Sobre a gramática da Língua Armênia

Transcrição

Sobre a gramática da Língua Armênia
SOBRE A GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA
PUBLICAÇÕES
FFLCH/USP
UNIVERSIDADE DE SÃO PAULO • FACULDADE DE FILOSOFIA, LETRAS E CIÊNCIAS HUMANAS
USP – UNIVERSIDADE DE SÃO PAULO
Reitor: Prof. Dr. Jacques Marcovitch
Vice-Reitor: Prof. Dr. Adolpho José Melfi
FFLCH – FACULDADE DE FILOSOFIA,
LETRAS E CIÊNCIAS HUMANAS
Diretor: Prof. Dr. Francis Henrik Aubert
Vice-Diretor: Prof. Dr. Renato da Silva Queiroz
VENDAS
LIVRARIA HUMANITAS-DISCURSO
Av. Prof. Luciano Gualberto, 315 – Cid. Universitária
05508-900 – São Paulo – SP – Brasil
Tel: 3818-3728 / 3818-3796
HUMANITAS – DISTRIBUIÇÃO
Rua do Lago, 717
05508-900 – São Paulo – SP – Brasil
Telefax: 3818-4589
e-mail: [email protected]
http://www.fflch.usp.br/humanitas
FFLCH/USP
Humanitas FFLCH/USP – maio 2001
SOBRE A GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA
Seleção, Tradução e Organização de
Chaké Ekizian
2a edição
São Paulo, 2001
UNIVERSIDADE DE SÃO PAULO • FACULDADE DE FILOSOFIA, LETRAS E CIÊNCIAS HUMANAS
Copyright 2001 by Chaké Ekizian
É proibida a reprodução parcial ou integral,
sem autorização prévia do detentor do copyright
Diagramação
Selma Mª. Consoli Jacintho – MTb 28.839
Revisão
Autora
SUMÁRIO
Introdução .................................................................................... 7
Alfabeto
Maiúsculas e Minúsculas ............................................................. 8
Transliteração e Valor Numérico ................................................... 9
Notas e Informações
Tonacidade
Acento Tônico ............................................................................ 14
Sinais Gráficos .......................................................................... 14
Sinais de Pausa ..................................................................... 14
Sinais de Tonalidade ............................................................. 14
Artigos
1º - Artigo definido ..................................................................... 16
2º - Artigo indefinido .................................................................. 17
Substantivos
Gênero ..................................................................................... 18
Número .......................................................................................... 18
Declinação ..................................................................................... 19
1. Vocativo: ........................................................................... 19
2. Nominativo: ....................................................................... 19
3. Acusativo: .............................................................................. 19
4. Genitivo ............................................................................ 19
5. Dativo ............................................................................... 20
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
6. Ablativo (complemento circunstancial) ................................ 20
7. Instrumental: (complemento circunstancial) ...................... 20
Declinações regulares ................................................................ 21
1ª Declinação Genitivo em i ................................................... 21
2ª Declinação Genitivo em WU ................................................ 22
3ª Declinação Genitivo em EAN ............................................. 22
4ª Declinação Genitivo em WUAN ...............................................
Declinações Irregulares .............................................................. 25
Declinação dos Nomes Próprios: ................................................. 27
Pronomes
Pronomes Pessoais - 1ª Pessoa ................................................... 28
Outra Forma de Apresentação dos Pronomes Pessoais .................. 29
Pronomes Possessivos ............................................................... 31
Pronomes Demonstrativos .......................................................... 34
Pronomes indefinidos ................................................................ 34
Pronome Interrogativo: ............................................................... 36
Verbos ............................................................................................... 37
1. REGULARES .............................................................................. 39
2. IRREGULARES ............................................................................ 46
Regência Verbal ......................................................................... 65
Acusativo ....................................................................................... 65
Dativo ............................................................................................ 65
Acusativo e Dativo (como complemento pessoa) .......................... 65
Acusativo e Ablativo (como complemento pessoa) ....................... 65
6
Chaké Ekizian.
Acusativo e Ablativo .................................................................. 65
Ablativo .......................................................................................... 65
Adjetivos
Ordem dos adjetivos .................................................................. 66
Adjetivo qualificativo ................................................................. 66
Graus do Adjetivo ..................................................................... 69
Comparativo de Superioridade ................................................... 69
Comparativo de igualdade ...................................................... 72
Superlativo: absoluto e relativo ................................................ 73
O superlativo absoluto ............................................................... 73
O superlativo relativo ................................................................. 73
Preposições
Preposições que se antepõe ............................................................ 76
Posposições ................................................................................... 76
Pós ou pré posicionados em relação ao nome ...................................... 77
Numerais .................................................................................... 79
Advérbio ..................................................................................... 81
Locução adverbial ..................................................................... 83
Conjunção ................................................................................ 85
Locução conjuntiva .................................................................... 86
Interjeição
1. Interjeições correspondentes a emoções e sentimentos: ............. 87
Locução Interjetiva .................................................................... 88
7
Chaké Ekizian.
inqnwu5ean Cwucag (ficha de identificação)
Azkanwun: (sobrenome)
Anwun:(nome)
Dariq: (idade)
*nn5ean %wuagan: (data de nascimento)
Azkwu5iun: (nacionalidade)
*nntavayr: (natural de)
Inqnwu5ean 5wu]5i 5iu: (número de documento pessoal)
Hasc3: (endereço)
9
Chaké Ekizian.
Apresentação
A prática de anos contínuos na desafiante tarefa de ensinar a
língua armênia aos alunos brasileiros não pôde inibir o acesso ao material didático necessário, pois a atividade é, em si, uma tarefa investigadora.
Nos vários encontros com os meus alunos, percebi o empenho
com o qual se posicionam diante das dificuldades com essa matéria,
sentindo-me, pois, estimulada a elaborar um caderno que substituísse as folhas xerocadas, as anotações esparsas e, principalmente, organizasse, em uma só publicação, os vários compêndios sobre as gramáticas utilizadas em aula.
Ainda, os nossos alunos enfrentam vários compromissos em
diversas áreas. Eles necessitam de recursos didáticos que apóiem seu
processo e facilitem o agenciamento de sua aprendizagem.
Considero, então, que o estímulo em organizar um material é
proveniente da vontade de ajudar na operacionalização de um aprendizado. E que este, senão fundamental, seja ao menos significativo.
Resta-me agradecer a colaboração da professora Sandra M. S.
Palomo, que estimulando na iniciativa, propos sugestões e críticas; à
professora Yêda M. Camargo, igualmente, companheira de trabalho,
estendo os agradecimentos pela cumplicidade e suporte na tarefa diária. Ao Yervant Tamdjian, a Osana Ekizian, pela cuidadosa leitura;
ao apoio de Sonia E. Cherkezian e ao Marcelo Gonçalves, pelo gentil e
paciente apoio técnico e estético. Muito obrigada.
Ao professor Keruzian, aos meus antepassados e aos alunos,
agradeço todos os ensinamentos e dedico-lhes este trabalho.
Chaké Ekizian.
11
Chaké Ekizian.
Introdução
O armênio é um idioma indo-europeu. “Sua posição lingüística
no interior desta família corresponde à sua posição geográfica, mais
perto do mundo iraniano do que o helênico.”1 Sua morfologia e seu
vocabulário não deixa nenhuma dúvida a esse respeito. Encontramos
a sintaxe e a estrutura da frase notadamente indo-européia. Todavia,
é atualmente classificada entre as línguas caucasianas.
De duas ramificações modernas, o armênio literário oriental,
que é ensinado, usado e falado na Armênia, Pérsia, Rússia e em todas
ex-repúblicas soviéticas possui, em sua essência, a mesma estrutura
gramatical que a do armênio ocidental, sendo falado, escrito e ensinado na Turquia, no Líbano, entre toda população armênia da Europa e
no continente americano. Pode-se observar que, no processo evolutivo,
desde o armênio clássico - “krapar” - a língua praticada até o final do
século XIX e empregada, ainda, nos dias atuais, nos documentos oficiais e eclesiásticos - houve um esforço para caminhar em direção à
simplificação e normatização de sua gramática, colaborando para a
facilidade de utilização e a precisão lingüista rara.
Feydit a denomina “uma velha língua cultural”2, pois desde o
século V, data da invenção do alfabeto nacional, a teologia e as disputas dogmáticas impregnaram os tradutores e os autores com atitude
cuidadosa pela clareza, marcando lentamente a língua. Ocidentalizando-se desde a Baixa Idade Média, com as Cruzadas, e confrontando-se com a ambição de reinos e impérios foi necessário preservar a
1
2
Feydit, F, Manuel de la langue arménienne, 2ª edição, Ed. Klincksieck,
Paris, 1969.
Feydit, F. op. cit. p. xv.
13
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
língua fora do território nacional. Assim aconteceu desde o século
XVI, quando foi publicada em Veneza uma obra armênia, em três volumes. No século XVIII, com a instalação da ordem dos Mekhitaristas
em Veneza, foram publicadas, além da literatura, obras científicas
que exigem vocábulos específicos. E ainda, a partir do século XIX,
atividades jornalísticas intensas, principalmente, na Diáspora, vêm
trazer a consolidação de um vocabulário intelectual moderno,
estruturando o armênio como uma língua de civilização de rara excepcionalidade.
14
Chaké Ekizian.
Alfabeto
Conta a lenda que o alfabeto armênio foi revelado ao bispo Mesrop
Machtotz por um anjo, no início do quinto século.
Formado, inicialmente, por 7 letras vogais, 1 dígrafo e 29 consoantes maiúsculas, até a Idade Média, quando se generalizam as minúsculas e introduzem-se duas novas letras: a vogal O, vindo abreviar
o ditongo au francês e a consoante F (f), facilitando a transcrição de
nomes, sobrenomes e palavras européias. Assim, ao se recitar o alfabeto padronizou- se acrescentar a conjunção eu (iev=e) para introduzir O, F (=fê).
Atualmente, com 38 letras o alfabeto armênio apresenta 6 sons
vocálicos (7aynauwr):
a,e, 3*, 2, i, w, o*, wu*
Maisculas e Minusculas
Aa
Pp
Kk
Tt
Ee
Zz
#3
(aip)
(pen)
(kim)
(tah)
(iêtch)
(zah)
(ê)
@2
%5
Jj
Ii
Ll
{[
*8
(et)
(thôh)
(jê)
(iní)
(liun)
(khê)
(dzah)
Gg
Hh
&7
}]
?/
Mm
Yy
(guen)
(ho)
(tssa)
(ghad)
(djê)
(men)
(hi)
Nn
Xx
Ww
+=
Bb
|\
$4
(nu)
(cha)
(vo)
(tchah) (bê)
(tchê)
(rhah)
Ss
Vv
Dd
Rr
Cc
Uu
!1
(cê)
(vev)
(diun)
(rê)
(tsô)
(hiun)
(piur)
Qq
Oo
Ff
(quê)
(o)
(fê)
* o som de E é identificado em e e 3
* o som de O é identificado em Ww e Oo
O dígrafo wu= u
15
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Transliteração e Valor Númerico
nº de
ordem
3
4
5
16
valor
maiúscula minúscula
transliteração
nome
numérico
1
A
a
A (c/o port.)
aip
1
2
P
p
P (c/o pé)
pen
2
3
K
k
K (c/o kilo)
kim
3
4
T
t
T (c/o ato)
ta
4
5
E
e
Iê e E3
iêtch
5
6
Z
z
Z
za
6
7
#
3
E
e
7
8
@
2
Ë
et
8
9
%
5
T (aspirado)
tho
9
10
J
j
J (c/o jardim)
jê
10
11
I
i
I
ini
20
12
L
l
L
liun
30
13
{
[
Kh c/o J espanhol)4
khê
40
14
*
8
Dz
dza
50
15
G
g
G (c/o gato, guerra)
guen
60
16
H
h
H (aspirado)
ho
70
17
&
7
Ts
tssa
80
18
}
]
Gh (c/o irritar)5
ghad
90
V. Notas e Informações.
Idem.
Idem.
Chaké Ekizian.
nº de
ordem
6
7
maiúscula minúscula
transliteração
nome
valor
numérico
19
?
/
Dj (c/o Georg)
djê
100
20
M
m
M
mên
200
21
Y
y
HI e mudo
hi
300
22
N
n
N
nu
400
23
X
x
Ch (c/o chá)
cha
500
24
W
w
Vo e O 6
vo
600
25
+
=
Tch (c/o tcheco)
tcha
700
26
B
b
B
bê
800
27
|
\
Tch (c/o chicory)
tchê
900
28
$
4
R (c/o ler)
rha
1000
29
S
s
S
sê
2000
30
V
v
V
vêv
3000
31
D
d
D
diun
4000
32
R
r
R (c/o árvore)
rê
5000
33
C
c
Ts (c/o pizza)
tso
6000
34
U
u
V e forma o ditongo u7
hiun
7000
35
!
1
P (c/o hipopótamo)
piur
8000
36
Q
q
Qu
quê
9000
37
O
o
O
o
38
F
f
F
fê
Idem.
Idem.
17
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Notas e Informações
1. !,1, %5, Qq são os correspondentes aspirados de Pp, Tt, Kk.
2. $4 e Rr são “Rs” pronunciados na ponta da língua; Rr é pro
nunciado brevemente, aproximando a ponta da língua dos dentes.
$4 é pronunciado longamente, tendo a língua solta.
3. }] consoante sonora, gutural, fricativa e oral; tem a sonoridade
dos dois “rs” como irritar.
4. {[ também gutural, fricativa, oral mas surda, como Juan em
espanhol
5. Mm e Nn podem provocar um som nasal somente com Aa, excluindo todas as outras vogais, e nos seguintes casos:
a) Mm, ao contrário do português, se articula, claramente, em final
de palavra e se nasaliza se for precedida de Aa e seguida de
labiais: Bb, Pp, !1 - amb (nuvem), ga]amp (repolho), am1w1
(resumo);
b) Nn, também bem articulada nas palavras, nasalisa-se quando é
seguida de qualquer consoante, com a condição de fazer parte
do mesmo elemento (raiz ou sufixo) do grupo an, ex. pand
(prisão), pander (prisões), dan7, dan7er (pêra, pêras).
6. A vogal e e
• pronuncia-se iê no início da palavra, seguida de consoante:
er5al (ir), ergayn (longo);
• pronuncia-se e entre duas consoantes: Paregam (amigo).
Nunca será letra final na palavra, no armênio ocidental;
• pronuncia-se i entre consoantes e diante de vogal, precedida
de consoante em semitom: Bedrosean (nome próprio), orhneal
(bendito); seneag (quarto).
Observação: No final das palavras e em início a pronúncia do E é
escrita com a letra #3.Ex: #ag (ente, ser), #x (asno, burro), e em
nomes próprios como #frwnia (Eufrônia). Ainda, usa-se o # na
18
Chaké Ekizian.
3ªs pessoas do singular do verbo @llal (ser, estar) e dos verbos da
2ª conjugação.
7. A vogal @,2, tem sua sonoridade, se assemelha a um e mudo e se
apresenta nas seguinte possibilidades;
• explicitamente, escrita no verbo @llal como artigo definido*
• foneticamente, ajuda em palavras com 2 ou mais consoantes
seguidas, como por exemplo: mrmn\el = m2rm2n\el (murmurar) e, lmncnel = l2m2ncnel (acabar, terminar)*
• palavras que iniciam com as consoantes db, tn, vs, tk, lm pedem o som de @2 entre as 2 consoantes por exemplo: dbel
(imprimir), tnel (colocar), vsem (sublime), tkal (colher), lman
(completo, cheio)
• nas palavras que começam com sg, sb, sd, xd, zp, zk, o 2 se faz
sentir antes da primeira consoante: sdeb (a miúde), xdemaran
(depósito, despensa), zpa]il (distrair-se), zkal (sentir), etc.
A exceção a esta última regra ocorre quando o grupo inicial é
conseqüência de uma contração: swud (mentira), sdel (mentir), que
se lê s (2)del; xidag (correto, reto), xdgel (arrumar, corrigir), que se
lê x(2)dgel. Neste caso o 2 far-se-á sentir após a primeira consoante.
8. Y,y se pronuncia como o i da palavra fui em três casos:
• quando é precedida de Aa e seguida por uma consoante: mayr
(mãe), hayr (pai), bay5il (estourar);
• entre duas vogais: nayil (olhar);
• quando é letra final de um substantivo monossilábico: hay (pessoa armênia).
*
detalhamento página 25.
*
ao trocarmos de linha, se a sílaba que começa a nova linha, ou termina a
linha anterior, não sem vogal, insere-se na escrita o @2 já existente na
pronúncia: Ex.:m2r-
m2n\el.
19
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
• Y,y é mudo no final de qualquer palavra polissílabica, que terminem com A,a e Ww: abakay (futuro), yedwy (logo, depois),
e na 3ª pessoa do singular, no presente do indicativo dos verbos
monossilábicos: gwu day (dá), gwu kay (vem), gwu lay (chora) e
os da 1ª conjugação.
• Y,y pronuncia-se H aspirado suave no começo de palavras, tanto iniciadas com consoante, como vogais: Yagwp (nome próprio), yixel (recordar, lembrar), y]inal (conceber, engravidar).
• Y,y, precedido de W,w e seguido de consoante, forma o ditongo wy
(ui): pwys (planta), e4akwyn (tricolor), kwyn (cor). Exceção wyj,
que se lê uj que significa força.
9. W,w pronuncia-se Vô no começo das palavras, diante de consoantes: wsgi (ouro), wrsal (caçar). Exceção: diante da consoante Vv,
assume o som de O: Wv (quem), Wvgeanws (oceano), Wvsannay
(Hosana). Assim, também, em qualquer sílaba, quando se ouve o
som de V depois de Ww, sempre se usa o Vv; exemplos:
Hamwv (gostoso), *wvag (lago)
• Quando Ww seguida de Uu, forma o ditongo wu que se pronuncia
U, como do português: wunayn (vão), wunenal (ter), wu5erwrt
(oitavo), anwun (nome). No entanto, diante de vogal, toma o som
de V.
o mesmo som de V, após Aa, Ii, Ee, escreve-se com Uu, exemplos: Nauag (barquinho), wurwuagan (fantasma), zinwuwr (soldado).
10. Iu entre duas vogais e no fim da palavra soa como V suave, respectivamente: zauag (filho), auanag (burro), 5iu (algarismo),
hau (galinha).
• Não há palavra armênia que comece com a letra Uu.
Deve-se citar ainda, os ditongos:
• Iu que se pronuncia-se como ‘you’, do inglês, antes de consoante, na mesma sílaba, em palavras monossilábicas e, na última
20
Chaké Ekizian.
sílaba, das polissilábicas: iu] (óleo), a4iu8 (leão), niu5i= (conspirador, instigador), ariun (sangue), 7iun (neve), kidwu5iun
(sabedoria). Seguido de vogal e na sílaba final iu toma o som de
iv: hiuant (doente), aniu (roda) mesmo quando se acrescenta
o plural: aniuner (rodas);
• Wu (u): wu5 (oito), wudel (comer);
• Wua (wa): Asdwua8 (Deus), xinwua8 (feito) e outros particípios), ywunwuar (janeiro), 1edrwuar (fevereiro);
•
•
•
•
•
•
Wue (we): Arwuesd (arte, técnica), haxwuel (contar);
Wu3 (ve): Nwu3r (presente);
Wu2 (vE): Bahwu2dil (esconder-se)
Wui (vi): G4wuil (brigar)
Wuw (vo): A]wuwr (bonito, a), zinwuwr (soldado).
Wu5iun é uma desinência que caracteriza substantivos abstratos:
2ntwunagwu5iun (capacidade, atitude), 2ntwunelwu5iun (recepção, admissão).
21
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Tonacidade
Acento Tônico
1. No armênio atual, acentua-se, na grande maioria das vezes, a última sílaba da palavra:Ex: gadwu=gadú (gato), qard3s=kardês
(mapa), bardezner = bardezner (jardins).
2. O acréscimo do artigo não muda a localização do acento: qard3s2
(o mapa).
Sinais Gráficos
Estão divididos em três categorias:
Sinais de Pausa
• Ver\ag3d = ponto final representado por dois pontos, tendo a
mesma função do (.) do português;
• Sdwrag3d = vírgula , símbolo e função semelhante ao português;
• Mi\ag3d ou g3d = (.) É um ponto que corresponde tanto aos
dois pontos como ao ponto e vírgula do português. Também
indica abreviações;
• Pwu5 - sinal colocado ( ‘ ) tradicionalmente, na última letra da
palavra indicando pausa breve, um pouco mais curta que a
vírgula, simbolizado por acento grave.
Sinais de Tonacidade
• Xexd = acento que vem sempre na sílaba final. No armênio, as
palavras têm, sempre acento tônico; a letra @ como artigo definido, nas palavras com final consonantal, não recebe acentuação tônica.
22
Chaké Ekizian.
Casos em que o acento agudo é grifado:
• no imperativo afirmativo - na última vogal:
Gartáa- gartac3q (leia, leiam)
• na partícula de negação do imperativo, mi, que antecipa o verbo. Exemplo:
Mi gartar
• nos advérbios de afirmação e negação: ayw (sim), w~= (não);
• sobre uma determinada palavra, que se quer seja destacada,
enfatizando o vocativo: D]ay, hws gecir (Menino, fica aqui).
Outros sinais
• Harcwumi nxan - ponto de Interrogação - usa-se no alto da sílaba interrogativa ^: W^v 3 ays mart2 (quem é este homem?).
• Pacakan+agan nxan = marca de exclamação - encontram-se
~
sob duas formas: o sinal conhecido no ocidente ! e o acento gráfico de exclamação que é colocado na sílaba tônica da palavra
exclamativa: i~n= ke]ecig (que bela!). Nas últimas sílabas prolonga a pronúncia.
• Aba5arc = apóstrofe que na atualidade reserva seu uso para
a partícula que precede o pres. do indicativo, diante de verbos
com vogais: g’er5am.
• !agaki8 = parênteses, usado para isolar frases intercaladas e
destacar datas.
• +agerd= aspas para destacar citações, assinalar trechos e palavras estrangeiras, na mesma forma do português.
• Ga[man g3d = reticências, com função semelhante ao nosso
em português.
• Ankadwumi ki8 = travessão.
Dw]atar7 = vira-linha.
Miacman ki8 = traço de união. É o hífen do português, usado
para a ligação de substantivos e adjetivos (compostos): %wyl23
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
peran (fofoqueiro, literalmente, boca mole), seu-seu amber
(nuvens carregadas, literalmente, nuvens pretas-pretas).
24
Chaké Ekizian.
Artigos
1. Artigo definido
Convém detalhar o emprego do artigo determinativo ou definido
@2 - esta letra se une como sufixo ao substantivo, singular ou plural,
masculino ou feminino, qualquer que seja o caso da declinação da
mesma: bard3z2, bard3z(ner).
1º Se a palavra ou o caso termina em vogal substitui-se o 2 pelo n:
gadwu, gadwun (gato, o gato).
2º há, no entanto, situações em que o Nn se usa mesmo quando a
palavra termina em consoante, por exemplo:
a) diante do presente do indicativo e do imperfeito do verbo 2llal:
dand3rn em (sou o dono da casa); vari=n 3i. (Era o motorista, era o regente).
b) diante de: wu (e):
kayln wu a]wu3s2 (o lobo e a raposa)
al (também) - martn al (o homem também)
isg= até mesmo, enquanto / E em frases interrogativas - Dk3dn
isg kid3^ - (até mesmo o ignorante sabe?)
c) em linguagem poética, quando a palavra seguinte se inicia com
vogal:
“Ir caun, arcwunqwv, hor2 g2 badmer:” (Narrava, com
lágrimas, sua dor a seu pai);
3º se o substantivo ao qual se acrescenta o artigo Nn termina com Yy,
o y fica suprimido 8a4ay, 8a4an;
4º o caso instrumental não aceita o artigo definido: Kri=wv g2 krenq
[escrevemos com (a) caneta] *.
25
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
2. Artigo definido
1º É a sílaba M@ que colocamos depois da palavra, sem uni-las: mart
m2 (um homem);
2º se a palavra que segue o artigo for o verbo 2llal, no presente ou no
imperfeito do indicativo, ou o advérbio al substitui-se o m2 por
m2n: dereu m2n 3/3r (é/ era uma folha), mart m2n 3/3r (é/era
um homem), erki= m2n al egau (veio também um cantor);
3º ainda, o artigo poderá, diante de uma vogal, ser substituído em
parte, pelo apóstrofe: Bwubrig m’wunim (tenho uma boneca), usado com freqüência em poesia e trechos literários;
4º também pode ser omitido no caso do substantivo ser precedido por
um adjetivo: [elaci axagerd 3r [era (um) aluno inteligente],
a]wuwr kwulbay 3 [é (uma) meia bonita];
5º colocado depois de um substantivo plural, o artigo indeterminado
m2 toma o significado de uns, certos: agan=s lwurer m2 hasan
(Chegaram, aos meus ouvidos, certas notícias);
6º M2 ainda tem outro uso idiomático, reforçando um advérbio, quando o sucede: gamac m2 hasgcwur Mariin s3r2: [ Aos poucos
(com cuidado, devagarinho), faça entender o amor de Mari].
26
Chaké Ekizian.
Substantivos
Gênero
O masculino e o feminino no armênio têm formas de construção
diversificadas:
• para alguns seres animados, há vocábulos diferentes, segundo o
sexo: hayr (pai), mayr (mãe); e]payr (irmão), qwyr (irmã)--;
• para animais: aqa]a], aqlwr (galo); hau (galinha), cwul (touro),ez
(boi), gwv (vaca);
• para aqueles animais que não têm termo próprio para especificar o
gênero, usam-se os termos arwu (macho), 3k, madag (fêmea): 3k
ou madag [wz (porca), arwu [wz (porco); 3k xwun (cadela);
madag 7i (égua);
• para os nomes comuns que indicam pessoas, relações afetivas e
profissões usa-se o sufixo feminilizante - wuhi: paregam,
paregamwuhi (o, a colega); ix[an, ix[anwuhi (príncipe, princesa); zarmig, zarmwuhi ( primo, a); pjixg, pjxgwuhi (médico, a);
• para alguns nomes próprios: Zareh, Zarwuhi; Hayg, Haygwuhi;
Dikran, Dikranwuhi.
Número
Regra Geral:
Forma-se o plural dos substantivos acrescentando er aos
monossilábicos, e o sufixo ner aos substantivos polissílabos:
hau-hauer (galinha/galinhas), mayr-mayrer (mãe/mães);
ix[an-ix[anner (príncipe/príncipes), qa]aq, qa]aqner
(cidade/cidades);
Regras específicas:
• há verbetes monossilábicos que, remotamente, tinham n em seu
radical e mantêm-se no plural atual: le4 (n)-le4ner (montanha/
27
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
montanhas), 5w4 (n)-%w4ner (neto/netos); os derivados mantêmse, igualmente: le4nayin (montanhoso), 5w4nig (netinho);
• há palavras que podem ser consideradas monossilábicas ou
dissilábicas: são aquelas que começam ou terminam com duas
consoantes, sendo que a segunda será l, ], m, n, ou r. Quando isto
ocorre no início, forma-se o plural acrescentando-se ner e quando
for final ajunta-se er. Por exemplo: klwu[, klwu[ner (cabeça/cabeças); asd], asd]er (estrela/estrelas);
•
plural de palavras compostas, geralmente, forma-se com o acréscimo de ner: mayr (mãe) + qa]aq (cidade) = mayraqa]aqmayraqa]aqner (capital/capitais); diferentemente, usa-se o er
quando a última palavra é monossilábica: yot (articulação) + cau
(dor) = yotacau-yotacauer; xwki (vapor) + ga4q (transporte,
veículo) = xwkega4q-xwkega4qer.
• havendo composição verbal, o plural da palavra composta se forma com ner : zorq (exército) + varel (dirigir)= zoravarzoravar(ner) (general/generais).
A função do substantivo na frase é indicada, no armênio, por
meio de modificações na desinência do mesmo. O conjunto das modificações é conhecido como declinações.
Declinação
No armênio moderno, há sete casos :
1. Vocativo/ Gw=agan
Para invocar ou chamar uma pessoa ou coisa. Em caso de
invocacão ou assombro pode antepor-se a interjeição: w’v.
Sird martgayin, w’v hiul3, wur anwunn 3 am1w1wua8:
(“Coração humano, oh átomo, no qual se resume o infinito” (A.
Chobanian)
28
Chaké Ekizian.
2.
Nominativo/ Wu]]agan:
Como sujeito, indica quem ou o quê assume a ação:
Manwug2 g2 me8nay - O menino cresce
%4=wun2 g2 54=i - O pássaro voa
3.
Acusativo/ Haycagan:
É o caso do complemento direto:
gadwun mis gwud3 - O gato come carne
4.
Genitivo/ Se4agan:
Indica o complemento de especificação ( propriedade, posse):
Bedrwsin kirq2 - O livro de Pedro
5.
Dativo/Dragan:
É o caso do complemento indireto, de atribuição:
Mis2 xwunin dwur - Dê a carne ao cão
Observação: Na declinação dos substantivos, tanto no singular como
no plural, o genitivo e o dativo têm a mesma desinência. O sentido, as
relações e as preposições indicarão se estamos nos referindo ao genitivo
ou ao dativo.
6.
Ablativo/Paca4agan: (complemento circunstancial)
Indica a procedência, a origem, a causa:
Pariz3n gwu kam - Venho de Paris
Garaq2 ga53n g2 hanen - Retiram ou tiram a manteiga do leite.
Wura[wu5en3n gwu lar - Chorava de alegria.
29
SOBRE
A
GRAMÁTICA
7.
Instrumental/ Kwr8iagan (complemento circunstancial)
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Indica o meio, o instrumento com que se faz algo e também a particularidade de uma pessoa, animal ou matéria:
Madidwv g2 krenq - Escrevemos com lápis
X3g mazerwv - De cabelos ruivos
30
Chaké Ekizian.
Declinações regulares
Há quatro declinações regulares e quatro irregulares. Há também uns poucos substantivos que conservam alguns casos das declinações do armênio antigo.
A primeira declinação regular é a básica. A maior parte dos substantivos do armênio moderno se declinam segundo este modelo. Ainda as outras declinações, em sua maioria, guardam as formas desta
declinação básica, no plural. Há uma tendência muito forte de usá-la
como única declinação para todos os substantivos.
•
1ª Declinação: Genitivo em i
Monossílabo.
Monossíl
abo.
KED
SINGULAR
VOC. NOM.
KED
ACUS.
KED
GENIT. DAT
KED-I
ABLAT.
KED-3
INSTR.
KED-WV
PLURAL
VOC. NOM.
KEDER
ACUS.
KEDER
GENIT.
KEDER-WU
DATIVO.
KEDER-WU
ABLAT.
KEDER-3
INSTR.
KEDER-WV
31
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Polissílabo
BADGER Imagem, retrato, pintura.
SINGULAR
VOC. NOM.
BADGER
ACUS.
BADGER
GENIT.
BADGER-I
DATIVO.
BADGER-I
ABLAT.
BADGER-3
INSTR.
BADGER-WV
PLURAL
VOC. NOM.
BADGERNER
ACUS.
BADGERNER
GENIT.
BADGERNER-WU
DAT.
BADGERNER—WU
ABLAT.
BADGERNER-3
INSTR.
BADGERNER-WV
• 2ª Declinação: Genitivo em WU
32
VOC. NOM.
*WV
ACUS.
*WV
GEN.
*WV-WU
DAT.
*WV-WU
ABL.
*WV-3
INSTR.
*WV-WV
Chaké Ekizian.
• 3ª Declinação Genitivo em EAN
•
NOM. AC.
PARWU%IUN
GEN. DAT.
PARWU%EAN
ABLAT.
PARWU%EN3
INSTR.
PARWU%EAMP
4ª Declinação Genitivo em WUAN
NOM. AC.
KIXER
GEN. DAT.
KIXERWUAN
ABLAT.
KIXERWU@N3
INSTR.
KIXERWV
Observação:
1 - O plural dos substantivos da 2ª e 4ª declinação se forma segundo
o modelo da 1ª:
*wver, 8wverwu,
kixerner, kixernerwu.
2 - os substantivos da 3ª declinação em wu5iun, regra geral são palavras abstratas. Portanto, não são usadas no plural, mas na possibilidade de usá-las como tal, são empregadas em atos concretos:
parwu5iunner - bondades, benefícios. Declinam-se, então, segundo
o modelo da 1ª declinação. O genitivo plural conserva também sua
forma antiga em eanc: parwu5eanc;
3 - poucos substantivos seguem a 2ª declinação e quase todos são
monossilábicos; seus derivados seguem o mesmo modelo:
ar\ - urso
klwu{-cabeça - gen. kl[wu
7i- cavalo
33
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
/ampay-caminho- gen /ampwu
tar - século
man= - menino
3x - burro- gen. ixwu
mart- homem
gwv - vaca
nau - navio
hay - armênio
xah - interesse, lucro, ganho
hau - galinha
swv - fome
hwv - vento
d]ay - menino- gen. d]wu;
4 - Seguem o modelo da 4ª declinação os substantivos e advérbios
que indicam tempo ou duração:
gen.
dari
ano
darwuan
hima (g)
agora
himagwuan
amis
mês
amswuan
er3g
ontem
or
dia
a4a\
antes
xapa5
semana
ankam
vez
cwreg
dia, de dia
irigwun
anoitecer
34
xapa5wuan
irigwuan
Chaké Ekizian.
ama4
verão
va]2
amanhã
7me4
inverno
a4dwu
de manhã
jam
hora
va]wuan
ardwuan=a4auod*
5 - o genitivo e dativo de karwun (primavera) e axwun (outono) é
karnan, e axnan. Nos outros casos, seguem o modelo da 1ª declinação: karwun3, karwunwv, karwunner, karwunnerwu, axwun3,
axwunwv, axwunner, axwunnerwu;
6 - g3s kixer (meia-noite), g3sor (meio-dia), formam o genitivo em
wuan: g3sorwuan /ax (almoço), kixerwuan otanau (avião noturno). No entanto, dir-se-á: g3sorin egwur, venha ao meio-dia;
g3s-kixerin knac (foi a meia-noite);
7 - os genitivos e dativos no plural em Eanc dos substantivos em
wu5iun 9 (Parwu5iun-Parwu5eanc) e em wc de mart, d]ay, hay,
(martwc, d]wc, haywc), não levam artigo determinado;
8 - nas declinações regulares e irregulares, os substantivos que terminam em consoantes e que levam, na última sílaba, o ditongo wu,
ou a vogal i os perdem nas desinências do singular: klwu[- kl[wu,
kl[3, kl[wv - klwu[nerwu; Gin gnw\, gnw\m3, gnw\mwv - ginerwu.
- a vogal 3 muda para i: s3r, sirwy, 3x, ixwu;
9 - os infinitivos dos verbos, usados como substantivos, declinam-se
segundo o modelo da 2ª declinação: erkel, erkelwu, erkel3, erkelwv.
Os infinitivos que terminam em il ou wul mudam sua terminação
para el, ao declinar-se: [osil, [oselwu, [osel3, [oselwv; 5w]wul,
5w]elwu, 5w]el3, 5w]elwv.
* (todos os substantivos e advérbios ficam acrescidos da terminação wuan)
35
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Declinações Irregulares
nação - gen. em w\: d3r (senhor, proprietário), digin (sedeclinação
• 1ª decli
nhora, dama), dand3r (dono da casa, chefe da família), dandigin
(dona de casa), 2nger (amigo, camarada), qwyr (irmã).
Exemplo:
Nom. acus.
Gen. dat.
Ablat.
Instr.
d3r
dirw\
dirw\m3
dirw\mwv
• 2ª Declinação - Genitivo. em or: mayr (mãe), e]payr (irmão).
Exemplo:
nom. acus.
gen. abl.
ablat.
instr.
hayr
hor
horm3
hormwv
• 3ª Declinação Genitivo em wy
nom. acus.
gen. dat.
ablat.
Instr.
s3r
sirwy
s3r3
sirwv
• 4ª Declinação em an
nom. ac.
gen. dat.
ablat
instr.
36
dwun
dan
dwun3
dwunwv
Chaké Ekizian.
Observações:
• O plural destas declinações é regular: d3rer, hayrer, dwuner.
• seguem o modelo de d3r e os seus compostos: dand3r (dono de
casa), kor8ad3r (patrão, patroa) etc;
• As palavras que indicam parentesco: gin (mulher), digin (senhora). Gen. Dat. gnw\, Abl. Gnw\m3, Instr. gnw\mwv. Qwyr (irmã), gen.
dat. qrw\. Dat. gesrw\ (sogra, mãe do marido).Dat. 2ngerw\ (companheiro) e seus derivados.
Nota
ota: várias destas palavras, em particular as compostas, podem declinar-se também segundo o modelo da 1ª declinação regular:
• segundo o modelo de hayr se declinam: mayr, e]payr e seus compostos por estas palavras: gnqahayr (padrinho), gnqamayr (madrinha), vanahayr (abade), hore]payr (tio por parte de pai),
more]payr (tia por parte de mãe);
• têm o genitivo em wy, o de 3º modelo, as palavras seguintes:
Marmin (corpo), marmnwy, marmin3 (marmn3), marminwv ou
marmnwv ou marmnanp; wrti (filho), wrtwuwy, wrti3, wrtiwv,
wrtwuwv;
hwki (espírito), hwkuwy, hwki3, hwkiwv ou hwkwuwv;
os nomes geográficos que terminam em ia:
Sbania-Sbaniwy (Sbaniayi)-Espanha, Anklia, Ankliwy-Inglaterra;
Asdwua8 (Deus), Gen. Dat. Asdwu8wy, Abl. Asdwu8m3, Instr.
Asdwu8mwv;
•
ao quarto grupo (genitivo em an) pertencem os substantivos terminados em wum, wug, ig;
wuswum (estudo)wusman, wuswum3, wuswumwv (wusamp). Todos os
substantivos em wum podem ter seu instrumental em amp.
manwug (criança), gen. mangan, abl. manwug3, instr. manwugwv.
37
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
7wug (peixe), 7gan (7wugi), 7wug3; mwug (rato), mgan, mwug3, mwugwv.
a]\ig (menina, moça), a]\gan, a]\ig3; 3rig (marido), 3rgan;
gnig (mulher), gngan;
xwun (cachorro), xan, xwun3; karwun (primavera) karnan, karwun3;
• Às palavras manwug (criança) e a]\ig (menina, moça) aplicam-se
também o genitivo e dativo plural sob forma antiga: manganc,
a]\ganc. Ex. a]\ganc tbrwc (escola feminina[de meninas]).
Sob esta forma não se emprega artigo definido. Ex. manganc
[a]avayr (jogo infantil).
Declinação dos Nomes Próprios:
Os nomes próprios, declinam-se de acordo com o modelo da 1ª
declinação regular. Aqueles que terminam em a ou o tomam um Y-y
eufônico entre a vogal e a desinência: Eremia, Eremiayi (Jeremias,
de Jeremias), E]ia, E]iayi (Elias, de Elias), Fransa Fransayi
(França, de França), Xiqago, Xiqagwyi (Chicago, de Chicago). (Obs:
O final se transcreve wy: Mwn5evid3o-Mwn53videwy) (Montevideo, de
Montevideo).
38
Chaké Ekizian.
Pronomes
Os pronomes armênios (Teranwun) são divididos em cinco classes e são declináveis: pessoais, possessivos, demonstrativos, relativos
e indefinidos.ses e são declináveis: pessoais, possessivos, demonstrativos, relativos e indefinidos.
Pronomes pessoas
Ezagi singular
1ª
2ª
3ª
wu]]agan
Es
Twun
8
nominativo
eu
haycagan
tu, você
zis
qez
acusativo
me
te
se4agan
inq
ele,ela
zinq-zayn.
o, a.
im-imin,
qwu-qwugin, anwr, ir.
genitivo
meu, minha
teu, tua
seu, sua
dragan
in8i
qezi
iren, anwr.
dativo
a mim
a ti
lhe
paca4agan
in7m3
qezm3
irm3, ang3.
ablativo
de mim
de ti
dele, dela
kor8iagan
in7mwv
qezmwv
irmwv, anwv
instrumental
(por mim,
comigo)
(por ti
contigo)
(com ele, ela)
Ywknagi/plural
Wu]]agan
menq,
twuq,
irenq-anwnq.8
nominativo
nós,
vós,
eles, elas.
Haycagan
mez,
zirenq-zanwnq.
acusativo
nos,
7ez,
vos,
se4agan
mer, merin
7er, 7erin anwnc-irenc.
nosso, a,
vosso, a,
genitivo
8
os, as,
deles, as,
Feydit, op. ci t. pg. 117 O pronome an, plural anwnq, é um pronome vago
como em francês on, um demonstrativo, enquanto que inq2, plural irenq,
tem um significado mais preciso
39
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
dragan
mezi
7ezi
dativo
a nós,
a vós,
paca4agan
ablativo
mezm3,
7ezm3,
de nós,
de vós,
kwr8iagan
mezmwv,
7ezmwv,
instrumental
40
anwnc/irenc.
lhes.
irencm3-anwncm3.
deles, delas.
iren7mwvanwncmwv
Chaké Ekizian.
Pronomes Possessivos:
Podem ser empregados como:
• pronomes adjetivos quando acompanhados de substantivos que são
acrescidos por um dos chamados “sufixos pronominais” - im dwuns,
qwu dwunt, ir dwun2_panalin, mer 7er, irenc dwun2_panalin.
ezagi_singular ywknagi_plural
O substantivo indicará o singular e/ou plural
Im - meu, minha
mer - nosso, nossa
qwu - teu, tua
7er - vosso, vossa
ir - seu, sua/dele, dela irenc- seus, suas/ deles, delas
Notas:
•
quando usado como adjetivo, o possessivo é invariável, mantendose sempre no singular. Ex: im dwuns me8 3 - Minha casa é grande /
Im dwuners bzdig en - Minhas casas são pequenas.
Os sufixos pronominais ou partículas possessivas, acrescidas
ao substantivo, indicam as pessoas. A primeira pessoa do singular
pede o acréscimo de s - im panalis, in dwuns, o t determina a
segunda pessoa do singular - qwu panalit, qwu dwunt; a terceira do
singular e a primeira, segunda e terceira do plural pedem 2 ou n. Ir,
mer, 7er, anwr_iren panalin ou dwun2 (obedecendo a exigência da
vogal e da consoante).
•
E como os pronomes-substantivos são autônomos, incorporam os
sufixos pronominais acima citados: Ims a]wuwr 3: A minha é bonita. Ims al: A minha também.
41
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
singular/ ezagi
plural/ ywknagi
nominativo / acusativo
ims o meu, a minha
mer2 o nosso, a nossa,
qwugt o teu, a tua
7er2 o vosso, a vossa,
ir2 o seu, a sua, o dele a dela, irenc2 os seus, as suas, o deles, a
delas.
Iminners os meus, as minhas merinner2 os nossos, as nossas
qwuginnert os teus, as tuas
7erinner2 os vossos, as vossas
irenner2 os seus, as suas os, irencinner2 os seus, as suas
as deles, os, as delas
Ezagi - singular
os, as deles, as, os delas,
ywknagi - plural
iminis
imin3s
iminwvs
Iminnerwus
iminner3s
iminnerwvs
instr.
qwugt_qwugint
qwuginit
qwugin3t
qwuginwvt
qwuginnert
qwuginnerwut
qwuginner3t
qwuginnerwvt
nom. ac.
ir2, iren2
irenner2
gen.dat.
irenin
iren3n
irenwv
irennerwun
irenner3n
irennerwv
abl.
mer2
merinin
merin3n
merinner2
merinnerwun
merinnerwun
instr.
merinwv
merinnerwv
Gen. Dat.
Ablat.
instrum.
nom. ac.
gen.dat.
ablat.
ablat.
instr.
nom.ac.
gen.dat.
42
Chaké Ekizian.
Ezagi - singular
ywknagi - plural
nom. ac.
7erin2
7erinner2
gen. dat.
7erinin
7erinnerwun
abl.
7erin3n
7erinner3n
instr.
7erinwv
7erinnerwv
nom. ac.
irencin2
irencnner2
gen. dat.
irencinin
irencnnerin
abl.
irencin3n
irencnner3n
instr.
irencinwv
irencnnerwv
43
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Pronomes Demonstrativos
Estes são:
ays, as, asiga, swyn9 (este, esta); ayt, ad, adiga, twyn10
(essa, esse); ayn, an, aniga nwyn11 ( aquele, a).
Igualmente, podem ser adjetivos invariáveis quando acompanhados de substantivos, que ficam acrescidos dos artigos definidos 2
ou n, conforme seu final consonantal ou vogal: ays dwun2 (esta casa),
ayt baywusag2 (essa bolsa), ayn panalin (aquela chave), ou como
pronomes substantivos: (singular) asiga, adiga, aniga; (plural)
aswnq, adwnq, anwnq. Exemplos: Asiga ir dedragn 3. adiga
ims 3. anwnq 7ern en: (Este é o caderno dele (a); esses são os meus;
aqueles são os vossos.)
Pronomes indefinidos
São empregados sem substantivo, enquanto que os adjetivos
indefinidos são sempre empregados com um nome. São os seguintes,
os pronomes-substantivos:
Wmanq (plural) certos
gen. dat. Wmanq; abl. Wmanqm3;
inst.Wmanqmwv.
W= m3g2, pnau m3g2-ninguém,
nenhum
W= wq- ninguém
9
10
11
44
Mart m2, m3g2-alguém
Am3n in=, am3n m3g2-cada um
Pan, pan m2- qualquer coisa
Am3n pan-tudo,
iuraqan=iur wq-cada um
iuraqan=iur-cada
Gulian, Elementary Modern Armenien Grammar, Frederick Ungar
Publisching Co. New York.63-pronome citado somente nesta obra.
Gulian, op. cit. idem.
Gulian, op. cit. ibidem.
Chaké Ekizian.
W=in=, w= m3g pan- nada
Xader- muitas (pessoas)
Min - um
Wurix m2- um outro12
Nwyn2,, mieunwyn2- o mesmo
Mius2- o outro
Am3n=in=,, am3n2,, pwlwr2 - tudo
13
Os pronomes adjetivos, que são acompanhados de substantivos, são
os seguintes:
M3G2- um-a, uns-as
Qani m2- algum, alguma,
alguns
W= m3G2- nenhum, a
Xad-muito, muita, muitos, muitas
Am3n-todo, toda, todos, todas
Qi= - pouco, pouca, poucos,
poucas
Mas m2- uma parte
W^rqan,w6^6 r=a1-quanto, a,quantos, as
Zanazan vários, várias
Weu3- qualquer, quaisquer
Aynb3s...in=b3s- tal...qual
M3g (ou mi) qani- vários
Nwyn- Mesmo, a, mesmos, as
Iuraqan=iur- cada
Euayln- etc
Wrqan...aynqan,
wr=a1...ayn=a1Tanto....quanto
O pronome relativo, em armênio, é Wr
Nominativo
Acusativo
Genit. Dativo
12
13
Singular
Plural
Wr
Wr ou zwr
Wrwun
Wrwnq
Zwrs
Wrwnc
Wurix é indeterminado e mius2 é determinado
Feidit, op. cit. p. 226: “Tudo, pronome indefinido neutro, quando é empregado em sentido indeterrminado, como qualquer coisa, não importa o quê, é
traduzido por am3n pan.
45
SOBRE
A
GRAMÁTICA
Ablativo
Instrumental
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Wrm3
Wrwv
Wrwncm3
Wrwncmwv
Emprega-se como no português:14
Wr
Wv, wv wr
Wr2
Wrwun, Wrwnc
14
46
Keruzian, op. cit. p. 275
Que
Quem
Qual
Cujo, a - Cujos, as
Chaké Ekizian.
Pronome Interrogativo:
Segundo Feydit os pronomes interrogativos são:
W^v refere-se às pessoas e significa quem
I^n= refere-se aos objetos e pergunta que.
W^v en ayt martig2: Quem são essas pessoas? (quem é essa gente).
I^n= krec: O que escreveu?
Como atributo, referindo-se a pessoas, o pronome in= questiona a qualidade e não a identidade: Ays martig2 i^n= en: O que são
estas pessoas? (o que é essa gente?).
Wr2-qual
Nom. acus. - w^r2 wrw^nq Ablat. Wrm3^n wrwncm3^
Gen. dativo - wrwu^n wrwn^c Instr. Wrw^v wrwncmw^v
Segundo Keruzian, os pronomes interrogativos são: I^n= (que?),
w^v (quem?), w^r2, w^r m3g2 (qual?), wrqa^n, wr=a^1, qani^ (quanto?).
47
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Verbos
Os verbos da língua armênia distinguem-se pela regularidade
de sua conjugação e pelo reduzido número de irregulares. No armênio
o verbo tem dois temas ou radicais: o radical presente e o radical
passado.
1- Do radical presente (ou simples) formam-se os presentes e os imperfeitos do indicativo e do subjuntivo, como também, os infinitivos e
o gerúndio.
2- O tema passado, radical secundário, que é em geral o tema presente acrescido de Cc, característico do passado, intercalado pela vogal
característica da conjugação,15 entre o radical primário e o c.
3- O verbo armênio possui a voz causativa que indica que o sujeito do
verbo faz atuar em outro a transformação introduzida pelo verbo, significando vir a ser, p.ex:
niharnal= emagrecer
Niharcnel = fazer emagrecer
A voz causativa é formada acrescentando c-n-e-l a raiz do verbo:
[m-el = beber
[m-c-n-el= fazer beber
[a]-al= brincar
[a]-c-n-el= fazer brincar, enganar, de
brincadeira, divertir
No entanto, só a prática da língua fará conhecer os muitos verbos que
mantêm a terminação de origem:
l4-el=calar-se, l4-e-c-n-el= fazer calar
[n-tal=rir, [nt-a-c-n-e-l=fazer rir
Nesse caso, os verbos da 2ª conjugação regular transformam
em e o i da terminação do infinitivo:
15
48
Feydit, op. cit. p. 176: a propósito do infinitivo, vimos que o i da terceira
conjugação se transforma em 3, logo que se acrescenta uma sílaba.
Chaké Ekizian.
{os-il= falar [os-e-c-n-e-l= fazer falar, fazer confessar;
@llal
A língua armênia tem um só verbo auxiliar 2llal - ser, estar.16
É um verbo com tempos defectivos e apresenta duas formas diferentes de conjugação, com radicais diferentes, e com significados diferentes: como estado estável em (sou, estou); 2llal significando vir a
ser, o ser em evolução, tornar-se, ‘devenir’ (francês). Ainda, o verbo
@llal serve de auxiliar a si mesmo, nos tempos compostos- E]a8
em (tenho sido)
@LLAL - ser, estar
Presente17
Es em, Twun es, An-inq 3
Menq enq, Twuq 3q, Anwnq-irenq en:
Imperfeito - era
Es 3i, Twun 3ir, An-inq 3r
Menq 3inq, Twuq 3iq, Anwnq-irenq 3in:
Pretérito - fui
Es E]ay, Twun E]ar, An-Inq e]au
Menq E]anq, Twuq E]aq, Anwnq, Irenq E]an
16
17
É pouco correto o uso, sob influência dos idiomas neolatinos, do verbo
wunenal (ter, haver), como auxiliar.
Os verbos que não são precedidos de g2 no presente e no imperfeito do
indicativo são, além de 2llal (ser): wunenal (ter), kidnal (saber), Garenal
(poder), gam (existir, estar lá); gar8el (pensar, ter idéia de).
49
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Futuro - serei
Es bidi 2llam, Twun bidi 2llas, An-inq bidi 2llay
Menq Bidi 2llanq, Twuq bidi 2llaq, Anwnq-irenq bidi
2llan
Imperativo
E]i’r - seja
%w’] 2llay
seja
e]e’q - sejam
2llanq
sejamos
%w’] 2llan sejam
Infinitivo
simples - 2llal ser
passado- e]a8 2llal ter sido
Particípio
presente - e]w] - ser
passado - e]a8 - sido
futuro - 2llalwu - 2llaliq (indica conveniência ou obrigação).
Este mesmo verbo tem também uma conjugação regular para o
1-presente e
2-imperfeito do indicativo, quando torna-se um verbo incoativo18 significa fazer aos poucos
1-g’2llam, g’2lllas, g’2llay, g’2llanq, g’2llaq, g’2llan:
2-g’2llayi, g’2llayir, g’2llar, g’2llayinq, g’2llayiq, g’2llayin: Ex.
D]an g2 me8nay, mart g’2llay - O menino cresce, faz-se homem.
Quanto à conjugação, os verbos classificam-se em:
18
50
verbos que exprimem começo de ação ou de estado: alvorar, alvorecer, amadurecer, anoitecer, florescer.
Chaké Ekizian.
1 - REGULARES
Há divergências na classificação da conjugação dos verbos regulares. A maioria dos autores consideram a primeira conjugação em
el. No entanto, adotamos a classificação do Prof. Keruzian que admite, baseado na classificação do português, os verbos terminados em
al como os de 1ª conjugação. Assim, os verbos de 1ª, 2ª e 3ª conjugação têm, respectivamente, a terminação em al, el, il.
Modelo da 1ª conjugação:
Verbo Gartal - ler
Modo Indicativo:
Presente - leio
g2 gartam, g2 gartas, g2 gartay, g2 gartanq, g2 gartaq,
g2 gartan.
Pretérito perfeito - li
gartaci, gartacir, gartac, gartacinq, gartaciq, gartacin.
Imperfeito - lia
g2 gartayi, g2 gartayir, g2 gartar, g2 gartayinq,
g2 gartayiq, g2 gartayin
Futuro - lerei ou vou ler
bidi gartam, bidi gartas, bidi gartay,
bidi gartanq, bidi gartaq, bidi gartan.
Futuro do Pretérito - leria
bidi gartayi, bidi gartayir, bidi gartar,
bidi gartayinq, bidi gartayiq, bidi gartayin
51
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Presente - não veio
Negativo
=em gartar, =es gartar, =i gartar,
=enq gartar, =3q gartar, =en gartar.
Pretérito Perfeito - não li
=gartaci, =gartacir, =gartac,
=gartacinq, =gartaciq, =gartacin.
Imperfeito - não lia
=3i gartar, =3ir gartar, =3r gartar,
=3inq gartar, =3iq gartar, =3in gartar.
Futuro - não lerei
bidi =gartam, bidi =gartas, bidi =garta,
bidi =gartanq, bidi =gartaq, bidi =gartan.
Futuro do pretérito - não leria
bidi =gartayi, bidi =gartayir, bidi =gartar,
bidi =gartayinq, bidi =gartayiq, bidi =gartayin.
Em todos os verbos regulares a terminação m, s, y ou a vogal do
verbo, nq, q, n, do presente do indicativo, se repete mantendo a vogal
do sufixo do verbo em questão.
52
Chaké Ekizian.
Modelo da 2ª conjugação:
Verbo Krel - escrever
Presente - escrevo
g2 krem, g2 kres, g2 kr3,
g2 krenq, g2 kres, g2 kren:
Pretérito Perfeito - escrevi
kreci, krecir, krec,
krecinq, kreciq, krecin:
Imperfeito - escrevia
g2 kr3i, g2 kr3ir, g2 kr3r,
g2 kr3inq, g2 kr3iq, g2 kr3in:
Futuro do Presente - escreverei
bidi krem, bidi kres, bidi kr3,
bidi krenq, bidi kr3q, bidi kren:
Futuro do Pretérito - escreveria
bidi kr3i, bidi kr3ir, bidi kr3r,
bidi kr3inq, bidi kr3iq, bidi kr3in:
Negativo
Presente - não escrevo
=em krer, =es krer, =i krer,
=enq krer, =3q krer, =en krer.
53
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Pretérito Perfeito - não escrevi
=kreci, =krecir, =krec,
=krecinq, =kreciq, =krecin
Imperfeito - não escrevia
=3i krer, =3ir krer, =3r krer,
=3inq krer, =3iq krer, =3in krer
Futuro do Presente - não escreverei
bidi =krem, bidi =kres, bidi =kr3,
bidi =krenq, bidi =kr3q, bidi =kren
Futuro do Pretérito - não escreveria
bidi =kr3i, bidi =kr3ir, bidi =kr3r,
bidi =kr3inq, bidi =kr3iq, bidi =kr3in
Modelo da 3ª Conjugação:
Verbo [osil - falar
Presente - falo
G2 [os-im, g2 [os-is, g2 [os-i,
g2 [os-inq, g2 [os-iq, g2 [os-in
Pretérito Perfeito - falei
[os-ecay, [os-ecar, [os-ecau,
[os-ecanq, [os-ecaq, [os-ecan
54
Chaké Ekizian.
Imperfeito - falava
g2 [os-3i, g2 [os-3ir, g2 [os-3r,
g2 [os-3inq, g2 [os-3iq, g2 [os-3in
Futuro do Presente - falarei
bidi [os-im, bidi [os-is, bidi [os-i,
bidi [os-inq, bidi [os-iq, bidi [os-in
Futuro do Pretérito - falaria
bidi [os-3i, bidi [os-3ir, bidi [os-3r,
bidi [os-3inq, bidi [os-3iq, bidi [os-3i
Negativo
Presente - não falo
=em [osir, =es [osir, =i [osir,
=enq [osir, =3q [osir, =en [osir
Pretérito - não falei
=[osecay, =[osecar, =[osecau,
=[osecanq, =[osecaq, =[osecan,
Imperfeito - não falava
=3i [oser, =3ir [oser, =3r [oser,
=3inq [oser, =3iq [oser, =3in [oser,
Futuro do Presente-não falarei
bidi =[osim, bidi =[osis, bidi =[osi,
bidi =[osinq, bidi =[osiq, bidi =[osin
55
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Futuro do Pretérito - não falaria
bidi =[os3i, bidi =[os3ir, bidi =[os3r,
bidi =[os3inq, bidi =[os3iq, bidi =[os3in
Quanto aos particípios, presente, passado e futuro, o armênio
segue, tanto nos verbos regulares como irregulares, o seguinte padrão:
isolam-se as desinências al, el, il, e para os verbos terminados em
al, acrescenta-se acw] e para os verbos terminados em el, il acrescenta-se w], por exemplo: gartal-gartacw] (leitor), krel-krw] (escritor, escrevente), [osil-[osw] (falador, falante) formando, assim, o
particípio presente; para o particípio passado, também elimina-se a
desinência do infinitivo, é aca8 ou acer: gartaca8, gartacer
(lido), e para os verbos terminados em el ou il soma-se a8 ou er; desta
forma, krel torna-se kra8 ou krer (escrito) e [osil [osa8 ou [oser
(falado). O particípio futuro também apresenta duas formas: 1º com a
terminação em lwu com o qual se formam tempos compostos indicando
obrigação - {whem 2llalwu em (tenho que ser prudente). Usa-se este
tempo de obrigação em um sentido impessoal, Er5alwu 3 (deverá ir);
ou, ainda para expressar ações hipotéticas ou de conveniência - Kra8
2llalwu 3 - (deve ter escrito); e ainda para justificar a ação, determinando a finalidade: G2 vazem niharnalwu hamar (corro para emagrecer).
E 2º o que termina em liq não forma tempos compostos. Se o
nome ao qual se refere leva artigo, o verbo conterá o sentido de obrigação: Swrveliq tas2 (a lição para aprender). A desinência liq serve,
ainda, para formar substantivos derivados de verbos, que se empregam, em geral, para generalizar. Por exemplo [a]aliq ( para brincar, brinquedo), wudeliq ( para comer, comida). É um tempo que não
existe no português.
Há, ainda, as seguintes modalidades:
• anômalos: verbos que, além de irregular, têm conjugação
complementada por radicais de dois verbos diferentes- um, para o
tempo, Presente do Indicativo; outro, para o PretéritoPerfeito:
56
Chaké Ekizian.
kal (vir), gwukam (venho), egay (vim),
Er5al (ir), g’er5am (vou), kaci (fui),
2llam (ser), g’2llam (sou), e]ay (fui);
•
defectivos: verbos que não possuem outros tempos, além do presente e do imperfeito do indicativo e, nem se conjugam em todas as
pessoas. São os seguintes, em armênio: gam (haver, estar), kidnal
(saber), wunim (tenho), grnam (posso)-garenal (poder).19 As conjugações de tempos inexistentes, nestes verbos, são repostos por outros que os complementam.
1. Gam assemelhando-se com o sentido dos verbos @llal (ser, existir) e Kdnwuil (encontrar-se); pode ser complementado nos outros
tempos por estes mesmos verbos:
Indicativo
Presente
Gas (estás), gay (está, há), ganq (estamos), gaq (estais), gan (estão);
Imperfeito
Gayi (estava), gayir (estavas), gar (estava), gayinq (estávamos),
gayiq (estáveis), gayin (estavam).
2. kidnal (saber)
Presente. kidem (sei), kides (sabes), kid3 (sabe), kidenq (sabemos), kideq (sabeis), kiden (sabem).
Imperfeito. kid3i (sabia), kid3ir (sabias), kid3r (sabia), kid3inq
(sabíamos), kid3iq (sabíeis), kid3in (sabiam).
Os outros tempos podem ser conjugados com o verbo kidnal (saber).
Mais que perfeito: kidcer, partícipio passado - kidca8, partícipio
presente - kidcw].
19
Abrahamian, S.G., Veridian, B. .A.., Cosian, V. A.., Armenian Language
(em armênio) Erevan, 1966, p. 219 . Incluem os autores, entre os defectivos
o verbo Em, que é conhecido como o presente do indicativo do verbo @llal.
57
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Pretérito perfeito
kidcay, kidcar, kidcau, kidcanq, kidcaq, kidcan.
Imperativo - singular kidcir, plural kidc3q.
3. wunim (tenho)
Presente
Wunim (tenho), wunis (tens), wuni (tem), wuninq (temos), wuniq (tendes), wunin (têm).
Imperfeito
wun3i (tinha), wun3ir (tinhas), wun3r (tinha), wun3inq (tinhamos), wun3iq
(tinheis), wun3in (tinham).
Os outros tempos são complementados com o verbo wunenal
Mais que perfeito: wunecer; partícipio passado - wuneca8; partícipio
presente - wunecw].
Imperativo
Singular - wunecir; plural - wunec3q.
4. grnam (posso)
Presente
Grnam (posso), grnas (podes), grnay (pode), grnanq (podemos), grnaq
(podeis), grnan (podem).
Imperfeito
Grnayi (podia), grnayir (podias), grnar (podia), grnayinq (podiamos),
grnayq (podies), grnayin (podiam).
Mais que perfeito - grcer; Partícipio passado - grca8; Partícipio presente - grcw].
A conjugação é complementada pelo verbo garenal
58
Chaké Ekizian.
Presente optativo
Garenam, garenas, garenay, garenanq, garenaq, garenan.20
Imperfeito
Garenayi, garenayir, garenar, garenanq, garenaq, garenan.
Para os tempos que faltam para o verbo defectivo grnam e garenal
pode ainda ser usada a forma garw] em (sou capaz), garw] es (és
capaz), garw] 3 ( é capaz), etc.
•
São conjugados somente na 3ª pessoa do singular :
•
verbos que designam fenômenos atmosféricos
an7reuel (chover), 7iunel (nevar), 1aylagel (trovejar), lwusnal
(alvorecer), m5nel-m5nal (escurecer), kixerel (anoitecer), etc.
•
verbos que designam as vozes de animais:
pa4a=el (mugir), k4al (zurrar, ornejar), ha\el (latir), mlauel (miar),
etc.
•
verbos que designam sons e ruídos de objetos ou materiais:
znkal (retinir, ressoar), /a5il (estilhaçar-se), wrwdal ( tronear,
estrondear), etc.
Nota: os verbos acima elencados, quando usados metaforicamente,
podem ser conjugados em todos os tempos.
•
abundantes (biformes) : verbos que existem em vários tempos:
duplo modelo de conjugação: Il-el
Abril/ abrel (viver), [osil/ [osel (falar), hantibil/ hantibel
(encontrar-se), 1a[=il/ 1a[=el (fugir);
Il-al
Ereuil/ ereual (aparecer), %wuil/ %wual (parecer)
20
A forma g2 garenam é encontrada raramente.
59
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
El-al
I\nel/i\nal (descer, abaixar-se), desnel/desnal (ver).
2 - Irregulares
São os verbos que sofrem alteração na parte radical ou na desinência,
ou em ambas, o que acontece no pretérito perfeito do Indicativo. Ex:
• no radical-2nel (fazer) - 2ri (fiz)
• na desinência - desnel (ver) - desay (vi)
• em ambas as partes - iynal (cair) - ingay (caí)
Há poucos verbos irregulares no armênio moderno. Ainda, a irregularidade se nota somente nos verbos cujos tempos se formam com o
radical do pretérito: o próprio pretérito, o imperativo e o particípio. E
se dividem em dois grupos:
1º - incoativos: verbos que terminam em nal, nel, nil, =il que têm
conjugação própria.
2º - os verbos propriamente irregulares.
a) Os verbos terminados em Nal tornam-se o paradigma: estes verbos formam o pretérito perfeito em cay e o singular do imperativo
em cir
b) Os verbos que terminam em anal: e anal. p. ex. parganal9 (aborrecer-se) e modenal (aproximar-se) conservam a vogal a e e na
conjugação.
60
Chaké Ekizian.
Hasgnal (entender)
Pretérito
Es hasgcay, twun hascar, inq-an hasgcau
Menq hasgcanq, twuq hasgcaq, anwnq-irenq hasgcan
Imperativo
Hasgcir - hasgc3q
Particípio
presente (ativo) - hasgcw]
Passado (passivo) - hasgca8 hasgcer
futuro - hasgnalwu - hasgnaliq
Parganal (aborrecer-se)
Pretérito
es pargacay, twun pargacar, an-inq pargacau,
menq pargacanq, twuq pargacaq, anwnq-irenq pargacan
Imperativo pargacir - pargac3q
Particípio
presente (ativo) - pargacw]
passado (passivo) - pargaca8, pargacer
futuro - parganalwu - panganaliq
Modenal (aproximar-se)
Pretérito
Es modecay, twun modecar, an-inq modecau
menq modecanq, twuq modecaq, anwnq-irenq modecan:
Imperativo modecir - modec3q
61
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Particípio
presente (ativo) - modecw]
passado (passivo) - modeca8 modecer
futuro - modenalwu - modenaliq
Os demais tempos seguem o modelo da 1ª conjugação.
A irregularidade do verbo armênio se evidencia na conjugação
do pretérito perfeito, do imperativo e dos particípios. Nos verbos regulares obtém-se o pretérito perfeito acrescentando-se um c no radical
do presente.
Verbos Propriamente Irregulares - 21
1ª conjugação
1 - Panal (abrir)
Pretérito: afirmativo
Es paci, Twun pacir, An-inq pacau,
Menq pacinq, Twuq paciq, Anwnq-Irenq pacin.
Imperativo: Pac Pac3q - mi panar, mi panaq22
Particípio: Presente (ativo) - pacw]
Passado (passivo) - paca8, pac3r
Futuro - panalwu, panaliq
2 - kal (vir)
Ind. Presente:
Gwu kam, gwu kas, gwu kay, gwu kanq, gwu kaq, gwu kan.
21
22
62
Tekeian, Harutiun, Hayren3-Sbaner3n pa4aran, Akian gráfica editora, S.A., B. Aires.
Foram vistos como defectivos na p. 44.
Chaké Ekizian.
Ind. Imperfeito:
gwu kayi, gwu kayir, gwu kar, gwu kayinq, gwu kayiq, gwu kayin.
Pretérito:
Es Egay, Twun egar, An-Inq egau, Menq Eganq, Twuq egaq,
Anwnq-Irenq Egan.
Imperativo: Egwur - Eg3q - mi kar, mi kaq
Partícipio: Presente (ativo) - Egw]
Passado (passivo) - Ega8, Eg3r
futuro - kalwu, kaliq
3 - Er5al (ir)
Pretérito
Es kaci, Twun kacir, An-Inq knac, Menq kacinq, Twuq kaciq,
Anwnq-irenq kacin.
Imperativo:
Kna - Kac3q- mi er5ar, mi er5aq
Particípio: Presente (ativo) kacw]
Passado (passivo) kaca8, kacer
Futuro - er5alwu,er5aliq
4 - Iynal (cair)
Pretérito:
es Ingay, twun ingar, an-inq ingau,
menq inganq, twuq ingaq, anwnq-irenq ingan.
63
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Imperativo:
Ingir (2ngir) - ing3q (2ngeq) - mi inar, mi inaq
Partícipio: Presente (ativo) -Ingw]
Passado (passivo) -inga8, inger
Futuro - Iynalwu, iynaliq
5 - lal (chorar)
Pretérito:
es laci, twun lacir, an-inq lacau
menq lacinq, twuq laciq, anwnq-irenq lacin.
Imperativo:
Lac - lac3q - mi lar, mi laq
Particípio: Presente (ativo) - Lacw]
Passado (passivo) -Laca8, lacer.
Futuro - lalwu, laliq
6 - Dal
Pretérito:
Es dwui, twun dwuir, an-inq dwuau
Menq dwuinq, twuq dwuiq, anwnq dwuin.
Imperativo:
Dwur - dwu3q - mi dar, mi daq
Particípio: Presente (ativo): Dwuw]
Passado (passivo): Dwua8, dwuer
futuro - Dalwu, daliq
64
Chaké Ekizian.
7 - ?an=nal (conhecer)
Pretérito: (em todos as pessoas), assim como no partícipio presente e
passado, o verbo /a=nal carrega Cc:
Es /an=cay, twun /an=+car, inq_na /an=cau,
menq /an=canq, twuq /an=caq, anwnq_irenq /an=can.
Imperativo:
?an=cir - /an=c3q mi /an=nar, mi /an=naq
Particípio: Presente - ?anvcw]
Passado - ?anvca8
Futuro - ?an=nalwu, /an=naliq
8 - Mw4nal (esquecer)
Pretérito:
Es mw4cay, twun mw4car, inq_na mw4cau
Menq mw4canq, twuq mw4caq, irenq_anwnq mw4can
Imperativo:
Mw4cir, mw4c3q, mi mw4nar, mi mw4naq
Particípio: Presente - Mw4cw]
Passado - Mw4ca8
Futuro - Mw4nalwu, mw4naliq
2ª conjugação
1-Perel (trazer)
Pretérito:
Es peri, twun perir, an-inq perau
Menq perinq, Twuq periq, anwnq-irenq perin
65
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Imperativo:
per, per3q - mi perer, mi per3q
Particípio:
Presente (ativo) - perw]
Passado (passivo) - pera8, perer
Futuro - perelwu, pereliq
2 - Tnel (colocar, por)
Pretérito:
Es tri, twun trir, an-inq trau,
menq trinq, twuq triq, anwnq-inenq trin.
Imperativo:
Tir, Tr3q - mi tner mi tn3q
Particípio:
Presente (ativo): Tnw]
Passado (passivo): Tra8, trer
Futuro - Tnelwu, tneliq
3 - Zarnel-bater
Pretérito:
Es zargi, twun zargir, an-inq zargau
Menq zarginq, twuq zargiq, anwnq-irenq zargin.
Imperativo:
Zarg, zarg3q- mi zarner, mi zarn3q
66
Chaké Ekizian.
Particípio:
Presente (ativo) - Zargw]
Passado (passivo) - Zarga8, zarger
Futuro - Zarnelwu, zarneliq
4 - @nel (fazer)
Pretérito:
Es 2ri, twun 2rir, an-inq 2rau
Menq 2rinq, twuq 2riq, anwnq-irenq 2rin.
Imperativo:
@r3, 2r3q - mi 2ner mi 2n3q
Particípio: Presente (ativo) - 2nw]
Passado (passivo) - 2ra8, 2rer
Futuro - @nelwu, 2neliq
5 - @sel (dizer)
Pretérito:
Es 2si, twun 2sir, an-inq 2sau,
Menq 2sinq, Twuq 2siq, vanwq-irenq 2sin.
Imperativo:
@s3 - 2s3q - mi 2ser mi 2s3q
Particípio: Presente (ativo) - @sw]
Passado (passivo) - 2sa8, 2ser
Futuro - @selwu, 2seliq
67
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
6 - Wudel (comer)
Pretérito:
Es geray, twun gerar, an-inq gerau,
Menq geranq, twuq geraq, anwnq-irenq geran.
Imperativo:
Ger Ger3q - mi wuder mi wud3q
Particípio: Presente (ativo) - Wudw]
Passado (passivo) - gera8
Futuro - Wudelwu, wudeliq
7- Desnal (ver)
Pretérito:
Es desay, twun desar, an-inq desau,
Menq desanq, twuq desaq, anwnq-irenq desan.
Imperativo:
Des, des3q - mi desnar mi desnaq
Particípio: Presente (ativo) - Desw]
Passado (passivo) - Desa8, deser
Futuro - Desnelwu, desneliq
3ª conjugação
1-Nsdil (sentar-se)
Pretérito:
Es Nsday, twun nsdar, an-inq nsdau
Menq nsdanq, twuq nsdaq, anwnq-irenq nsdan.
68
Chaké Ekizian.
Imperativo:
Nsd3, Nsdec3q - mi nsdir mi nsdiq
Particípio: Presente (ativo) - Nsdw]
Passado (passivo) - Nsda8, nsder
Futuro - Nsdelwu, nsdeliq
Nota:- Conjugam-se, do mesmo modo, os verbos: Br8il (escapar), sgsil
(começar), pr5il (desprender-se, soltar).
2- Danil (levar)
Pretérito:
Es dari, twun darir, an-inq darau,
Menq darinq, twuq dariq, anwnq-irenq darin.
Imperativo:
Dar dar3q - mi danir mi daniq
Particípio: Presente (ativo) - Danw]
Passado (passivo) - Dara8
Futuro - Danelwu, daneliq
3- Ancnil (passar, atravessar)
Pretérito:
Es ancay, twun ancar, inq_an ancau,
Menq ancanq, twuq ancaq, irenq_anwnq ancan.
Imperativo:
Ancir, anc3q mi ancnir, mi ancniq.
69
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Particípio: Presente - ancw]
Passado - anca8
Futuro - ancnelwu, ancneliq.
Observação:
1-Todos os outros tempos destes verbos são regulares.
2-A forma negativa do pretérito é identificada pela partícula =i diante
de verbos que se iniciam por consoantes. Ex: Es =i paci (eu não
abri), twun =i pacir, an-inq =i pacau, menq =i pacinq, twuq
=i paciq, anwnq-inrenq =i pacin.
Quando os verbos se iniciam com vogais o =i se apresenta sob a forma
de =
3-A forma negativa dos particípios se adjetivam compondo com o verbo 2llal.
4- A partícula negativa mi, no armênio ocidental, caracteriza o imperativo, a ordem.23 É a marca do imperativo-negativo.
23
A partícula mi, não acentuada, corresponde, no armênio oriental, ao artigo indefinido. Por exemplo, mi panaq = um exército (no armênio
oriental).
70
Chaké Ekizian.
VERBOS IRREGULARES
IMPERA
TIVO
IMPERATIVO
Infinitivo
Ancnil (passar, atravessar)
A4nel (tomar, pegar)
Panal (abrir)
Perel (trazer)
Kal (vir)
Kidnal (saber)
Afir
mativo
Afirmativo
ancir, anc3q
a4, a43q
pac-pac3q
per-per3q
egwur-eg3q
kidcir-kidc3q
Ta4nal (voltar,virar)
tar7ir-tar73q
Tnel (pôr)
tir-tr3q
Ellel (sair,levantar-se, subir)
er5al (ir)
@nel (fazer)
@sel (dizer)
Lal (chorar)
Grnal/garenal (poder, ser
elir/el-el3q
kna-kac3q
2r3-2r3q
2s3-2s3q
lac-lac3q
grcir-grc3q
capaz)
Hasgnal (entender)
hasgcir, hasgc3q
Hasnil (chegar, alcançar)
?an=nal (conhecer)
hasir, has3q
/an=cir, /an=c3q
Mw4nal (esquecer)
Mdnel (entrar)
Nsdil (sentar)
Wudel (comer)
Sgsil (começar)
mw4cir-mw4c3q
mdir-md3q
nsdir-nsdec3q
ger-ger3q
sgs3-sgs3q/
sgsec3q
dwur-dwu3q
dar-dar3q
des-des3q
Dal (dar)
Danil (levar)
Desnel (ver)
Negativo
mi ancnir,mi ancniq
mi a4ner, mi a4n3q
mi panar, mi panaq
mi perer, mi per3q
mi kar, mi kaq
mi kidnar, mi
kidnaq
mi ta4nar, mi
ta4naq
mi tner, mi
tn3q
mi eller, mi ell3q
mi er5ar, mi er5aq
mi 2ner, mi 2n3q
mi 2ser, mi 2s3q
mi lar, mi laq
mi garenar, mi
garenaq
mi hasgnaq,mi
hasgnaq
mi hasnir, mi hasniq
mi /an=nar, mi /an=
naq
mi mw4nar,mi mw4naq
mi mdner, mi mdn3q
mi nsdir, mi nsdiq
mi wuder, mi wud3q
mi sgsir, mi sgsiq
mi dar, mi daq
mi danir, mi daniq
mi desnar, mi desnaq
71
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Verbos irr
egular
es
irregular
egulares
etérito Per
feito-afir
mativo e negativo
Pretérito
Perfeito-afir
feito-afirmativo
Pr
Ancnil-
Ancay-ancar-ancau-ancanq-ancaq-ancan
+ancay-=ancar-=ancau-=ancanq-=ancaq-=ancan
A4nel-
A4i-a4ir-a4au-a4inq-a4iq-a4in
+a4i-=a4ir-=a4au-=a4inq-=a4iq-=a4in
Panal-
Paci-pacir-pacau-pacinq-paciq-pacin
+paci-=pacir-=pacau=-=pacinq-=paciq-=pacin
Perel-
Peri-perir-perau-perinq-periq-perin
+peri-=perir-=perau-=perinq-=periq-=perin
Kal-
Egay-egar-egau-eganq-egaq-egan
+egay-=egar-=egau-=eganq-=egan-=egaq
Kidnal-
Kidcay-kidcar-kidcau-kidcanq-kidcaq-kidcan
+kidcay-=kidcar-=kidcau-=kidcanq-=kidcaq=kidcan
Ta4nal-
Tar7ay-tar7ar-tar7au-tar7anq-tar7aq-tar7an
+tar7ay-=tar7ar-=tar7au-=tar7anq-=tar7aq=tar7an
Tnel-
Tri-trir-trau-trinq-triq-trin
+tri-=rir-=trau-=tar7anq-=tar7aq-=tar7an
Ellel (ellal)-
Elay-elar-elau-elanq-elaq-elan
+elay-=elar-=elau-=elanq-=elaq-=elan
Er5al-
Kaci-kacir-knac-kacinq-kaciq-kacin
+kaci-=kacir-=knac-=kacinq-=kaciq-=kacin
@nel-
@ri-2rir-2rau-2rinq-2riq-2rin
+2ri-=2rir-=2rau-=2rinq-=2riq-=2rin
@sel-
@si-2sir-2sal-2sinq-2siq-2sin
+2si-=2sir-=2sal-=sinq-=2siq-=2sin
Lal-
Laci-lacir-lacin-lacinq-laciq-lacin
+laci-=lacir-=lacin-=lacinq-=laci-=lacin
Grnal
ou garehal
Grcay-grcar-grcau-grcanq-grcaq-grcan
+grcay-=grcar-=grcau-=grcanq-=grcaq-=grcan
72
Chaké Ekizian.
Hasgnal-
Hagcay-hasgcar-hasgcau-hasgcanq-hasgcaqhasgcan
+hasgcay-=hasgcar-=hasgcau-=hasgcanq-=hasgcaq=hasgcan
Hasnil-
Hasay-hasar-hasau-hasanq-hasaq-hasan
+hasay-=hasar-=hasau-=hasanq-=hasaq-=hasan
?an=nal-
?an=cay-/an=car-/an=cau-/an=canq-/an=caq-/
an=can
+/an=cay-=/an=car-=/an=cau-=/an=canq-=/na=caq=/an=can
Mw4nal-
Mw4cay-mw4car-mw4cau-mw4canq-mw4caq-mw4can
+mw4cay-=mw4car-=mw4cau-=mw4canq-=mw4caq-=mw4can
Mdnel-
Mday-mdar-mdau-mdanq-mdaq-mdan +mday-=dar=mdau-=mdanq-=mdan*
Nsdil-
Nsday-nsdar-nsdau-nsdanq-nsdaq-nsdan
+nsday-=nsdar-=ndau-=nsdanq-=nsdaq-=nsdan*
Sgsil-
Sgsay-sgsar-sgsau-sgsanq-sgsaq-sgsan +sgsay=sgsar-=sgsau-=sgsanq-=gsaq-=sgsan
Dal-
Dwui-dwuir-dwuau-dwuinq-dwuiq-dwuin +dwui-=dwuir=dwuau-=dwuinq-=dwuiq-=dwuin
Danil-
Dari-darir-darau-darinq-dariq-darin +dari=darir-=darau-=darinq-=dariq-=darin
Desnel-
Desay-desar-desau-desanq-desaq-desan
+desay-=desar-=desau-=desanq-=desaq-=desan
O verbo modenal pode ser encontrado na página 62 e wudel na
página 69.
73
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
A- Os verbos terminados em nal: wunenal (ter) e kidnal (saber)
Presente
wunim, wunis, wuni, wuninq, wuniq, wunin:
Imperfeito
wun3i, wun3ir, wun3r, wun3inq, wun3iq, wun3in:
Pretérito
wunecay, wunecar, wunecau, wunecanq, wunecaq, wunecan:
Futuro
bidi wunenam, bidi wunenas, bidi wunenay,
bidi wunenanq, bidi wunenaq, bidi wunenan:
Condicional
bidi wunenayi, bidi wunenayir, bidi wunenar,
bidi wunenayinq, bidi wunenayiq, bidi wunenayin:
Infinitivo simples
wunenal (ter)
Infinitivo passado
wuneca8 2llal (ter tido)
Gerúndio
Wunenalwv (tendo)
Particípio: presente (ativo ) - wunecw] (o que tem)
passado (passivo) - wuneca8 / wunecer (havido, tido)
Futuro - wunenalwu, wunenaliq (para ter)
Observação: O verbo wunenal tem uma segunda forma para o presente e o imperfeito indicativo, que segue a forma incoativa:
74
Chaké Ekizian.
Parwu5eamp xad paregamner g’wunenanq-g’wunenayinq. (Com
bondade conseguiremos/conseguiríamos [teremos, teríamos] muitos
amigos).
Presente
g’wunenam, g’wunenas, g’wunenay,
g’wunenanq, g’wunenaq, g’wunenan.
Imperfeito
g’wunenayi, g’wunenayir, g’wunenar
g’wunenayinq, g’wunenayiq, g’wunenayin.
Observação:
1. Assim como o presente e o imperfeito dos verbos wunenal (ter) e
kidnal (saber) é irregular e não leva a partícula g2:
Presente:
es kidem, twun kides, an-inq kid3,
menq kidenq, twuq kid3q, anwnq-inrenq kiden
Imperfeito:
es kid3i, twun kid3ir, an-inq kid3r,
Menq kid3inq, twuq kid3iq, anwnq-irenq kid3in:
2-garenal (poder)
Presente:
es grnam ou g2 garenam
twun grnas ou g2 garenas
75
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
an-inq grnay ou g2 garenay
menq grnanq ou g2 garenanq
twuq grnaq ou g2 garenaq
anwnq-irenq grnan ou g2 garenan
Pretérito:
Es grcay, twun grcar, an-inq grcau
Menq grcanq, twuq grcaq, anwnq-irenq grcan:
Imperativo:
grcir, grc3q - mi grnar mi grnaq
Particípio: Presente - grcw]
Passado - grca8
Futuro - garenalwu
3- Os verbos, nos quais o N faz parte do radical, são regulares e se
conjugam segundo o padrão da 1ª conjugação, exceto na 2ª pessoa do
imperativo: Mnal- (ficar, permanecer)= Imp: mnacir, mnac3q
4- Nos verbos ta4nal, (virar, voltar, dar volta, converter-se, corromper-se)/ pa4nal (levantar, erguer-se) e seus derivados verata4nal
(regressar) e Hampa4nal (ascender), o radical é tar7 (volta, regresso) e par7, (alto, excelso); portanto, na conjugação, o grupo r7 substitui 4:
Pretérito
tar7ay, tar7ar, tar7au, tar7anq, tar7aq,tar7an, assim
como hampar7ay, hampar7ar.
76
Chaké Ekizian.
Imperativo:
Tar7ir, tar73q / par7ir, par73q:
Particípio: presente (ativo) - tar7w] - hampar7w]
Passado (passivo) - tar7a8-tar7er-hampar7a8-hampar7er
futuro - tarnalwu, hamparnalwu - tarnaliq, hamparnaliq
B - Os verbos que terminam em Nel:
São regulares aqueles nos quais o N, forma parte do radical. É o
caso da maioria dos verbos com terminação Nel. Para os restantes,
há dois modelos de conjugação: no pretérito, imperativo e particípio.
1º modelo: Mdnel ou mdnal (entrar)
2º modelo: A4nel (pegar)
Pretérito:
Mday, mdar, mdau, mdanq, mdaq, mdan,
A4i, a4ir, a4au,a4inq, a4iq, a4in.
Imperativo:
mdir, md3q
a4, ar3q
Partícipio: Presente (ativo) - mdnw], a4nw]
Passado (passivo) - mda8-md3r, a4a8-ar3r
Futuro - mdnelwu, a4nelwu.
77
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Observações:
1- Seguem, o primeiro modelo, os verbos e os compostos de infinitivo
duplo:
kdnel ou kdnal (encontrar, achar)
ellel ou ellal (sair)
i\nel ou i\nal (descer)
he8nel ou he8nal (montar)
2- Seguem, o 2º modelo, os verbos-
[a8nel-morder
%qnel-cuspir
baknel-beijar
C- Os verbos que terminam em Nil e =il
Os verbos nos quais o n ou = não fazem parte do radical seguem os
exemplos abaixo:
1º modelo Hasnil (chegar, alcançar)
Menq hasanq, Twuq hasaq, Anwnq, Irenq hasan.
2º modelo !a[=il
Pretérito:
Es 1a[ay, Twun 1a[ar, An, Inq 1a[au,
Menq 1a[anq, Twuq 1a[aq, Anwnq, Irenq 1a[an.
Imperativo:
Sing. - Hasir
!a[ir
Plural - Has3q
!a[3q
78
Chaké Ekizian.
Particípio: presente -
Passado -
Hasnw] - !a[w]
Hasa8 - !a[a8
Haser - !a[er
futuro -
Hasnelwu - !a[elwu
Observações
1- Alguns verbos em il, têm também a forma negativa sem o = na
conjugação do verbo, por exemplo: =1a[=il/=1a[il (fugir), %4=il/
=%4il (voar); tb=il/=tbil9 (tocar)
2- O verbo nil, abreviação de 8nanil (nascer), e o verbo snil, abreviação de snanil (alimentar-se), são exceções, pois têm o N no radical
mas se conjugam como o modelo Hasnil, exceto no imperativo que é
regular:
singular *Nir - plural *nec3q.
79
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Regência Verbal
Os verbos abaixo elencados exigem o complemento:
Acusativo
Sirel/gostar - Gan=el /chamar- @nel/fazer - Hasgnal-/entender
Dativo
Sbasel/esperar - {osil/falar (dativo) - Er5al/ ir (acompanhado
de hed (dativo complemento de pessoa [c .p.].) Kal/vir (dativo c.p.
com hed) - {a]al/ brincar (dativo c.p. com hed) - @ngeranal/ acompanhar - B3dq wunenal/ ter necessidade, é preciso ter - A4nel/
tomar, pegar
Acusativo e Dativo (este como complemento pessoa )
Krel/escrever - @sel/dizer - Perel/trazer - Knel/comprar - Dal/
dar - Harcnel/perguntar
Acusativo e Ablativo (este como complemento pessoa)
Knel/comprar
Acusativo e Ablativo
{ntrel/pedir, rogar, implorar
Ablativo
A[wrjil/ gostar, agradar24
Verbos que exigem complemento no dativo
Hantibil/encontrar; hedeuil/seguir; sbasel/esperar; vnasel/
prejudicar, estragar; nayil/olhar, [nayel/ cuidar, economizar, ter
compaixão, não causar danos, perdoar; sirel, amar, gostar; ix[el/
dominar; ya]5el/vencer; oknel/ajudar; 8a4ayel/servir; garodil/
sentir saudade, sentir falta; na[an7il/ invejar; nmanil/parecer.
24
80
Feydit, op.cit. p. 168
Chaké Ekizian.
Verbos que exigem complemento no acusativo: hasgnal / entender;
Sirel/gostar, amar; gan=el/chamar; 2nel/ fazer.
81
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Adjetivos
“Os adjetivos epítetos colocam-se diante do nome que determinam. O
adjetivo é invariável, tanto como epíteto quanto atributo.”25 Ex: harwusd
mart (homem rico), mart2 harwusd 3 (o homem é rico).
Os adjetivos se localizam conforme sua função sintática: quando é
adjunto adnominal vem antes do substantivo. Por exemplo: ke]ecig
dwun (bela casa); e quando predicativo do sujeito, localiza-se antes do
verbo: dwun2 ke]ecig 3 (a casa é bela). Normalmente, são indeclináveis:
qa\ zinwuwr (um bravo soldado), exceto, quando tornam-se substantivados: harwusdin tram2 xad 3 (o dinheiro do rico é muito). No
entanto, tendo-se a intenção de evidenciá-lo, pode seguir o nome: Xix
m2 lecwun [mec (tomou uma garrafa cheia); m3g jam ampw]\ sbaseci
(esperei uma hora inteira).
Ordem dos adjetivos
Quando há uma série de adjetivos, posicionam-se nesta seqüência: possessivos, interrogativos, demonstrativo, indefinidos, numerais,
particípios e qualificativos: - &er mius ergwu garmir eu gabwyd
kl[argner2 g2 na[2ndrem (Prefiro vossos dois outros chapéus
vermelho e azul)
- W^r mius ergwu garmir eu gabwyd kl[argner2: (Quais dois
outros chapéus vermelho e azul?)
No entanto, quando o adjetivo qualificativo tem um complemento será localizado diante dos adjetivos determinativos e o qualificativo
será precedido de seu complemento - A]qad martwun hamar ays
okdagar gentani3n zad wurix m2 g2 /an=na6^6 q:” (Que outro animal conheceis tão útil ao homem pobre?)
Assim, também, o particípio, munido de um complemento, se
localiza diante dos adjetivos determinativos:
Mezi egw] ays ereq diginner2 g2 /an=na^q: (Conheceisvos estas três senhoras que vieram a nós?)
25
82
Feydit, op.cit. p. 21.
Chaké Ekizian.
Adjetivo qualificativo
Quando o adjetivo qualificativo torna-se substantivado, ele se
declina seguindo a primeira declinação do nomeA]qadin geanq2 d[wur 3: a vida do pobre é triste.
Segundo Feydit, “existe também, em armênio como em francês,
uma graduação baseada no grau de “intimidade” da qualidade designada pelo adjetivo com o conceito dado pelo nome. Pode-se assim, de
maneira simples, classificar os adjetivos da seguinte maneira:”26
1º os adjetivos que marcam uma qualidade específica e pertinente:
!aylwun wsgi (ouro brilhante)
2º os adjetivos indicando uma qualidade intrínseca e permanente:
Garmir dwun (casa vermelha)
3º os adjetivos que indicam uma qualidade adquirida ou passageira e
a estes vem agregar-se o particípio passado: Hiuantaca8 nihar
mart (homem magro doente)
4º os adjetivos marcando uma qualidade extrínseca, adjetivo de constatação ou de julgamento: A]wuwr dwun m2 (uma bela casa).
Em geral, na língua armênia, os adjetivos se posicionam antes
do nome, o mais próximo do nome; isto significa que os últimos da
série serão aqueles que contêm uma qualidade mais proximamente
ligada ao conceito do nome:
Par7rwrag garmir kini-vinho tinto de alta qualidade
Par7rahasag 8er mart m2-um velho homem alto
Mas a grande maioria dos adjetivos são derivados, e são conhecidos pelos seguintes prefixos e sufixos, acrescentados a um substantivo:27
26
27
Op. cit, p. 346.
Gulian, op. cit. p. 42
83
SOBRE
A
GRAMÁTICA
a) an
ab
d
=
dj
tj
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
ywys,anywys (esperança, desesperado)
er\angwu5iun, aber\anig (felicidade, infeliz)
ke], dke] (beleza, feio)
kwywu5iun, =kwy (existência, inexistente)
kwyn, djkwyn (cor, pálido, a)
pa]t, tjpa]t (sorte-fortuna, infortunado-infeliz)
b) agan hayr hayragan ( pai, paterno, paternal)
agar vnas vnasagar ( prejuizo, dano, nocivo)
ayin camaq camaqayin (seco(a), árido(a), continente, continental)
auwr h4=ag h4=agauwr ( fama, reputação, famoso, célebre)
ean areuel areuelean (brilhar, aparecer o sol, oriente, nascente)
ali
eli
wd
xnorh xnorhali (dom, favor, graça, gentileza)
vsdah vsdaheli (seguro, convicto, fiel, firme, confiável)
jank jankwd (veneno, elemento contagioso, oxidado(a),
wud
3ay
e]
e]3n
aued
wun
auaz auazwud (areia, arenoso)
atamant atamant3ay ( diamante, diamantino)
ham hame] (gosto, sabor, delicioso (a)
pwurt prte]3n (lã, de lã)
8a]ga 8a]gau3d (flor, florido)
imasd imasdwun (sabedoria, ciência, inteligencia, sábio,
enferrujado (a)
filósofo, cientista, inteligente).
Adjetivos que indicam procedências nacionais são formados pela adição de agan
sbanagan = espanhol (a)
fransagan = francês (a)
kermanagan = alemão (ã)
ankliagan = inglês (a)
84
Chaké Ekizian.
Adjetivos denotando idiomas terminam com er3n ou ar3n
Hayer3n qeraganwu5iun = Gramática armênia
%rqer3n kraganwu5iun = Literatura turca
Ankler3n lezwu = Língua inglesa
Ywunar3n wdanauwr m2 = Um poema grego
Observações: 28
1 - As palavras abstratas são formadas pelo adjetivo acrescido de
wu5iun:
Gwyr (cego)
gwurwu5iun (cegueira)29
d[wur (triste) d[rwu5iun (tristeza)
2 - Há diversos adjetivos que pedem seu complemento em dativo,
ablativo ou instrumental
An arjani 3 var7adrwu5ean: Ele é digno de recompensa.
&in okdagar 3 martwun: O cavalo é útil ao homem.
Xader2 tjkwh en irenc vi/ag3n: Muitos estão insatisfeitos com
sua condição.
An zwurg 3 abrwusd3: Ele está privado de meios para sobreviver.
Gw]wv2 lecwun 3 8a]ignerwv: O cesto está cheio de flores.
?w[ wsgiwv eu ar8a5wv: Abundante em ouro e prata.
Graus do Adjetivo:
Comparativo de Superioridade 30
a - Forma-se o comparativo de superioridade precedendo o adjetivo
pelo advérbio aueli.
28
29
30
Op. cit. p. 44
Op. cit. p. 15: “Quando uma sílaba é acrescida à uma palavra terminada
em consoante, a vogal da última sílaba é sempre mudada ou suprida”.
Feydit, op. cit. p. 205-209
85
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Nota: na língua clássica, existiu um grau intensivo formado pelo sufixo akwyn e que se empregava como comparativo, ou como superlativo. Atualmente, é somente empregado como intensivo: me8akwyn (grandeza), 8ayrakwyn (extremos).
Se o termo de comparação for um substantivo, ou um pronome,
poderá ser aplicado nas seguintes formas:
1a como ablativo (forma corrente): Bedrws in7m3 (aueli) me8
3. (literalmente Pedro de mim maior é) Seguindo esta maneira, o termo de comparação é colocado antes do advérbio aueli: neste caso, o
complemento de comparação é notadamente e diretamente o complemento do comparativo, isto é, o complemento de origem da comparação, o que justifica o emprêgo do ablativo - Pedro é maior tendo como
referência de comparação o eu.
2a como acusativo precedido de qan: Bedrws aueli me8 3 qan
es. - aqui o complemento de comparação aparece como um complemento de medida, o que é reforçado pela palavra qan; este complemento de medida é seguido pelo acusativo: Pedro é maior do que eu.
3a como nominativo precedido de qan 53: Bedrws aueli me8
3 qan 53 es. - neste caso, há duas preposições distintas (das quais
uma é elíptica), e estas duas preposições são semelhantes, isto é, o
segundo termo de comparação deve ter o mesmo desempenho que o
primeiro, exemplo: Pedro (suj.) é maior do que eu (suj.).
Temos visto que o nominativo serve para expressar as funções de
sujeito e de atributo do sujeito. O caso nominativo foi assim chamado
porque também pode ter como regra nomear de quem falamos sem considerações ou relações de sintaxe, isto é, de função. Assim, sem função,
ou como caso livre que se deve considerar o nominativo após Qan 53.
Segue-se que, se o termo de comparação é um adjetivo não
substantivado, um advérbio31, uma preposição, um nome, ou um pronome já declinado, só poderemos usar a 3ª possibilidade citada ante31
86
Exceto alguns de lugar ou tempo que são declináveis.
Chaké Ekizian.
riormente. Em efeito, o nome indeclinável não poderá vir como ablativo;
ao mesmo tempo uma palavra que, por sua relação com o verbo, já
está declinada, não se fará, novamente. Assim, somente em duas propostas distintas que se poderá atribuir o complemento de comparação independente do comparativo:
Aueli [elaci qan 53 ax[adas3r:
•
Ele é mais inteligente do que trabalhador
Aueli lau 3 wux qan 53 pnau:
•
É melhor tarde do que nunca.
Lauakwyn 3r bdd3iq qan 53 aysb3s ax[ad3iq:
•
Seria melhor que passeasses do que trabalhasses assim.
Aueli g2 mdahwkwuim irmwv qan 53 in7mwv:
e também: In7m3 aueli irmwv g2 mdahwkwuim:
Preocupo - me mais por ele do que por mim.
*[a[wd2 aueli swu] 3 hws qan 53 $iwyi m3\:
•
O tabaco é mais caro aqui do que no Rio.
Contudo, assim como a função do sujeito, a do objeto direto pode
se anular, mantendo-se apenas como função de complemento do comparativo, que será expresso como ablativo:
• Bo]ws2 Bedrws3n aueli xad g2 knahadem:
Estimo muito mais o Paulo do que o Pedro.
b - Na conversação coloquial se emprega comumente o positivo simples ao invés do comparativo; a idéia de comparação é considerada
87
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
suficiente quando indicada pelo fato de que o termo de comparação
está em ablativo ou precedido de qan ou de qan 53 32:
• Qezm3 me8 3: É maior que você.
c - Omite-se seguidamente a palavra 53. Mas deveria ser empregada
quando o complemento de comparação é um nome declinado, uma
palavra invariável ou uma preposição:
Lau 3 wux qan erp3q:
Melhor tarde do que nunca.
d - O advérbio aueli marca um grau e não uma quantidade: aueli
wux (mais tarde)
Para indicar a quantidade é necessário fazê-lo seguir-se por xad:
Qezm3 aueli xad g2 vasdgi: (Ele ganha mais do que você)
e - Coloca-se a quantidade que expressa a diferença entre os dois termos
de comparação no acusativo indeterminado (acusativo de medida)33
• Qezm3 das2 san5imetr par7r em:
Sou mais alto que você dez centímetros.
• In7m3 ereq dari me8 3:
Ele tem três anos a mais do que eu
f - A porcentagem pode ser definida pelo dativo e pelo ablativo:
hariurin ou hariur3n hink2 = 5%, ou pela preposição a4, em ordem invertida: das2 a4 hariur - dez por cento.
32
33
88
Destacamos que as preposições regentes do ablativo se classificam em
duas categorias: a - aquelas que dão idéia de distanciamento ou de origem: paci (à parte), zad (separado), he4wu (distanciamento), i ver,
sgseal (origem)
O caso de complemento de medida é o acusativo.
Chaké Ekizian.
Comparativo de igualdade34
O comparativo de igualdade se obtém fazendo seguir o termo de
comparação colocado no dativo (estando em caso de igualdade e semelhança) da palavra =a1 = medida35, depois do qual segue imediatamente o positivo do adjetivo:
• Qezi =a1 hamagreli 3:
É tão simpático quanto você. (Literalmente: Ele é simpático na mesma
medida que você.)
O comparativo de igualdade pode também se formar com as
seguintes advérvios correlativos:
Nwyn=a1 .... wr=a1 (tanto, tão ... quanto)36
nwynqan .... wrqan - (tanto, tão .... quanto)
aynqan ..... wrqan - (tanto, tão ... quanto)
E o termo de comparação mantém-se no nominativo:
• Nwyn=a1 ax[adas3r 3 wr=a1 twun:
É tão trabalhador quanto você.
Os comparativos proporcionais:
Wr=a1 ... ayn=a1 ou wrqan ... aynqan
• Wr=a1 ganwu[ aynqan lau:
Quanto mais cedo melhor.
Compomos os comparativos proporcionais da seguinte maneira:
34
35
36
Feydit, op. cit, p. 241-242.
que fica no acusativo como complemento de medida.
zwr=a1 é a forma correta mas o z está em desuso.
89
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
wr=a1 xad...aynqan qi= (quanto mais, tanto menos) ou wrqan qi=
...aynqan xad (quanto menos, tanto mais). Suprimimos o xad quando
ayn=a1 ou wr=a1 determinam um adjetivo ou um advérbio 37
• Wr=a1 xad g2 sdanay, ayn=a1 qi= gwu day:
Quanto mais ele recebe, menos dá.
• Wr=a1 qi= [osis, aynqan lau:
Quanto menos falas, melhor.
O comparativo de inferioridade forma-se precedendo o positivo
do adjetivo pelo advérbioNwuaz (menos) e o termo de comparação em
ablativo:
• Qezm3 nwuaz harwusd 3:
É menos rico do que você.
As regras referentes ao termo de comparação são as mesmas
que às do comparativo de superioridade. Em geral, substituímos o
comparativo de inferioridade pela forma negativa do comparativo de
igualdade:
• Qezi =a1 me8 =3:
Não é tão grande quanto você.
Superlativo38: absoluto e rrelativo
elativo
1- O superlativo absoluto forma-se antepondo ao adjetivo um advérbio de intensidade: xad (muito), [isd (severo), =a1azanc (demais):
37
38
90
Cf. ingles much ou many depois de too,so.
Feydit, op. cit, pg. 232.
Chaké Ekizian.
Xad me8 (muito grande); Swsgali [isd 3 (é terrivelmente severo);
+a1azanc azniu 3q (sois gentil demais; demasiadamente gentil).
2 - O superlativo rrelativo
elativo de:
2 -1 Superioridade pode ser formado de duas maneiras:
a) prefixando os adjetivos monossilábicos com a partícula am3n39.
Se a inicial do adjetivo é uma consoante, é preciso intercalar com a
vogal a, de ligação, por exemplo: Par7r (alto) Amenapar7r (o
mais alto)
Se o adjetivo é colocado, substantivando, sempre haverá a possibilidade de ajuntar-lhe o artigo que se manifesta junto ao nome:
•
•
•
•
Amenapar7r le42: A mais alta montanha.
Le4ner3n amenapar7r2: A mais alta das montanhas.
Amenalau paregam2: O melhor amigo.
Paregamner3n amenalau2: O melhor dos amigos.
b) em lugar de prefixar com a palavra am3n, em alguns casos, devemos preceder o adjetivo com o ablativo de am3n: Am3nen [elaci
axagerdn 3: É o aluno mais inteligente.
2-2 inferioridade é formado pela colocação, diante do adjetivo, do
advérbio composto amenanwuaz ou amenaqi=:
• Amenanwuaz ax[adas3r2 Jirayrn 3:
O menos trabalhador é o Jirair
• Amenaqi= hauadabah2 twun es:
O menos crédulo é você
39
Tekeiam op.cit. p. 19: am3n: prefixo que indica totalidade, plenitude, perfeição, forma do superlativo relativamente adj. todo.
91
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Preposições
No armênio, as preposições obedecem uma classificação de acordo
com a estrutura:
•
aquelas palavras que funcionam sempre como preposição são invariáveis e conhecidas como essenciais;40
a4anc - sem
paci - exceto, salvo
ipreu - como
t3m - contra
t3bi - em direção, rumo à, para
ed - atrás
i ver - desde, a partir de
hamar - para, por
hant3b - para com, diante de, frente a
hed - junto, com
yedwy - após, depois
mi\eu - entre
wrb3s - como, tal
b3s - como
1w[anag - en vez de, em troca de.
• Há, ainda, aquelas conhecidas como acidentais, emprestadas de
diferentes classes gramaticais (advérbio, adjetivo, substantivo) que
funcionam, também como preposição:
aden - tempo (subst.), no momento, durante (prep.)
twurs - fora (subst.), fora de, exceto (prep.)
40
92
Keruzian, Y. O. “Gramática Básica da Língua Armênia”, publicação interna, p. 109.
Chaké Ekizian.
zad - separado (adj.), fora de, ademais (prep.)
in=b3s - tal como (adv.), como (prep.)
haga4ag - contrário, oposto (adv.), contra, apesar de, não obstante
(prep.)
hama7ayn - conforme (adj.), conforme, de acordo (prep.)
mi\wc - espaço, meio (subst.) deriva para o dativo = mi\wcin - durante e deriva para o instrumental mi\wcwv-mediante, através de, por
meio de (prep.)
qwv - perto (adv), perto de (prep.)
Preposições que se antepõe ao:
1 - acusativo:
T3bi (em direção à); min=eu (até); Ipr, ipreu (como, tal como);
2 - genitivo:
I he/wugs (adv. a despeito)
3 - dativo:
A4anc (sem); @sd (conforme); !w[anag (em lugar de, ao invés de)
4 - ablativo e com pronomes pessoais
Paci (exceto, com exceção de )
Posposições:
1- acusativo
I var (até embaixo, descendo ao longo, adv. abaixo); I ver (até em
cima, subindo ao longo);
2- genitivo
T3m (contra); Timac (em face de, diante); De] (no lugar de); Dag
(abaixo, debaixo); Vray (sobre); A4\eu (diante de, frente a, adiante);
93
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Edeu (atrás de, detrás); Qwv (perto de, ao lado de); Xwur\ (ao redor de,
em torno de); M3\ (dentro); M3\de] (no centro, entre); Mi\eu (entre);
M3\3n (de dentro, do interior);
3 - dativo
A4anc (sem); Mod (perto); Hamar (para); Hed (junto à, com); B3s
(como); @nta4a\ (ao encontro de, diante de); Ngadmamp (com respeito à); !w[ar3n (em troca de ); Hamemad (de acordo); Hama7ayn
(de acordo com); Hant3b (para com, diante de); Verapereal (relativo à); Pa]tadmamp (em comparação); B3s (como);
4 - ablativo
Ners (dentro de); Twurs (fora de); Astin (deste lado); Antin (daquele lado); Ver (por cima de ); Var (abaixo de ); Zad (à parte, exceto);
He4wu (longe de); A4a\ (antes); Ver\ (2) Edq (2), yedwy, (depois,
após,); I ver (desde); Sgseal (a partir de );
5 - instrumental
Miasin (junto com); Hater7 (contudo, apesar de)
(Pós ou pré posicionadas em relação ao nome)
1- dativo
Nman (semelhante) e haga4ag (ao contrário, apesar de)
94
Chaké Ekizian.
Numerais:
Cardinais
1 - m3g
2 - ergwu
3 - ereq
4 - =wrs
5 - hink
6 - vec
7 - eo52
8 - wu52
9 - in2
10 - das2
11 - dasn2m3g
12 - dasnergwu
13 - dasnereq
14 - dasn2=wrs
15 - dasn2hink
16 - dasn2vec
17 - dasn2eo52
18 - dasn2wu52
19 - dasn2in2
20 - qsan2
21 - qsaneum3g
30 - ereswun
40 - qa4aswun
50 - yiswun
60 - va5swun
70 - eo5anaswun
80 - wu5swun
90 - Inniswun
Ordinais
1 - In a4a\in
2 - rt ergrwrt
3 - rt errwrt
4 - rt =wrrwrt
5 - rt hinkerwrt
6- rt vecerwrt
7 - rt eo5nerwrt
8 - rt wu5nerwrt
9 - rt innerwrt
10 - rt dasnerwrt
11 - rt dasn2m3gerwrt
12 - rt dasn2ergwuerwrt
13 - rt dasn2ereqerwrt
14 - rt dasn2=wrserwrt
15 - rt dasn2hinkerwrt
16 - rt dasn2vecerwrt
17 - rt dasn2eo5nerwrt
18 - rt dasn2wu5nerwrt
19 - rt dasn2innerwrt
20 - rt qsanerwrt
21 - rt qsan2m3gerwrt
30 - rt ereswunerwrt
40 - rt qa4aswunerwrt
50 - rt yiswunerwrt
60 - rt va5swunerwrt
70 - rt eo5anaswunerwrt
80 - rt wu5swunerwrt
90 - rt Inniswunerwrt
95
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
As dezenas seguintes são construídas da mesma maneira, ou
seja, agregando-se as dezenas às unidades, por exemplo: qsan2m3g,
ereswun2=wrs.41
100 Hariur
100 - rt Hariurerwrt
200 ergwu hariur
200 - rt ergwu hariurerwrt
1000 hazar
1000 - rt hazarerwrt
1.000.000 miliwn
1.000.000 - rt miliwnerwrt
1.000.000.000 milia4 ou
1.000.000.000 - rt milia4erwrt
biliwn
ou bilionerwrt
Duplicativo
41
Duplo, dobro
Ergabadig
Triplo
E4abadig
Quádruplo
Qa4abadig
Quíntuplo
Hnkabadig
Sêxtuplo
Vecabadig
Sétuplo
Eo5nabadig
Óctuplo
Wu5abadig
Nônuplo
Innabadig
Décuplo
Dasnabadig
Cêntuplo
Hariurabadig
Múltiplo
Pazmabadig
Gulian, op. cit. p.34 : apresenta-se outra forma: dasneuereq, psaneum3g,
ereswuneu=wrs
96
Chaké Ekizian.
Fracionário
Metade, meio
G3s
um terço
M3g erwrt
Um quarto
M3g =wrrwrt
Um quinto
M3g hinkerwrt
Um décimo
M3g dasnerwrt
Um centésimo
M3g hariurerwrt
Um milésimo
M3g hazarerwrt
97
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Advérbio
“Palavra que realça o sentido do verbo, do adjetivo e de si próprio,
exprimindo uma circunstância.
• Em relação ao verbo:
E]payrs va]2 bidi kay:
Meu irmão chegará amanhã.
• Em relação ao adjetivo:
Im more]payrs xad par7r 3:
Meu tio é muito alto.
• Em relação ao próprio advérbio:
Irenq hianalior3n g2 gadaren irenc bardaganwu5iunner2:
Eles cumprem maravilhosamente seus deveres.
A formação e a classificação dos advérbios são, em geral, semelhantes à da língua portuguesa, mantidas as especificidades. A mesma orientação é válida para as locuções adverbiais.” 42
Classificam-se os advérbios de acordo com as circunstâncias
que indicam:
•
de afirmação: ayw (sim), anxwuxd (certo, certamente, óbvio),
irab3s (realmente) andaragwuselior3n (indubitavelmente), etc.
• de negação: w= (não), erpeq/pnau (jamais/nunca/de jeito nenhum),
ameneuin (totalmente, de toda maneira, nunca)
• de dúvida: e53 (se, por acaso, por ventura), 5ereus/kwuc3 (talvez), hauanoren / hauanapar (provavelmente).
• de quantidade: xad (muito), qi= (pouco), qi= qi= (aos poucos, pouco a pouco), pauagan (bastante, suficiente) aueli (mais), te4 (ain42
98
Keruzian, Y. O., ‘Gramática Básica do Armênio Moderno’ (circulação interna), p. 105.
Chaké Ekizian.
da), =a1azanc, =a1azancor3n (demais, demasiado), nwuaz (menos), haziu (apenas), kre53 (quase), aynqan/ayn=a1 (tanto/tão),
ays=a1 (tanto), wrqan/wr=a1 (quanto/quão), miayn (apenas).
• advérbios de tempo: er3g (ontem), aysor (hoje), va]2 (amanhã),
a4\i or (anteontem), va]2 =3 mius or (depois de amanhã),
hima (agora), xwud (logo), anmi\ab3s (imediatamente), Ganwu[
(cedo), wux (tarde), a4a\ (antes), erpemn (às vezes, de vez em quando,
em outro tempo, outrora), ancealin (outrora), anceal (anterior,
passado), xwudwv (breve, brevemente, logo), ver\2 (depois), yedwy
(após), mixd (sempre), a/abaranqwv (com pressa, depressa, logo),
ver\ab3s (finalmente, afinal), pnau/erpeq (nunca, jamais), moder
(s,t,2) (imediações[ minhas/ meus, tuas/teus, dele/seu, nosso,
vosso, deles/seus]), ya/a[/ ya/a[agi (freqüentemente), ayjm/
agora, a4ayjm/por enquanto, etc.
• de lugar: hws (aqui,cá), aysde] (neste lugar), hwn (lá, ali), aynde]
(naquele lugar, lá), aytde] (ali), var2/ca8 (embaixo, abaixo), dag/
ca8 (debaixo), ver2 (encima), twurs (fora), ners] (dentro), m3\ (dentro), he4wu (longe), astin, ays gw]m2 (aquém), antin/ ayn gw]m2
(além), a4a\ (adiante), ed/ edeu/ edin (atrás), miasin (junto),
2ntm3\3n (através), a4\eu (defronte), etc.
Os advérbios de quantidade de tempo e de lugar podem ser declinados, assumir o artigo e substantivar-se. 43
Os advérbios de modo formam-se ao agregar um dos sufixos
que o seguem, ao adjetivo primitivo acontecendo a ligação pela partícula a, se assim exigir a eufonia.
• B3s@nthanwur+a+b3s=2thanwurab3s/2ntharab3s (geralmente),
masna-uwr+a+b3s=masnauwrab3s (especialmente, particularmen43
Tekeian, op. cit. p. LXIV.
99
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
te), yadwug+a+b3s=hadgab3s (regularmente), barz+a+b3s=
barzab3s (simplesmente), etc.
• Par
Swvwrapar (comumente,geralmente,habitualmente), hayrapar (paternalmente), herwsapar (heroicamente), qa\apar (corajosamente), E]payrapar (fraternamente), xarwunagapar (continuamente),
etc.
• Or3nYsdagor3n (claramente), anger8or3n (sinceramente), \ermor3n
(calorosamente), t a 4 n o r 3 n (amargamente, duramente)
pa4acior3n (literalmente), etc.
• Agiyanga8agi (repentinamente,acidentalmente), wu]]agi (diretamente), gw]magi (lateralmente), ya/a[agi (amiúde, freqüentemente), etc.
• KinSrdakin (cordialmente, de todo coração), \ermakin (calorosamente), etc.
• WviMdwvi (mentalmente), xdabwvi (apressadamente)
• WvinAmpw]\wvin (totalmente), pwlwrwvin (inteiramente), liwvin (plenamente), himnwvin (fundamentalmente), danwvin (familiarmente,
com toda família), [mpwvin (grupalmente), etc.
100
Chaké Ekizian.
Locução adverbial44
Pode ser formada com uma só palavra básica (alterada por declinação
ou sufixo) ou em conjunto de palavras, com o mesmo valor de um
advérbio. Em seguida, algumas das locuções adverbiais mais comuns:
He4wu3n- (de longe)
Cereg- (tarde)
Ceregin (à tarde)
A/abaranqwv(às pressas, apressadamente)
Mod3n- (de, por perto) kixer2 (à noite),
Xwudwv- (depressa,
apressadamente)
g3sorin- (ao meio dia)
Ver3n- (de cima)
T3bi a\- (à direita)
Wrqan xwud- (quanto
antes)
Ners3n- (de dentro,
T3bi 7a[- (à esquerda) Sirdwv/srdwv-
por dentro)
(com amor)
Twurs3n- (de fora,
T3bi ners-
Ha/wyqwv- (com
por fora)
(para dentro)
Ver2- (em cima)
T3bi twurs- (para fora) Barabi- (em vão)
Var2- (embaixo)
T3bi wu^r- (para onde)
prazer)
Gamq3 anga[
indepedente da vontade
M3\de]2-no meio
Haga4ag 7euwv-
T3bqwv-por acaso
ao contrário
T3m-timac (frente a Eres-eresi (cara a cara) Wus-wusi (ombro
frente)
44
a ombro)
Keruzian. op. cit.
101
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Qayl-a4-qayl
Ga5il-a4-ga5il
W= m3g 7euwv, w= m3g
gerbwv
(passo a passo)
(gota a gota)
(de forma alguma, de
modo nenhum)
Orwuan m3\- (de dia)
A4dwuan- (de manhã) Amkam m2- (uma vez)
Aden aden, erpemn A4i65wv m2- (em certa M3g ankam3n
erpemn (de vez em
ocasião)
(de uma vez)
M3g or3n mius2-
M3g vayrgean3n
Va]2 a4dwu- (ama-
(de um dia para outro)
mius2- (de um momento nhã de manhã)
quando)
para outro)
Va]2 =3 mius or-
Min= ayt-
Ayleus erqeq-
(depois de amanhã)
(no entanto)
(nunca mais)
102
Chaké Ekizian.
Conjunção
Na língua armênia, a conjunção tem função equivalente ao uso no
português, ou seja, une dois termos e até duas orações. Hac eu ga5
(pão e leite); Manwug2 hac2 g’wud3 eu g2 ga52ga52 [m3: (a criança
come o pão e bebe o leite); Grnam [mel, payc 8a4au =em: (posso
beber, mas não tenho sede.)
Classificação45
Coordenativas: unem dois termos ou duas orações independentes.
Hac eu banir: (pão e queijo) Hac2 wudelwu hamar 3, isg kinin,
[melwu: (o pão é para comer, e o vinho, para beber).
Hamatrwum/ Hagatrwum/
Aditiva
Eu, wu= e
Adversativa
Alternativa
Erg2ndrwum/ Ezragacwum/
Conclusiva
Pacayaydwum/
Explicativa
Payc=mas
Payc e53=
w=..w==
Wuremn=
Wrwvhedeu=
nem.....nem
então, logo
porque, pois
mas se...
Naeu=
Sagayn=
gam...Gam= Anwr hamar= Manauant=
também
porém
ou...ou
Al=também Ayswuhanter7= Erpenm...
contudo, todavia, erpemn=
ora...ora
por isso
Hedeuapar=
sobretudo
Wrqan wr=
por conseguin- enquanto,
te, portanto
porquanto
In=b3s naeu Min= ays=
Ayl naeu== W= miayn=
Isg=...e,
= assim como entretanto, no
mas também não somente
quanto a você
entanto
E53 w= senão.
45
Keruzian, op. cit. p. 114.
103
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Subordinativas: unem orações que se completam, sendo a segunda dependente da primeira. Expressam:
Bayman
Bad/a4
Condição/ Causa
E53=se
Pa]tadwum Hama7aynwm %wyladrwum Nbadag
Jamanag
Comparação/ Conformidade
Qani wr= Aynb3s=
In=b3s=
haja visto
como
tal, tal qual
que
Concessão/
Finalidade/
Tempo/
Haga4ag
Wrb3szi
Erp=
wr= ao
para que,
quando
contrário de
E53 ba Qani=
Aynb3s...
Hama7ayn=
Nwynisg=
Aynb3s
Min==
dahi=
in=b3s=
de acordo
mesmo que
wr=de tal
enquanto
enquanto
se acaso
E53 w==
senão.
tal....qual
maneira que
In=b3s wr Ipr 53=
Hamemad
Baymanwv
=assim
conforme
wr=com a
como se
como
condição de
Aynqan wr= Wrqan a
(adjet.)
ueli=quan-
tanto...que
to mais
%3eu=
Aylab3s=
A4ayjm=
embora,
ao contrário,
por enquanto
apesar de
de outro modo
Locução conjuntiva
Conjunto de palavras que assume o valor de conjunção; em
seguida, alguns exemplos dos mais usados:
Am3n ankam wr= toda vez que; a4anc wr= sem que; anwr
hamar= por isso, por causa dele; paci erp= salvo se; haga4ag
wr=apesar de que, ao passo que; haga4ag barakayin=caso contrário; hedzhed3=a medida que, ao passo que; himagwuhima,
a4ayjm=por enquanto; miayn=a menos que, a não ser que; min= ayt=
no entanto; min=eu wr=até que; na[- qan= antes que; nwynisg e53,
e53 nwynisg=mesmo que, ainda que, se bem que; w= isg=nem que;
104
Chaké Ekizian.
w= miayn=não só, não apenas; wrqan wr=na medida que, se bem que;
wrqan aden=quanto tempo; qan= que, qan 53= do que; qani wr=
já que, visto que; aynb3s...in=b3s=tal... qual; in=b3s...aynb3s=
qual...tal; wrqan...aynqan=quanto...tanto; wrqan aueli....aueli=
quanto mais... mais; wrqan nwuaz...nwuaz=quanto menos...menos;
wrqan aueli ..... nwuaz= quanto mais...menos; wrqan nwuaz....aueli=
quanto menos ....mais.
Nota
Nota: advérbio, preposição e conjunção apresentam afinidades funcionais; Em armênio, como em português, as funções se flexibilizam,
assumindo umas as vezes das outras.
105
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Interjeição
Como no português e demais línguas, no armênio, a interjeição expressa sentimento e emoção. “Para cada tipo de emoção e sentimento
há mais de uma palavra. Várias dessas palavras têm caráter onomatopeico, comum, às vezes, a mais de um idioma; outras procedem de
outras classes gramaticais (substantivos, adjetivos, verbos).”46 O sinal
tradicional da interjeição coloca-se em cima da vogal tônica. “Todavia,
considerando o caso dos termos procedentes de outras classes gramaticais que requerem sinal de acento tônico, e as dificuldades técnicas para as casas gráficas (nem sempre dispondo do sinal tradicional), o sinal tradicional interjetivo pode ser simplesmente substituído
pelo sinal de acento tônico.”47
1- Interjeições correspondentes a emoções e sentimentos:
•
Admiração (hiacwum): oh,~ in=~ lau (oh! que bom!);
Advertência (zkwuxacwum):zkwyx (cuidado),wuxatir-wuxatrwu5iun
(atenção), gecir (pare);
~ (socorro), h3y~(hey);
• Ajuda (oknwu5iun): oknwu5iun
• Alegria (wura[wu5iun): ah ~(ah!), oh ~(oh!), 3h ~(eh!);
•
Ameaça (sba4naliq): vay (vah), zkwyx (cuidado);
~ (coragem!), a4a\~ (avante!),
• Animação ([antava4wum): qa\wu5iun
~
~
h3y (hei!), on (para frente, adiante, avante!);
•
•
Aplauso (8a1aharwum): gecc3 (viva!), abris (viva![tu]), abri
(viva [ele]), abrin (vivam!), grgin (bis), xad lau (muito bem!);
•
Encontro, chamada (hantibwum, gw=): 3y (ei!), pareu! (olá), alo!
(alô);
46
47
Keruzian, op. cit. p. 118.
Idem, p. 118.
106
Chaké Ekizian.
•
•
Desejo (1a1aq):erani~(tomara/oxalá), ah ~(ah!);
Dor (cau); a~ (a), ay~(ai), wuy~(ui);
Indignação (caswum), revolta (2ntvzwum): o,3y (ei), pau 3 (basta),
iyna~ (abaixo);
~
~ (que lástima);
• Medo (va[):a[(akh), va[ (medo), a1sws
•
•
Repulsa, nojo (nw]ganq, bjkanq): wuy (ui), wuh (uh);
•
Saudade (garwd): \an (alma minha, querida);
•
•
Silêncio (l4wu5iun): swus (psiu), l4wu5iun (silêncio!);
~ (ah!), 3y~ (ei), oy~ (oi):
Surpresa (anagngal): ah
•
~ (uf).
~ (of), wuf
Tédio (7an7rwy5): of
Locução Interjetiva
Asdwua8 im - meu Deus;
Asdwua8 =2n3 - Deus me livre;
!a4q Asdwu8w - graças a Deus;
Grw]2 dani - vai para o inferno;
In=~ lau - que bom!
~ lau - muito bom!
Xad
Vay~ in8i - ai de mim;
Vay~ mezi - ai de nós.
107
SOBRE
A
GRAMÁTICA
DA
LÍNGUA ARMÊNIA, 2001
Referências Bibliográficas;
Abrahamian, S.G., Verdian, B.A. Cosian, V.A., Hayeren lezvi tasakirq
(Hayer3n lezwui tasakirq), Edição Lúis, Yerevan, 1966.
Alexanian, Z.H., Sarmen A. S. e Antossian, S. M. Maireni Lezu (Mayreni
Lezwu), Edição Lúis, Yerevan, 1980.
Feydit, Frederic. Manuel de Langue Arménienne, Editions Klincksieck,
Paris, 1969.
Gulian, Kevork. Elementary Modern Armenian Grammar, Frederick
Ungar Publishing Co. New York.
Keruzian, Y.O. Conversação Português-Armênio, Série Armênia nº 2,
Gráfica F.F.L.C.H-USP- São Paulo-1981.
Tekeyan, Pe. Dicionário Armênio-Espanhol, Akian Gráfica Editora S.A.,
Bs. Aires, 1984.
108
Chaké Ekizian.
Divulgação
Projeto de capa
Ilustração da capa
LIVRARIA HUMANITA-DISCURSO
José de Anchieta
Escultura em pedra em baixo relevo
Khatchkar – Cruz de Pedra
Mancha
11,5 x 19 cm
Formato
16 x 22 cm
Tipologia
Montagem
Papel
Bookman 10 e Ani Bold 11
Charles de Oliveira/Marcelo Domingues
miolo: off-set 75 g/m2
capa: cartão color plus Rio de Janeiro 180 g/m2
Impressão da capa
Impressão e acabamento
Número de páginas
Tiragem
Preto, magenta e prata
Seção Gráfica – FFLCH/USP
112
500 exemplares
109

Documentos relacionados