WB_Disability Survey Final Report_GEO
Transcrição
WB_Disability Survey Final Report_GEO
xarisxobrivi kvleva: invalidoba da cxovrebis done saqarTveloSi angariSi 2007 Institute for Policy Studies The House of Children’s Harmonious Development winamdebare naSroms ar gauvlia ganxilva msoflio bankis oficialuri publikaciebis Sesabamisad. aq gamoTqmuli debulebebi, interpretaciebi da daskvnebi ekuTvnis avtor(eb)s da uciloblad ar gamoxatavs rekonstruqciisa da ganviTarebis saerTaSoriso bankis/msoflio bankis da misi filiali organizaciebis, an msoflio bankis aRmasrulebel direqtorTa an maT mier warmodgenili mTavrobaTa Tvalsazrisebs. msoflio banki naSromSi mocemuli faqtebis sizustis garantias ar iZleva. naSromis nebismier rukaze warmodgenili sazRvrebi, ferebi, dasaxelebebi da sxva informacia ar asaxavs msoflio bankis Tvalsazriss romelime teritoriis iuridiul statusze da arc am sazRvrebis aRiarebas gulisxmobs. Mmsoflio banki xarisxobrivi kvleva: invalidoba da cxovrebis done saqarTveloSi angariSi 2007 © PA Knowledge Limited 2006 momzadebulia: dokumenti momzadda: PA qonsalTingisa da sazogadoebrivi politikis institutis mier msoflio bankis jgufisTvis unarSezRudulobi sa da ganviTarebis sakiTxebze bilisi PA Consulting Group 4601 N. Fairfax Drive Suite 600 Arlington, VA 22203 Tel: +1-571-227-9000 Fax: +1-571-227-9001 www.paconsulting.com sazogadoebrivi politikis instituti. WavWavaZis pr.10 VI Ses. Tbilisi. tel/faqsi:22006 e-mail: [email protected] Web-page: www.ips.ge winaTqma winamdebare angariSi momzadebula PPA-Consulting-sa da sazogadoebrivi politikis institutis mier. Mmonacemebis analizi Sesrulebul iqna tatiana iamovasa da nana sumbaZis mier, savele samuSaoebi Catarebul iqna nana sumbaZis, Ggiorgi WeiSvilis, Tamar maxaraZis, ekaterine fircxalavas da Tiko nozaZis mier. Sexvedrebis organizacia da samuSo jgufis konsultireba ganaxorciela manon xaCiZem. angariSSi warmodgenili monacemebi aRweren 2006 wlis seqtembrisaTvis arsebul viTarebas. Mmas Semdeg moxda mTeli rigi mniSvnelovani cvlilebebi, kerZod: Seicvala SezRuduli SesaZleblobis mqone piris statusis miniWebis procedura, saqarTvelos Sromis, janmrTelobis da socialuri dacvis ministries brZaneba 63/n (27.02.2007) mixedviT gauqmebuli samedicino-socialuri eqspertizis biuroebis nacvlad amas axorcielebs zogadi profilis an specializirebuli samedicino dawesebuleba, aseve Semcirda im nozologiaTa CamonaTvali, romelic iZleva statusis miniWebis saSualebas; saqarTvelos mTavrobis 2007 wlis 4 ianvris dadgenilebis Tanaxmad maT, maT Soris SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs, visac qonda SeRavaTebi komunalur gadasaxadebebze gaezardaT subsidia; socialuri daxmarebis Sesaxeb saqarTvelos kanonis mixedviT (4289-rs, miRebulia 29.12. 2006) socialuri daxmarebis saxiT subsidiebi gaicema reintegraciis SewyobisTvis biologiur ojaxebze, romlebic gaiyvanen unarSezRudul Svils specializirebuli dawesebulebidan. igive kanoniT xdeba mzrunvelobis anazRaureba im ojaxebisTvis, romlebic specializirebuli dawesebulebidan gaiyvanen zrdasrul SezRuduli SesaZleblobis mqone pirs. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirs SeiZleba mieces ara-fuladi socialuri daxmareba; momzadda saqarTvelos Sromis, janmrTelobis da socialuri dacvis ministris brZaneba saminstrosTan SezRuduli SesaZleblobebis sakiTxebze momuSave sakoordinacio sabWos Seqmnis Sesaxen, romlis muSaobaSi monawileobas miiRebs 10 ara-samTavrobo organizaciis warmomadgeneli. samuSao jgufs surs didi madloba gadauxados kvlevaSi monawile yvela pirs gulwrfelobisTvis da keTilganwyobili damokidebulebisaTvis. diskusiaSi monawileobis miReba Bbevri maTganisgan did Zalisxmevas moiTxovda. angariSSi oficialuri struqturebis warmomadgenlebisa da eqspertebis garda yvela respondentisa da fokus jgufis monawilis saxeli Secvlilia. angariSSi areklilia SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa, maTi momvlelebis da sxva dainteresebul mxareebis damokidebulebebi, grZnobebi, Sexedulebebi da imedebi. Cven imeds gamovTqvamT, rom angariSi zegavlenas iqoniebs unarSezRudulobis politikis formirebaze da wvlils Seitans SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa sazogadoebaSi integraciisa da maTi cxovrebis xarisxis gaumjobesebis saqmeSi. 1 sarCevi sarCevi sarCevi .................................................................................................................................. 1 1. Sesavali ....................................................................................................................... 4 1.1 saqarTveloSi unarSezRudulobis statistikis statistikis mokle mimoxilva ..... 4 1.2 kvlevis meTodologia......................................................................................... 7 meTodologia 2. kvlevis Sedegebi........................................................................................................ 9 Sedegebi 2.1 ZiriTadi dainteresebuli mxareebi................................................................. 9 mxareebi 2.1.1 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi................................................... 9 2.1.2 momvlelebi ...................................................................................................... 10 2.1.3 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi momvlelebis organizaciebi................................................................................................................ 11 2.1.4 saxelmwifo dawesebulebebi ........................................................................ 13 2.1.5 ganaTleba da jandacva ................................................................................. 15 2.1.6 momsaxureobis momwodeblebi ...................................................................... 16 2.1.7 donorebi .......................................................................................................... 18 2.1.8 eklesia.............................................................................................................. 18 2.2 saxelmwifo politika da socialuri daxmareba...................................... 19 daxmareba 2.2.1 SezRudul SesaZleblobebTan dakavSirebiT arsebuli saqarTvelos kanonmdeblobis mimoxilva......................................................................................... 19 2.2.2 socialuri daxmareba .................................................................................... 24 2.3 jandacva.................................................................................................................. 25 jandacva 2.3.1 saxelmwifo samedicino momsaxureoba....................................................... 25 2.3.2 dawesebulebebi da momsaxureoba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisaTvis................................................................................................................... 26 2.4 ganaTleba............................................................................................................... 30 ganaTleba 2.4.1 dawyebiTi ganaTleba...................................................................................... 30 2.4.2 profesiuli da umaRlesi ganaTleba ........................................................ 35 2.4.3 saswavlo daweebulebebSi misvlisa da maTSi SeRwevis ZiriTadi barierebi ........................................................................................................................ 35 2.5 dasaqmeba ................................................................................................................. 36 2.5.1 dasaqmebis SesaZleblobebi .......................................................................... 36 2.5.2 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebis mniSvneloba... 37 2.5.3 saqarTvelos arasamTavrobo organizaciebi:, romlebic axorcieleben SezRuduli SesaZleblobebis pirTa dasaqmebas ................................................... 39 2.6 garToba da dasveneba ......................................................................................... 40 1 2.7 integraciis faqtorebi ..................................................................................... 41 2.7.1 unarSezRudulobis simZime, saxe da asaki problemis dawyebisas...... 41 2.7.2 sazogadoebis damokidebuleba .................................................................... 41 2.7.3 mSoblebis/momvlelebis damokidebuleba ................................................. 42 2.7.4 mobiluroba da arqiteqturuli barierebi .............................................. 42 2.7.5 informaciis, komunikaciis da socialuri qselebis xelmisawvdomoba 44 2.7.6 ojaxis ekonomiuri mdgomareoba da sacxovrebeli adgili................. 45 2.7.7 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris pirovnuli Tvisebebi da damoukidebeli cxovrebisTvis saWiro unar-Cvevebi............................................. 45 2.7.8 rwmena ................................................................................................................ 46 3. daskvnebi..................................................................................................................... 47 daskvnebi 3.1 saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis integraciis winaSe arsebuli ZiriTadi winaaRmdegobebi.............................. 47 winaaRmdegobebi 3.1.1 bundovani da araTanmimdevruli saxelmwifo politika unarSezRudulobasTan mimarTebaSi......................................................................... 47 3.1.2 izolacia, qveynis cxovrebaSi arasakmarisi monawileoba da warmomadgenloba .......................................................................................................... 47 3.1.3 sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli Sesazleblobebis mqone pirebisadmi..................................................................................................................... 48 3.1.4 mobiluroba da arqiteqturuli barierebi .............................................. 48 3.1.5 socialuri daxmarebis arasakmarisi odenoba ......................................... 48 3.1.6 dasaqmebis SesaZleblobebis simcire ........................................................ 48 3.1.7 siRaribe............................................................................................................ 49 3.1.8 jandacvis xelmisawvdomoba da xarisxi ................................................... 49 3.1.9 ganaTlebis xelmisawvdomoba da xarisxi ................................................. 49 3.1.10 adamianuri da materialuri resursebis simcire ................................... 50 4. winaaRmdegobebis daZlevaze mimarTuli rekomendaciebi.......................... 51 rekomendaciebi 4.1 saxelmwifo politika da socialuri dacva.............................................. 51 dacva 4.1.1 kanonmdebloba da saxelmwifo politika................................................. 51 4.1.2 SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis warmomadgenloba mTavrobaSi da sxva saxelmwifo iniciativebi ..................................................... 52 4.1.3 saxelmwifo daxmareba da mobilurobis da arqiteqturuli barierebis moSla ......................................................................................................... 53 4.1.4 monacemTa Segroveba ...................................................................................... 54 4.2 dasaqmeba ................................................................................................................. 56 4.2.1 dasaqmebis SesaZleblobebis Seqmna............................................................ 56 4.3 ganaTleba............................................................................................................... 58 ganaTleba 4.3.1 ganaTlebis politikis SemuSaveba.............................................................. 58 4.3.2 inkluziuri ganaTleba ................................................................................. 58 4.3.3 specializirebuli skolebi......................................................................... 59 4.3.4 profesiuli da sauniversiteto ganaTleba ............................................. 59 2 4.3.5 4.3.6 mSoblebis/momvlelebis ganaTleba ............................................................ 59 maswavlebelTa momzadeba............................................................................. 60 4.4 jandacva da momsaxureba................................................................................... 60 momsaxureba 4.4.1 jandacvis xelmisawvdomobis gazrda ........................................................ 60 4.5 sazogadoebrivi cnobierebis amaRleba da izolaciis daZleva........ daZleva 62 APPENDdanarTi APPENDdanarTi I: I: bibliografia ............................................................................. 66 APPENDdanarTi APPENDdanarTi II: II: siRrmiseuli interviuebis detaluri reziumeebi .......... 67 APPENDdanarTi APPENDdanarTi III: fokus jgufebis detaluri reziumeebi............................. reziumeebi 116 APPENDdanarTi APPENDdanarTi IV: eqspertebis da oficialuri pirebis sia, visTanac Catarda konsultacia................................................................................................. 134 konsultacia APPENDdanarTi momuSave APPENDdanarTi V: unarSezRudulobis sakiTxebze momuSa ve arasamTavrobo 136 organizaciebis nusxa.................................................................................................. nusxa 3 1. Sesavali 1.1 saqarTveloSi saqarTveloSi unarSezRudul unarSezRudulobis SezRudulobis statistikis mokle mimoxilva winamdebare angariSi momzaddaN#7137937 kontraqtiT - “saqarTveloSi unarSezRudulobisa da cxovrebis donis xarisxobrivi kvleva” gaTvaliswinebuli moTxovnebis Sesabamisad. saqarTveloSi unarSezRudulobasTan dakavSirebuli monacemebi uaRresad mwiri da fragmentulia. saqarTvelos socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondis (ssdf) monacemTa bazaSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze mxolod samedicino xasiaTis infomaciaa daculi. 2004 wels aWaris avtonomiur respublikaSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis monacemTa baza Seiqmna. saqarTveloSi unarSezRudulobis sakiTxebs eZRvneba ramdenime gamokvleva da samecniero publikacia1. saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi ojaxebis saWiroebebi arasodes yofila Seswavlili; ar arsebobs sruli analizi im problemebisa, romlebic dakavSirebulia sxvadasxva saxis unarSezRudulobasTan, arc kerZod maT ganaTlebasTan dakavSirebul problemebTan. ar aris Seswavlili saqarTvelos mosaxleobis damokidebuleba zogadad unarSezRudulobis mimarT da aseve araferia cnobili mosaxleobis mier unarSezRudul pirTa aRqmis Taobaze ssdf-is Tanaxmad, 2004 wels saqarTveloSi 213,184 SezRuduli SesaZleblobis mqone piri iyo registrirebuli; aqedan 13.9% -s unarSezRudulobis pirveli kategoria (“mkveTrad gamoxatuli”) hqonda miniWebuli, 65.6% - s, meore kategoria (“mniSvnelovnad gamoxatuli”), xolo 15.5% -s, mesame kategoria (“zomierad gamoxatuli”). saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa raodenoba realurad ufro meti unda iyos, vidre 213, 184. jandacvis msoflio organizaciis (jmo) monacemebiT, msoflios mosaxleobis daaxloebiT 7- 1 publikaciebidan aRsaniSnavia: fond “horizontis” mxardaWeriT 2002 wels Catarebuli kvleva, sadac SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebTan dakavSirebuli viTarebaa aRwerili; saqarTveloSi arsebuli fizikuri reabilitaciis momsaxureobis Sefaseba (Eklund, 2005 weli), sadac mimoxilulia fizikuri reabilitaciis servisebi; fsiqiuri aSlilobis mqone da gonebrivad CamorCenil pirTa saWiroebebis Sefaseba mocemulia 2005 wels gamoqveynebul angariSSi (m. SaraSiZe da sxv, 2005 weli). aRricxvaze myof pacientTa Sesaxeb informaciis moZieba saqarTvelos jandacvis statistikur cnobarSia SesaZlebeli. 4 10-% unarSezRudulia, anu aqvs siZneleebi yoveldRiur saqmianobasa da sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobasTan dakavSirebiT. Amgvarad, saqarTveloSi, romlis mosaxleoba 4.4 milions Seadgens, daaxloebiT,400,000 pirs unda gaaCndes fizikuri, gonebrivi Tu qronikuli aSlilobiT gamowveuli unarSezRuduloba. unarSezRudul pirTa arsebulze naklebi raodenobis registracia aRiarebuli prblemaa da rigi mizezebiT aris gapirobebuli: stigmis SiSi – mSoblebi Tavs ikaveben, oficialurad moaxdinon bavSvebis unarSezRudulobis registracia. maT miaCniaT, rom oficialuri registracia mxolod gaarTulebs Svilebis cxovrebas da uaryofiTad imoqmedebs maTi dasaqmebis SesaZleblobebze. informaciis simcire – saqarTvelos Soreul raionebis soflebSi mcxovreb mosaxleobisTvis naklebadaa xelmisawvdomi saregistracio samsaxuri. maT aseve ar gaaCniaT informacia im SeRavaTebis Sesaxeb, rasac registraciis Sedegad miiReben, da/an aseTi SeRavaTebi umniSvnelod miaCniaT. didi saregistracio gadasaxadi –unarSezRudulobis dasadgenad Semowmebis gavlisa da specialuri komisiisgan unarSezRudulobis oficialuri statusis misaRebad (Semdeg ki yovelwiuri Semowmebis gasavlelad) ganmcxadebelma 25-50 lari unda gadaixados. ssdf-is Tanaxmad, saqarTveloSi unarSezRudulobis ZiriTadi kategoriebi/gamomwvevi mizezebi Semdegia: qronikuli daavadebebiT gamowveul unarSezRudulobas gamomwvev mizezTa Soris yvelaze didi wili ukavia saqarTveloSi (60.1%); dabadebidan unarSezRuduli pirebi (16%, anu 34,118 adamiani, saidanac 10,722 piri 18 wlamde asakis aris); SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi (13.8%); omis veteranebi (6.5%); sawarmooo travmiT an profesiuli daavadebebiT gamowveuli unarSezRuduloba (3.6%). SeiZleba iTqvas, rom saqarTvelos mier damoukideblobis gamocxadebis Semdeg SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa socialuri da ekonomikuri mdgomareoba gauaresda. “sabWoTa kavSiris daSlis, 1990-ian wlebSi Sida SeiaraRebuli konfliqtebisa da socialuri pirobebis gauaresebis Sedegad saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis raodenoba mniSvnelovnad gaizarda. qveynis politikuri da ekonomikuri marTvis sferoSi Catarebuli eqsperimentebis Sedegad iseTma movlenebma iCina Tavi, rogoricaa korufcia da araorganizebuloba. yvelaze metad es uaryofiTi Sedegebi mosaxleobis 5 daucvel nawilze - SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze aisaxa” (interviu SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa ara-samTavrobo organizaciis warmomadgenelTan). sabWoTa periodSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mimarT gatarebuli saxelmwifo politika mimarTuli iyo ara maT integraciaze, aramed maT izolirebulad funqcionirebaze. Sedegad, SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis cxovreba iyo izolirebuli, magram, garkveulwilad, daculi. warsulSi yruebi da usinaTloebi dadiodnen specializirebul skolebSi da swavlobdnen umaRles saswavleblebSi; etlSi mjdomi pirebisTvis ufaso iyo adgilobriv kurortebze da specializirebul klinikebSi mkurnaloba. yofil sabWoTa kavSirSi specializirebuli sawarmoebis mTeli qseli arsebobda, sadac yruebi, usinaTloebi da fsiqikri aSlilobis mqone pirebi iyvnen dasaqmebuli. sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg saqarTveloSi mcxovrebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis specializirebuli sauniversiteto ganaTleba da kurortebze reabilitacia miuwvdomeli gaxda, radgan saganmanaTleblo da samedicino centrebis umetesoba ruseTis teritoriaze mdebareobs. saqarTveloSi arsebuli TiTqmis yvela sawarmo, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi iyvnen dasaqmebulni, TxuTmetiode wlis win daixura. 2000 wels gauqmda sagadasaxado SeRavaTebi im sawarmoebisTvis, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi iyvnen dasaqmebuli. saqarTvelos dRevandel kanonmdeblobaSi ar aris iseTi debuleba, romelic aiZulebs an waaxalisebs adgilobriv biznessa da organizaciebs (kerZo Tu saxelmwifo) daasaqmos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi. saqarTveloSi umuSevrobis oficialuri maCvenebeli 12%-14%-s Soris meryeobs2. biznesSi, warmoebebsa da/an saxelmwifo dawesebulebebSi mosaxleobis mxolod 30%-ia dasaqmebuli. danarCeni, daaxloebiT 58%, TviT-dasaqmebulia. umuSevrobis maRali donisa da samuSao adgilebis simwiris gaTvaliswinebiT naTeli xdeba, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs amJamad saqarTveloSi dasaqmebis SesaZlebloba faqtiurad ar gaaCniaT. saxelmwifos mier gamoyofili socialuri daxmareba arasakmarisia: SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi yovelTviurad 38 laris odenobis pensias iReben, rac saxelmwifos mier dadgenil alternatiul siRaribis zRvarze dabalia3. 2 es maCvenebeli arsebulze bevrad ufro mcirea. umuSevrobis Semweoba umniSvneloa da mosaxleoba ver xedavs azrs, dadges saxelmwifos aRricxvaze. 3 siRaribis alternatiuli zRvari 52 lars Seadgens (28 aSS dolari). 6 saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mZime mdgomareobas PA–s xarisxobrivi kvlevis Sedegebic adasturebs; kvlevis farglebSi aRebul iqna 38 siRrmiseul interviu, Catarda 9 fokus jgufi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis, momvlelebis, momsaxureobis mimwodeblebis, saxelmwifo struqturebisa da unarSezRudul pirTa organizaciebis warmomadgenlebis monawileobiT. kvlevam cxadyo, rom saqarTveloSi (gansakuTrebiT regionebSi), SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi moklebulni arian saTanado samedicino da socialuri daxmarebis, dasaqmebis da ganaTlebis, saxlidan gamosvlis da ojaxis wevrebis garda sxvebTan urTierTobis SesaZleblobas. ramdenime gamokiTxuli SezRuduli SesaZleblobis piris ojaxi wevrebi SimSilis zRvarze iyo da mxolod mezoblebis daxmarebiT axerxebda Tavis gatanas. TiTqmis yvela respondentma ganacxada, rom ganicdis stigmas, Tavs sazogadoebidan gariyulad da miviwyebulebad miiCnevs. unarSezRuduli bavSvebis momvlelebs ki yvelaze metad imis fiqri aSinebT, Tu ra moeliT maT Svilebs mSoblebis gardacvalebis Semdeg. 1.2 kvlevis meTodologia winamdebare xarisxobriv kvlevas saqarTveloSi unarSezRudulobisa da cxovrebis donis Sesaxeb ori mTavari mizani aqvs: (I) saqarTveloSi da sazogadod, globalur doneze unarSezRudulobasa da siRaribes Soris urTierTkavSiris ukeT gagebis mizniT saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis winaSe arsebuli yvelaze mniSvnelovani sakiTxebis, problemebisa da barierebis gamovlena; (II) rekomendaciebis SemuSaveba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebis, ganaTlebis, janmrTelobisa da socialuri dacvis politikis SemuSavebis/daxvewis xelSewyobis mizniT. kvlevaSi monawile unarSezRudul wevrTa SerCeva iyo reprezentatiuli – gamokiTxva CavatareT yvela saxis SezRuduli unaris mqone adamianze, gaviTvaliswineT respondentebis asakobrivi jgufi, sqesi, da geografiuli mdebareoba. jgufuri Sexvedrebis da interviuebis raodenoba iyo sakmarisi, imisaTvis rom gamovleniliyo mosaxleobis am nawilis winaSe mdgari yvelaze mwvave problemebi. Cven kargad gvaqvs gacnobierebuli, rom “SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi” farTe cnebaa da igi moicavs fizikur, gonebriv da sensorul unarSezRudulobas. vfiqrobT movaxerxeT mosaxleobis am nawilis winaSe arsebuli ZiriTadi problemis moxazva. mocemuli kvlevis masStabi da misi amocanebi ar iZleoda maTi srulad da detalurad warmoCenis saSualebas. Cven mWidrod vTanamSromlobdiT unarSezRudul pirTa gaerTianebebTan, arasamTavrobo organizaciebTan/advokatirebis jgufebTan, raTa ukeT warmogveCina sxvadasxva tipis unarSezRudulobis, qalebis da kacebis, sxvadasxva asakis pirebis, qalaqebisa da raionebis macxovreblebis problemebi,. 7 Caterbuli iqna oTxi tipis siRrmiseuli interviu: 1. interviu SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan; 2. damatebiTi interviu SezRuduli SesaZleblobis mqone piris ojaxis wevrTan/momvlelTan; 3. interviu SezRuduli SesaZleblobis mqone piris ZiriTad momvlelTan im SemTxvevebSi, rodesac unarSezRudul pirs Tavad ar SeeZlo kiTxvaze pasuxis gacema; 4. interviu SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze momuSave organizaciebis - arasamTavrobo organizaciebi, momsaxureobis momwodeblebi da/an Sesabamisi saxelmwifo struqturebi - xelmZRvanelebTan da warmomadgenlebTan. sul pirispir aRebuli iqna 38 interviu. garda amisa 9 fokus jgufSi gaimarTa diskusia. interviuebi da fokus jgufebi Catarda TbilisSi, quTaisSi, Telavsa da duSeTSi da am qalaqebis axlomdebare soflebSi. amasTan erTad 5 interviu iqna aRebuli im saxelmwifo struqturebis warmomadgenlebTan, romlebic uSualod arian dakavSirebulni unarSezRudulobis problemebTan: ganaTlebisa da mecnierebis saministro, Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministro, saqarTvelos parlamentis jandacvisa da socialur sakiTxTa komiteti, Tbilisis meria. Cven gavecaniT saqarTveloSi unarSezRudulobis problemebze arsebul publikaciebsa da kanonmdeblobas; konsultacia miviReT unarSezRudulobisa da socialuri dacvis sferoSi momuSave adgilobriv eqspertebisgan. 8 2. Sedegebi kvlevis Sedeg ebi angariSis am nawilSi xarisxobrivi kvlevis ZiriTadi Sedegebi dajgufebulia Semdeg sakiTxebad: ZiriTadi dainteresebuli pirebi saxelmwifo mxardaWera/socialuri daxmareba jandacva ganaTleba dasaqmeba garToba da dasveneba integraciis sakiTxebi 2.1 ZiriTadi dainteresebuli dainteresebuli mxareebi am nawilSi Sejamebulia ZiriTadi dainteresebuli mxareebis problemebi. EZiriTdi dainteresebuli mxareebi arian SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi ojaxis wevrebi, SezRudul SesaZleblobebis mqone pirTa da momvlelebis organizaciebi, saxelmwifo dawesebulebebi, ganaTlebis da janmrTelobis dacvis dawesebulebebi, momsaxureobis mimwodeblebi, eklesia da donori organizaciebi. 2.1.1 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi fizikuri da ekonomiuri damokidebuleba sxvebze, siRaribe, sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobis miRebis SeuZlebloba, izolacia, SegrZneba, rom socialurad araviTar Rirebulebas ar warmoadgens – ai, es aris unarSezRudul respondentTa mTavari satkivari. “sxvas unda mimarTo daxmarebisTvis, sul sxvaze xar damokidebuli. es aris yvelaze mZime. maRaziaSic ki ver Sexval dauxmareblad” (40 wlis mamakaci respondenti, romelsac gadaadgilebis unari aqvs SezRuduli). SezRuduli SesaZleblobebis mqone respondentebis umetesoba saxlSia gamomwyvdeuli da da ojaxis wevrebis garda aravisTan aqvs urTierTobis SesaZlebloba. Yyvelaze metad maT martooba awuxebT. zrdasruli respondentebis ZiriTad sazrunavs siRaribe da umuSevroba warmoadgens: “meSinia xvalindeli dRis, zegindeli dRis, cxovrebis meSenia ... momavlis” (43 wlis mamakaci respondenti, omis veterani). uimedoba aRiniSneba SezRuduli SesaZleblobis mqone TiTqmis yvela respondentSi. maT mxolod Zalze mcire nawils aqvs momavalSi sakuTari mdgomareobis gaumjobesebis imedi. 9 2.1.2 momvlelebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ojaxis wevrebi gansakuTrebiT mZime viTarebaSi imyofebian. unarSezRuduli ojaxis wevris movla uaRresad mZime tvirTia, rac xSirad mxolod ojaxis wevr qals awveba. momvlelebi fizikurad da fsiqologiurad gadaRlilni da daZabulni arian. xSir SemTxvevaSi maT uwevT unarSezRuduli ojaxis wevris xeliT ayvana da misi ase gadaadgileba, radgan ar gaaCniaT unarSezRuduli pirebis saWiroebas morgebuli damxmare (etlebi, liftebi, da sxva) da/an satransporto saSualeba momvlelebs sakuTari TavisTvis dro ar rCebaT, ar aqvT arc muSaobis da arc sxvebTan urTierTobis saSualeba. drois umetes nawils isini unarSezRuduli ojaxis wevris movlas uTmoben. mdgomareobas kidev ufro amZimebs imis SegrZneba, rom mTeli es Zalisxmeva amaoa. mraval respondents yvelaze metad Tavis Svilebis momavali aSinebT, is Tu ra bedi ewevaT maT, vin izrunebs maTze mSoblebis gardacvalebis Semdeg. es SiSi ar tovebs bevr gamokiTxul momvlels. dedam, romelsac cerebraluri dambliT davadebuli 15 da 18 wlis gogonebi hyavs, Tavisi yvelaze mZime fiqri gagvando: “me vfiqrobdi, rom rodesac Cemi sikvdilis dro moaxlovdeboda jer maT movklavdi da mere Tavs moviklavdi. magram axla vfiqrob, rom amis gakeTebas ver SevZleb”. sakuTar imedisa da SiSis Sesaxeb SekiTxvaze yvelaze tragikuli pasuxi 41 wlis dedam gagvca, romelsac epilefsiiTa daavadebuli gonebriv ganviTarebiT CamorCenili 21 wlis vaJi hyavs: “erTaderTis imedi maqvs – sikvdilis, Cemi da Cemi Svilis”. unarSezRuduli ojaxis wevrTa momvlelebi, romlebic erTmaneTs sxvadasxva programebis farglebSi Sexvdnen axlac agrZeleben urTierTobas da erTmaneTs exmarebian. unarSezRuduli bavSvebis mSoblebma aRniSnes, rom isini ufro metad endobian sxva mSoblebisgan miwodebul, vidre oficialuri wyaroebidan mirebul informacias. maTganve igeben siaxleebs, maTve uziareben Tavis sazrunavs. Bbevrma momvlelma aRniSna, rom maT megobrebs mxolod da mxolod unarSezRuduli bavSvebis mSoblebi Seadgenen. Focus jgufSi monaWile bevrma SezRuduli SesaZleblobis mqone pirma da momvlelma gamoavlina pasiuri damokidebuleba sakuTari mdgomareobis mimarT da problemebis gadasaWrelad Cveni azriT saxelmwifoze zedmeti damokidebuleba. Aes pasiuroba fokus jgufebis monawileebma brZolisaTvis saWiro fizikuri Zalis, fsiqologiuri resursebis ganleviTa da drois simciriT axsnes. 10 2.1.3 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi momvlelebis organizaciebi saqarTveloSi moqmedebs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi momvlelebis araerTi asociacia da kavSiri. es organizaciebia, romlebic an specifikuri unarSezRudulobis mqone pirebs aerTianebs, magaliTad smenadaqveiTebulTa kavSiri, an asociaciebia, romlebic sxvadasxva SezRudvebis mqone pirebs da maTi momvlelebs moicavs. saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis organizaciebiidan yvelaze xangrZlivi istoria yruTa kavSirsa da usinaTloTa kavSirs aqvs. es organizaciebi wevrebis did raodenobas aerTianebs, floben mniSvnelovan qonebas Tbilissa da regionebSi. orive kavSirs regionebSi filialebi aqvs, Tumca bevri maTgani amJamad ar funqcionirebs. usinaTloTa kavSiri Seiqmna 1926 wels. igi 4,000 wevrs iTvlis, saidanac 250 piri dasaqmebulia. maTi umravlesoba (139) Tavad kavSirSi muSaobs. kavSirs aqvs didi Senoba da sxvadasxva qoneba (sawarmoebi, miwa da sxva). kavSiri aqiravebs sakoncerto darbazs da qiridan uxdis xelfas TanamSromlebs. kavSirs 24 filiali da 30-mde iuridiuli erTeuli, registrirebuli organizacia gaaCnia. kavSiri investorebs eZebs da SiSobs, saxelmwifom ar waaarTvas qoneba; amisi arapirdapiri mcdeloba saxelmwifos ukve hqonda. kavSiri evropis usinaTloTa kavSiris da usinaTloTa msoflio kavSiris wevria, Tumca ar aqvs sawevros gadaxdis saSvaleba. yruTa Ta kavSiri: saqarTveloSi 5,000 smenadaqveiTebuli adamiania. yru kavSirSi 3,000 adamiania gaerTianebuli. kavSiri ufro socialuri klubia, sadac smenadaqveiTebuli adamianebi modian rom gaigon Tu ra xdeba qveyanaSi Dda msoflioSi, da erTmaneTs eurTierTon. RvTis SvilTa kavSiri daarsda 1988 wels. kavSirma monawileoba miiRo 1992 wlis saparlamento arCevnebSi ris Semdegac kavSiris prezidenti socialur sakiTxebSi saparlamento komitetis Tavjdomared iqna arCeuli (1992-1995). komitetis saqmianobis Sedegad SemuSavda da miRebul iqna kanoni SezRuduli SesaZleblobis pirTa socialuri dacvis Sesaxeb. invalidTa liga 1995 wels darsda saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis pirveli yrilobis Semdeg. ucxoeli partniorebis daxmarebiT kavSirma uzrunvelyo SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sakmao nawilis dasaqmeba. invalidTa ligis mier warmatebiT ganxorcielebuli programebis Sedegad gamovida prezidentis brZanebuleba, romelic avalebda saxelmwifo dawesebulebebs SeesrulebinaT unarSezRudul pirebis socialuri dacvis kanonis yoveli punqti. Daarsebidan ramodenime wlis ganmavlobaSi invalidTa liga erT-erTi yvelaze aqtiuri arasamTavrobo organizacia iyo kavkasiaSi. 11 koalicia koal icia damoukidebeli cxovrebisaTvis 2002 wels Camoyalibda da igi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da veteranebis 32 moqmed arasamTavrobo organizacias aerTianebs. koalicias Tavisi veb-gverdi aqvs (www.disability.ge) qarTul, rusul da inglisur enebze. Kkoaliciis ZiriTadi miznebi da saqmianoba SemdegSi mdgomareobs: SezRudulTa SesaZleblobis mqone pirTa im organizaciebis mxardaWera, romelTa saqmianoba mimarTulia unarSezRuduli pirebis samarTlebrivi uflebebisa da SesaZleblobebis dasacavad; SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan mimarTebaSi arsebuli stereotipebis rRveva da sazogadoebaSi invalidobisadmi dadebiTi sazogadoebrivi azris Camoyalibeba sazogadoebriv cnobierebis amaRlebaze mimarTuli kampaniebis meSveobiT. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis da maTi ojaxis wevrebis qveynis politikur, ekonomikur, socialur da kulturul cxovrebaSi integraciis xelSewyoba, invalidobasTan dakavSirebuli politikis SemuSavebasa da gadawyvetilebebis miRebaSi maTi monawileobis mxardaWera. koaliciis aqtiuri muSaobis Sedegad, 2003 wels SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa organizaciebis pirdapiri monawileobiT saxelmwifom daafinansa da ganaxorciela invalidebis integraciaze mimarTuli ramdenime programa. aseve, koaliciis saqmianobis Sedegad prezidentis brZanebulebiT 14 ivnisi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebis dacvis dRed gamocxadda. Kkoalicia albaT unda CaiTvalos saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze amJamad momuSave yvelaze Zlier da aqtiur organizaciad. saqarTveloSi warmatebiT funqcionirebs diabetiT daavadebulTa sakiTxebze momuSave organizaciebi. isini aseve gamoirCevian kargi organizebulobiT. diabetiT daavadebulTa asociacia asociaciaSi Si 15,000 diabetiT daavadebulia registrirebuli; asociacia maT insuliniT amaragebs. asociacia diabetiT daavadebuli bavSvebisTvis awyobs sazafxulo banakebs, sadac maT daavadebaze kontrols aswavlian. 2007 wels dagegmilia saxelmwifos mier dafinansebuli reabilitaciis centri “rubikoni” eqspluataciaSi Sesvla. es sportuli darbaziT da iaraRebiTaa aRWurvili centria, sadac janmrTeli da diabetiT daavadebul bavSvebi erTad ivarjiSeben. hemofiliiT daavadebulT daavadebulTaaA asociaciaSi 250 adamiania gaerTianebuli. asociacia hemofiliiT daavadebul adamianebs aucilebeli medikamentebiT uzrunvelyofs. Fsiqikuri aSlilobis mqone adamianTa problemebze saqarTveloSi ramdenime organizacia muSaobs. cerebraluri dambliT da daunis sindromiT daavadebuli bavSvebis mSoblebs aqvT Camoyalibebuli asociaciaciebi. 12 mSobelTa erovnuli qseli 2002 wels Camoyalibda da masSi SezRudul SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebi arian gaerTianebuli. SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvTa koalicia 2004 wels Camoyalibda. masSi 12 arasamTavrobo, maT Soris mSobelTa organizaciaa gaerTianebuli. koaliciis ZiriTad mizans inkluziuri ganaTlebis propaganda warmoadgens. koalicia mWidrod TanamSromlobs saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministrosTan. yvela zemoTCamoTvlili arasamTavrobo organizacia TbilisSi mdebareobs. saqarTvelos regionebSic aris ramdenime organizacia (ix. qvemoT), magram isini dedaqalaqis organizaciebs mniSvnelovnad Camouvardebian sididiT, organizaciis doniT da dafinansebis odenobiT. gamorCeuli regionaluri arasamTavrobo organizaciebi, romlebic SezRuduli SesaZleblobis SesaZleblobis mqone pirebis problemebze muSaoben: goris klubi etlSi mjdomi pirebisTvis saganmanaTleblo da saintegracio programebs axorcielebs. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis kavSiri qarelis raionSi. Mis ZiriTad mizans warmoadgens qarelis raionSi mcxovrebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebis dacva. pirTa SezRuduli SesaZleblobis mqone pir Ta asociacia quTaisSi. SezRuduli SesaZleblobis mqone qalebisa da unarSezRuduli bavSvTa mSoblebis asociacia zugdidSi. saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze momuSave arasamTavrobo organizaciebis CamonaTvali ixileT danarTSi III 2.1.4 saxelmwifo saxelmwifo dawesebulebebi unarSezRudulobis sakiTxebi uSualod or saministros, ganaTlebisa da mecnierebis; da Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministroe exeba. samwuxarod ganaTlebisa da mecnierebis saministros politika SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mimarT ar aris mkafiod gacxadebuli. inkluziuri ganaTlebis politika ar aris sakmarisad detalizirebuli, Sedegad SezRuduli SesaZleblobis mqone moswavleebis ganaTlebasTan dakavSirebuli mTeli rigi sakiTxebi gadauWreli rCeba. iqmneba STabeWdileba, rom unarSezRuduli pirebisTvis specializirebuli skolebis, profesiuli da sauniversiteto ganaTlebis mxardaWera da waxliseba ar warmoadgens saministros prioritetul mimarTulebas. 13 monacemebi, imis Taobaze Tu ramdeni unarSezRuduli bavSvi swavlobs saqarTvelos saganmanaTleblo dawesebulebebSi ar aris xelmisawvdomi. informacia aris mxolod im skoladamTavrebulebze, romlebmac monawileoba miiRes saerTo erovnul gamocdebSi, romelic 2005 wlidan iqna SemoRebuli. erovnul gamocdebis registraciis kiTxvarSi aris punqti specialuri saWiroebebis Taobaze. unarSezRuduli pirebisaTvis specialuri pirobebia Seqmnili gamocdis Casabareblad (mag. testebi brailze). saministros monacemebiT, 2005 wlidan erovnul gamocdebSi cxrametma SezRuduli SesaZleblobis mqone pirma miiRo monawileoba. Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministro pasuxs agebs unarSezRudulobasTan dakavSirebuli saxelmwifo politikis SemuSavebaze. saministro aseve ayalibebs saxelmwifo programebs, iseTebs rogoric aris SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis integraciisa da adaptaciis programa, romlis ganxorcielebac amJamad mimdinareobs. saqarTvelos socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondi (ssdf) angariSvaldebulia Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministros winaSe unarSezRudulobis statusis gansazRvraze da invalidebis damxmare saSualebebiT uzrunvelyofaze. ssdf-s gaaCnia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis monacemTa eleqtronuli baza, romlis gaanxleba regularulad xdeba. Tumca, baza moicavs mxolod wminda samedicino xasiaTis informacias, igi 47 samedicino cvladisagan Sedgeba. qvemoT, 2.2 nawilSi ufro detalurad iqneba ganxiluli saxelmwifo politika. Aaq Cven SegviZlia SemovifargloT gancxadebiT, rom SezRudul SesaZleblobebis mimarT saxelmwifo politika ar aris mkafiod Camoyalibebuli, saxelmwifo prioritetebi araa detalurad gawerili. mkvlevarebi, aqtivistebi da unarSezRuduli pirebi miuTiTeben Tanmimdevruli politikis ar arsebobaze da tendenciaze ugulvelyofil iqnes saqarTveloSi mcxovrebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebi. “faqtiurad, ZiriTadi problema imaSi mdgomareobs, rom saxelmwifo ver xedavs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebs” (arasamTavrobo organizaciis warmomadgeneli). miuxedavad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa socialuri dacvis Sesaxeb kanonSi gancxadebuli miznebisa da 2006 wels unarSezRuduli pirebis integraciasa da adaptaciaze mimarTuli saxelmwifo programisa, unarSezRuduli pirebi acxadeben, rom saxelmwifo unarSezRudulobas isev ganixilavs, rogorc samedicino da ara rogorc socialur problemas. “unarSezRuduloba samedicino problemad moiazreba, maSin rodesac is ufro socialuri problemaa da mis mogvarebaze sxvadasxva 14 saministrebi, ekonomikis, ganaTlebis, finansTa, jandacvisa da iusticiis unda zrunavdnen”. (SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sakiTxebze momuSave arasamTavrobo organizaciis direqtori, mamakaci). maSin rodesac arasamTavrobo organizaciebis warmomadgenlebi da aqtivistebi xazgasmiT aRniSnaven, rom politikis mizans SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis damoukideblad cxovrebisTvis saWiro pirobebis Seqmna unda warmoadgendes, iqmneba STabeWdileba, rom saxelmwifos urCevnia, unarSezRuduli pirebi umweo da sxvis daxmarebaze damokidebulebi amyofos. “isini, vinc politikas qmnis ar arian dainteresebuli, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs SeeZloT damoukideblad cxovreba. saxelmwifos surs unarSezRudulebi darCnen sazogadoebis umweo da damokidebul wevrebad. aseTi mdgomareobis SenarCuneba saxelmwifos ufro iafi ujdeba. zogadi politika iseTivea, rogoric siRaribis mimarT aris - sawarmoebis gaxsnis da samuSao adgilebis Seqmnis nacvlad saxelmwifo ufaso sasadiloebis gaxsns uWers mxars” (43 wlis SezRuduli SesaZleblobis mqone mamakaci respondenti). 2.1.5 ganaTleba da jandacva zogadsaganmanaTleblo skolebi, romlebSic SezRuduli SesaZleblobebis mqone moswavleebi swavloben, skolebi inkluziuri ganaTlebis komponentiT, specialuri skola-internatebi da dawesebulebebi SezRuduli SesaZleblobebis mqone mowafeebisaTvis warmoadgenen ZiriTad dainteresebul pirebs da maT efeqtur muSaobaze didadaa damokidebuli SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebisa da axalgazrdebis integracia. janmrTelobis dacvis dawesebulebebi da kvalificirebuli samedicino personali uaRresad mniSvnelovan rols TamaSobs invalidobis gamovlenis, profilaqtikisa da mkurnalobis saqmeSi. saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone da socialurad daucveli bavSvebi 21 dawesebulebaSi arian ganTavsebuli. MmaTSi 2,226 bavSvia ganTAvsebuli. bavSvebis 73.5% diagnozis mixedviT unarSezRudulia, bavSvebis 83.1%-s orive mSobeli hyavs. bavSvebi gonebrivi CamorCeniT (623 bavSvi) 8 specializirebul dawesebulebaSi arian ganTavsebuli, xolo isini, visac gansakuTrebiT mZime gonebis CamorCeniloba aReniSnebaT (150 bavSvi), or specializirebuli dawesebulebaSi arian ganTavsebuli. kidev or specializirebul dawesebulebaSi arian 3 wlamde asakis bavSvebi fizikuri problemebiT da fsiqikuri aSlilobiT (133 bavSvi). Ggonebrivi CamorCenis mqone 125 zrdasruli piri or TavSesafaris tipis dawesebulebaSi imyofeba. am dawesebulebebis umetesobas saWiroze bevrad mcire Tanxa aqvs gamoyofili, maTi Senobebi savalalo mdgomareobaSia. sakvebis da sxva 15 resursebis nakleboba aq Cveulebrivi movlenaa, amis Sedegad isini ver axerxeben invalidebis saTanado momsaxureobiT uzrunvelyofas. daxuruli tipis TiTqmis yvela dawesebulebaSi aRiniSneba adamianis uflebebis darRveva. 2005 wlis noemberSi ombudsmenis ofisTan Seiqmna specialuri sabWo daxuruli tipis fsiqiatriul dawesebulebebSi adamianTa uflebebis dacvaze monitorings gansaxorcieleblad. 2.1.6 momsaxureobis momsaxureobis momwodeblebi saqarTveloSi invalidebis samedicino momsaxureoba da reabilitaciis SesaZleblobebi Zalze SezRudulia. sacurao auzebi, wylis procedurebi, reabilitaciisa da mkurnalobis sxva saSualebebi mxolod TbilisSi da did qalaqebSi arsebobs. iqac ki, sadac aseTi SesaZleblobebi arsebobs, umetesobisaTvis isini xelmiuwvdomeli rCeba usaxsrobis, transportirebis, an SenobaSi Sesasvlelad saWiro fizikuri barierebis gadalaxvis SeuZleblobis gamo. specialuri damxmare saSualebebiT unarSezRuduli pirebis uzrunvelyofa nawilobriv saxelmwifo programis meSveobiT, nawilobriv ki saerTaSoriso organizaciebis mier xorcieldeba. saqarTveloSi funqcionirebs ramodenime sawarmo, sadac protezebi, orTezebi, yavarjnebi, invalidis etlebi da sasmeni aparatebi mzaddeba. saqarTveloSi ori msxvili sareabilitacio centri arsebobs, sadac xdeba protezisa da orTezis morgeba. es ori centri, kidev sam ufro mcire centrTan erTad weliwadSi daaxloebiT 600 protezs da 1,000 orTezs amzadebs. socialuri reabilitaciis centri 32 TanamSromels iTvlis. igi 1921 wels daarsda. centri saxelmwifo sawarmo iyo da mas qveynis sxvadasxva raionSi 5 filiali qonda, maTgan dRes mxolod quTaisis filiali funqcionirebs, romelic sakmaod kargad aris aRWurvili. quTaisis centri weliwadSi daaxloebiT 8,000-9,000 protezs amzadebda. 1997-1998 wlebSi germaneli donorebis mxardaWeriT axali teqnologiebi dainerga da 650 protezis warmoebisTvis saWiro teqnika, danadgarebi da sxvadasxva masalebi iqna Semotanili. mas Semdeg centrSi 570 protezi damzadda. centrs masalebisa da saWiro komponentebis Sesyidvis saSualeba ara aqvs da amJamad igi weliwadSi mxolod 300 protezs awarmoebs. saxelmwifo yoveli protezis Rirebulebis 170 lars faravs. saqarTvelos saprotezo da orTopediuli reabilitaciis fondi 2003 wels Camoyalibda, raTa Tavis Tavze aeRo 1994-1995 wlebSi wiTeli jvris saerTaSoriso komitetis mier daaarsebuli orTopediuli centris marTva. Ffondi fizikuri SezRudulobis mqone adamianebs protezebiT, orTezebiT, yavarjnebiT da etlebiT amaragebs. SezRudul SesaZleblobebis mqone pirebi, gansakuTrebiT ki bavSvebi, visac protezi esaWiroeba, seriozuli problemebs awydebian. saWiroa protezis regularulad gamocvla: bavSvebisTvis 6 TveSi erTxel, 16 xolo zrdasruli adamianebisTvis 2-3 weliwadSi erTxel. Eetlebs ZiriTadad sazRvargareT yiduloben, maTi mxolod Zalian mcire nawili mzaddeba saqarTveloSi. Eetlebi yovel 4-8 weliwadSi unda Seicvalos. yvelaze didi problemebi bavSvis etlebTan dakavSirebiT iqmneba, radgan bavSvebs ufro xSirad sWirdebaT maTi gamocvla. is zrda srulis etlze orjer ufro mZime unda iyos, imisaTvis rom bavSvma wonasworobis dacva iswavlos da ar gadmovardes. asociacia “imedma” saxelmwifos mier dafinansebuli programis farglebSi Seisyida etlebi, magram isini invalidebis SefasebiT dabali xarisxisaa da SezRudulSesaZleblobebis mqone pirebs maTi damoukideblad gamoyeneba ar SeuZliaT. organizacia World Vision–ma AaSS-s saerTaSoriso daxmarebis saagentosa da fond evraziis dafinansebiT gaxsna adaptaciuri saSualebebis saamqro, sadac unarSezRuduli, kerZod ki cerebraluri damblis mqone bavSvebisTvis specialur skamebs, magidebs da sayrden mowyobilobebs amzadeben. germanul--qarTuli sawarmo “kindsmena” sasmeni aparatebis gamoSvebaSia germanul specializirebuli. Sasmeni aparatebis donacias aseve axorcielebs ramodenime ucxouri organizacia. smenis stokholmis s menis da metyvelebisa reabilitaciis instituti saqarTvelos smenadaqveiTebul bavSvebs uwevs daxmarebas. 2005 wels institutis ramdenime TanamSromelma 20 dRe dayo qveyanaSi. maT skolebsa da sabavSvo baRebSi bavSvebs smena Seumowmes da sasmeni aparatebi gadasces. sasmeni aparati adamians mxolod im SemTxvevaSi exmareba, Tu mas smenis 10-15% mainc aqvs SenarCunebuli. saxelmwifo programa faravs sasmen aparatis Rirebulebas da nawilobriv koxlearuli transplantis fass. Terapiis saxli erTaderTi dawesebulebaa saqarTveloSi, romelic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saxlSi momsaxureobas uzrunvelyofs. centrs hyavs eqTnebi, romelbsac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis movlaSi specialuri momzadeba aqvT gavlili. mSoblebis xidi gonebrivad CamorCenili bavSvTa mSoblebis organizaciaa, romelmac 2004 wels #1 specialur skolasTan dRis centri Camoayaliba. centri 29 bavSvs emsaxureba, maT utardebaT musikisa da xelovnebis gakveTilebi, okupaciuri Terapia da fizikuri varjiSi. “aisi” 3-dan 17 wlamde gonebrivad CamorCenili pirebis sareabilitacio centria, romelic 30 bavSvs emsaxureba. fsiqiuri janmrTelobis asociacia pirvel nabijebs dgams fsiqiurad daavadebuli pirebis reabilitaciis saqmeSi. Mmas aqvs 30 pacientze 17 gaTvlili fsiqosocialuri reabilitaciis centri TbilisSi, agreTve dRis centrebi reabilitaciis garkveuli elementebiT, quTaissa da baTumSi. “pirveli nabiji” TanamSromlobs senakSi unarSezRudul bavSvTa dawesebulebasTan. 24 oboli bavSvi dawesebulebidan ganTavsebul iqna mimReb ojaxSi. centrii “imedi” integrirebuli da inkluziuri ganaTlebis resurs centr muSaobs skolamdeli asakis fizikuri da gonebrivi problemis mqone bavSvTan. fsiqikuri aSlilobis mqone pirebis fsiqosocialuri reabilitaciis centri 1998 wels Camoyalibda da centrSi 40 adamiani gadis mkurnalobas. 2.1.7 donorebi saerTaSoriso donori organizaciebi mniSvnelovan zegavlenas axdenen saqarTvelos mcxovreb unarSezRuduli mosaxleobis keTildReobaze. maTi moRvaweoba mraval sferos moicavs - daxmarebis gaweva axali politikis SemuSavebaSi da saerTaSoriso konvenciebTan mierTebaSi, finansebis mozidva unarSezRuduli pirebze mimarTuli programebis gansaxorcieleblad , specialuri damxmare saSualebebis mowodeba, adgilobrivi arasamTavrobo organizaciebis gaZliereba, Treiningebis organizacia. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis momsaxurebis miwodeba da programebis ganxorcieleba, ZiriTadad swored donorebisa da saerTaSoriso organizaciebis mxardaWeriT gaxda SesaZlebeli. samwuxarod adgilobrivi biznesis warmomadgenlebi da kerZo pirebi naklebad monawileoben SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis winaSe arsebuli problemebis mogvarebaSi. saqarTveloSi saqvelmoqmedo saqmianobisTvis sagadasaxado SeRavaTebi gaTvaliswinebuli ar aris da biznesis warmomadgenlebi ar arian motivirebuli daxmareba aRmouCinon SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs da mosaxleobis socialurad daucvel fenebs. 2.1.8 eklesia SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentTa didma nawilma ganacxada, rom rwmenasa da eklesiaSi wirvaze daswrebidan iReben isini ZiriTadad Zalas, rac SesaZlebels xdis Seeguon da moergon Tavis mdgomareobas. respondetebis erTi nawilisTvis wirvaze daswreba maT erTaderT socialuri aqtiobas warmoadgens. eklesia garkveulwilad zrunavs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze, cdilobs ra maT sakvebiTa da TavSesafariT uzrunvelyofas. saqarTvelos marTmadideblurma eklesiam locvebi brailze dabeWda da sanTlebsa da xatebTan erTad usinaTloebs dauriga. 18 Tbilisis samebis sakaTedro taZarSi kviraSi samjer SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis berZeni beri marTavda RvTismsaxurebas. erT-erTma respondentma aRniSna, rom wirvaze daswrebis Semdeg misi mdgomareoba gaumjobesda. kaTolikuri eklesia marTavs Sexvedrebs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis, exmareba maT medikamentebiT, ukveTavs naqargebs. 2.2 saxelmwifo politika da socialuri daxmareba 2.2.1 SezRudul SesaZleblobebTan dakavSirebiT arsebul arsebuli sebuli saqarTvelos kanonmdeblobis mimoxilva SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebi saqarTvelos konstituciiTaa garantirebuli. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan dakavSirebul sakiTxebs ramdenime kanoni aregulirebs, kerZod: saqarTvelos Sromis kodeqsi, kanoni sportis Sesaxeb, kanoni jandacvis Sesaxeb, kanoni fsiqiatriuli daxmarebis Sesaxeb, kanoni samedicino dazRvevis Sesaxeb da kanoni ganaTlebis Sesaxeb. qvemoT mokled mimovixilavT saqarTvelos im kanonebs, romlebic gansazRvravs unarSezRudulobas da SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebs: saqarTvelos kanoni SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis socialur dacvis Sesaxeb 1995 wlis 14 ivniss iqna miRebuli. 6 wlis Semdeg, 2001 wlis ivnisSi, rvaTviani ganxilvis Sedegad kanonSi iuridiuli termini “invalidi” “SezRuduli SesaZleblobis mqone piriT” iqna Canacvlebuli. mocemuli kanonis ZiriTadi mizania SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis Tanaswori uflebebis miniWeba da pirobebis Seqmna maTi sazogadoebis ekonomikur, politikur da socialur cxovrebaSi CarTvisaTvis. samwuxarod, kanoni ar iqna gamagrebuli arc biujetiT, arc institucionaluri resursebiT da arc normatiuli aqtebiT. ar moxda samoqmedo gegmis SemuSaveba, romelSic gansazRvruli iqneboda calkeuli aqtiobebis ganxorcielebis vadebi da mxareebis valdebulebebi . SeiZleba iTqvas, rom kanoni ufro deklaracias warmoadgenda, vidre ganxorcielebad da efeqtur samarTlebliv instruments. kanons SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa cxovrebaSi arsebiTi cvlilebebi ar Seutania. 2000 wels gauqmda centraluri biujetis kanoniT gaTvaliswinebuli ekonomikuri meqanizmebi, romlebic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis programebis Seqmnas emsaxureboda. parlamentSi sakuTari warmomadgenelebis meSveobiT SezRuduli SesaZleblobbis mqone pirebi cdilobdnen zegavlena moexdinaT axali kanonebis Camoyalibebaze. 19 SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa organizaciebis warmomadgeneli saqarTvelos parlamentSi im qve-komitets xelmZRvanelobda, romelic SezRuduli SesaZleblobis sakiTxebs ixilavda. Mmiuxedavad amisa, komitetis arc erT sakanonmdeblo iniciativas ar miuRwevia saparlamento tribunamde. “mmarTveli partiis umravlesobam praqtikulad ugulvelyo kanoni “SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis socialuri dacvis Sesaxeb”; samwuxarod, es tendencia dResac grZeldeba. saxezea SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis diskriminacia. parlamentma unda ganixilos es sakiTxebi, radganac igi demokratiul institutia, xolo demokratiisa da diskriminaciis gverdigverd arseboba warmoudgenelia. Tu erT qveyanaSi orive, diskriminacia da demokratia erTdroulad arsebobs – maSin es diskriminaciuli demokratia” (amonaridi saparlamento sesiidan, 2000 weli)4. 2002 wels SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa arasamTavrobo organizaciebis ZalisxmeviT saqarTvelos prezidentTan Seiqmna sakoordinacio sabWo. sabWo prezidentis sakonsultacio organos warmoadgenda da cdilobda, rom mTavrobas SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa mimarT gaetarebina politika, romelic Tavad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa aqtiuri nawilis rekomendaciebs daeyrdnoboda. sabWom mniSvnelovani roli Seasrula SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mimarT ara-diskriminaiculi politikis SemuSavebaSi. 2003 wels miRebuli iqna diskriminaciis winaaRmdeg mimarTuli oTxi kanoni da xuTi saprezidento brZanebuleba. samwuxarod sabWo aRar arsebobs da SeiZleba iTqvas, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs saqarTvelos mTavrobaSi TavianTi warmomadgeneli faqtiurad ara hyavT. samedicino--socialuri eqspertizis Sesaxeb saqarTvelos kanoni samedicino (damtkicebulia saqarTvelos (damt kicebulia 2002 wlis 31 dekembris saqarT velos prezidentis #558 brZanebulebiT lebiT).). brZanebu lebiT kanonis mizania saqarTvelos moqalaqeebisa da moqalaqeobis ar mqone pirebis janmrTelobis dacva, funqcionaluri SezRudvis (SezRuduli SesaZlebloba) statusis gansazRvra, funqcionaluri SezRudvis gamomwvevi mizezebis prevencia, SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisaTvis reabilitaciisa da sazogadoebaSi integraciis pirobebis Seqmna. es iyo unarSezRudulobasTan dakavSirebuli kanonmdeblobis Zalze progresuli nawili. mocemuli kanonis Tanaxmad, SezRuduli 4 giorgi koxreiZis analitikuri naSromi “saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebis dacva: 1988-2004 wlebis viTarebis aRwera”. 20 SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebasTan dakavSirebuli SezRudvebi gansazRvrul unda iqnas ara mxolod samedicino aspeqtebis gaTvaliswinebiT, aramed aseve daculi unda iyos Tanaswor SesaZleblobis principi. kanoniT gauqmda manamde arsebuli iuridiuli termini “Sromisuunaro”. Sesabamisad, dasaqmebasTan dakavSirebuli mTeli rigi SezRudvebi, romelTa safuZvelze Sromisuunarobis gamo piri SeiZleba samsaxuridan yofiliyo daTxovili gauqmda, yovel SemTxvevaSi realurad Tu ara, qaRaldze mainc. mocemuli kanons moyva Sromis, janmrTelobis da socialuri dacvis ministris ori brZaneba, romelic 2003 wliTaa daTariRebuli da am kanons erTvis: funqcionaluri SezRudvis wesi daavadebebis, anatomiuri da gonebrivi defeqtebis/aSlilobebis nusxa, romelTa arsebobis SemTxvevaSi dasaSvebia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa specialur pirobebSi Sroma mqone bavSvis statusis gansazRvris saqarTvelos kanoni saxelmwifo pensiebis Sesaxeb (ZalaSia 2006 wlis 1 ianvaridan) kanoni ganapirobebspensiiT uzrunvelyofs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa Semdeg kategoriebs: a) mkveTrad gamoxatuli funqcionaluri SezRudvis mqone pirebisa da funqcionaluri SezRudvis mqone SezRuduli SesaZleblobis statusis mqone bavSvebisaTvis, romlebsac sxva pirebis mudmivi daxmareba/movla esaWiroebaT – 35 lari; b) mniSvnelovnad gamoxatuli funqcionaluri SezRudvis mqone pirebisaTvis, aseve funqcionaluri SezRudvis mqone bavSvebisaTvis – 28 lari; g) Tu SezRuduli SesaZleblobis mqone piri romelime qvemoT CamoTvlil kategorias miekuTvneba, mas kompensacia Sesabamisi kanonebis safuZvelze eZleva: g1. 9 aprilis monawile; g2. Cernobilis avriis msxverpli da misi ojaxis wevrebi; g3. Ppolitikuri represiebis msxverpli; g4. omis veterani 21 garda amisa 1995 wels gamovida prezidentis brZaneba #665 “1997 19971997-2000 ww. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa pirTa socialuri reabilitaciis Taobaze”, Taobaze” romelic iTvaliswinebda SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa registracias, maTTvis momsaxureobis miwodebas da profesiuli ganaTlebis sistemis Seqmnas. magram es brZaneba, sxva sakanonmdeblo dokumentebis msgavsad ar ganxorcielebula, igi ar aisaxa realur qmedebebSi da Sesabamisad mas ar gaaumjobesebia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa mdgomareoba. saqarTvelos aseve xeli aqvs mowerili mTel rig saerTaSoriso dokumentebsa da xelSekrulebebze: saerTaSoriso xelSekrulebebi samoqalaqo, politikuri, ekonomikuri, kulturuli da socialuri uflebebis Sesaxeb (1995 weli) Jenevis # 117konvencia (1962) socialuri politikis miznebisa da normebis Sesaxeb (1996 weli) socialuri politikis evropuli qartia (SesworebebiT) gaeros “standartuli wesebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis SesaZleblobis gaTanabrebis Sesaxeb” (1993 wlis 20 dekemberi). salamankas deklaracia da CarCo RonisZiebebi (iunesko 1994), romelic ganaTlebis saministros saxelmZRvanelo dokuments warmoadgens. ukanasknel aTwleulSi saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan dakavSirebiT miiRebulia mTeli rigi progresuli kanonebi da normatiuli aqtebi, magram maTi mxolod Zalze mcire nawilia moqmedebaSi moyvanili. sailustraciod movitanT cvlilebas saqarTvelos administraciul kodeqsSi (ZalaSia 2003 wlis 1 noembridan). kodeqsis 1782-e muxlis Tanaxmad Senobebis mflobelebi dajarimdebian 500-dan 800 laramde, GTu ar gaiTvaliswineben SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis specialur Sesasvlelebs da konstruqciebs. es muxli ar sruldeba. amJamad dedaqalaqSi mxolod ori Tu sami Senobaa, sadac gaTvaliswinebulia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saWiroebani, araferi, rom vTqvaT regionebSi arsebul Senobebze. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis arasamTavrobo organizaciebi gamovidnen iniciativiT, Secvliliyo kodeqsis aRniSnuli muxli da damsjeli midgoma wamaxalisebeli midgomiT Secvliliyo, kerZod arqiteqturuli barierebis aRmofxvris SemTxvevaSi momxdariyo Senobebis mflobebebisaA da mSeneblebis waxaliseba. gamocdilebam cxadyo, rom 22 jarimebis sistema ar muSaobs. arasamTavrobo organizaciebis es mcdeloba uSedegod damTavrda. SeiZleba iTqvas, rom saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa uflebebis dacvis da socialur-ekonomikuri mdgomareobis gaumjobesebis TvalsazrisiT viTareba erTgvarovani ar yofila. 19982003 wlebi Zalze mniSvnelovani iyo unarSezRudulobasTan dakavSirebul axali kanonmdeblobis miRebis, SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa arasamTavrobo organizaciebis aqtiobasa da SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis damoukidebeli cxovrebis xelSewyobi rigi proeqtebisa da programebis ganxorcielebis mxriv. magaliTad, 2003 wlis zafxulSi saqarTvelos parlamentma saarCevno kodeqsSi Seitana cvlilebebi, raTa xmis micemis procesSi usinaTlo adamianebis maqsimaluri damoukidebloba yofiliyo daculi. saarCevno dokumentebi maTTvis brailiT momzadda. smenadaqveiTebuli pirebisTvis saarCevno kampaniebi specialuri Targmanis TanxlebiT mimdinareobda. amave kanoniT saarCevno ubnebi misawvdomi unda yofiliyo etliT moZrav pirebisTvis. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs Tvals mohkravdiT quCaSi, transportSi, kafeSi, kinoTeatrSi, stadionsa da sazogadoebrivi TavSeyris sxva adgilebSi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa organizaciebma SeiZines mniSvnelovani gamocdileba, gaizarda maTi resursebi. es cvlilebebi SesaZlebeli gaxda SezRuduli SesaZleblobis mqone ramodenime aqtivistis dauRalavi Zalisxmevisa da mTavrobis ramdenime maRalCinosani piris mxardaWeriT. magram 2003 wlis noemberSi mTavrobis mSvidobiani Secvlis, “vardebis revoluciis” Semdeg am proeqtTa didi nawilis ganxorcieleba SeCerda da prezidentTan arsebulma sakoordinacio sabWo gauqmda. amis Sedegad, SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi ar monawileoben unarSezRudulobasTan dakavSirebuli saxelmwifo politikis SemuSavebasa da SezRuduli 1992 wels damoukideblobis mopovebidan saqarTvelos parlamentSi SezRuduli SesaZleblobis mqone mxolod oTxi piri iyo arCeuli: erT maTgani 1992-1995 ww., ori – 1999-2004 ww., erTi – 2004-2008 ww. SesaZleblobis mqone adamianebis winaSe mdgari problemebis gadawyvetaSi. qvemoT motanili cifrebi amis naTeli dadasturebaa: SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze momuSave arasamTavrobo organizaciebis warmomadgenlebma intervius dros aRniSnes, rom mTavrobis warmomadgenlebi unarSezRudulobasTan 23 dakavSirebuli gadawyvetilebebis miRebisas maTTan konsultacias ar iReben. “Cven yvela fulis saSovnelad gviyenebs. Cven faqtiurad eqspluatacias gviweven. aravin gveubneba, ra xdeba da ratom” (arasamTavrobo organizaciis direqtori qali, fokus jgufis monawile). 2.2.2 socialuri daxmareba saxelmwifo biujetiT gansazRvruli Tanxa SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis umniSvneloa. es Tanxebi xmardeba qmedunarianobis SezRudulobasTan dakavSirebul 35-larian pensias/Semweobas, rasac emateba 28 lari usinaTloebisTvis, I kategoriis SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebisTvis. qmedunarianobis SezRudulobasTan dakavSirebuli pensiebi saxelmwifos mier dadgenili oficialuri saarsebo minimumis erT mesamedze naklebs Seadgens. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis gaTvaliswinebulia SeRavaTebi gazze, eleqtroenergiaze, wyalze da sayofacxovrebo narCenebis gatanaze. 2006 wlidan SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis medikamentebis usasyidlod miwodebis mizniT vauCerebi iyo darigebuli. gamokiTxulTa umetesobam aRniSna, rom es vauCerebi maTTvis usargebloa, radganac mxolod ZiriTadi medikamentebis uzrunvelyofas gulisxmobs da ara maTi mdgomareobisTvis Sesabamis specialur medikamentebs. adgilobrivi biujetebidan socialuri programebisTvis gamoyofili Tanxebi umniSvneloa da 8%-s Seadgens. Rarib raionebSi ufro mdidar regionebTan SedarebiT Tanxis odenoba Sesabamisad ufro mcirea, maSin rodesac socialuri problemebi iq ufro mwvaved dgas. zemoT, qveTavSi romelic saqarTvelos kanonmdeblobas exeboda aRiniSna, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone piris statusisa da misi Sesabamisi pensiis misaRebad pirma samedicino-socialur eqspertizis biuros unda mimarTos. dedaqalaqis raionebsa da regionalur centrebSi moqmedebs 86 biuro, romelSic 500 TanamSromlia dakavebuli. biuroebi Tbilisis yvela raionSi da saqarTvelos yvela regionSi poliklinikebsa da saavadmyofoebSia ganTavsebuli. qmedunarianobis SezRudvis damadasturebeli "cnobis" misaRebad saWiroa samedicino Semowmebis gavla; samedicino Semowmebis fasi 25dan 70 laramde meryeobs. Semdeg es "cnoba" waredgineba samedicinosocialuri eqspertizis biuros, romelic ganixilavs mdgomareobas da axdens invalidobis ofcialuri kategoriis miniWebas. bavSvobidan invalidebs 18 wlis asakamde ar sWirdebaT invalidobis oficialuri kategoriis miReba. MmaT gaaCniaT "bavSvobidad invalidis" statusi, rac igive pensiasa da SeRavaTebs ganapirobebs. 24 SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebi aRniSnavdnen invalidobis statusis miRebasTan dakavSirebul siZneleebs. SesaZleblobis SezRudvis statusis yovelwliuri gadamowmebisas maT bevri fulis da energiis xarjva uwevT. respondentTa TqmiT, biuroebi uxalisod gascemen mowmobebs. isini miuTiTeben am sferoSi gamefebul korufciaze. aRniSnuli naklovanebebis komentirebisas Cvens fokusjgufSi monawile samedicino-socialuri eqspertizis biuros wevrebi aRniSnavdnen, rom arsebuli mdgomareoba gamowveuli iyo zewoliT, romelsac isini biuroebis xelmZRvanelobisgan ganicdidnen raTa maT SeemcirebinaT qveyanaSi SezRuduli SesaZleblobis oficialuri statusis mqone pirTa raodenoba. warsulSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis momvlelebi/ mSoblebi saxelmwifo pensias iRebdnen. yvela gamokiTxulma momvlelma aRniSna, rom pensiebi unda aRdges. imis gamo, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone ojaxis wevris movla did dros moiTxovs, momvlelebs ar aqvT srul ganakveTze muSaobis saSualeba. saxelmwifo struqturebis ramdenime warmomadgeneli am moTxovnas daeTanxma. 2007 wlisTvis saqarTveloSi iTargmna da daibeWda funqcionalobis, invalidobisa da janmrTelobis saerTaSoriso klasifikacia (ICF). 2.3 jandacva 2.3.1 saxelmwifo samedicino momsaxureoba 2006 wels saxelmwifom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis jandacvis axali programebis ganxorcieleba daiwyo. programa iTvaliswinebs medikamentebis ufasod miRebas, magram rogorc zemoT ukve avRniSneT respondentTa umravlesobam ganacxada, rom wamlebis vauCerebi usargebloa. gansazRvrulia usasyidlod misaRebi medikamentebis CamonaTvali, romelic mxolod ZiriTad medikamentebs moicavs da ara im wamlebs, romelebic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs esaWiroebaT. zogierTi kategoriis qmedunarSezRuduli pirisaTvis saxelmwifo nawilobriv anazRaurebs samedicino momsaxureobis, medikamentebis da specialur damxmare saSualebebis xarjebs. eseni arian fsiqiuri aSlilobis mqone pacientebi, pirebi, romlebsac gadaadgilebis unari aqvT SezRuduli, smenadaqveiTebulni, usinaTloni, diabetiT, hemofiliiT, tuberkuloziT daavadebuli pirebi, aseve sisxlismimoqcevis sistemasTan dakavSirebul daavadebis mqone pirebi da onkologiuri pacientebi. saxelmwifo aseve uzrunvelyofs sasmen aparatebs da nawilobriv afinansebs koxlearuli implantebis Rirebulebas. aRsaniSnavia, rom smenadavqiTebul bavSvebs sasmeni 25 aparatis Secvla yovel 3-4 weliwadSi esaWiroebaT. saqarTveloSi qarTul-germanuli sawarmo “kindsmena” funqcionirebs, romelic smenis aparatebs awarmoebs. aparatis Rirebuleba 500 laria. fsiqikuri aSlilobis mqone pirebis mdgomareoba uaRresad mZimea. saxelmwifo programiT gaTvalisiwnebuli poliklinikuri mkurnalobis komponentisTvis gamoyofili Tanxebi Zalze mwiria da TveSi medikamentebisTvis 4,5 lars iTvaliswinebs. Tbilisis fsiqonevrologiuri klinikis direqtorma ganacxada, rom igi Tavis pacientebs saWiro medikamentebis mxolod minimalur dozas aZlevs da amasac mxolod saerTaSoriso donorebis daxmarebiT axerxebs. eqimebs xSirad ufasod uwevT pacientebis mkurnaloba, radgan saxelmwifo TveSi mxolod erT vizits afinansebs, rac ar aris sakmarisi. garda amisa, programa mxolod fsiqozis diagnozis mqone pacientebs emsaxureba, kvlevaSi monawile erT-erTi samedicino muSakis aRiarebiT, es programa gamiznulia, daicvas sazogadoeba amgvari pacientebis SesaZlo agresiuli qmedebebisgan. “faqtiurad programis ZiriTadi mizani sazogadoebis dacvaa, igi ar iTvaliswinebs SezRuduli SesaZleblobis mqone pacientebis interesebs”. gonebrivi CamorCenis mqone an fsiqozis garda sxva, fsiqiuri aSlilobis mqone pirebze saxelmwifo daxmareba ar vrceldeba. fsiqikuri AaSlilobis mqone pacientebis fsiqosocialur reabilitacia, rac maTi integraciisa da gamojanmrTelebis uaRresad mniSvnelovani komponentia saxelmwifo programebSi saerTod ar aris gaTvaliswinebuli. 2.3.2 dawesebulebebi da mqone pirebisaTvis pirebisaTvis momsaxureoba SezRuduli SesaZleblobis stacionarebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis ganaTlebisa da mecnierebis saministrosa da jandacvis saministros daqvemdebarebaSia. gadawyvetilebas bavSvis specializirebul dawesebulebaSi moTavsebis Taobaze iRebda samedicino-pedagogiuri komisia, romelic amJamad gauqmebulia. fsqikuri aSlilobis/gonebrivi CamorCenis kriteriumebi ar aris mkafiod gansazRvruli, aseve ar xdeba saTanado doneze bavSvis ganviTarebis mdgomareobis dafiqsireba. saxelmwifos mier am dawesebulebebis mwiri dafinansebis gamo SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis cxovrebis pirobebi mZimea, xolo mkurnaloba uxarisxo. saqarTvelos kanonmdebloba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis jandacvis sferoSi unda moicavdes Semdeg komponentebs: profilaqtika, diagnostika da mkurnaloba/reabilitacia. saqarTveloSi 26 jandacvis sando statistikuri monacemebi ar arsebobs, amitom SeuZlebelia unarSezRudulobis gamomwvevi mizezebis da gavrcelebis areebis gamovlena, rac Tavis mxriv socialuri politikis SemuSavebis aucilebel pirobas warmoadgens. detaluri monacemTa ar arsebobisda miuxedavad SesaZlebelia garkveuli tendenciebis danaxva. fond “horizontis” mier Catarebulma kvlevam (2002) bavSvebSi unarSezRudulobis zrdis tendencia gamoavlina. yvelaze metad gavrcelebulia Tandayolili unarSezRuduloba, rac SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebis 80%-s aReniSneba. aseve maRalia gonebrivi CamorCenis mqone bavSvebis wili da kvlevis Tanaxmad mas zrdis sagangaSo tendencia axasiaTebs. ase magaliTad, 2000 wels 100,000 kacze gonebrivi CamorCena Seadgenda 8.6-s, xolo 2004 wels 23.8-s. zogi mkvlevari amgvar zrdas miawers ara gonebrivi CamorCenis mqone adamianebis raodenobis, aramed maTi registraciis donis zrdas, rac pensiis gazrdam gamoiwvia. aucilebelia Rrma gamokvlevis Catareba, raTa dadgindes zrdis gamomwvevi mizezi. aseve aSkara da saswrafod Casatarebelia profilaqtikuri zomebi OmaSin, rodesac prenatalur doneze. orsulobis periodSi cudi oficialuri kveba da cxovrebis janmrTeli wesis Sesaxeb struqturebis codnis nakleboba is faqtorebia, romlebic xels warmomadgenlebi aqcents ufro uwyobs Tandayolil unarSezRudulobis samedicino Camoyalibebas da romelTa Tavidan acileba daxmarebaze akeTeben, savsebiT SesaZlebelia. Tavad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi fsiqologiuri da socialuri reabilitaciis mniSvnelobas usvaven xazs. unarSezRudulobis adreul etapze gamovlena da diagnozis swori dasma janmrTelobaze did zegavlenas axdens da saboloo jamSi mniSvnelovnad ganapirobebs unarSezRuduli piris integracias. kvlevebma cxadyo, rom SemTxvevebis 80%-Si diagnostireba dagvianebiT xdeba. SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebis didma nawilma gamoxata Tavis uaryofiTi damokidebuleba eqimebis mimarT. maTi azriT eqimebi xSirad ar an ver aRiareben im faqts, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone piris samedicino mdgomareobis gaumjobeseba SeuZlebelia, ris gamoc eqimebTan siarulSi ikargeba Zvirfasi dro, romelic sasicocxlod aucilebeli unar-Cvevebis ganviTarebas unda moxmardes. gasakviri araa, rom Sexeduleba jandacvis mniSvnelobaze gansxvavdeba Tavad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebsa da saxelmwifo da jandacvis sferos oficialur warmomadgenlebs Soris. pirebs, visi SesaZleblobebis SezRudva gamowveulia qronikuli daavadebebiT an fsiqikuri problemebiT ufro metad sWirdebaT samedicino momsaxureba da mkurnaloba, vidre maT vinc ver xedavs an ar esmis an uWirs moZraoba. qronikuli daavadebebis mqone pacientebs regularulad 27 esaWiroebaT gasinjva, mkurnaloba da medikamentebis miReba. Ees yvelaferi Zalze Zviria da pacientTa umetesobas amis saxsrebi ar gaaCnia. onkologiurma pacientma, romelic fokus jgufis muSaobaSi iRebda monawileobas, aRniSna, rom mas ZviradRirebuli samedicino Semowmeba esaWiroeba weliwadSi orjer mainc, magram saamiso Tanxebi ar gaaaCnia. ramdenime qalma respondentma aRniSna, rom xelovnuri saxsris inplantacia esaWiroeba, magram amis saxsrebi ar gaaCnia. reabilitaciis mniSvneloba. kvlevam aCvena, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentTa SedarebiT mcire nawils esaWiroeba medikamentebi. magram yvela erTxmad aRniSnavda reabilitaciisa da mkurnalobis aucileblobas, rac, ara mxolod fizikur, aramed fsiqologiur da socialur komponentebsac unda moicavdes. respondentebi, romlebsac moZraobis SezRudva AaReniSnebaT saWiroeben masaJs, wylis procedurebs da sakurorto mkurnalobas, magaliTad axtalis talaxis an urekis magnituri qviSebis. reabilitaciis mizniT specialur kurortebze dasvenebis mniSvnelobas etlSi mjdomi 58 wlis mamakaci respondenti Seexo. igi ramdenime wlis ganmavlobaSi did dros sakSi, yirimSi atarebda. man aRniSna, rom iq yofnis yvelaze mniSvnelovani Sedegi fsiqologiuri iyo. igi sulierad gaZlierda, roca naxa rom mis mdgomareobaSi myofi adamianebi normalur cxovrebas eweodnen. erTaderTi fiziologiuri Sedegi, rac misTvis Zalian mniSvnelovani iyo iq yofnisas, iyo fexze dgomis SesaZlebloba, rac mas didi xnis ganmavlobaSi ar hqonda gancdili. “qalaqi etlSi mjdomi adamianebzea morgebuli. Yyvela etlSia, macxovreblebis umetesoba erTmaneTs icnobs, radganac isini am qalaqSi regularulad Camodian, xolo zogi maTgani cxovrobs kidevac iq. praqtikulad yvelgan SegiZliaT damoukideblad moZraoba, sxvadasxva juris adamianTan Sexvedra da gasaWiris gaziareba. iseve rogorc es zogadad sazogadoebaSia, unarSezRudul adamianebsac yavT Tavis mxatvrebi, TaRliTebi, da sxva personaJebi. es mikro samyaroa etlebze.” saxelmwifo afinansebs damoukideblad gadaadgilebis unaris ar mqone bavSvebis reabilitacias. am bavSvebs emsaxureba bavSvTa nevrologiuri da nevrologiuri reabilitaciis centrebi TbilisSi da TiTo analogiuri centri quTaissa, baTumsa da bolnisSi. magram am centrebis resursebi SezRudulia. isini ganicdian kvalificirebuli kadrebis naklebobas. 500 bavSvi dgas rigSi am centrebSi mosaxvedrad, maSin rodesac Tbilisis centrSi momuSave 52 specialists 73 bavSvis, xolo quTaisis centrs mxolod 12 bavSvis momsaxureba SeuZlia. 28 saxelmwifos mier dafinansebuli socialuri socialuri integraciis integraciis axali programa. 2006 wels Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministrom tenderi gamoacxada SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa socialuri integraciisa da adaptaciis programis gansaxorcieleblad. programis biujeti 3.8 milion laria da igi oTxi komponentisgan Sedgeba: - socialuri integracia; - institucionaluri patronaJi; - SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis reabilitacia; - SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis damxmare saSualebebiT uzrunvelyofa. biujetis daaxloebiT mesamedi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis dRis centrebis daarsebisa da funqcionirebazea mimarTuli. centrebis mizania, Seqmnan urTierTobis SesaZleblobebi, aRWurvon invalidebi sasicocxlo unar-CvevebiT, miscen momvlelebs muSaobisa da dasvenebis SesaZlebloba. dRis centrebi momsaxureobas ewevian samuSao dReebSi, uzrunvelyofen SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa transportirebas da dReSi orjerad kvebas. saxelmwifom yoveli unarSezRuduli pirisTvis, romelsac centri emsaxureba, 7.30 lari gamoyo, saidanac 5 lari kvebas, 2.30 lari transportirebas, personalis xelfasebs da momaragebas xmardeba. momavalSi ganzraxulia saganmanaTleblo programis damatebac, romelSic aqcenti pirad higienaze, damoukidebeli cxovrebisTvis saWiro unarebis da profesiul ganaTlebis SeZenaze gakeTdeba. dRis centrebis gaxsna sakmao dagvianebiT moxerxda. amis mizezi satendero pirobebis zedmeti mkacri moTxovnebi da programis saqarTvelos Sesyidvebis Sesaxeb kanonis farglebSi moqceva iyo. amasTan programis miznebi da molodini didia, dafinanseba ki – arasakmarisi. ramdenime arasamTavrobo organizaciam gulistkiviliT aRniSna, rom ver daakmayofila satendero pirobebi, miuxedavad imisa, rom unarSezRudulobasTan dakavSirebuli programebis warmatebiT ganxorcielebis didi gamocdileba gaaCniaT. amJamad saqarTveloSi 18 dRis movlis centri funqcionirebs da maTi umetesoba dedaqalaqSi mdebareobs. dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom es dRis centrebi Zalian exmareba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs da maT momvlelebs. Tumca aseve unda aRiniSnos, rom isini didad ar uwYoben xels SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa integracias. 29 2.4 ganaTleba ganaTleba socialuri integraciis mniSvnelovani elementia, ramdenadac igi urTierTobebis, dasaqmebis da monawileobis SesaZleblobebs qmnis. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ganaTleba rTuli sakiTxia, romelic saxelmwifos mxridan mniSvnelovan mxardaWeras moiTxovs. aseTi mxardaWera dRes ar arsebobs. 2.4.1 dawyebiTi ganaTleba xarisxobrivma kvlevam gamoavlina, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa ganaTlebis done, zogadad, dabalia. respondentebis did nawili saerTod ar dadis skolaSi, xolo is vinc dadis bevrs verafers swavlobs. saqarTveloSi mcxovreb SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs ganaTlebis miRebis Semdegi arCevani gaaCniaT: - zogadsaganmanaTleblo skolaSi swavla; - saxlSi swavleba; - inkluziuri ganaTlebis komponentis mqone skolebSi swavla; - specializirebul skola-inernatebSi an SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dawesebulebaSi swavla; - swavla dRis centrebSi an arasamTavrobo organizaciebis mier Seqmnil specialur jgufebSi, romlebsac oficialurad ar cnobs ganaTlebisa da mecnierebis saministro. a. zogadsaganmanaTleblo skolebi zomierad gamoxatuli unarSezRudulobis mqone bavSvebi ZiriTadad Cveulebriv zogadsaganmanaTleblo skolebSi swavloben. regionebSi, sadac ganaTlebis miRebis arCevani ufro SezRudulia, mSoblebs bavSvebis tareba, maTi swavlebis unaris da miuxedavad Cveulebriv skolebSi uwevT. interviurebisas mSoblebi kmayofilebas aRniSnavdnen, imis gamo rom maTi Svilebi garkveul dros saxlis gareT atareben da sxva bavSvebTan urTierToben. es imis miuxedavad, rom codnis mxriv skolaSi bevr verafers iZenen. b. saxlSi swavleba warsulSi kanoni skolebs avalebulebda maswavlebelTa gagzavnas SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis saxlSi. amJamad saxlSi swavlebis praqtika ar aris gavrcelebuli. 30 g. skolebi inkluziuri ganaTlebis komponentiT ganaTlebisa da mecnierebis saministros axal politikaSi “normalizaciis” principebis gatareba da inkluziuri ganaTlebis danergvaa gacxadebuli. saministros gegmis Sesabamisad Tbilisis TiToeul raionSi unda arsebobdes erTi skola inkluziuri ganaTlebiT. Aaseve saqarTvelos yvela regionSi unda iyos erTi aseTi skola mainc. programa 2003 wels iunisef–is da World Vision-is iniciativiT daiwyo. 2003-2005 ww. inkluziur klasebSi ormoci SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvi swavlobda. Treiningebis gavlis Semdeg ormocdaaTma maswavlebelma da damxmare maswavlebelma gaiara Treiningi da CaerTo inkluziur ganaTlebaSi. PdamwyebTaTvis Seiqmna specialuri saxelmZRvaneloebi maTematikasa da qarTulSi. Tbilisis #10 skola inkluziuri ganaTlebis warmatebul magaliTs warmoadgens. Tumca miRebulma gamocdilebam cxadyo mTeli rigi problemebis arseboba: - ara ara--invalid bavSvebis mSobelTa damokidebuleba. zogi mSobeli winaaRmdegia, rom misi Svili SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvis gverdigverd ijdes. mSoblebis argumentebi Semdegia: bavSvebs ecodebaT SezRuduli SesaZleblobis mqone Tanaklaselebi da maT depresia ipyrobs; maswavleblebi cdiloben gaiTvalisiwnon SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvis SesaZleblobebi, ris gamoc Cveulebrivi bavSvebis akademiuri moswreba uaresdeba. - SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebis damokidebuleba. SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebi xSirad inkliziuri ganaTlebis winaaRmdegni gamodian. maT miaCniaT, rom jobs maTi Svilebi msgavsi unarSezRudulobis mqone bavSvebTan erTad swavlobdnen, raTa Tavi daCagrulebad ar igrZnon. - arqiteqturuli barierebi, resursebisa da profesiona profesionali li kadrebis nakleboba. negatiur damokidebulebasTan erTad Tavs iCens sxva barierebic: skolis Senobebi ar Seesabameba unarSezRudulTa saWiroebebs, skolebs ar gaaCniaT specializirebuli saswavlo da TvalsaCinoebis masalebi da xelsawyoebi, maswavleblebs ar aqvT sakmarisi codna SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebis swavlebis meTodebze, damxmare maswavlebleblebs ar gaaCniaT sakmarisi codna fsiqologiaSi. - ar aris Camoyalibebuli Sefasebi Sefasebis kriteriumebi.. Aar aris s kriteriumebi gansazRvruli SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis moswrebisa da maTi Semdeg klasSi gadayvanis kriteriumebi. miuxedavad imisa, rom inkluziuri ganaTlebis ZiriTad mizans SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis TanatolebTan 31 urTierTobis xelSewyoba warmoadgens, klasSi xSirad naxavT SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebs bevrad ufro patara klaselebis gverdiT. garda amisa ar aris naTeli, Tu ra skolis damTavrebis Semdeg ra saxis atestati unda mieces SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvs. inkluziur ganaTlebis sakiTxebze momuSave qarTuli arasamTavrobo organizaciebi miuTiTeben, rom warmatebuli integraciisTvis gadamwyveti mniSvneloba aqvs ara-invalidi bavSvebis mSoblebis da maswavleblebis momzadebas inkluziuri ganaTlebisTvis. sxvadasxva qalaqebSi fokus jgufebis monawileebma xazi gausves inkluziuri ganaTlebis adreul asakSi dawyebis aucileblobas. “inkluziuri ganaTleba mniSvnelovania da sabavSvo baRidan unda daiwyos, radganac patara bavSvebi ukeT ergebian da janmrTel bavSvebSi Tavidanve swori damokidebuleba yalibdeba SezRuduli SesaZleblobis mqone adamianebis mimarT (quTaisSi gamarTuli fokus jgufis monawile mamakaci). d. specializirebuli skola-internatebi saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis ganaTlebis yvelaze tradiciul formas specializirebuli skola-internatebi warmoadgenen. skola-internatebSi ganaTlebis done dabalia. araerTma unarSezRudulma respondentma aRniSna, rom skola-internatebSi ar aswavlian damoukidebeli cxovrebisTvis aucilebel unar-Cvevebs, rac uaRresad mniSvnelovania SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis integraciisTvis. specializirebul skolebs ar aqvT sakmarisi saswavlo masalebi da Sesabamisi teqnikuri aRWurviloba. saministros kompiuterizaciis programebaSi monawile skolebis siaSi specializirebul skolebs bolo adgili ukaviaT. MmaT ar aqvT saxelmZRvaneloebi da sxva saswavlo saSualebebi. specializirebul skolebi ver aRweven mTavar mizans - SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis zogadsaganmanaTleblo skolebSi swavlisTvis momzadebas. amis gamo bavSvebi Cveulebriv specializirebul skolas amTavreben. smenadaqveiTebuli smenadaqveiTebuli bavSvebi. TbilisSi smenadaqveiTebuli bavSvebisTvis mxolod erTi, 80 bavSvze gaTvllili sabavSvo baRia. qalaqSi funqcionirebs erTi skola internati, sadac 180 moswavlea. smenadaqveiTebuli bavSvebisTvis kidev erTi skola-internati quTaisSi funqcionirebs da iq 58 bavSvi swavlobs. skolis gaxsna igegmeba baTumSic. magram yvela smenadaqveiTebuli bavSvi rodi dadis skolaSi (igive viTarebaa sxva SezRudvebis mqone bavSvebis SemTxvevaSic). raionebSi mcxovreb ojaxebs an bavSvebis dedaqalaqSi wayvanis SesaZlebloba ara aqvT, an ar surT bavSvis internatSi datoveba. 32 Sesabamisad, regionebSi mcxovreb SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebs ganaTlebis miRebis saSualeba faqtiurad ar gaaCniaT. yruTa kavSiris xelmZRvaneli, romelic Cveni gamokvlevis erT-erTi respondenti iyo, specializirebul skolebs adanaSaulebs imaSi, rom yruebma praqtikulad wera-kiTxva ar ician. swavlebis done skolaSi dabalia da maswavlebelTa umetesoba ar flobs Jestis enas. arc erT skolaSi ar tardeba Treiningi moswavleTa sazogadoebaSi integraciis mosamzadeblad. skolebi ganicdian specialuri saxelmZRvaneloebis naklebobas. informaciis ar qonis gamo smenadaqveiTebul bavSvebs aReniSnebaT Seferxeba ganviTarebaSi. isini fsiqologiuri reabilitaciasa da logopeds saWiroeben. usinaTlo bavSvebi. usinaTlo bavSvebi, romlebic specializirebul skolaSi swavloben, yru bavSvebze ukeTes ganaTlebas Rebuloben. Tumca ganaTlebis saerTo done aqac dabalia. erT-erTi aseTi skoladamTavrebulis sityvebiT, mas skolaSi sasicoxlod aucilebel unar-Cvevebs (mag. qalaqSi gadaadgilebas) ar aswavlidnen. Tbilisis usinaTlo bavSvTa specializirebuli skola ukve erTi saukunea arsebobs. amJamad skolaSi mxolod 53 moswavlea, maSin rodesac qveyanaSi aTasobiT usinaTlo adamiania. regionebidan mSoblebs TavianTi Svilebi ar mohyavT am skolaSi. 2006 wels skolas gaTbobis problema qonda, igi aseve ganicdis materialur-teqnikuri resursebis naklebobas. saxelmwifo dafinanseba da deinstitucionalizacia saxelmwifos mier skola-internatebisTvis gamoyofili dafinanseba uaRresad mwiria. amitom skolebs ganaTlebaze ufro metad moswavleebis sakvebiTa da elementaruli jandacviT uzrunvelyofaze uwevT zrunva. TelavSi fokus jgufis erT-erTma monawilem, skolainternatis direqtorma guliswyromiT aRniSna, rom skola arsebobs piradi kontaqtebisa da im moqalaqeebis sikeTis wyalobiT vinc maT sakvebs awvdis usasyidlod da im eqimebis daxmarebiT, romlebic skolis mowafeebs ufasod mkurnaloben. ganaTlebis sferoSi momuSave profesionalTa Soris gavrcelebulia azri, rom mecnierebisa da ganaTlebis saministros mier gamocxadebuli deinstitucionalizaciis politika oboli, SezRuduli SesaZleblobis mqone, socialurad daucveli bavSvebis da sxva specializirebuli saxelmwifo dawesebulebebis gauqmeba Zalze naadrevi da arasworia, radgan skola-internatis mowafeTa Soris bevria socialurad degradirebuli da/an kriminaluri ojaxidan. Ddafinansebis da resursebis simcirisa da swavlebis dabali xarisxis miuxedavad skola- 33 internatebi zogierT miusafari bavSvisTvis ukeTes sacxovrebel pirobebs uzrunvelyofen. e. dRis centrebi saerTaSoriso donori organizaciebis mxardaWeriT SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis arasamTavrobo organizaciebis mier ramdenime dRis centria organizebuli Tbilissa da regionebSi. ganaTlebisa da mecnierebis saministro ar aRiarebs am centrebs oficialur saganmanaTleblo dawesebulebebad. miuxedavad amisa, dRis centrebis saqmianobas dadebiTad afaseben momvlelebic/ mSoblebc da ganaTlebis sferos specialistebic. dRis centrebi SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebs urTierTobis, swavlis da garTobis SesaZleblobas aZlevs. dRis centri TelavSi 1996 wlidan funqcionirebs. igi orma qarTvelma qalma daarsa, romlebmac es saqmianoba nulidan daiwyes. amJamad isini floben didi Senobas (1,000 kvadratuli metri) qalaqis centrSi, aseve miwas da fermas sofel odlisSi. centrSi dawyebiT ganaTlebas 40 bavSvi iRebs. isini aq aseve euflebian sxvadasxva xelobas. bavSvebi akeTeben Tojinebs, muSaoben Tixaze, qargaven da qsoven. regularulad ewyoba gamofenebi, sadac centris moswavleebis naxatebi da sxva naxelavia warmodgenili. Mowafeebi aseve dgaven warmodgenebs. centrTan moqmedebs sabavSvo baRi 20 bavSvisTvis, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone da/an Raribi ojaxebis bavSvebi dadian. centri kviraSi xuTi dRe muSaobs. igi bavSvebs da maTi ojaxis wevrebs kvebiTa da transportiT uzrunvelyofs. centrs hyavs eqimi da logopedi. centris personals gavlili aqvs Treiningi specialur ganaTlebaSi. SezRuduli SesaZleblobis mqone qalebisa da bavSvebis asociacias asociacias “dea” “dea zugdidSi. Aasociaacias aqvs 18 bavSvze gaTvlili dRis centri fizikuri da fsiqiuri problemebis mqone bavSvebisaTvis. mas aqvs Senoba da saTamaSo moedani. centrSo moswavleebi iReben ganaTlebas da gadian reabilitacias. siRnaRis arasamTavrobo organizaciam gaxsna skola SezRuduli SesaZleblobis mqone da Raribi ojaxebis bavSvebisTvis. moswavleTa asaki 6-dan 17-wlamdea gansazRvruli, magram bavSvebs skolis damTavrebis Semdeg skolidan wasvla ar undaT. amJamad skolaSi ramdenime 23 wlis axalgazrda dadis. skolis saqmianobas msoflio bankis daculi teritoriebis programa afinansebda. dRis centri “tonusi” quTaisSi cerebraluri dambliT daavadebul 2dan 18 wlamde asakis 35 bavSvs emsaxureba. centri bavSvebs sakvebiT da garTobiT uzrunvelyofs. mas ar gaaCnia saganmanaTleblo komponenti. 34 TbilisSi sxvadasxva arasamTavrobo organizacia axorcielebda integraciis programebs, romelTa farglebSi unarSezRuduli da janmrTeli bavSvebi erTad TamaSobdnen da swavlobdnen. programa sabavSvo baRSi xorcieldeboda. iq arsebul musikaluri studiasa da wreebSi bavSvebi erTad cekvavdnen, mRerodnen da xatavdnen. cxadia, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebi/momvlelebi aseT iniciativebs didad afaseben. imavdroulad isini did sinanuls gamoxataven amgvari programebis Sewyvetis gamo. arasamTavrobo organizaciebis mier miRebuli grantebi umeteswilad moklevadiania da proeqtis dasrulebis Semdeg arasamTavrobo organizaciebi ver iZieben saqmianobis gasagrZeleblad saWiro saxsrebs. fokus jgufebSi monawile ramodenime mSobelma aRniSna, rom programis dasrulebis Semdeg bavSvebs, romlebic integraciis programebSi iRebnen monawileobas depresia daeuflaT. 2.4.2 profesiuli profesiuli da umaRlesi ganaTleba saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis dawyebiTi ganaTlebis dabal dones Tu gaviTvaliswinebT, advili warmosadgenia is problemebi, romlebic profesiul an umaRlesi ganaTlebis miRebasTanaa dakavSirebuli. sabWoTa kavSiris daSlamde saqarTveloSi smenadaqveiTebuli da usinaTlo bavSvebisTvis ramdenime profteqnikuri saswavlebeli arsebobda. amJamad profteqnikuri ganaTlebis Zveli sistema saqarTveloSi aRar arsebobs, xolo axali sistema Camoyalibebis stadiaSia. 2007 wels dagegmiliaSezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis 11 profesiuli saswavlo centris gaxsna. isini aSS-Si aprobirebuli programebis mixedviT imuSaveben. adre smenadaqveiTebul da usinaTlo pirebs SeeZloT ganaTlebis miReba ruseTis specializirebul umaRles saswavleblebSi. Cvens mier gamokiTxulTa pirebs Soris ramodenimes umaRlesi ganaTleba ruseTSi, specialur universitetebSi aqvs miRebuli. oTx respondents umaRlesi TbilisSi aqvs damTavrebuli. 2.4.3 saswavlo saswavlo daweebulebebSi misvlisa da maTSi SeRwevis ZiriTadi barierebi zemoT ganxilul problemebTan erTad mobiluroba da arqiteqturuli barierebi aris is dabrkolebebi, romlebic xels uSlis SezRuduli SesaZleblobis mqone adamianebs ganaTlebis miRebaSi. 35 transportireba bevri SezRuduli SesaZleblobis mqone piris problemaa. saqarTveloSi transporti ar aris adaptirebuli aseT pirTa saWiroebebze. skolebi iSviaTad uzrunvelyofen satransporto saSualebebiT im bavSvebs, romlebic mariams cerebraluri skolidan Sors cxovroben. maT, visac ar dambla aqvs da aqvs moZraobis problema sazogadoebrivi smenadaqveiTebulia, amis transportis Rirebuleba xSirad ar aZlevs gamo zogadsaganganaTlebis miRebis saSualebas. manaTleblo skolaSi ver saqarTvelos soflebSi transporti ar dadis. specializirebuli arsebobs. duSeTSi mcxovrebi cerebraluri skola Zalian Sorsaa da dambliT daavadebuli gogonas dedam Tavisi mariami sazogado-ebrivi qaliSvilis swavlasTan dakavSirebuli transportiT versad ver dayavT. erTxel dedam is ambavi mogviTxro: avtobusiT waiyvana. “naTia skolaSi dadioda. man 9 klasi bavSvi xelebs uneblieT daamTavra. skolaSi man mxolod wera-kiTxvis amoZravebda da sxva swavla moaxerxa. magram mas skolaSi mzgavrebs exeboda. dedas megobrebi hyavda da skola Zalian moswonda. Txoves, rom Tavisi me yovel dRe is skolaSi zurgiT mimyavda qaliSvili da ase yoveldRe kilometrze mets gaekontrolebina, magram gavdiodi”. rogor unda gaekeTebina bevr SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvs es? dawyebiTi ganaTlebis miRebis saSualeba ara aqvT, radganac maT mSoblebs, gansakuTrebiT ki raionebSi, ar surT an ar SeuZliaT bavSvebis Camoyvana dedaqalaqSi an im raionul centrebSi, sadac skola-internatebia. kidev erTi damabrkolebeli garemoebaa fizikuri barierebi. umaRlesi ganaTlebis mqone SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentma ganacxada, rom mas urCies iseTi specialoba SeerCia, romelic universitetis pirvel sarTulze iswavleboda. etlSi mjdomma respondentma aRniSna, rom leqciebze dasaswrebad jgufelebs misi kibeebze xeliT ayvana uwevdaT. 2.5 dasaqmeba 2.5.1 dasaqmebis SesaZleblobebi SeiZleba iTqvas, rom saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dasaqmeba faqtiurad SeuZlebelia. qveyanaSi oficialurad 36 registrirebuli unarSezRudulTagan 1%-ze naklebi dasaqmebuli5. aris rogorc ukve aRiniSna saqarTveloSi arsebuli yvela specialuri sawarmo, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi iyvnen dasaqmebuli 15 wlis win daixura. sagadasaxado SeRavaTebi, romlebic uwesdeboda mewarmeebs unarSezRuduli pirebis dasaqmebisaTvis, 2000wels gauqmda. saqarTvelos dRevandeli kanonmdeblobaSi ar aris muxli, romelic biznessa da organizaciebs (kerZos Tu saxelmwifos) aiZulebda an stimuls miscemda, daesaqmebina unarSezRuduli pirebi. naTelia, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs isedac mwir SromiT bazarze konkurenciis gaweva ar SeuZliaT. qveyanaSi ar moqmedebs qvotirebis sistema da arc SezRudul SesaZleblobis piris dasaqmebasTan dakavSirebuli sxva tipis raime SeRavaTi, rac aseTi adamianebis dasaqmebas ganapirobebda. sabWoTa periodisaTvis damaxasiaTebeli unarSezRudulebisTvis calke, specialuri dasaqmeba (arsebobda specialuri sawarmoebi unarSezRuduli pirebisaTvis, sadac isini SromiT saqmianobas meTvalyureobis qveS axorcielebdnen) dRes aRar arsebobs. 2.5.2 SezRuduli mniSvneloba mniSvneloba SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebis yvela zrdasruli SezRuduli SesaZleblobis mqone respondenti da momvleli dasaqmebis aucileblobaze saubrobda. dasaqmebulni rom yofiliyvnen, maTi mravali problema mogvardeboda da saxelmwifosgan daxmareba aRar dasWirdebodaT. Znelia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa integraciisaTvis dasaqmebis mniSvnelobis gadafaseba. dasaqmeba unarSezRudul pirs saSualebas AaZlevs arCinos sakuTari Tavi da ojaxi, AaniWebs mas Rirsebis SegrZnebas da zrdis mis TviT-Sefasebas, qmnis urTierTobis pirobebs, exmareba martoobis da socialuri SezRuduli izolaciis daZlevaSi. gamokiTxulma SesaZleblobis mqone momvlelebma dasaqmebis kidev erTi respondentebma mniSvnelovani aspeqti aRniSnes: es aris imedi, xazgasmiT aRniSnes, rom maT sWirdebaT rom unarSezRuduli adamiani Tavs gaitans ara Semweoba, aramed momvlelis gardacvalebis Semdeg. fulis Sovnis SesaZlebloba, rom arCinon sakuTari Tavi da ojaxi “daxmareba dro da dro xorcieldeba, xan Rebulob mas, xan ara. dasaqmeba, SesaZleblobis mocema arCino sakuTari Tavi namdvili daxmareba iqneboda. vis sWirdeba brinji da zeTi?” (43 wlis SezRuduli 5 wyaro: saqarTvelos socialuri dazRvevis erTianebuli saxelmwifo fondi, 2005. 37 SesaZleblobis mqone mamakaci respondneti). ojaxis wevrebis xarjze cxovreba gansakuTrebiT damamcirebelia da depresiis momgvrelia kacebisTvis. SezRuduli SesaZleblobis mqone mamakacma respondentma aRniSna, rom misi bedia rom ar galoTda, mis mdgomareobaSi myofi bevri mamakaci alkohols mieZala: "Cemi dRe iwyeba da mTavrdeba nerviulobiT . . . SeiZleba male mec daviwyo sma. amis atana meti aRar SemiZlia. me colis xarjze vcxovrob”. saqarTveloSi umuSevrobis maRali donidan gamomdinare SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebs ara aqvT samsaxuris Sovnis imedi. cerebraluri dambliT daavadebulma axalgazrda qalma aRniSna: “me bankSi operatorad muSaoba SemomTavazes, magram roca gaiges, rom unarSezRuduli viyavi, uari miTxres. miTxres, rom es bankis imijisTvis saziano iqneboda”. “me Zalian aqtiuri viyavi, rodesac Cemi adgili vipove invalid qalTa asociaciaSi. Mme dasaqmebuli mainc viyavi. magram axla aRar vmuSaob da uimedoba meufleba” (fokus jgufis monawile qali, romelsac moZraobis unari aqvs SezRuduli). “kargi kvalifikacia romc mqondes, mainc aravin ar amiyvanda samsaxurSi, imitom rom usinaTlo var. mxolod damcineben. yvelaze metad is mawuxebs, rom ar SemiZlia Tavis rCena”. (29 wlis mamakaci respondenti). fiqria, SezRuduli SesaZleblobis mqone respondenti umaRlesi ganaTlebiT, darwmunebulia, rom igi Tavisi fizikuri naklis gamoa umuSevari. mas skoliozis mZime forma aqvs. is garegnobis mniSvnelobaze saubrobs: “fizikuri nakli xilulia, Sinagani ara. Sinagani unarSezRudulobis mqone adamiani midis sazogadoebaSi da sazogadoeba mas normalurad aRiqvams. jer Tvalni xedaven da mere goneba . SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebma da arasamTavrobo organizaciebis warmomadgenlebma CamoTvales is RonisZiebebi, romlebic dasaqmebas Seuwyobda xels: SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis seminarebisa da Treiningebis mowyoba; SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis calke specialuri dasaqmebis aRdgena; kanonmdeblobis SemuSaveba, romelic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebisaTvis finansurad waaxalisebs adgilobriv mewarmes; 38 qvoTirebis sistemis SemoReba, romelic mewarmes valdebulebas daakisrebs daiqiravos unarSezRudul pirTa garkveuli raodenoba. socialuri gadasaxadis nawilis (mag. 3%) SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dasasaqmebaze warmarTva. 2.5.3 saqarTvelos arasamTavrobo organizaciebi:, organizaciebi:, romlebic axorcieleben SezRuduli SezRuduli SesaZleblobebis pirTa dasa dasaq saqmebas usinaTloTa yruTa Ta kavSirs rogorc zemoT avRniSneT, usinaTlo Ta kavSirs da yru qondaT sakuTari sawarmoebi, sadac maTi wevrebi iyvnen dasaqmebuli. saqarTvelos mier damoukideblobis gamocxadebis Semdeg am sawarmoebis umetesoba daixura. YyruTa kavSirma moaxerxa sakuTrebisa da sawarmoebis SenarCuneba. usinaTloTa kavSirs mxolod Senobebi SemorCa. sawarmoTa manqana-danadgarebi ganadgurda. fsiqikuri aSlilobis mqone pirebi aseve iyvnen dasaqmebuli. isini zewrebs, baliSis pirebs da saSinao fexsacmels keravdnen. amJamad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis mxolod ramdenime sawarmo funqcionirebs. socialuri Terapiis saxli organizaciaa, sadac gonebrivi CamorCenis mqone pirebi muSaoben. aq isini sanTlebs, rveulebs da xis saTamaSoebs amzadeben. Tbilisis saxelmwifo universitetis fsiqologiis ganyofilebasTan erTad Terapiis saxlma universitetSi aslebis gadaRebisa da akinZvis saxelosno gaxsna, sadac 10 SezRuduli SesaZleblobis mqone adamiania dasaqmebuli. Aaq maT universitetis studentebTan da profesormaswavleblebTan urTierTobis saSualeba eZlevaT. fsiqikuri janmrTelobis asociacias aqvs sadurglo saxelosno. unarSezRuduli pirebis koalicia proeqtis “etlis diplomatiis” erT erTi ganmaxorcielebeli organizaciaa. proeqti sami komponentisgan Sedgeba, kerZod: etlebis damzadeba, unarSezRudulobasTan dakavSirebuli sakiTxebis advokatireba da ndobis aRdgena afxaz da qarTel mosaxleobas Soris. proeqti saqarTvelosa da afxazeTSi ganxorcieldeba. Tbilissa da soxumSi etlis damamzadebeli saxelosnoebi gaixsneba. am saxelosnoebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi ojaxis wevrebi dasaqmdebian. etlebi samxreT kavkasiis regionSi gaiyideba. saTemo dasaxleba kaxeTSi. kaxeTSi. dasaqmebis problema kidev ufro mwvaved dgas specializirebuli skola-internatis moswavleebisTvis skolis damTavrebis Semdeg. bevr maTgans ar gaaCnia arc ojaxi, arc TavSesafari da arc samuSaosTvis saWiro unar-Cvevebi. problemis gadawyvetis erT-erTi saSualebaa saTemo soflebis Seqmna. kaxeTSi ori aseTi saTemo organizacia moqmedebs. es arasamTavrobo organizaciebi 2000 wels Camoyalibda da isini “axalgazrdebis TemSi integraciis” saxelmwifo programas axorcieleben. saTemo centrSi cxovroben 39 bavSvebi da axalgazrdebi, aqve pouloben TavSesafars xandazmulebic. amJamad am centrebSi 43 adamiani cxovrobs da eweva soflis meurneobas. 2.6 garToba da dasveneba unarSezRuduli respondentTa umetesobisTvis dasvenebisa da garTobis SesaZleblobebi Zalze SezRudulia. usaxsro, gadaadgilebis, mxedvelobisa an smenis SezRuduli unariT isini sakuTari Tavis, televiziis da radios pirispir arian darCenili. “ar maqvs gareT gasvlis mizezi. ar vici, sad wavide” (etlSi mjdomi 43 wlis mamakaci respondenti). smenadaqveiTebulTaTvis SeuZlebelia Teatrsa da kinoSi wasvla. mxolod axlaxan moaxerxa yruTa kavSirma 60-iani wlebis qarTuli filmis “jariskacis mama” Targmna. es iyo pirveli SemTxveva, rodesac smenadaqveiTebulma adamianebma qarTuli filmis naxva SeZles sakuTar enaze. varjiSisa da sportul RonisZiebebSi monawileobis miReba aseve SezRudulia. arasamTavrobo organizacias “anika” aqvs sacurao auzi da darbazi sportuli jgufebisaTvis, magram sportul centrSi misvla bevrisTvis did sirTules warmoadgens. 90-ian wlebSi saqarTvelos SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebi aqtiurad iyvnen Cabmulni sportSi. sportis federaciis daxmarebiT aqtivistebma moaxerxes SezRuduli SesaZleblobbeis mqone pirebis saxlidan gayvana da stimuli misces maT monawileoba mieRoT sportul SejibrebSi (mkvlavWidi, Wadraki, SaSi, nardi, magidis CogburTi, maraToni, wylis Txilamurebi, da sxva). amasTan erTad isini marTavdnen kulturul RonisZiebebs TemebSi da amzadebdnen saganmanaTleblo tele-programebs. 1995 wels xuTi SezRuduli SesaZleblobis mqone piri avida yazbegis meteorologiur sadgurze. 1998-1999 wels invalidTa ligas kalaTburTis gundi hyavda. invalidebi aseve TamaSobdnen CogburTs da fexburTs. pirebi, romlebsac gadaadgilebis unari aqvT SezRuduli, qargaven, qsoven, xataven, kiTxuloben an musikas usmenen. isini iSviaTad gamodian saxlidan. merim, axalgazrda respondentma, romelsac moZraobis unari aqvT SezRuduli, gaixsena Tu, rogor waiyvanes is mezoblebma diskotekaze erTi wlis win. igi manqanaSi ijda da iqidan Sescqeroda mocekvaveebs. SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebma aRniSnes, rom maTTvis did problemas warmoadgens qalaqidan kurortze sareabilitaciod wasvla. saqarTveloSi ramdenime kurorti arsebobs, sadac reabilitaciisa da TerapiisTvis xelsayreli bunebrivi pirobebia, magram SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs da maT momvlelebs 40 sakmarisi saxsrebi ar gaaCniaT, rom iq Cavidnen da mkurnalobis kursi gaiaron. saxelmwifo aseTi saxis reabilitacias ar afinansebs. rogorc ukve aRiniSna Tbilisis sabavSvo baRebSi ramdenime programa ganxorcielda SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebisTvis. Magram am programebis umetesi nawili Sewyda sagranto dafinansebis SewyetasTan erTad. 2.7 2.7.1 integraciis integraciis faqtorebi unarSezRudulobis simZime, saxe da asaki problemis dawyebisas unarSezRuduli respondentebis mdgomareoba erTmaneTisagan gansxvavdeba imisda mixedviT, Tu ra asakSi daewyoT unarSezRuduloba, ra saxis da simZimisaa maTi qmedunarianobis SezRudva. rac ufro gvian xdeba adamiani unarSezRuduli, integraciis miT ufro meti Sansi gaaCnia mas. yvelaze ufro mwvave problemebs awydebian dabadebidan unarSezRudulni. Adabadebdan invalidebi ufro nakleb emorCilebian mkurnalobas da maT mdgomareobis gaumjobesebis naklebi Sansebi gaaCniaT. isini ki visac unarSezRuduloba cxovrebis ufro gvian etapze ganuviTardaT bevrad ukeTes mdgomareobaSi arian. maT ufro xSirad ukve miRebuli aqvT ganaTleba, maTi pirovneba formirebulia, Camoyalibebulia socialuri qseli. mZime fsiqikuri aSlilobis mqone pirebs bevrad ufro metad uWirT urTierTobebis damyareba da SenarCuneba, vidre maT, visac gadaadgilebis unari aqvT SezRuduli. garda amisa rasakvirvelia arsebobs xvadasxva tipis unarSezRudulobiT gamowveuli barierebi, mag.komunikaciis problema yruebisTvis. 2.7.2 sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebi da maTi momvlelebi sazogadoebis damokidebulebas miiCneven integraciis ZiriTad damabrkolebel faqtorad. sazogadoeba ugulvelyofs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs da amiT maT uxilavs xdis. “aravis ainteresebs unarSezRudulebi” (momvleli, fokus jgufis monawile qali). SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentebSi gamefebulia SegrZneba, rom isini aravis sWirdeba. “am qveyanas ar sWirdeba unarSezRudulebi ” (momvleli, fokus jgufis monawile qali). rodesac adamianebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs xedaven, isini ZiriTadad sibraruls gamoxataven verbalurad-sityvierad an ara-verbalurad - Jestebisa da gamoxedvis meSveobiT. unarSezRudulebs zogjer dascinian an agresiulad eqcevian. 41 “bevrs vecodebi, rac saSinlad maRizianebs. me Tavi ar mimaCnia sawyal adamianad” (29 wlis usinaTlo respondenti). daxmarebis gawevaze metad unarSezRuduli respondentebi afaseben sazogadoebis cxovrebaSi monawileobas da maT miRebas. “me mzad var uari vTqva ufaso zeTze da Saqarze SegrZnebisTvis rom var sazogadoebis Rirseuli wevri’ (fokus jgufis monawile qali, romelsac moZraobis unari aqvs SezRuduli). “sazogadoeba unarSezRudul adamianebs uyurebs, rogorc humanitaruli daxmarebis sagans. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mimarT gatarebuli politika maT mier maqsimaluri damoukideblobis miRwevaze unda iyos orientirebuli. sazogadoeba ar unda iyos dayofili qmediTunarian da ara-qmediTunarian adamianebad” (54 wlis SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze momuSave organizaciis xelmZRvaneli qali). fokus jgufis monawileebma xazgasmiT aRniSnes, rom unarSezRuduloba mTeli sazogadoebis sazrunavs unda warmoadgendes. adamianebs unda aswavlon, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirs unda uyurebdnen rogorc sazogadoebis rigiT wevrs. 2.7.3 mSoblebis/momvlelebis mSoblebis/momvlelebis damokidebuleba mSoblebis ganwyoba, qmedeba, optimizmi da ojaxis resursebi mniSvnelovanwilad ganapirobebs SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis integracias. Mmomvlelis mzaobas da nebisyofas ebrZolos bavSvis izolacias, mis Zalisxmevas misces bavSvs ganaTleba xSir SemTxevaSi SeuZlia gadamwyveti zegavlena moaxdinos bavSvis momavalze. integraciis kritikul faqtors warmoadgens mSoblebis unari rac SeiZleba adreul asakSi aRmoaCinos Svilis unarSezRuduloba da gadadgas swori nabijebi uaryofiTi Sedegebis minimumamde dayvanisaTvis. Ees TavisTavad moiTxovs unarSezRudulobasTan dakavSirebiT mSoblebis ganaTlebas da maTi cnobierebis amaRlebas. mSoblis damokidebuleba bavSvis unarSezRudvasTan dakavSirebiT SeiZleba saziano iyos ara mxolod uyuradRebobisa da problemis gauTviTcnobierebis SemTxvevaSi, aramed aseve gadaWarbebuli mzrunvelobis SemTxvevaSic. fokus jgufis monawile axalgazrda qalma aRniSna: “mSoblebma cudi samsaxuri gamiwies imiT, rom yvelafrisgan cdilobdnen Cems dacvas. Sedegad iseTi warmodgena Camomiyalibda, rom yvela me unda memsaxurebodes”. 2.7.4 mobiluroba da arqiteqturuli barierebi 42 unarSezRuduli pirebisadmi saxelmwifos da damokidebuleba asaxvas poulobs fizikur garemoSi. saqarTveloSi avtosadgomebi, quCebi, Senobebi, satransporto saSualebebi ar aris adaptirebuli unarSezRudul pirTa saWiroebebisadmi. sazogadoebis 1999 wels, invalidTa ligis iniciativiT, Tbilisis ramdenime centralur quCaze etlis gasasvlelebi gakeTda, magram 2005 wels ganxorcielebuli gzebis reabilitaciis proeqtis Sedegad es gasasvlelebi gauqmda. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebisadmi saxelmWifos damokidebulebis magaliTs warmoadgens saqarTvelos administraciul kodeqsSi Setanili cvlilebebi, ganxiluli am angariSis 2.2.1 nawilSi. cvlilebebis Tanaxmad yvela sazogadoebrivi daniSnulebis Senoba SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis saWiroebaze unda iyos morgebuli, magram dResac iseTi sazogadoebrivi adgilebi, rogoricaa fosta, Teatrebi, savadmyofoebi da sastumroebi SeuRwevadia invalidebisaTvis. erTaderT gamonakliss sastumro Tbilisi marioti warmoadgens. saqarTveloSi etlSi mjdom pirebs ar SeuZliaT sazogadoebrivi transportiT an taqsiT sargebloba. dedaqalaqSic ki unarSezRuduli pirebi cdiloben ar gavidnen quCaSi, radgan trotuarebi uswormasworoa, xolo etlis gasasvlelebi ar arsebobs. samedicino dawesebulebebi, romlebic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs emsaxureba, ar aris adaptirebuli etliT gadaadgilebisaTvis. erT-erTma respondentma Tavisi aRSfoTeba gaixsena, rodesac nevrologiis institutSi pirvelad moxvda samedicino Semowmebis gasavlelad. “jer iyo da Cemi etli liftSi ver Seeetia, Semdeg ki verc eqimis kabinetSic Sevedi, radganac kari Zalian viwro iyo”. saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis transportirebisTvis specialuri saSualebebi ar arsebobs. 1988 wels invalidTa ligam amerikuli warmoebis 15 avtobusi Camoiyvana, romlebic invalidis etlis asawevi liftebiT iyo aRWurvili. imave periodSi Tbilisis 6 raionSi quCebze etlis gasasvlelebi gakeTda da moewyo specialuri avtobusis gaCerebebi. avtobusebi aRar funqcionireben, xolo quCebze etlis gasasvlelebi aRar arsebobs. erT-erTma respondentma, romelic invalidis etliT gadaadgildeba gaixsena SemTxveva, rodesac mas 100 aSS dolaris gadaxda mouxda qarTuli aviakopaniisTvis, imisaTvis rom is TviTmfrinavze aeyvanaT. warsuls Cabarda saqarTveloSi mcxovrebi usinaTlo pirTa iseTi momsaxureoba, rogoricaa maTi uzrunvelyofa Tanmxlebi pirebiT an specialurad gawvrTnili ZaRlebiT. 43 2.7.5 informaciis, komunikaciis informaciis, komunikaciis xelmisawvdomoba xelmisawvdomoba da socialuri qselebis qselebis izolacia SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentTa umetesobisTvis Cveuli mdgomareobaa. iZulebiTi gandgoma sazogadoebrivi cxovrebidan, saxlidan gasvlis an komunikaciis SeuZlebloba, dausaqmebloba da wasasvleli adgilebis ar arseboba saSualebas ar aZlevs SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebs Seqmnan da SeinarCunon socialuri qselebi. 8 wlis anas cerebraluri dambla aqvs da igi smenadaqveiTebulia. Ddedamisi aRniSnavs: “mas garToba da sxvebTan urTierToba sWirdeba, magram igi sul martoa. mas yvelafris gakeTeb aunda, magram verafers akeTebs”. fiqrias xerxemlis Zlieri deformacia aqvs da mas abralebs imas, rom ojaxi ver Seqmna. “me erTi axalgazrda miyvarda, romelic Cems grZnobas igiveTi pasuxobda, magram Semdeg miTxra, rom pasuxismgeblobas sakuTar Tavze ver aiRebda”. komunikaciis SeuZlebloba Zalze seriozul dabrkolebebs uqmnis smenadaqveiTebul pirebs. bevri unarSezRuduli respondents, rogorc magaliTad Cvens 32 wlis qal-respondents, urTierToba ZiriTadad igive saxis unarSezRudulobis mqone pirebTan aqvs: “me absoluturad Tavisuflad vgrZnob Tavs yruebTan, magram roca maTTan var, visac smena aqvs, xSirad vbrazdebi, radgan an maT ver vagebineb, an maTi ar mesmis”. saqarTveloSi mcxovrebi yru adamianebi srul informaciul vakuumSi imyofebian, radganac umetesobam kiTxva ar icis. mxolod sazogadoebriv televiziaze Jestebis enis TanxlebiT gadis axali ambebi. aRsaniSnavia, rom yvela respondenti ar uCivis izolacias. Bevri aRniSnavda, rom maT kargi urTierTobebi hqondaT mezoblebTan, naTesavebTan, klaselebTan da megobrebTan. im unarSezRudul respondentebs, romlebic saSualo skolaSi an umaRles saswavlebelSi swavlobdnen, megobrebis ufro farTo wre hyavT da da maTTan regularulad urTierToben. goCa, 29 wlis mamakaci, romelic 11 wlis asakidanaa usinaTlo, ar grZnobs raime SezRudvas megobrebis wreSi. masac da mis megobrebsac zogjer aviwydebaT kidevac, rom laSa ver xedavs. imavdroulad ramdenime respondentma ganacxada, rom Tavisi fizikuri mdgomareobisa da garegnobis gamo arasrulfasovnebis kompleqsi aqvs da rom ar surs megobrebis Sewuxeba masTan mosvlis an daxmarebis TxovniT. ramdenime mamakacma respondentma, romlebic etlSi arian mijaWvuli, aRniSna, rom maTi sazogadoebrivi cxovreba arsebiTad ar Secvlila mas Semdeg, rac unarSezRudulebi gaxdnen. isini kvlavac Zalian aqtiurebi arian da megobrebis farTo wre gaaCniaT. 44 2.7.6 ojaxis ekonomiuri mdgomareoba mdgomareoba da sacxovrebeli adgili siRaribe SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis erTi damabrkolebeli garemoebaa da imavdroulad, naklebobis Sedegia. marTalia qveynis mosaxleobis siRaribis zRvars qvemoT imyofeba, magram siRaribe invalidebis ojaxebSi. integraciis erT igi integraciis naxevarze meti mainc ufro xSiria TiTqmis yvela ojaxi, romelSic Cven gamokiTxva CavatareT siRaribis zRvars miRma imyofeboda. ramodenime maTgani SimSilis piras iyo misuli. siRaribe ar AaZlevs ojaxs saSualebas droulad moaxdinos reagireba janmrTelobisasTan dakavSirebul problemebze da amiT an saerTod Tavidan aicilos unarSezRuduloba, an Seamciros misi uaryofiTi Sedegebi. ZiriTadi saarsebo pirobebisaTvis brZolis aucilebloba saSualebas ar utovebs SezRudul SesaZleblobis mqone pirTa ojaxis wevrebs saTanadod mouaron invalidebs da Caeban socialur aqtiobaSi. kvlevam cxadyo, rom saqarTvelos regionebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis socialuri da ekonomikuri mdgomareoba TbilisSi mcxovreb invalidTa mdgomareobaze bevrad ufro mZimea. regionebSi jandacvis, reabilitaciis da ganaTlebis SesaZleblobebic naklebia da arsebulic naklebadaa ganviTarebuli. Aaseve regionSi dedeaqalaqze kidev ufro naklebia sazogadoebis mzaoba moxdes SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis integracia. 2.7.7 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris piris pirovnuli Tvisebebi Tvisebebi da damoukidebeli cxovrebisTvis saWiro unarunar-Cvevebi SezRuduli SesaZleblobis mqone piris warmatebuli integracia Tavad am adamianebis pirovnul maxasaiTeblebzec aris damokidebuli. Cven respondentebs Soris iyvnen iseTi, bavSvebic da zrdasrulebic, romlebic optimizmiT uyurebdnen Tavis SesaZleblobas SezRudvis miuxedavad ecxovraT savse cxovrebiT. rogorc erT-erTma respondentma aRniSna: „erTi da igive daavadeba sxvadasxva adamianSi sxvadasxvanairad viTardeba da progresi, romelic SeiZleba miRweuli iqnas, aseve individualuria“. damoukidebeli cxovrebisTvis aucilebeli codnisa da unar-Cvevebis qona zrdis SezRuduli SesaZleblobis mqone piris TviT-Sefasebas da mis integraciis unars. im mcireodenma respondentma, romlebsac gavlili qondaT specialuri Treiningi, romlis meSveobiTac maT damoukidebeli cxovrebis unar-Cvevebi aiTvises erTxmad miuTiTes, rom am Treiningma maT cxovrebaSi udidesi gardatexa moaxdina. etlSi mjdomma mamakacma respondentma Tavisi gamocdileba gagviziara amerikaSi orkviriani Treiningis Taobaze. kursis ganmavlobaSi yuradReba iseT sakiTxebze iyo gamaxvilebuli, rogoricaa saojaxo cxovreba, seqsualuri urTierTobebi, mobiluroba da TviTrealizacia. 45 “es kursi Cems cxovrebaSi gadamwyveti mniSvnelobis iyo. me viswavle damoukidebeli cxovreba da axla vcdilob Cemi cxovrebis wesiT sxva unarSezRudul pirebs vaCveno, rom es SesaZlebelia”. 2.7.8 rwmena rwmena bevri SezRuduli SesaZleblobis mqone respondentisTvis mxardaWeris Zlier wyaros warmoadgens. zogi respondentisTvis eklesiaSi siaruli erTaderTi socialuri aqtivobaa. “yvelas unda swamdes RmerTis. araferi uSvelis unarSezRudul adamians, Tu igi sulierad Zlieri araa. adamianisTvis Znelia RmerTis gareSe cxovreba. Cemi mdgomareobis gamo me ufro meti dro maqvs RmerTTan yofnisTvis ” (27 wlis etlSi mjdomi qali). 46 3. daskvnebi 3.1 saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis integraciis winaSe winaSe arsebuli ZiriTadi winaaRmdegobebi winaaRmdegobebi socialuri integracia rTuli cnebaa. masSi adamianebi sxvadasxva mniSvnelobas deben. zogadad masSi igulisxmeba sazogadoebis naklebad priviligirebuli nawilis sazogadoebaSi CarTva da Sesabamisad maTTvis sxva wevrebisaTvis xelmisawvdomi yvela SesaZleblobebis, uflebebiT da momsaxureobebiT sargeblobis xelmisawvdomoba. Cvenma kvlevam gamoavlina, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis integraciis winaSe mravali barieria aRmarTuli, rac aseve dadasturebulia unaRSezRudulobaze Catarebul mraval sxva gamokvlevaSic. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sazogadoebaSi sruli integracia SeuZlebelia QqvemoT CamoTvlili winaRobebis moxsnis gareSe. 3.1.1 bundovani da araTanmimdevruli saxelmwifo politika unarSezRudulobasTan unarSezRudulobasTan mimarTebaSi rogorc 2.2 nawilSi iyo ganxiluli, saxelmwifos mxridan unarSezRudulobis problemasTan dakavSirebuli mkafiod Camoyalibebuli politikisa da prioritetebis ararsebobis gamo mTeli rigi sakiTxebi gadauwyveteli rCeba. unarSezRudulobasTan dakavSirebuli kanonebi ar aris gamagrebuli biujetiT, institucionaluri resursebiT da normatiuli aqtebiT. kanonebi ufro deklaraciuli xasiaTisaa da ar warmoadgenen qmediTunarian da efeqtur samarTlebliv meqanizms. arasakmarisi sakanonmdeblo cvlilebebia miRebuli imisaTvis, rom gaadvildes SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sazogadoebaSi integracia. Uufro metic, SeiZleba iTqvas rom am mimarTulebiT bolo sami wlis ganmavlobaSi garkveuli regresi aRiniSneba (mag. prezidenTan arsebuli sakoordinacio sabWos gauqmeba). 3.1.2 izolacia, qveynis cxovrebaSi arasakmarisi monawileoba monawileoba da warmomadgenloba warmomadgenloba iZulebiTi gandgoma sazogadoebrivi cxovrebidan, saxlidan gasvlisa da komunikaciis SeuZlebloba, umuSevroba da wasasvleli adgilebis ararseboba xels uSlis SezRudul SesaZleblobis mqone adamianebs socialuri qselebis Camoyalibebasa da maT SenarCunebaSi. invalidebi ar iReben monawileobas unarSezRudulobis sakiTxebze saxelmwifo politikis SemuSavebaSi, ar arian warmodgenilni arc centralur da arc adgilobriv arCeviT organoebSi. maT mTavar sazrunavs mTavrobasTan urTierTobis simcire, warmomadgenlobis ararseboba da 47 unarSezRudulobasTan dakavSirebiT miRebul gadawyvetilebebze zegavlenis moxdenis SeuZlebloba warmoadgens. 3.1.3 sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli Sesazleblobebis mqone pirebisadmi sazogadoebis mier unarSezRudulobis problemis naklebad gacnobiereba da SezRudul SesaZleblobebis mqone pirebis arsebobis ugulvelyofis survili mxolod romelime konkretuli sazogadoebisTvis an kulturisTvis ar aris damaxasiaTebeli. adamianebs ar siamovnebT imis Sexseneba, rom Tavadac daucvelni arian da nebismier dros SeiZleba iqcnen unarSezRudul pirebad. unarSezRudul respondentebs da maT momvlelebs sazogadoebis damokidebuleba integraciis ZiriTad xelisSemSlel pirobad miaCniaT. mravalma respodentma aRniSna, rom ucnobi adamianebisgan maT ganucdiaT ara marto mfarvelobiTi damokidebuleba da sibraluri, aramed dacinvac da agresiac. 3.1.4 mobiluroba da arqiteqturuli barierebi TbilisSi, sadac milionze meti adamiani cxovrobs, mxolod ramdenime Senobas aqvs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze gaTvalisiwnebuli pandusebi da liftebi. erTaderTi Senoba, sadac etlSi mjdom adamians damoukideblad SeuZlia sarTulebze asvls da sivrceSi gadaadgileba sastumro Tbilisi mariotia. dedaqalaqis quCebSi, TviT meriisa da samTavrobo Senobebis midamoebSic ki ver SexvdebiT qanobebs etlisaTvis da invalidTa transportis sadgomis niSnebs garda amisa, aris xarisxiani etlebis, protezebisa da sxva specialuri mowyobilobebis nakleboba. ar aris SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saWiroebas morgebuli specialuri satransporto saSualebebi. Tbilisis gareT, regionebSi situacia kidev ufro mZimea. 3.1.5 socialuri daxmarebis arasakmarisi odenoba saxelmwifo pensiebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa da maTi ojaxebis Semosavlis mTavari da, xSirad, erTaderTi wyaroa. unarSezRudulobis pensia saxelmwifos mier gansazRvruli oficialuri saarsebo minimumis erT mesamedsac ar Seadgens. 3.1.6 dasaqmebis SesaZleblobeb SesaZleblobebis ebis simcire dasaqmebas SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sazogadoebaSi integraciisaTvis uaRresad didi mniSvneloba aqvs. Mmagram saqarTveloSi unarSezRuduli pirebis dasaqmebis SesaZleblobebi Zalze mcirea. registrirebuli SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mxolod 1%-ze naklebia dasaqmebuli. saqarTvelos kanonmdebloba ar Seicavs iseT debulebebs, romlebic aiZulebda an 48 stimuls miscemda adgilobriv biznes an organizaciebs samsaxurSi aeyvanaT SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi. saqarTveloSi umuSevrobis oficialuri maCvenebeli 12-14%-s Seadgens. mosaxleobis mxolod 30% dasaqmebuli bizinesSi, sawarmoebsa da/an saxelmwifo dawesebulebebSi. umuSevrobis maRali donisa da samuSao adgilebis simciris pirobebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis konkurentunarianoba saqarTvelos SromiT bazarze Zalze SezRudulia. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ramodenime arasamTavrobo organizacia, erTi-or sxva organizaciasTan erTad samuSao adgilebiT uzrunvelyofs unarSezRudul pirebs, magram samuSao adgilebis ricxvi Zalze mcirea. 3.1.7 siRaribe siRaribe SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis da maTi momvlelebis umuSevrobis da mcire socialuri daxmarebis Sedegia, igi inegraciis erT-erTi ZiriTad xelisSemSlel faqtors warmoadgens. Rogorc zemoT avRniSneT, mosaxleobis 50%-ze meti siRaribis zRvars miRma cxovrobs, magram siRaribis SemTxvevaTa ricxvi ufro maRalia invalidebis ojaxebSi. Cvens mier gamokiTxuli ojaxebis umetesoba Raribi iyo, xolo ramdenime ojaxi SimSilobis zRvarze iyo. siRaribe xels uSlis adamianebs isargeblon samedicino momsaxureobiT, romelic TiTqmis mTlianad fasiania. siRaribis gamo adamianebi ver iReben saTanado pre-natalur samedicino konsultacias, rac Tandayolili unarSezRudulobis prevenciis saSualebas warmoadgens, usaxsrobis gamo ver axerxeben unarSezRudulobis adreul aRmoCenas. 3.1.8 jandacvis xelmisawvdomoba xelmisawvdomoba da xarisxi unarSezRuduli respondentebis umetesobas ara aqvs saWiro Tanxa medikamentebis SeZenis, mkurnalobis Catarebis ( mag. qirurgiuli Carevis) da reabilitaciisTvisisTvis. mkurnaloba da sareabilitacio momsaxureoba ar aris saTanadod ganviTarebuli, xolo regionebSi TiTqmis arc arsebobs mosaxleobis dabali gadaxdisunarianobis gamo. 3.1.9 ganaTlebis xelmisawvdomoba xelmisawvdomoba da xarisxi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ganaTleba rTul amocanas warmoadgens da mas saxelmwifos mxridan seriozuli mxardaWera da dafinanseba esaWiroeba, amis mzadyofna amJamad saqarTveloSi naklebadaa gamoxatuli. mecnierebisa da ganaTlebis saministros SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ganaTlebasTan dakavSirebiT Camoyalibebuli politika ar gaaCnia. saministros inkluziuri ganaTlebis politika ar aris sakmaod detalizirebuli da mTel rig sakiTxebs gadauwvetels tovebs. kvlevam aCvena, rom respondetebis ganaTlebis done zogadad dabalia. bevr respondents saerTod ar uvlia skolaSi, xolo bevrma maT Soris 49 vinc iara ver SeiZina saWiro unar-Cvevebi. Ggamomdinare unarSezRuduli pirebis dawyebiTi ganaTlebis dabali donidan, cxadia rom bevrad ufro didi sirTuleebia dakavSirebuli profesiul da umaRlesi ganaTlebis miRebasTan. 3.1.10 adamianuri da materialuri resursebis simcire unarSezRudulobis specifikis mcodne kvalificirebuli personalis nakleboba praqtikulad momsaxureobis yvela sferosTvisaa damaxasiaTebeli. socialuri muSakis cneba da profesia mxolod axla inergeba. arsebobs ramodneime adgilobrivi specialisti, romlebmac ganaTleba amerikis SeerTebul StatebSi miiRes, aseve aTobiT adamianma miiROmonawileoba arasamTavrobo organizacia “Every child”-s mier irganizebul TreiningSi. 2006-2007 saswavlo wels Tbilisis saxelmwifo universitetSi socialuri muSakis bakalavriatisa da samagistro kursebi gaixsna. profesionali kadrebis nakleboba mwvaved igrZnoba fizikuri da fsiqologiuri reabilitaciis, gonebrivi SesaZleblobebis testirebis, specializirebuli swavlebis, Jestebis enis Targmnis, fsiqikuri aSlilobis da gonebrivi CamorCenis mqone pirebs movlis sferoSi. 50 4. winaaRmdegobebis daZlevaze mimarTuli rekomendaciebi “damoukidebeli cxovreba damoukidebeli arCevanis, riskis gawevis, Secdomebis daSvebis da gadawyvetilebebis miRebis SesaZleblobas niSnavs. damoukidebeli cxovreba warmoadgens adamianis uflebas iyos aqtiuri sazogadoebrivi cxovrebis ganuyofeli nawili da monawileoba miiRos Tavisi qveynis socialur, politikur da ekonomikur procesebSi; qondes Tavisufali arCevanis gakeTebis saSualeba da SesaZlebloba, isargeblos saqalaqo d transportiT, sacxovrebeli da sazogadoebrivi SenobebiT, komunikaciebiT, dazRveviT, dasaqmebiT da ganaTlebiT. imisTvis, rom namdvilad damoukidebeli gaxdes, SezRuduli SesaZleblobebis mqone adamianma mravali winaaRmdegoba unda gadalaxos. winaarmdegoba SeiZleba iyos xiluli (arqiteqturuli barierebi) an uxilavi (adamianTa damokidebuleba). Tu Cven am sirTuleebs movspobT, SesaZlebeli gaxdeba pirveli nabijis gakeTeba, srulfasovani cxovrebiT cxovreba, muSaoba, ojaxis Seqmna, bavSvebis gazrda, sportsa da politikur cxovrebaSi monawileoba” (interviu SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa ornganizaciis xelmZRvanelTan). 4.1 saxelmwifo politika da socialuri dacva 4.1.1 kanonmdebloba da saxelmwifo politika saxelmwifom socialur problemad unda aRiaros unarSezRuduloba da unda danergos mraval-disciplinaruli midgoma SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis winaSe arsebuli problemebis gadasawyvetad. • gansazRvros da mkafiod ganacxados saxelmwifo politikis mizani - mTeli politika mimarTuli unda iyos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis iseTi pirobebis Seqmnaze, romlebic maT damoukidebeli cxovrebis da sazogadoebis srulfasovan wevrad gaxdomis SesZleblobas miscems. mkveTrad gamoxatuli unarSezRudulobis mqone pirebisTvis unda gaizardos saxelmwifo daxmareba, xolo im pirebs, visac unarSezRuduloba SedarebiT msubuqad aqvs gamoxatuli unda mieceT muSaobis saSualeba. Aaseve gansxvavebuli miznebi unda iqnas dasaxuli unarSezRudulobis mqone bavSvebis ganaTlebasa da cxovrebis pirobebTan dakavSirebiT. • samoqmedo ganxorcielebis vadebi da sa moqmedo gegma – politikas Tan unda axldes samoqmedo gegma, romelSic sxvadasxva RonisZiebebi, samizne jgufebi, monawile mxareebi, ganxorcielebis vadebi, 51 warmatebis indikatorebi da monitoringis meqanizmebi iqneba naTlad gawerili. unda ganisazRvros saxelmwifo prioritetebi da politikis ganxorcielebis vadebi (mag. gaiweros 3, 5 da 10wliani gegmebi). • minimumamde institucionalizaciis minim umamde dayvana institucionalizaciis minimumamde unda iqnes dayvanili Temze dafuZnebuli programebis SemuSavebisa da daxvewis gziT, da zogadad sazogadoebis siRiavis gazrdiT. Ppirvel rigSi unda moxdes bavSvebisa da zrdasruli adamianebis dawesebulebebSi moTavsebis prevencia. Semdegi nabiji unda iyos im adamianTa identificireba visi deinstitucionalizaciac ufro advilia. Semdeg nabiji gulisxmobs im SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis deinstitucionalizacias, visi sazogadoebaSi integracia ufro met Zalisxmevas moiTxovs. bolos rCebian isini, visac sicocxlis bolomde mouwevT dawesebulebaSi darCena, radganac maT saxelmwifos daxmareba esaWiroebaT. am SemTxvevaSi aucilebelia maTi sacicoclo pirobebis Zireuli gaumjobeseba. garda amisa saWiroa naTelad Camoyalibebuli da gamWvirvale kriteriumebi unarSezRuduli bavSvebis saxelmwifo dawesebulebaSi mosaTavseblad da maT iq gasaCereblad. • integraciis politika – integraciis politikis SemuSavebisas saxelmwifom miznad unda daisaxos saxelmwifos mier gaweuli momsaxureobis xelmisawvdomoba da sazogadoebis siRiave, aseve SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mdgomareobis gaumjobesebaze mimarTuli programebis ganxorcieleba. aucilebelia mxolod SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze mimarTuli reabilitaciis programebi, magram aseve aucilebelia Tavi avaridoT iseTi programebis/sistemebis SemuSavebas, romlebic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sazogadoebisgan izolacias Seuwyobs xels. ZiriTadi mizani unda iyos ufro meti inkluzia, rac gansakuTrebiT zomierad gamoxatuli unarSezRudulobis pirobebSia SesaZlebeli. • sagadasaxado SeRavaTebis danergva – rekomendirebulia cvlilebebis Setana saqarTvelos Sromis kodeqsSi da sxva Sesabamis kanonmdeblobaSi, raTa sagadasaxado SeRavaTebi iqnas gaTvaliswinebuli saqvelmoqmedo saqmianobisTvis da unarSezRudul pirTa dasaqmebisaTvis biznessa da sawarmoebSi. 4.1.2 • SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis mTavrobaSi da sxva saxelmwifo saxelmwifo iniciativebi warmomadgenloba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da saxelmwifo struqturebs Soris komunikaciisa da koordinaciis gaumjobeseba 52 – Seiqmnas maRali rangis sakoordinacio sabWo saqarTvelos prezidentTan, romelic monawileobas miiRebs unarSezRudulobis mimarT politikis SemuSavebaSi da koordinacias gauwevs Sesabamisi saministroebis, saxelmwifo struqturebis, dainteresebuli organizaciebis da arasamTavrobo organizaciebis muSaobas politikis ganxorcielebaSi. • warmomadgenlobis adeqvaturi warmo madgenlobis uzrunvelyofa – gapirobebuli iqnas warmomadgenlobiT organoebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi momvlelebis adeqvaturi warmomadgenloba. Camoyalibebul iqnes SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze momuSave qve-komiteti parlamentSi. • unarSezRudulTa ombundsmeni –SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sakiTxebTan dakavSirebiT Seiqmnas ombundsmenis instituti. ombudsmenis funqciebis Taobaze konceptualuri naSromi SemuSavebul iqna unarSezRudul qalTa da unarSezRudul bavSvTa dedebis asociaciis mier. • unarSezRuduloba obasTan mimarTebaSi unarSezRudul oba sTan mima rTebaSi Seiqmnas referaluri sistema –Seiqmnas iseTi referaluri sistema, romelic SesaZlebels gaxdis yoveli SemTxvevis (pacientis istoriis) marTvas, ganapirobebs droul da adeqvatur reaqcias unarSezRudulobis yovel calkeul SesaZlo SemTxvevaze. es sistema mimarTuli unda iyos unarSezRudulobis prevenciaze da unda moicavdes qalTa konsultaciebs, profkavSirebs, skolebsa da jandacvis dawesebulebebs unarSezRudulobaze informaciis gavrcelebisa da Treiningis Catarebis mizniT. sistema advilad xelmisawvdomi unda iyos, rac unda ganapirobos sadReRamiso cxelma xazma da poliklinikebisa da ojaxis eqimebis misaRebebma. mTeli momsaxureobis “erTi fanjris” principi ganapirobebs unarSezRudulobis droulad gamovlenas da pacientebis Sesabamis eqimTan droul gagzavnas. sainformacio centris, unarSezRudulobis diagnostikisa da monitoringis centris da monacemTa bazis Seqmna referaluri sistemis ganuyofeli komponentebia. rekomendirebulia erTi wlis asakis bavSvebis ufaso da savaldebulo samedicino Semowmebis SemoReba. • 4.1.3 • gaizardos moZraobis usafrTxoeba usafrTxoeba - gamkacrdes kanonebi moZraobis wesebis darRvevaze, gatarebul iqnes zomebi moZraobis usafrTxoebis gazrdis mizniT. saxelmwifo daxmareba daxmareba barierebis moSla da mobilurobis da arqiteqturuli unarSezRuduli pirebis da maTi ojaxis wevrebis daxmareba – aucilebelia arsebuli sapensio sistemis ganxilva socialuri dacvisa da dasaqmebis xelSewyobis miznebis balansirebis 53 TvalTaxedvidan. im SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa momvlelebisaTvis, romlebic mudmiv mzrunvelobas saWiroeben, daxmarebis aRdgenis sakiTxi unda gadawydes momvlelis interesebisa da muSaobis SesaZleblobis gaTvaliswinebiT. • pensiis SenarCuneba – unarSezRuduli pirebisTvis sapensio SeRavaTebis SenarCuneba maTi dasaqmebis SemTxvevaSi uaRresad mniSvnelovania. • unarSezRudulobis damowmeba eba – unarSezRudul pirTa unarSezRu dulobis statusis damowm yovelwliuri samedicino Semowmebis procedurebi daxvewas saWiroebs. Semowmeba ufaso unda iyos. • socialuri muSaki – saxelmwifom mxari unda dauWiros socialuri muSakebis momzadebas, raTa maT moiZion informacia SezRuduli unaris mqone adamianebze da daxmareba gauwion maT. rekomendirebulia socialuri dacvisa da ganaTlebis sferoSi momuSave pirebisaTvis socialuri muSaobis moklevadiani saswavlo kursebis mowyoba. es mogvcems kadrebis naklebobis kopmpensaciis SesaZleblobas 2-4 wlis ganmavlobaSi, Tbilisis saxelmwifo universitetSi socialuri muSakebis pirveli nakadis gamoSvebamde. • SemzRudveli/ dveli/ar arqiteqturuli mobilurobis SemzRu dveli/ arqiteqturuli barierebis moSla – axalmSenebare infraqtruqtura gaTvaliswinebuli unda iyos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saWiroebisaTvis (quCebze etlisTvis gasasvlelebis, SenobebSi pandusebis mowyoba, da liftebis etliT Sesvlis SesaZleblobis gaTvaliswineba). invalidebs unda qondeT qalaqSi Tavisuflad gadaadgilebis saSualeba. SesaZleblobis farglebSi unda moxdes arsebuli infrastruqturis, maT Soris, sazogadoebrivi transportis SezRudul SesaZleblobebis mqone adamianebis saWiroebaze morgeba. rekomendirebulia- SezRudul SesaZleblobis mqone amerikelebis aqti (Americans with Disabilities Act - ADA) gacnoba, proeqtirebis standartebze, publikaciebsa da teqnikur daxmarebebze informaciis misaRebad. • etlebiT, protezebiTaA da sxva damxmare saSualebebiT uzrunvelyofa – saxelmwifom mxari unda dauWiros sawarmoebs, romlebic protezebs, orTezebs, yavarjnebs da smenis aparatebs awarmoeben da zemoTxsenebuli damxmare saSualebebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs ufasod an wilobrivi gadaxdis safuZvelze unda miewodos. 4.1.4 monacemTa Segroveba SeuZlebelia unarSezRudulobis politikis Taobaze informirebuli gadawyvetilebis miReba qveyanaSi unarSezrudulobis monacemTa bazis 54 uqonlobis pirobebSi. Aucilebelia dauyovnebliv daiwyos unarSezRudulobasTan dakavSirebuli statistikuri da kvleviTi monacemebis Segroveba. Mmonacemebis gamoyenebas SeZleben sxvadasxva dawesebulebebi da saxelmwifo struqturebi prevenciuli programebis SemuSavebisa da monitoringisTvis, momsaxureobis gasawevad, da unarSezRudul pirTa sazogadoebaSi integraciaze monitoringis dasamyareblad. informaciis SegrovebaSi sxvadasxva saxelmwifo struqtura SeiZleba iRebdes monawileobas, magram uaRresad mniSvnelovania, rom qveynis masStabiT monacemTa Tavmoyras mxolod erTi saxelmwifo struqtura uwevdes koordinacias. aseve mniSvnelovania, rom monacemebis Segroveba xdebodes msoflio jandacvis organizaciis funqcionirebis, invalidobisa da janmrTelobis klasifikaciis (ICF) mixedviT da gaeros invalidobis statistikis vaSingtonis jgufis mier SemuSavebuli monacemTa instrumentis mixedviT. Ees xels Seuwyobs invalidobis Taobaze monacemTa Segrovebas da maT iseT sazomebSi gamoxatvas, romlebic SesaZleblobas iZlevian qveyanaSi arsebuli mdgomareoba Sedarebul iqnes saerTaSoriso monacemebTan. es aucilebeli RinisZiebebia unarSezRudulobaze monacemTa Segrovebis gasaumjobeseblad da saerTaSoriso standartebTan Sesabamis RonisZiebaTa SesamuSaveblad. sasurvelia, rom saqarTvelo CaerTos am saerTaSoriso ZalisxmevaSi da uzrunvelyos Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministros da socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondis bazebis Sesabamisoba msoflio jandacvis organizaciis standartebTan. unda SemuSavdes unarSezRudulobis monacemTa Segrovebis erovnuli strategia; unda ganisazRvros is, Tu monacemTa Segrovebis romeli meTodebis gamoyeneba iqneba mizanSewonili (mosaxleobis aRwera, gamokiTxva, administraciuli registracia). unarSezRudulobaze monacemTa erovnul strategiasTan dakavSirebuli aqtiobebi Semdegia: • arsebuli saxelmwifo monacemTa bazebis gadasinjva da gafarToeba - socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondis (ssdf) monacemTa baza mxolod samedicino xasiaTis informacias Seicavs. aucilebelia misi gafarToeba raTa masSi areklili iyos socialuri da ekonomiuri informacia unarSezRuduli pirsa da mis ojaxis Taobaze. dasaqmebisa da socialuri dacvis saxelmwifo saagentos aqvs socialurad daucveli mosaxleobis monacemTa baza. SesaZloa azri qondes monacemTa am ori bazis Sejerebas da mis msoflio jandacvis organizaciis saxelmZRvanelo principebTan SesabamisobaSi moyvanas. • damatebiTi monacemebis moZieba unarSezRudul pirebTan dakavSirebiT – aucilebelia, rom saxelmwifom moiZios informacia im unarSezRudul pirebze, romlebic ar arian registrirebuli ssdf-s monacemTa bazaSi. ssdf-s da jandacvis 55 saministros aqvs Tavis ofisebis farTe qseli mTels respublikaSi. iq dasaqmebuli socialuri muSakebisa da sxva TanamSromlebis daxmarebiT SesaZlebelia Sesabamis raionebSi mcxovrebi unarSezRuduli pirebis gamovlena da maT Sesaxeb saWiro informaciis moZieba. • unarSezRudulobasTan dakavSirebiT kvlevebis Catareba – SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan dakavSirebuli monacemebis moZiebasTan erTad aucilebelia gairkves invalidebis aRricxvaze ar dadgomis mizezebi da misi Sedegebi. regionebSi unarSezRudulobis gavrcelebis dazustebiT Seiqmneba da ganxorcieldeba Carevis mizanmimarTuli gegmebi. aucilebelia saqarTveloSi gavrcelebuli Tandayolili anomaliebisa da genetikuri daavadebebis kvleva. Mmeti informacia aris saWiro SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisa da maTi momvlelebis saWiroebebis gasagebad. Sromis bazrisa da sxvadasxva tipisa da simZimis unarSezRudulobis mqone adamianebis SesaZleblobebis Seswavla dagvexmareba dasaqmebis efeqturi politikis SemuSavebaSi. • unarSezRudul SezRudulo obis Seswavla – specialuri kvleva unda bavSvTa unar SezRudul Catardes unarSezRudul bavSvebze. Uunda gairkves maTi ganaTlebis saWiroebani da maT ganviTarebasTan dakavSirebuli sakiTxebi. monacemTa bazaSi aucilebelia qve-sistemis Seqmna, romelSic Seva informacia bavSvis samedicino diagnozis, akademiuri, inteleqtualuri da ganviTarebis dinamika, swavlebis tipi, informacia ojaxis socio-ekonomikuri mdgomareobaze. informacia ojaxis Semadgenlobaze, aseve USezRuduli SesaZleblobis mqone piris sqesi, asaki, misamarTi da sxva Zireuli informacia. Seswavlil unda iqnas gonebrivi CamorCenis SemTxvevebis gazrdisa da skolaSi ar siarulis mizezebi. 4.2 dasaqmeba saxelmwifo mogebuli darCeba, Tu xels Seuwyobs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis reabilitacias da Seuqmnis maT pirobebs, rom Tavad mixedon Tavs. saboloo jamSi, sxva yvelaferTan erTad, es daxmarebis mudmivad gacemaze ufro iafi dajdeba. aucielbelia gansakuTrebuli zomebis gatareba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebisaTvis. 4.2.1 • dasaqmebis SesaZ SesaZleblobebis Seqmna xelSewyobi SeqmnisTvis dasaqmebis xelS ewyobi garemos Seqmni sTvis safuZvlis momzadeba – dasaqmebis xelSemwyobi garemos Sesaqmneli programebis 56 SemuSaveba. Ddaxmarebis gaweva Sesasrulebel samuSaos SeswavlaSi, transportirebaSi, TreiningSi da individualur zedamxedvelobaSi. • SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebis saagentos gaxsna –gaixsnas dasaqmebis saagenti SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebisaTvis, romelic samuSaos moZiebasTan erTad aseve Seasrulebs unarSezrudul pirTa dasaqmebis saWiroebebsa da SesaZleblobebze informaciis miRebis wyaros funqcias. • pirebze SezRuduli SesaZleblobis mqone pir ebze orientirebuli sawarmoebis mxardaWera – quTaisis centri kargad aris aRWurvilia protezebis damzadebisTvis. saxelmwifom mxari unda dauWiros am centrs masalebis miwodebis meSveobiT. • Mmcire stamba Mmcire stambis gaxsna, sadac SezRuduli Sesazleblobebis mqone pirebi imuSaveban SeiZleba mdgradi proeqtis karg magaliTad iqces. Ggaxsnis Semdeg man TviTon unda moaxerxos Tavis Senaxva. iq SeiZleba daistambos socialuri xasiaTis masalebi SesaZleblobis is mqone pirebis maRaziebi – SezRuduli SezRuduli SesaZleblob SesaZleblobebis mqone pirebisaTvis daxmarebis gaweva, raTa Tbilissa da quTaisSi gaixsnas maRaziebi, sadac gaiyideba unarSezRuduli pirebis mier warmoebul saqoneli. • saTemo organizaciebi –aRmosavleT saqarTveloSi arsebuli ori Temze-dafuZnebuli soflis gamocdilebis gaTvaliswinebiT sxvaganac Seiqmnas msgavsi struqturebi, sadac sxvadasxva saxis unarSezRuduli adamianebi SesZleben cxovrebas da muSaobas. • specifiurad SezRuduli SesaZleblobebis unaris mqone adamianebze gamiznuli dasaqmebis saSualebebis aRdgena dgena/Camoyalibeba aRdgena /Camoyalibeba – miuxedavad imisa, rom specifiurad, SezRuduli SesaZleblobebis mqone adamianebze gamiznuli dasaqmeba ar warmoadgens sazogadoebaSi integrirebis saukeTeso gzas, cxadia, rom mkveTrad gamoxatuli unarSezRudulobis SemTxvevaSi es SeiZleba adamianis dasaqmebis erTaderT gzas warmoadgendes. kargi iqneba warsulSi arsebuli amgvari organizaciebis aRdgena, maTi materialuri bazebisa da gamocdilebis gamoyeneba (mag. usinaTloTa yruTa kavSirebis mflobelobaSi arsebuli sawarmoebi da saxelosnoebi). am specializirebul sawarmoebSi aseve garkveuli odenobiT unda muSaobdnen ara unarSezRuduli pirebi, rac samuSao adgilze invalidTa integracias Seuwyobs xels. 57 • saxlSi muSaoba – Seiqmnas saxlSi muSaobis SesaZleblobebi maTTvis visac Zlier aqvs SezRuduli gadaadgilebis unari. isini SeiZleba dasaqmdnen xelosnobiT, kerviT, qargviT, SekeTebiT da sxva. 4.3 ganaTleba 4.3.1 ganaTlebis politikis SemuSaveba ganaTlebis politika – ganaTlebisa da mecnierebis saministrom SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa ganaTlebis sakiTxebze momuSave arasamTavrobo organizaciebTan erTad unda SeimuSavos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa ganaTlebis zogadi politika. politikaSi gaTvalisiwnebuli unda iyos iuneskos, msoflio bankis da sxva saerTaSoriso organizaciebis mier ganaTlebis sferoSi SemuSavebuli saxelmZRvanelo principebi, magaliTad, ganaTleba yvelasaTvis (Education For All - EFA) . inkluziuri ganaTleba saskolo sistemisaTvis saukeTeTeso gadawyvetilebas warmoadgens, radgan mas SeuZlia yvela moswavlis saWiroebebs daakmayofilebda. xazi unda gaesvas im garemoebas, rom inkluziuri ganaTleba ver ganviTardeba zogadad skolebis ganviTarebisgan mowyvetiT. inkluziuri ganaTleba ar unda iqnes ganxiluli rogorc specifiuri sakiTxi, aramed ganxiluli unda iqnes rogorc midgoma mTeli saskolo sistemis ganviTarebis mimarT. inkluzia ar niSnavs mxolod unarSezRuduli bavSvebis zogadsaganmanaTlblo skolebSi miRebas. igi gulisxmobs yvela bavSvis swavlebisadmi, miuxedavad imisa aris is SezRuduli SesaZleblobis Tu ara, gansxvavebuli midgomis gamoyenebas. amasTan aRsaniSnavia, rom inkluziasTan erTad saqarTvelos konteqstSi ganaTlebis SesaZleblobebis mTeli speqtri unda iqnes ganxiluli. rogorc es araerT kvlevaSi aRiniSna, TiToeuli pirisaTvis ganaTlebis tipis vargisianoba mTel rig faqtorebzea damokidebuli, maT Soris: unarSezRudulobis saxeze, xelmisawvdom saSualebebsa da resursebze da socialuri konteqstze. Aamdenad, ar unda moxdes skola-internatebisa da specialuri skolebis ugulvelyofa. 4.3.2 inkluziuri ganaTleba • inkluziuri ganaTleba unda daiwyos skolamdel asakSi, sabavSvo baRebSi. saWiroa maswavlebelTa da skolebis xelmZRvanelebis Treiningi imis Taobaze, Tu ra igulisxmeba bavSvze orientirebul swavlebaSi da rogor unda moxdes klasSi sxvadasxva SesaZleblobis mqone bavSvebis mxardaWera. • unda gaizardos ganaTlebisa da mecnierebis saministros SesaZleblobebi yvela doneze politikisa da programebis gansaxorcieleblad. 58 • unda moxdes skolebis momarageba kompiuterebiT, saswavlo damxmare masalebiT da TvalsaCinoebiT, wignebiT da sxva saWiro aRWurvilobiTa da masalebiT. 4.3.3 specializirebuli specializirebuli skolebi • specializirebul skolebSi unda moxdes programebisa da swavlis meTodebis gadasinjva da ganaxleba. unda momzaddes da gamoicas specialuri saxelmZRvaneloebi. • SezRuduli SesaZleblobebis mqone moswavleebisaTvis aucilebelia damoukidebeli cxovrebisTvis aucilebeli unar-Cvevebis, aseve qalaqSi orientaciis swavleba. • im SezRuduli SesaZleblobebis mqone moswavleebze, romlebsac amis unari gaaCniaT, gamiznulad iqnes mimarTuli wera-kiTxvis swavleba. • ganxorcieldes specialuri RonisZiebebi yru moswavleebisTvis kiTxvis Sesawavlad. • Camoyalibdes centrebi, sadac individualuri muSaoba iwarmoebs smenadaqveiTebuli pirebis smenis gaumjobesebisa da maTTvis metyvelebis swavlebisTvis, mag. gamoyenebul iqnes audiovizualuri meTodis qveyanaSi ukve arsebuli warmatebuli gamocdileba. 4.3.4 profesiuli profesiuli da sauniversiteto ganaTleba • gaTvaliswinebul iqnes programebi SezRuduli SesaZleblobis pirebisTvis axladCamoyalibebul profesiuli ganaTlebis sistemaSi. • mieceT SezRuduli SesaZleblobis pirebs SesaZlebloba gaiaron profesiuli gadamzadebis kursebi. • Seiqmnas SezRudul SesaZleblobebis mqone pirebisaTvia sauniversiteto ganaTlebis miRebis SesaZlebloba. Camoyalibdes resur-centerebi SezRuduli SesaZleblobebis mqone studentebisTvis sam - oTx did universitetSi mainc. dakompleqtdes centrebi damxmare personaliT da aRiWurvos isini specialuri teqnikiT. • xeli Seewyos .distantur swavlebas. 4.3.5 mSoblebis/momvlelebis mSoblebis/momvlelebis ganaTleba • SemuSavdes bavSvebze da ganxorcieldes • gamioznuli programebi, maT Soris: • yru bavSvebis swavleba; mSoblebisa da SezRuduli ojaxis SesasZleblobebis wevrebisTvis Jestis 59 enis • Treiningi daswavlis da im kognitur sirTuleebis Taobaze, romelsac awydebian SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebi da imaze, Tu rogor SeiZleba momvleli daexmaros bavSvs am sirTuleebis gadalaxvaSi. • Treiningi ojaxis invalidi wevris movlaze, SezRuduli SesaZleblobis mqone piris gadaadgilebis usafrTxo xerxebze. • broSurebis momzadeba da gavrceleba sxvadasxva saxis unarSezRudulobaze da SezRudul SesaZleblobis pirTa movlaze. • daxmarebis gaweva mSobleTa urTierTmxardaWeris CamoyalibebaSi. 4.3.6 jgufebis maswavlebelTa momzadeba • maswavleeblTa da damxmare personalis momzadeba SezRuduli SesaZleblobebis mqone moswavleTa swavlebisa da inkluziisaTvis. • Treiningebis Catareba inkluziaze. • regularuli Treiningebis Catareba maswavleblebisTvis SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis ganaTlebis sakiTxebze. • maswavleblebisTvis SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis ganaTlebis Sesaxeb inovaciuri midgomebis Sesaxeb informaciis regularulad miwodeba. 4.4 jandacva da momsaxureba 4.4.1 jandacvis jandacvis xelmisawvdomobis xelmisawvdomobis gazrda gazrda miuxedavad imisa, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa nawils, unarSezRudulobis saxidan gamomdinare\ specialuri samedicino momsaxureoba ZiriTadad ar esaWiroeba, samedicino momsaxureobis, gansakuTrebiT ki reabilitaciis da Terapiis xelmisawvdomoba da xarisxi bevrisTvis ZiriTad problemas warmoadgens. aucilebelia momsaxureobis gaumjobeseba jandacvis yvela - prevenciis, diagnostikis Tu mkurnalobis etapze. a. prevencia • Tandayolili unarSezRuduloba – SesaZlebelia mTeli rigi zomebis miReba Tandayolili unarSezRudulobis riskis Sesamcireblad, maT Soris saxelmwifo programaSi Semdegi sakiTxebis CarTva: • prenataluri Semowmebebis ufasod Catareba SesaZlebeli Tandayolili anomaliebis gamosavlenad. 60 • dedebisTvis informaciis miwodebaOorsulobis periodSi saTanado dietis dacvis aucileblobaze. • riskis jgufis mqone mSoblebis konsultireba genetikis sakiTxebze. • orsuli qalebis skriningi. • samuSao pirobebiT gamowveuli unarSezRuduloba – mTeli rigi zomebi unda gatardes sawarmoo travmebis prevenciis mizniT. kerZod: • TanamSromlebis informireba samuSaosTan dakavSirebul usafrTxoebis zomebze. • samuSao garemos usafrTxoebis monitoringi TanamSromlebisgan Sedgenili usafrTxoebis monitoringis jgufis mier. • Seiqmnas dajarimebis meqanizmebi samuSao pirobebis usafrTxoebis darRvevis SemTxvevebisTvis. b. diagnostika • skriiningi Tandayolili metaboluri disfunqciis Sesamowmeblad • miewodos informacia mSoblebs unarSezRudulobis niSnebze da nabijebze, romlebic unda gadaidgas unarSezRudulobis aRmoCenis Semdeg • SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebis mSoblebis mimarTva specialistebTan, maT Soris ara-samedicino sferos specialistebTan, raTaA dauyovnebliv iqnes miRebuli zomebi unarSezRuduliobis uaryofiTi Sedegebis minimumamde dasayvanad. • fsiqikuri aSlilobis Sefasebis multi-disciplinaruli komisiis specialistebiT dakompleqtdes mobiluri jgufebi TbilisSi, dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi. Segrovdes informacia Soreul adgilebSi mcxovreb fsiqikuri aSlilobis mqone bavSvebze. • sistematurad ganxorcieldes monitoringi bavSvebis unarSezRudulobaze. • SemuSavdes gamWvirvale kriteriumebi fsiqikuri aSlilobis mqone pacientebis saxelmwifo dawesebulebebSi ganTavsebsa da yofnasTan dakavSirebiT. c. mkurnaloba • saxelmwifom daafinansos SezRuduli SesaZleblobis mqone pacientebis mkurnaloba. 61 • Seicvalos wamlebis vauCerebiT gacemis sistema. Mmieces gansazRvreuli Tanxis farglebSi pacients nebismieri wamali. • Seiqmnas reabilitaciis centrebis qseli - TiTo centri mainc TiTo regionSi, sadac moxdeba samedicino, socialuri da fiqologiuri reabilitacia, gapirobebul iqnes curvis, varjiSis, masaJis da manualuri Terapiis SesaZleblobebi. • saxelmwifo programebiT uzrunvelyofil iqnes SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis adgilobriv kurortebze reabilitacia • SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ojaxis wevrebisTvis xelmisawvdomi gaxdes reabilitaciisa da mkurnalobis programebi • Tbilisis fsiqiatriul saavadmyofoSi gaixsnas bavSvTa ganyofileba • garemontdes kojris fsiqiatriuli saavadmyofo da ganTavsdes iq saavadmyofo fsiqikuri aSlilobis mqone bavSvebisa da maTi mSoblebisaTvis. Catardes saavadmyofoSi Treiningebi sasicocxlod aucilebel unar-Cvevebis asaTviseblad bavSvebTan da fisikuri aSlilobis mqone bavSvebis movlaze mSoblebTA 4.4.2. samedicino personalis kvalifikaciis amaRleba 4.5 • Seiqmnas kursebi unarSezRudulobaze da Cautardes isini samedicino personals • samedicino personals mieces inter-disciplinaruli praqtikis gavlis SesaZlebloba • reabilitaciis specialistebis momzadebis mizniT moxdes personalis gadamzadeba. • dainergos licenzirebis sistema SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis movlisa da specialuri damxmare saSualebebis warmoebisaTvis. sazogadoebrivi cnobierebis amaRleba da izolaciis daZleva SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis CarTva sazogadoebis politikur, ekonomikur, kulturul da yoveldRiur cxovrebaSi cnobierebis amaRlebis saukeTeso saSualebaa. garda amisa, damatebiTi zomebis gatarebaa saWiro imisTvis, rom Seicvalos saqarTveloSi arsebuli unarSezRudulobis ugulvelyofis tendencia da diskriminaciuli damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaA mimarT 62 sazogadoebriv sazogadoe briv cnobierebis amaRlebaze mimarTuli programebi – masobrivi sainformacio saSualebebi sazogadoebrivi cnobierebis amaRlebis erT erTi yvelaze qmediTi instrumentia. unarSezRudulobasTan dakavSirebuli satelevizio gadacemebi, gadacemebi unarSezRudulobaze da invalidTa integraciis warmatebul SemTxevebze, unarSezRudulobasTan dakavSirebuli warmatebuli saerTaSoriso pratqikis gaSuqeba, unarSezRuduli pirebis tele da radiogadacemebSi monawileoba xels Seuwyobs sazogadoebis gaTviTcnobierebas da amave dros ufro xilvads gaxdis SezRuduli SesaZleblobis mqone adamianebs. beWvdiT mediam aseve unda Seitanos wvlili am kampaniaSi. Sexvedrebi da diskusiebi unarSezRudulobaze TemebSi, skolebsa da umaRles saswavleblebSi, aseve mniSvnelovnad Seuwyoben xels sazogadoebis mier SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa adeqvatur aRqmas. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebisTvis informaciis xemisawvdomobis gazrda – specialuri zomebi unda iqnas miRebuli imisaTvis, rom SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebma Tavi sazogadoebis nawilad igrZnon. aseT zomebs warmoadgens mag. yruebisaTvis satelevizio gadacemebis Jestis enaze Targmanis TanxlebiT gaSveba, moZraobis SezRudvis mqone pirebisaTvis satelevizio gadacemebis gakeTeba detaluri vizualuri infgormaciiT sazogadoebrivi daniSnulebis Senobebze, parkebze, maRaziebize, kafeebsa da quCebze. unarSezRuduli pirebis xilvadobis gazrda – yoveldRiuri Sexvedra SezRudul SesaZleblobis pirebTan, Tundac SemTxveviTi da xanmokle xels Seuwyobs maTi, rogorc sazogadoebis nawilis miRebas. skolis saxelmZRvaneloebSi SezRuduli SesaZleblobebis pirTa suraTebis moTavseba, safosto markebis gamoSveba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis suraTebiT, invalidTa monawileoba teleserialebSi zegavlenas iqoniebs unarSezRudulobaze sazogadoebaSi adeqvaturi damokidebulebis Camoyalibebaze. garToba da dasveneba – dasvenebas da garTobas udidesi potenciali gaaCnia socialuri integraciis gazrdisaTvis. Am mizniT SeiZleba gamoyenebul iqnes Semdegi aqtiobebi: -sporti da sportuli Sejibrebebi - klubebi, sadac SesaZlebeli iqneba SezRuduli SesaZleblobebis pirebis Sexvedra - axalgazrduli centrebi 63 - gasarTobi programebis Jestis enaze Targmnis uzrunvelyofa - patriotTa sazafxulo banakebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis monawileoba - fotos, qargvis, cekvis da sxva jgufebis Seqmna - gamofenebisa da festivalebis mowyoba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis monawileobiT. eklesiis monawileoba – saqarTveloSi eklesiis aqtiuri monawileoba friad nayofieri iqneba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebis gagebisa da maTi sazogadoebis nawilad miRebis saqmeSi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis da maTi momvlelebis organizaciebis mxardaWera – organizaciebis stimulireba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis Tanaswori uflebebisa da SesaZleblobebis gapirobebisaTvis Sesabamisi advokatirebis programebisa da lobirebis kampaniebis gansaxorcieleblad. saerTaSoriso organizaciebTan kavSirebis gaZliereba. gzebze usafrTxoebis gazrda- Catardes kampania moZraobis usafrTxobis gazrdis mizniT. skolebSi Catardes gakveTilebi moZraobis usafrTxoebaze, fexiTmosiaruleTa mier quCaze gadasvlis wesebis dacvis aucileblobaze. amaRlebis kampaniaa magaliTi 11:: sazogadoebrivi cnobierebis amaRleb is SemoTavazebuli kampani unarSezRudulobaze”” “ sazogadoebrivi cnobierebis amaRleba unarSezRudulobaze proeqtis ganmaxorcielebeli: “bavSvTa harmoniuli ganviTarebis asociacia’ da sxva specialistebi. ZiriTadi aqtiobebi: aqtiobebi: • saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sakiTxebTan dakavSirebiT tele da radiogadacemebis mowyoba. • satelevizio socialuri reklamis momzadeba da gaSveba. • sainformacio broSurebis momzadeba da gavrceleba; tele da radiogadacemebi Tok-Souebi sadav ganxiluli iqneba saqarTveloSi unarSezRuduli pirebis winaSe mdgomi problemebi, aseve SezRudul SesaZleblobebis mqone pirTa cxovreba da saqmianoba; diskusiebSi monawileobas miiReben samTavrobo struqturebis, SezRudul SesaZleblobebis mqone pirTa arasamTavrobo organizaciebis warmomadgenlebi da sxva dainteresebuli pirebi (samoqalaqo sazogadoebis, eklesiis warmomadgenlebi, politikuri liderebi, gamoCenili mwerlebi, tele-saxeebi). gamocxaddeba tenderi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebze saukeTeso tele-rgolis dasamzadeblad. gamarjvebuli gamovlindeba konkursis safuZvelze. 64 momzaddeba sainformacio broSurebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sakiTxebze momuSave arasamTavrobo organizaciebTan TanamSromlobT. broSurebi gavrceldeba sazogadoebaSi. sxvadasxva sazogadoebrivi kampaniebi daigegmeba da Catardeba 3 dekembers (SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saerTaSoriso dRes) da 14 ivnis (SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebis dacvis dRes). saWiro dafinanseba dafinanseba da resursebi satelevizio da radiogadacemebi: satelevizio eTerisa da radioeTeris dro samuSao jgufi socialuri satelevizio rgolebi: gadaRebis droisa da samuSao jgufis xarjebi satelevizio eTeris dro sainformacio sainformacio broSurebi awyobis, gamocemis da gavrcelebis xarjebi danaxarjebi socialur aqciebze saofise xarjebi mosalodneli Sedegebi: proeqtis warmatebiT ganxorcielebis Sedegad gaizrdeba sazogadoebrivi cnobiereba unarSezRudulobasTan mimarTebaSi, Seicvleba sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobebis pirTa mimarT. igi Tavis wvlils Seitans stereotipebis msxvrevaSi da daanaxebs sazogadoebas, rom unarSezuduli pirebi sazogadoebis Rirseuli da warmatebuli wevrebi arian. proeqti xels Seuwyobs unarSezRudulobis problemebze momuSave sxva arasamTavrobo organizaciebTan kavSirebis gaZlierebas da TanamSrom;lobas, maT integracias da maTi aqtiobebis propagandas. 65 danarTi I: bibliografia fondi horizonti, (2002). invalidi bavSvebis dacvasTan dakavSirebiT saxelmwifo politikis ZiriTadi mimarTulebebi saqarTvelos socialuri dazRvevis gaerTianebuli saxelmwifo fondi (2005). 2004 wlis ZiriTadi indikatorebi Sromisuunarobis Taobaze da samedicino-socialuri komisiis muSaobis Sefaseba. statistikuri masalebi, Tbilisi SaraSiZe, m., voriseki, j., giguaSvili, n., da sanikiZe,m. (2005). saqarTveloSi fsiqikuri AaSlilobis da gonebrivi CamorCenis mqone pirTa mdgomareobisa da saWiroebebis Sefaseba. DCDD (1994). Dutch coalition on disability and development .www.dcdd.ne Eklund, A. (2005). Assessment of physical rehabilitation services in Georgia. Freund, P.E.S. & McGuire, M,B. Health, Illness and the Social Body. (1999). New Jersey: Prentice Hall. Kavale, K.A.,& Firness, S.R. (1999). Effectiveness of special education. 3rd ed. In C.R Reynolds & T.B. Gutkin (Eds). The handbook of school psychology. NY: John Willey Lauer, R.H. (1998). Social problems and quality of life. 7th ed. Boston, Mass: McGrow Hill. Telia, R. (2004). Study of institutions. Situational analysis. Tbilisi. Open Society Institute. (2005). Access to Education and Employment for People with Intellectual Disabilities. Summary reports. United Nations (2005). Humanitarian Situation and the way to development 2006. Wilkinson, S. (1994). Psychological aspects of physical disability. In A.Broome & S. Llewelyn, Eds. Health Psychology. 2nd ed. London: Chapman and Hall. Wolfensburger, W. (1976).Principle of Normalization in Human Services. Toronto: National Institute for Mental Retardation. 66 danarTi II: siRrmiseuli interviuebis detaluri reziumeebi interviu interviu 1. momvleli, Tbilisi TariRi: 29.06. 2006 intervius tipi: momvleli sqesi: mdedrobiTi asaki: 34 invalidi respodentis saxeli: ana sqesi: mdedrobiTi asaki: 10 invalidobis saxe: cerebraluri dambla invalidi respodentis saxeli: Temuri sqesi: mamrobiTi asaki: 11 invalidobis saxe: usinaTloba 34 wlis leilas hyavs ori invalidi Svili: 10 wlis ana da 11 wlis Temuri. orive bavSvi dabadebidan invalidia: mariams aqvs cerebraluri dambla, Temuri ki usinaTloa. bavSvebs leilas deda uvlis. leila saavadmyofoSi muSaobs damlageblad, misi meuRle ki muSaa. Oojaxi Zalian Raribia; cxovroben or oTaxSi. ana skolaSi leilas dedas dahyavs. mariams axla SeuZlia fexiT siaruli axlo manZilze: xandaxan is gadis ezodan da kedel-kedel miuyveba mezobel saxlebs. mariams aqvs invalidis etli, romelic sabavSvo baRma gadasca. mariams igi jer ar gamouyenebia, radgan leila Tvlis, rom etlis gamoyeneba gaazarmacebs bavSvs. anas mdgomareoba gacilebiT ufro mZime iyo, magram axtalaSi Catarebuli ramdenime mkurnalobis Semdeg mas moZraobis unari bevrad gauumjobesda. orive bavSvs SeuZlia damoukideblad Cacma, Wama da tualetSi wasvla. magram imis gamo rom saxlis iataki uswormasworoa, bavSvebi xSirad ecemian. isini xandaxan gadian ezodan. bavSvebis movla Zalzed rTulia. leilac da dedamisic fizikurad da moralurad gadaRlilebi arian da stresul mdgomareobaSi imyofebian. maT ukve yvelafris survili dakarguli aqvT. magram gacilebiT ufro rTuli iyo, rodesac bavSvebi patarebi iyvnen. ganaTleba bavSvebi dadian skolaSi. ana zogadsaganmanaTleblo skolis moswavlea, magram mas ganviTarebasTan dakavSirebuli problemebi aqvs da misi moZraobis unaric SezRudulia. temuri dadis specializirebul 67 skolaSi usinaTloTaTvis. skola sakmaod moSorebiTaa saxlidan. Temuri skolaSi leilas dahyavs. isini mgzavroben avtobusiT. mgzavrobis xarji, dReSi 2 lari, tvirTad awveba ojaxs. Temuris SeuZlia skolaSi darCena, radgan is skola-internatia, magram mas ar unda iq daZineba. mariams uWirs swavla. is arc bavSvebs eTamaSeba, magram mainc moswons skolaSi siaruli. Temuri kargad kiTxulobs da wers breiliT. mas Zalian moswons skola magram ara aqvs wignebi. misi didi survilia kompiuteris Seswavla da Zlier ganicdis, rom ara aqvs amisi SesaZlebloba. mas imedi aqvs, rom odesme Tvali aexileba. skolaSi aranair cxovrebiseul unar-Cvevebs ar aswavlian am saxis invalid bavSvebs. socialuri integracia bavSvebi dadiodnen Taduli kekenaZis specializirebul sabavSvo baRSi. transportirebisaTvis saWiro 10 lars baRi faravda. isini monawileobdnen maia bibileiSvilis programaSic, sadac maT hqondaT kvebac da sxva bavSvebTan garTobis saSualebac, magram programa daixura. ana da Temuri dadiodnen arasamTavrobo organizaciaSi “Tanadgoma”, romelsac bavSvebi cirkSi dahyavda. am RonisZiebebsa da programebs adgilobrivi arasamTavrobo organizaciebi axorcielebdnen. ana dadioda diRmis sareabilitacio centrSi, rac mas Zalian daexmara. yvela es programa uaRresad sasargeblo iyo rogorc bavSvebisaTvis, aseve maTi mSoblebisaTvis, romlebsac Sexvedrebisa da urTierTobis SesaZlebloba eZleodaT. leila ambobs, rom axla misi megobrebi mxolod invalidi bavSvebis mSoblebi arian. mas didad exmareba mSoblebTan Sexvedra da azrebis da problemebis gaziareba. daxmareba isini saxelmwifosgan pensias iReben.MsaavadmyofoSi damlageblad muSaoba leilas imaSi exmareba, rom bavSvebs ufaso samedicino momsaxureba aqvT. Tbilisis samedicino centrma igi bavSvebTan erTad axtalaSi ramdenjerme gaamgzavra. Zalian Znelia muSaoba da invalidi adamianebis movla. saxelmwifo materialurad unda exmarebodes aseT ojaxebs. invalidebisTvis unda arsebobdes iseTive tipis sawarmoebebi, rogoric adre iyo. jandacva xalxi maT kargad eqceva. temuris ar esaWiroeba regularuli samedicino mkurnaloba. mariams periodulad esaWiroeba mkurnaloba, maT aqvT janmrTelobis polisi (gacemuli saxelmwifos mier), magram igi gamousadegaria - ar uzrunvelyofs saWiro medikamentebiT. mariams esaWiroeba masaJebi da wylis procedurebic. mas sWirdeba reabilitacia, magram diRmis sareabilitacio centrSi moxvedra rTulia. 68 ra SeiZleba gakeTdes? fuli rom hqondeT, leila saxls gaaremontebda. interviu 2. SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi Tbilisi TariRi: 22.06.2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri unarSeRudulobis saxe: smenis daqveiTeba respondentis saxeli: marika sqesi: mdedrobiTi asaki: 15 15 wlis Mmarika dabadebidan smenadaqveiTebulia. dedamisic smenadaqveiTebulia. ojaxis sxva wevrebs: Zmas, ZmisSvils, deidas da deidaSvils ara aqvT smenasTan dakavSirebuli problemebi. ojaxi saSualo Semosavlebis mqonea da maTi bina karg mdgomareobaSia. marikas aqvs smenis aparati, magram ar xmarobs, radgan misi xma aRizianebs. mas SeuZlia damoukideblad cxovreba; Mmarika yvelafers akeTebs saxlSi, dadis sayidlebze. yvelaze mTavari problema, rasac igi ojaxSi awydeba, komunikaciaa. mas da ojaxis wevrebs erTmaneTis ar esmiT. misi deidaSvili xSirad Tarjimnis rols asrulebs. ganaTleba marika dadis specializirebul skolaSi. is manikuris Semsaswavlel kursebsac eswreba. Mmarika me_10 klasSia. ambobs, rom skola aranair ganaTlebas ar iZleva. bavSvebis umetesobas ar esmis maswavleblebis. bavSvebi erTmaneTs aswavlian kidec da exmarebian, gaugon maswavleblebs. maswavleblebma ar ician Jestebis ena. integracia marika sazogadoebaSi Tavs uxerxulad grZnobs, radgan Jestebis enaze saubari iqcevs xalxis yuradRebas. maT xSirad dascinian. gare samyarosTan urTierToba Mmarikas uWirs. mas hyavs daaxloebiT 10 megobari, zogierTi maTgani smenadaqveiTebulia, zogs ki smenadoba normaluri aqvs. igi xSirad xedavs mis mimarT sibraluls normaluri smenadobis mqone adamianTa TvalebSi. daxmareba marika saxelmwifosgan iRebs yovelTviur 33-larian pensias. yruTa kavSiris daxmarebiT is dasasveneblad iyo sazafxulo banakSi da zRvaze. igi monawileobs cekvisa da simReris wreebSi. rodesac Mmarikas aqvs raime problemebi, is kavSirSi midis. 69 jandacva mas ar esaWiroeba aranairi mkurnaloba. ra SeiZleba gakeTdes? marika Tvlis, rom sasargeblo iqneboda kavSirSi sportuli jgufebis Seqmna; fuli rom hqondes, Tavad daafinansebda maT. Mmarikas azriT, mTavaria hyavdeT Tarjimnebi, rac daexmareba smenedaqveiTebulebs sxva xalxTan urTierTobaSi. imedi da SiSi mas arafris ar eSinia. yvelaze metad RmerTis imedi aqvs. interviu 3: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi TariRi: 13.07.2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: usinaTloba respodentis saxeli: laSa sqesi: mamrobiTi asaki: 29 goCa ucolSviloa. igi dedasTan erTad cxovrobs. dedac invalidia mas mxedveloba aqvs daqveiTebuli. goCas SeeZlo mxolod mzis Suqis danaxva. mas dabadebidan cudi mxedveloba hqonda, 13 wlis asakSi mTlianad dakarga mxedveloba erT TvalSi, cota xanSi ki – meore TvalSic. goCas misi da exmareboda, ukiTxavda wignebs da yvelgan Tan dayveboda. axla mas ojaxi hyavs da uwindeburad veRar exmareba. dedas, susti mxedvelobis gamo, uWirs goCasTan erTad siaruli, gansakuTrebiT ki daRamebisas. isini cxovroben oroTaxian binaSi, romelic karg mdgomareobaSia da mdebareobs centrSi. ojaxi SeiZleba CaiTvalos saSualo Semosavlebis mqoned. goCa Civis, rom arafers akeTebs mTeli dRis ganmavlobaSi, radgan ar SeuZlia damoukideblad saxlidan gasvla. rodesac naTesavebi an megobrebi ikribebian, Cveulebriv, mis wasayvanadac modian. saxlSi igi sakmaod damoukidebelia: SeuZlia sakuTari Tavis movla da gadaadgileba. ganaTleba sanam odnav xedavda mainc, goCa dadioda zogadsaganmanaTleblo skolaSi. 13 wlis asakSi igi gadavida specializirebul skolaSi usinaTloTaTvis. magram iq goCa ver iRebda saWiro ganaTlebas da 70 informacias. skolaSi ar iyo kompiuterebi. goCas TqmiT, skola bevrad Camouvardeba ruseTis spacializirebul skolebs, sadac bavSvebs aswavlian qalaqSi moZraobas da sxva praqtikul unarCvevebs. goCas aqvs kompiuteri xmovani programiT, romelsac igi axla swavlobs. dasaqmeba goCa amJamad umuSevaria. adre kiTxulobda leqciebs kerZo universitetSi, romelic Semdeg daixura. misi mTavari problema isaa, rom ar SeuZlia gareT gasvla Tanmxlebi piris gareSe. samsaxuri rom hqonoda, mainc ver SeZlebda iq siaruls. “Sesabamisi kvalifikaciac rom mqondes, aravin ar amiyvans samsaxurSi usinaTlobis gamo. me mxolod damcineben.” yvelaze metad is awuxebs, rom ar SeuZlia sakuTari Tavis uzrunvelyofa. socialuri integracia goCa megobrebTan Tavs Tavisuflad grZnobs; xandaxan arc ki axsendebaT goCas problemebi. yofila SemTxvevebi, rodesac mas amouRia kaseta, raTa enaxa randeni firi iyo darCenili; goCas aviwydeboda, rom ver xedavda. goCas megobrebi misi Tanaklaselebi an jgufelebi arian. erTmaneTs kviraSi an TveSi erTxel xvdebian, maSin rodesac megobrebi moiclian, radgan isini, misgan gansxvavebiT, muSaoben. “bevrs vecodebi, rac Zalian maRizianebs. me ar vTvli Cems Tavs sacodav adamianad.” zogierTi adamiani dascinis mas. daxmareba goCa aranair Semweobas ar iRebs, garda pensiisa, Tumca bevri saSualeba arsebobs mis mdgomareobaSi myofi adamianebis dasaxmareblad. upirveles yovlisa maT esaWiroebaT kargi pensia da Tanmxlebi piri. jandacva mas TvalebisTvis medikamentebi ar esaWiroeba. ra SeiZleba gakeTdes? specializirebul skolebSi swavlebis done unda amaRldes. aucilebelia skolebSi cxovrebiseuli unarCvevebis swavleba, aseve skolebis kompiuterebiT aRWurva. samedicino daxmareba unda iyos ufaso. mxedveloba daqveiTebulTa erT nawils esaWiroeba mkurnaloba, magram usaxsrobis gamo isini amas ver axerxeben da mTlianad kargaven mxedvelobas. unda Seiqmnas Tanmxlebi pirebis samsaxuri. usinaTlos unda SeeZlos am samsaxurSi darekva, rodesac dasWirdeba gadaadgileba. saamisod ki saWiroa maRali pansia an polisi. unda tardebodes RonisZiebebi usinaTloTa monawileobiT, raTa sazogadoebam dainaxos, rom maT SeuZliaT raRacis gakeTeba... rom ar arian sabraloni. janmrTeli bavSvebi adreul asakSi unda iyvnen informirebulebi invalidobis Sesaxeb, raTa adeqvaturad iurTierTon 71 invalid pirebTan. goCas fuli rom hqondes, gamouSvebda wignebs an diskebs. SiSi da imedi yvelaze metad mas martoobis eSinia; saerTod ki - codvebis da RmerTis. mas mxolod RmerTis imedi aqvs. damatebiT SekiTxvebze gvipasuxa goCas 68 wlis dedam, romelic aris pirveli jgufis mxedvelobadaqveiTebuli invalidi. adre usinaTloTaTvis arsebobda Tanmxleb pirTaA da wamkiTxvelTa samsaxuri. deda depresiaSi vardeba, roca xedavs, rom misi Svili verafers ver akeTebs da mas TviTver exmareba. dedas unda, rom goCa daojaxdes. mas aSinebs Svilis momavali: vin mixedavs goCas dedis gardacvalebis Semdeg? interviu 4: SezRudul SesaZleblobaTa mqone pirTa organizacia, Tbilisi TariRi: 13.07.2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa organizacia organizacia: organizacia: usinaTloTa kavSiri respodentis saxeli: merabi usinaTloTa kavSiri daarsda 1926 wels. igi 4,000 wevrs iTvlis. 250 wevri dasaqmebulia. maTi umravlesoba (139) kavSirSi muSaobs. kavSirs aqvs didi Senoba da igi solidur sakuTrebas flobs sawarmoebis, miwis da sxvadasxva aqtivebis saxiT. kavSiri Tavis sakoncerto darbazs aqiravebs da am Semosavlidan im pirebis xelfass faravs, romlebic kavSirSi muSaoben. kavSirs 24 filiali da 30-mde organizacia gaaCnia. kavSiri investors eZebs da SiSobs, rom saxelmwifo qonebas waarTmevs. amisi arapirdapiri mcdeloba saxelmwifos ukve hqonda. kavSiri evropis usinaTloTa kavSiris da usinaTloTa msoflio kavSiris wevria, magram mas sawevros gadaxdis SesaZlebloba ar gaaCnia. ganaTleba specialuri xmovani kompiuteruli programa qarTul enaze Seiqmna fondi Ria sazogadoebis grantiT. axla programa iyideba 180 larad. dasaqmeba dasaqmeba erT-erTi mTavari problemaa. igi ver gadawydeba saxelmwifos mier mizanswrafuli politikis gatarebis gareSe. saxelmwifom socialuri anaricxebis 20%-dan invalidebisTvis unda gamoyos 3%. es Tanxa SeiZleba daixarjos samuSao adgilebis Sesaqmnelad. kidev erTi 72 SesaZleblobaa gadasaxadebis Semcireba im sawarmoTaTvis, sadac invalidebi arian dasaqmebuli. invalidebis Sroma ar SeiZleba Seedaros jansaRi adamianebis Sromas. maTTvis unda Seiqmnas specialuri garemo. usinaTloebs SeuZliaT imuSaon xmovan programian kompiuterebze. maTi TiTebi Zalian mgrZnobiarea da kargad SeuZliaT iseTi saqmis keTeba, rac moiTxovs gazrdil mgrZnobelobas. integracia yvelaze didi dabrkoleba aris gadaadgileba. usinaTloebs saqarTveloSi ara aqvT specialurad gawvrTnili ZaRlebis gamoyenebis saSualeba, radgan es Zalian Zviria (Tumca ZaRlebis specialuri gawrTvna saqarTveloSi SesaZlebelia). integracias SeiZleba xeli Seuwyos specialurad gawvrTnilma ZaRlebma, Tanmxlebma pirebma da axalma teqnologiebma. xmovani interaqtiuli mobiluri telefonebi aseve exmareba komunikacias. integracia gulisxmobs sazogadoebaSi Serwymas. komunistebis dros arsebobda dasaqmeba usinaTloTaTvis, magram es iyo rezervaciis msgavsi sawarmo. ra SeiZleba gakeTdes? saqarTvelos prezidentis aparatTan unda Seiqmnas SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa sakiTxebis sakoordinacio sabWo. igi, ZiriTadad, invalidebisgan unda Sedgebodes. interviu 5: mom momvleli, Tbilisi TariRi: 23.06.2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: Tina sqesi: mdedrobiTi asaki: 47 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: ana invalidobis saxe: cerebraluri dambla, smenis daqveiTeba sqesi: mdedrobiTi asaki: 8 mzias hyavs rva wlis cerebraluri dambliT daavadebuli gogona. mzia buRaltrad muSaobs, magram samsaxurSi TveSi erTxel an orjer midis. TanamSromlebi iTvaliswineben mis mdgomareobas da aZleven mas amis saSualebas. ojaxi aris saSualo Semosavlebis mqone, cxovrobs erToTaxian binaSi, aqvs gazis gamaTbobeli nikala da mobiluri telefoni. Mmziam da misma meuRlem ana iSviles, rodesac igi 1 Tvis iyo. Mmziam simptomebi 5 Tvis asakSi SeniSna. ana ar dadis skolaSi. igi drois umetes nawils atarebs saxlSi an dedasTan erTad seirnobs ezoSi da zooparkSi. anas aqvs sasmeni aparati, magram ver sargeblobs; 73 xandaxan etlSi jdeba da ise gadaadgildeba saxlSi. ana damoukideblad ver uvlis Tavs. mas yvelafers deda ukeTebs. roca mSoblebi megobrebTan an naTesavebTan midian, bavSvic Tan mihyavT, radgan misi saxlSi marto datoveba ar SeiZleba. mzia mudmivi stresis qveSaa, mas aravin exmareba bavSvis movlaSi. Mmzias deda ver exmareba xandazmulobis gamo. roca Mmzia midis samsaxurSi, misi megobari rCeba anasTan. Mmzias meuRle ambobs, rom igi depresiaSia bavSvis mdgomereobis gamo da amitomac svams. saRamos, roca samsaxuridan brundeba, igi bavSvs urTierTobs. ganaTleba ana ver dadis zogadsaganmanaTleblo skolaSi. specializirebuli skola ki Zalian Sorsaa da Mmzias ar SeuZlia bavSvis tareba. anas uWirs sazogadoebrivi transportiT moZraoba. erTxel Mmziam waiyvana bavSvi avtobusiT, magram ana xelebs ukontrolod amoZravebda da mgzavrebs exeboda; Mmzias Txoves, rom gaekontrolebina Svili, magram rogor? mziam daiqirava Jestebis enis maswavlebeli. isini orive swavlobdnen, ana gacilebiT ukeTesad axerxebda amas, vidre Mmzia. magram erTi gakveTili 15 lari Rirda da Mmziam ver SeeZlo safasuris gadaxda. daqveiTebuli smenis gamo anas ganviTareba Seferxebuli aqvs, Tumca umniSvnelod. mas yvelaferi ainteresebs da yvelafris keTeba surs. ana monawileobda programaSi, romelsac axorcielebda arasamTavrobo organizacia "Tanadgoma"; bavSvebi cekvavdnen, mRerodnen, erTobodnen da urTierTobdnen. programa daixura. socialuri integracia mezobels hyavs anas Tanatoli gogona. mezoblebi xSirad stumrobdnen maT, magram Semdeg Sewyvites, radgan bavSvma daiwyo fexis Treva; albaT, cdilobda miebaZa anasTvis. mSobels aRar dahyavs bavSvi anasTan. anas esaWiroeba urTierToba, garToba, stimulireba, magram igi martoa. “mas unda yvelafris keTeba, magram ar SeuZlia”. anas mTavari problema komunikaciis SeuZleblobaa. mas ar hyavs megobrebi. quCaSi gamvlelebi da mezoblebis mas Tbilad epyrobian. jandacva anas ar esaWiroeba specialuri medikamentebi. mas reabilitaciisaTvis sWirdeba mxolod wylis procedurebi. Mmzia SiSobs, rom bavSvs raRaca awuxebs da stkiva, magram is ver ekontaqteba Svils. saWiroeba yvelaze metad mas sWirdeba momvleli da ufro maRali pensia. Mmzia gadaRlilia. mas ukve TviTonac awuxebs janmrTeloba. igi gansakuTrebiT gadaRlilia Svilis garTobiT. 74 ra SeiZleba gakeTdes? kargi iqneba, Tu gagrZeldeba "Tanadgomis" programis dafinanseba, Tu gaizrdeboda pensia, rac mas momvlelis daqiravebis saSualebas miscemda. Mmzia Tvlis, rom aseT saxis invalidi bavSvebi ar unda dadioden zogadsaganmanaTleblo skolebSi, radgan isini yovelTvis iqnebian arasasurveli yuradRebis centrSi. janmrTeli bavSvebi ver SeZleben koncentracias swavlaze. anas unda hqondes wylis procedurebis Catarebis da varjiSis saSualeba. aseT bavSvebs unda emsaxurebodes specialuri avtobusi skolaSi wasayvanad, unda arsebobdes klubebi da dRis centrebi, sadac msgavs mdgomareobaSi myofi bavSvebi erTmaneTs Sexvdebian, iurTierToben da gaerTobian. fuli rom qondes, daiwyebda sakuTar bizness, rom Semdeg SvilisTvis gadaeca. imedi da SiSi mas yovelgvari imedi gadawuruli aqvs. mxolod imas natrobs, rom misi gardacvalebis Semdeg anas gverdiT hyavdes iseTi adamiani, vinc mas mouvlis. interviu 6: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi TariRi: 22.06.2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: smenis daqveiTeba respodentis saxeli: maria sqesi: mdedrobiTi asaki: 32 maria gaTxovilia da hyavs ori Svili, romlebsac ara aqvT smenis problema. ojaxi saSualo Semosavlebis mqonea da maTi bina karg mdgomareobaSia. ojaxs hyavs manqana da aqvs mobiluri telefoni. marias meuRle da mSoblebi smenadaqveiTebulni arian. maria dabadebidan smenadaqveiTebulia. is aswavlis Jestis enas kavSirSi. maria sakmaod damoukidebelia, uvlis sakuTar Tavs da TviTon akeTebs yvelafers saxlSi. mas hqonda sasmeni aparati, magram ver gamoiyena. pirvelad aparatiT isargebla 6 wlis asakSi, magram ver Seegua mas. ganaTleba mas damTavrebulli aqvs smenadaqveiTebulTa skola. iq ar aswavlidnen sasicicxlod aucilebel Cvevebs. skolaSi marias uWirda saswavlo programis aTviseba. 75 dasaqmeba maria muSaobs kavSirSi Jestis enis maswavleblad, Tumca uxelfasod, radgan programas ara aqvs dafinanseba. manamde igi muSaobda kavSiris saxelosnoSi mqsovelad. socialuri integracia maria ar grZnobs aranair sirTules, rodesac smenadaqveiTebulTa Soris imyofeba. magram Cveulebriv sazogadoebaSi maria xSirad Riziandeba, radgan verc TviTon agebinebs sxvas da Tavadac uWirs sxvisi gageba. erTaderTi problema aris is, rom mas ar yavs Tarjimani. misi megobrebi ZiriTadad arian smenadaqveiTebulebi, Tumca megobrobs mezoblebTanac. maT is ecodebaT. daxmareba saxelmwifosgan maria iRebs mxolod invalidis 33-larian pensias, saojaxo daxmarebas da SeRavaTs gazsa da eleqtroenergiaze. kavSiri exmareba mas sakvebi produqtebiT da samedicino momsaxurebiT. jandacva invalidobis saxeobidan gamomdinare, marias ar esaWiroeba specialuri samedicino momsaxureba. saWiroebebi erTaderTi, rac mas sWirdeba, aris Tarjimani. yvelaze ufro is awuxebs, rom mas ar SeuZlia urTierToba garSemo myofebTan. ra SeiZleba gakeTdes? smenadaqveiTebulTa kavSiris programebi unda finansdebodes. unda arsebobdnen Tarjimnebi, SesaZlebeli unda iyos Jestis enis Seswavla. fuli rom hqondes, gamoiyenebda ojaxis saWiroebebisTvis. SiSi da imedi yvelaze metad Svilebis momavali aSinebs. imedi aqvs, rom smenadaqveiTebulTaTvis raime Seicvleba da isini ukeT SeZleben garemosTan adaptacias. saubari gagrZelda ojaxis wevrTan, marias meuRlesTan. igi aseve smenadaqveiTebulia da muSaobs kavSirSi. igi imeorebs, rom yvelaze metad saWiroa Tarjimnebi. ambobs, rom xalxs ecodeba smenadaqveiTebulni, zogi dascinis kidec maT. interviu 7: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 20.06.2006 76 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: usinaTloba respodentis saxeli: gio sqesi: mamrobiTi asaki: 69 gio verafers ver xedavs. is cxovrobs ZmasTan, rZalTan da or ZmisSvilTan erTad. maTi bina avariuli mdgomareobaSia. zamTarSi isini Tbebian SeSis RumeliT. respondents eSinia misi gamoyeneba da daJinebiT moiTxovs eleqtrogamaTbobels, magram ojaxi ver ixdis eleqtroenergiis gadasaxads. sicivis gamo gios stkiva weli, ris gamoc is gaRizianebuli da agresiulia. gio bavSvobidan invalidia; mas fexebi awuxebda. erT dRes daiZina da rodesac gaiRviZa, veRaraferi dainaxa. damoukideblad gio TiTqmis verafers akeTebs. igi Zlivs agnebs saabazano oTaxs. ZmisSvilebi exmarebian mas banaobaSi, saWmels rZali umzadebs. gios yvelaze metad rZlis imedi aqvs. igi mTel dRes atarebs Tavis oTaxSi. adre radios usmenda mTeli dRe, magram axla aRar. ojaxis yvela wevri umuSevaria. isini cxovroben saxelmwifo pensiaze. daxmareba invalidobis pensiis garda, igi iRebs medikamentebs kaTolikuri organizaciidan. ra SeiZleba gakeTdes? giosTvis Zalzed mniSvnelovania, rom misi momvlelic iRebdes pensias. mas ar SeuZlia muSaoba an raimes keTeba damoukideblad. imedi da SiSi mas Zalian eSinia martoobis. mas xalxis da RmerTis gulmowyalebis imedi aqvs. interviu 8: saxelmwifo organizacia, Tbilisi TariRi: 18.04.06 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: organizacia respodentis saxeli: manoni xaCiZe, saqarTvelos socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondi, sameTvalyureo sabWos Tavmjdomaris moadgile. saqarTvelos axali kanonmdeblobis Tanaxmad, qmedunarianobis SezRudva ganisazRvreba sami xarisxiT: mkveTri, mniSvnelovani da 77 zomieri, im funqciebis Sesabamisad, romelTa ganxorcielebac SeuZlia ama Tu im pirs. saxelmwifos ara aqvs Tanxebi sareabilitacio programebisaTvis. iwyeba axali programa, romlis mizania invalidTaTvis dRis centrebis Seqmna. sxvadasxva adgilobrivi arasamTavrobo organizaciebi tenderSi iReben monawileobas am programis gansaxorcieleblad. yvlaze kargi pirobebi SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis integraciisaTvis TbilisSia. arsebobs ramdenime problema: samedicino daxmareba, faqtiurad, mTlianad fasiania. im SemTxvevaSic ki, rodesac samedicino momsaxurebas afinansebs saxelmwifo, pacienti jer ixdis safasurs da mxolod Semdeg unazRaurdeba mas es Tanxa. adamians SesaZleblobis SezRudvis statusi rom ganusazRvron (Semdeg ki yovelwliurad gadaamowmon misi statusi), man unda gadaixados 25 lari poliklinikaSi an saavadmyofoSi. socialuri izolacia aris yvelaze didi problema. ra SeiZleba gakeTdes? fuladi daxmareba, romelic cxovrebiseul minimums daakmayofilebs. samuSao adgilebis Seqmna specialurad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTaTvis. yvela Senoba adaptirebuli unda iyos invalidTa saWiroebebisTvis, unda moewyos pandusebi da tualetebi, gakeTdes etlebisTvis specialuri gasasvlelebi quCebze. Targmani Jestis enaze. inkluziuri sabavSvo baRebi. prezidentTan unda arsebobdes specialuri mrCeveli invalidTa sakiTxebze. wels gadawyda, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirs SeuZlia imuSaos da amasTanave SeinarCunos pensia. pensia unda hqondeT aseve momvlelebs, rogorc es adre iyo miRebuli. 78 interviu 9: arasamTavrobo organizacia, Tbilisi TariRi: 11.04.06 misamarTI: Tbilisi intervius tipi: organizacia respodentis saxeli: Salva, yruTa kavSiri saqarTveloSi daaxloebiT 5,000 smenadaqveiTebuli adamiania. kavSirSi 3,000 adamiania gaerTianebuli. kavSiri ufro socialuri klubia, sadac smenadaqveiTebuli adamianebi ecnobian saqarTvelosa da msoflioSi mimdinare ambebs da erTmaneTTan urTierToben. kavSirs aqvs filialebi regionebSi. qalaqis centrSi mas aqvs kargi Senoba, Tumca igi remonts saWiroebs. ganaTleba problema imaSi mdgomareobs, rom yruebs, ZiriTadad, ar SeuZliaT werakiTxva. amaSi brali specializirebul skolebs miuZRviT. swavlebis done iq Zalian dabalia, maswavlebelTa umravlesobam ar icis Jestis ena, radgan warsulSi ganaTlebis saministro krZalavda mis gamoyenebas. skolebSi ar tardeba Treiningebi, imisaTvis rom moswavleebi moamzadon sazogadoebaSi integraciisaTvis. TbilisSi aris erTi specializirebuli baRi 80 bavSvisTvis da erTi skola-internati, sadac 180 moswavlea. kidev erTi skola-internati moqmedebs quTaisSic. dagegmilia skolis gaxsna baTumSi. yvela smenadaqveiTebuli bavSvi rodi dadis skolaSi. raionebSi mcxovreb ojaxebs socialur-ekonomiuri pirobebis gamo bavSvebis dedaqalaqSi Camoyvanis SesaZlebloba ara aqvT. zogierT ojaxs ar surs bavSvebis internatebSi datoveba. raionebSi dedaqalaqTan SedarebiT bevrad ufro uaresi viTarebaa. smenadaqveiTebul bavSvebs aqvT ganviTarebis problemebi informaciis uqonlobis gamo. maT esaWiroebaT fsiqologiuri reabilitacia. smenadaqveiTebulebs uWirT TavianTi azrebis gamoxatva. sabWoTa kavSiris dros arsebobda specialuri iuridiuli institutebi, stomatologiuri skola smenadaqveiTebuli pirebisaTvis ruseTSi. dasaqmeba umTavresi problema umuSevrobaa. kavSirs hqonda 14 sawarmo: sami maTgani TbilisSi, danarCeni ki raionebSi. 1991 wels gauqmda sagadasaxado SeRavaTebi invalid pirTa organizaciebisTvis, ris Sedegad sawarmoebi daixura da gaiZarcva. socialuri integracia smenadaqveiTebul adamianebs, ZiriTadad, awuxebs is informaciuli vakuumi, romelSic isini cxovroben. mxolod sazogadoebrivi 79 mauwyeblobis arxze 12-saaTiani axali ambebi gadis Jestis enis TanxlebiT. amis misaRwevad kavSiri 3 weli ibrZoda. mSoblebsac ki ar SeuZliaT sakuTar SvilebTan urTierToba, radgan ar ician Jestis ena. bevr qveyanaSi kanoni avaldebulebs mSoblebs Jestis enis Seswavlas. axla smenadaqveiTebulTa kavSiriSi moqmedebs Jestis enis kursebi. integracia mxolod maSin iqneba SesaZlebeli, rodesac Tarjimnebi gveyoleba sakmarisi raodenobiT. amJamad Tarjimanebis naklebobaa. Tbilisi meria afinansebs Tarjimanis momsaxurebas sasamarTloSi. regionebSi saerTod ar arsebobs Tarjimanis samsaxuri. kavSirma Seqmna qarTuli Jestis enis leqsikoni, magram ar gaaCnia saWiro saxsrebi mis gamosacemad. smenadaqveiTebul pirebs ar irCeven arc centralur da arc adgilobriv warmomadgenlobiT organoebSi. isini ar arian romelime partiis wevrebi. kavSirma moaxerxa qarTuli kinoSedevris, “jariskacis mamis” Targmna. smenadaqveiTebulebma pirvelad ixiles qarTuli filmi Tavis enaze. filmis Targmna dajda 600-700 lari. smenadaqveiTbulebi dadian TeatrSi Tarjimnis TanxlebiT. maTTvis ar arsebobs spacialuri darbazebi. jandacva smenadaqveiTebul adamianebs ar esaWiroeba specialuri samedicino mkurnaloba. saxelmwifo maT exmareba sasmeni aparatebiT. stokholmis smenisa da metyvelebis reabilitaciis instituti daexmara qarTvel bavSvebs. 2005 wels institutis ramdenime TanamSromeli imyofeboda saqarTveloSi 20 dRiT. maT gasinjes bavSvebi sabavSvo baRebSi da dauriges maT sasmeni aparatebi. aparati exmareba adamians im SemTxvevaSi, Tu mas aqvs smenis 10-15%. rac ufro adre iwyebs adamiani aparatis gamoyenebas, miT ukeTesia Sedegebi. misi gamoyeneba unda daiwyos, rodesac bavSvi aris 2 wlis, ufro gvian asakSi aparatis gamoyenebas azri ara aqvs. sazogadoebis damokidebuleba sazogadoebas smenadaqveiTebuli xalxi ganuviTareblad miaCnia, radgan Cveulebriv adamianebs ar esmiT maTi. ra SeiZleba gakeTdes? umTavresia ganaTlebis miReba skolebSi da momdevno etapzec. unda aRdges warsulSi arsebuli sazafxulo skolebi smenadaqveiTebuli bavSvebisTvis. saxelmwifom an bizness unda Seuqmnas stimuli da invalidTa dasaqmebisTvis Seumciros gadasaxadi, an unda daavaldebulos maTi dasaqmeba. 80 aucilebelia mSoblebTan muSaoba. rodesac mSoblebi aRmoaCenen, rom bavSvs smenis problema aqvs, isini sxvadasxva eqimebTan siarulSi bevr fuls da dros xarjaven. Tumca ufro xSirad amas azri ara aqvs da amasobaSi ikargeba is dro, rodesac unda moxdes bavSvis SemecnebiTi SesaZleblobis ganviTareba. smenadaqveiTebulebisTvis Zalian mniSvnelovania kompiuteris Seswavla. kavSirSi arsebobs kompiuteris Semswavleli erTi jgufi. interviu 10: momsaxureobis momwodebeli, Tbilisi TariRi: 30.06. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: momsaxureobis momwodebeli respodentis saxeli: nestan duduCava organizaciis saxeli: Tbilisis fsiqo-nevrologiuri klinika fsiqo-nevrologiuri klinika emsaxureba Tbilisis oTx raions da monawileobs stacionaluri fsiqiatriuli daxmarebis saxelmwifo programaSi. programa moicavs mxolod im pacientebs, romelTa diagnozic aris fsiqozi; igi ar exmareba gonebrivi CamorCenis an sxva tipis fsiqikuri aSlilobis mqone pirebs. “realurad, programis mTavari mizania sazogadoebis dacva, igi ar icavs pacientTa interesebs.” programa mcire biujetiania. mis farglebSi xdeba pacientisTvis medikamentebis TveSi 4.50 lariT dafinanseba, rac pacientisaTvis medikamentebis saWiro raodenobis mxolod meeqvdeds faravs. mkurnalobis procesSi yuradReba unda gamaxvildes fsiqosocialur reabilitaciaze. am SemTxvevaSi naklebi medikamentebi iqneba saWiro agresiis gasaneitraleblad. reabilitaciis sferoSi pirvel nabijebs dgams fsiqikuri janmrTelobis asociacia. quTaisis da baTumis dRis centrebSi inergeba reabilitaciis garkveuli elementebi. asociacias TbilisSi gaxsnili aqvs 30 pacientze gaTvlil fsiqosocialuri reabilitaciis centri. msgavsi centrebi Temze unda iyos orientirebuli. yvela ubanSi unda arsebobdes erTi centri mainc, sadac moxdeba sxvadasxva saxis SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa reabilitacia. bavSvebi klinikaSi aRricxvaze dgas fsiqikuri AaSlilobis mqone 700 bavSvi. bavSvebis umetesobas aqvs cerebraluri dambla. isini mimagrebulni arian ubnis poliklinikebze, magram yvela mSobels ar dayavs bavSvi klinikaSi. 81 saqarTveloSi, gansakuTrebiT ki raionebSi, monacemebi pacientTa raodenobis Sesaxeb, arazustia, cifrebi Semcirebulia. bevr mSobels ar surs, rom mis Svils hqondes gonebrivi CamorCenilobis oficialuri sabuTi an isini ver xedaven veranair sargebels registraciaSi. saqarTvelos kanonmdeblobiT, invalidis pensias mxolod 7 lari emateba, im SemTxvevaSi, Tu mas Fsiqikuri aSlilobis damadasturebeli sabuTi gaaCnia. dasaqmeba klinikas hqonda Tavisi saxelosnoebi, sadac pacientebi muSaobdnen: akeTebdnen Sandlebs, keravdnen zewrebs da baliSispirebs, keravdnen saSinao fexsacmels. sawarmoebs, romlebic asaqmebdnen SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs, hqondaT garkveuli sagadasaxado SeRavaTebi. kojorSi iyo maRali donis saavadmyofo, sadac pacientebi ixdidnen mkurnalobis safasuris naxevars. saavadmofos aqvs didi teritoria da orsarTuliani Senoba. iq SesaZlebelia gaixsnas bavSvTa reabilitaciis centri. mSoblebs unda aswavlidnen fsiqikuri aSlilobis mqone bavSvTa movlas. bavSvebis mkurnalobis xangrZlivoba unda Seadgendes ramdenime kviras, am periodis ganmavlobaSi mkurnalobasTan erTad maT unda aswavlidnen cxovrebisTvis aucilebel ZiriTad Cvevebs. fsiqiatriis asociacias aqvs sadurglo saxelosno, sadac muSaoben gonebrivad CamorCenis mqone pirebi. organizaciebi arsebobs gonebrivi CamorCenis mqone bavSvTa mSoblebis asociacia. farmakologiurma kompaniam ian sen silagma Camoayaliba mSobelTa klubi. axlaxans Seiqmna monitoringis sabWo, romelic uflebamosilia Tvalyuri adevnos adamianTa uflebebis darRvevas fsiqiatriul dawesebulebebSi. ra SeiZleba gakeTdes? fsiqikuri aSlilobis mqone piri didi tkivilia mTeli ojaxisaTvis. ojaxis wevrebs esaWiroebaT Tanadgoma. ojaxisTvis xelmisawvdomi unda iyos pacientis saxlSi movlis da socialuri muSakis momsaxureoba. SromiTi Terapia Zalian efeqturia da farTod unda dainergos. unda Seiqmnas Temze orientirebuli sareabilitacio centrebis qseli. interviu 11: momvleli, dasavleT saqarTvelo TariRi: 26.06. 2006 misamarTi: quTaisi 82 intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: mzia sqesi: mdedrobiTi asaki: 53 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris piris saxeli: eTeri invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mdedrobiTi asaki: 18 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: tata invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mdedrobiTi asaki: 15 ojaxSi orive gogonas aqvs cerebraluri dambla. erTi 15 wlisaa, meore 18 wlis. mSoblebma eqims mxolod mas Semdeg mimarTes, roca meore Svilic cerebraluri dambliT gaCnda. leningradSi isini gaafrTxiles, rom SeuTavseblobis gamo ver eyolebodaT janmrTeli Svilebi da SesTavazes bavSvebis datoveba specialur dawesebulebaSi. mSoblebma uari ganacxades. bavSvis mama amis winaaRmdegi iyo. ojaxi Raribia. respodentis meuRles aqvs mcire biznesi, saidanac miRebuli Semosavali elementaruli moTxovnilebebis dakmayofilebas xmardeba. saxli sufTaa, magram naxevraddangreuli. gogonebi Zalian megobruli arian. ufrosi bevrad ukeTes fsiqikur mdgomareobaSia, vidre umcrosi. gaWirvebiT, magram mainc, mas SeuZlia damoukideblad moZraoba, laparaki, Wama. Uumcros bavSvs arc laparaki SeuZlia da arc siaruli. isini cxovroben pirvel sarTulze, magram imis gamo rom saxls ara aqvs pandusi, ver sargebloben invalidTa etliT. rodesac bavSvebi patarebi iyvnen, mSoblebi maT parkSi an ezoSi aseirnebdnen. axla maTi movla gacilebiT Znelia. Ggogoebi ver uvlian sakuTar Tavs. dedas gogoebis dabana da Cacma uwevs. mSoblebi stresul mdgomareobaSi arian, maTi janmrTelobac Seryeulia. gogonebi periodulad dadian reabiltaciis centr “tonus”Si, romelic cerebraluri dambliT daavadebul bavSvebs emsaxureba. “tonusma” SarSan isini borjomSi waiyvana. wels centris dafinanseba Zalian SezRudulia, ris gamoc bavSvebs uari uTxres wayvanaze. borjomSi gatarebuli dro maTTvis yvelaze naTeli da bednieri mogonebaa. ufrosi gogona ambobs, rom mas iq Seuyvarda erTi biWi da Zalian undoda mobiluri telefoni, rom mas dalaparakeboda. interviuerma mas misi telefoniT darekva SeTavaza. Tamarma ramdenime zogadi winadadebiT mimarTa biWs, igi amiT Zalian gaxarebuli Canda. eTeri dadis stumrad mezoblebTan. mas Zalian uyvars patara bavSvebi. igi uyurebs sabavSvo programebs televizoriT. daxmareba 83 pensiis garda isini periodulad iReben daxmarebas sakveb produqtebis saxiT. invalidTa quTaisis organizaciam maT gadasca invalidis etlebi. ra SeiZleba gakeTdes? saxelmwifom meti yuradReba unda miaqcios SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs, Seecados, cotaTi mainc gaaxalisos maTi cxovreba. maT unda aswavlon Cvevebi, rom hqondeT Semosavali da Tavi igrZnon sazogadoebis nawilad. SiSi da imedi yvelaze ufro dedas aSinebs bavSvebis momavali misi gardacvalebis Semdeg. igi fiqrobda, rom roca sikvdilis moaxloebas igrZnobda, jer Svilebs moklavda da mere Tavsac moiklavda. axla Mmzia fiqrobs, rom albaT ver SeZlebs amis gakeTebas. interviu 12: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 27.06.2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: cerebraluri dambla respodentis saxeli: ana sqesi: mdedrobiTi asaki: 20 ana 20 wlis lamazi gogoa, didi mowyenili cisferi TvalebiT. is Tavis asakTan SedarebiT bevrad ufro patarad gamoiyureba. Zalian Znelia masTan kontaqtSi Sesvla. igi Rrma depresiaSia. anas SeuZlia laparaki, magram ar unda. mas SeuZlia kiTxva, moZraoba, magram is ar gadis saxlidan. anas fsiqologiuri mdgomareoba fexebze warumatebeli operaciis Semdeg damZimda. mas imedi hqonda, rom Cveulebrivad ivlida operaciis Semdeg, magram rodesac dainaxa, rom araferi Siecvala, depresiaSi Cavarda. ojaxi saSualo Semosavlebis mqonea. mas aqvT kargi 5 oTaxiani saxli ezoTi. ana cxovrobs dedasTan, ZmasTan da bebiasTan erTad. anas Zma janmrTelia. etyoba, deda Seguebulia anas mdgomareobas da arafris gakeTebas ar cdilobs mis gasaumjobeseblad. SekiTxvaze ratom ar mimarTavs fsiqologs an fsiqiatrs daxmarebisaTvis, man gvipasuxa, rom es ar uSvelida mis Svils. igi uimedoa da ar ibrZvis Svilis 84 mdgomareobis gasaumjobeseblad. dedam isic aRniSna, rom hyavs janmrTeli biWi. Cven SevxvdiT kidev erT invalid bavSvs, irmas. is sakmaod aqtiuria, velaparakeT mas anas Sesaxeb da vTxoveT masTan urTierToba. irmam gviTxra, rom ramdenimejer scada ana wayvana eklesiaSi, magram uSedegod. man aseve aRniSna anas dedis pasiuroba. interviu 13: momvleli, dasavleT saqarTvelo TariRi: 27.06. 2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: qeTi sqesi: mdedrobiTi asaki: 48 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: ana invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mdedrobiTi asaki: 20 ana mkurnalobda Tbilisis reabilitaciis centrSi. man gaiara mkurnalobis kursi evpatoriaSic. is mxolod sxvisi daxmarebiT gadaadgildeba. anas mdgomareoba gauaresda ori wlis win qirurgiuli Carevis Semdeg. mas imedi hqonda, rom SeZlebda damoukideblad siaruls, magram araferi ar Secvlila. ana depresiaSi Cavarda. igi swavlobda saxlSi, masTan modioda skolis maswavlebeli. man SeZlo 9 klasis damTavreba. misi marto datoveba saxlSi SesaZlebelia mxolod cota xniT. anas normaluri urTierToba qonda sxvebTan, magram operaciis Semdeg mdgomareoba Seicvala. axla mas ara aqvs urTierTobis survili. quTaiselma parlamentis wevrma anas invalidis etli gadasca. “xandaxan ana invalidis etliT gamyavs gareT. xandaxan mezoblebi gvewvevian, magram bavSvebi ar ekontaqtebian anas, verc daavaldebuleb amis gakeTebas.” qeTi muSaobda, magram mas samsaxursTvis Tavis danebeba mouwia, radgan ver axerxebda erTdroulad muSaobasac da anas movlasac. qeTi uCivis janmrTelobas. igi nanobs, rom anas bavSobaSi ar aswavla qsova. 3 wlis win bebiam scada amis gakeTeba, magram anam uari ganacxada, Tumca SeuZlia xelebis xmareba. “qsova rom SeeZlos, dakavdeboda mainc. axla igi gaunZrevlad zis mTeli dRe.” 85 interviu 14: momvleli, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 05.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: nargiza sqesi: mdedrobiTi asaki: 63 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: laSa invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mamrobiTi asaki: 7 laSa afxazeTidan devnili ojaxis wevria. igi cxovrobs TelavSi iZulebiT gadaadgilebul pirTa centrSi (yofili sastumro) mSoblebTan, bebiasTan da ZmasTan erTad. mas ar SeuZlia damoukideblad Wama da Cacma, magram SeuZlia moZraoba. laSa darbis sastumros teritoriaze da xandaxan eTamaSeba bavSvebs, magram Zalian agresiulia, scems da afurTxebs bavSvebs. laSa ver laparakobs. is dadioda sabavSvo baRSi, magram cota xanSi maswavleblebma uari ganacxades bavSvis baRSi datovebaze misi agresiulobis gamo. laSas marto datoveba ar SeiZleba. laSa iRebs pensias, xolo danarCeni ojaxis wevrebi iReben ltolvilTa Semweobas (11 lari). es ojaxis erTaderTi Semosavlis wyaroa. isini sakamod Raribebi arian. yvelani erT oTaxSi cxovroben. interviu 15: momvleli, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 05.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: mzia sqesi: mdedrobiTi asaki: 38 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: saba invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mamrobiTi asaki: 11 saba cxovrobs dedasTan, ZmasTan da bebiasTan erTad. mama ramdenime wlis win gardaecvala. isini cxovroben me_4 sarTulze gauremontebel 86 binaSi. sabas aqvs cerebraluri dambla. 9 Tvis iyo, roca ojaxma misi daavadebis Sesaxeb Seityo.Mmas ar SeuZlia damoukideblad moZraoba, magram mas sxvisi daxmarebiT SeuZlia gadaadgileba. sabas SeuZlia damoukideblad Cacma, magram amas imden xans andomebs, rom deda exmareba mas. deda exmareba banaobaSic. saba Wams damoukideblad. saba dadis Telavis dRis centrSi. mas exerxeba maTematika da TamaSobs Wadraks. is yvela saxis TamaSs TamaSobs: dominos, karts, SaSs. mas SeuZlia kompiuterze muSaoba. saba Zalian kargad xatavs. mas uTxres, rom mas uCveulo xedva aqvs. is cdilobs saxlSi raRac gaakeTos da daexmaros dedas da bebias. mas lideris Tvisebebi aqvs da sakmaod optimistia. is darwmunebulia, rom yvelafris gakeTebas SeZlebs. mas unda, manqanis marTva iswavlos. saba ar gadis arc ezoSi da arc mezoblebTan. Riziandeba, roca mas aSterdebian. magram mas moswons centrSi siaruli, sadac hyavs megobrebi. saba centrSi manqaniT dahyavs dedas an bebias. xandaxan is midis sofelSi biZasTan, magram did xans ar rCeba. mas urCevnia saxlSi yofna. misi saxlSi marto datoveba SesaZlebelia. igi advilad Sedis xalxTan kontaqtSi, magram mas ar uyvars daTmobaze wasvla. amis gamo xSirad kamaTobs ZmasTan. ra SeiZleba gakeTdes? sazogadoebas unda axsovdes, rom invalidobisgan aravinaa dazRveuli. urTierToba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan unda gaZlierdes. isini Tavs unda grZnobdnen sazogadoebis srulfasovan wevrebad. unda moewyos SezRuduli SesaZleblobis mqone da janmrTeli bavSvebis Sexvedrebi. yvelaze mniSvnelovani urTierTobaa. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs unda SeeZloT muSaoba. magaliTad sabas SeuZlia kompiuterze muSaoba da is Zalian bednieri iqneboda, rom SeeZlos fulis gamomuSaveba ojaxisTvis. interviu 16: momvleli, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 06.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: Tamari sqesi: mdedrobiTi asaki: 58 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: ivane invalidobis saxe: meningitiT gamowveuli unarSezRuduloba sqesi: mamrobiTi asaki: 11 87 ivane sawolsaa mijaWvuli. is daaxloebiT 11 wlisaa. ivanes uvlis bebia, romelmac ar icis bavSvis zusti asaki. isini cxovroben Telavis maxloblad, sofelSi, dangreul saxlSi. bebia da SviliSvili ukidures siRatakeSi imyofebian. maT saWmelic ara aqvT da suls mezoblebis sikeTis wyalobiT iTqvamen. ivanes deda ramdenime wlis win gardaicvala, da mas sami patara Svili darCa. ivane janmrTeli bavSvi iyo, magram 3 wlis asakSi avad gaxda, rogorc Cans, meningiti daemarTa. roca mSoblebma bavSvi eqimTan miiyvanes, ukve Zalian dagvianebuli iyo da mas veRar uSveles. amis Semdeg igi veRarc dadis da veRarc laparakobs. ojaxi cxovrobs rusTavSi, maTi binac saSinel mdgomareobaSia, saxuravidan wyali Jonavs. ivanes mama daojaxda da biWi eyola. samive bavSvs patronoben bebia da babua. Tamaris janmrTeloba Seryeulia, mas tuberkulozi aqvs. mas undoda invalidi bavSvis wayvana specializirebul dawesebulebaSi, magram bavSvis mamam amis neba ar darTo. bebias ara aqvs bavSvis movlis saSualeba. bavSvi wevs loginSi, mdumared da Zalzed danaRvlianebuli TvalebiT Sescqeris kedlebs da masTan periodulad misul xalxs. gamxdari umoZrao fexebiT is 6 wlis bavSvs gavs. interviu 17: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 07.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: xerxemlis Zlieri deformacia respodentis saxeli: fiqria sqesi: mdedrobiTi asaki: 28 fiqrias kuzi aqvs 8 wlis asakidan. mas damTavrebuli aqvs Telavis universitetis istoriis fakulteti. is cxovrobs sakuTar saxlSi dedasTan da ZmasTan erTad. Zma Telavis universitetis leqtoria. fiqria muSaobda eklesiis sainformacio centrSi, werda statiebs saeklesio JurnalisTvis. magram Jurnalis gamocema droebiT Sewyda. axla is agrovebs masalas TuSeTis saeklesio moRvaweebis Sesaxeb.Lfiqria ganaTlebuli adamiania da cdilobs, fexi aubas cxovrebas. xerxemlis mZime deformaciam imoqmeda mis fsiqologiur mdgomareobaze. xerxemlis problemebis gamo mas ar SeuZlia didi xani jdoma an siaruli. fiqria Zalian male iRleba da ewyeba tkivilebi. misi erTi filtvi ar funqcionirebs, zog organos Secvlili aqvs mdebareoba. mas awuxebs haeris ukmarisobac. fiqria morwmunea, misi babua mRvdeli iyo. 88 dasaqmeba fiqria darwmunebulia, rom misi umuSevroba gamowveulia fizikuri nakliT. is ambobs, rom garegnoba Zalian mniSvnelovania. “garegnuli nakli SesamCnevia, Sinagani ki ara. visac Sinagani naklovanebebi aqvT, miRebulebi arian sazogadoebaSi, isini normalurebad iTvlebian. jer Tvali xedavs da mere goneba.” socialuri integracia deformacia uaryofiT gavlenas axdens fiqrias pirad cxovrebazec. mas hyavda sayvareli adamiani, magram man uTxra, rom ver aiRebda Tavis Tavze pasuxismgeblobas. is xalxis mxridan grZnobs siTbos da dadebiT damokidebulebas mis mimarT. fiqria ambobs, rom mas arasrulfasovnebis kompleqsia, romlisgan ganTavisuflebac Zalze Znelia. ra SeiZleba gakeTdes? xalxma SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi unda miiRos sazogadoebis srulfasovan wevrebad. “xalxs unda esmodes, rom Tu viRac ar aris Sennairi, es imas ar niSnavs rom is Senze naklebia rogorc pirovneba.” invalidoba Riad unda ganixilebodes masmediis saSualebiT. SezRuduli SesaZleblobis pirebs esaWiroebaT fsiqologiuri momzadeba. eklesiam unda ilaparakos invalidobis Sesaxeb, xeli unda gauwodos maT, mrevls unda ganumartos, Tu ratom unda daxmarebos invalidebs. xalxma RmerTi unda iwamos. fsiqologia da rwmena Zalian axlosaa erTmaneTTan. adamiani, romelsac ar swams, Zalian advilad vardeba depresiaSi. unda igrZnobodes, rom saxelmwifo zrunavs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze. amis gamoxatuleba SeiZleba iyos specialuri savali bilikebis mowyoba invalidTa etlebisTvis. invalidebisaTvis savarjiSo darbazebSi Sesvla ufaso unda iyos. interviu 18: momvleli, Tbilisi TariRi: 20.06. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: manana sqesi: mdedrobiTi asaki: 58 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: mzia invalidobis saxe: cerebraluri dambla sqesi: mdedrobiTi asaki: 25 89 ojaxi Raribia. bina saremontoa. manana meTodistad muSaobs sabavSvo baRSi. misi meuRle 65 wlisaa da muSaobs gazis kompaniaSi. vaJiSvili 28 wlisaa. aqvs universitetis diplomi, magram umuSevaria. mananas meore qaliSvili studentia. mzia dabadebidan invalidia. igi loginadaa Cavardnili, ver dadis da ver laparakobs. misi mdgomareoba bolo dros gauaresda, manamade mas SeeZlo cota laparaki. damoukideblad arafris keTeba ar SeuZlia da martoc ver rCeba saxlSi. roca manana samsaxurSia, mas da an Zma uvlis. maT aranairi daxmareba ara aqvT 33-lariani saxelmwifo pensiis garda. yvelaze Znelia, rodesac sakuTar Svils am mdgomareobaSi xedav da ver exmarebi, gansakuTrebiT epilefsiuri krunCxvebis dros. mTeli ojaxi stresSia. mananas qmari moiTxovs Mmzias specializirebul dawesebulebaSi moTavsebas, magram manana da bavSvebi amis winaaRmdegni arian. ra Tqma unda, invalidi adamiani gavlenas axdens ojaxis yvela wevris cxovrebaze. bavSvebs ver mohyavT megobrebi saxlSi. manana versad ver dadis samsaxuris garda. mzias aRar esaWiroeba samedicino daxmareba. is mxolod dasaZinebel abebs iRebs. xalxs is Zalian ecodeba. mas arasdros hyolia megobrebi. ra SeiZleba gakeTdes? sazogadoeba da saxelmwifo unda daexmaros SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebs. maT unda hqondeT SesaZlebloba, raime sargebeli moutanon sazogadoebas. sacxovrebeli pirobebi adaptirebuli unda iyos invalidis saWiroebisadmi, ise rom mas SeeZlos damoukideblad arseboba. invalidebi specializirebul skolebSi unda swavlobdnen, radgan im garemoSi yofna, sadac mxolod sibraluri igrZnoba, gamaRizianebeli da Seuracxmyofelia. sareabilitacio procedurebi xelmisawvdomi unda iyos. unda arsebobdes adaptirebuli transporti invalidTa qalaqSi gadasaadgileblad. maTTvis unda arsebobdes specialuri klubebi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs sportSi CarTvis SesaZlebloba unda hqondeT. mananas fuli rom hqondes, gaxsnida ufaso reabilitacio centrs. SiSi da imedi yvelaze ufro mas Svilis sikvdili aSinebs. mananas ara aqvs arafris imedi. interviu 19: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi 90 TariRi: 04.06. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: saxeli: goga sqesi: mamrobiTi asaki: 40 goga aqtiuri adamiania. is mTamsvleli iyo. 1983 wels kldidan Camovarda da dainvalidda. qirurgiuli Carevis da mudmivi varjiSebis Semdeg man moaxerxa gamojanmrTeleba. man kidev ori travma miiRo da axla aRaraa darwmunebuli, rom SeZlebs janmrTelobis aRdgenas. mas hyavs meuRle, romelic aseve invalidia. meuRlem axlaxans gadaitana operacia, orives imedi aqvs, rom is SeZlebs siaruls. amJamad orive etlSi zis. maT hyavT 8 wlis gogona. isini cxovroben oroTaxian binaSi pirvel sarTulze, romelsac aqvs pandusi, ase rom maT SeuZliaT saxlSi damoukideblad Sesvla. gogas hyavs manqana, romelic adaptirebulia misi saWiroebasTan. amitom mas SeuZlia qalaqSi Tavisuflad gadaadgileba. goga mebrZolia da amayobs Tavis am TvisebiT. is ambobs, rom misi Seupovrobis wyalobiT miiRo wina mTavrobisgan bina. is yovel dReEdadioda meriaSi. gogas SeuZlia damoukideblad cxovreba. is daxmarebis gareSe axerxebs invalidis etlidan manqanaSi Cajdomas da iqidan gadmosvlas. is dadis sayidlebze da akeTebs yvela sxva saojaxo saqmes. maT binaSi yvelaferi isea mowyobili, rom maT SeZlon damoukideblad cxovreba. ojaxs mxolod maSin esaWiroeba daxmareba, roca orive meuRle SeuZlodaa. xandaxan gogas awuxebs mwvave tkivilebi da is ver dgeba loginidan. aseT dros meuRleebi daxmarebisaTvis mezoblebs an Tavis debs mimarTaven. maT daqiravebuli hyavT qali, romelsac bavSvi dahyavs skolaSi. gogona ganicdis, rodesac mas etlSi mjdomi mSoblebi skolaSi miacileben. problema imaSi mdgomareobs, rom gare samyaro ar aris adaptirebuli SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis saWiroebebisadmi. ganaTleba goga dainvalidda, rodesac skolas amTavrebda. man Caabara samedicino universitetSi. mis jgufelebs uwevdaT etlis xeliT tareba, rom goga daswreboda leqciebs, radgan universitetSi ar arsebobs pandusebi an liftebi. dasaqmeba miuxedavad imisa, rom aqvs universitetis diplomi, gogas arasodes umuSavia. universitetis damTavrebis Semdeg is gadioda reabilitacias 91 da ar eZebda samsaxurs. is swavlobda iuridiul fakultetzec, magram ar daumTavrebia da ara aqvs diplomi. mogvianebiT is daeufla oqromWedlobas, radgan egona, rom SeZlebda amiT fulis Sovnas. socialuri integracia goga ambobs, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis cxovreba Zalian rTulia. is SezRudvebs grZnobs yvelaferSi. “Sen mudam damokidebuli xar sxvis daxmarebaze. es yvelaze ufro rTulia. maRaziaSic ki ver Sexval sxvis dauxmareblad”. xalxs, ZiriTadad, dadebiTi damokidebuleba aqvs mis mimarT. yofila iseTi SemTxvevebic, roca xalxi ar iTvaliswinebda mis mdgomareobas da rigSi dgoma uwevda. gogas hyavs bevri megobari, magram ar uyvars maTi Sewuxeba. is xvdeba maT or kviraSi erTxel. bevri misi megobari invalidia. maT erTmaneTi reabilitaciis centrebSi gaicnes. invalidTa ligas ramdenime wlis win hyavda frenburTis gundi. isini organizebas ukTebdnen invalidTa transportirebas sportul darbazSi. magram dafinansebis arqonis gamo es saqmianoba SeCerda. daxmareba TiToeuli maTgani iRebs saxelmwifo pensias - 33 lars. damatebiT isini iReben saojaxo daxmarebas - 35 lars. es aris maTi mTliani Semosavali. erTi operaciis xarjebi dafara jandacvis saministrom. maT aqvT SeRavaTebi gazze, eleqtroenergiaze, wyalsa da sameurneo narCenebis gatanaze. skolis direqtorma, sadac swavlobs maTi Svili, gaanTavisufla isini swavlis gadasaxadisagan. “invalidTa liga” periodulad exmareboda maT. “isini erT patara lukmas gadmogvigdeben… aravin ar zrunavs invalidebze. yvela yvelafers Tavis sasargeblod akeTebs.” goga gamovida iniciativiT, rom daxmareba eTxova biznesmenebisTvis. “100-200 lari aseTi organizaciebisTvis arafers ar warmoadgens. vaswavloT maT sxvebis daxmareba. me ar var maTxovari. nebismieri SeiZleba aRmoCndes Cem mdgomareobaSi. bevri adamiani damexmara, magram bevric uxeSad momeqca. me amas yuradRebas ar vaqcevdi.” axla goga cdilobs samSenebvlo kompania “centr pointi” daarwmunos imaSi, rom misi avtosadgomi invalidebisTvis savarjiSo darbazad moawyon. mis mezoblad 3-4 invalidia, romlebic SeZleben am darbazis gamoyenebas. jandacva gogas meuRles operacia ufasod gaukeTes, radgan sadazRvevo polisi hqonda. polisis gareSe operacia, albaT, 2,500 lari daujdeboda. 92 yvelas es ar xelewifeba, gogamac bevri dro da energia daxarja, rom saxelmwifosgan polisi mieRo. gogas Zalian bevri medikamenti esaWiroeba. imis gamo, rom is umoZraodaa, sxeulis normaluri funqcionirebisTvis wamlebia saWiro. is Zalian bevr tkivilgamayuCebels iRebs. mas ar SeuZlia polisis gamoyeneba wamlebis sayidlad. saWiro medikamentebis misaRebad is jer qalaqis erT boloSi midis receptisTvis, Semdeg brundeba wamlebis asaRebad. igive problemaa samedicino momsaxurebis miRebis drosac. momsaxureba ufasoa mxolod garkveul klinikebSi. magaliTad kardiogramis gadasaRebad mas uwevs meore sarTulze asvla iseT SenobaSi, sadac arc pandusi arsebobs da arc lifti invalidis etlisTvis. gogas esaWiroeba masaJi da wylis procedurebi, razec mas xelia ar miuwvdeba. ra SeiZleba gakeTdes? ufro meti yuradReba aunda eqceodes samedicino daxmarebas. axtalis talaxi Zalian efeqturia. is ufro farTod unda iqnes gamoyenebuli. invalidTa dasaqmebis problema unda gadawydes. garemo pirobebi adaptirebuli unda iyos invalidebisTvis. unda arsebobdes pandusebi, specialuri liftebi da transporti. invalidebs unda hqondeT SesaZlebloba, iaron sportze, Teatrebsa da kinoebSi. fuli rom hqondes, daiwyebda Tavis bizness. es Zalian sasargeblo iqneboda misTvis da mis mdgomareobaSi myofi adamianebisaTvis. SiSi da imedi “me aRar meSinia sikvdilis. mTavroba rodesme mogvaqcevs yuradRebas"? me momavals imediT vuyureb da yovel dRe siaxles moveli.” interviu 20: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi TariRi: 10.07. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: sxeulis marjvena nawilis aTropia respodentis saxeli: koba sqesi: mamrobiTi asaki: 43 koba afxazeTis omis veterania. is 1993 wels daiWra. tyviebi aqvs filtvebSi da xerxemalSi. koba cxovrobs dedasTan, colTan da sam, 9, 10 da 16 wlis vaJiSvilTan erTad. kobas dedac invalidia. ojaxi Zalian Raribia da maTi saxli Zalian cud mdgomareobaSia. 93 kobas aqvs sxeulis marjvena nawilis aTropia. mas xSirad tkiva Tavi, ver wevs simZimes da ver muSaobs Rame. mas SeuZlia sakuTari Tavis movla da sakmaod damoukidebelia. is advilad Riziandeba, mis damSvidebas am dros mxolod meuRle axerxebs. dasaqmeba koba ar muSaobs. ojaxSi mxolod misi colia dasaqmebuli. is saavadmyofos laboratoriaSi muSaobs. “Cemi dRe iwyeba da mTavrdeba nerviulobiT. Tqven xedavT, ra pirobebSi uwevT cxovreba Cemi ojaxis wevrebs. me vcxovrob Cemi colis xarjze.” koba ZiriTadad dakavebulia bavSvebis movliT, exmareba maT gakveTilebis momzadebaSi. mas Semdeg, rac dainvalidda, hqonda mxolod erTi samsaxuri. misi omisdroindeli megobari iyo gamgeblis moadgile da SesTavaza samsaxuri. koba muSaobda dacvad Ramis cvlaSi. magram rodesac misi megobari gaaTavisufles Tanamdebobidan, kobamac dakarga samsaxuri. mas SeuZlia mZRolad muSaoba. mas arasodes hqonia profesia, raSic igi Tavis Tavs adanaSaulebs. socialuri integracia kobas hyavs bevri megobari, rogorc invalidebi, iseA janmrTeli. is xandaxan xvdeba maT. koba ar iqcevs xalxis yuradRebas, radgan misi invalidoba ar aris SesamCnevi. daxmareba kobas, rogorc omis veterans, aqvs pensia 124 lari, agreTve SeRavaTebi gazze, eleqtroenergiasa da sxva komunalur gadasaxadebze. omis invalid veteranTa kavSiri “demetre Tavdadebuli” mas Zalian daexmara. kavSiri daexmara mas sakvebi produqtebiT da tansacmliT, daufinansa sareabilitacio procedurebi, aZlevda kinosa da Teatris bileTebs. veteranebi kavSirSi midiodnen yovel dRe, aseve kavSirSi iwvevdnen sxva qveynis veteranebsac. axla maTi finansuri mdgomareoba gauaresda da RonisZiebebis raodenobac Semcirda. “daxmareba aris perioduli. mTavari daxmareba aris dasaqmeba, rom adamians SeeZlos TviTon daexmaros sakuTar Tavs.” jandacva koba ar dadis eqimebTan, radgan isini mainc ver daexmarebian mas. is ar Rebulobs wamlebs. saxelmwifo polisi misTvis absoliuturad gamousadegaria. is bednieria, rom ar galoTda. mis mdgomareobaSi myof adamianTa umetesoba galoTebulia. “male SeiZleba mec daviwyo sma. ukve aRar SemiZlia amis atana. me Cemi colis kmayofaze var.” ra SeiZleba gakeTdes? 94 “CemTvis yvelaze mniSvnelovania samsaxuri da Semdeg Cems problemebs Tavad movagvareb.” koba ocnebobs imuSaos mZRolad da hqondes xelfasi 400 lari. fuli rom hqondes, rameSi daabandebda. SiSi da imedi “me meSinia xvalindeli dRis, zegindeli dRis, meSinia cxovrebis... momavlis.” “maqvs Cemi Tavis imedi.” interviu interviu 21: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 28.06. 2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: maia sqesi: mdedrobiTi asaki: 27 maia optimisti da komunikabeluri adamiania. 1990 w, 11 wlis asakSi Camovarda da daiziana xerxemali. man ori weli loginSi gaatara da 4 operacia gaikeTa moskovSi. mas ar SeuZlia fexze dgoma. maias dakarguli aqvs mgrZnobeloba fexebSi, magram is axerxebs etlSi damoukideblad Cajdomas. misi ojaxi - deda, Zma da bebia -, cxovrobs meSvide sarTulze. lifti ar muSaobs. maia kibeebze dedas an megobrebs ayavT. is saxlidan dReSi orjer an samjer gadis. ojaxs saSualo Semosavali aqvs da maTi bina kargad aris movlili. maia dgeba 10 saaTze. abazanaSi marto ver Sedis. sauzmis Semdeg loculobs, kiTxulobs, qargavs an xatavs. is yovel dRe varjiSobs. yvelaze did dabrkolebas is uqmnis, rom ar SeuZlia damoukideblad gadaadgileba. maias deda damlageblad muSaobs skolaSi. deda gverdSi udgas maias, amxnevebs Svils da sicocxlis wyurvils unergavs. mama ramdenime wlis win gardaecvala, isic Zalian exmareboda maias. ganaTleba travmis miRebis Semdeg maia moskovis saavadmyofos skolaSi swavlobda. Sendeg sami weli swavlobda xatvas da modelirebas quTaisSi. maia kargad xatavs. sazogadoebis damokidebuleba 95 is adamianTa im mcireriricxovan jgufs miekuTvneba, vinc quTaisSi vinc invalidis etliT moZraobs. xalxi aSterdeba mas. maT ar undaT miiRon maia sazogadoebis Cveulebriv wevrad. dasaqmeba maia dizainerad apirebs muSaobas modebis atelieSi. socialuri integracia saRamoobiT maia gareT gadis. mas bevri megobari hyavs. isini man eklesiiaSi da institutSi gaicno. SabaT-kviras da dResaswaulebze maia eklesiaSi dadis. is Zalian religiuria. maia Tvlis, rom Zala da Sewevna RmerTma misca. roca eklesiaSi midis, Tavs bevrad ukeTesad grZnobs. TbilisSi avtobusiT Camodis specialur wirvaze, romelsac berZeni beri aRavlens avadmyofebisa da invalidTaTvis. ra SeiZleba gakeTdes? “yvela unda iyos religiuri. invalid adamians ver daexmarebi, Tu is ar aris sulierad Zlieri. uRmerTod cxovreba Zalian Znelia. Cemi mdgomareobidan gamomdinare, me ufro met dros vatareb RmerTTan.” interviu 22: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 28.06. 2006 misamarTi: misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba (miopatia) respodentis saxeli: mari sqesi: mdedrobiTi asaki: 28 mari sruliad janmrTeli daibada, magram 5 wlis asakSi, rogorc dedamisi ambobs, is moiwamla da SvidsaaTiani klinikuri sikvdili gadaitana. Semdeg tkivilebi daewyo. mas dausves miopatiis diagnozi. roca amindi icvleba, maris ewyeba tkivilebi fexebSi da TeZoebSi. daaxloebiT aTi wlis win mas jer kidev SeZlo fexze dgoma, magram axla damoukideblad amas veRar axerxebs. ojaxi Zalian Raribia. maTi bina pirvel sarTulzea, ris gamoc maris ar uZneldeba saxlidan gasvla. is xSirad zis saxlis win, magram uars ambobs qalaqSi gasvlaze. mas rcxvenia etlSi jdoma. is sakmaod mZime wonisaa da dedamiss uWirs misi gadaadgileba. dedis janmrTeloba Seryeulia. mas awuxebs maRali wneva da Tirkmelebi. ojaxi Sedgeba maris mSoblebis, Zmis, misi colis da ori patara bavSvisagan. isini cxovroben 96 oTxoTaxian binaSi. maris aqvs Tavisi oTaxi. misi mSoblebi muSaobdnen quTaisis avtoqarxanaSi, magram qarxnis daxurvis Semdeg (1990-ian wlebSi) umuSevrad darCnen. maris ar SeuZlia sakuTari Tavis movla, mas yvelafers deda ukeTebs. ganaTleba mari swavlobda zogadsaganmanaTleblo skolaSi. klaselebi exmarebodnen mas. Semdeg is swavlobda profsaswavlebelSi, magram iq siaruli misTvis ukve seriozul problemas warmoadgenda. mas aqvs meddis diplomi. man es profesia imitom airCia, rom saswavlebeli axlos iyo saxlTan. dasaqmeba igi siamovnebiT moqsovda an moqargavda. socialuri integracia mari morwmunea. is yovel dilas kiTxulobs locvebs da TveSi erTxel dadis eklesiaSi. dRis ganmavlobaSi is an televizors uyurebs an qargavs. qargva kargad exerxeba, magram jerjerobiT ar ver moaxerxa Tavisi namuSevaris gayidva. mas qsovac exerxeba, igi tansacmels uqsovs ZmisSvilebs. mas uyvars kiTxva da musikis mosmena. mari megobrobs klaselebTan da mezoblebTan. isini xandaxan stumroben mas. zogjer mari midis dabadebis dReebze, maSin rodesac misi Zma axerxebs mis wayvanas. maris hyavs megobari biWi, romelsac xandaxan gayavs mari gareT. maris ara aqvs fuli, rom qalaqSi taqsiT gavides. is ukve erTi welia, ar gasula gareT. SarSan mezoblebma waiyvanes is diskotekaze. mari manqanaSi ijda da iqidan uyurebda mocekvaveebs. jandacva maris esaWiroeba masaJebi, magram ara aqvs amis saSualeba. misi mdgomareobis gamo mas arafris keTeba ar SeuZlia. marim isic ki inatra, rom mxedvelobis nacvlad moZraobis unari hqondes. ra SeiZleba gakeTdes? mari ocnebobs saxlze, sadac invalidi adamianebi icxovrebdnen erTad, SeZlebden ramis keTebas da Semdeg gayidian TavianT namuSevrebs. momvlelebs unda hqondeT anazRaureba. fuli rom hqondes, Seswiravda eklesias. Semdeg wavidoda germaniaSi operaciis gasakeTeblad, iyidda manqanas da daexmareboda sxva invalid adamianebs. mas unda kompiuteris Seswavla. SiSi SiSi da imedi 97 maris davardnis eSinia. aqvs RmerTis da mSoblebis imedi. interviu 23: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 28.06. 2006 misamarTi: wyaltubo intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba, seriozuli daavadebebi respodentis saxeli: cicino sqesi: mdedrobiTi asaki: 60 cicinos janmrTelobasTan dakavSirebuli uamravi problema aqvs. bolo 10 wlis ganmavlobaSi is loginad aris Cavardnili. man ramdenime operacia gadaitana sxvadasxva daavadebis gamo. mas fexebi deformirebuli aqvs. is sakmaod SeZlebulia da aqvs kargad movlili bina. cxovrobs Tavis 28 wlis qaliSvilTan erTad, romelic gauTxovaria da uvlis dedas. qaliSvils swavlisTvis Tavis danebaba mouxda imisaTvis, rom moevlo dedisTvis. cicinos kidev erTi qaliSvili yavs. is gaTxovilia da cxovrobs Tavis ojaxTan erTad. cicinos marto datoveba ar SeiZleba. mas patronobda deda, romelic 6 Tvis win gardaicvala 96 wlis asakSi. Zalian amaRelvebeli iyo cremlebis danaxva 60 wlis cicinos Tvalebze, roca man gaxeda televizors da Tqva, rom dedam aCuqa zustad gardacvalebis win. is uyurebs televizors da xandaxan qsovs. dasaqmeba cicino muSaobda 1987 wlamde. jandacva cicinos esaWiroeba samedicino daxmareba. masTan dadis eqimi da momvleli qali poliklinikidan. mas aseve esaWiroeba urologi, magram materialurad ver wvdeba am xarjebs. interviu 24: arasamTavrobo organizacia, dasavleT saqarTvelo TariRi: 28.06. 2006 misamarTi: zugdidi intervius tipi: organizacia respodentis saxeli: elza 98 organizaciis saxeli: invalid qalTa da invalid bavSvTa dedebis asociacia asociacia dafuZnda 1998 wels. mas 43 wevri hyavs da beneficiarTa raodenobam 700 miaRwia. asociacia dafuZnda Oxfam-is proeqtis farglebSi. elza invalidia. sanam dainvaliddeboda, skolaSi muSaobda maswavleblad. mas ganuviTarda poliarTriti da Tavi daaneba samsaxurs. misi cxovrebisadmi damokidebuleba Zalian dadebiTia, igi Cans bunebiT optimistia da aqtiur moRvaweobas eweva. amJamad asociacia axorcielebs or programas inkluziur ganaTlebasa da sazogadoebrivi cnobierebis amaRlebaze. sazogadoebis damokidebuleba “sazogadoeba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs uyurebs, rogorc humanitaruli daxmarebis obieqtebs. invalidobis politika orientirebuli unda iyos maqsimaluri damoukideblobis miRwevaze. sazogadoeba ar unda iyos dayofili srulfasovan da arasrulfasovan wevrebad.” ganaTleba invalidobis Sesaxeb zusti statistika ar arsebobs. bevr mSobels ar ahyavs aRricxvaze invalidi Svili. zog maTgans ar surs, amiT momavalSi problemebi Seuqmnas Svils, zogsac rcxvenia, zogic ki veranair azrs ver xedavs registraciaSi. asociacias aqvs skola, sadac 18 fizikuri da gonebrivi SezRudvis mqone bavSvi swavlobs. maT aqvT Senoba da saTamaSo moedani. es aris dRis centri, sadac fizikuri reabilitacia swavlasTan aris kombinirebuli. asociaciam moawyo samdRiani Treiningi, romelic daafinansa evrokavSirma. Treiningi oTxi miznobrivi jgufisTvis Catarda: 1. axalgazrdebi, maT Soris SezRuduli SesaZleblobebis mqone 2. maswavleblebi 3. mediis warmomadgenlebi da 4. janmrTeli da SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebi. respondenti problemas xedavs SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebis damokidebulebaSi. isini ZiriTadad sxvisi Semyureni arian, imis magivrad, rom TviTon iaqtiuron. garemo asociacia aseve akontrolebs Tu ramdenad adaptirebulia sazogadoebrivi Senobebi invalidebisaTvis. maT ramdenime SenobaSi da quCaSi moawyves invalidebis etlebisTvis specialuri gasasvlelebi. sazogadoebrivi cnobiereba 99 asociaciam SeimuSava da qarTul da inglisur enebze gamoaqveyna koncefcia invalidTa ombudsmenis Sesaxeb. dokumentSi ganxilulia ombudsmenis institutis SeqmnasTan dakavSirebuli saerTaSoriso gamocdileba, ganmartebulia, rom es instituti icavs invalidebis uflebebs da monitorings atarebs invalidobis politikaze. asociacia aqtiuradaa CarTuli regionis socialur-ekonomikuri ganviTarebis kanonproeqtis SemuSavebaSi. asociaciam dasaxa is RonisZiebebi, romlebmac xeli unda Seuwyos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dasaqmebas da maTTvis fizikuri garemos adaptirebas. asociacia or TveSi erTel gamoscems gazeTs “naTlis sveti” (tiraJi 1,000 cali). maT aseve daeTmobaT gverdi gazeTSi “24 saaTi.” interviu 25: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri da momvleli, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 07.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri da momvleli invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: Tina sqesi: mdedrobiTi asaki: 44 ojaxis xuTi wevridan sami invalidia. ojaxi Zalian Raribia, cxovrobs avariul saxlSi. maT ara aqvT aveji. me Tvali movkari mxolod erT karadas, romelsac ar qonda kari, magidas, ramdenime skams da or sawols. ojaxSi mxolod mamas aqvs samuSao, isic periodulad. mis cols, Tinas dabadebidan aqvs menjis amovardna. mas tkivilebi awuxebs, ar SeuZlia did xans fexze dgoma da siaruli. sami Svilidan erT-erTs (vaJs) aqvs fsiqiuri aSliloba, nevrozi da sqoliozi. Tinas qmaric invalidia. ori qaliSvili janmrTelia. biWs, romelic 12 wlisaa, SeuZlia sakuTari Tavis movla. is dadis skolaSi. mas uWirs kiTxva da damaxsovreba, magram kargad wers. is xSirad vardeba isteriul mdgomareobaSi da scems debs. Tinas SesTavazes skolis damlageblad muSaoba, magram eSinia, rom muSaobis dawyebis SemTxvevaSi dakargavs pensias. ojaxi iRebs saxelmwifo daxmarebas siRaribis daZlevis programis farglebSi. 100 interviu 26: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, aRmosavleT saqarTvelo TariRi: 07.07. 2006 misamarTi: Telavi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: irina sqesi: mdedrobiTi asaki: 53 irina yavarjniT dadis. is dainvalidda mSobiarobis Semdeg, roca dauzianda menji. irina muSaobda maswavleblad, magram Tavi daaneba samsaxurs. misi qmari bazarSi vaWrobs. hyavs ori zrdasruli Svili. mas unda muSaoba, magram ar ucdia samsxuris moZebna. irina darwmunebulia, rom rodesac mas yavarjniT dainaxaven uars etyvian samuSaoze. jandacva menjis garda mas awuxebs Tirkmeli. man gaikeTa operacia, mas amours erTi Tirkmeli. tkivilebi jerac ar gasvlia. irinas regularulad esaWiroeba samedicino Semowmeba, rac ufaso iyo 2005 wlamde, axla ki fasiania da mas fulis gadaxdis saSualeba ar aqvs. fexi nel-nela umokldeba. rodesac mas daewyo tkivilebi, samkurnalod TbilisSi gaemgzavra da askuravas mimarTa. mkurnalobis kursma gaaumjobesa misi mdgomareoba, magram mkurnalobis gasagrZeleblad saWiro Tanxa ar hqonda. interviu interviu 27: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi TariRi: 17.07. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: aleko sqesi: mamrobiTi asaki: 58 aleko paralizebuli iyo 38 wlis asakSi. is iranSi geologad muSaobda, rodesac infeqcia SeeWra. aleko Zalian Zlieri da optimisti adamiania da didi xani ibrZoda gamojanmrTelebisaTvis. axla darwmunebulia, rom misi mdgomareoba aRar gaumjobesdeba. is daojaxebulia, cxovrobs colTan da or srulwlovan SvilTan erTad kargad movlil binaSi. aleko adgens krosvordebs, awvdis maT gazeTebs da amiT cdilobs fulis Sovnas. mas Zalian uxaria, rodesac raime 101 sargebloba moaqvs. aleko araa gawevrianebuli arcerT invalidTa organizaciaSi, radgan ar endoba maT. alekos damoukideblad SeuZlia Tavis movla, invalidis etlSi Cajdoma da gadmosvla. bolo ori welia, rac gulma Seawuxa da amitom ver axerxebs damoukideblad banaobas. banaobaSi mas exmareba specialurad daqiravebuli adamiani “Terapiis saxlidan.” misTvis yvelaze mTavari problema isaa, rom ar SeuZlia saxlidan damoukideblad gasvla. is meoTxe sarTulze cxovrobs da kibeze Casasvlelad ori adamianis daxmareba sWirdeba. rodesac mis megobrebs surT misi gayvana saxlidan, isini qiraoben 2 muSas. magram mas aseve problemebi aqvs quCaSi gadaadgilebis drosac. fexiT savali nawili uswormasworoa da ar arsebobs specialuri gasasvlelebi invalidis etlisTvis. alekom gaixsena, Tu rogori Soki ganicada, rodesac dainvalidebis Semdeg invalidis etliT pirvelad wavida nevrologiis institutSi. is verc liftSi Seetia etliT da verc karebSi, radgan orive Zalian viwro aRmoCnda. socialuri integracia alekos dainvalidebamde nacnobebis Zalian farTo wre hyavda. am mxriv misi cxovreba ar Secvlila. mas axlac bevri megobari hyavs, romlebic xSirad stumroben. es imis damsaxurebaa, rom fsiqologiurad aleko ar Secvlila. magram is agresias grZnobs sazogadoebisgan. mas unda, Tavi igrZnos Cveulebriv adamianad da sazogadoebisganac asset damokidebulebas moelis. jandacva alekos ar esaWiroeba samedicino daxmareba. mas sWirdeba marto masaJi. is ambobs, rom erTi da igive daavadeba sxvadasxva adamianSi SeiZleba sxvadasxvanairad ganviTardes da amgvarad avadmyofis Sedegi Zalze individualuria. is ramdenime wlis ganmavlobaSi xangrZlivad imyofeboda sakSi, kurortze yirimSi. man aRniSna, rom mTavari efeqti iyo fsiqologiuri. erTaderTi samedicino daxmareba is iyo, rom ganicada fexze dgoma, rac did xnis natvrad hqonda qceuli. “qalaqi adaptirebulia invalidebisTvis, radgan yvela gadaadgildeba invalidis etliT, xalxis umetesoba erTmaneTs icnobs, radgan isini xSirad Cadian iq, zogi cxovrobs kidec iq. invalid adamians damoukideblad SeuZlia yvelgan gadaadgileba. iq erTmaneTs xvdebian erTnair gasaWirSi myofi pirebi. iseve rogorc yvela sazogadoebaSi, aqac arian kriminalebi, xelovanni da gaiZverebi. es invalidis etlSi mjdomi pirebis mikrosamyaroa.” aleko fsiqologiurad Zalian gaZlierda, rodesac Sexvda mis mdgomareobaSi myof bevr adamians, romlebic Cveuli cxovrebiT 102 cxovrobdnen. moskovis saavadmyofoSi, alekom gaiara specialuri Treiningi, sadac man iswavla damoukideblad Tavis movla da aiTvisa amisTvis saWiro Cvevebi. ra SeiZleba gakeTdes? sazogadoebis damokidebuleba unda Seicvalos da SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi unda eqceodnen, rogor sazogadoebis srulfasovan wevrebs. garemo adaptirebuli unda iyos maTi saWiroebebisaTvis. yvelaze mniSvnelovania samuSao adgilebis Seqmna. bevri sfero arsebobs, sadac isini SeiZleba dasaqmdnen- mTargmneloba, kompiuteruli momsaxureba, swavleba da sxv. interviu 28: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 07.07. 2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: eka sqesi: mdedrobiTi asaki: 41 eka avariaSi moxvda da Semdeg operacia gaikeTa. mas 15 wlis win Caudges xelovnuri saxsari. avariamde eqimad muSaobda saavadmyofoSi, magram Tavi daaneba samsaxurs, radgan aRar SeeZlo did xans fexze dgoma. is ar damdgara aRricxvaze, radgan SezRuduli SesaZleblobis mqones statusi examuSeboda. axla is quTaisis socialuri dazRvevis fondSi muSaobs. mas hyavs 10 wlis gogona. eka saxlSi yvelafers TviTon akeTebs. sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi sazogadoebis mxridan ar unda grZnobdnen, rom isini gansxavavebulebi arian da nakli aqvT. sazogadoeba invalid pirebs unda moeqces, rogorc rigiT wevrebs. janmrTeloba mas periodulad awuxebs tkivilebi. xelovnuri saxsari unda Seicvalos yovel 15-20 weliwadSi, magram operacia jdeba 5,000 lari. ekasTvis warmoudgenelia am Tanxis gadaxda. is Tavs Raribad Tvlis. ra SeiZleba gakeTdes? 103 unda Seiqmnas reabilitaciis centrebi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebma Tavisi organizaciebi unda Seqmnan da TavianTi uflebebisaTvis unda ibrZolon. SiSi da imedi avariis Semdeg mas Ria sivrcis eSinia. Zalian advilad Riziandeba. aqvs RmerTis imedi. Mmas swams, rom RmerTis daxmarebiT misi mdgomareoba Seicvleba da problemebic mogvardeba. interviu 29: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, Tbilisi TariRi: 17.05. 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba (paralizebuli) respodentis saxeli: koka sqesi: mamrobiTi asaki: 43 koka Zalian aqtiuri pirovnebaa. is marto cxovrobs, uvlis Tavs, gadaadgildeba invalidis etliT da atarebs manqanas, romelic adaptirebulia misi saWiroebis Sesabamisad. saxelmwifo politika politikis ganmsazRvreli pirebi ar arian motivirebulebi, rom invalidebma icxovron damoukideblad. saxelmwifos surs, rom SezRuduli SesaZleblobis pirebi iyvnen umweoni da sxvebze damokidebulni. saxelmwifos es bevrad ufro iafi ujdeba. saxelmwifos midgoma am SemTxvevaSic iseTivea, rogorc siRaribis daZlevis politikaSi: sawarmoebis gaxsnisa da samuSao adgilebis Seqmnis nacvlad, saxelmwifo ufaso sasadiloebis gaxsniTaa dakavebuli. invalidebze zrunva mTavrobisTvis prioritetad unda iqces. 2003 wels miRebuli iqna kanoni invalidTa saWiroebebisaTvis Senobebis adaptaciis Sesaxeb, magram araferi ar ganxorcielebula. arc erT Senobas ara aqvs pandusi. ar arsebobs pandusebi iseT sazogadoebriv adgilebSi, rogoricaa filarmonia, opera da sastumroebi. am mxriv erTaderTi gamonaklisia Tbilisi marioti. ganaTleba invalidebisaTvis ganaTlebis miReba Zalian SezRudulia, pirvel rigSi ki imitom, rom Senobebi araa adaptirebuli. 104 transportireba transportirebis problemis gadasaWrelad garkveuli nabijebi iqna gadadgmuli. invalidTa ligam 10 specialurad adaptirebuli avtobusi Camoiyvana amerikidan. uaryofiTi magaliTi: Tu invalid adamians surs TviTmfrinaviT mogzauroba, man damatebiTi 100 dolari unda gadauxados “airzenas”, imisaTvis, rom moxvdes TviTmfrinavis bortze. socialuri integracia koka monawileobda programaSi “damoukidebeli cxovreba invalidis etlSi.” es orkviriani kursi iyo, sadac sxvadasxva saxis invalidobis mqone pirebs aswavlidnen damoukideblad cxovrebas. yuradReba eqceoda ojaxSi cxovrebas, seqsualur cxovrebas, mobilurobas da TviTrealizacias. am kursma misi cxovreba Secvala. man iswavla damoukideblad cxovreba da axla mas Tavis cxovrebiT surs daanaxos sxva invalidebs, rom es SesaZlebelia. adre invalidebi aqtiurad iyvnen CarTulni sportSi. 1995 wels xuTma invalidma miaRwia yazbegis meteorologiur sadguramde. 1998-1999 wlebSi invalidTa ligas hyavda kalaTburTis gundi. TamaSobdnen fexburTs da teniss. jandacva kokas da kokas mdgomareobaSi myof pirebs esaWiroebaT mxolod invalidis etli. aqtiuri adamianis etli adaptirebuli unda iyos mis sxeulTan. etli unda icvlebodes yovel 4-8 weliwadSi. yvelaze problematuria bavSvis etli. is bevrad ufro xSirad saWiroebs gamocvlas, bavSvis etli orjer ufro mZime unda iyos zrdasruli adaminis etlTan SedarebiT, imisaTvis, rom bavSvma iswavlos misi balansireba da ar gadmovardes. eqimebis roli invalidebTan mimarTebaSi Zalian uaryofoTia. isini invalidobas uyureben rogorc samedicino problemas. umetes SemTxvevebSi maTi janmrTelobis mdgomareobis Secvla SeuZlebelia, magram eqimebi amas ar aRiareben. ra SeiZleba gakeTdes? bavSvebis da mSoblebis ganaTleba aris umTavresi sakiTxi. arsebobs SiSi invalidis etlis mimarT. ojaxis wevrebma unda iswavlon da gaiazron SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saWiroebebi. ojaxebi ar unda iyvnen stresSi imis gamo, rom maT tvirTad awevT invalidi ojaxis wevris movla. gaTvaliswinebuli unda iyos invalidebis specifiuri SesaZleblobebi maTi dasaqmebisaTvis. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi unda ibrZodnen TavianTi uflebisaTvis. unda dainergos invalidTa ombundsmenis instituti. 105 interviu 30: arasamTavrobo organizacia, Tbilisi TariRi: maisi 2006 misamarTi: Tbilisi intervius tipi: organizacia respodentis saxeli: goCa organizaciis saxeli: koalicia damoukidebeli cxovrebisaTvis koalicia damoukidebeli cxovrebisaTvis sxvadasxava saxis unarSezRudvis mqone pirebs aerTianebs. am arasamTavrobo organizaciis qolgis qveS, SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa ramodenime organizacia aris gaerTianebuli. koalicias Tavisi vebgverdi aqvs (www.disability.ge ) qarTul, rusul da inglisur enebze. vebgverdi Seiqmna 2000 wels invalidTa integraciis saxelmwifo programiT. goCas hemofilia aqvs da sWirdeba etli. mas damoukideblad SeuZlia etlSi Cajdoma. is atarebs manqanas da garegnulad misi nakli SeumCnevelia. goCasTvis es problemaa, radgan unda iyos Zalian frTxili da Tavi Seikavos sarisko moqmedebebisgan. bavSvobaSi is ver Cxubobda, ver TamaSobda fexburTs, ver monawileobda veranair sportSi da mas uxdeboda aseTi gadaWarbebuli sifrTxilis mizezebis axsna. saxelmwifo politika grZelvadian perspeqtivaSi saxelmwifosaTvis bevrad ufro momgebiani iqneba, Tu Semweobebis sistemis SenarCunebis nacvlad Seecdeba invalidTa reabilitacias, ise rom maT Tavad mixedon sakuTar Tavs. invalidobis ori aspeqti arsebobs: fsiqologiuri da fizikuri. fsiqologiuri aspeqti ukavSirdeba sazogadoebis damokidebulebas invalidebis mimarT, xolo fizikuri aspeqti ukavSirdeba im garemos romelSic invalidebs uwevT cxovreba. garemo Zalian aramegobrulia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mimarT. dasaqmeba asociacia proeqtis “invalidis etlis diplomatia” erT erTi ganmaxorcielebeli organizaciaa. proeqti sami komponentisgan Sedgeba: etlebis warmoeba, advokatireba da ndobis aRdgena. proeqtis farglebSi Tbilissa da soxumSi etlis damamzadebeli saxelosnoebi gaixsneba. am saxelosnoebSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi ojaxis wevrebi dasaqmdebian. etlebi gaiyideba samxreT kavkasiaSi. jandacva 106 asociacia “imedma” saxelmwifos programiT invalidebisaTvis SeiZina etlebi, magram isini Zalian dabali xarisxis aRmoCnda da maTi gamoyeneba daxmarebis gareSe SeuZlebelia. sazogadoebrivi Segnebis amaRleba asociaciis eqvsma wevrma gaiara Treiningi, raTa maT skolebsa da umaRles saswavleblebSi CaetarebinaT Sexvedrebi invalidobis problemebze. isini dgamdnen scenebs da awyobdnen sxvadasxva TamaSebs, rom eCvenebinaT moswavleebisTvis, Tu ras grZnoben invalidebi da rogor aRiqvaven isini cxovrebas. koaliciam baTumSi kino festivali moawyo invalidobis Temaze. ra SeiZleba gakeTdes? Seswavlili unda iyos janmrTelobis statistika. Zalian mniSvnelovania vicodeT, ramdeni SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvi ar dadis skolaSi da ramdeni maTgani iRebs ganaTlebas saxlSi. interviu 31: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: 26.06. 2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: ramazi sqesi: mamrobiTi asaki: 50 ramazi cxovrobs orsarTuliani saxlis pirvel sarTulze. mis ojaxs aqvs ori oTaxi. mas hyavs meuRle da qal-vaJi. intervius Caweris dros misi coli saavadmyifoSi imyofeboda, gadioda operaciis Semdgom reabilitaciis periods.GqaliSvili afTiaqSi muSaobs, biWi ki jarSi msaxurobs. ramazi 1988 wels dasaxiCrda, is amwedan gadmovarda mSeneblobis dros. mas uWirs moZraoba, ver miaqvs xelebi pirTan da ar SeuZlia jdoma. is ver uvlis sakuTar Tavs, daxmarebis gareSe verc icmevs da verc banaobs. mas meuRle da biWi exmarebian. misi marto datoveba mxolod ramdenime saaTiT aris SesaZlebeli. Svidi welia, rac gareT ar gasula. dasaqmeba uToebisa da qolgebis SekeTebiT Soulobs fuls. daxmareba 107 erTaderTi daxmareba, rasac saxelmwifosgan iRebs, aris pensia. produqtebiT da SeSiT ojaxs exmarebian sofelSi mcxovrebi colis Zmebi. ramdenime wlis win maT exmareboda wiTeli jvari. invalid pirTa asociaciac exmareboda maT konservirebuli produqtebiT. jandacva usaxsrobis gamo ramazi ar dadis eqimebTan. roca tkivilebi awuxebs, svams im wamals, romlis reklamirebac xdeba televiziiT. magram amCnevs, rom es xandaxan uaryofiTad moqmedebs sxeulis sxva organoebze. ra SeiZleba gakeTdes? samuSao adgilebi unda Seiqmnas invalidebisaTvis, es maT fulis Sovnisa da garTobis saSualebas miscemda. interviu 32: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, dasavleT saqarTvelo TariRi: TariRi: 26.06. 2006 misamarTi: quTaisi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: moZraobis SezRuduloba respodentis saxeli: nata sqesi: mdedrobiTi asaki: 34 nata devnilia afxazeTidan. is mSoblebTan, dasTan, rZalTan da Zmis SvilebTan erTad cxovrobs oTaxnaxevrian binaSi (Zma wasulia ruseTSi). ojaxi Zalian Raribia da maTi bina gasaremontebelia. 12 wlis asakSi natas Tavbrusxvevebi daewyo, siarulic gauWirda. misi mdgomareoba wlidan wlamde uaresdeboda. natas dausves fridrixis daavadebis diagnozi: mas kunTebi moudunda. axla mas metyvelebac uWirs. natas daxmareba sWirdeba CacmaSi, WamaSi, banaobaSi. deda da 16 wlis da mas yvelaferSi exmarebian. 10 wlis win nata pianinoze ukravda. mas mowafeebic hyavda, magram axla is xelebs veRar xmarobs. ojaxma ki pianino gayida, radgan fuli esaWiroeboda. nata Zalian morwmunea. is ieRovelia. mTel dRes religiuri literaturis kiTxvaSi atarebs. rwmenam is ufro gaaZliera. karg amindSi is salocavad gadis saxlidan. is sibraluls grZnobs xalxisgan, rac Zalian aRizianebs. natas miRebuli aqvs saSualo ganaTleba. mas miaCnia, rom saxlebi, sadac cxovroben SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi, mowyobili unda iyos specialurad maTi moTxovnilebebis gaTvaliswinebiT. daxmareba 108 ramdenime wlis win nata wiTeli jvrisgan iRebda daxmarebas. megobrebma mas invalidis etli aCuqes. natas diabeti awuxebs da ieRovas erTerTma wevrma aCuqa Saqris sazomi aparati. is eqimTan or TveSi erTxel dadis. ra SeiZleba gakeTdes? natas survilia, hqondes fuli, rom daiqiravos momvleli da dedas da das Seumsubuqos mdgomareoba. das ara aqvs piradi cxovreba, radgn natas marto datoveba SeuZlebelia. man mxolod 9 klasi daamTavra. ojaxs ar hqonda wignebis SesaZeni fuli da amitom skolidan gamovida. invalid adamianebs unda SeeZloT moZraoba, kinoebsa da TeatrebSi siaruli. maT ufaso jandacva unda hqondeT. specialuri abazanebi unda arsebobdes maTTvis. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs unda aswavlidnen iseT saqmianobas, romliTac SeZleben fulis Sovnas. fuli rom hqondes, ieRovas mowmeTa sazogadoebas Seswiravda da moawyobda invalidis etlebisTvis specialur gasasvlelebs. wavidoda kbilis eqimTan, SeiZenda mobilur telefons da gadaixdida eleqtroenergiisa da gazis gadasaxads. interviu 33: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, duSeTi TariRi: 26.06. 2006 misamarTi: duSeTi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: cerebraluri dambla respodentis saxeli: naTia sqesi: mdedrobiTi asaki: 21 naTias cerebraluri dambla aqvs da gonebrivad CamorCenilia. cxovrobs mSoblebTan, dasTan da ZmasTan erTad. ojaxi Zalian Raribia. ojaxis yvela wevri umuSevaria. misi da Tbilisis samedicino universitetSi swavlobs. mama mTel dRes samsaxuris ZebnaSi atarebs. naTia ver dadis. mTeli dRis ganmavlobaSi an skamze zis, an loginSi wevs, usmens musikas, kiTxulobs wigns. naTias aqvs invalidis etli, romelic mas ucxoelebma aCuqes, magram uars ambobs mis gamoyenebaze. is darwmunebulia, rom siaruls SeZlebs da hgonia, Tu invalidis etlSi Cajdeba, veRarasodes gaivlis. ganaTleba 109 naTia skolaSi dadioda. daamTavra 9 klasi. skolaSi man wera-kiTxva iswavla. mas hyavda megobrebi da Zalian moswonda skola. is yovel dReE dedas dahyavda skolaSi. socialuri integracia mas skolis megobrebi hyavs, magram axla isini iSviaTad stumroben mas. naTia mokle Setyobinebebs ugzavnis maT Tavisi Zmis mobiluridan. naTias surs, gaxdes masaJisti, magram mas uWirs xelebis xmareba. xandaxan is apaTiaSi vardeba. xalxis damokidebuleba mis mimarT Zalian dadebiTia. skolaSi yvela Zalian megobruli iyo mis mimarT. jandacva is ar dadis eqimebTan, radan amaSi veranair azrs ver xedavs. aseve ar iRebs wamlebs. naTias Zalian mouxda axtalasa da urekSi Catarebuli procedurebi. axla mas masaJebi sWirdeba. SiSi da imedi mas RmerTis imedi aqvs. naTias deda 46 wlisaa. is ambobs, rom daTrgunulia da ganadgurebuli, rogorc fizikurad, aseve moralurad. is ver wevs simZimes da Zalian uZneldeba Svilis xeliT tareba. man SeniSna, rom bolo xanebSi naTia Seicvala. mas aRar siamovnebs sazogadoebaSi yofna. mas ufro metad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan urTierToba unda. naTias dedis azriT finansuri daxmareba unda gaizardos. sazogadoebam unda miiRos invalidebi da isini ar unda iyvnen gariyulni. Zalian mniSvnelovania masaJebi da sareabilitacio procedurebi. mas Tavisi Svilis momavlis eSinia Tavis gardacvalebis Semdeg da arafris imedi ara aqvs. interviu 34: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri, duSeTi TariRi: 27.07. 2006 misamarTi: duSeTi intervius tipi: SezRuduli SesaZleblobis mqone piri invalidobis saxe: cerebraluri dambla da fsiqikuri aSliloba respodentis saxeli: marika sqesi: mdedrobiTi asaki: 18 marikas cerebraluri dambla da fsiqikuri aSliloba aqvs. ojaxs Zalian uWirs. marika mSoblebTan, ZmasTan da bebiasTan erTad 110 cxovrobs. Mmarikas deda maswavlebelia, mama ki - veterinari. Zma iuridiul fakultetze swavlobda. Mmarika ver uvlis Tavs. misi marto datoveba SeuZlebelia. mTeli dRis ganmavlobaSi wevs, kiTxulobs an usmens musikas. is daxmarebis gareSe verafers ver akeTebs. Mmas ZiriTadad mSoblebi da bebia uvlian. mamas is ayavs xelSi, danarCens ki deda da bebia ukeTeben. ganaTleba marika ver dadioda skolaSi. maswavleblebi masTan saxlSi modiodnen. man 11 klasi daamTavra. skolis damamTavrebeli gamocdebi Mmarikam saxlSi Caabara komisiis wevrebs. misi ocnebaa gaxdes Jurnalisti. socialuri integracia mas ara aqvs urTierToba TanatolebTan. isini masTan stumard mxolod dabadebis dReze midian. xalxi mas kargad eqceva. is yvelas uyvars da mis mimarT siTbos gamoxataven. jandacva ojaxs unda misi sazRvargareT wayvana samkurnalod, imedi aqvT, rom operacia uSvelis. ojaxma Seityo, rom operacias, romelic Mmarikas esWiroeboda, somxeTSi akeTebdnen. maT isesxes fuli da misces erT pirovnebas, romelic operaciis gakeTebaSi daxmarebas dapirda. magram es piri fulTan erTad gaqra. Mmarikas fuli rom hqondes, mkurnalobaze daxarjavda. marikas momvleli, misi bebia 66 wlisaa. ambobs, rom yvelaze metad ojaxs finansuri daxmareba sWideba. fuli rom hqondeT, gaukeTebdnen masaJebs da waiyvandnen reabilitaciis centrebSi. ojaxis yvela wevri Zalian gadaRlilia da stresSi imyofeba. “yvelaze ufro SimSilis meSinia. aqamde Cemi imedebi prezidentTan iyo dakavSirebuli, magram me misi aRar mjera.” interviu 35: momvleli, duSeTi TariRi: 27.07. 2006 misamarTi: duSeTi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: JuJuna sqesi: mdedrobiTi asaki: 42 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: Temuri invalidobis saxe: epilefsia, gonebrivi CamorCena sqesi: mamrobiTi 111 asaki: 22 JuJuna cxovrobs JinvalSi. sakrebulom mas gauforma bina, martoxela qalis gardacvalebis Semdeg, JuJuna im qals uvlida. is 21 wlis SvilTan erTad cxovrobs. Temuri mTeli dRe wevs sawolSi. is aravisTan ar Sedis kontaqtSi. mas SeuZlia Tavis movla, daxmarebis gareSe Wama da banaoba. is iRebs wamlebs, romlebsac deda magidaze utovebs. ojaxs Zalian uWirs. Temuris mamam ojaxi ramdenime wlis win miatova, umcrosi Zma ki TbilisSi swavlobs. adre JuJuna qsovda da raRac fuls Soulobda, magram axla veRar axerxebs samuSaze koncentracias. is Zalian gadaRlilia, aRiarebs, rom masac ganuviTarda fsiqikuri problemebi. Temuri dadioda skolaSi. man 9 klasi daamTavra. 2002 wlis Semdeg Zalian apaTiuri gaxda da aravisTan aRar Sedis kontaqtSi. yovel saRamos mas aqvs gulyra. JuJunas amis yureba aRar SeuZlia, igi verafriT exmareba am dros Svils. is guSin saxlidan gavida, rodesac Temuris gulyris dro moaxlovda. daxmareba pensiis garda ojaxi araviTar daxmarebas ar iRebs. erTxel miiRes gamgeobisgan daxmareba 10 laris odenobiT. saWmels maT mezoblebi awvdian da amiT iTqvamen suls. SeZlebisdagvarad, da-Zmac exmareba JuJunas. jandacva JuJunas ar SeuZlia Temuris wayvana eqimTan TbilisSi. is TviTon cvlis eqimis daniSnulebas. yovelwliurad Temuris 100 laris wamlebi esaWiroeba. SiSi da imedi “me mxolod Cemi da Cemi Svilis sikvdilis imedi maqvs.” ase upasuxa JuJunan kiTxvaze, Tu risi imedi aqvs. interviu 36: momvleli, duSeTi TariRi: 27.07. 2006 misamarTi: misamarTi: duSeTi intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: manana sqesi: mdedrobiTi asaki: 39 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: zura invalidobis saxe: fsiqikuri aSliloba 112 sqesi: mamrobiTi asaki: 14 ojaxi Raribia. zura cxovrobs Tavis ojaxTan erTad: dedasTan, mamasTan, dasTan da ZmasTan. bavSvs damoukideblad SeuZlia Cacma, magram sapirfareSoSi wasvla da Wama damoukideblad ar SeuZlia. skolis Semdeg zura Tavis dasTan da ZmasTan erTad TamaSobs ezoSi. mas ezoSi Rorebis “mwyemsva” moswons. zuras SeuZlia gadaadgileba, magram SezRudulad. mas iSviaTad uSveben ezodan, radganac mSoblebs eSiniaT, rom Tu igi Sors wava, SeiZleba saxls veRar moagnos. dedamisi stresel mdgomareobaSia, mas nevrozi aqvs. igi ukiduresad gadaRlilia, nervebs ver akontrolebs da xSirad Tavis qmars eCxubeba. mSoblebis Cxubi zuras Zalian anerviulebs. ganaTleba 14 wlis zura zogadsaganmanaTleblo skolaSi dadis. skolaSi dedas mihyavs. deda mas skolaSi elodeba, radgan eSinia misi marto datoveba. zura maswavleblebs aRizianebs, mousvenaria da mudmivad xelebs amoZravebs. mas metyvelebac uWirs. zuram anbani icis, magram daTvla ar exerxeba. ojaxs ara aqvs imis imedi, rom zura raime ganaTlebas miiRebs, magram maT undaT, rom bavSvma TanatolebTan iqonios urTierToba. socialuri integracia zuras megobrebi ar hyavs. aravin ar dadis masTan stumrad. daxmareba zura invalidobis pensias iRebs da erTxel adgilobrivi xelisuflebisgan 40 lari miiRo. jandacva ori wlis asakamde zura eqimebTan dahyavdaT. Semdeg ojaxma yvelanairi imedi dakarga. zuras mxolod masaJi esaWiroeba. oTxi weli isini urekSi dadiodnen, ramac bavSvze dadebiTad imoqmeda. ra SeiZleba gakeTdes? invalidebis ojaxis wevrebs meti finansuri daxmareba esaWiroebaT. SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebi ar unda iyvnen izolaciaSi, isini cirkSi da zooparkSi unda dadiodnen, sxva bavSvebs xvdebodnen. maT momvlelebsac sWirdebaT daxmareba. invalid adamianebs, iseve rogorc maT momvlelebs, xandaxan erTmaneTisgan cal-calke yofna esaWiroebaT. SiSi da imedi yvelaze ufro mas virusebis eSinia. Eeqimma uTxra, rom virusuli infeqciebis gamo zuras mdgomareoba SeiZleba Zalian damZimdes da 113 avadmyofoba ver gadaitanos. mas imedi aqvs, rom misi Svilis mdgomareoba gaumjobesdeba. interviu 37: momvleli, duSeTi TariRi: 27.07. 2006 misamarTi: duSeTi intervius intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: Salva sqesi: mamrobiTi asaki: 68 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: iakobi invalidobis saxe: fsiqikuri aSliloba sqesi: mamrobiTi asaki: 32 iosebs gonebaCamorCenilobis mZime forma aqvs. ojaxi Raribia. is avariul saxlSi cxovrobs. iakobis hyavs da, romelic gaTxovilia da calke cxovrobs. orive mSobels pensia aqvs da isini bazarSi vaWroben. maT iakobis marto datoveba uwevT dRis ganmavlobaSi, magram SuadRisas saxlSi modian, rom mas aWamon. sanam isini saxlSi ar arian, iakobi Zvel manqanaSi zis, romelic ezoSi dgas. igi ver laparakobs, sakuTar Tavs ver uvlis, ver grZnobs SimSils an wyurvils. mas TviTdasaxiCrebis midrekileba aqvs. es Zalian arTulebs mis movlas, rac Seexeba sxva problemebs, ojaxi maT Seegua. jandacva jandacva adre iakobi eqimebTan dahyavdaT, axla aRar dahyavT, radgan ician, rom eqimebi maT Svils verafers uSvelian. iakobs mxolod damawynarebel saSualebebs aZleven. ra SeiZleba gakeTdes? momvlelebs pensia ekuTvniT. invalidebi ar unda iyvnen izolirebulni. maT gareT gasvlis da garTobis saSualeba unda qondeT. SiSi da imedi “me siRaribis da xvalindeli dRis meSinia da arafris imedi ara maqvs”ganacxada Salvam. interviu 37: momvleli, duSeTi TariRi: 27.07. 2006 misamarTi: duSeTi 114 intervius tipi: momvleli respodentis saxeli: ia sqesi: mdedrobiTi asaki: 24 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris saxeli: zviadi invalidobis saxe: daunis sindromi sqesi: mamrobiTi asaki: 20 ojaxi saSualo SeZlebisaa, cxovrobs karg saxlSi, kargi ezoTI. 20 wlis invalid levans deda da da, gulnara uvlian. levans ar aqvs fizikuri SezRuduloba. mas SeuZlia moZraoba, Tumca arc Tu ise Tavisuflad. levans SeuZlia damoukideblad Tavis movla. dRis ganmavlobaSi SeiZleba misi marto datoveba. gulnara sabavSvo baRSi muSaobs maswavleblad da dedasac exmareba levanis movlaSi. gulnara ambobs, rom Zmis movla mas aranairad ar zRudavs, is mieCvia aseT mdgomareobas, magram guli Sestkiva Zmaze. levani ezoSi gadis da saxlis siaxloveSi dadis, maRaziaSi purs yidulobs. magram ZiriTadad dros is Tavis oTaxSi atarebs, televizors uyurebs an raRacas “xatavs”. levans SeuZlia laparaki, Tumca metyvelebis problema aqvs. ganaTleba levanma duSeTis skolaSi oTxi klasi daamTavra. Semdeg mSoblebma TbilisSi waiyvanes specializirebul skolaSi. iq man 3 weli dahyo, magram wera-kiTxva ver iswavla. socialuri integracia levans megobrebi ar hyavs. aravin ar dadis masTan stumrad. jandacva levans mkurnaloba ar esaWiroeba. is saSualebebs Rebulobs. mxolod damawynarebel ra SeiZleba gakeTdes? invalid pirebs ufro meti finansuri daxmarebis aRmoCena esaWiroebaT. wamlebi maT ufasod unda eZleodeT. invalidebs raRac xeloba unda aswavlon, raTa maT sakuTari Tavis rCena SeZlon. gulnaras fuli rom qondes, Zmas musikalur centrs uyidida, radgan es levanis ocnebaa. 115 danarTi III: Ffokus jgufebis detaluri reziumeebi fokus jgufi 1. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi, Tbilisi 1 jgufi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi 13.06.2006 Tbilisi monawileebi sxvadasxva saxis unarSezRudvis mqone pirebi - smenadaqveiTebuli, usinaTlo, cerebraluri dambliT daavadebuli, moZraobis unaris SezRudvis da sxvadasxva Sinagani daavadebebis (gulsisxZarRvTa, diabetiT da sxva). fokus jgufis monawileebma SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis winaSe arsebuli problemebi da maTi sazogadoebasTan integraciis sakiTxebi ganixiles. saxelmwifo politika garemo SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTa mimarT aramegobrulia. saxelmwifo ar zrunavs garemos gaumjobesebaze - ar arsebobs avtosadgomebi, invalidebisTvis gaTvaliswinebuli adgilebiT, etlis gasasvlelebi, pandusebi, sagangebod aRWurvili sapirfareSoebi da satransporto saSualebebi. saxelmwifos mier gamoyofili finansuri daxmareba umniSvneloa. ekonomikuri problemebi da daxmareba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi ekonomiurad bevrad ufro mZime mdgomareobaSi imyofebian, vidre danarCeni sazogadoeba. maTi Semosavali mwiria, radgan isini ZiriTadad saxelmwifo pensiis imedad arian (33 lari). zogi invalidi damatebiT 22 lars iRebs saxelwmifosgan. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi sargebloben SeRavaTebiT komunalur gadasaxadebze da aqvT medikamentebis vauCeri, romelic, ZiriTadad, usargebloa. invalidTa saWiroebebi bevrad ufro didia, maT bevrad ufro meti momsaxureba da wamali esaWiroebaT. saxelmwifom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa damoukidebeli cxovrebis xelSemwyobi centrebis Camoayalibebaze mimarTuli programa wamoiwyo. magram saprogramo Tanxebi arasakmarisia, xolo tenderis pirobebi zedmetad mkacri. ganaTleba inkluziuri ganaTleba uaResad mniSvnelovania. es procesi sabavSvo baRebidan unda daiwyos, radgan patara bavSvebs adaptaciis ukeTesi unari gaaCniaT da bavSvebs Tavidanve swori damokidebuleba CamouyalibdebaT SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mimarT. 116 dasaqmeba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs samuSaoze ar iReben da maT saxlSi uwevT jdoma. cerebraluri dambliT daavadebuli axalgazrda qali aRniSnavda: “me bankSi operatorad mimiwvies, magram rodesac Seityves, rom invalidi viyavi, samuSaoze ar amiyvanes. miTxres, rom es bankis imijs Selaxavda”. sastumro Tbilisi-mariotis SezRuduli SesaZleblobis mqone TanamSromelma aRniSna, rom sastumro invalidis daqiravebiT garkveuli SeRavaTebs iRebs. aseTi SeRavaTebi qarTuli kompaniebsa da sawarmoebsac rom hqondes, maSin SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dasaqmebis problemac mogvardeboda. gadaadgilebis SezRudvis mqone qalbatonma ganacxada: “me Zalian aqtiuri viyavi, rodesac Cemi adgili vipove invalid qalTa asociaciaSi. maSin me dasaqmebuli viyavi. axla aRar vmuSaob da uimedoba meufleba”. socialuri integracia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis uflebebi xSirad irRveva. maT azrs arc sazogadoebaSi da arc ojaxSi ar iTvaliswineben. kvlevaSi monawile erT-erTma smenadaqveiTebulma mamakacma aRniSna: “Cven gvinda, rom sazogadoebam Tavis wevrad mogviRos”. invalidis etlSi mjdomma mamakacma respondentma aRniSna: “me gareT gasvlis mizezi ara maqvs. arc ki vici, sad wavide”. xiluli naklis mqone piri quCaSi rom gadis, maSinve arasasurveli yuradRebis centrSi eqceva da adamianebi mas sibraluliT uyureben. fokus jgufSi monawile cerebraluri dambliT daavadebulma qalma aRniSna: “Cemi ojaxi cdilobda zomaze metad daculi vyofiliyavi da Tavisi gadametebuli zrunviT ziani momayena. me Camomiyalibda imisi SegrZneba, rom yvela unda memsaxurebodes da mivlides”. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis yvelaze mniSvnelovania imis SegrZneba, rom isini sazogadoebis nawils warmoadgenen. interviuSi monawile qalma, romelsac gadaadgilebis unari aqvs SezRuduli, aRniSna: “me mzad var uari vTqva ufaso zeTze da Saqarze, oRondac sazogadoebis Rirseul wevrad vigrZno Tavi”. jandacva pirebs, romlebsac SeezRudaT qmedunarianoba Sinagani organoebis daavadebisa da/an mentaluri problemebis gamo aqvT, esaWiroebaT regularuli samedicino Semowmeba da mediakmentebi, rac sakmaod Zviria. vauCerebi, romlebsac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi iReben, praqtikulad, usargebloa, radgan am vauCerebiT mxolod im 117 medikamentebis Sesyidvaa SesaZlebeli, romelic CamonaTvalSia. is medikamentebi, romlebic SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs esaWiroebaT, CamonaTvalSi araa. adre invalidis statusis misaRebad samedicino komisiis gavla ufaso iyo, magram axla momsaxureba fasiani gaxda. onkopacientma aRniSna, rom mas samedicino Semowmeba weliwadSi orjer mainc esaWiroeba; Semowmeba 150 lari jdeba, risi saSualebac mas ara aqvs. ra SeiZleba gakeTdes? Sromis kodeqsSi unda Sevides cvlilebebi, romelic damqiravebels an daavaldebulebs an stimuls Seuqmnis SezRuduli SesaZleblobis mqone piris dasaqiraveblad. parlamentSi unda Seiqmnas invalidTa sakiTxebze momuSave qve-komiteti. invalid bavSvebs unda aswavlidnen qalaqSi orientacias da sasicoxlod aucilebel unar-Cvevebs. smenadaqveiTebuli pirebisTvis gasarTobi programebi surdo-Targmanis TanxlebiT unda gadiodes. fokus jgufi 2. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa momvlelebi, Tbilisi 2 jgufi momvlelebi 13.06.2006 Tbilisi monawileebi fokus jgufis muSaobaSi monawileoba miiRes cerebraluri dambliT daavadebul, fsiqiuri aSlilobis mqone da smenadaqveiTbeul pirTa momvlelebma. sazogadoebis damokidebuleba jgufis yvela wevrma xazi gausva im garemoebas, rom sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisadmi maTi integraciis yvelaze mniSvnelovan faqtors warmoadgens. jgufis wevrebis umetesoba Tavs sazogadoebidan gariyulad grZnobda. erT-erTi momvleli qali aRniSnavda: “aravis ar ainteresebs SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi”. fokus-jgufis kidev erTi momvlelis sityvebiT “am qveyanas invalidebi ar sWirdeba”. ganaTleba arasamTavrobo organizaciebi SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebs ganaTlebis, garTobis da urTierTobis saSualebas uqmnian. invalidi bavSvebS saSualeba eZlevaT iurTierTon Aara unarSezRudul 118 bavSvebTan, magram dafinansebis amowurvis Semdeg programebi ixureba. invalidi bavSvebi amas mtkivneulad ganicdian. ganaTlebisa da mecnierebis saministro ar iRebs aqtiur monawileobas SezRuduli SesaZleblobis mqone moswavleTa ganaTlebasTan dakavSirebuli problemebis gadawyvetaSi. specializirebul skolebs ar gaaCniaT kompiuterebi. saministros kompiuterizaciis nusxaSi isini bolo adgilze arian. socialuri integracia arasamTavrobo organizaciam “anika”-m ramdenime sportuli jgufi Camoayaliba SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebisTvis. invalidebi ardadagebze qalaqidan ver gadian. kidev ufro mZime mdgomareobaSi arian zrdasruli invalidebi, radgan arsebuli programebi mxolod 18 wlamde asakis bavSvebzea gaTvaliswinebuli. im pirebisTvis, visac gadaadgilebis unari aqvT SezRuduli, transportireba did problemas warmoadgens. taqsis gamoyeneba SeuZlebelia, radgan invalidis etli masSi ar eteva. usinaTlo adamianebisTvis telefoni (xmis aqtivaciis sistemiT) uaRresad mniSvnelovania. TviT TviTiT-organizacia 10 wlis win safrangeTSi “ndobis da sinaTlis” sofeli Seiqmna,, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone adamianebi cxovroben. sasurvelia, CvenSic Seiqmnas msgavsi sofeli. saqarTveloSi invalidebs SexvedraSi kaTolikuri eklesiac exmareba. momvlelebi ufro erTmaneTs endobian, vidre oficialur samsaxurebs. rodesac raime problema an SekiTxva Cndeba, momvlelebi informacias erTmaneTisgan iReben. ra SeiZleba gakeTdes? ojaxSi, sadac invalidia, erTi wevri mainc dasaqmebuli unda iyos. mSoblebisgan meti aqtiuroba, meti iniciativaa saWiro. magram problema isaa, rom xSir SemTxvevebSi Tavad mSoblebis qmedunarianoba SezRudulia. janmrTel mSoblebsac ki sakamrisi dro da energia ar gaaCniaT invalidTa mosavlelad. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi momvlelebi saxelmwifo politikis SemuSavebaSi unda iRebdnen monawileobas. momvlelebs invalidobaze meti informacia da codna esaWiroebaT. garda amisa, momvlelebsac sWirdebaT fsiqologebis konsultacia. SezRuduli SesaZleblobis mqone adamianebisTvis sazafxulo banakebi unda moewyos. Tu saxelmwifos patriotebis banakebis mowyoba SeuZlia, ratom ar SeuZlia msgavsi banakebis organizeba invalidebisTvis? fokus jgufi 3. invalidTa arasamTavrobo organizaciebi, Tbilisi 3 jgufi invalidTa arasamTavrobo organizaciebi 119 16.06.2006 Tbilisi monawileebi fokus jgufis SemadgenlobaSi Sediodnen invalidTa sakiTxebze momuSave arasamTavrobo organizaciebis an Tavad SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa organizaciebis warmomadgenlebi. diskusia, ZiriTadad Seexo saxelmwifo politikas, urTierTobas saxelmwifosTan, mdgomareobis gaumjobesebis qmediT RonisZiebebs. saxelmwifo politika erT-erT SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa organizaciis xelmZRvanelma aRniSna, rom problemisadmi arsebuli midgoma arasworia. invalidobas samedicino problemad ganixilaven, maSin rodesac igi ufro socialuri xasiaTis problemaa da sxvadasxva saministros - ekonomikis, ganaTlebis, finansTa, jandacvisa da iusticiis - kompetenciaSi unda Sediodes. mTavrobas Tanmimdevruli socialuri politika ar gaaCnia. saxelmwifo prioritetebi unda iyos mkafiod Camoyalibebuli da sazogadoebisTvis gacxadebuli. zogi programa da prioriteti saxelmwifos mudmiv dafinansebaze unda iyos. invalidobis politikis SemuSavebaSi eqspertebad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi unda iyvnen miwveulni. uaRresad mniSvnelovania saxelmwifos neba problemebis gadasawyvetad. saxelmwifo politikis saboloo mizani is unda iyos, rom invalidebma maqsimalur damoukideblobas miaRwion. magram saxelmwifo ar aqcevs saTanado yuradRebas SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebs. mTavrobasTan urTierToba fokus jgufis monawileebma aRniSnes, rom urTierToba mTavrobasTan epizoduria, dialogi mTavrobasa da SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs Soris ar mimdinareobs, xolo saxelmwifo struqturebTan TanamSromloba ar aris saTanado. rogorc SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa erTerTi organizaciis invalidTa organizaciis xelmZRvanelma aRniSna, vardebis revoluciamde mTavrobasTan ori sakonsultacio sabWo arsebobda: erTi invalidTa sakiTxebze, xolo meore veteranTa sakiTxebze. adgilobriv arasamTavrobo organizaciebi am sabWoebis meSveobiT TanamSromlobdnen mTavrobasTan. amJamad es sabWoebi aRar funqcionirebs. 120 saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze informaciis nakleboba SeiniSneba. mxolod aWaraSi arsebobs invalidebis monacemTa baza. ganaTleba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis ganaTleba seriozul problemas warmoadgens, romelic saxelmwifo saxsrebiT da resursebiT unda gadawydes. ganaTleba gansakuTrebiT mwvave problemas smenadaqveiTebuli pirebisTvis warmoadgens. dasaqmeba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa dasasaqmebisaTvis amJamad araferi keTdeba. saWiroa damqiraveblis ekonomikuri stimulireba (mag. sagadasaxado SeRavaTebis daweseba) invalidTa dasaqmebas xelSewyobis mizniT. socialuri integracia integracia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi ar monawileoben saxelmwifo politikis arc formulirebaSi da arc mis realizaciaSi. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa organizaciis xelmZRvanelma qalma ganacxada: “Cven yvela fulis gasakeTeblad gviyenebs da eqspluatacias gviwevs. aravin ar gveubneba, ra xdeba da ratom”. invalidTaTvis yvelaze mniSvnelovania socialuri ganviTareba da integracia. dRis centrebi, romlebic saxelmwifo programebis farglebSi iqmneba, rezervaciebs waagavs, es ki sazogadoebasTan integracias xels ar uwyobs. axlaxans daarsebuli centrebi araa adaptirebuli smenadaqveiTebulTaTvis. mwvaved dgas Tarjimnebis sawIROEBAyru pirebTan. usinaTloTaTvis gadaadgileba seriozul problemas warmoadgens. jandacva afxazeTis omis veteranebs yvelaze ufro metad fsiqologiuri reabilitacia esaWiroebaT. problemebi yvelaze mwvaved Tavs iCens Tandayolili invalidobis SemTxvevaSi. es ZiriTadad permanentuli xasiaTis problemebia, romlebic naklebad eqvemdebareba gaumjobesebas. ra SeiZleba gakeTdes? mTavrobaSi unda aRdges is struqturebi, romlebic invalidobis problemebze muSaobda. mTavrobasTan unda Camoyalibdes sakoordinacio da sakonsultacio sabWoebi. yovel saministros Tavisi politika unda gaaCndes invalidobasTan dakavSirebiT da mocemul sferoze pasuxismgebeli piri an eqsperti unda yavdes. saWiroa mTavrobasTan dialogis dawyeba. unda SemuSavdes SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis sazogadoebaSi integraciis samoqmedo gegma. saWiroa 121 Camoyalibdes politika Sromisunarian da Sromisuunaro pirebTan dakavSirebiT. Sesaqmnelia invalidebis monacemTa baza, romelic xelmisawvdomi iqneba yvela dainteresebuli pirisTvis. aucilebelia invalidTa saWiroebebze statistikuri monacemebis Segroveba. amJamad SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis socialuri programebi Sesyidvebis Sesaxeb kanonis Sesabamisad xorcieldeba. es ar aris swori, radgan amgvari programebi ibegreba. msgavs programebze grantis pirobebi unda vrceldebodes. saWiroa reabilitacio centrebis gaxsna. integracia ver miiRweva samedicino, socialuri da SromiTi reabilitaciis gareSe. aseTi integrirebuli centrebi bevr qveyanaSi arsebobs da Zalian efeqturi gamodga. saWiroa reabilitaciis specialistebis momzadeba. Znelia SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebTan dakavSirebuli sakiTxebis gadawyveta socialuri da samedicino dazRvevis gareSe. am mizniT centraluri da adgilobrivi programebi unda SemuSavdes. unda amuSavdes invalidebisaTvis adaptirebuli transporti. Sesaswavlia dasaqmebis bazari. saWiroa maqsimaluri sifrTxile pre- da postnatalur etapebze, raTa Tavidan aviciloT Tandayolili unarSezRuduloba. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebisTvis unda Seiqmnas sainformacio centrebi, sadac isini gaecnobian saxelmwifo politikas da arsebul momsaxurebas. aseve saSuria informaciisa da codnis gavrceleba invalidTa damoukidebel cxovrebaze. unda tardebodes kulturuli da sportuli RoniZiebebi. im pirebisTvis, visac gadaadgilebis unari aqvs SezRuduli, saxlSi muSaobis SesaZleblobebi unda iqnas Seswavlili. saWiroa distanturi swavlebis danergva. unda Seiqmnas SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa samedicino momsaxurebis da maTi saxlSi movlis servisi. momvlelebs unda daeniSnos kompensacia/pensia. Sesacvlelia kanonis is muxli, romelic pensias smenadaqveiTebuli pirebisTvis mxolod 18 wlis asakidan awesebs. fokus jgufi 4. momsaxurebis mimwodeblebi, Tbilisi Tbilisi 122 4 jgufi momsaxurebis mimwodeblebi 17.06.2006 Tbilisi monawileebi fokus jgufis muSaobaSi monawileobas iRebdnen SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTaTvis momsaxurebis mimwodeblebi, rogorc kerZo, aseve saxelmwifo. sazogadoebis damokidebuleba invalidoba mTeli sazogadoebis sazrunavi unda gaxdes. sazogadoeba ar unda uyurebdes sibraluliT SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs. am mizniT aucilebelia sainformacio saSualebebis CarTva. amJamad mediaSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis problemebi saTanadod ar Suqdeba. ganaTleba inkluzia aucilebelia, radgan is dadebiT zegavlenas axdens, rogorc invalid, aseve ara unarSezRudul bavSvebze. amasTanave saWiroa axali specializirebuli skolebis daarseba, radgan zog bavSvs zogadsaganmanaTleblo skolaSi swavla da siaruli ar SeuZlia. TbilisSi ukve saukuneze metia specializirebuli skola arsebobs usinaTlo bavSvebisTvis. amJamad skolaSi mxolod 53 aRsazrdelia, maSin rodesac qveyanaSi aTasobiT usinaTlo adamiania. raionebidan mSoblebs Svilebi ar mohyavT am skolaSi. zamTarSi saklaso oTaxebi ar Tbeboda da bavSvebs uWirdaT civ, brailis SriftisTvis gaTvaliswinebul metalis dafebze wera. saxelmZRvaneloebi arasakmarisia. specialuri wignebi Zalian Zviri jdeba. qaRaldi, romelsac usinaTloTa skolaSi iyeneben dabali xarisxisaa, ris gamoc dawerili teqsti male qreba. ganviTarebul qveynebSi usinaTloebi maRali xarisxis polimerul qaRalds iyeneben, magram igi Zviria. skolas yovelwliurad 2-3 tona qaRaldi esaWiroeba, 1 tona dabali xarisxis qaRaldi ki 1,000 aSS dolari Rirs. arsebobs xmovani kompiuteruli programa, magram skolas mxolod erTi kompiuteri gaaCnia. usinaTloebisTvis specialuri kompiuteris Rirebuleba 15,000 evros Seadgens. usinaTlo bavSvebisTvis sabavSvo baRebi ar arsebobs. dasaqmeba socialuri Terapiis saxli es is adgilia, sadac fsiqiurad daavadebul adamianebs muSaoba SeuZliaT. im bavSvebis momavali, 123 romlebic specializirebul skolebSi da skola-internatebSi swavloben, namdvilad damafiqrebelia. ras gaakeTeben isini skolis damTavrebis Semdeg? gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi arian oboli invalidi bavSvebi, maT saxlic ki ar gaaCniaT, rom iq dabrundnen. socialuri integracia saqarTveloSi invalid bavSvTa integracia rTulad mimdinareobs. xSirad ara SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebis mSoblebi winaaRmdegi arian, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebi maT SvilebTan erTad swavlobdnen. mSoblebis mtkicebiT, maTi bavSvebi depresiaSi vardebian. jandacva SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi, gansakuTrebiT ki bavSvebi, romlebsac protezi esaWiroebaT, seriozul problemebs awydebian. bavSvebis protezi 6 TveSi erTxel unda Seicvalos, xolo zrdasruli adamianis protezi - 2-3 weliwadSi erTxel. adre „kaxovkaze“ arsebobda specialuri centri, sadac 8,000-9,000 protezi mzaddeboda weliwadSi. amJamad centri mxolod 300 protezs amzadebs. centrs protezis warmoebisTvis saWiro teqnika da danadgarebi gaaCnia, magram sakmarisi masala ara aqvs. saxelmwifo yoveli protezis SeZenisas 170 laris Tanadafinansebas uzrunvelyofs. diabetiiT daavadebul pirTa asociaciaSi 15,000 adamiania registrirebuli. asociacia awyobs sazafxulo banakebs, sadac diabetiT daavadebul bavSvebs daavadebaze kontrols aswavlian. asociacia xsnis reabilitaciis centrs “rubikons”. es unikaluri centria, romelic sportuli darbaziT da teqnikiTaa aRWurvili. aq yvela bavSvi, rogorc janmrTeli, aseve diabetiT daavadebuli erTad ivarjiSebs. proeqts saxelmwifo afinansebs. smenadaqveiTebul bavSvebs smenis aparatis Secvla 3-4 weliwadSi erTxel sWirdebaT. germanul-qarTuli sawarmo “kindsmena” smenis aparatebs amzadebs. igi 500 lari Rirs. smenadaqveiTebul bavSvebs logopedic sWirdebaT, laparaki rom iswavlon. nevrologiis centrSi mkurnalobas gadian is bavSvebi, romlebsac moZraobis unari aqvT SezRuduli. msoflio statistikuri monacemebiT, yovel 1,000 axalSobilidan 2-4 bavSvs moZraobis unari aqvs SezRuduli. mosaxleobis 2% fsiqikuri aSliloba aqvs. aseT bavSvebs mxolod motoruli problemebi ara aqvT. xSirad fsiqiuri aSlilobis mqone bavSvebs sensorul darRvevebic axasiaTebT. amitom saWiroa problemisadmi multidisciplinaruli midgoma. saqarTveloSi mxolod sami reabilitaciis centri arsebobs (TbilisSi, quTaisSi da baTumSi), 124 maTi SesaZleblobebi SezRudulia, ris gamoc bevri ver axerxebs mkurnalobas. Tbilisis centri samkurnalo kurss, romlis xangrZlivoba 20 dRea, 73 bavSvs utarebs. amJamad 500 bavSvi elis Tavis rigs. ra SeiZleba gakeTdes? kanonmdebloba saerTaSoriso praqtikasTan da kanonebTan SesabamisobaSi unda movides. saWiroa SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis mSoblebis ganaTleba invalidobasTan dakavSirebul sakiTxebze. aseve saWiroa eqimebis momzadebac, radgan isini xSirad SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebs iseT medikamentebs uniSnaven, romlebic maT saerTod ar sWirdebaT. aucilebelia mSobelTa da maswavlebelTa ganaTlebis centris Camoyalibeba, rom maT Semdeg bavSvebi moamzadon damoukidebeli cxovrebisTvis. fokus jgufi 5. momsaxurebis mimwodeblebi, Tbilisi 5 jgufi momsaxurebis mimwodeblebi 17.06.2006 Tbilisi monawileebi fokus jgufis SemadgenlobaSi Sediodnen specializirebuli skolebis direqtoris moadgileebi, saganmanaTleblo programebis administratorebi da mSoblebi. sazogadoebis damokidebuleba SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvTa mSoblebi Tavs daCagrulad grZnoben. isini aseve miuTiTeben stigmis arsebobaze. sazogadoebas ar surs dainaxos adamianebi, romlebsac fsiqiuri aSliloba aqvT. fsiqiatriuli pacientebisTvis gamoyofili saxelmwifo dafinanseba uaRresad mwiria: erT pacientze gamoyofili 6 lari faravs medikamentebis, Senobebis movla-SekeTebis da samedicino personalis xarjebs. ganaTleba smenadaqveiTebuli bavSvebis specializirebul skolebSi Jestis enis Seswavla Zalze gvian, me-5 klasidan iwyeba. skolaSi unda funqcionirebdes Jestis enis swavlebis kursebi mSoblebisTvis da maswavleblebisTvis. bavSvebi, romlebic am skolaSi dadian, ver laparakoben. skola specialuri saxelmZRvaneloebis naklebobas ganicdis. bavSvebi qarTul anbans rusul anbanze dayrdnobiT 125 swavloben. smenadaqveiTebul bavSvebs logopedis daxmareba sWidrebaT, rom metyveleba iswavlon, magram eqimebi mSoblebs amis Taobaze informacias ar awvdian. 12 axalgazrda, romlebmac es skola daamTavres, amJamad stomatologis specialobas eufleba. inkluziuri ganaTlebis koncefcia SemuSavda 2003 wels iunisefisa da World Vision–is daxmarebiT. 2003-2005 ww. 40 bavSvi swavlobda integrirebul skolebSi. iq 50 maswavlebeli da asistenti muSaobda. damwyebTaTvis Seiqmna specialuri saxemZRvaneloebi qarTulsa da maTematikaSi. amJamad integrirebuli ganaTleba saxelmwifos prerogativaa. inkluziuri ganaTleba unda iwyebodes skolamdeli asakidan, sabavSvo baRebidan. sxvadasxva arasamTavrobo organizaciebis mier ganxorcielebuli programebis nakli maT aramdgradobaSia. es programebi Zalian efeqturia, magram rodesac dafinanseba wydeba, programebi ixureba da monawile bavSvebi depresiaSi vardebian. SesaZlebelia, ukeTesi iyos araferi ar wamoiwyo, vidre daiwyo programis ganxorcieleba da mere Sewyvito. jandacva uaRresad mniSvnelovania invalidobis adreul etapze gamovlena. asaki kritikuli faqtoria Tandayolili anomaliebis warmatebiT mkurnalobisTvis. invalidobis SemTxvevebis 80%-Si samedicino Careva da mkurnaloba Zalian didi dagvianebiT iwyeba. samedicino mkurnalobis paralelurad fsiqologiuri reabilitacia unda mimdinareobdes. 2002 wels TbilisSi mSoblebisTvis gaixsna skola, sadac isini 3 wlamde asakis invalidi bavSvebis movlas swavloben. qvemo qarTlSi, gansakuTrebiT ki bolnissa da marneulSi, fsiqiuri aSlilobis maCveneblebi Zalzed maRalia. bolnisSi 8-dan 20 wlamde asakis 30 pacientisTvis centri gaixsna; centris TanamSromlebi seriozul momzadebas saWiroeben. socialuri integracia saxelmwifo biujetSi 1,200, 000 laria gaTvaliswinebuli invalidTa dRis centrebis mosawyobad. yovel invalidze, romelic dRis centris momsaxurebiT isargeblebs, 7.70 laria gamoyofili, saidanac 5 lari kvebas moxmardeba. navaraudevia, rom aseTi centrebis momsaxurebiT daaxloebiT 164,383 SezRuduli SesaZleblobis mqone piri isargeblebs. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis transporti kvlav seriozul problemad rCeba. ra SeiZleba gakeTdes? 126 unda dainergos profesionali ZiZebis instituti. ZiZebma specialuri momzadeba unda gaiaron. SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebs ar gaaCniaT specialuri sareabilitacio masalebi da saTamaSoebi. unda SemuSavdes sxvadasxva sareabilitacio programebi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis sxvadasxva kategoriebisTvis. programebis dawyebis Semdeg aucilebelia maTi mdgradobis uzrunvelyofa. dRis centrebi qseluri principiT unda muSaobdnen mTels qveyanaSi. isini ar unda iyos ganTavsebuli mxolod TbilisSi. dRis centris Seqmnis mizania, momvlels SesaZlebloba mieces, imuSavos da amiT gaaumjobesos invalidis da mTeli ojaxis mdgomareoba. damatebiTi an alternatiuli midgoma ojaxis wevrTa dasaqmebaa. uaRresad mniSvnelovania SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebSi Zlieri mxareebis gamovlena, maTTvis Sesabamisi Cvevebis swavleba da amiT damoukidebeli cxovrebis SesaZleblobis micema. saWiroa gaixsnas saxelosnoebi, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi imuSaveben. fokus jgufi 6. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi momvlelebi, dasavleT saqarTvelo 6 jgufi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi momvlelebi momvlelebi 27.06.2006 dasavleT saqarTvelo, quTaisi monawileebi fokus jgufSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi (cerebraluri dambliT, hipertoniiT daavadebuli pirebi, parez gadatanili, smenadaqveiTebuli da usinaTlo adamianebi) da maTi momvlelebi monawileobdnen. diskusiebis dros ZiriTadi aqcenti SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis savalalo ekonomikur mdgomareobasa da saxelmwifos umoqmedobaze gakeTda. gamocdilebis gaziareba monawileebma Tavisi tragikuli istoriebi moyvnen, Sexvedris bolos ki kmayofilebiT aRniSnes, rom pirvelad miecaT SesaZlebloba Riad esaubraT Tavis problemebze. am adamianebis siRaribis donem Zalian mZime STabeWdileba dastova. maT TviTon rcxvenodaT, Tu ra mdgomareobaSi iyvnen Cavardnilni. isini ZiriTadad fizikur gadarCenaze saubrobdnen, ise rom sazogadoebasTn integraciaze saubramde ver mivediT. 127 gansakuTrebiT TanagrZnobas iwvevda axalgazrda mamakaci da misi mama. am axalgazrdas cerebraluri dambla aqvs, magram gonebrivad sakmaod kargadaa ganviTarebuli. man profteqnikuri saswavlebeli daamTavra, SeuZlia televizorebis SekeTeba. igi smenadavqiTebulicaa; ori wlis win mamamisma smenis aparati iTxova, pasuxad ki is miiRo, rom aparatebi normaluri adamianebisTvisac araa sakmarisi. ojaxi eleqtroenergiis gareSe cxovrobs bolo 5 wlis ganmavlobaSi. sami welia, rac am axalgazrdas dedac paralizebulia da loginadaa Cavardnili. axalgazrdas mwvave fsiqiuri mdgomareoba ganuviTarda, ris Sedegadac is hospitalizirebuli iqna. amJamad mas medikamentebis didi raodenobis miReba uwevs. is Zalian cotas saubrobda, Zalian dabal xmaze da isic maSin, Tu raimes SevekiTxebodiT. mTeli Sexvedris ganmavlobaSi is da mamamisi xeli-xelCakidebulni isxdnen. merabi insultis Semdeg dainvalidda. axla mas siaruli da erTi xelis moZraoba SeuZlia. igi Tavis 15 wlis qaliSvilTan erTad cxovrobs. maTi Semosavlis wyaros mxolod 35-lariani pensia da 22- lariani Semweoba warmoadgens. sxva saxis daxmarebas igi ar iRebs. medikos 5 Svili hyavda, oTxi maTgani gardaicvala. mis qaliSvils cerebraluri dambla aqvs. mas kidev 9 wlis biWi hyavs. isini avariul saxlSi cxovroben, sadac saxuravidan wyali jonavs. ojaxs sakmarisi sakvebi ara aqvs. Tinas jgufSi Tan axldnen deda da 9 wlis Svili giorgi, romelsac cerebraluri dambla aqvs. bavSvi ver dadis da deda da bebia rigrigobiT atareben mas xeliT. invalidis etli ojaxs ar aqvs. giorgis fexze operacia sWirdeba, operacia TbilisSi an zestafonSi unda gakeTdes, magram maT amisTvis fuli ar gaaCniaT. bavSvi tkivilsgan itanjeba. ojaxi saxelmwifo pensiaze cxovrobs. quTaisSi msgavsi invalidobis mqone bavSvebisTvis dRis movlis centri funqcionirebs. giorgi iq cota xani dahyavdaT, magram Semdeg ojaxma misi iq tareba veRar SeZlo. bavSvebs iq arafers ar aswavlian. mania nervuli sistemis daavadebis Sedega dainvalidda. mas jgufSi Tan axlda meuRle, romelsac susti mxedveloba aqvs. maT medikamentebi esaWiroebaT, magram fuli ara aqvT. maTi saxlic avariuli mdomareobaSia. isini ufaso sasadiloSi ikvebebian. gulnara jgufSi 35 vaJiSvilTan erTad movida, romelsac cerebraluri dambla aqvs. igi Tavis Svils evpatoriaSi mkurnalobda ramdenime wlis ganmavlobaSi da Sedegic mniSvnelovani iyo. man siaruli daiwyo, magram amJamad misi mdgomareoba gauaresda. gulnaras awuxebda fiqri imaze, Tu vin mixedavda mis Svils, rodesac igi cocxali aRar iqneboda. amitom man Tavis Svils Raribi ojaxidan gogo SerTo colad. 128 maT ori Svili eyolaT, magram colma qmari da bavSvebi miatova. ise, rom axla gulnaras Tavisi Svilis da ori SviliSvilis movla uwevs. maTi erTaderTi Semosavali sami adamianis 33 lariani pensiaa. arc saxelmwifo da arc adgilobrivi mTavroba ar exmareba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs. ise gamodis, TiTqos mTavrobas quTaisi saerTod ar ainteresebs. mediaSi gasuli informacia mxolod dedaqalaqs Seexeba. ra SeiZleba gakeTdes? SezRuduli SesaZleblobis mqone centrebis gaxsna; damatebiTi daxmarebis gamoyofa; dRis movlis centrebis gaxsna da SezRuduli SesaZleblobis mqone medikamentis vauCeris saSualebiT pirebisTvis momsaxurebis transportiT uzrunvelyofa; pirebisTvis yvela saWiro SeZenis SesaZlebloba. fokus jgufi 7. SezRuduli SesaZleblobebis SesaZleblobebis mqone pirebis organizaciebi da momsaxurebis mimwodeblebi, dasavleT saqarTvelo 7 jgufi invalidTa organizaciebi da momsaxurebis mimwodeblebi 27.06.2006 dasavleT saqarTvelo, quTaisi monawileebi fokus jgufis muSaobaSi monawileobas Rebulobdnen invalidTa problemebze momuSave saxelmwifo struqturebis, momsaxurebis mimwodeblebis da invalidTa kavSiris warmomadgenlebi. saxelmwifos pozicia jgufis monawileebma aRniSnes, rom saxelmwifo biujetSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebze gamiznuli programebis dafinanseba unda gaizardos. adgilobrivi mTavroba ufro aqtiurad unda CaerTos am problemebis gadawyvetaSi. monawileebma aseve aRniSnes, rom mdgomareoba dedaqalaqsa da raionebs Soris didad gansxvavdeba, raionebSi is bevrad ufro mZimea. saWiroa SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mkurnalobisa da reabilitaciis erTiani saxelmwifo programis SemuSaveba. adgilobrivi biujetebidan dafinanseba problemas warmoadgens. monawileebis TqmiT, adgilobrivi biujetebidan socialuri programebis dasafinanseblad 8% gamoiyofa. Rarib raionSi am dafinansebis moculoba mcirea, problemebi ki mwvave. dasaqmeba 129 invalidTa kavSiris xelmZRvanelis SefasebiT, saqarTveloSi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa mdgomareoba uaresdeba. man aRniSna, rom arsebuli midgoma invalidobis mimarT aucileblad unda Seicvalos. yuradReba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebaze unda iqnas gadatanili. mas programa hqonda SemuSavebuli, romlis dafinansebas 13,000- 14,000 lari sWirdeba. igi gulisxmobda 15-20 SezRuduli SesaZleblobis mqone piris dasaqmebas nayinis gamyidvelad. adre quTaisSi smenadaqveiTebul pirebs asociacia da saamqroebi gaaCndaT, magarm axla mxolod Senobebia darCenili. muSaobda saqsovi saamqroc, sadac 6 invalidi iyo dasaqmebuli. erT-erTma monawilem aRniSna, rom saWiroa saamqroebis Seqmna, sadac SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi kompiuterebze imuSaveben, moqsovdnen an eleqtromowyobilobebs SeakeTeben. momsaxureba quTaisSi cerebraluri dambliT daavadebul bavSvTa dRis movlis centri funqcionirebs. centrs 2-dan 18 wlamde asakis 35 bavSvi hyavs. bavSvebs centrSi aWmeven da arToben, magram ar aswavlian. saskolo asakis bavSvebi axlomdebare skolaSi swavloben. quTaisSi funqcionirebs Tbilisis protezebis damamzadebeli saamqros filiali. mas saxelmwifo afinansebs, magram dafinanseba mniSvnelovnad Semcirda. aseve arsebobs reabilitaciis centri, magram finansebis ukmarisobis gamo bolo ori wlis ganmavlobaSi igi weliwadSi mxolod sami Tve funqcionirebs. quTaisSi cerebraluri dambliT daavadebuli bavSvebis reabilitaciis centric arsebobs, magram misi momsaxurebis SesaZleblobebi SezRudulia. socialuri integracia integraciis programebi rac SeiZleba adre unda daiwyos. friad efeqturia sabavSvo baRebi, sadac bavSvebs erTmaneTTan urTierToba SeuZliaT. sxvadasxva asakis invalidebisadmi midgomac sxvadasxva unda iyos; bavSvebis saWiroebebi mozrdilTa da xandazmulTa saWiroebebisgan mniSvnelovnad gansxvavdeba mniSvnelovnad gansxvavdeba. ra SeiZleba gakeTdes? Zalian mniSvnelovania, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs dasaqmebisa da xelfasis miRebis saSualeba mieceT da amavdroulad pensiac miiRon. fokus jgufi 8. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi momvlelebi, aRmosavleT saqarTvelo 130 8 jgufi SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi da maTi momvlelebi 4.07.2006 aRmosavleT saqarTvelo, Telavi monawileebi fokus jgufis muSaobaSi monawileobdnen usinaTlo, gadaadgilebis unaris SezRudvis mqone piri, hipertoniiT daavadebuli da cerebraluri damblis mqone axalgazrda mamakacis momvleli. iseve rogorc quTaisSi, saubari aqac warimarTa SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis mZime ekonomikur mdgomareobasa da saxelmwifo daxmarebis aucileblobaze. saxelmwifo politika saxelmwifom momvlelebs kompensacia unda dauniSnos. momvlelebs sxva problemebi ar unda awuxebdes, Tu ara ojaxis invalidi wevris movla. dasaqmeba dasaqmeba SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebis dasaqmebis SesaZleblobebi SezRudulia. regionSi adre usinaTloTa da yruTa kavSirebi arsebobda. maT hqondaT saxelosnoebi, sadac bevri SezRuduli SesaZleblobis mqone piri iyo dasaqmebuli. axla es kavSirebi aRar arsebobs. jandacva orma monawile qalma aRniSna, rom maT gaikeTes menjis Zvlis inplantaciis operacia, magram igive operacio meore fexzec esaWiroebaT. maT amis finansuri saSualeba ar aqT. erT-erTma monawilem gviTxra, rom operaciis gasakeTeblad misma Svilebma bankidan krediti aiRes, axla am vals istumreben da yoveldRiuri saWiroebebisaTvis TiTqmis aRaraferi rCebaT. maT miaCniaT, rom samedicino momsaxureba ufaso unda iyos. bevrma monawilem aRniSna, rom maT regularulad esaWiroebaT gasinjva da medikamentebi. momvlelma, romelsac cerebraluri dambliT daavadebuli biWi hyavs, aRniSna, rom mis Svils saxlidan gasvla ar SeuZlia. mas damoukideblad moZraoba surs da masaJi esaWiroeba, magram ojaxs reabilitaciisTvis saWiro saxsrebi ar gaaCnia. ra SeiZleba gakeTdes? unda gaixsnas reabilitaciis centri. unda Seiqmnas gasarTobi arxi invalidebisTvis. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa umetesoba televizorTan atarebs drois udides nawils. telegadacemebma isini unda daamSvidos da gaaxalisos. 131 unda aRdges usinaTloTa da yruTa kavSirebi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs polisebi esaWiroebaT, raTa ufasod miiRon saWiro medikamentebi. SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisTvis dasaqmebis SesaZleblobebi unda Seiqmnas. gonebrivad CamorCenil pirebs sabaziso unarebi unda ganuviTaron da maT unda Seuqmnan dasaqmebis pirobebi. fokus jgufi 9. saqarTvelo Mmomsaxurebis mimwodeblebi, aRmosavleT 9 jgufi momsaxurebis mimwodeblebi 4.07.2006 aRmosavleT saqarTvelo, Telavi monawileebi fokus jgufSi monawileobdnen raionSi arsebuli ori dRis movlis centris direqtori, bodbis fsiqiurad daavadebulTa skola-internatis direqtori, saxelmwifo struqturebis da invalidTa saTemo organizaciebis warmomadgenlebi. diskusia, ZiriTadad, Seexeboda ganaTlebis problemebs da fsiqiurad daavadebul bavSvebs. sazogadoebis sazogadoebis damokidebuleba sazogadoebas unda momzaddes imisTvis, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebi sazogadoebis wevrebad miiRos. unda momzaddes imdenad, rom maT gauCndeT survili iSvilon SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebi. ganaTleba siRnaRis arasamTavrobo organizaciam skola daaarsa SezRuduli SesaZleblobis mqone da Raribi ojaxebis bavSvebisTvis. skola 6-dan 17 wlamde asakis bavSvebisTvisaa gansazRvruli, magram bavSvebs skolis datoveba misi damTavrebis Semdegac ar undaT. axla skolaSi ramdenime axalgazrdaa, romlebsac 23 weli Seusrulda. am skolas msoflio bankis daculi teritoriebis proeqti afinansebs. skolas ganaTlebisa da mecnierebis saministros licenzia ar gaaCnia. msgavsi tipis skola TelavSic arsebobs da arc mas aqvs licenzia. skolis TanamSromlebs gavlili aqvT specialuri momzadeba SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebTan muSaobisTvis. bodbis skola-internatis direqtorma dafinansebis simwireze isaubra. man aRniSna, rom skola arsebobs mxolod piradi kontaqtebis da moqalaqeTa qvelmoqmedebis wyalobiT - zogi skolas sakvebi produqtebiT amaragebs, zogic bavSvebs ufasod mkurnalobs. man xazi 132 gausxva, rom sayovelTao deinstitucionalizacia (anu saxelmwifos kmayofaze arsebul obol bavSvTa instituciebis gauqmeba), rac ganaTlebisa da mecnierebis saministros mier gamocxadebuli politikis kursia, arasworia. skola-internatis bevri aRsazrdeli socialurad daucveli an kriminaluri ojaxidanaa. aseT ojaxebSi bavSvebis dabruneba danaSaulia. jgufis erTi wevri invalidi bavSvebis zogadsaganmanaTleblo skolebSi integraciis winaaRmdegi iyo. man ganacxada, rom gonebrivad CamorCenili bavSvebi uaryofiTad moqmedeben sxva bavSvebze. AaRiniSna, rom aucilebelia mSoblebs SezRuduli SesaZleblobis mqone bavSvebis movlas aswavlidnen. dasaqmeba regionSi ori saTemo organizaciaa. es arasamTavrobo organizaciebi 2000 wels Camoyalibda da “axalgazrda zrdasrulTa TemSi integraciis programas” axorcielebs. programam unda gadaWras is problemebi, romelTa winaSec skola-internatebi daamTavrebis Semdeg is bavSvebi dgebian, romlebsac arc ojaxi da arc saxli aqvT. es aris Temi, sadac TavSesafars pouloben bavSvebi, mozrdilebi da aseve xandazmulebi. aq cxovrobs da muSaobs 43 kaci, maT gamoyofili aqvT miwis nakveTi, yavT saqoneli. risi gakeTebaa gakeTebaa SesaZlebeli? SesaZlebeli? unda Seiqmnas axalgazrduli centrebi, sadac SezRuduli SesaZleblobebis mqone da SezRudvis ar mqone mozardebs eqnebaT erTmaneTTan Sexvedris da urTierTobis SesaZlebloba; unda Catardes sportuli RonisZiebebi da festivalebi; regionSi unda Seiqmnas invalidTa reabilitacio centri; unda Seiqmnas invalidTa profesiuli momzadebisa da dasaqmebis pirobebi; unda Seiqmnas sasoflo meurneobebi, sadac imuSaveben SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebi da gamoimuSveben sakuTari saxlebis SesaZen Tanxas. unda gamoiyos Tanxa skola-internat damTavrebulTa programebae, romlebic gamiznuli iqneba maT integraciaze da SesaBamisad daicavs maT kriminalizaciisgan; unda Seiqmnas socialuri samsaxurebi invalidi bavSvebis ojaxebis saWiroebisaTvis. 133 da danarTi IV: eqspertebis d a oficialuri pirebis sia, visTanac Catarda konsultacia cxrilSi warmogidgenT oficialur pirebsa da invalidobaze/socialur daxmarebebze momuSave eqspertebs, visTanac gaviareT konsultaciebi winamdebare kvlevisas. # saxeli organizacia 1 daviT oqropiriZe 2 gigi wereTeli 3 devi tabiZe 4 moris wamalaSvili 5 TamTa golubiani 6 arCil morCilaZe saqarTvelos socialuri dazRvevis erTiani saxelmwifo fondi saqarTvelos Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministro ganaTlebisa da mecnierebis saministro Tbilisis meria 7 irakli kvaracxelia Tbilisis mmeria 8 Tamar gagoSiZe 9 daviT gziriSvili qeTi mayaSvili Tbilsis saxelmwifo universiteti jandacvisa da socialuri Curatio sferos eqsperti International WavWavaZis sax. profesori univertsiteti 10 saqarTvelos Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministro saqarTvelos parlamenti Tanamdeboba sakontaqto informacia Sromis da socialuri dacvis departamentis ufrosi janmrTelobis dacvisa da socialur sakiTxTa komitetis Tavmjdomare generaluri direqtoris moadgile socialuri daxmarebisa da dasaqmebis saxelmwifo saagentos direqtoris moadgile erovnuli da regionaluri programebis departamentis ufrosi qalaqis jandacvisa da socialuri daxmarebis departamentis ufrosi urbanizaciisa da dagegmarebis departamentis licenzirebis ganyofilebis ufrosi profesori 899-932713 899-270403 134 # saxeli 11 12 nino feraZe manana SaraSiZe 13 iva mindaZe 14 Nnona kenWoSvili organizacia Tanamdeboba eqsperti fsiqiuri asociaciis xelmZRvaneli janmrTelobis asociacia Sefasebis ganyofilebis centri xelmZRvaneli arasamTavrobo vice-prezidenti organizacia “RvTis SvilTa kavSiri” sakontaqto informacia 312070 899-531051 135 danarTi V: unarSezRudulobis sakiTxebze momuSave arasamTavrobo organizaciebis nusxa cxrilSi im arasamTavrobo organizaciebis sia, romlebic SezRuduli SesaZleblobebis pirebTan dakavSirebul sakiTxebze muSaoben # 1 2 3 4 5 organizaciis dasaxeleba ZiriTadi saqmianoba sakontaqto piri invalid bavSvTa sazogadoebaSi integracia, inkluziuri ganaTlebis programebi, mSobelTa monawileoba irina inasariZe asociacia "bavSvTa harmoniuli ganviTarebis saxli" sabavSvo baRSi invalid bavSvebis integraciis mosamzadebeli programis SemuSaveba Tiko nozaZe asociacia "invalidi bavSvi, ojaxi, sazogadoeba" invalid bavSvTa individualuri reabilitaciis programebi, specialuri profesiuli ganaTlebis programebi mSobelTa monawileobiT asociacia "anika" asociacia "iuridiuli daxmarebis centri" goris invalidTa klubi Tavjdomare sakontaqto informacia Tbilisi. kostavas 75a 445503. 899 -510595 [email protected] Tavjdomare Tbilisi. zemo vakis 24 903515 899-785578 [email protected] invalidobasTan dakavSirebuli kanonebis popularizacia, sakanonmdeblo iniciativebi, invalidTa individualuri iuridiuli momsaxureba goris raionSi etliT mosargeble invalidebis ganaTlebis da integraciis programebi maia bibileiSvili Tavjdomare Tbilisi. vaJa-fSavelas 76b 304268 877-715609 [email protected] Tbilisi. Sorena janxoTeli Tavjdomare 932258 899- 105086 [email protected] Tina bregvaZe Tavjdomare gori TarxniSvilis 18 8 270 - 24833 893-334596 [email protected] globaluri iniciativa fsiqiatriaSiTbilisi 6 7 damoukidebeli cxovrebis axalgazrduli kavkasiasa da centralur aziaSi fsiqikuri janmrTelobis xelSewyoba dainteresebul mxareebisTvis informaciis miwodebis, rekomendaciebis SemuSavebis, kvlevebis organizaciisa da Treiningebis Catarebis meSveobiT Nnino maxaSvili sazogadoebios cnobierebos amaRleba SSmM PpirTa sakiTxebSi. invalidTa irakli xaraZe direqtori Tbilisi. yifSiZis 49a 235314 [email protected] http://gip-global.org Tavmjdomare Tbilisi. nucubiZis q.215. 136 # organizaciis dasaxeleba centri 8 9 10 ZiriTadi saqmianoba sazogadoebaSi CarTvis gazrda diabetian bavSvTa dacvis asociacia Ddiabetian bavSvebze zrunva imereTis regionis invalidTa kavSiri invalidebis sazogadoebaSi integraciis xelSewyoba invalid qalTa da invalid bavSvTa dedaTa asociacia-dea invalid qalTa da bavSvTa uflebebis dacva, invalid bavSvTa janmrTelobis dacva da ganaTleba sakontaqto piri sakontaqto informacia koba nadiraZe 329166; aRmasrulebeli direqtori 895-701517 Kkoba amirxanaSvili MTbilisi. qavTaraZis 27. 301015 Tavmjdomare 877-420062 vladimer TorTlaZe QquTaisi. Tavmjdomare 8231-73770; 8231-50415 zugdidi. rusTavelis 51 Mmadona xarebava 8215-50139 direqtori 877-454588 [email protected] http://adw.iatp.ge 11 invalidTa liga damoukidebeli cxovrebis xelSewyoba, antidiskrominaciuli sakanonmdeblo iniciativebi giorgi ZnelaZe Tbilisi. Kkedias 7. Tavjdomare [email protected] 356609 Tbilisi kedias q.7 12 13 invalidmeomarTa da veteranTa kavSiri "demetre Tavdadebuli" kavSiri adamianebisTvis, gansakuTrebul zrunvas rom saWiroeben invalid meomrebisTvis daxmarebis gaweva manana mebuke Tavmdomare 227385; 315952 877-440022 877-420914 [email protected] gonebrivi ganviTarebis Seferxebis mqone pirebis socialuri Terapia mayvala suxiSvili koordinatori Tbilisi. Zmebi ubilavebis 8 77 54 85; 77 63 07 65 33 86 [email protected] 14 15 Tbilisi. Kkedias 7 kavSiri "mSobelTa xidi" invalid bavSvTa da mozardTa kulturulSemoqmedebiTi programebi Teona yaWeiSvili Tavmjdomare 877- 473440 [email protected] mravalSvilian dedaTa da invalid bavSvTa asociacia dRis centri SezRuduli SesaZleblobis mqone da Raribi ojaxebis bavSvebisaTvis Nnunu gilaSvili siRnaRi Tavmjdomare 39 99 66; 895-540718 137 # 16 17 organizaciis dasaxeleba Ppirveli nabiji saqarTvelos invalid qalTa saerTaSoriso asociacia ZiriTadi saqmianoba SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebisTvis daxmarebis gaweva invalid qalTa uflebebis dacva, sakanonmdeblo iniciativebi, sazogadoebis damokidebulebis Secvlaze mimarTuli kampaniebis organizeba sakontaqto piri qeTi meliqaZe direqtori manana galuaSvili Tavjdomare sakontaqto informacia Tbilisi 0162. WavWavaZis gamz.74a. oTaxi 504 tel/faqsi:252519; 230140 el-fosta [email protected] Tbilisi. Zmebi zubalaSvilebis 34 92 09 11 899-973006 [email protected] Tbilisi. Kedias 7 18 saqarTvelos paraolimpiuri komiteti saqarTvelos fsiqiuri janmrTelobis asociacia 19 invalidTa sportis ganviTareba, invalidTa paraolimpiur moZraobaSi aqtiuri CarTva daviT maisuraZe 35 66 09 prezidenti [email protected] fsiqiuri AaSlilobis mqone individTa sazogadoebaSi integraciis xelSewyoba, fsiqikuri janmrTelobis sferos reformis xelSewyoba manana SaraSiZe Tbilsi. vaJa fSavelas 30 Tavjdomare 899-939911 312070 899-531051 [email protected] www.ghamh.ge 20 21 22 23 saqarTvelos RvTis SvilTa kavSiri saqarTvelos usinaTloTa kavSiri saqarTvelos yruTa kavSiri saqarTvelos hemofiliisa da donorobis asociacia SezRuduli SesaZlebliobebis pirTa socialuri reabilitacia, adaptacia da maTi uflebebis dacva zaza sixaruliZe, Tbilisi. WavWavaZis gamz. 49a. prezidenti 250145; 225417 usinaTloTa aqtiuri Cabma sazogadoebriv cxovrebaSi, maTi socialuri adaptacia. rezo maisuraZe smenadaqveiTebul invalidTa aqtiuri Cabma sazogadoebriv cxovrebaSi, dasaqmebi programebi, Jestis enaze Targmnis danergva satelevizio programebSi hemofiliiT daavadebulebze zrunva [email protected] Tavjdomare badri batatunaSvili Tavjdomare Tbilisi. boWormis 14 :700099 899-179584 Tbilisi. debi iSxnelebis 12 341621; 718595 877-456615 [email protected] roman xomasuriZe Tbilisi. gamz.22 prezidenti 899-565257 yazbegis 138 # organizaciis dasaxeleba ZiriTadi saqmianoba sakontaqto piri sakontaqto informacia [email protected] www.gahd.org.ge 24 saqvelmoqmedio kavSiri “Temi” SezRuduli SesaZleblobebis pirebis Temad cxovrebis organizacia 25 smenisa da metyvelebis daqveiTebis mqone bavSvTa daxmarebis asociacia smenadqveiTebuli da metyveleba daqveiTebuli bavSvTa integracia, integraciuli da inkluziuri ganaTlebis programebi, mSobelTa monawileoba unarSezRudulT a fondi “axali sicocxle” (Telavi) SezRuduli SesaZleblobebis mqone bavSvebisa da Raribi ojaxebis bavSvebis uflebebis dacva, maTi ganaTleba, jandacva da dasaqmeba. Nnato mosiaSvili maia asakaSvili Tavjdomare Ggremi 899-927623 Tbilisi. vaJa fSavelas 73, II kv., korp. 14 997324; 323482; 626861 899- 513397 [email protected] Telavi. 26 nato rostomaSvili direqtori mariam doRnariZe ColoyaSvilis 39 8250-7 61 03. 899 567426 899-694401 [email protected] 27 28 29 unarSezRudul bavSvTa socialuri reabilitaciis kavSiri usinaTlo invalidTa inteleqtualur i ganviTarebis fondi "balavari" aqtavita 30 qarelis invalidTa kavSiri 31 hemofiliiT daavadebul bavSvTa daxmarebis kavSiri skolamdeli asakis bcd unarSezRudul bavSvTa aRricxva, samedicino da socialuri reabilitacia Tamar maRlakeliZe Tbilisi. kedias 7 prezidenti [email protected] usinaTlo invalidTa inteleqtualuri ganviTarebis programebi (specialuri audio biblioTekebis Seqmna) kaxa gloveli Tbilisi. qinZmaraulis Sesax. 25 korp., b. 3. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa socialuri reabilitacia da sazogadoebaSi integracia qarelis raionSi invalidTa uflebebis dacvis programa hemofiliiT daavadebul bavSvTa ganaTlebis da profesiuli orientaciis programebi Tavjdomare 899-532732 71 23 62; 93 63 50; 899- 160273 foTi. Tbilisis 21 zaza adania 8-293 28951 Tavmjdomare 899-106480 [email protected] meri julikaSvili mamuka giglemiani Tavmjdomare qareli. 8-259 32292 Tbilisi. Al.yazbegis 32/34 390178 899-620362 [email protected] 139 # organizaciis dasaxeleba ZiriTadi saqmianoba sakontaqto piri sakontaqto informacia [email protected] 140
Documentos relacionados
Tavi II saxelmwifo biujetis gadasaxdelebi
sazogadoebriv wesrigTan da uSiSroebasTan 03 04 01 dakavSirebuli saqmianoba, romelic ar ganekuTvneba sxva kategoriebs
Leia maisSesavali eTnosi rTuli da mravalwaxnagovani fenomenia, romelic
naSromis srulyofisTvis didi mniSvneloba hqonda.
Leia mais