Piotr Palm

Piotr Palm
„ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju górnołuŜyckiej
zabudowy ludowej“
Karol Bernert
„Domy przysłupowe“ (Jako streszczenie z dzieła głównego
z roku 1988)
Henryk Rentsch
„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu budowli
przysłupowo-zrębowej
w trójkącie państw“
Saksońskie Towarzystwo Zabudowy Ludowej / Towarzystwo
Miłośników Ziemi Bogatyńskiej / Towarzystwo Kultury w Hainewalde
Wydanie 2
Maj 2009 r.
Redakcja i przekład na język polski: Piotr Palm
Redakcja techniczna: BoŜena Ziobro
Rysunki artystyczne w artykułach: Horst Pinkau
Druk: Drukarnia Witold Florczak, 59-920 Bogatynia, ul. Daszyńskiego 31
tel.: +48 75 7732710, e-mail: [email protected]
© Copyright by Piotr Palm
2
Piotr Palm
„ZałoŜenia co do budowlano-historycznego rozwoju
górnołuŜyckiej zabudowy ludowej“
1. Germańscy i słowiańscy przodkowie niemieckich
Górnołużyczan w wędrówce ludów
Germanowie i Słowianie przed około 2000 lat wyłonili się z historycznej mgły:
Germanowie najpierw, poniewaŜ rzymski władca Cezar przy swoim imperialnym
dąŜeniu na wschód i północ musiał jakoś zadeklarować swoich przeciwników.
Czy on im nadał nazwę w odniesieniu do ich głównej broni w postaci cięŜkiego
i krótkiego oszczepu „GER”, którego około dwumetrowy, w przekroju ponad 6
centymetrowy trzon jesionowy na przedzie posiadał Ŝelazne ostrze, prawie
w formie miecza, nadające się do kłucia i bicia? GER-Mann (Mann = mąŜ), który
rzymskiego legionistę w ten sposób chciał zwalczyć w moŜliwie bezpiecznym
odstępie, w razie niepowodzenia potrzebował tylko krótkiego miecza, tzw.
„SAKSNOT”; od której to broni uŜywającym jej szczepom została nadana nazwa
i ta nazwa z północy przechodząc równieŜ do byłej „Misni” do dziś dnia od nas nie
odeszła chociaŜ my, jako Saksończycy, jeŜeli w ogóle, to jednak tak się juŜ nie
uzbrajamy.
Odkrywany świat germański w następujących stuleciach poszedł w ruch, poniewaŜ
ludy skandynawskie na skutek przeludnienia i pogorszenia klimatu opuściły swoje
siedziby i zdąŜały do słonecznego południa. Przy czym zaczynająca się tzw.
„Wędrówka ludów” zasadniczo nie była rychłym przemieszczeniem, lecz odbywała się w ruchach z pokolenia na pokolenie, pozostawiając zawsze około połowy
ludności na starym miejscu.
Od dzisiejszej wyspy Bornholm (niegdyś Burgundara-Holm) Burgundowie przeprawili się do Pomorza i pozostawili w późniejszych pokoleniach wędrujących na
Czarnym Wzgórzu (Schwarzer Berg) na południu od Görlitz / Zgorzelec cmentarz.
Wędrówka tego szczepu skończyła się przed Alpami załoŜeniem królestwa, o którym dziś jeszcze świadczy hrabstwo Burgund we Francji. Z walk Burgundów
z Hunami powstał główny niemiecki epos narodowy o Nibelungach. (Staroniemiecki Nibelung = Skandynawia).
RównieŜ ze Skandynawii, lecz więcej z dzisiejszej południowej i środkowej
Szwecji, doszli Goci na Pomorze i przypuszczalnie przez kilka pokoleń tam
pozostali, poniewaŜ w późniejszej biblii ich biskupa Wulfila (V wiek) znajdą się
słowa lenne z mowy bałtyckich Prusów. (Prusowie, Litwini i Łotysze nie są
Słowianami, lecz Bałtami, którzy europejskiej mowie pierwotnej sanskryt pozostali
najbliŜej. Prusowie weszli do społeczeństwa niemieckiego. Nazwiska niemieckie
3
z końcówką „...weit“ świadczą jeszcze o nich).
W późniejszych pokoleniach słoneczny półwysep Krym był celem Gotów. Przy
przejściu przez Dniestr powódź zabierała most budowany ze statków, kiedy
właśnie około połowa szczepu osiągała wschodni brzeg, przez co ten naród na
zawsze został podzielony na Gotów wschodnich (Ostrogoci) i zachodnich
(Wizygoci).
Czy Gotowie świadomie szli drogą powrotną, na której około 2000 lat temu jako
indoeuropejscy Skytowie i Sarmatowie wychodząc ze stepów Kazachstanu powędrowali koczowniczo do Europy północnej? Ich najwyŜszy Bóg im. „Wotan / Odyn
/ Thiu” (porównaj Thiu; Zeus; Zebaoth) jeszcze dziś w wyobraźni z tego czasu
siedzi na białym koniu (Sleipnir). Dawne ludy bardzo długo trzymały się wspomnień. Jeszcze w naszych czasach miejscowa ludność często dokładnie mogła
opisać bogactwa, w które wyposaŜano kurhany, dokładnie tak, jak to archeolodzy
odkryli.
Ostrogoci na Krymie załoŜyli królestwo istniejące bardzo krótko, bo przegrali
walkę (375 r. n.e.) z ogromną armią koczowniczych Hunów, jeźdźców z niekończących się stepów azjatyckich i musieli jako przymusowi sprzymierzeńcy z nimi
podąŜyć na zachód, gnając przed sobą Wizygotów w kierunku granicy rzymskiej.
Dopiero w roku 451 Hunowie w dzisiejszej północnej Francji na polach katalońskich zostali doszczętnie pobici.
Przez około 100 lat Ostrogoci sprawowali pokojową władzę nad Włochami, potem
zostali wyniszczeni w walce z Rzymem Wschodnim. Ale jak juŜ podano, część
ludów zawsze pozostawała na pierwotnym miejscu i przez to aŜ do XVI wieku
w mieście Odessa istniał gotycki biskup, a do XIX wieku w niektórych dolinach
Półwyspu Krymskiego jeszcze mówiono po gotycku.
Wizygoci stali się władcami Hiszpanii. W tym sensie nazwa istniejącej tam znanej
prowincji Katalonia powinna być wymawiana jako „Gotalonia”; hiszpański region
Andaluzja nad Morzem Śródziemnym powinno się wymawiać Wandaluzja, bo
stamtąd Wandalowie przeprawili się do Afryki. Wandalowie pierwotnie wyruszyli
ze Śląska (ich podplemie = Silesianie); a więc patrząc z Górnych ŁuŜyc wyruszyli
z sąsiedztwa.
Z tego Germańskiego praczasu niemieccy GórnołuŜyczanie (jak i całe Niemcy) do
dziś dnia posługują się dniami tygodnia według germańskich bogów:
poniedziałek = Montag = od bogini księŜyca.
Wtorek = Dienstag od głównego boga Thiu.
Środa = odpowiednio Mitwoch (lecz w Anglii „Wednesday” od głównego boga
Wotan).
Czwartek = Donnerstag od boga Donnar (u Słowian odpowiednio „Piorun”).
Piątek = Freitag od Ŝony głównego boga „Freya”.
AŜ do początku XX wieku prości ludzie bali się tzw. 12 nocy (24 grudnia do 6
stycznia), w których to nocach Wotan jako dziki łowca ze swoją świtą goni po
niebie i odpowiednio przed wejściem do domów i stajni kładziono odpierające
4
półokręgi z darni.
5
Słowiańscy przodkowie niemieckich GórnołuŜyczan zdefiniowali się między sobą
jako władcy zrozumiałego „słowa” (porównaj Słowakia; Słowenia). Słowianie
w kronikach rzymskich o wiele mniej zajmują miejsca niŜ bezpośrednio z nimi
sąsiadujący Germanowie. Do państwa rzymskiego wtenczas naleŜały dziś niemieckie miasta jak Kolonia (Köln); Trier; Augsburg; Wiedeń (Vienna).Ciąg wschodnich
gór rzymscy legioniści nazywali górami dzików (świnia = Suda = Sudety).
Słowianie przychodząc ze wschodu mogli wchodzić w regiony, z których się
Germanowie podczas Wędrówki ludów w większości wycofali. Słowianie południowi po roku 375 n.e. przez parcie Hunów jako Sorbowie pouciekali z Bałkanów
i do dziś dnia ze swoją mową Ŝyją na ŁuŜycach aŜ pod Berlin. Inna niemiecka
nazwa Sorbów „Wendowie“ została przyjęta od rzymskich kronikarzy, którzy Słowian Południowych nazywali „Veneti”.
Domostwa zbudowane podczas Wędrówki ludów w większości chyba moŜemy
sobie przedstawić jako tak ubogie, jak to pokazuje następujący rysunek.
Wiemy więc o wędrówce ludów, trwającej kilka stuleci i która nie miała końca
jeszcze w VI w. n.e. RównieŜ wiemy z historii, Ŝe przed tym czasem i po nim nie
było duŜo inaczej. Dzisiejszy Europejczyk moŜe być więc świadomy, Ŝe jego
przodkowie byli zawsze i wszędzie i z tego powodu nie powinien się w pięknej
Europie nigdzie czuć obcym, bo on zawsze w jakiś sposób natrafi i na swoją
przeszłość.
Koniec „wędrówki ludów” równieŜ zaznaczył się w mowie, juŜ się nie chodzi,
lecz się osiądzie.
Po niemiecku powstanie:
Po polsku powstanie:
– „Nachbar” (= blisko budujący)
– „Sąsiad” (= ten, który ze mną
osiadł).
– „Osiedlenie” (= osiadanie).
– „Ansiedlung”, chyba jako słowo
lenne ze słowiańskiego
Za „Własność” istnieje u obydwu narodów:
„Posiadłość”
„Besitz”
a więc majątek, na którym się siedzi.
Obydwa narody słowo „sitzen” / „siedzieć” chyba kontynuowały ze wspólnej
mowy pierwotnej – SANSKRYT (tak jak i wiele innych określeń).
6
1. KROK:
ZA POMOCĄ SIEKIERY / MIECZA / NOśA
ŚCINA SIĘ SILNE SZTANGI I ZESTAWIA SIĘ JE
JAKO KROKWIE DACHU.
DŁUGOŚĆ KROKWI OK. 6.- m
WIERZBA,
WIKLINA
KARBY,
NACIĘCIA
DETAL
W SKALI
OK. 1:10
2. KROK:
ZA POMOCĄ SZUFLI I MOTYKI Z DREWNA WYKOPUJE SIĘ GRUNT
I NARZUCA SIĘ WAŁY.
KROKWIE PRZEZ TO U STÓP ZOSTANĄ UMOCNIONE PRZECIW
DZIAŁANIU WIATRU.
PRZEKRÓJ SKALA
OK. 1:100
3. KROK:
NA RUSZTOWANIE DACHU NAKŁADA SIĘ
SIANO, TRZCINĘ ALBO GAŁĘZIE
STROMOŚĆ DACHU
SPOWODUJE SZYBKI
ODPŁYW WODY.
7
2. Wiejskie zabudowania rolne przed i po wędrówce ludów
Gdy germańskie i słowiańskie szczepy pod koniec wędrówki ludów osiedlały się,
to budowanie w jedynie wtenczas istniejącej przestrzeni sielskiej, chyba przez
dłuŜy czas było silnie uzaleŜnione od umiejętności gospodarzy i od ich wyposaŜenia.
WyposaŜenie rodzin chłopskich w narzędzia ze stali wtenczas z reguły składało się
z kilku noŜy, sierpów i siekiery / topora.
Z tym ostatnim narzędziem w ręku chłop chyba nie patrzył z chęcią na duŜe proste
drzewa w lesie, lecz raczej wybierał niŜsze drzewa na sztangi do budowy mniejszych budynków gospodarczych, jak pokazuje następujący szkic:
8
PRZYKŁAD ŚREDNIEGO CHŁPSKIEGO BUDYNKU;
PRZED I PO WĘDRÓWCE LUDÓW
KONSTRUKCJA ZASADNICZA:
- WPUSZCZENIE SLUPÓW DO ZIEMI USZTYWNIA
BUDYNEK WE WSZYSTKICH KIERUNKACH.
NARZĘDZIA:
TOPÓR / SIEKIERA; NÓś; DŁUTO; SZPADEL.
GŁÓWNY
KIERUNEK
WIATRU
SZCZYT W DUśEJ
MIERZE OTWARTY
DLA PRZYJMOWANIA
ZBIORÓW
PRZYKŁADANY
MÓR Z DARNI
OCIEPLA
I STABILIZUJE
PRZEKRÓJ PODŁUśNY
C – D; SKALA OK. 1:100
PRZEKRÓJ A – B;
SKALA OK. 1:100
A– B
GWÓŹDŹ
DREWNIANY
KRYCIE SŁOMĄ /
TRZCINĄ / GAŁĘZIAMI
GWÓŹDŹ
DREWNIANY
KROKIEW
WCIĘCIA
WIKLINA
ALBO KORA
LIPY
BELKA
ZAUWAś
RYSOWANE
WPUSZCZENIA
WE WRĘBY
B
A
KALENICA
SPLECIONE
DRĄGI
C
RZUT PRZYZIEMIA
SKALA OK. 1:100
DETALE
SKALA OK. 1:20
9
W ZIEMI
STREFA OK. 1 cm
GRUBOŚCIZWĘGLONA
NAD OGNIEM, Z OK.
POTRÓJNĄ TRWAŁOŚCIĄ
PoniewaŜ słupy wkopywane w ziemię przedtem na tym odcinku hartowano
w ogniu (ten sposób stosowany jest do dziś), Ŝeby zmniejszyć próchnienie drewna
i zŜeranie przez robaki, to archeolodzy jeszcze dziś i z tego powodu znajdą
w ziemi ślady takich domów.
Trzeba zaznaczyć, Ŝe ten wielowiekowy sposób budowy u wodzów plemion swego
czasu juŜ doprowadził do reprezentatywnych, długich halowych domów, krytych
słomą albo trzciną.
Gospodarstwa wiejskie składały się z reguły ze skupiska małych chatek; mieszkania, pomieszczenia dla zwierząt i spichrza. Ściany tych chatek zrobiono równieŜ ze
splecionych giętkich gałęzi, dwustronnie obrzuconych gliną.
10
Ogrodzenie gospodarstw składało się z płotów, jak pokazano na poniŜszym rysunku. Trzeba zaznaczyć, Ŝe we wszystkich epokach sytuacja prawna przed płotem
zawsze była inna niŜ za płotem.
SPLECIONY PŁOT
SKALA OK. 1:20
PRZEKRÓJ A - B
NARZĘDZIE:
SIEKIERA / NÓś
STREFA
HARTOWANA NAD
OGNIEM
WIĄZANIE
Z GAŁĘZI
ALBO
WIKLINY
WCIĄś AKTUALNY
PŁOT SKANDYNAWSKI
KAśDY DRĄG LEśY
NA 3 WIĄZANIACH
SKALA OK. 1:20
11
STREFA
HARTOWANA NAD
OGNIEM
3. Założenia co do zasięgu budowy zrębowej na Górnych
Łużycach w średniowieczu
Następnie rozpatrujemy czas wielkiego rozkwitu, który miał swój początek w 12
w. przy rozbudowie załoŜonych miast i równieŜ w ich otoczeniu sielskim, gdzie się
spotkali miejscowi Słowianie z niemieckimi dochodzącymi osadnikami.
Niemcy (= „Deutschen“ = zrozumiało = „deutlich“ między sobą mówiący obywatele germańskiego pochodzenia we wschodniej części rzeszy Karola Wielkiego)
załoŜyli w roku 843 pod rządami Ludwiga – wnuka Karola Wielkiego państwo;
w umowach w Werdunie powstaje równocześnie pod rządami drugiego jego wnuka,
Karola Łysego – Francja i pod wnukiem Lotharem między nimi Lotharingia,
sięgająca pierwotnie od Morza Północnego do Adriatyku.
Po trwających kilkadziesiąt lat cięŜkich walkach przeciw najazdom wtenczas
jeszcze koczowniczych i pogańskich wojowników-jeźdźców madziarskich („Gdzie
postąpią kopyta naszych koni, tam przez 7 lat trawa nie rośnie”), udaje się niemieckiemu królowi Ottonowi I w roku 955 decydujące zwycięstwo na Lechowym
Polu pod Augsburgiem nad Madziarami. W roku 962 koronowano go na Cesarza
odnowionej Chrześcijańskiej Świętej Rzeszy Rzymskiej, która przetrwała aŜ do
roku 1806. (porównaj Cezar = Cesarz = Car).
Sąsiadujący słowiańscy Polanie (mieszkańcy pól) ze swoim księciem Mieszkiem I
w roku 966 przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli uznane pierwsze polskie państwo.
Czesi juŜ w IX wieku przyjęli chrześcijaństwo i utworzyli pod rodem Przemyślidów
państwo, jednak równieŜ bardzo cierpieli przez najazdy Madziarów. Wszystkie trzy
narody nowo utworzoną rzeszę rzymską w gruncie rzeczy uwaŜają za chrześcijański związek obronny, do którego naleŜą. Chrześcijaństwo było ówczesną wiodącą ideologią a chrześcijanin miał rozprawić się z pogańskimi sąsiadami. Polska
do XIII wieku miała pogańskich Prusów za sąsiadów (aŜ do ich podboju przez
chrześcijańskich rycerzy papieŜa = „krzyŜaków”). Na wschodzie do Polski przylegający Litwini dopiero w XIV wieku przyjęli chrześcijaństwo.
Niemieccy osadnicy w otoczeniu miast w XII w. znaleźli się w sytuacji nędznych
nowoosiedleńców w lasach. Z tego czasu znane jest jeszcze powiedzenie „Ojcu
śmierć, synowi nędza, wnukowi (dopiero) chleb”.
(W roku 1241 wspólnie – Polacy i Niemcy pod Legnicą odparli najazd mongolski).
Jednak moŜna załoŜyć, Ŝe drewna nie brakowało.
RównieŜ moŜna przyjąć, Ŝe cieśla w tym czasie juŜ zaczął wychodzić z miast,
aŜeby swoje usługi (dla chłopów jeszcze bardzo drogie) zaproponować na wsi. Dla
oceny sytuacji trzeba widzieć, Ŝe opisana relacja miała miejsce ok. pół tysiąca lat
przed powstaniem pierwszych tartaków, tzn. Ŝe obróbka pni musiała być przeprowadzona ręcznie (cieśla = cios) i przez to była Ŝmudna i droga.
Przy takim stanie rzeczy rolnicy w większości chyba ponownie z siekierą w ręku
zrezygnowali z wykorzystywania wysokich prostych drzew w lesie i te raczej
12
sprzedawali do miast albo w ręce flisaków (którzy je dalej rozprowadzali), bo
istniała dogodna moŜliwość zyskania drewna drugiej i trzeciej jakości i wzniesienia uproszczonych budowli zrębowych, albo samemu, albo przez pomocników
przy uŜyciu tego materiału.
Uproszczenie polegało na następujących krokach:
− Wykorzystywano okrąglaki nie idealnie proste, z których tylko zdejmowano
korę.
− Na złączu rogowym na obłap z resztą, wzajemny wrąb dokonano tylko do tej
miary, Ŝe ok. 1/3 grubości pozostała specjalnie jako szpara między okrąglakami.
− W tej szparze mogła poruszać się nierówność liniowa uŜytych okrąglaków
w kierunku pionowym i poziomym.
− Szparę wypychano np. gałązkami albo słomą; (materiał cięto na pręty długości
ok. 2/3 przekroju okrąglaków i mieszano z zaprawą glinianą, wbudowano
prostokątnie do długości ściany, jako wykończenie nanoszono z obydwu stron
zaprawę glinianą, którą często tynkowano wapnem na biało). Patrz szkic poniŜej
i na stronie następnej:
PNIE ROZŁUPANE
I WGŁĘBIONE /
(= WKLĘŚLE);
EWENTUALNIE
Z NANIESIONĄ
SMOŁĄ NA
WIERZCHU
WEWNĄTRZ
JASTRYCH Z GLINY
PERSPEKTYWICZNY OBRAZ
1: 1: 1;
SKALA OK. 1:50;
BUDYNEK W UPROSZCZONEJ
BUDOWIE ZRĘBOWEJ
NARZĘDZIA:
SIEKIERA / NÓś / DŁUTO
13
WIDOK NA CZĘŚĆ SZCZYTU
SKALA OK. 1:25
BUDYNEK W UPROSZCZONEJ
BUDOWIE ZRĘBOWEJ;
W PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU
GAŁĄZKI KROJONE
NA DŁUGOŚĆ
I WYRÓWNANE DO
WBUDOWY
DREWNIANE
GWOŹDZIE
SZPARY DLA
DYMU
GAŁĄZKI
PRZEMIESZANE
Z GLINĄ
KORA ZDJĘTA
Z OKRĄGLAKÓW
GLINA NANOSZONA
NA WBUDOWANE
GAŁĄZKI
3-4 WARSTWY
KORY
BRZOZOWEJ
W północnych Czechach taka uproszczona zabudowa zrębowa przetrwała od XVI
wieku do dziś, ale to znaczy, z czasów po średniowieczu; na Śląsku zaś rozpatrujemy wcześniejsze lata średniowiecza i nie moŜemy liczyć na to, Ŝe opisany
sposób tymczasowej budowy ludowej gdzieś przetrwał.
Cieśle na wsi składali równieŜ inne oferty do polepszenia budowli:
− Ciągłym takim punktem słabości budowli było szybkie zgnicie pali / słupów
wkopanych do ziemi. Gospodarze często musieli te odcinki wymieniać i według
kronik z braku doświadczenia zuŜywali więcej drewna niŜ to było potrzebne.
Propozycją cieśli było zastosowanie tzw. rygla dolnego, w polskiej silnej mowie
fachowej nazywany „podwaliną”. Podwalina leŜała na kamieniach aŜeby nie zgniła
(początek późniejszego cokołu), często była z drewna twardego, słupy wchodziły
do niej czopami. Tak samo wprowadzono górne końce słupów czopami do rygla
górnego (trafnie nazwanego „oczepem”). Rygle na rogach połączono na wzajemny
wrąb w tzw. „obłap” w wyrazistej mowie ciesielskiej. Pozostałe usztywnienie we
wszystkich kierunkach dawały tzw. skośne „zastrzały”.
14
WYPEŁNIENIE ŚCIANY
WIKLINĄ + SŁOMOGLINĄ;
ALBO KAMIENIAMI
NATURALNYMI; ALBO
CEGŁAMI
RYGIEL
PODOKIENNY
GOTOWA WSÓWKA
SŁOMOWOGLINOWA (SŁOMA
PRĘśNIE NAWIJANA
I NAPOJONA
MLEKIEM GLINY
GOTOWE
NANOSZENIE
SŁOMOGLINY +
TYNKU
WAPIENNEGO
CZOP SŁUPA
NAROśNEGO JEST
TROCHĘ
PRZESUNIĘTY DO
TYŁU I PRZECHODZI
Aś DO COKOŁU
„PODWALINA” (MOśLIWIE
Z DREWNA TWARDEGO)
ZŁĄCZE NA ROGU
Z PODWÓJNIE SKOŚNYM
OBŁAPEM; ZŁĄCZE
Z GÓRNYM OCZEPEM
WYGLĄDA TAK SAMO
COKÓŁ + FUNDAMENT
Z KAMIENI NATURALNYCH
RÓG W KONSTRUKCJI
RYGLOWEJ
SKALA OK. 1:20
(TAK OSZCZĘDNIE I EKOLOGICZNIE
BUDOWANO OD ŚREDNIOWIECZA
DO XIX-XX WIEKU; OD WSCHODU
DO ATLANTYKU NA ZACHODZIE)
Być moŜe, Ŝe opisane statyczno-konstrukcyjne ulepszenie cieśle pierwotnie wprowadzili przy ratowniczych remontach istniejących budynków, kładąc jednak tym
na wsi grunt do przejścia do wyŜszego stopnia tzn. do wykonania większych
i lepszych budynków przy mniejszym zuŜyciu materiałów.
15
4. Wzmagająca się potrzeba oszczędzania drewna pod koniec
średniowiecza
Pod koniec średniowiecza na Górnych ŁuŜycach grupy ludowe słowiańskie i niemieckie juŜ się pomieszały i posługiwały w większości mową niemiecką.
O słowiańskich korzeniach mówiły nazwy osiedli i duŜo nazwisk rodzinnych.
Po słowiańskich przodkach niemieckim GórnołuŜyczanom nadal jest zrozumiałe:
− UŜywać starą „NuŜe“ (nóŜ).
− Nie wstąpić wejść do „LuŜy“ (do kałuŜy).
− Usiąść na „Szemel“ (na stołeczek).
Pojęcia jak „Grenze“ (= granica) przyjęto w całych Niemczech i zaniechano własnego słowa „Mark” („Markgraf” = margrabia = hrabia przygraniczny).
RównieŜ w mowie (w gwarze) niemieckich GórnołuŜyczan znajdują się słowa, które
poza regionem są nieznane i dopiero mają odpowiednik w mowach skandynawskich, to jako dziedzictwo starogermańskie.
Z historii trzeba przytoczyć, Ŝe od połowy XIV w. muzułmańscy Turkowie przeprawili się na Bałkany. Serbowie w bitwie na Kosowym Polu w roku 1389 utracili
swoją wolność. W 1526 r. w bitwie pod Mohacz poległ w obronie swego kraju
i Świętej Rzeszy Rzymskiej młody król czeski. W roku 1683 Turkowie ogromną
armią stali przed miastem stołecznym Wiedeń i niby wszystko było stracone. W tej
beznadziejnej sytuacji jednak zjawił się na odsiecz w ostatniej chwili polski król
Jan Sobieski z silna armią jako ratownik Chrześcijańskiej Rzeszy, chociaŜ Polacy
od około roku 1300 juŜ nie naleŜeli do niej.
Na Górnych ŁuŜycach w tych wiekach grozy tureckiej do ciągłego upamiętniania
i modlitwy, bito tzw. „Turkodzwon”.
Do braku drewna doszło, poniewaŜ pod koniec średniowiecza ówczesna gospodarka opierała się na drewnie jako jedynym środku energetycznym, jak równieŜ
ten materiał musiał słuŜyć w wielu innych dziedzinach gospodarczych, co przedstawiają następujące szkice:
16
DREWNO JAKO JEDYNE ŹRÓDŁO ENERGII W ŚREDNIOWIECZU
PIECZENIE CHLEBA
OGRZEWANIE
I GOTOWANIE
WYPIEKANIE
CEGIEŁ
W OGROMNYCH
ILOŚCIACH
WYPALANIE
WAPNA
W OGROMNYCH
ILOŚCIACH
WYPALANIE WĘGLA DWNEGO JAKO
PODSTAWOWY SUROWIEC CHEMICZNY
I DO WYTAPIANIA I PRZERÓWBKI śELAZA
WYPALANIE
CERAMIKI
DO UśYTKU
DOMOWEGO
DREWNO JAKO UNIWERSALNY MATERIAŁ BUDOWLANY W ŚREDNIOWIECZU
BUDOWANIE DOMÓW
MIESZKALNYCH, STODÓŁ I STAJEN
STEMPLOWANIE SZYBÓW
W GÓRNICTWIE
BECZKI
ŚRODKI TRANSPORTU
NARZĘDZIA
BUDOWA OKRĘTÓW
MEBLE
BUDOWA MŁYNÓW
17
ELEMENTY MASZYN
5. Konstruktywna odpowiedź budowlanych w sielskiej
zabudowie ludowej na Górnych Łużycach (i niegdyś
również w innych regionach) na podrożenie wzrost cen
drewna w postaci „domu przysłupowego“
Praca i dzieło tych zuch rzemieślników patrz Karol Bernert „Domy przysłupowe“.
18
Karol Bernert
„Domy przysłupowe“
Przedmowa
Autor Karol Bernert, urodził się w roku 1927 wtenczas w polskiej Galicji, gdzie
jego ojciec jako specjalista prowadził browar na majątku ziemskim polskiej
szlachty. Krótko przed wybuchem II wojny światowej Bernertowie wrócili do
rodzinnej północnej krainy Czechosłowacji, przylegającej do saksońskich Górnych
ŁuŜyc.
Jako inŜynier budowlany Karol Bernert z zamiłowania juŜ wcześniej prowadził
badania nad właściwością domów przysłupowych i zakresem ich występowania,
tak Ŝe w roku 1988 mógł w czynie społecznym wydać obszerną ksiąŜkę (ok. 200
stron A4), która się szeroko rozpowszechniła i do dziś jest miarodajną.
Z tej ksiąŜki Towarzystwo Miłośników Ziemi Bogatyńskiej za jego zgodą przedstawia polskim właścicielom w Bogatyni i okolicy oraz zainteresowanej ludności
poszczególne artykuły.
(Redakcyjne dodatki pisane kursywą).
1. Założenia co do powstania domów przysłupowych
MoŜna przyjmować, Ŝe juŜ tysiąc lat temu, w rejonach na wschód od rzeki Saale
i Łaby, słabo zasiedlonych przez Słowian, z powodu obfitości materiału budowlanego – drewna, panowała budowa zrębowa. MoŜna teŜ przyjąć, Ŝe osiedleńcy niemieccy, którzy w ciągu stuleci doszli z krainy o innej technice budowlanej, tzw. ryglowej, najpierw przyjmowali ten prosty i dogodny sposób budowania.
RównieŜ jest logiczne, Ŝe wraz z zagęszczeniem zasiedlania, drewno stało się
środkiem rzadkim, to nie tylko z powodu wyrębu lasów przez nowych osiedleńców, lecz drewno wówczas było teŜ jedynym środkiem energetycznym do
ogrzewania mieszkań, do gotowania pokarmu, w kuźni, do wypalania cegieł, do
wypalania wapna, do topienia szkła i do wytwarzania smoły, do stemplowania
szybów w górnictwie, do uzyskania węgla drzewnego, jako ówczesny gruntowny
surowiec chemiczny; ponadto las intensywnie uŜytkowano do wypasania kóz
i tuczenia świń. Dowodem nastania braku drewna są zarządzenia ksiąŜąt z 16
wieku, które ograniczały ilość zuŜycia drewna przy budowie domu na około 1/3
potrzebnych materiałów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako
zrębowa pozostała tylko izba. Jednak trzeba teŜ widzieć, Ŝe zadania stawiane przez
władców, były do pokonania przez budowniczych. Na parterze zjawiły się, przylegające do izby zrębowej, odpowiednio ściany murowane, na pierwszym piętrze
drewna tylko uŜyto w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych
cięŜarów z dachu; wszystko przez „ciesielskie wiązania” usztywnione i związane
we wszystkie kierunki. Wolne przestrzenie na górnym piętrze między konstrukcją
19
ryglowo-słupową zostały wypełnione patykami (wstawione do środka ścian) i ciętą
słomą zmieszaną z gliną.
Dach nadal pozostał słomiany. Pierwsza urzędowa wzmianka o takim nowym
domu datuje się na rok 1580 we Frydlancie, na rok 1599 w Turyngii.
Występowanie przysłupów stawianych przed izbą zrębową ma uzasadnienie
w tym, Ŝe wszystko, co jest oparte o drewno nowo wybudowanej izby zrębowej,
przy wysychaniu tej ściany z belek, obniŜyłoby się o ok. 7-12 cm, przy zgniciu
dolnej belki „podwalinowej” w późniejszym okresie to obniŜenie postępowało by
dalej, tak Ŝe dach oparty na takim obniŜającym się odcinku dostałby garb. To
wszystko jednak nie następuje przy domu przysłupowym, poniewaŜ dach opiera
się przy izbie zrębowej na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie
swoją długość i jeŜeli kiedyś ich stopa zgnije, to na czas naprawy łatwo moŜna je
zastąpić podporą i spodnimi klinami do podnoszenia konstrukcji w celu odnowienia spróchniałej stopy.
Przez zróŜnicowanie elewacji w elementy na przedzie i takie, co występują
bardziej w tyle, dom górnołuŜycki zyskuje równieŜ piękny i swoisty wygląd
architektoniczny.
2. Historyczne rozpowszechnianie domów przysłupowych
Rozpowszechnianie kiedyś sięgało jako zagęszczona zabudowa w Niemczech, jak
juŜ na poprzedniej stronie wspomniano, aŜ do rzeki Saale w Turyngii, takŜe pod
Lipsk i pod Berlin. Budowa przysłupowa w rzadkim występowaniu była obecna
równieŜ w Danii i na Litwie, w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Galicji, na
Węgrzech, w Czechach i Słowacji oraz na Bałkanach. Domy przysłupowe blisko
Łodzi zostały wzniesione krótko po roku 1800 przez tu osiedlonych tkaczy
z Górnych ŁuŜyc. Po polskiej stronie Pani prof. Rdzawska naliczyła aktualnie aŜ
do Sudetów ok. 700 domów przysłupowych, przy tym jedyna zagęszczona zabudowa z ok. 100 domami w pierwotnym stanie znajduje się w Bogatyni i jej okolicach. Po niemieckiej i czeskiej stronie, taki stan zagęszczenia, który krajobrazowi
nałoŜy swój znak, moŜna określić patrząc z bogatyńskiej strony, z południa linią
Ceska Lipa – Jablonec – Frydlant (to miasto juŜ na wschodzie), na zachodzie
miasto Bischofswerda i na północy linia Bautzen (Budziszyn) – Görlitz –
Zgorzelec – Zawidów (po polskiej stronie).
Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe bieg wieków silnie zredukował występowanie tego
domu. Lecz sytuacja nie jest beznadziejna. Ludzie coraz bardziej uznają, Ŝe
drewno i glina są materiałami budowlanymi najdogodniejszymi dla człowieka,
stwarzające najlepszy klimat mieszkaniowy.
W Skandynawii, całe zamoŜne narody, z własnej woli, Ŝyją w domach drewnianych.
Przy pojedynczo wybudowanych nowych domach przysłupowych okazało się (patrz
rysunek poprzedniego artykułu), Ŝe cieślaaktualnie Ŝąda za swoja pracę w odniesieniu na metr kwadratowy powierzchni mieszkalnej przy prostym wykonaniu domu
ok. 50% kosztów budowy. Trzeba teŜ wiedzieć, Ŝe górnołuŜycki dom w stanie po
20
cieśli, świetnie się nadaje do samodzielnego wykonania przez gospodarza.
Pod „Zadeskowaniem ŁuŜyckim” górnego piętra i pod dachem moŜna znakomicie
kryć grubą warstwą zatrzymującą ciepło; przy ścianach drewnianych izby zrębowej liczyło się tradycyjnie, Ŝe przynoszą czterokrotnie większe zatrzymanie ciepła
jak tradycyjny mur ceglany tej samej grubości, tzn. jeŜeli belki izby są grubości 20
cm, to odpowiadają murowi 80 cm grubości.
Przy eksploatacji starannie wykonany dom zalicza się do tzw. domów niskoenergetycznych.
3. Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych
3.1. Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa
Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób
budowania zanikał juŜ ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim
w okręgu bogatyńskim.
3.2. Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami
U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania.
21
4. Udział rzemiosła w budowie
PO STARANNYM WYBORZE DRZEWA W LESIE ŚCINANO JE W OKREŚLONYCH PORACH ROKU
I EWENTUALNIE UWZGLEDNIAJĄC FAZY KSIĘśYCA
... I TRANSPORTOWANO NA PLAC MOśLIWEJ PIERWSZEJ OBRÓBKI LUB DO ODWOZU
ZE ŚWIEśEGO DREWNA Z NAJMNIEJSZYM
WYSIŁKIEM MOśNA ZYSKAĆ PÓŁPNIE
KORĘ ZAWSZE TRZEBA ZDJĄĆ, ALE NA ŚWIEśYM
PNIU EWENTUALNIE TYLKO CZĘŚCIOWO śEBY
POWOLI WYSECHŁ BEZ PĘKANIA
22
PODŁUśNE CIĘCIE PNI WYMAGA OGROMNEGO WYSIŁKU. RYSUNEK UWIDACZNIA, DLACZEGO
CIEŚLE NOSZĄ DUśE KAPELUSZE I ICH SPODNIE MAJĄ ROZSZERZONE NOGAWKI.
NA WYROBIONEJ PŁASZCZYŹNIE PNIA ZA POMOCĄ OSMALONEGO SZNURKA NANOSI SIĘ LINIE
DALSZEJ OBRÓBKI
23
CIEŚLA W ODSTĘPIE OK. METROWYM DO ZAZNACZONYCH SZNURKIEM LINII NACINA KARBY
POTEM OD KARBY DO KARBY Z GRUBSZA USUWA DREWNO
24
OSTATECZNA OBRÓBKA BELKI DOKŁADNIE DO ZAZNACZONEJ LINII
25
DALSZE PRZYGOTOWUJĄCE KROKI OBRÓBKI
TAK CZERNIONO SZNUR W WĘGLU DRZEWNYM
26
NA KAśDEJ NOWEJ BUDOWIE
JAKO PIERWSZĄ BUDOWANO Z DOSTARCZONYCH MATERIAŁÓW BUDOWLANYCH PLATFORMĘ ROBOCZĄ DO
WYMIERZENIA I PRZYGOTOWANIA DREWNIANEJ KONSTRUKCJI ODWIĄZANEJ
27
PRZED WPROWADZENIEM POZIOMICY I NIWELATORÓW (W XIX W.
PRZY POMOCY TEGO PROSTEGO GEOMETRYCZNEGO
PRZYRZĄDU MOśNA JUś BYŁO DOKŁADNIE PRACOWAĆ
POZA ZADANIAMI KOWALA PRZY BUDOWIE CIĄGLE POTRZEBOWANO GO DO OSTRZENIA NARZĘDZI
28
Ostateczny udział rzemiosł w budowie
Murarzy
Cieśli
Dekarzy
Stolarzy
Kowalik
(=gliniarz)
Zdunów
Kowali
29
5. Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych
5.1. Poza róŜnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia
domów, istnieje równieŜ szereg przypadków szczególnych:
– Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy
tym, Ŝe w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa
piętra.
– Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom
Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, Ŝe przysłupy stoją w górnej kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą.
„Dom Jeźdźca” (= niem. Reiterhaus)
według obrazu Karola Voigta
– Wyjątki równieŜ istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz
skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki budowlanej, na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły;
po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją,
nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”).
– Przy domach przysłupowych równieŜ spotyka się rzuty poziome w kształcie litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą
równieŜ powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie
krzyŜa „”.
– PodłoŜem do dalszego zróŜnicowania są domy z górnym półpiętrem.
– Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub teŜ przez
budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłuŜony do tyłu
tylko do jednego piętra (Frak dach).
30
Próba rysunkowego wyjaśnienia pojęć
„Końska głowa” i „Frak dach”
– Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów
z gankiem z przodu (równieŜ nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzyŜową”. Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą
szczytową, lub teŜ przed okapami domu, moŜna teŜ zobaczyć mniej lub
bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy
rynku w Sulikowie).
5.2. Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy
wariant budownictwa przysłupowego. PoniewaŜ wtenczas, ze względu na
rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie naleŜał Ŝaden rolniczo
uprawiany areał (więc i Ŝadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron
korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się
równieŜ trafia w Bogatyni):
– Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych ŁuŜycach sposób budowania
z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy
czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach.
Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską.
– PrzewaŜnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak Ŝe
w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania
siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, Ŝe w 19. i na początku 20.
wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeŜe mleko
tego poŜytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło
od obszernej katastrofy).
– W przysłupowym domu małorolnego rolnika moŜna odróŜnić przednią
strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej
izby i nieraz do komórki dla starców („doŜywocie”, „wymiar”) i rów
31
nieŜ z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była
dobudowana stodoła.
– Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały górne piętro i duŜy strych do przechowywania siana dla dobudowanej stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, Ŝe w celu hamowania
rozwiniętego poŜaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko
z gęsto ułoŜonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą
gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu).
5.3. Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy
kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamoŜni, co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duŜe domy stoją przy
ulicy 1 Maja).
Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe prawie kaŜdy dom przysłupowy zbudowany przed
dwoma, trzema wiekami, słuŜąc wielu pokoleniom róŜnego zawodu, według potrzeb kaŜdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje dobrze to wytrzymały.
Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi sklepieniami
została przeobraŜona w skład albo w sklep i w naszym czasie moŜe tam być
stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej
ostatniej racji niech Ŝyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!).
1 Cokół kamienny
2 Ściana zrębowa
3 Przysłup
4 Knaga
5 Rozpora
6 Oczep między piętrami
7 Podwalina górna
8 Słupek naroŜny
9 KrzyŜ ukośny
32
10 Rygiel podokienny
11 Rygiel nadokienny
12 Oczep górny
13 Zastrzał
DuŜe 2-izbowe domy przysłupowe w Bogatyni przy ul. 1. Maja
33
6. Ozdoba i upiększenie domów przysłupowych
Detale przy konstrukcji domów przysłupowych wykazują zawsze funkcje konstruktywne jak i ozdobne. Przejścia są płynne:
6.1. Gwoździe drewniane:
– Gwoźdź drewniany jest stosowany przy złączach drewnianych w formie
nakładek i czopów. Przy nakładkach gwóźdź ma zadanie dociskania i trzymania, przy czopach raczej występuje jako zabezpieczenie.
– Gwóźdź zawsze był zrobiony z drewna twardego. W wypadku gwoździa
wystruganego z kwadratowym przekrojem około 2 razy 2cm, to wywiercona dziura musiała być w przekroju trochę mniejsza. W regularnym
wypadku gwóźdź był trochę stoŜkowaty i z krótkim szpicem.
Długość gwoździ wynosiła trochę więcej jak grubość belek, tak Ŝe na stronie
wbicia wystawał na 2-3cm. Regularnie zastosowano przy kaŜdym złączu jednego
gwoździa, czasami dwa w odstępie około 5cm. Przy niektórych domach spotyka
się równieŜ toczone gwoździe, które często posiadają głowę
w postaci gałki.
6.2. Miecze i knagi
Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z róŜnym zdobieniem.
34
6.3. Rozpory nad oknami parteru równieŜ wykazują mniej lub więcej wystrugane
roŜnego rodzaju zdobienia.
6.4. Przysłupy równieŜ ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aŜ
do znakomitych ozdobnych form barokowych.
6.5. Formy zdobienia w „GórnołuŜyckim zadeskowaniu”:
35
6.6. Pokrycia łupkiem
Łupek moŜe występować w roŜnych dobranych barwach i tworzy roŜne symbole,
jak np. „Słońce”.
6.7. Drzwi i okna
Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane
drzwi wejściowe równieŜ są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą
belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne.
Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową pracę kowalską i równieŜ często mają ścianki granitowe.
Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną
przyłgę. Jedną z sześciu szyb moŜna z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza.
6.8. Okna na dachu
Występują jako podłuŜny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym filigranowa stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul.
1. Maja 2).
36
6.9. Wewnątrz domu:
Sklepienie krzyŜowe ozdobnie wykonane,
częściowo barwnie wykończone.
Ozdobiony sufit z zadeskowaniem.
Zwykłe sklepienie krzyŜowe z hakiem pomocniczym dla rzeźnika i kamienną
ławką, którą czasem teŜ umieszczano przed domem dla spędzenia „fajrantu”.
Wzory kamiennych ławek.
Wzory krat okiennych.
Z lewej do prawej strony coraz
kunsztowniejsze.
37
7. Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od
fundamentu do kalenicy
śaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali i swoje
prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, Ŝe taka współpraca
odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś
jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupowego brali udział:
murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz i zdun. Do robot z gliną,
słuŜyło dziś juŜ nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku
było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyŜszej jakości, tzn. Ŝe
równieŜ starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom.
7.1. Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach
i przy kominach
Sklepienie piwnicy:
– wykop tak zrobiony, Ŝe ziemia
słuŜy jako szalunek
albo
– ustawiony drewniany szalunek
– gotowe sklepienie
1 Ziemia;
2 Sklepienie;
3 Nasyp;
4 Mur;
5 Wejście do piwnicy;
6 Podłoga z dyli na kantówkach;
7 Ściana zrębowa;
8 Przysłup;
9 Kantówki;
10 Podpory na podwójnych klinach;
11 Profil sklepienia z bali;
12 Deski szalunku jako podłoŜe sklepienia.
38
Rodzaje sklepień:
1 Sklepienie kolebowe sięgające aŜ do podłogi;
2 Sklepienie krzyŜowe sięgające aŜ do podłogi;
3 Sklepienie kolebowe podniesione;
4 Sklepienie krzyŜowe podniesione;
5 Sklepienie Ŝaglowe;
6 Sklepienie odcinkowe pomiędzy stalowymi
dźwigarami.
(Przy domach przysłupowych formy 5 i 6
są rzadko spotykane).
Róg muru z kamieni łamanych, widać
klinki, wiązacze, podłuŜniki i kamienie
rogowe.
Wzorowe wykonanie cokołu z wyrobioną bazą dla przysłupu i dla ściany
zrębowej i ze skośną powierzchnią
odpływową.
Porównanie wielkości murowanych
kominów (po prawej nowoczesny
z dwoma ciągami).
39
7.2. Prace ciesielskie przy izbie zrębowej, przy szkielecie domu i przy wiązaniu
konstrukcji dachowej
U dołu pokazane są historyczne narzędzia ciesielskie:
– Dwuosobowa piła poprzeczna;
– Topór ciesielski;
– Jednostronnie spłaszczona podłuŜna siekiera do bocznego obrabiania okrąglaków.
1 Pień, okrąglak;
2 Okrąglak z dolnym wyŜłobieniem;
3 Okrąglak dwustronnie obrabiany;
4 Czterostronnie obrabiany okrąglak.
Wiązania na rogu izby zrębowej
1 Róg z okrąglaków na obłap z ostatkami;
2 Jak wyŜej, ale z wyŜłobieniem
w okrąglakach;
3 Jak wyŜej, ale z czterostronnie obrabianego
okrąglaka;
4 Róg na jaskółczy ogon;
5 Róg na zamek francuski.
40
1 Miecz górny na nakład miedzy przysłupem i rozporą;
2 Miecz górny na czop;
3 Knaga z czopem na zacios.
Złącze na rogu górnego piętra z podwójnie
skośnym obłapem w ryglach dolnych przy
nie przechodzącym przysłupem naroŜnym;
słup naroŜny z czopem wstecznym.
Złącze górne z oczepem wygląda tak samo.
Rysunek zasadniczych konstrukcji dachowych: (wielkości przedstawiono we
właściwych relacjach; x - płatwia,
- kleszcze).
1 Dach krokwiowy;
2 Dach jętkowy;
3 Dach płatwiowy – bez wewnętrznego
wiązania;
4 Dach płatwiowo-kleszczowy z dwoma
ścianami stolcowymi;
5 Dach płatwiowy z wiązarem pełnym
i z podwójnie leŜącymi stolcami;
6 Dach jętkowy z jedną ścianką,
stolcową;
7 Dach jętkowy z dwoma ścianami
stolcowymi.
41
Pokazane jest wykorzystanie pnia w tartaku w formie desek okorkowych, bali
i normalnych desek
1 Okorek
2 Bala postronna
3 Bala rdzeniowa (jeŜeli cieńsza to deska rdzeniowa)
4 Deska postronna
Szkic pokazuje typowe zachowanie przy wyschnięciu
wykrojonych bal i desek:
r – prawa strona (rdzeniowa)
l – lewa strona (bielina)
M – rurka rdzeniowa
Kb – zakres rdzeniowy
Sp – zakres bieliny
Rodzaje zadeskowań:
1 Zadeskowanie na styk
2 Zadeskowanie z listwą
3 Zadeskowanie w nakładkę
4 Zadeskowanie nieobrzynane w nakładkę
5 Zadeskowanie w nakład prosty
6 Zadeskowanie na wpust i grzebień
7 Jak 6 z wykazaniem fugi
8 Zadeskowanie z obustronnym wpustem i piórem
9 Zadeskowanie poziome w nakład (lewa strona jest zewnętrzną)
10 Zadeskowanie na zaluzie (lewa strona jest zewnętrzną)
Historycznie głównym rodzajem zadeskowania są przykłady 1 i 3, częściowo 9;
nowsze rodzaje 5 do 8; 10 często przy szopach do suszenia.
Przy odnowieniu zgniłej stopy przysłupu
cieśla zawsze musi przestrzegać zabezpieczenia budynku w kierunku pionowym
i poziomym za pomocą skośnych podpór.
(Przy tym przy okrąglakach przynajmniej
przekrój 12 cm, przy kantownikach przekrój przynajmniej 10/10 cm).
Podpory pionowe u góry wykazują klocki drewniane (U) i stoją na podnośnikach
budowlanych (B). Podpory skośne przy pomocy klinów u stóp ciągle muszą być
przyciskane do budynku.
42
7.3. Prace dekarskie
Materiały do tradycyjnego pokrycia dachu:
1 Dachówka płaska – „Karpiówka”.
2 Łupek w formie normalnej dla pokrycia
w systemie „staroniemieckim” (przy
okapie, przy kalenicy, przy krawędzi
szczytowej, przy koszu i przy naroŜu
istnieją wariacje w formie)
3 Łupek ostrokątny
4 Łupek ośmiokątny
5 Gont – dranica
6 Gont deskowaty
Ozdobne gąsiory na kalenicy
Rodzaje pokryć karpiówkami: Pokrycie podwójne na łuskę i na koronkę
43
Rodzaje pokryć łupkami
7.4. Prace stolarskie: Przy ozdobnych pracach na ścianie szczytowej chyba stolarz
spotkał się z cieślą.
Drewniany parapet
1 Cześć wpuszczona do ściany izby
zrębowej;
2 Powierzchnia pod nastojem okna;
3 Powierzchnia pod przylgą.
Pracą stolarza przy domu przysłupowym była równieŜ wewnętrzna stolarka budowlana, przy tym charakterystyczne zasuwy przy oknach.
Ozdobne drzwi w stylu „młodzieŜowym”
z przełomu 19/20 wieku w domu przy ulicy
Waryńskiego
44
7.5. Prace gliniarskie:
Zadaniem gliniarza (= kowalik) było wypełnienie wnętrza
ścian ryglowych szczapami (kijami) obwiniętymi słomą,
nasyconą mlekiem glinianym i nanoszenie słomogliny
z obydwóch stron, kończąc nanoszeniem górnej warstwy
z gliny albo z zaprawy wapniowej jako tynk. Powierzchnia tynku została bielona mlekiem wapna.
Podobne zadanie miał gliniarz przy budowie stropów przed nakładaniem dyl, albo
na strychu z warstwą słomogliny jako ochrona przeciwpoŜarowa i dla tłumienia
ciepła.
7.6. Prace kamieniarskie: Główną pracą kamieniarza zwykle był ozdobny portal
i schody do niego.
7.7. Prace kowalskie i ślusarskie
Henryk Rentsch
„Zadania malarza i restauratora przy utrzymaniu
budowli przysłupowo-zrębowej w trójkącie państw“
1. Badania nad istniejącą zabudową przysłupowo-zrębową i jej
odnowienie jako podłoże do utrzymania historycznych
wyglądów i struktur regionalnych
Od ok. 150 lat wstecz, kiedy sie domy przysłupowe jeszcze budowało jako nowe,
równieŜ juŜ prowadzono badania co do utrzymania domów przysłupowych i ryglowych, przybliŜając się w ten sposób do istoty tej budowy i zyskując lepsza wiedzę
w kierunku utrzymania przy dobrym komforcie zamieszkania. Przy tym kolorystyka wewnętrzna i zewnętrzna tych domów miała duŜe znaczenie, chociaŜ ich
wygląd przez ograniczony wybór materiałów malarskich prawie wszędzie był taki
sam. Z biegiem czasu kolorystyka przy pracach renowacyjnych zróŜnicowała się
i przybierała cechy regionalne. Chałupnicy, chłopi, kupcy i rozwijające się mieszczaństwo stawiali coraz to większe zadania co do jakości mieszkań i otoczenia
Ŝyciowego. Dlatego nie moŜna przy badaniach tych starych domów z góry zakładać jaką kolorystyką sie napotka, lecz trzeba oczekiwać niespodzianek.
O historii zabudowy ludowej juŜ była mowa w pracach Piotra Palma i Karola
Bernerta. Dlatego rozdział o barwach powinien być rozdziałem o róŜnorodności
prac malarskich. W tym rozdziale więc moŜna przytoczyć utrzymanie wartości rzeczowych, konserwację, dekorację i równieŜ artystyczne wykonanie. Przy tych
działaniach trzeba wczuć się w potrzeby byłych pokoleń, trzeba uwzględnić historycznie ciągłe rosnące doświadczenia budowlane i uczucia artystyczne tamtych
czasów, wszystko to tworzyło artystyczny charakter zabudowy.
Wszystkie te zabiegi z czasem wpływały na wyniosłą swoistość i wygodę, które
mógł osiągnąć dom przysłupowy, jeŜeli w dziedzinie pielęgnacji i utrzymania nie
został zaniedbany. Dobrze utrzymany dom przysłupowy moŜe więc jeszcze dziś
być domem o zdrowym klimacie zamieszkania.
W ciągu dalszym tego rozdziału zostanie naświetlona rola, jaką w ratowaniu domów przysłupowych moŜe odegrać właściwy wybór materiałów malarskich i pielęgnacyjnych jak i materiałów pomocniczych do renowacji. Jednak trzeba przy
tym wskazać, Ŝe uŜycie tych historycznych, do dziś aktualnych materiałów jest
sprawą fachowego zatwierdzenia i Ŝe nie powinno się ich uŜywać bez poprzedniej
fachowej diagnozy szkód.
2. Mały historyczny przegląd stosowania farb i technik
malarskich wewnątrz i na zewnątrz domów przysłupowych,
46
z uwzględnieniem wkomponowania różnonarodowości ich
form w krajobraz
Przy powyŜszym temacie trzeba uwzględnić ogólny historyczny rozwój i czas powstania obiektu przeznaczonego do renowacji, aŜeby móc dopasować umiejętności
technologiczne rzemieślników. Trzeba równieŜ wiedzieć, Ŝe nie tylko miejscowa
ludność rozwijała nowe technologie, lecz takŜe uciekinierzy z wojen, obce wojska,
emigranci, wędrujący czeladnicy i osiedlający się w regionie obcy rzemieślnicy
sprowadzali ze sobą nowe sposoby wykonawstwa. RównieŜ dygnitarze kościelni,
mnisi i mniszki dołoŜyli swoje doświadczenia i umiejętności do zabudowy ludowej, poznając jej gruntowne korzyści.
W ten sposób zabudowa ludowa podlegała ciągłemu rozwojowi, tak w dziedzinie
pozyskiania materiałów budowlanych, w sposobach budowy, oraz w wewnętrznej
i zewnętrznej kolorystyce, jak teŜ w komponowaniu z krajobrazem. Przywiązanie
ludzi do gruntu wymagało solidnych i trwałych domów przydatnych do mieszkania, jak równieŜ do rzemieślniczej i rolniczej pracy. Z biegiem czasu rozwijało się
poczucie estetyki prowadzące do przystosowania wnętrza do wygodnego mieszkania, wprowadzania elementów ozdobnych oraz róŜnorodnej kolorystyki. Zdobywało się dalsze doświadczenia w zakresie pozyskiwania materiałów budowlanych,
jak np. najkorzystniejszy czas na ścięcie drzew w lesie, albo wiedza o materiałach
uszczelniających, lub umiejętności przy wytwarzaniu materiałów wiąŜących
(spoiw) jak wapno budowlane, kleje, materiały konserwacyjne i farby.
O kolorystyce farb w początkowym okresie budowania domów przysłupowych
wiemy względnie mało, poniewaŜ z tego czasu istnieje niewiele zabudowań,
spośród istniejących domów przysłupowych, najstarsze chyba pochodzą z XVI
wieku, a najmłodsze z początku XX wieku. Większość domów pochodzi z czasów
po 1700 do 1890 r. W tym czasie przysłupowy sposób budowania osiągnął juŜ
wysoki stopień rozwoju wraz z wiedzą o funkcjonalności materiałów budowlanych
i o ich wzajemnym działaniu na siebie.
Wspomnianej wiedzy zawdzięczamy aktualne istnienie duŜej liczby domów przysłupowych róŜnorodnych form w regionie Karkonoszy, w Górach Izerskich,
w Czeskiej Szwajcarii, w Saskiej Szwajcarii i przede wszystkim na Górnych
ŁuŜycach, na Zachodnich ŁuŜycach, jak równieŜ pozostałości budowy zrębowej na
Dolnych ŁuŜycach aŜ do Spreewałdu pod Berlinem.
Dopóki wiedza o historycznym współdziałaniu materiałów była przekazywana
następnym pokoleniom, domy zabudowy ludowej pozostawały w dobrym stanie
i nawet rozwijały się pod względem funkcjonalności. Nastający tzw. „Postęp
Techniczny” jednak nie zawsze był przyjacielem domów przysłupowych. On się
bardziej odnosił do masywnych domów z kamieni w budownictwie mieszkaniowym i do budowli przemysłowych. DąŜenie do szybszego sposobu budowania i do
wyŜszego komfortu mieszkaniowego doprowadziło do wyparcia starych zestawów
produkowanych z materiałów naturalnych. W tym momencie farby przemysłowe
rozpoczęły swój zwycięski przemarsz przez stare domy przysłupowe. Stare farby
47
i ich sposób zastosowania szybko przeszły w zapomnienie. Pierwszeństwo uzyskały szybkoschnące, gęściejsze i odporniejsze na ścieranie farby przemysłowe.
PowaŜne szkody, stwierdzone wiele lat później pod nowymi farbami, wykazały, Ŝe
ich nałoŜenie nie było poŜyteczne dla domów przysłupowych, a wręcz zgubne. Co
prawda znaleźli się wytwórcy, którzy produkowali farby z dawnymi pozytywnymi
właściwościami, jednak rzadko się je spotyka w czołówce uŜywanych farb. DuŜo
domów przysłupowych nie przetrwało przez niewłaściwą pielęgnację. RównieŜ
niekorzystne warunki w czasach kryzysów i wojen, jak teŜ wymieranie mieszkańców często prowadziło do upadku domów. Wielu mieszkańców odbierało stare
domy jako za ciasne, za niskie, nieszczelne lub niekomfortowe i Ŝyczyło sobie
nowych nowoczesnych domów innego rodzaju. W duŜej mierze takie rozumowanie właścicieli było błędne, gdyŜ nienaleŜycie oceniali oni wartość zamieszkania
i zdrowy byt w tych domach przysłupowych.
Piotr Dorn, bardzo energiczny zwolennik tych domów wyraził się: „Domy przysłupowe mają tylko dwóch prawdziwych nieprzyjaciół, mianowicie poŜar i głupotę
ludzką”. Wypowiedź ta zawiera duŜą dozę prawdy dla tych, którzy się wgłębili
w materię i równieŜ doszli do własnych takich samych wniosków. PowyŜsze słowa
niech będą wstępem do opisu konserwacji domu przysłupowego, przy czym pierwszym waŜnym krokiem jest diagnoza stanu uŜytkowania budowli.
3. Rozeznanie stanu rzeczy i sytuacji jako ważny instrument
przy diagnozie szkód jak również jako instrument
projektanta lub właściciela przy czynie własnym
Z początkiem aktywnej ochrony zabytków w połowie XIX wieku rozpoczęto
równieŜ dokładne badanie historycznej substancji budowlanej, których wyniki
zestawiono i przekazano aŜ do naszego czasu. To było waŜne nie tylko przy naprawie, lecz równieŜ przy pielęgnacji, do której naleŜy konserwacja, jak teŜ przy
nanoszeniu farb. Ze starych dokumentów badaczy, uczonych, architektów, rzemieślników i niefachowców, którzy się z poświęceniem zainteresowali historią
domów przysłupowych, zyskujemy wiedzę o wartości tych domów i co moŜe się
pozytywnie przyczynić do ich utrzymania. Do dziś jest aktualne, Ŝe wnikliwe
badania substancji budowlanej przez fachowców ochrony zabytków z wieloletnim
doświadczeniem zawodowym (rzemieślnik, restaurator, rzeczoznawca) przed rozpoczęciem prac remontowych, restauracyjnych albo przebudowy gwarantują najkorzystniejszy i bezpieczny przebieg przedsięwzięcia. Wszelką radę handlarza lub
sprzedawcy materiałów budowlanych, jeŜeli nie posiada on fachowej wiedzy
z ochrony zabytków i nie moŜe wykazać odpowiednich wieloletnich referencji,
trzeba stawiać pod znakiem zapytania. RównieŜ przyjaciele i znajomi, którzy sami
posiadają dom przysłupowy, nie zawsze są dobrymi doradcami. Natomiast urzędy
ochrony zabytków z reguły mogą polecać odpowiednich fachowców.
48
4. Przebieg życia w domu przysłupowym z historycznymi
i z nowymi farbami
Przy domu przysłupowym mogą mieć zastosowanie stare jak i nowoczesne farby,
jeŜeli są one przystosowane do historycznej substancji budowlanej. Właściciel
powinien stawiać na fachowca, który przy obiekcie prowadzi rozeznanie (to będzie
malarz, fachowiec urzędu ochrony zabytków lub restaurator); moŜe on zaproponować zestaw historycznych jak równieŜ nowoczesnych materiałów malarskich,
które mogą utrzymać jakość zamieszkania w domu przysłupowym na dobrym
poziomie lub przywrócić dawny standard. UŜycie historycznie znanych materiałów
budowlanych nie oznacza zdrady nowoczesnej jakości zamieszkania. Za ich
pomocą moŜna zrealizować wszelkie nowoczesne wymogi przy izolacji ciepła,
technikach ogrzewania, klimatu pomieszczenia, neutralności alergicznej aŜ do
kolorystyki i techniki kształtowania. Stare techniki kształtowania juŜ dawno temu
zostały przyjęte do naszego „Modern-styl” Ŝycia. Historyczne materiały budowlane i farby mogą połączyć ze sobą wszystkie zapotrzebowania mieszkańców jak
przytulność, gust, błogość, zdrowy byt i nowoczesne prowadzenie Ŝycia. Do tych
walorów mogą się w znacznej mierze przyczynić materiały do konserwacji budynków w postaci powłok takich jak farby mineralne i oleje naturalne. Przez taką
opinię jednak nowoczesne materiały nie mają być wyeliminowane z naszej przestrzeni Ŝyciowej. Te nowoczesne materiały równieŜ mają swoje uzasadnienie przy
właściwym zastosowaniu na nadających się materiałach spodnich i podłoŜach.
Autor tego artykułu próbuje w oparciu o 50-letnie doświadczenie zawodowe jako
malarz, rzemieślnik i powołany rzeczoznawca przedstawić czytelnikowi wnioski
z badań, które poszerza swoim stanem wiedzy. Przy tym wiedzę będzie czerpać
równieŜ z wcześniejszych publikacji.
5. Historyczny rozwój nakładania farb od pierwotnego domu
zrębowego aż do domu wykonanego z różnych materiałów,
jak ryglowy i przysłupowy
Zastosowanie środków chroniących drewno, kształtowanie kolorystyki i techniki
nanoszenia farb przy budowie domów zrębowych i przysłupowych zawsze było
zaleŜne od zapotrzebowania budującego i ich potomków, jak równieŜ od ich
stopnia socjalnego rozwoju i moŜliwości technicznych przy wytwarzaniu farb,
środków powłokowych i od narzędzi.
5.1. Budowa zrębowa
Badania w miejscach występowania domów zrębowych na Górnych i Dolnych
ŁuŜycach aŜ do Spreewaldu wykazują, Ŝe początkowo budowla zrębowa nie była
pokryta tynkiem, lecz została tylko uszczelniona sierścią zwierząt lub materiałem
roślinnym, przy czym szczeliny końcowo zasmarowano gliną. Samo drewno za
pomocą oleju lnianego i grzanej smoły drewnianej było chronione przed dzia49
łaniem pogody. Historycznie postępowanie to doprowadziło do stosowania
wewnętrznych i zewnętrznych tynków z gliny, których wytrzymałości w zastosowaniu zewnętrznym dzięki materiałom mineralnym, takim jak wapno kazeinowe, została ogromnie zwiększona, jak równieŜ w zastosowaniu wewnętrznym
tynk gliniany przez wybielanie wapnem został w duŜej mierze rozjaśniony. Zastosowanie konserwujących pigmentowych olejów roślinnych, jak pokost lniany
z pigmentami mineralnymi lub pigmentami z kości (jak czarny proszek z kości),
poprawiło ochronę drewna. Wybór materiałów budowlanych i farb z biegiem czasu
się rozszerzał, jednak ograniczył się przez dłuŜszy czas przede wszystkim na
materiały do uszczelniania i farby, które moŜna było zdobywać w pobliŜu. rodzime
drewno nie dostarczało tylko materiału budowlanego, lecz równieŜ Ŝywicę, smołę,
rozpuszczalniki, wióry do uszczelniania jak równieŜ gonty do pokrycia dachu.
Poza tym do dyspozycji jako materiały budowlane były kamienie i glina. Nawet
murawiowa ruda Ŝelaza i torf, jak równieŜ młody węgiel brunatny blisko pod
powierzchnią ziemi mogły być wydobywane i uszlachetniane. Jednak oszczędności zawsze były decydującym przykazaniem, poniewaŜ oleje roślinne, włókna
roślin, sierść zwierzęca i tłuszcze równieŜ stosowano jako pokarm lub do wytwarzania odzieŜy. Z drugiej strony waŜnym było, Ŝeby substancja budowlana moŜliwie długo była odporna na działanie pogody, jak równieŜ łatwa w pielęgnacji.
5.2. Budowa przysłupowa i budowa ryglowa
Wraz z powstaniem budowy przysłupowej pielęgnacja powierzchni substancji
budowlanej stopniowo się zmieniła. Zarówno zewnętrzne jak i czasem wewnętrzne
części drewniane aŜ do XIX wieku w większości wypadków pokrywane były
jedynie materiałami ochronnymi i konserwacyjnymi, które nie zasłaniały struktury
drewna. Jednak w niektórych przypadkach juŜ od XVIII wieku, odpowiednio do
zamoŜności właścicieli, z miast do wsi przeniósł się zwyczaj malowania budynków kolorowymi farbami. Rozwijano rodzaje farb olejnych i kazeinowych do
poprawienia kolorystyki budynków. RównieŜ we wsiach przystąpiono do dekoracji
i do wartościowszych prac malarskich.
6. Prace restauracyjne i renowacyjne i przynależna technika
przy domach górnołużyckiej zabudowy ludowej w XXI wieku
Przy odnawianiu starej zabytkowej substancji budowlanej powinno się w pierwszym rzędzie zorientować w historycznych technikach i historycznych materiałach
budowlanych.
6.1. Substancja drewniana jako podłoŜe przy elewacji zrębowej,
przysłupowej, ryglowej i przy zadeskowaniach
Gruntownym wymogiem przed przystąpieniem do malarskiej konserwacji i kształtowania jednak jest zabytkowo ochronne rozeznanie co do stanu pierwotnego, co
do ewentualnych późniejszych wartościowych przebudowań lub farbowych nanoszeń. RównieŜ podkład drewniany powinien zostać fachowo naprawiony bez
50
uŜycia nowoczesnych środków uszczelniających. W tym celu statyczne połączenie
drewna i szpary powinno być sprawdzone czy wymagają naprawy i czy na
konstrukcji odpływ i wysychanie wody jest zagwarantowane Ŝeby nie doszło do
gnicia drewna. Jest to ostatnia kontrola przed rozpoczęciem swoistych prac
malarskich naleŜąca do malarza.
Do dziś stosowanie właściwych mineralnych pigmentów przy wytwarzaniu lazur
olejowych lub farb przy pomocy pokostu jest dobrym rozwiązaniem. Przy ich
zastosowaniu moŜna naśladować wszelkie warianty historycznej kolorystyki. Przy
tym powinno się uwzględniać, Ŝe w historycznym rozwoju kolorystyki zastosowanie proszków i pigmentów do środków wiąŜących przy wytwarzaniu lazur i farb
olejowych ciągle wzrastało. Stosowano duŜo pigmentów, które moŜna było zyskać
z bliskiego otocznia. Były to przede wszystkim farby mineralne i pigmenty tlenku
Ŝelaza jak ochra, czerwień tlenkowa, tlenek czarny oraz organiczny czarny proszek
z kości. W dalszym rozwoju produkcji farb do tego zestawu dołączano barwniki
z odleglejszych terenów jak zielony tlenek chromu, błękit kobaltowy, Ŝółty tytan
niklowy i umbra (mieszanka z tlenku manganu, tlenku Ŝelaza i gliny). Jako środki
wypełniające zastosowano kredę i wapno, szpat wapienny (kalcyt), dolomit,
w późniejszym czasie biel ołowiu, biel cynku i biel tytanu. Wówczas stosowane
jeszcze pigmenty gruboziarniste Dzięki temu w farbach tworzyła się gruba porowatość i przepuszczalność pary wodnej, równieŜ przy uŜyciu oleistych środków
lepiących. Tym samym malało niebezpieczeństwo butwienia i gnicia drewna.
Szczeliny powstałe podczas wysychania drewna pozostawały otwarte, powiększając wymaganą powierzchnię do odparowywania wilgoci. Decydujące znaczenie
przy restauracji i naprawie tej zabudowy ludowej ma uŜycie historycznych
receptur farb przy zastosowaniu pokostu i oleju trwałego (zagęszczony pokost), jak
równieŜ lnu i pakuł (odpadków konopi) oraz sierści zwierzęcej jako materiałów
uszczelniających, jak teŜ zastosowanie gliny i wapna jako środków lepiących przy
tynkach i farbach. UŜycie wymienionych materiałów jest w pełni uzasadnione na
starym i nieuszkodzonym podłoŜu z drewna, które przez działanie pogody został
pozbawiony pokrycia. Takie podejście równieŜ odpowiada nowoczesnym przepisom, poniewaŜ te materiały mogą być uŜyte bez dodatku syntetycznych rozpuszczalników. Barwniki z fosylii i krew bydlęca do elewacji nie powinny być juŜ
uŜywane, równieŜ wtedy, gdy podczas rozeznania zostały wykryte. W takich
wypadkach powinno się z rezygnować z ponownego ich uŜycia Ŝeby uzyskać
lepszą trwałość. Zbyt gęste farby są niebezpieczne ze względu na moŜliwość
zbutwienie podłoŜa. Na podłoŜach, na których juŜ kiedyś nanoszono sztuczną
Ŝywicę, farby akrylowo-Ŝywicowe lub jeszcze gęściejsze farby, fachowiec przy
ochronie zabytków powinien sprawdzać zastosowanie dobrych farb ochronnych
otwartych na przepuszczanie pary lub zadecydować o usunięciu starych warstw
przez odpowiednie metody (zeskrobanie, usunięcie za pomocą gorącego powietrza,
albo przez uŜycie zmywaczy), po czym powinien wybrać metody dalszego
postępowania.
51
6.2. Tynk gliniany jako ochrona drewna
Jako ocieplenie i dalszą ochronę izb i domów zrębowych zastosowano przy poziomo wbudowanych belkach ścian przyziemia zatynkowanie gliną (region dwujęzyczny Górnych i Dolnych ŁuŜyc oraz ŁuŜyce Zachodnie). Przy tej metodzie
surowe drewno nie było oliwione, lecz zbrojone w wystające gwoździe drewniane,
owinięte słomą rozmiękczoną w wodzie, na tak przygotowane podłoŜe nakładano
tynk gliniany o przeciętnej grubości 3-4 cm, który na powierzchni został uszlachetniony jak w polach ryglowych, które będą opisane później. Unikano styku tynku
z ziemią. Ta metoda w dzisiejszych warunkach, przy odpowiednich umiejętnościach fachowych, lub przy fachowym nadzorze, równieŜ jest aktualna.
W pierwszej połowie XX wieku zaczęto zaniedbane i przez to spróchniałe przysłupy zastępować murowanymi filarami z moŜliwie trwałych cegieł i zaprawy
cementowo-wapniowej. Spowodowało to butwienie przylegających drewnianych
ścian izby zrębowej i przesz to rozpowszechnienie zwierzęcych szkodników
drewna. Zwiększająca się wilgotność w filarach w ciągu kilku lat spowodowała
ponowny upadek i utratę drewnianego przyziemia, które potem zostało zastąpione
masywnymi murami.
6.3. Ochrona drzwi i okien
Pierwotnie okna i drzwi były tylko naoliwione na gorąco. W późniejszym czasie
spotykamy wewnątrz nich ślady białych farb okiennych z bardzo tłustej tempery
oleju, która nie była zbyt trwała. Zastosowanie późniejszych tłustych farb olejnych
okazało się jednak długotrwałe. Spotkamy równieŜ barwne malowidła i lazury,
których zastosowanie i zestaw na drewnianym podłoŜu elewacji został juŜ opisany.
Dla zastosowania ich do malowania drzwi i okien dzięki dodaniu środków suchych
polepszono ich wytrzymałość blokową. Przy odnowieniu historycznych okien do
dziś moŜna stosować starą technikę farb olejnych, jeŜeli się zrezygnuje z szybkiej
wytrzymałości blokowej. Farby z wytrzymałością blokową, to farby, które się nie
lepią.
6.4. Ochrona części metalowych
Części metalowe z reguły były ze stali kutej, lub później z mosiądzu. Części ze
stali kowalskiej juŜ w kuźni impregnowano zanurzając gorące Ŝelazo krótko
w oleju lnianym lub w pokoście. Resztki zdejmowano szmatą. Po wystyganiu
części te kilkakrotnie były nakrapiane mieszanką z grafitu i oleju lnianego, przez
co zyskały perfekcyjną ochronę przed rdzewieniem.
6.5. Ochrona masywnych murów
Masywne mury murowane zaprawą glinianą zawsze tynkowano Ŝeby chronić zaprawę przed wypłukaniem. Z reguły takie mury otrzymywały tynk wapniowy,
którego zaprawa zawierała gruboziarniste (0-7 mm) dodatki. Mur granicy zewnętrznej działki chroniony był od góry płytami i często w szczelinach tych płyt
52
zasiewano rośliny odporne na brak wody. Głowy kamieni przy budynkach
widoczne były tylko przy murowaniu dobrą zaprawą wapniową. Wykonanie fug
przy zaprawie wapiennej z mieszanki gruboziarnistego piasku polegało na tym, Ŝe
przy przyciskaniu kielni do powierzchni fug podczas gładzenia przyciągało się do
powierzchni drobnoziarnistą frakcję zaprawy i wapna, co na powierzchni fug
dawało gładką, odporną na wpływy atmosfery warstwę, którą nieraz dodatkowo
ulepszano przez nanoszenie mleka wapiennego na świeŜe podłoŜe, przez co wapno
w głębi karbonowało (technika fresku). Przy murach usadzonych z pustymi
szczelinami na zewnątrz nie nakładano tynku.
6.6. Ochrona powierzchni tynku
Pola ryglowe w górnej kondygnacji budynków, jak równieŜ masywne ściany
domów, otrzymały od kowalika (po serbsku „Wolepjar”, po niemiecku „kleiber”)
wykończenie z gliny a takŜe tynk gliniany. Patrz rozdział u Piotra Palma i Karola
Bernerta. ŚwieŜe powierzchnie gliniane przez końce palców albo specjalny
grzebień otrzymały rowki i po wyschnięciu powierzchni nanoszono cienki tynk
z mieszanki białego wapna, drobnoziarnistego piasku z dodatkiem świeŜego twarogu i sierści cielęcej. Na ten jeszcze świeŜy tynk nanoszono farbę wapienną
techniką freskową. Po pierwszym takim wapniowaniu następowało jeszcze aŜ do 5
nanoszeń wodno-rozcieńczalnej farby wapiennej, do której dodawano równieŜ
pigmenty i trochę pokostu. Dzięki temu wytworzyła się powierzchnia, która po
reakcji z podłoŜem była nie do zmycia przez deszcz. Jednak w warunkach zanieczyszczonej atmosfery, powodujących opady kwaśnych deszczy, ten rodzaj wykończenia powierzchni nie jest długotrwały. Dla cieniowania farb wapiennych
dodawano aŜ do 5% suchych pigmentów. Zwolennicy farb wapiennych do dziś
stawiają na taką technikę. Nowoczesny środek zastępczy z podobnymi walorami
jak farba wapienna istnieje jako farba silikatowo-dyspersyjna.
6.7. Podsumowanie moŜliwości zastosowania farb na elewacjach domów
przysłupowych
Biorąc pod uwagę kolorystykę elewacji moŜna stwierdzić, Ŝe materiałowo-techniczne moŜliwości aŜ do XVII wieku pozwalały tylko na prostą kolorystykę.
RóŜnorodność farb na podłoŜu drewnianym sięgała od kamienno-szarych (patyna
drewna) aŜ do ciemnobrunatnych, czerwonobrunatnych i czarno-lazurujących tonów farb, pozostawiających widoczne drewno.
Ornamentowa wymowa ścian ryglowych polegała na kontraście linii i powierzchni
i równieŜ na róŜnorodności struktur powierzchniowych tynku i drewna. Przy tym
równieŜ dachy z drewnianych gontów, które tak samo chroniono farbą jak drewno
elewacji, dobrze komponowały się z ogólnym obrazem kolorystycznym, jak teŜ
dachy nakryte słomą lub trzciną. W niektórych regionach ta kolorystyka utrzymała
się do dziś.
Wielobarwność juŜ istniała od końca XVI wieku przy domach przysłupowych
zamoŜnej części ludności (domy mieszkalne przy folwarkach, domy handlarzy
53
tkaniną = domy „faktorów”). Przy tym portale z kamieni naturalnych, ścianki przy
oknach, napisy były juŜ wyróŜniane w otoczenia. Czasami nawet uŜywano złota
listkowego. ZałoŜenie, Ŝe Hirschfelde i okolicy Ditelsdorf przede wszystkim
pokazali się w biało-czarnym barwieniu, wsi przy Groβschönau w dolinie
Mętnawy raczej w ciepłych brązowych kolorach, region z łupkami dookoła
Obercunnersdorf w kolorach błękitnych i białych, krajobraz wiejski dookoła
miasta Bautzen więcej ciemno-brązowo i biały, Saska Szwajcaria róŜnobarwnie
i zabudowa przysłupowa jak i czysto zrębowa na północ od Budziszyna i na
Dolnych ŁuŜycach niby w kolorze czarnym i białym, nie moŜna uogólniać.
Współczesne badania prowadzą do coraz nowych odkryć i weryfikacji dawnych
wyników. Dlatego kaŜdy dom wymaga nowych gruntownych badań.
6.8. Kolorystyka pomieszczeń
ZróŜnicowanie istniało równieŜ w kolorach uŜywanych do malowania pomieszczeń, a zaleŜne było od czasu budowy, od regionu i od zamoŜności właścicieli. Na
drewnie w izbach zrębowych uŜywano technik malarskich łatwych do pielęgnacji,
tzw. olejowania i woskowania. Konieczne było zapewnienie sobie moŜliwości
czyszczenia tych elementów, poniewaŜ stopień zabrudzenia przez świece z pszczelego wosku, jak teŜ przez nieszczelne tzw. „czarne” kuchnie był wysoki.
Z początkiem XVIII wieku aŜ do XX wieku znaczenie kształtowania kolorystyki
szybko wzrosło. Przede wszystkim zamoŜni właściciele juŜ nie chcieli się cofnąć
poza stopień mieszczański i rezygnować z osiągnięć szlachty. Dlatego równieŜ
w domu przysłupowym poŜądani byli malarze, kształtownicy barwności jak
i w ogóle wyspecjalizowani rzemieślnicy, równieŜ i oni czynnie uczestniczyli
w pracach (uŜyty zestaw materiałów patrz w dalszej treści). Na wszystkich etapach
budowy domów przysłupowych równieŜ zwaŜano na trendy mody. WyraŜało się to
w technikach malowania, upiększania i równieŜ w tapetach. Taki rozwój moŜemy
stwierdzić przede wszystkim w południowych regionach Górnych ŁuŜyc, w Czechach Północnych i na wschód od Nysy. W broszurze o Południowo-ŁuŜyckich
domach przysłupowych juŜ prawidłowo pisano co następuje: „AŜ do roku 1850
nasze domy przysłupowe otrzymały bukiet upiększających działań, uwidoczniono
kierunki stylów końcowego baroku, równieŜ z rokoko, z klasycyzmu i z neostylów.
Wszystkie wymienione style przystosowano i przetworzono w swoiste osiągnięcia
zabudowy ludowej”. Dzięki temu powstały małe arcydzieła sztuki rzemieślniczej.
W tej sprawie coraz lepiej i wielostronnie wykształcone rzemiosło malarskie znalazło się w przodującej grupie. Badania nad historycznym rozwojem potwierdzają,
Ŝe dla północnych regionów ten trend nie nastąpił.
Od połowy XIX wieku aŜ do początku XX wieku, rozpowszechniono na szeroką
skalę techniki szablonowe i techniki walcowego nanoszenia farb na kolorowo
malowane ściany.
54
6.9. Błędy przy przebudowach i szkody przy renowacjach
Wraz z coraz szybszym rozwojem budownictwa i rzemiosła budowlanego oraz
z dyspozycją nad nowymi materiałami przemysłu budowlanego i farbowego,
równieŜ dla domu przysłupowego wytwarzał się nowy rozwój specyficznych
szkód. Materiały zagęszczające i coraz gęściejsze lakiery oraz farby doprowadziły
do tego, Ŝe powierzchnia drewna stawała się coraz bardziej wodoszczelna i wodoodporna. Lecz te powłoki równieŜ nie dopuszczały do wymiany powietrza i wilgoci. Drewno i masywny mur cierpiały przez te nowe warunki. Doszło do skurczeń
i do wytwarzania pęknięć i szczelin. Te szkody były niebezpieczne dla trwałości
substancji budowlanej. Wilgoć w przemokniętych tynkach i w częściach drewnianych doprowadziła do powstania szkodliwych soli. Rozpowszechniały się
zwierzęce i roślinne szkodniki wytwarzając u właścicieli poczucie niezadowolenia
i niedogodności. W takich wypadkach jest poŜądana rada rzeczoznawców, wyspecjalizowanych rzemieślników lub restauratorów, którzy w wraz z nadającymi się
pracownikami mogą wykryć przyczyny szkód i fachowo je naprawiać lub doradzić
właścicielom przy samodzielnej pracy.
Powinno się więc unikać błędów własnych, wynikających z uŜycia niewłaściwych
historycznych i nowoczesnych materiałów, błędów z rzemieślniczej niekompetencji i nieznajomości wymagań w ochronie zabytków. Niebezpieczne jest równieŜ
świadome lub nieświadome dąŜenie handlarzy do sprzedaŜy niewłaściwych materiałów, jak równieŜ działania przedsiębiorców bez naleŜytych kwalifikacji przy
ochronie zabytków.
6.10. UŜycie nowych farb i nowoczesnych narzędzi
Nowe farby, środki ochronne drewna oraz techniki pracy i narzędzia z pewnością
mają swoje uzasadnienie gospodarcze, ale równieŜ mają na celu względy zdrowotne, a takŜe poszanowanie otoczenia. Według dzisiejszego stanu wiedzy moŜemy stwierdzić, Ŝe w produkcji farb równieŜ popełniono powaŜne błędy, co
jednak było ówczesnym stanem techniki. DuŜa część aktualnie znajdujących się
w sprzedaŜy nowo wytwarzanych wodorozcieńczalnych lakierów, farb, lazur i materiałów zagęszczających nadają się warunkowo, albo nie nadają się wcale przy
domach przysłupowych lub na historycznej substancji budowlanej. To równieŜ
dotyczy nowoczesnych narzędzi, przy których uŜyciu nie zawsze widać ślady
historycznej pracy ręcznej. Trzeba stwierdzić, Ŝe dla właściciela samodzielnie
wykonującego prace renowacyjne jak równieŜ dla niektórych rzemieślników bez
porządnych kwalifikacji w ochronie zabytków lub bez kwalifikacji zawodowych,
rynek materiałów jest nie do rozeznania przy wyborze właściwego materiału.
6.11. UŜycie historycznych barw i narzędzi
Historyczne receptury farb nie zawierają trucizn jeŜeli nie dojdzie do uŜycia metali
cięŜkich, trujących środków konserwujących i pigmentów. Zastosowania trujących
55
środków przy wytwarzaniu farb według historycznych receptur dziś moŜna z łatwością unikać. Rzemieślnicy z kwalifikacjami w ochronie zabytków jak równieŜ
wytwórcy farb naturalnych takie produkty mogą sobie samodzielnie zestawiać.
Narzędziami pracy powinny być pędzle i szczotki. Zasadniczo jeszcze raz trzeba
stwierdzić, Ŝe jedynie dobra wola nie wystarcza do wykonania prac zabytkowoochronnych, lub do rzemieślniczych prac restauracyjnych. Inwestorzy przed wystawieniem zleceń powinni się upewnić o odpowiednich kwalifikacjach i referencjach
wykonawców, równieŜ w dziedzinie materiałów, aŜeby wykonanie prac nie stało
się wyłacznie sprawą ceny, lecz przede wszystkim sprawą dobrej jakości.
HENRYK RENTSCH
Wskazówki na uŜytą literaturę,
(jako przetłumaczone tytuły z niemieckiego)
− Zabudowa przysłupowa jako unikalny sposób budowy, wyd. 2006 r.
− Wytyczne Instytutu za Ochroną Zabytków, 1961 r.
− Księga dla napraw w domach przysłupowych, 2007 r.
− Zbiór notatek przy dokonanych rozeznaniach domów przysłupowych, Henryk Rentzsch.
56
Załącznik 1
Historyczne receptury materiałów:
1.1. Zmywacz (niem. „pasta cwingerowa”)
Skład na 80 kg pasty cwingerowej:
20 kg ługu sodowego,
3,6 kg mydła szarego,
0,7 kg pyłu wapiennego (wapno mamutowe albo wapno gaszone),
6,3 wiadra pyłu zeszlifowanego z drewna.
Składniki, oprócz ługu sodowego, intensywnie wymieszać z około 4 wiadrami wody i na koniec
ostroŜnie dodać ług sodowy. Potrzebne jest uŜycie ubrania ochronnego, równieŜ ochronnych
okularów i rękawic gumowych. Uwaga: Mieszanka jest trująca i silnie Ŝrąca. Neutralizacja
następuje przy pomocy wody octowej.
1.2. Farby wapniowe
Farby wapniowe składają sie z silnie rozcieńczalnego, rozpuszczonego w dołach ziemnych
białego wapna. MoŜliwy jest dodatek (ok. 3-5% całej ilości) pigmentów odpornych na działanie
wapna (jako naturalne pigmenty mineralne i pigmenty tlenku Ŝelaza). Dodatek pokostu z lnu (ok.
0,7 litrów na wiadro) umoŜliwia wytworzenie mydła wapniowego i uzyskanie odpornej na
warunki atmosferyczne wierzchniej warstwy.
1.3. Farba wapniowo-kazeinowa
Dodatek kazeiny ma miejsce tylko wtedy, gdy wymagana jest intensywna barwa przy duŜym
wkładzie pigmentów do ręcznie malowanych zdobień, gdzie poŜądane jest równieŜ silniejsze
wiązanie ponad poziom wapna. W tych wypadkach zawsze powinno nastąpić zamydlenie z nierozpuszczalnym mydłem wapna.
1.4. Barwy z dodatkiem kleju
Takie barwy mają zastosowanie tylko przy renowacjach w pomieszczeniach wewnętrznych,
jeŜeli znaleziono tam ślady wartościowego uŜycia farb wiązanych klejem. W innym wypadku
powinno się przejść na farby wapniowe albo na technikę farb wapniowo-kazeinowych.
Pigmentem przy farbie wiązanej klejem jest wapno, środkiem wiąŜącym jest klej z kości, lub
klej roślinny z Ŝyta albo z mąki ziemniaczanej. Taka barwa jest bardzo wraŜliwa na działanie
wilgoci i na działanie zgnilizny.
1.5. Farby olejne
Farby olejne składają się z pigmentów, pokostu, oleju stojącego (zagęszczony pokost) i z środków suchych (sykatywy). Części składowe we właściwych proporcjach trafiają do młyna
walcowo-farbowego, gdzie zostaną na drobno zmielone. Przy tym powstaje wytrwała farba
olejna, która jest stosunkowo otwarta na dyfuzję.
1.6. Farby rdzochronne
Farby rdzochronne są wytwarzane jak farby olejne. Minia ołowiowa, stosowana do ich produkcji
jako pigment, juŜ nie jest dopuszczalna, lub tylko na wyjątkowe zezwolenie. Minia ołowiowa
moŜe być częściowo zastąpiona pigmentami z tlenku Ŝelaza. Do końcowej warstwy jako pigment
57
powinno się uŜyć grafitu albo miki (tłuszczyk Ŝelaza). Ostatnie nałoŜenie farby następuje metodą
cętkowania.
1.7. Środki ochronne drewna
Takie środki mogą być stosowane jedynie przez przedsiębiorstwa fachowe lub pod ich nadzorem.
1.8. Farby na elewacjach
Pola w ścianach ryglowych domów przysłupowych, jak wyŜej juŜ opisano, powinno się malować przy pomocy farb wapniowych lub kazeinowo-wapniowych. Przy ekstremalnych obciąŜeniach przez otoczenie przy tynkach glinianych równieŜ uŜywa się farby dyspersyjno-silikatowej
z wartością ochronną warstwy na powietrzu (wartość Sd < 0,01 m), przy grubości warstwy
suchej (Sd < 0,14 m). Odstępy czasowe nakładania na świeŜy tynk wynoszą 1 dzień na 1mm
grubości tynku, koniecznie trzeba przestrzegać.
Przy tynku czysto wapniowym według historycznego zestawu równieŜ moŜna uŜywać
system farb czysto silikatowych. Odstępy czasowe przy nakładaniu na świeŜy tynk wynoszą
1 dzień na 1 mm grubości tynku, co równieŜ jest konieczne.
Henryk Rentsch
58
Załączniki 2
Wieś Ringenhain. Budynek z odnowiona konstrukcją przysłupowo-ryglową. Nanoszenie farby nie z lasurą, lecz
z materiałem tworzącym warstwę. Przez to moŜna spodziewać się problemów
Detalowe zdjęcie budynku.
59
Wieś Steinigtwolmsdorf. Zastosowano farbę odporną na działania atmosferyczne, tworzącą warstwę. Trzeba to
ciągle kontrolować by nie dopuścić do powstawania szkód.
Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek z fachowo naniesioną porowatą lazurą olejną.
60
Detalowe zdjęcie budynku.
Wieś Steinigtwolmsdorf. Budynek, na który kilka lat temu naniesiono lazurę grubowarstwową, wykazuje pewne
szkody
61
62
Wieś Steinigtwolmsdorf. Stary dom przysłupowy, jeszcze w remoncie, zostanie w górnej kondygnacji ocieplony
ścianami z gliny.
Wieś Steinigtwolmsdorf. Dom przysłupowy, we wzorowy sposób nanoszona lazura olejna z otwartymi porami, którą
chroniono murem granitowym przed odpryskami spowodowanymi ruchem ulicznym.
63
Wieś Wehrsdorf. Przed 20 laty nanoszono lazurę olejną z otwartymi porami, która do dziś przedstawia się bez szkód.
Wieś Wehrsdorf. Budynek wzorowo odnowiony z lazurami olejnymi z otwartymi porami. Widoczne szkody są
związane z odpryskaniem tynku.
64
Wieś Wehrsdorf. Przykład negatywny. Grubowarstwowe nanoszenie farby, widok po półtora roku.
Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy zamurowany. Tu moŜna spodziewać się powaŜnych szkód.
65
Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy odnowiony przed 30 laty. Od tego czasu bez dalszej pielęgnacji, powinny
aktualnie być wykonane czynności chroniące drewno.
Zegar słoneczny na tym samym budynku.
66
67
Wieś Wehrsdorf. Dom przysłupowy pięć lat temu pielęgnowany farbą na bazie naturalnego oleju.
Budynki w tym stanie utrzymania bardzo dobrze nadają się do pielęgnacji lazurami na bazie naturalnego oleju.
KONIEC
68