MItteIlungen - Deutsches Archäologisches Institut

III
Mi t t ei l u n g e n
des Deutschen Archäologischen Instituts
Athenische Abteilung
Band 124 · 2009
Verlag Philipp von Zabern
IV
VI, 498 Seiten mit 181 Abbildungen; 1 Beilage; 54 Schwarzweißtafeln
Herausgeber
Wolf-Dietrich Niemeier und Reinhard Senff
Deutsches Archäologisches Institut Athen
Fidiou 1
GR-10678 Athen
Wissenschaftlicher Beirat
Martin Bentz, Bonn – Emanuele Greco, Athen – Klaus Hallof, Berlin –
Antoine Hermary, Marseille – Wolf Koenigs, München – Robert Laffineur, Liège –
Wolfram Martini, Gießen – Sarah Morris, Los Angeles – Aliki Moustaka, Thessaloniki –
Andrew Stewart, Berkeley
© 2011 by Verlag Philipp von Zabern, Darmstadt / Mainz
ISSN: 0342 - 1295
ISBN: 978 - 3 - 8053 - 4355 - 8
Satz: www . wisa - print . de
Druck und Verarbeitung: Verlag Philipp von Zabern, Darmstadt / Mainz
Alle Rechte, insbesondere das Recht der Vervielfältigung und Verbreitung sowie der
Übersetzung, vorbehalten. Kein Teil des Werkes darf in irgendeiner Form durch
Photokopie, Mikrofilm usw. ohne schriftliche Genehmigung des Verlages reproduziert
oder unter Verwendung elektronischer Systeme verarbeitet, vervielfältigt oder
verbreitet werden. Bezüglich Photokopien verweisen wir nachdrücklich auf §§ 53, 54 UrhG.
Printed in Germany by Philipp von Zabern
Printed on fade resistant and archival quality paper (PH 7 neutral) · tcf
V
Inhalt
Eleni Zosi, An unusual vase in the National Archaeological Mu­seum,
Athens (Tafeln 1 – 3, 5 Abbildungen). . . . . . . . . . . . . .
1
Aenne Ohnesorg, Die Dachterrakotten aus dem Heraion von Samos
(Tafeln 4 – 13, 40 Abbildungen) . . . . . . . . . . . . . . .
19
Aliki Moustaka, Großplastik aus Ton aus dem Heraion von Samos
(Tafeln 14 – 16, 6 Abbildungen) . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Anna Alexandropoulou, Die Terrakotten aus den griechischen
Grabungen in Olympia (Tafeln 17 – 28). . . . . . . . . . . . . 187
Elena C. Partida, From hypaethral depots to hypaethral exhibitions.
Casting light on architecture and society in 4th–3rd cent. B.C. Delphi
(Tafeln 29 – 39, 6 Abbildungen) . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Perikles Christodoulou, Priester der ägyptischen Götter in Makedonien (3. Jh. v. Chr. – 3. Jh. n. Chr.) (Tafeln 40 – 47, 4 Abbildungen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Marco Cavalieri – Simon Jusseret, Hadrien et la Crète: Le Témoignage des statues cuirassées de Gortyne et de Knossos (Tafeln 48 – 50,
1 Abbildung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Dimitris Grigoropoulos, Kaiserzeitliche und spätantike Keramik
aus Attika in der Sammlung des Deutschen Archäologischen Instituts
Athen (Tafeln 51 –54, Beilage 1, 125 Abbildungen). . . . . . . . 403
Tafeln
VI
contents
Eleni Zosi, An unusual vase in the National Archaeological Mu­seum,
Athens (plates 1 – 3, 5 figures). . . . . . . . . . . . . . . . .
1
Aenne Ohnesorg, The roof terracottas from the Heraion on Samos
(plates 4 – 13, 40 figures) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Aliki Moustaka, Large-format clay figures from the Heraion of Samos
(plates 14 – 16, 6 figures). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Anna Alexandropoulou, The terracottas from the Greek excavations at Olympia (plates 17 – 28) . . . . . . . . . . . . . . . 187
Elena C. Partida, From hypaethral depots to hypaethral exhibitions.
Casting light on architecture and society in 4th–3rd cent. B.C. Delphi
(plates 29 – 39, 6 figures). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Perikles Christodoulou, Priests of the Egyptian gods in Macedonia
(3rd c. BC – 3rd c. AD) (plates 40 – 47, 4 figures) . . . . . . . . . 325
Marco Cavalieri – Simon Jusseret, Hadrian and Crete: The meaning of the cuirassed statues from Gortyn and Knossos (plates 48 –50,
1 figure) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Dimitris Grigoropoulos, Roman and Late Antique pottery from
­Attica in the Collection of the German Archaeological Institute Athens
(plates 51 – 54, map 1, 125 figures). . . . . . . . . . . . . . . 403
Plates
Unusual
vase in the
National Archaeological Museum, Athens
1
AN UNUSUAL VASE
IN The NATIONAL ARCHAEOLOGICAL MUSEUM, Athens
(With plates 1 – 3, 5 figures)
Abstract: In 2001, a clay kernos has come into the possession of the National Archaeological Museum along with other ancient artefacts. It was registered in the catalogues
of the Vase Collection and has been given the inventory number NAM 29273. Its provenance and the circumstances of its finding are unknown.
The fabric of the kernos is orange and coarse-grained, with several inclusions and
the glaze, flaked in places, ranges from black to brown-black. The kernos consists of
both wheel-made and hand-made parts. A horizontal, hollow, ring body is set on three
black-glazed, almost conical feet of unequal height. An arched strap handle is attached
to the ring. The basket handle divides the ring into two semicircles: one of these semicircles has attached on it three miniature vessels without bottoms: a hydria, a double
kalathos and a jug. The other semicircle has two modelled birds on either side of the
zoomorphic spout. The presence of decorative motifs found in Cretan pottery and the
form of the zoomorphic spout suggest that the kernos should be dated to the early
phase of Protogeometric B period (850 – 820 B.C.) and point to Crete as the most likely
provenance, where it may be adding an important example to the unity of Cretan pottery and inspiration.
Keywords: Kernos; bird-shaped askoi; zoomorphic spout; miniature vessels; Protogeometric B Period (850 – 820 B.C.).
Περίληψη: Ένα ασυνήθιστο αγγείο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Το 2001 μαζί με άλλα αρχαία αντικείμενα περιήλθε στην κατοχή του Εθνικού Αρχαιολογικού
Μουσείου ένας πήλινος κέρνος που καταγράφηκε στα ευρετήρια του Μουσείου με αρ. ευρ.
29273. Τόσο η προέλευσή του όσο και οι συνθήκες εύρεσης είναι άγνωστες. Για την κατα­
σκευή του έχει χρησιμοποιηθεί πορτοκαλόχρωμος, χονδρόκοκκος πηλός με αρκετά εγκλεί­
σματα και για τη διακόσμηση καστανομέλανο γάνωμα που έχει κατά τόπους απολεπιστεί.
Ως προς την κατασκευή του αποτελείται από τροχήλατα και χειροποίητα μέρη. Σε τρία ολό­
βαφα ανισοϋψή πόδια, σχεδόν κωνικά, στηρίζεται δακτυλιόσχημη στεφάνη, κοίλη εσωτε­
ρικά, στην οποία προσφύεται τοξοειδώς ταινιωτή λαβή. Η γεφυρωτή λαβή διαιρεί σε δύο
ημικύκλια τη στεφάνη από τα οποία το ένα φέρει τρία αγγεία χωρίς πυθμένα: μία υδρίσκη,
ένα διπλό καλαθοειδές αγγείο και μία πρόχου. Το άλλο ήμισυ φέρει δύο πτηνά εκατέρωθεν
ζωόμορφης προχοής.
2
Eleni Zosi
Η παρουσία και η προτίμηση διακοσμητικών θεμάτων που απαντώνται στην κρητική κε­
ραμική και βεβαίως η μορφή της ζωόμορφης προχοής μας ωθούν να στραφούμε προς την
Κρήτη ως τον πιθανότερο τόπο προέλευσης του κέρνου και συνηγορούν στη χρονολόγηση
του κατά την πρώιμη ΠΡΓ Β (850 – 820 π.Χ.) περίοδο προσθέτοντας έτσι ένα ακόμα σημαντικό
παράδειγμα στην ενότητα της κρητικής κεραμικής και έμπνευσης.
Λέξεις κλειδιά: Κέρνος. Πτηνόμορφοι ασκοί. Ζωόμορφη προχοή. Μικκύλα αγγεία. Πρωτογε­
ωμετρική Β περίοδος (850 – 820 π.Χ).
In 2001, a clay kernos came into the possession of the National Archaeological Museum along with other ancient artefacts1. It comes from a confiscation
in 1993 involving a total of 87 ancient objects, including Prehistoric vases,
two bird-shaped askoi, Corinthian globular aryballoi, red-figure kalyx- and
bell-kraters as well as Boeotian figurines, grave stelai, bronze mirrors and
figurines, finger-rings and beads.
The kernos was registered in the catalogues of the Vase Collection and
was given the inventory number NAM 292732. Its provenance and the circumstances of its finding are unknown. The lack of any excavation data
deprives us of valuable information.
As it is well-preserved it is possible to study it, make further observations,
and come to some useful conclusions.
Technical Features of the vase (pl. 1 – 3, 1; fig. 1 – 2)
The fabric of the kernos is orange and coarse-grained, with several inclusions. It is well-fired and has a thick slip, the same colour as the fabric. The
glaze, flaked in places, ranges from black to brown-black. Grains of gold
can be seen on the surface, possible due to its proximity at some point in
time to a gold object.
It is mended at the beginning of the neck of the zoomorphic spout while
parts of the neck and rim of the hydria and the kalathos-like vessel have
been restored. The birds on either side of the zoomorphic spout are only
partly preserved. In one case, the head from the base of the neck is missing,
and in the other, a part of the head.
1
I would like to express my gratitude to Mrs E. Stasinopoulou, Ephor of Vases at the National
Archaeological Museum, for permission to publish the kernos, to Professors N. Kourou and E.
Simantoni-Bournia (University of Athens) for reading the article and for their comments and suggestions, and to Dr. Chr. Mitsopoulou for her help and her suggestions. I would also like to thank
my colleagues Dr. Chr. Avronidaki, Dr. E Vivliodeti and Dr. K. Psaroudaki for fruitful discussions,
and for their encouragement.
2
NAM 29273 Dimensions: Maximum height 0.173 m. Diam. 0.212 m.
Dachterrakotten
aus dem
Heraion
von
Samos
19
Die Dachterrakotten
AUS DEM HERAION von Samos
(Mit Tafeln 4 – 13, 40 Abbildungen)
Zusammenfassung: Das Ziel der Aufnahme aller verfügbaren Reste von Dachziegeln
aus dem Heraion von Samos war, sie in zusammengehörige Dachkomplexe zu scheiden und diese nach Möglichkeit bestimmten Bauten zuzuweisen.
Die Fragmente und wenigen vollständigen Dachziegel wurde nach Größe, soweit festzustellen, nach technischen Kriterien wie Art der Verfalzung und nach Tonfarben in
Gruppen geordnet. Daraus ergaben sich 5 bis 7 lakonische Dächer und 8 oder 9 korinthische Dächer, die alle in archaischer Zeit entstanden, wobei die lakonischen die
typologisch älteren sind.
Die lakonischen Dächer 1., 2. und 4. dürften schon im 7. Jh. hergestellt worden sein,
vielleicht auch das 3. Dach; die übrigen lakonischen Dächer im 6. Jh. Das älteste korinthische Dach (8.) entstand an der Wende vom 7. zum 6. Jh. und war weiß(lich) bemalt;
alle anderen korinthischen Dächer wurden im Laufe des 6. Jhs. gefertigt.
Die Zuweisung der auch mit plastischen Stirnziegeln ausgestatteten korinthischen Dächer 1., 2., 4. und vielleicht 6. an den ersten (und zweiten?) Dipteros der Hera, den
Südbau und den Nordbau bleibt bestehen. Das fein ausgebildete 7., ›weiße‹ Dach
könnte ein Ersatzdach für den Hekatompedos II gewesen sein, der ursprünglich möglicherweise mit dem 3. lakonischen Dach gedeckt war. Das 1. lakonische Dach könnte
auf seinem Vorgänger, Hekatompedos I a, gelegen haben, das 2. vielleicht auf der Südhalle. Die übrigen lakonischen Dächer sind auf Hallenanlagen zu verteilen, die übrigen
korinthischen Dächer wahrscheinlich auf ›Schatzhäuser‹.
Von keinem der archaischen Dächer wurden Fragmente einer Giebelsima gefunden,
aber auch keine Walm-Dachziegel, so daß für das samische Heraion bisher nur Satteldächer zu belegen sind. Fragmente von Scheibenakroteren konnten dem 3. und dem
7. (?) lakonischen Dach sowie evtl. dem 1. und dem 3. korintischen Dach zugewiesen
werden; die Reste von Spingen bildeten die Eckakrotere des ersten Dipteros.
Neben diesen Dachkomplexen des 7. und 6. Jhs. gibt es einige spätklassische / hellenistische und kaiserzeitliche korinthische Dachziegel und schlichte lakonische Dachziegel
aus byzantinischer Zeit. Auch die im Heraion gefundenen Ziegelstempel, alle ebenfalls
erst spätklassisch / hellenistisch oder kaiserzeitlich, wurden dokumentiert.
Schlagwörter: Samos, Heraion; Dachterrakotten; lakonische Dachziegel; korinthische
Dachziegel; Ostionien.
20
Aenne Ohnesorg
Abstract: The roof terracottas from the Heraion on Samos
The objective of documenting all available remains of roof tiles from the Heraion
on Samos was to divide them into individual roof complexes and to assign these, if
possible, to particular buildings. The fragments and the few complete roof tiles were
sorted into groups according to size, colour of clay and, where they can be ascertained,
technical criteria such as the type of interlocking joint. This resulted in 5 to 7 Laconian
roofs and 8 or 9 Corinthian roofs, all of them dating from the Archaic period; typologically, the Laconian roofs are the older variety. The Laconian roof nos. 1, 2 and 4
were probably constructed in the 7th century; roof no. 3 perhaps was, too. The remaining Laconian roofs date from the 6th century. The oldest Corinthian roof, no. 8, was
erected at the turn of the 7th and 6th centuries and was painted (off-)white. All other
Corinthian roofs were built in the course of the 6th century. The attribution of the Corinthian roof nos. 1, 2, 4 and perhaps no. 6 – also decorated with plastic antefixes – to
the first (and second?) dipteros of Hera, the South Building and the North Building still
stands. The finely fashioned ›white‹ roof, no. 7, could have been a replacement roof
for Hekatompedos II, which might originally have been covered by Laconian roof
no. 3. Laconian roof no. 1 could have been attached to its precursor, Hekatompedos I a,
no. 2 perhaps to the south hall. The remainder of the Laconian roofs should be assigned to hall buildings, the remaining Corinthian roofs probably to ›treasuries‹. In the
case of the Archaic roofs, no fragments of a pediment sima were found, nor any hip
roof tiles, meaning that only saddleback roofs have been attested so far for the Samian
Heraion. Fragments of disc acroteria could be assigned to Laconian roof nos. 3 and 7 (?)
and possibly also to Corinthian roof nos. 1 and 3. The remains of the sphinxes formed
the corner acroteria of the first dipteros. In addition to these roof complexes from the
7th and 6th centuries there are a few late Classical/Hellenistic and imperial-period Corinthian roof tiles and some simple Laconian roof tiles from the Byzantine period. The
tile stamps found in the Heraion, all of which also date from either the late Classical/
Hellenistic or the imperial period, were documented as well.
Keywords: Samos, Heraion; roof terracottas; Laconian roof tiles; Corinthian roof tiles;
eastern Ionia.
Περίληψη: Τα κεραμίδια από το Ηραίο της Σάμου
Στόχος της αποτύπωσης όλων των διαθέσιμων θραυσμάτων κεραμιδιών που προέρχονται
από το Ηραίο της Σάμου ήταν να διαχωριστούν σε συνανήκοντες ομάδες κεραμιδιών οπότε
και σε διάκριση στεγών και κατόπιν να αποδοθούν αυτές, όσο ήταν δυνατό, σε συγκεκριμένα
κτήρια.
Τα θραύσματα και τα λίγα ακέραια σωζόμενα κεραμίδια ομαδοποιήθηκαν με βάση το μέγεθός
τους, όπου αυτό ήταν δυνατό να καθοριστεί, τεχνικά κριτήρια όπως το είδος των εγκοπών
που εμφανίζουν, καθώς και σύμφωνα με τα χρώματα του πηλού. Με βάση τα παραπάνω προέκυψαν πέντε ως επτά λακωνικές και οκτώ ή εννέα κορινθιακές στέγες, οι οποίες όλες δημιουργήθηκαν την αρχαϊκή εποχή, αν και οι λακωνικές στέγες είναι τυπολογικά αρχαιότερες.
Οι λακωνικές στέγες 1., 2. και 4. θα μπορούσαν να έχουν κατασκευαστεί ήδη τον 7ο αι.,
πιθανώς και η στέγη 3. Οι υπόλοιπες λακωνικές στέγες ανήκουν στον 6ο αι. Η αρχαιότερη
κορινθιακή στέγη (8.) ανήκει στο πέρασμα από τον 7ο στον 6ο αι. και ήταν διακοσμημένη με
λευκό επίχρισμα. Οι υπόλοιπες κορινθιακές στέγες παρήχθησαν κατά τη διάρκεια του 6ου αι.
Η απόδοση των κορινθιακών στεγών 1., 2., 4., και πιθανώς 6., που ήταν διακοσμημένες
Dachterrakotten
aus dem
Heraion
von
Samos
21
με πλαστικά διαμορφωμένους ηγεμόνες, στον πρώτο (και δεύτερο;) δίπτερο ναό της Ήρας,
το νότιο και το βόρειο κτήριο εξακολουθεί να υφίσταται. Η επιμελής »λευκή« στέγη 7. θα
μπορούσε να αποτελέσει μία στέγη αντικατάστασης για τον Εκατόμπεδο ΙΙ, που αρχικά έφερε
πιθανώς τη λακωνική στέγη 3. Η λακωνική στέγη 1. θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί
στον προκάτοχό του, τον Εκατόμπεδο Ι α, η λακωνική στέγη 2. πιθανώς για τη Νότια Στοά.
Οι υπόλοιπες λακωνικές στέγες μπορούν να διανεμηθούν σε στωικά οικοδομήματα, οι υπόλοιπες κορινθιακές στέγες πιθανώς σε »Θησαυρούς«.
Από καμία αρχαϊκή στέγη δεν βρέθηκαν θραύσματα επαετίδος σίμης, αλλά επίσης κανένα
κεραμίδι από τετράρικτη στέγη, με αποτέλεσμα να τεκμηριώνονται σύμφωνα με τα σημερινά
δεδομένα για το Ηραίο της Σάμου μόνο δίρρηκτες στέγες. Θραύσματα από μεγάλα πήλινα
δισκοειδή ακρωτήρια μπορούν να αποδοθούν στις λακωνικές στέγες 3. και 7. (;), καθώς επίσης πιθανώς στις κορινθιακές στέγες 1. και 3. Λείψανα από σφίγγες σχημάτιζαν τα γωνιακά
ακρωτήρια του πρώτου Δίπτερου.
Μαζί με αυτές τις στέγες από τον 7ο και 6ο αι. υπάρχουν και κάποιες κορινθιακές κεραμώσεις υστεροκλασικές / ελληνιστικές και της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου καθώς και
απλές λακωνικές κεραμώσεις από την βυζαντινή περίοδο. Αρχειοθετήθηκαν επίσης όλα τα
σφραγίσματα κεραμώσεων από το Ηραίο, τα οποία είναι επίσης υστεροκλασικά / ελληνιστικά
ή της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου.
Λέξεις-κλειδιά: Σάμος, Ηραίο. Κεραμώσεις. Λακωνικά κεραμίδια. Κορινθιακά κεραμίδια.
Ανατολική Ιωνία.
A. Einführung
Die zahlreichen Funde von Dachterrakotten aus dem Heraion von Samos
erfuhren bisher keine angemessene Würdigung1. Es wurden zwar seit Beginn der Grabungen immer wieder Funde von Dachziegeln erwähnt und im
Falle einzelner Dächer oder Schmuckziegel auch ausführlicher vorgelegt,
aber eine umfassende Auswertung vor allem auch der vielen DachziegelFragmente des lakonischen Typs stand bisher aus2. Über die mir 1978 an
1
Sie wurden, wie allgemein, als ›Stiefkinder‹ der archäologischen Forschung behandelt, s. unlängst K. Herrmann in: H. Kyrieleis (Hrsg.), Olympia 1875 – 2000 (2002) 116; auch G. Hübner, Zur
Forschungsgeschichte griechischer Dachziegel aus gebranntem Ton, AEphem 1995, 115 – 161;
speziell zum samischen Heraion: K. F. Krösser, Ein profaner Hauskomplex im Heraion von Samos
und seine Geschichte, AM 121, 2006, 313 Anm. 14.
2
Th. Wiegand, Erster vorläufiger Bericht über die von den Königlichen Museen unternommenen Ausgrabungen in Samos (Berlin 1911) 11; Buschor 1930, 87 – 89 mit Abb. 40 f. (Zeichnungen
von H. Schleif) und Beil. 23; Buschor 1957, 1 – 4 mit Abb. 1 f. und Beil. 1 f.; E. Buschor, Die Grabung im Heraion von Samos, ADelt 17, 1961/62, 279 f. mit Taf. 341 – 345; E. Homann-Wedeking,
Die Ausgrabung auf Samos. Frühjahr 1961, ADelt 19, 1964, 402 f.; H. Johannes, Die Säulenbasen
vom Heratempel des Rhoikos, AM 62, 1937, 13; Ziegenaus 1957a, 72 – 74; Zwierlein-Diehl 1964,
502 f. mit Abb. 1 f.; G. Schmidt, Heraion von Samos: Eine Brychon-Weihung und ihre Fundlage,
AM 87, 1972, 167 f. mit Taf. 71; ebenda S. 176 vgl. u. Anm. 224; Walter 1976, 75; Isler – Kalpaxis
1978, 8 – 10. 57 – 62. 73 – 75; Kyrieleis 1981, 73 – 78. 91 – 94; Kyrieleis 1985, 432 f. mit Abb. 75 – 78;
Kienast 1989, 52. 108. 158 Nr. 34 f. mit Abb. 18. 22 und Taf. 13. 24; Kienast 1992, 177 mit Abb. 6;
Grossplastik
aus
Ton
aus dem
Heraion
von
Samos
169
Grossplastik aus Ton
aus dem Heraion von Samos
(Mit Tafeln 14 – 16, 6 Abbildungen)
Zusammenfassung: In diesem Beitrag werden Bruchstücke von Großplastik aus Ton
vorgestellt, die bei den Grabungen im Heraion von Samos gefunden wurden. Es handelt sich zwar nur um wenige Fragmente, die jedoch erkennbar von Figuren stammen,
die der ersten Hälfte des 6. Jhs. v. Chr. angehören und von beachtlicher Größe gewesen sind. Im Einzelnen sind dies Fragmente einer oder zweier Sphingen, die vielleicht
als Akroterfiguren des Rhoikostempels gedient haben, so wie eines Panthers und wohl
eines Löwen, deren ursprüngliche Funktion nicht näher bestimmbar ist. Die Figuren
weisen unterschiedliche Ton- und Macharten auf, sodass man einerseits von lokaler
Herstellung, anderseits aber auch von korinthischem Import sprechen kann. Damit
erweist sich das samische Heraion auch als Fundplatz von Plastik aus Ton, die sonst
im ionischen Bereich bislang kaum belegt ist. Darüber hinaus lässt sich das Phänomen
der Monumentalität, das von den kolossalen Marmorbildwerken bekannt war, auch an
den gleichzeitigen Werken der Tonplastik annehmen.
Schlagwörter: Großplastik aus Ton; Heraion von Samos; Rhoikostempel; Akroter;
­Archaische Zeit.
Abstract: Large-format clay figures from the Heraion of Samos
This contribution presents fragments of large-format clay figures which were found
during excavations in the Heraion of Samos. While the fragments are only few in
number, they recognizably come from figures which were made in the first half of the
6th cent. B.C. and are of substantial size. Specifically the fragments belong to one or
two sphinxes – perhaps acroterion figures from the Rhoikos temple – as well as to a
panther and probably a lion whose original function cannot be established. The figures
display differing types of clay and design, and hence one can speak of local production
in some cases and of Corinthian imports in others. The Samian temple of Hera has thus
proved to be a find-site for clay figures, hardly any evidence of which has been found
in the Ionian sphere. Moreover, the phenomenon of monumentality which is known
from the colossal marble statues can also be assumed in respect of clay figures from
the same period.
Keywords: Large-format clay figures; Heraion of Samos; Rhoikos temple; acroterion;
Archaic period.
170
Aliki Moustaka
Περίληψη: Πήλινα γλυπτά μεγάλης κλίμακας από το Ηραίο της Σάμου
Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται τα λιγοστά ως τώρα θραύσματα πήλινων γλυπτών που βρέθηκαν στις ανασκαφές του Ηραίου της Σάμου και χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 6ου
αι. π.Χ. Πρόκειται για σπαράγματα σφίγγας, πάνθηρα και λιονταριού, που στις δύο πρώτες
περιπτώσεις τουλάχιστον αναγνωρίζονται πιθανότατα ως αρχιτεκτονικά γλυπτά. Η σφίγγα,
η οποία είχε μάλλον και μια πάριση μορφή, αποτελούσε ίσως το πλαϊνό ακρωτήριο του ναού
του Ροίκου, όπως άλλωστε είχε υποστηρίξει και ο E. Buschor ενώ για τη μορφή του πάνθηρα μόνο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν. Παρόλη την εξαιρετικά αποσπασματική τους
διατήρηση oι μορφές αυτές έχουν ενδιαφέρον τόσο λόγω του εντυπωσιακού τους μεγέθους
αλλά και γιατί αποτελούν σπάνια τεκμήρια της ύπαρξης πήλινων γλυπτών στην Ιωνία
που κατά τα άλλα μας είναι γνωστά από τα μεγάλα ιερά της Πελοποννήσου και της Κυρίως
Ελλάδας. Λόγω της διαφοράς του πηλού και της επεξεργασίας τους είναι μάλλον έργα διαφορετικών εργαστηρίων. Το κολοσικό τους μέγεθος τα διαφοροποιεί από τα περισσότερα αντίστοιχα γνωστά έργα και τα τοποθετεί πλάϊ στα περίπου σύγχρονα κολοσικά έργα σε μάρμαρο
που έχουν γίνει γνωστά από το Ηραίο.
Λέξεις-κλειδιά: Πήλινα γλυπτά. Ηραίον της Σάμου. Ναός Ροίκου. Ακρωτήρια. Αρχαϊκή περί­
οδος.
Als sich unter den zahlreichen Funden der Grabungen an der Heiligen Straße, die unter der Leitung von H. Kyrieleis im Heraion von Samos im Jahre
1981 durchgeführt wurden, ein Löwenschwanz aus Terrakotta fand, kommentierte der Ausgräber diesen Fund wie folgt: »Großplastik aus Ton scheint
im Heraion selten gewesen zu sein. Bisher haben sich nur wenige, schwer
deutbare Bruchstücke gefunden«1.
Tatsächlich waren bis zu jenem Zeitpunkt aus dem Heraion nur die Bruchstücke einer Sphinx bekannt, die E. Buschor2 dem in das zweite Viertel des
6. Jhs. v. Chr. datierten Rhoikos-Tempel zugewiesen hatte. Anders als in manchen Heiligtümern des griechischen Festlandes, die reich an architektonischen Terrakotten, aber auch an Großplastik aus Ton waren, bildeten diese
wenigen und nicht besonders gut erhaltenen Terrakottafragmente, die aus
derselben Werkstatt wie die Dachziegel des Rhoikos-Tempels zu stammen
scheinen3, den einzigen Hinweis auf die Existenz dieser Gattung im samischen Hera-Heiligtum.
1
2
H. Kyrieleis, Ausgrabungen im Heraion von Samos 1980/81, AA 1985, 445.
E. Buschor, Altsamischer Bauschmuck, AM 72, 1957, 3 – 4 Beil. 2, 1. 2; s. dazu auch
A. Moustaka, Großplastik aus Ton in Olympia, OF 22 (Berlin / New York 1993) 108.
3
s. weiter oben im selben Band den Beitrag von A. Ohnesorg S. 19 – 167.
Terrakotten
aus
Olympia
187
DIE TERRAKOTTEN
AUS DEN GRIECHISCHEN GRABUNGEN IN OLYMPIA
(Mit Tafeln 17 – 28)
Στη μνήμη της δασκάλας μου, Ηούς Ζερβουδάκη
Zusammenfassung: Die in der vorliegenden Arbeit veröffentlichen Terrakotten stammen aus den Notgrabungen des griechischen Antikendienstes zum Bau des neuen
Museums von Olympia, die zwischen 1959 und 1964 durchgeführt wurden. Es handelt
sich um 81 vorwiegend weibliche Figuren, die verschiedene Bildmotive zeigen und die
sich chronologisch über die weite Zeitspanne vom 7. bis zum 4. Jh. v. Chr. verteilen.
Abgesehen von der Datierung, die anhand von typologischen Parallelen erfolgt, liegt
das Schwergewicht der Untersuchung auf der Ikonographie der elischen Terrakotten,
wobei auch Fragen zur Deutung nachgegangen werden. Ziel der Arbeit ist es einerseits
ein genaues Bild von der Typologie der elischen Koroplastik in Olympia zu gewinnen,
andererseits ihre Abhängigkeit von auswärtigen Vorbildern zu zeigen.
Schagwörter: Olympia; Terrakotten, archaische, klassische; Typologie.
Abstract: The terracottas from the Greek excavations at Olympia
The terracottas published in this contribution originate from the rescue excavation conducted between 1959 and 1964 by the Greek Antiquities Service prior to the building
of the new museum at Olympia. The 81 terracottas predominantly consist of female
figures, display a variety of typological motifs and chronologically are spread over a
wide span from 7th to the 4th cent. B.C.
In addition to dating, which is effected on the basis of typological parallels, the main
focus lies on an examination of the iconography of the Elean terracottas, in which
questions of interpretation will also be considered. The contribution aims to establish
a clear picture of the typology of Elean terracotta figurines in Olympia and to demonstrate their dependency on models from other regions.
Keywords: Olympia; terracottas, Archaic, Classical; typology.
Περίληψη: Τα πήλινα ειδώλια από τις ελληνικές ανασκαφές στην Ολυμπία
Στις αρχές της δεκαετίας του ΄60, κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφών της Αρχαιολογικής
Υπηρεσίας στο χώρο ανέγερσης του Νέου Μουσείου Ολυμπίας αποκαλύφθηκε σημαντικός
αριθμός πήλινων ειδωλίων αρχαϊκών και κλασικών χρόνων. Υπερτερούν κυρίως τα γυναι-
188
Anna Alexandropoulou
κεία ειδώλια διαφόρων εικονογραφικών τύπων ενώ τα ανδρικά και ζωόμορφα παραδείγματα είναι ελάχιστα.
Η μορφολογική εξέταση και η τυπολογική ταξινόμηση των ειδωλίων είναι βασικός στόχος
της εργασίας που θίγει και ερμηνευτικά προβλήματα των κοροπλαστικών αναθημάτων.
Αποφασιστική σημασία για την καλύτερη προσέγγιση της εικονογραφίας των ειδωλίων από
την Ολυμπία έχει η αναγνώριση της εξάρτησής τους από ξένα πρότυπα αλλά και η ανάδειξη
των τοπικών ιδιαιτεροτήτων τους.
Λέξεις-κλειδιά: Ολυμπία, πήλινα ειδώλια, αρχαϊκά, κλασικά, τυπολογία.
Einleitung
Die in der vorliegenden Arbeit veröffentlichen Terrakotten stammen aus
den Notgrabungen des griechischen Antikendienstes zum Bau des neuen
Museums von Olympia, die zwischen 1959 und 1964 durchgeführt wurden1.
Diese haben, abgesehen von den Streufunden, zwei größere Fundkomplexe
zum Vorschein gebracht, die bei den Überresten eines quadratischen Baus2
und in einer geschlossenen Niederlegung mit vielen Bronzedeponierungen
in südlichen Vorhof des Museums ausgegraben wurden3. Ein Plan, auf dem
Für die Publikationserlaubnis des Materials bedanke ich mich herzlich bei dem ehemaligen
Ephoros in Olympia N. Yalouris sowie A. Yialouri. Prof. Dr. H. Froning hat die Entstehung
der Arbeit stets mit großem Interesse begleitet und mit wertvollen Hinweisen gefördert. Dank
schulde ich Prof. Dr. A. Moustaka und Dr. J. Heiden für das Lesen des Manuskripts, für ihre
Gesprächsbereitschaft und ihre Anregungen. Für freundlichen Rat im Laufe der Arbeit danke ich
Prof. Dr. F. Croissant, Prof. Dr. H. Kyrieleis, Prof. L. Marangou, Dr. J. Stroszeck, Dr. U. Hübinger
und Prof. Dr. V. Machaira. Bedanken möchte ich mich auch bei G. Chatzi, Dr. X. Arapogianni
und besonders Dr. O. Vikatou für das sorgenfreie Forschen in Olympia. Ich danke ferner Chr. Liagouras, der mir Zugang zu unpubliziertem Material aus seiner Ausgrabung in Olympia gewährt
hat. Dr. St. Luchtenberg danke ich von Herzen für die sprachliche Verfeinerung des Textes. Ein
großer Dank gilt der Psycha-Stiftung für die finanzielle Unterstützung, die es mir ermöglicht hat,
das Material in Olympia zu studieren. Im Januar 2008 durfte ich in der Bibliothek des DAI in
Berlin sowie in der Philipps-Universität Marburg arbeiten. Ich danke besonders K. Weiß für ihre
ständige Hilfsbereitschaft in Berlin und Dr. B. Kleine-Özen für die Gastfreundschaft in Marburg.
Wertvolle Hilfe und praktische Hinweise wurden mir von C. Zioga und K. Brandt im DAI Athen
zuteil. Für die Aufnahme der Arbeit in die Reihe der Athenischen Mitteilungen bin ich Prof. Dr.
W.-D. Niemeier und PD Dr. R. Senff zu Dank verpflichtet. Ich widme diese Arbeit dem Andenken
von Eos Zervoudaki, die jeden meiner Schritte in der Archäologie gefördert hat.
1
S. die Vorberichte des damaligen Leiters der Ephorie Olympia, N. Yalouris: ADelt 16,
1960 Chron. 125 – 126; ADelt 17, 1961/62 Chron. 105 – 107 Taf. 112 – 117; ADelt 19, 1964 Chron.
174 – 176; ADelt 20, 1965 Chron. 209. – Siehe auch die Vorberichte von G. Daux im BCH 84, 1960,
720 – 721; BCH 85, 1961, 722; BCH 85, 1961, 722; BCH 86, 1962, 744; BCH 90, 1966, 822 – 827.
2
Die Baureste werden laut Inventarbuch als »Altar« bezeichnet.
3
G. Daux, BCH 84, 1960, 720.
From
hypaethral depots to hypaethral exhibitions
273
FROM HYPAETHRAL DEPOTS
TO HYPAETHRAL EXHIBITIONS
Casting light on architecture and society in 4th – 3rd cent. B.C. Delphi
(With plates 29 – 39, 6 figures)
Abstract: In the first section of this paper we address Aetolian dedications at Delphi.
We juxtapose the ›bicolumnar‹ monuments to ex-votos offered collectively by the Aetolian League. Reference is made to family dedications, as well as to votive pillars and
triangular columns. The distinct presence of Aetolian monuments at Delphi reflects the
Aetolians’ ascension in military and political history. A study of dispersed votive Ionic
elements illuminates the structural history of other buildings, too. The investigation of
elements from hypaethral depots and their re-arrangement, according to their sourceedifices, allow us to estimate the percentage of original material available for a partial
or a complete reconstruction. Small-scale operations of joining and mending help us
understand the original form of monuments. The second section of this paper presents
a collection of inscriptions regarding the Delphi sanctuary’s human resources, building
and financial programs, repairs and maintenance of edifices, the influx of specialized
craftsmen and artists. The content and variety of these inscriptions reveal the administration pattern, the civic and religious life, the evolution of institutions, as well as the
funding undertaken by the local population.
Keywords: Votive Ionic offerings; bicolumnar monuments; Aetolian memorials; building accounts; Delphi inscriptions.
Περίληψη: Από τους υπαίθριους αποθέτες στις υπαίθριες εκθέσεις: Ρίχνοντας φως στην αρχιτεκτονική και την κοινωνία των Δελφών κατά τον 4ο – 3ο αι. π.Χ.
Στο πρώτο μέρος της σπονδυλωτής αυτής εργασίας προσεγγίζουμε τα αιτωλικά αναθήματα
στους Δελφούς. Με αφορμή το δικιόνιο μορφότυπο των οικογενειακών αιτωλικών αναθημάτων, γίνεται αναφορά σε πεσσούς και τριγωνικούς κίονες - ενδεχομένως μια αιτωλική
αρχιτεκτονική επινόηση. Οι Αιτωλοί διακήρυξαν το κύρος τους μέσα από ποικιλόμορφα
αναθήματα στον »επιφανέστατο τόπο« του οικουμενικού δελφικού τεμένους. Σχεδιαστικές
επιρροές – από και προς τα δικιόνια – αναζητάμε στο Αιγαίο. Η διερεύνηση αναθηματικών
ιωνικών στοιχείων διάσπαρτων στους Δελφούς φωτίζει κι άλλα μνημεία, αφού ορισμένα
κιονόκρανα που αποδίδονταν στο ναό πλέον συνδέονται με τα αιτωλικά δικιόνια. Η ταξινόμηση και διευθέτηση των υπαίθριων αποθετών ευνοεί τον υπολογισμό του σωζόμενου
274
Elena C. Partida
αυθεντικού δομικού υλικού που θα επέτρεπε μια αποκατάσταση. Ήδη, μικρές ανατάξεις και
συναρμογές βοηθούν να αντιληφθούμε την αρχική μορφή κάποιων μνημείων.
Ο δεύτερος ιστός της μελέτης μας εκτυλίσσεται σε στοά του Μουσείου Δελφών, όπου εκθέτουμε συλλογή επιγραφών. Ξεκινώντας από έμμετρους ύμνους, αναφορά στο ιερατείο και
το προσωπικό του μαντείου, τιμητικά ψηφίσματα εκχώρησης προνομίων, παρουσιάζουμε
επίσης υπογραφές καλλιτεχνών, κείμενα με πληροφορίες για το σύστημα διοίκησης, την
πολιτειακή, θρησκευτική και θεσμική ζωή (απελευθερώσεις δούλων), το οικονομικό και εργοταξιακό πρόγραμμα του ιερού (επισκευές και συντήρηση κτιρίων), την ανάπτυξη λογιστικού συστήματος (απολογισμό δαπανών, είσπραξη προστίμου). Οι αναφορές είναι επώνυμες,
αρθρώνοντας την προσωπογραφία της αρχαιότητας. Μια αγωνιστική επιγραφή, η λίστα των
θεωροδόκων, χαρτογραφεί λεκτικά τον αρχαίο κόσμο. Τέλος, μας απασχολεί το αρχιτεκτονικό πλαίσιο ορισμένων ενεπίγραφων λίθων, σε αρχική ή δευτερογενή χρήση. Στο ανεκτίμητο
αρχείο που συνιστούν οι οικοδομικοί λογαριασμοί εντυπωσιάζει η πρόσκληση εξειδικευμένων τεχνιτών απ’ όλη την Ελλάδα αλλά, κυρίως, η οικονομική ευρωστία των Δελφιωτών,
που προκύπτει εμμέσως και από τα κτερίσματά τους.
Λέξεις-κλειδιά: Αφιερώματα ιωνικού ρυθμού. Δικιόνια μνημεία. Αιτωλικές αναθέσεις. Οικοδομικοί λογαριασμοί. Επιγραφές Δελφών.
Introduction
In the first section of this paper we address Aetolian dedications at Delphi,
their architectural form and some construction details, which may suggest
repairs or modification. We juxtapose the ›bicolumnar‹ monuments commissioned privately by individual Aetolians to other ex-votos erected collectively by the Aetolian League, to commemorate the repulse of the Gauls more
markedly than any other occasion. Starting off with the form and layout of
Aetolian family dedications, reference is made to votive pillars as well as to
triangular columns, one of which was offered by the Naupaktians and the
Messenians. It is probable that the triangular shaft was invented by Aetolian
architects. The Aetolian architectural tradition appears to be more distinct
and better represented in the sanctuary of Apollo at Delphi than at Thermon. This remark has a certain bearing upon religion and politics, as the
Aetolians apparently preferred the highly frequented, oecumenical oracular
sanctuary at Delphi to sanction their success and to manifest their prestige.
Their ascension in military and political history is reflected in the diversity
of their dedications and their pre-eminent localities in the sanctuary: most of
them spread around the temple of Apollo. Our quest for potential influence
on / from the bicolumnar design turns toward the Aegean rather than Egypt,
although cultural and stylistic fermentation in the archipelago is anticipated.
The study of dispersed votive Ionic elements at Delphi indirectly illuminates
the structural history of other buildings, too: some column-capitals previ-
Priester
der ägyptischen
Götter
325
PRIESTER DER ÄGYPTISCHEN GÖTTER IN MAKEDONIEN
(3. Jh. v. Chr. – 3. Jh. n. Chr.)
(Mit Tafeln 40 – 47, 4 Abbildungen)
Zusammenfassung: Der Kult der ägyptischen Götter in Griechenland beschäftigt heute immer mehr die Forschung. Das Thema hat viele Aspekte, und es ist festzustellen,
dass ein Großteil davon noch nicht gründlich untersucht ist, wie z. B. Fragen zu den
Priesterämtern und der damit zusammenhängenden Kulttopographie. Inschriftliche
Hinweise auf Priester der ägyptischen Götter in Makedonien sind bis jetzt in Philippi,
Amphipolis, Palaiokastro bei Terpni (Nigrita), Anthemous, Thessaloniki, Dion, Beroia
und Stobi entdeckt worden und reichen – vom Anfang des 3. Jhs. v. Chr. bis in die Mitte
des 3. Jhs. n. Chr. – über einen Zeitraum von sechs Jahrhunderten. Priesternamen sind
hauptsächlich in Votivinschriften neben den Weihenden erwähnt, wobei die Priester
selbst öfters die Weihenden waren. Dieses Material, das außerhalb von Thessaloniki
spärlich ist, gibt Informationen sowohl über die Rolle der Priester in den Heiligtümern
und im Bereich der Städte als auch über die Organisation der Kulte.
Schlagwörter: Priester; ägyptische Götter; Isis; Sarapis; Makedonien.
Abstract: Priests of the Egyptian gods in Macedonia (3rd c. BC – 3rd c. AD)
The cult of the Egyptian gods in Greece has emerged as a compelling subject in recent
years. It is also a multi-faceted subject, its various facets still awaiting further study, as is
the case with questions of cult topography in relation to the priests. So far, inscriptional
evidence about priests of the Egyptian gods in Macedonia has come from Philippi,
Amphipolis, Palaiokastro at Terpni (Nigrita), Anthemous, Thessaloniki, Dion, Beroia
and Stobi and covers a timespan of six centuries from the very beginning of the 3rd
century BC to the middle of the 3rd century AD. Names of priests are mainly mentioned
in inscriptions accompanying votive offerings, either by the faithful, or by the priests
themselves. An overview of this material, which is rather scant except in the case of
Thessaloniki, offers information on the role played by the priests in the sanctuaries and
within the cities and on the organisation of the cults in general.
Keywords: Priests; Egyptian Gods; Isis; Sarapis; Macedonia.
Περίληψη: Ιερείς των Αιγυπτίων θεών στη Μακεδονία (3ος αι. π. Χ. – 3ος αι. μ. Χ.)
Η λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων στην Ελλάδα κινεί όλο και περισσότερο το ενδιαφέ-
326
Perikles Christodoulou
ρον των ερευνητών· αποτελεί θέμα πολύπλευρο, ποικίλες όψεις του οποίου δεν έχουν ακόμη
μελετηθεί εις βάθος, όπως η κατά τόπους δράση των ιερέων. Όσον αφορά τη Μακεδονία, οι
μέχρι σήμερα επιγραφικές μαρτυρίες για ιερείς των Αιγυπτίων θεών προέρχονται από τους
Φιλίππους, την Αμφίπολη, το Παλαιόκαστρο της Τερπνής (δήμος Νιγρίτας), τον Ανθεμούντα, τη Θεσσαλονίκη, το Δίον, τη Βέροια και τους Στόβους, και καλύπτουν χρονικό διάστημα έξι αιώνων, από τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., έως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Ονόματα ιερέων
μνημονεύονται κυρίως σε αναθηματικές επιγραφές των πιστών ή των ίδιων των ιερέων. Η
μελέτη και σύγκριση του υλικού αυτού που, εκτός από την περίπτωση της Θεσσαλονίκης,
είναι μάλλον λιγοστό, μας παρέχει πληροφορίες για τον ρόλο των ιερέων, για την θέση του
ιερατείου στις πόλεις και για την οργάνωση της λατρείας και των ιερών γενικότερα.
Λέξεις-κλειδιά: Ιερείς. Αιγύπτιοι θεοί. Ίσις. Σάραπις. Μακεδονία.
Dank zahlreicher Neufunde tritt der Kult der ägyptischen Götter im griechischen Raum heute wieder in das Zentrum des archäologischen und historischen Interesses, auch wenn umfassende und in die Tiefe gehende Studien
bis heute eher selten sind1. Trotz der großen Bandbreite und der großen
Für die Abbildungs- bzw. Publikationsgenehmigung bin ich Prof. D. Pandermalis (Dion), Prof. P.
Pilhofer (Erlangen), P. Adam-Veleni, K. Tsakalou-Tzanavari (Museum Thessaloniki), L. Acheilara,
V. Alamani-Souri (Thessaloniki), S. Blazevska (Stobi), Z. Bonias, M. Nikolaidou-Patera (Kavala),
M. Dági (Budapest) und I. Graekos (Beroia) sehr verpflichtet. Für Informationen, Hinweise und
andere Hilfen danke ich L. Bricault, F. Georgiadis, M. Hatzopoulos, L. V. Sambanopoulou, Chr.
Steimle, I. Sverkos, Ch. Tsochos, R. Veymiers, E. Voutiras und A. G. Zannis herzlich. Für die deutsche Fassung des Aufsatzes und große Hilfsbereitschaft bin ich D. W. von Moock sehr dankbar.
Über die vom DAI festgelegten Abkürzungen hinaus werden folgende Sigel verwendet:
BE Bulletin épigraphique der REG
RICIS L. Bricault, Recueil des inscriptions concernant les cultes isiaques (Paris 2005).
Alle Verweise auf Inschriften folgen, wenn nicht anders angegeben, dem RICIS, das die gesamte
ältere Literatur anführt.
1
Wegweisend war das dreibändige Werk von F. Dunand, Le culte d’Isis dans le bassin oriental
de la Méditerranée I – III (Leiden 1973). Heute kann die Forschung auf die Früchte des grandiosen Entwurfes einer kommentierten Ausgabe aller Quellen von L. Bricault zurückgreifen, die
mit dem Atlas de la diffusion des cultes isiaques (Paris 2001) in Angriff genommen wurde. 2005
folgte das RICIS, das die Zahl der von L. Vidman, Sylloge Inscriptionum religionis Isiacae (Berlin
1969) gesammelten Inschriften um ein Vielfaches erweiterte; in jüngster Zeit wurde das Werk
durch die Sylloge nummorum religionis isiacae et sarapiacae (Paris 2008) (SNRIS) abgerundet.
M. Bommas versucht in seinem Aufsatz » ›Du, der du eintrittst, wirst das Seiende erkennen‹ . Zur
Verbreitung der Isisreligion in der Ägäis von den Anfängen bis zu ihrem Niedergang, Städel-Jahrbuch 19, 2004, 141 – 154«, und vor allem in M. Bommas, Heiligtum und Mysterium. Griechenland
und seine ägyptische Gottheiten (Mainz 2005) das Material zum Isiskult im Bereich Griechenlands zusammenzustellen, doch enthalten diese Arbeiten grobe Fehler; siehe die Rezension von
M. Malaise zum Buch von M. Bommas, Heiligtum und Mysterium in: Bibliotheca Isiaca 2, 2010
(im Druck) und die Bemerkungen zum selben Buch (bezüglich Philippi) von P. Pilhofer, Philippi
2, Katalog der Inschriften von Philippi 2(Tübingen 2009) 1051, Anm. 30. – Allgemein zum Thema
des vorliegenden Beitrags s. B. Dignas, ›Greek‹ Priests of Sarapis?, in: B. Dignas – K. Trampedach
(Hrsg.), Practitioners of the Divine (Cambridge Massachussetts / London 2008).
Hadrien
et la
Crète
357
Hadrien et la CrÈte: Le Témoignage des statues
cuirassées de Gortyne et de Knossos
(Avec planches 48 – 50, 1 figure)
Résumé: Le processus de romanisation en Crète est abordé par l’intermédiaire d’une
analyse iconographique et iconologique de deux statues cuirassées attribuées à l’empereur Hadrien, l’une découverte à Gortyne, l’autre à Knossos. La confrontation de
cette analyse avec les contextes archéologique, épigraphique et historique des deux
principales poleis crétoises permet de jeter un éclairage nouveau sur la réception de la
politique de l’empereur en Crète, connaît plus de statues cuirassées d’Hadrien que dans
aucune autre région de l’Empire oriental. À Gortyne, capitale provinciale et membre du
Panhellenion, la statue cuirassée semble ainsi honorer le compromis culturel incarné
par Hadrien, à la fois respectueux des traditions et propagateur de l’hellénisme. À
Knossos, unique colonie crétoise, la statue de l’empereur exalte quant à elle la facette
conservatrice et traditionaliste du princeps. Un passé de résistance à Rome, ainsi que
l’attrait de nouvelles perspectives économiques offertes par l’Empire, semblent refléter
les choix iconographiques de la statue de Knossos.
Mots clés: Crète; Gortyne; Knossos; Hadrien; cuirasse.
Abstract: Hadrian and Crete: The meaning of the cuirassed statues from Gortyn and
Knossos
The romanization process in Crete is approached through an iconographic and iconological analysis of two cuirassed statues, both representing the emperor Hadrian. The
first one was discovered in Gortyn, the second one in Knossos. The confrontation of
this analysis with the archaeological, historical and epigraphic contexts of the two main
Cretan poleis sheds new light on the reception of the imperial politics in Crete, which
totals more cuirassed statues of Hadrian than any other region of the eastern Empire. At
Gortyn, provincial capital and member of the Panhellenion, the cuirassed statue seems
to honour the cultural compromise embodied by Hadrian, both respectful of the traditions and propagator of Hellenism. At Knossos, the sole Cretan colony, the emperor’s
statue exalts the conservative and traditionalist facet of the princeps. A history of resistance to Rome, as well as the appeal of new economical perspectives offered by the
Empire, seems to reflect the iconographic choices pertaining to the Knossos’s statue.
Keywords: Crete; Gortyn; Knossos; Hadrian; cuirass.
358
Marco Cavalieri – Simon Jusseret
Περίληψη: Άρθρο: Ο Αδριανός στην Κρήτη. Η ερμηνεία των θωρακοφόρων αγαλμάτων από τη Γόρτυνα και την Κνωσό
Η διαδικασία εκρωμαϊσμού στην Κρήτη προσεγγίζεται μέσω μίας εικονογραφικής και εικονολογικής ανάλυσης δύο θωρακοφόρων αγαλμάτων, τα οποία και απεικονίζουν τον αυτοκράτορα Αδριανό. Το πρώτο βρέθηκε στη Γόρτυνα, το δεύτερο στην Κνωσό. Στα πλαίσια αυτή
της ανάλυσης η νέα έρευνα των αρχαιολογικών, ιστορικών και επιγραφικών δεδομένων
των δύο βασικών κρητικών πόλεων ρίχνει νέο φως στην πρόσληψη της αυτοκρατορικής πολιτικής στην Κρήτη, η οποία και μας παρέχει τα περισσότερα θωρακοφόρα αγάλματα του
Αδριανού από οποιαδήποτε άλλη περιοχή της ανατολικής αυτοκρατορίας. Στη Γόρτυνα,
πρωτεύουσα επαρχίας και μέλος του Πανελλήνιου, φαίνεται ότι το θωρακοφόρο άγαλμα τιμά
τον πολιτιστικό συμβιβασμό που εκπροσωπεί ο Αδριανός, τόσο ως σεβάσμιος των παραδόσεων όσο και ως προπαγανδιστής του Ελληνισμού. Στην Κνωσό, τη μοναδική κρητική αποικία,
το άγαλμα του αυτοκράτορα εξυμνεί το συντηρητικό και παραδοσιακό πρόσωπο του princeps.
Το παρελθόν αντίστασης στη Ρώμη όπως επίσης και η προσφυγή σε νέες οικονομικές προοπτικές που προσφέρονταν από την αυτοκρατορία, φαίνονται να αντικατοπτρίζουν τις εικονογραφικές επιλογές που διαγράφονται στο άγαλμα της Κνωσού.
Λέξεις-κλειδιά: Κρήτη. Γόρτυνα. Κνωσός. Αδριανός. θωρακοφόρος.
Introduction
Le paradigme de romanisation
Le concept de romanisation occupe une position complexe et fortement débattue dans l’historiographie romaine (voir par exemple la synthèse récemment proposée par Inglebert1). De par son abstraction, la notion de romanisation fut – et reste – critiquée par de nombreux historiens et archéologues.
Depuis son apparition au XIXème siècle, en effet, le vocable fut amené à
désigner des phénomènes variables selon les thématiques, les époques, les
Les auteurs tiennent à exprimer toute leur gratitude à P. Assenmaker, F.-D. Deltenre, J. Driessen,
A. Fumo, P. Hacıgüzeller et L. Meulemans pour leur aide indispensable à la documentation de
cet article. Le contenu de cette recherche a également bénéficié de précieux commentaires de
M. Cadario, G. De Tommaso et R. Senff auxquels les auteurs sont grandement redevables.
H. R. Goette est cordialement remercié pour sa disponibilité, ainsi que pour la mise à disposition
spontanée des photographies illustrant cette contribution. M. Devolder, V. Bouat et C. Langohr
sont remerciés pour les suggestions et corrections apportées à cette recherche. Un remerciement revient également à J. Zoratti pour ses talents de traductrice. P. Baumeister est finalement
remercié pour sa disponibilité au cours du processus éditorial. Les conclusions présentées, ainsi
que les éventuelles erreurs commises, restent bien entendu sous l’entière responsabilité de
M. Cavalieri et S. Jusseret.
1
Inglebert 2005.
Kaiserzeitliche
und spätantike
Keramik
403
Kaiserzeitliche und spätantike Keramik
aus Attika in der Sammlung des Deutschen
Archäologischen Instituts Athen
(Mit Tafeln 51 – 54, Beilage 1, 125 Abbildungen)
Zusammenfassung: Mit Ausnahme des reichen Fundspektrums aus den Großflächengrabungen in der Agora und dem Kerameikos in Athen, sind Keramikfunde der Kaiserzeit und der Spätantike (ca. 1. Jh. v. Chr. – 7. Jh. n. Chr.) aus anderen Fundorten Attikas
wenig bekannt bzw. kaum publiziert worden. In der vorliegenden Arbeit werden ca.
400 Keramikfragmente, darunter Tafelgeschirr, Haushalts- bzw. Grobkeramik, Amphoren und Lampen, die sich in der Sammlung des DAI Athen befinden und aus 102
Fundstellen Attikas stammen, zum ersten Mal publiziert und systematisch untersucht.
Im beiliegenden Fundkatalog werden 182 diagnostische Scherben sowie 11 Tonlampen
attischer Herstellung ohne bekannten Fundort gesondert vorgelegt; in einem weiteren
Katalog werden die Fundstellen der Keramikscherben ausführlich aufgelistet. Das Material bietet die Möglichkeit, die schon bestehenden Typologien für Attika zu erweitern,
und wirft interessante Fragen über die Produktion und den Gebrauch auf regionaler
Ebene auf. Obwohl die Scherben unsystematischen Bodenbegehungen entstammen,
erlaubt ihre Untersuchung eine regionsübergreifende Betrachtung der Verbreitung lokaler bzw. regionaler und importierter Keramik sowie der diachronen Tendenzen der
Keramikverwendung ebenso wie einen Blick auf die Siedlungsgeschichte und Topographie Attikas während der Kaiserzeit und der Spätantike.
Schlagwörter: Attika; Kaiserzeit; Spätantike; Keramik; Siedlungsgeschichte.
Abstract: Roman and Late Antique pottery from Attica in the Collection of the German
Archaeological Institute Athens
With the exception of excavated material from the Athenian Agora and the Kerameikos
at Athens, pottery finds of the Roman period and Late Antiquity (1st c. BC – 7th c. AD)
from elsewhere in Attica have generally been little studied and / or published. This
study discusses approximately 400 vessel fragments, now in the sherd collection of
the DAI Athens, including tablewares, coarsewares, amphorae and lamps from 102
findspots across Attica. It is complemented by a detailed catalogue of 182 fragments,
a list of the findspots and an appendix presenting a group of 11 Early Roman – Late
Antique Attic lamps of unknown provenance in the same collection. On the basis of
this material, some new information may be added to the repertory of several pottery
404
Dimitris Grigoropoulos
classes of the period in focus, while other fragments contribute significantly to the existing knowledge about regional pottery production and consumption. Despite the fact
that these sherds stem largely from unsystematic surface collection, their study complements existing studies about the topography and settlement history of the region in
antiquity, while the broad geographical range and chronological span that they cover
enable a region-wide insight into the distribution of imported and regional pottery in
Attica and its evolution from the Early Empire to Late Antiquity.
Keywords: Attica; Roman imperial period, Late Antiquity; pottery; settlement.
Περίληπση: Κεραμική των αυτοκρατορικών χρόνων και της Ύστερης Αρχαιότητας από την Αττική
στη συλλογή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών
Με εξαίρεση το υλικό από τις συστηματικές ανασκαφές της Αγοράς και του Κεραμεικού στην
πόλη της Αθήνας, η κεραμική της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου και της Ύστερης
Αρχαιότητας από θέσεις της υπόλοιπης Αττικής έχει μελετηθεί σε πολύ περιορισμένη μόνο
κλίμακα. Η παρούσα εργασία εξετάζει περίπου 400 όστρακα αγγείων της εποχής αυτής από
102 θέσεις της Αττικής, μεταξύ των οποίων επιτραπέζια και χρηστικά είδη, αμφορείς και
λύχνους, που βρίσκονται στη συλλογή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών.
Στον κατάλογο παρουσιάζονται 182 χαρακτηριστικά όστρακα από θέσεις της Αττικής, καθώς
επίσης 11 λύχνοι αθηναϊκών εργαστηρίων χωρίς γνωστό τόπο εύρεσης, ενώ παρατίθεται και
εκτενής κατάλογος των θέσεων όλων των οστράκων. Το υλικό αυτό εμπλουτίζει, μεταξύ
άλλων τα σχετικά τυπολογικά δεδομένα από την Αγορά της Αθήνας και τον Κεραμεικό, συμβάλλοντας στη μεχρι τώρα έρευνα για την τοπική παραγωγή και κατανάλωση της κεραμικής
στην Αττική κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους και την Ύστερη Αρχαιότητα.
Επιπλέον, παρότι τα όστρακα προέρχονται από μη συστηματική επιφανειακή συλλογή, η γεωγραφική τους κατανομή και το χρονολογικό φάσμα που καλύπτουν επιτρέπουν κάποιες
εκτιμήσεις σχετικά με τη διασπορά εισηγμένων τύπων και τοπικών παραγωγών και τη διαχρονική τους εξέλιξη στην Αττική από τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους μέχρι την
Ύστερη Αρχαιότητα, παρέχοντας ταυτόχρονα συμπληρωματικές πληροφορίες για την τοπογραφία και την οικιστική ιστορία της περιοχής κατά την περίοδο αυτή.
Λέξεις κλειδιά: Αττική. Αυτοκρατορικοί χρόνοι. Ύστερη Αρχαιότητα. Κεραμική Κατοίκηση.
Archäologische Untersuchungen und Fachpublikationen zur Keramik und
Töpferkunst Attikas während der Kaiserzeit und der Spätantike (ca. 1. Jh.
v. Chr. bis 7. Jh. n. Chr.) haben sich mit wenigen Ausnahmen auf die Erkenntnisse aus den großflächigen Grabungen in der Stadt Athen, vor allem
der Agora und dem Kerameikos, konzentriert. Im Gegensatz dazu blieben
Keramikfunde dieser langen Zeitspanne aus der weiteren Region außerhalb
Athens größtenteils für die Forschung unbekannt. Auch wenn dies öfters auf
die Gegebenheiten und Einschränkungen archäologischer Forschung zurückzuführen ist, so bildete dieser Sachverhalt bislang nur eine geographisch
495
HINWEISE FÜR AUTOREN
In den Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung, werden Beiträge zur Archäologie und Kulturgeschichte Griechenlands von der Vorgeschichte bis in die Spätantike publiziert.
Es gelten die Richtlinien für Publikationen des Deutschen Archäologischen Instituts, die im AA 2005/2, 309–399 und stets aktuell auf der Homepage des DAI unter <www.dainst.org> veröffentlicht sind. Dort finden Sie
die allgemeinen Hinweise der Herausgeber zum Begutachtungsverfahren
und zu Zitiernormen, außerdem die Anleitungen zur formalen Gestaltung
und Abgabe von Manuskripten.
Manuskripte sind spätestens zum 31. Dezember für den Band des darauffolgenden Jahres beim Deutschen Archäologischen Institut Abteilung Athen,
Fidiou 1, 10678 Athen einzureichen.
Auskünfte erteilt:
Deutsches Archäologisches Institut Abteilung Athen
Redaktion
Fidiou 1
GR–10678 Athen
Griechenland
Tel : +30-210-33 07 400
Fax : + 30-210-381 47 62
[email protected]
INFORMATION FOR AUTHORS
Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung
is a journal for the publication of reports on archaeology and cultural history
of Greece dating from Prehistory to Late Antiquity.
The guidelines for contributors to publications of the DAI were published
in AA 2005/2, 309–399, and are available online at the DAI homepage at
<www.dainst.org>. There you will find general information by the publisher
on the peer-review process and on citation systems in addition to advice on
the formatting and style of manuscripts and their submission.
496
Hinweise
für
Autoren
Manuscripts are to be submitted until the 31st of December for the volume
of the following year to the Deutsches Archäologisches Institut Abteilung
Athen, Fidiou 1, 10678 Athen.
Queries should be sent to:
Deutsches Archäologisches Institut Abteilung Athen
Redaktion
Fidiou 1
GR–10678 Athens
Greece
Tel : +30-210-33 07 400
Fax : + 30-210-381 47 62
[email protected]
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Στο περιοδικό Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung δημοσιεύονται μελέτες που αφορούν στην αρχαιολογία και
ιστορία της τέχνης της Ελλάδας από τους προϊστορικούς χρόνους έως και την
ύστερη αρχαιότητα.
Οι οδηγίες για τις δημοσιεύσεις του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού­
του βρίσκονται στο ΑΑ 2005/2, 309-399, καθώς και στην ιστοσελίδα του
<www.dainst.org>. Εκεί μπορούν οι συγγραφείς να βρουν γενικές πληροφορίες
των εκδοτών σχετικά με τις απαιτούμενες γνωμοδοτήσεις και το σύστημα παρα­
πομπών. Επίσης είναι διαθέσιμες οδηγίες για τη γενική μορφή του κειμένου και
την παράδοση των χειρογράφων.
Δακτυλογραφημένα χειρόγραφα πρέπει να παραδίδονται (στο Γερμανικό Αρχαι­
ολογικό Ινστιτούτο, Τμήμα Αθηνών, Φειδίου 1, 10678 Αθήνα) το αργότερο έως
και την 31η Δεκεμβρίου, ώστε να είναι δυνατή η δημοσίευσή τους στον τόμο της
επομένης χρονιάς.
Πληροφορίες:
Deutsches Archäologisches Institut Abteilung Athen
Redaktion
ΦΕΙΔΙΟΥ 1
GR–10678 ΑΘΗΝΑ
Τηλ.: +30-210-33 07 400
Fax : + 30-210-381 47 62
[email protected]