sabemos, irmãos, que estas sutilezas parecem
difíceis à compreensão de muitos, mas convém
que em dias de jejum, quando as almas são
mais vigilantes, aprofundar certos temas. “No
princípio era” e “No princípio fez”. Por isso é
que comparei ambos os exórdios, para
demonstrar que uma só é a fonte da religião, a
que instruiu o Legislador e a que iluminou o
Teólogo. Os dois Testamentos são irmãos,
nasceram do mesmo Pai. Por esta razão é que
também se expressam em modo harmonioso,
pois se verifica quase a mesma imagem e
semelhança. E assim como entre irmãos
gerados de um mesmo pai, que possuem as
características de semelhança, também ambos
os Testamentos, gerados pelo Pai comum, têm
muita semelhança. Por exemplo, no Antigo
Testamento, a Lei abre o caminho, em seguida
acompanham os Profetas; no Novo, os
Evangelhos precedem, e seguem os Apóstolos.
Lá, doze profetas: Oséias e os demais profetas
Menores; e os quatro Maiores: Isaías,
Jeremias, Ezequiel e Daniel. No Novo
Testamento, doze apóstolos e quatro
evangelistas. No Antigo, o primeiro chamado
de Deus se deu a partir de irmãos: tomou como
primeiros arautos Moisés e Aarão; no Novo,
os primeiros chamados foram Pedro e André.
No Antigo, nada mais que uma só graça, no
Novo, uma dúplice; no Antigo, dois irmãos
foram chamados, Moisés e Aarão; no Novo,
um dúplice par de irmãos: Pedro e Andre,
Tiago e João. Uma vez que o Salvador quis
nos deixar um tipo da caridade segundo o
Espírito Santo, e nos fazer irmãos pela afeição
e pelo espírito, tomou a natureza como
fundamento e introduzindo as vísceras da
natureza, edificou sobre esta o fundamento da
Igreja. O primeiro milagre no Antigo
Testamento foram as águas de um rio que se
converteram em sangue; o primeiro do Novo
foi o da conversão da água em vinho. Mas
como não é o momento de tratar a fundo tal
paralelismo,
retomemos
o
argumento
70
proposto. No princípio Deus fez o céu e a
terra. Em seis dias Deus completou a obra da
criação. Mas o primeiro dia difere dos demais
que se seguiram. No primeiro dia, Deus criou
a partir do nada. A partir do segundo, não fez
nada a partir do nada: a partir daquilo que
criou no primeiro dia, organizou como quis.
Tu que estás acompanhando atentamente,
concorda se encontras a verdade; caso
contrário, acusa, que eu acolho a acusação,
pois tenho o suficiente para minha defesa.
4. No primeiro dia Deus criou a matéria das
criaturas. Nos demais dias lhes deu forma e
beleza. Por exemplo, Ele fez o céu que não
existia, não este que vemos, mas o céu
superior; aquele surgiu no segundo dia. Ele
criou o céu superior, sobre o qual também
Davi diz: O céu do céu pertence ao Senhor (Sl
113, 16). Este é superior. E assim como numa
casa de dois andares, onde, na parte central, há
um teto intermediário, assim Deus criou o
cosmo, como uma casa, colocando um teto
intermediário (que é este céu), e acima
dispondo as águas. Por isto diz Davi: O que
cobre com as águas suas regiões superiores.
Fez, portanto, a partir do nada, o céu, a terra,
os abismos, os ventos, o ar, o fogo, a água.
Fez, no primeiro dia, a matéria de todas as
criaturas. Mas, sem dúvida, dirá alguém: “Está
escrito que Fez o céu e a terra, mas sobre a
água, o fogo e o ar, não!”. Primeiro, meus
irmãos, dizendo que a terra e o céu foram
criados, a partir do recipiente subentende-se o
conteúdo. Pois quando diz: E Deus criou o
homem, tomando o pó da terra, refere-se à
forma inteira, não enumerando as partes, nem
diz: “Criou Deus os olhos, as orelhas, o nariz”.
Mas, ao referir-se ao homem inteiro, abarca
também as partes; assim dizendo: Deus fez o
céu e a terra, abarca tudo, compreendendo a
criação das trevas e dos abismos. Pois como
está escrito: as trevas estavam sobre o abismo
(Gn 1, 2). Chama de “abismo” a grande massa
das águas. Que também os abismos foram
criados, testemunha a Escritura dizendo: Antes
de fazer os abismos, antes de criar a terra (Pr
8, 24-26), de modo que também os abismos
foram criados. Em seguida, que também o ar
foi criado, ouça: E o espírito de Deus pairava
71
sobre as águas (Gn 1, 2). Aqui, “espírito” não
significa o “Espírito Santo”, porque não se
deve colocar no mesmo nível o criado e o
Incriado. Assim como está escrito no Primeiro
Livro dos Reis: E o céu obscureceu-se de
nuvens e espírito (I Rs 18, 45). Do mesmo
modo, aqui, “espírito” significa “movimento
do ar”. Resta, agora, explicar como surgiu o
fogo. Deus disse: Que surja a luz (Gn 1, 2), e
surgiu a natureza do fogo. Pois não é somente
este fogo, mas também as potências superiores
são fogo, que são da mesma natureza do fogo
terrestre. Por que um se apaga e o outro não?
Deus fez dos anjos espíritos, e nossas almas
também são espíritos, mas, enquanto as nossas
almas estão num corpo, os anjos não têm
corpos. Ora, assim como ocorre com as almas
e com os anjos, assim também se verifica em
relação ao fogo. O fogo celeste não possui
matéria, o fogo terrestre a possui. Assim como
há uma conaturalidade entre o fogo celeste e
terrestre, assim também entre as almas e os
anjos: portanto, tanto os anjos como nossas
almas são espíritos, como afirmam os três
jovens: Bendizei, espíritos e almas dos justos
(Dn 3, 86); e de novo: O que faz de seus anjos
espíritos (Sl 103, 4). Portanto, nem a alma se
manifesta sem um corpo, nem o fogo é visível
sem uma estopa, ou um sarmento, ou outra
matéria. E a criação mesma ensina, a fim de
que demonstre este fogo não ser de natureza
diversa. Pois muitos, freqüentemente, se
servem do Sol para produzir fogo, e o
conseguem. Se fosse de outra natureza, como
o obteriam a parti do Sol? De resto, no céu há
uma grande quantidade de fogo imaterial.
Assim, no monte Sinai, o fogo aparecia não
tendo algum combustível, mas a partir do
mesmo fogo imaterial, que Deus enviou como
um espetáculo; e como alguém teria afirmado
ser este fogo insignificante ao lado daquele
maior, assim diz Moisés: Do céu fez o Senhor
ouvir a sua voz, e Deus mostrou o seu grande
fogo (Dt 4, 36), a fim de demonstrar a
inferioridade deste fogo. Logo, tudo isto é
fogo: o relâmpago, as estrelas, o Sol, a Lua:
são da mesma natureza que o fogo terrestre. E
veja como possuem afinidade até no nome, o
relâmpago (a0straph/) em relação às estrelas
72
(a0ste/raj), o relâmpago (a0straph/) e os
astros (a1stra). E nosso Salvador, a fim de
mostrar que o fogo e o relâmpago possuem a
mesma natureza, diz no Evangelho: A lâmpada
do corpo é o olho. Se o teu olho for luminoso,
todo o teu corpo será iluminado (Mt 6. 22). E
em seguida acrescenta: Como quando a
lâmpada te ilumina com seu fulgor
(a0straph/) (Lc 11, 36), dizendo que o fulgor
da lâmpada (a0straph/) é a claridade que a
mesma produz.
5. Tudo, portanto, foi feito: o fogo, os
abismos, os ventos, os quatro elementos: terra,
fogo, água e ar. E Moisés, aquilo que omite,
paradoxalmente recapitula dizendo: Em seis
dias Deus criou o céu e a terra e tudo o que
contém (Ex 20, 11). E assim, como num corpo,
não elencou cada uma de suas partes, isto é,
não enumerou a criação, mesmo se tudo foi
organizado simultaneamente no universo. Se o
fogo não existisse sobre a terra, hoje não seria
possível provocar o fogo a partir da pedra ou
da madeira, pois friccionando a madeira gerase o fogo. Presta atenção! Está escrito: Havia
trevas sobre o abismo (Gn 1, 2). “Teria Deus,
- dizem - , criado as trevas?” Sabemos quão
profunda seja esta reflexão. Mas como
estamos freqüentemente entre ouvintes afáveis
e aqueles que adoram objetar, é preciso não
ignorar esta passagem ainda não examinada,
para que, tendo prometido muito, recebam
pouco. Donde, então, provêm as trevas? Pois o
próprio Deus, dizem, não as criou.
Acrescentam que Deus nem é o autor das
trevas, nem da obscuridade. Então, o que são
as trevas? Muitos deram a entender tratar-se de
uma sombra do céu. Dizem que quando foi
criado o céu superior, e como não existissem
ainda as luzes celestiais, isto é, os astros, havia
trevas sobre a terra desnuda. Mas o céu
superior era luminoso, não tenebroso, mesmo
se lá ainda não havia o Sol, a Lua, os astros,
porém era de natureza resplandecente. Mas se
o céu jazia acima, a terra era já extensa, acima
o que ilumina, abaixo o que é iluminado, então
donde provém as trevas? A mim parece que,
estando a terra coberta pela água, uma névoa
escura teria se condensado em torno às águas
(o que acontece ainda hoje sobre os rios). A
73
névoa escura, elevando-se, formou as nuvens,
e as nuvens, formando sombras, criaram as
trevas. Que a nuvem provoca obscuridade, diz
a Escritura: O céu obscureceu-se de nuvens (I
Rs 18, 45). É preciso não ignorar também as
alegorias heréticas. Alguns deles ousam dizer
que as trevas representam o diabo, e os
abismos os demônios. E quando Deus disse:
Faça-se a luz, referia-se ao Filho, sendo assim
não só a ele dessemelhante, mas também
anterior. Mas esta impiedade é melhor nem
mencionar. Se o fizemos é tão somente para
expor-vos o que foi dito. As trevas, portanto,
eram provocadas pelas nuvens. Pois do mesmo
modo havia trevas no Egito, não sendo de
noite, mas névoa provocada. Assim também
no monte Sinai: havia trevas, não da noite,
mas da nuvem que o encobria. Assim também
foram as trevas sobre a cruz de Cristo, não da
noite que caía, mas de uma sombra projetada
de um eclipse. Como segue, não convém tocar
na palavra de Deus de maneira simplória. E o
espírito de Deus pairava sobre as águas (Gn
1, 2). “Espírito” significa vento, como está
escrito em outra passagem: Com um forte
espírito (pneu/mati) destruirás as naus de
Tarsis (Sl 47, 8), onde “espírito” significa o
movimento do ar. Não pense que ar e vento
sejam coisas diversas, pois o próprio ar em
movimento produz vento, como prova a
experiência. Freqüentemente, com efeito, com
um fole ou com um fino tecido movimentamos
o ar que está imóvel, e produzimos vento a
partir do movimento do ar. A fim de que
demonstre, a partir da palavra “espírito”, que o
vento é movimento do ar, está escrito pairava,
pois é próprio do vento estar sobre a criação. E
Deus disse: Faça-se a luz. Por que Moisés
também não escreveu: “E Deus disse: Faça-se
o céu, Faça-se o mar”? E por que antes escreve
fez e depois disse, já que entre nós a palavra
precede a ação, já que primeiro dizemos e
depois fazemos? Porque, indicando que Deus
primeiro age, queria provar que o ato criador é
mais veloz do que qualquer palavra. Quando
Deus cria a matéria por seu poder, então diz:
fez. E quando havia intenção de embelezar a
criação (o princípio do universo era a luz),
Moisés emprega um termo condizente. E uma
74
vez que a primeira obra de Deus foi a luz e a
última o homem, primeiramente Deus cria a
luz pela palavra, e por último cria o homem
pela ação: começando com a luz, termina pela
luz.
6. E eis porque digo ser o homem também luz:
A luz descobre os seres: o homem é a luz do
mundo. Desde que apareceu te mostra a luz da
arte, a luz da ciência. A luz mostra o grão, a
inteligência faz o pão; a luz mostra o fruto da
videira, a luz da inteligência mostra o vinho
que nele está; a luz mostra a lã, a luz do
homem mostra o manto; a luz mostra a
montanha, a luz da inteligência mostra uma
pedreira. Por esta razão também o Salvador
chama os apóstolos de luz, dizendo: Vós sois a
luz do mundo (Mt 5, 14). Por que os chama de
luz? Certamente não somente para elogiá-los,
mas para indicar a esperança na ressurreição.
Assim como a luz da tarde que se põe: ela não
se extingue, mas se esconde; e escondendo-se
aparece de novo, também o homem: como
num poente é conduzido para o túmulo, e de lá
espera um dia a aurora da ressurreição. Façase a luz. Moisés disse apenas que foi criada,
mas como foi criada não revela, nem mesmo
sabia. Que a luz foi criada, todos nós
afirmamos que sabemos, mas como foi criada,
não compreendo. Por isso também o Salvador
disse aos apóstolos: A vós não convém saber
os tempos e os momentos que o Pai
estabeleceu em seu próprio poder (At 1, 7). Se
não podemos conhecer os tempos e os
momentos dispostos por Deus, podemos
compreender com raciocínios humanos o
Soberano dos tempos e o Criador dos séculos?
E Deus disse: Faça-se a luz. E a luz foi feita.
Ó quão grande e santo poder! Ó maravilhas
incomensuráveis! E a luz foi feita, e Deus
chamou a luz dia, e as trevas noite. Por que
chama “dia” (h9me/ra)? A palavra “h#meron”
designa tudo aquilo que é reluzente e amável.
Por isso também designamos pelo termo
“h9mero/thj” a filantropia, e os animais
domésticos “h#mera”. E Deus chamou a luz dia
e as trevas noite Por que “noite”? Porque de
noite, ao homem que se deita, vem à mente a
lembrança da morte, como se lhe dissesse:
“Aprende, ó homem, o que és. És mortal. És
75
servo do sono. Por que estais aí a imaginar
aquilo que é superior a ti?”. A noite é também
é uma ocasião para o arrependimento, por isso
disse Davi: Aquilo que dizeis em vossos
corações, chorai sobre vossos leitos (Sl 4, 5).
De fato, à noite, o homem que se deita não é
morto nem vivo. Pergunta ao herético: “É
morto ou vivo?” E se ele disser “vivo”, diga:
“Por que, então, não percebe os que falam ou
caminham?” Se, porém, disser “morto”, diga:
“Como, então, respira? De fato, que tudo o que
respira não está morto, e tudo o que não sente
não está vivo... Ignoras a ti mesmo, mas ousas
fantasiar sobre o que é superior a ti?” Mas
basta: isto já é o suficiente para o primeiro dia.
A tarde já cai, como aquela do primeiro dia e,
por quanto nos foi possível, se profundo foi o
objeto de nossa reflexão, na mesma proporção
o explicamos. É responsabilidade dos fiéis
indagarem sobre aquilo que dissemos, e
aprofundar a exposição do que fizemos.
7. E nós, que somos nutridos pelo santo jejum,
e enquanto nos privamos do nutrimento do
corpo nos deleitamos com as coisas celestiais,
apliquem-nos com zelo na observância do
santo jejum, pois está escrito: Santificai, pois,
o jejum (Jl 1, 14). Nós o santificamos, ou
somos santificados por ele? Na verdade, o
profeta com esta expressão quis dizer:
“observai santamente o jejum”. O mesmo vale
quando rezamos: Santificado seja o Teu Nome
(Mt 6, 9): não que rezamos em favor do Nome
Divino (pois o nome Dele santifica todas as
coisas), mas, uma vez que o Nome foi
invocado sobre nós (pois somos chamados de
Cristãos em virtude do nome de Cristo), é
como se disséssemos: “Que o Teu Nome seja
santificado sobre nós”. Junto ao Santo tudo é
santo, e não há nada próximo a Deus que não
seja santo, pois o Deus Santo repousa entre
seus santos. Também o seu céu é santo: Será
ouvido a partir de seu céu que é santo (Sl 19,
7). Os anjos são santos: Quando vier o Filho
do Homem em sua glória com seus santos
anjos (Mc 8, 38). A terra encerra o santo culto:
E quererá cancelar a aliança sobre a Sua
terra santa; Davi fala do átrio santo: Adorai o
Senhor em Seu santo átrio (Sl 95, 9); Segundo
Isaías, o Templo é santo: Pois santo é o seu
76
Templo, admirável em justiça (Sl 64, 5-6).
Também as ovelhas sacrificadas, mesmo
sendo animais desprovidos de razão, eram
chamadas de santas: Como as santas ovelhas
em Jerusalém; a Aliança é santa: E confirmará
com muitos a Sua santa Aliança (Ez 36, 38);
Jerusalém era chamada santa: E sobre a cidade
santa de nossos pais, Jerusalém (Dn 9, 24-27).
Nada, pois, vai ao encontro de Deus se não é
santo. Por isso diz Paulo: E a santidade, sem a
qual ninguém verá a Deus (Hb 12, 14). Nos
abstivemos de pão: abstenhamo-nos também
da iniqüidade. Não comes pão? Não devores a
carne dos indigentes, para que Deus não diga
sobre ti: Devoram o meu povo em pasto de pão
(Sl 13, 4). Não bebes vinho? Que a cólera não
te inebrie, para que não ouças do Legislador: A
cólera os faz semelhantes à serpente (Sl 58,
5), e de novo: Fúria de dragões é o vinho
deles (Dt 32, 33). Toda vez que oprimirdes o
indigente e ele gemer, saibas que ele estará na
presença de Deus comendo o pão das
lágrimas. Por isso Deus clama: Cobris o meu
altar de lágrimas (Ml 2, 13). Deus reprova os
que choram sobre seu altar, dizendo:
Sacerdotes, entrastes e chorastes (Jl 1, 3). Mas
reprova não porque chorassem, mas porque se
encontravam ali, diante de seu altar, vítimas de
injustiça: órfãos e viúvas. E para provar que é
deles que fala, acrescenta: Com lamento,
gemido e dor (Jl 2, 12). Ainda é conveniente
considerar as nossas ofertas. Nos é apresentada
a mesa da alma, a Palavra de Deus. Quando o
corpo jejua se santifica, a alma que não se
alimenta morre. Que o corpo jejue dos
pecados, a alma, porém, se alimente dos
divinos ensinamentos. Não podes comer do
pão de Cristo e do pão das lágrimas, como diz
Paulo: Não podeis participar da mesa de
Cristo e da mesa dos demônios (I Cor 10, 21).
Portanto, ao que jejua, é necessário afastar-se
de alimentos, mas, em primeiro lugar, dos
pecados. E, de fato, a cada dia, os anjos
observam quem demonstra abster-se da
avareza, ou da luxúria, ou da iniqüidade.
Abstinências desta natureza são registradas
pelos anjos e Deus as armazena em seu
tesouro. Meus irmãos, assim como os oficiais
relatam tudo ao Imperador por meio de libelos,
77
do mesmo modo os anjos a Deus relatam tudo
o que acontece, não para comunicar algo que
Ele ignore, mas para realizar aquilo que lhes é
próprio na liturgia da criação. Eu exaltaria dez
mil vezes aquele não jejua do que aquele que
jejua e comete injustiça. Digo isto não para
dispensar do jejum, mas para proclamar a
religião. Pois não há mal algum no fato de
comer, mas pecar, isto sim é maligno, como
diz Deus sobre um certo homem justo: O teu
pai não comia, mas fazia a minha vontade. E
em outra passagem: O quarto, o quinto e o
décimo jejum serão para vós causa de alegria,
felicidade e belas festas: amai a verdade (Zc
8, 19). Mas resplandeceu a luz sensível, para
que proclamasse o Autor da luz. Cai a tarde,
selando o curso deste dia. Belo o início de
nossa reflexão, que assim seja também no
final. Não a rejeites como algo ordinário, mas
acolha o que diz Davi: Para o fim, que não o
destruas (Sl 74, tit.). Que o Deus da luz vos
ilumine a todos pela Sua palavra, pela Sua lei,
pela fé, pela justiça e pela prudência, em
Cristo Jesus Nosso Senhor, pelo Qual e com o
Qual a glória ao Pai e ao Santo Espírito pelos
séculos dos séculos. Amém!
78
CONCLVSIO
Quibus expositis argumentis, ad aliquas conclusiones veniamus oportert. In primis
animadvertendum hoc proposuimus: rhetorica operum exaratorum analysi, quae sunt a
Christianis auctoribus vel probata vel maxima admiratione affecta, ad ea explicanda atque
aestimanda elocutionis principia secundum artem illam apta videtur. Nam cum textum in
illas partitiones oratorias tum propositiones solutas per cola et commata nobis dividentibus
ea omnia, quae perspicua amplius non sunt lectoribus nostris, praeclarae vero Severiani
Gabalorum episcopi indoli patuerunt et necessaria ad dicendum praebuerunt.
Primum, quod pertinet ad inventionem, praesertim de etheos compositione oportet
notare. Namque quod de Severiani ethos invenimus est magni momenti ad omnia
confirmanda quae dixerunt illi scriptori ecclesiastici de Gabalensis ingenio oratorio.
Etiamsi non superet eloquentia illos maximos scriptores, verbi gratia Iohannem
Chrysostomum et illos Cappadocas, homiliaeque suae nostris auribus mediocriter sonent,
Severianus tum ex inventione, elocutione et dispositione quibus orationem ICosmg
exaravit, virum quidem doctum auditoribus suis se ostendere constituit, ut vidimus in
argumentatione quam disposuit in exordio et expositione (vel narratione) qui sunt in
ICosmg, cum illa genera dicendi quae pertinent ad philosophum (diatriba) et grammaticum
(commentarium) eligeret ad Sacras Scripturas interpretandas.
Deinde, quod pertinet ad dispositionem, praesertim de modus argumentandi. Hoc
etiam est indicium viae ac rationis quibus illi christiani scriptores Antiocheni usi sint ad
Sacras Scrituras interpretandas, praecipue de usu statuum legalium ad inveniendum non
solum ethos sed etiam scribentis intentionem eorum qui Libros Sacros exaraverunt. Ut N.
Cipriani vir doctus putat et nos eum sequentes, haec quidem elementa a multis qui se
Litteris Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi
interpretandarum Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc
rem circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem
interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.188 Tamen non solum
188
Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32.
79
apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos, verbi gratia Severianus
noster ut vidimus, usum statuum legalium in eorum ratione interpretandarum Sacrarum
Scripturarum invenire possumus.
Postremo, de elocutione in ICosmg notare oportet quomodo non solum figurae
abundent, sed praesertim quomodo Severianus iis ad persuadendum et animos movendos
usus sit. Ut enim Severianus ipse affirmat, usus figurarum non solum ad ornandos locos
valent, sed etiam vim ad interpretandum habent: “ 9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh|
to\ o1n.”189 Brevis haec sententia est magni momenti ut non solum sciamus quo modo
Severianus figuras per adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica
instrumenta, sed etiam nobis vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam
interpretandarum Scripturarum praebet, quod in commentario grammatici proprio
continetur.
189
ICosmg 3, col. 432.
80
BIBLIOGRAPHIA
I. Fontes:
ARISTOTELIS, De arte Rhetorica, ed. J. Henderson, LCL 193, Cambridge-London 2006.
Rhetorica ad Herennium, ed. F. Marx, Lipsiae 1964.
CHRYSOSTOMVS I., Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467472.
CICERO M.T., De Inventione, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006.
-
, Topica, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006.
-
, De optimo genere oratorum, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge/London
2006.
COMBEFIS F., Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima,
Parisiis 1672.
GENNADIVS SCHOLASTICVS, De viris illustribus , in PL 58 1059-1120.
HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll.
571-572.
MANSI J. D., Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae
1759.
SEVERIANVS GABALENSIS, Orationes VI in mundi creationem in PG 56, 430-500 (Cf. CPG
4185-4295 et Suppl. 251-263).
SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006.
SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008.
81
PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341-2, Paris 1988.
PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. HENRY ed., Paris 1959.
WILSON N. (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992.
II. Studia et Instrumenta
AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000.
AGOSTO M., Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011.
ALTENDORF H. D., Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio
ad Doctoratum consequendum].
AUBERT R. (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Paris 1981.
BADY G., “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie
Grecque de Migne” in Eruditio Antica 4 (Paris 2012).
BAREILLE J., Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868.
BARTHES R., La Retorica antica, Milano 2006.
BISPHAM E. – HARRISON T. – SPARKES B. A. (edd.), Ancient Greece and Rome, Edinburgh
2010.
BIZOS M., Syntaxe grecque, Paris 2002.
CAMERON A.C. – LONG J. – SHERRY L., Barbarians and the Politics at the Court of
Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993.
CHANTRAINE P., Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968.
CIPRIANI N., La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013.
82
CUNNINGHAM M. B. – ALLEN P. (edd.), Preacher and audience: Studies in Early Christian
and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998.
DI BERARDINO A.– FEDALTO G. – . SIMONETTI M (c.), Dizionario di Letteratura Patristica,
Milano 2007.
DÖPP S.
– GEERLINGS W., Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del
Vaticano/Roma 2006.
GARAVELLI B.M., Manuale di Retorica, Milano 2008.
HEIDEGGER M., Che cosa significa pensare?, Milano 1979.
-
, Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984.
KELLY J.N.D., Early Christian Doctrines, London 1989.
LAMPE G.W.H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961
LAUSBERG H., Elementi di retorica, Bologna 2002.
MARROU H. I., S. Agostino e La fine della cultura antica, Milano 1987.
MONTANARI F. – MONTANA F., Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età
imperiale, Roma-Bari 2010.
MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega
e Latina, Salamanca 2009.
OLIVAR A., La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991.
PIZZOLATO L. F., “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di
Ambrogio” in Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti
del Seminario di Antichità Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre
1991.
83
PUECH A., Histoire de la littérature grecque chrétienne, Paris 1930.
REBOUL O., Introduzione alla retorica, Bologna 1996.
RIZAKIS A. D., “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces
Hellénophones de l‟Empire” in IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social
and Political Aspects, Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics,
Athens, 7-9 September 1993.
SCHMOLLER A., Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002.
SIMONETTI M., Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica,
SEA 23, Roma 1985.
SIMONETTI M. – PRINZIVALLI E., Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010.
VOICU S. J., “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in
Revue d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006).
-
, “Sevérien de Gabala”, in Dictionnaire de Spiritualité, Ascétique et
Mystique,
Tome 14, coll. 752-763, Paris 1990.
-
,
“Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (cura), Dizionario di
omiletica, Torino 1998.
-
, “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma.
Gregorio il Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ),
9-10 novembre 2002. A cura di B. CLAUSI e V. MILAZZO (Studia Ephemeridis
Augustinianum 104), Roma 2007.
ZELLINGER J., Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916.
84
INDEX
SVMMARIVM, p. 02
ABBREVIATIONES ET SIGLA, p. 04
INTRODVCTIO, p. 06
CAPITVLVM PRIMVM:
SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA, p. 08
1. De fontibus Severiani vitae, p. 08
2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita, p. 09
2.1. Tabula chronologica de Severiani vita, p. 14
2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus, p. 15
3. Severiani de operibus, p. 17
4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia, p. 19
CAPITVLVM SECVNDVM:
ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA, p. 21
1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam, p. 21
2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere, p. 24
3. Quaestiones quae ad textum pertinent, p. 27
3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg, p. 28
3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1), p. 28
3.2.1. Dispositio, p. 29
3.2.2. Elocutio, p. 34
3.2.3. Inventio, p. 43
85
3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6), p. 45
3.3.1. Diatriba in ICosmg, p. 45
3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2, p. 48
3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6), p. 51
3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7), p. 59
CAPITVLVM TERTIVM:
SEVERIANI GABALORUM
EPISCOPI
ORATIONIS I
SERMONEM LVSITANICVM, p. 62
1. Praemittenda, p. 62
2. Interpretationis de via ac ratione, p. 62
3. Interpretatio, p. 65
CONCLVSIO, p. 78
BIBLIOGRAPHIA, p. 80
INDEX, p. 84
DE
COSMOGONIA
INTERPRETATIO IN

Documentos relacionados