xaneiro-‐decembro 2011
Transcrição
xaneiro-‐decembro 2011
5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7XULVPRGHEDVHFRPXQLWDULDHVWDGRGDDUWHHH[SHULHQFLDVEUDVLOHLUDVCommunity- EDVHGWRXULVPVWDWHRIWKHDUWDQG%UD]LOLDQH[SHULHQFHVNathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro. Centro de Desenvolvimento Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil) 7UDMHWyULDGHXPDPXGDQoDSHODHGXFDomRGHULYDVRFLDOGHXPDSRSXODomRTrajectory RIDFKDQJHLQHGXFDWLRQVRFLDOGULIWRIDSRSXODWLRQJuliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini. Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS;; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC;; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil) TRAXECTORIAS E RETOS 55 75 $VXVWHQWDELOLGDGHFRPRPRGHORGHGHVHQYROYHPHQWRUHVSRQVDEOHHFRPSHWLWLYR 6XVWDLQDELOLW\DVDPRGHORIUHVSRQVLEOHGHYHORSPHQWDQGFRPSHWLWLYHLuis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México) Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação DPELHQWDOSliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environ- mental educationImara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil) Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando VROXo}HVQRWXULVPRChallenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourismJoana M. Hancock. Associação xaneiro-decembro 2011 ano VI, volume I-II, número11-12 ÍNDICE para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe) RECURSOS E INSTRUMENTOS 87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar el patrimonio LQPDWHULDOHQODSODQLILFDFLyQ\JHVWLyQGHODViUHDVSURWHJLGDVHandbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España) 101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico VRVWLEOH"Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustaina- EOHWRXULVP"Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 7XULVPRUHVSRQVViYHOQR%RP%RP,VODQG5HVRUWResponsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe) /HYDGDVGDLOKDGD0DGHLUD'DHSRSHLDGDiJXDDRQLFKRGHWXULVPRHFROyJLFR,VODQG 0DGHLUD¶VLUULJDWLRQFKDQQHOV2IWKHHSLFZDWHUWRWKHQLFKHHFRWRXULVPRaimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal) 2PDUGH*DOLFLDVXVWHQWDJUDQSDUWHGDHFRQRPtDSHVTXHLUDThe sea of Galicia VXVWDLQVDODUJHSDUWRIWKHILVKLQJHFRQRP\Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-España) DOCUMENTOS 169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020. Metas de Aichi xaneiro-‐decembro 2011 I, números ano VI, volume I-II, números11-12 11-12 Turismo, conservación e educación ambiental xaneiro-decembro 2011 ano VI, volume I, números 11-12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 1 Consello de dirección Carlos Vales Vázquez (CEIDA) Araceli Serantes Pazos Universidade da Coruña-CEIDA Consello de redacción Ana Belén Pardo Cereijo (CEIDA) Edita Servizo de Publicacións da Universidade da Coruña e CEIDA Consello científico asesor Revista semestral, ano VI, vol. I, nº 11-12 xaneiro-decembro 2011 ambientalMENTEsustentable é unha publicación semestral de ciencias sociais, ciencias da natureza, ciencias da saúde, ciencias químicas, enxeñaría civil e arquitectura, ciencias xurídicas, ciencias económicas, enxeñaría informática e ciencias físicas e matemáticas, editada polo Servizo de Publicacións da Universidade da Coruña e o Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia (CEIDA). Javier Benayas del Álamo Universidade Autónoma de Madrid (ES) Aidil Borges Instituto Superior de Educación de Cabo Verde (CV) Os obxectivos da revista son: divulgar as achegas de Susana Calvo Roy Ministerio de Medio Ambiente (ES) carácter científico que desde as distintas áreas do coñecemento se están a facer no ámbito da educación ambiental, José Antonio Caride Gómez Universidade de Santiago (ES) abordar temas socioambientais de actualidade e presentar Oscar Cid Favá Universidade Rovira i Virgili (ES) propostas anovadoras en que se una investigación e acción, José Mª de P. Corrales Vázquez Universidade de Estremadura (ES) reflexión teórica e xestión. Isabel García-Rodeja Galloso Universidade de Santiago (ES) A revista admite colaboracións en calquera idioma, mais Edgar González Gaudiano Universidade Veracruzana (MX) serán publicadas en galego ou portugués. Fernando González Laxe Universidade da Coruña (ES) José Gutiérrez Pérez Universidade de Granada (ES) Enrique Leff Simmerman Universidade Autónoma de México (MX) Catálogos en que está incluída a revista: Pablo A. Meira Cartea Universidade de Santiago (ES) Dialnet. Universidade da Rioxa Pedro Membiela Iglesias Universidade de Vigo (ES) http://dialnet.unirioja.es Isabel C. de Moura Carvalho Universidade Luterana (BR) Latindex. Sistema Rexional de Información en Liña para Revistas Científicas de América Latina, o Pablo Ramil Rego Universidade de Santiago (ES) Caribe, España e Portugal Marcos A. Reigota Universidade de Sorocaba (BR) http://www.latindex.unam.mx Michéle Sato Universidade Federal de Mato Grosso (BR) REBIUN. Rede de Bibliotecas Universitarias Lucie Sauvé Universidade de Quebec (CA) http://rebiun.absysnet.com Araceli Serantes Pazos Universidade da Coruña (ES) SIAM. Base de datos de publicacións da Consellaría de Medio Ambiente e DS da Xunta de Galicia Marcos Sorrentino Universidade de São Paulo (BR) http://www.siam-cma.org Emilio Suárez Fernández Universidade de Vigo (ES) DICE. Difusión y Calidad Editorial de las Revistas Carlos Vales Vázquez CEIDA (ES) Españolas de Humanidades y Ciencias Sociales y Jurídicas. http://dice.cindoc.csic.es/ Corrección lingüística Galego: Servizo de Normalización Lingüística da Universidade da Coruña) Imprime Rodi Artes Gráficas Deseño e maquetación do interior Araceli Serantes Pazos Depósito Legal ISSN C-3317-2006 1887-2417 Fotografías do número 11-12 Angola-Xosé Manuel Malheiro Subscricións Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA Castelo de Santa Cruz, s/n 15179 Liáns-Oleiros (A Coruña) Tel: 0034 981 630 618 [email protected] Distribución www.acjuridico.com [email protected] Tel: 0034 981 15 39 82 2 Edición impresa en papel reciclado ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ÍNDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Turismo de base comunitaria: estado da arte e experiencias brasileiras Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiences Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3 1 Centro de Desenvolvimen- to Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil) 27 Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma população Trajectory of a change in education: social drift of a population Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato D’Agostini2. 1 Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil) TRAXECTORIAS E RETOS 43 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e competitivo Sustainability as a model of responsible development and competitive Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México) 55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação ambiental Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environmental education Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil) 75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando soluções no turismo Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourism Joana M. Hancock. Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe)) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 3 RECURSOS E INSTRUMENTOS 87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar el patrimonio inmaterial en la planificación y gestión de las áreas protegidas Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España) 101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible? Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustainable tourism? Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 123 Turismo responssável no Bom Bom Island Resort Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe) 137 Levadas da ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal) 157 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira The sea of Galicia sustains a large part of the fishing economy Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-España) DOCUMENTOS 169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020. Metas de Aichi 173 Normas de publicación 174 Boletín de subscrición 175 Índice dos números publicados Guiné-Bissau 2006/07 4 © Brigida Rocha Brito ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Presentación do número O turismo é un dos sectores económicos que máis ten crecido a nivel mundial; constitúe unha verdadeira industria que atrae divisas e inversións nun curto período de tempo, o que pode constituir unha oportunidade para o desenvolvemento sostible (mellora de infraestructuras, oportunidades de formación e emprego, valorización do propio etc.), ou ben, pode conlevar importantes desaxustes (impactos no medio natural, desculturización, movementos migratorios, os beneficios económicos fican deslocalizados etc.). O turismo reproduce, e as veces afonda, as asimetrías existentes entre os países desenvolvidos (os que mandan viaxeiros polo mundo) e os que están en vías de selo (os que reciben as demandas e aos visitantes). Trátase dunha industria baseada no consumo (consumismo), que ten que lanzar ao mercado novos produtos, cada vez máis desexables e exóticos. Moitos dos efectos negativos do turismo (especialmente do de masas) teñen moito que ver coa actitude e comportamento das persoas que viaxan, razón pola que os programas de sensibilización e educación ambiental son máis importantes que nunca, tanto para que a cidadanía demande límites a un crecemento turístico depredador e globalizado, como para favorecer modelos de turismo respectuosos co medio ambiente e coas culturas locais. Neste número presentamos unha serie de reflexións de carácter xeral que serven para encadrar estratexias educativas e de xestión de cara a un turismo sustentable, e tamén estudos e expericiencias que ilustran que é posible promover outras formas de turismo a pequena escala, e baseado na singularidade do lugar, o que non quita que sexan necesarios cambios estructurais dun modelo de turismo hexemónico mundial de carácter neo-colonial. Consello de Dirección ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 5 Camiño do río en Kuito (Bie-Angola) © Xosé Manuel Malheiro Angola (N’gola, título dos reis do Reino do Ndongo precolonial en idioma bantú,) é un estado da Africa subsahariana, unha república de corte presidencialista que non difire substancialmente do modelo sociopolítico e económico (pasado colonialista, inmensas riquezas naturais en mans de multinacionais estranxeiras, élites corruptas que controlan todos os resortes do poder, férreo control político e ausencia de liberdades fundamentais, fortes desigualdades sociais e febles espectativas de futuro para unha inmensa parte da población…), doutras rexións do norte de África actualmente en conflito. Estas imaxes, malia seren tomadas en contextos hostís de escaseza e penuria material nuns casos, de desarraigo e marxinación noutros, de dificultades na meirande parte… reflicten a esperanza dunha sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar a ser… pese a coxuntura económica internacional, e ao xugo de organismos como o FMI ou o BM. 6 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 MARCO TEÓRICO ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Turismo de base comunitária: estado da arte e experiências brasileiras Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiences Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3. 1 Centro de Desenvolvimento Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil) Resumo O objetivo deste artigo é apresentar uma breve contextualização sobre o estado da arte do turismo de base comunitária (TBC) no Brasil. O TBC é uma prática turística que busca conciliar o desenvolvimento local e a conservação da natureza. Neste trabalho, realizamos, em um primeiro momento, uma discussão sobre as bases, conceitos e princípios do TBC, bem como evidenciamos alguns de seus desafios, ameaças e fragilidades. Em seguida, apresentamos algumas iniciativas de TBC no contexto brasileiro: o Edital nº 01/2008 do Ministério do Turismo do Brasil, a Rede Brasileira de Turismo Comunitário “TURISOL” e a caso da “Prainha do Canto Verde - Turismo comunitário e sustentável”. Abtract This paper is aimed at presenting a brief overview on the state of the art of community-based tourism (CBT) in Brazil. CBT is a tourism practice that seeks to reconcile local development and nature conservation. At first, we carried out a discussion on the foundations, concepts and principles of CBT, as well as bringing light to some of its challenges, threats and weaknesses. Then, we present some initiatives in the Brazilian context of CBT: Call for Entries No. 01/2008 of the Ministry of Tourism of Brazil, the Brazilian Network of Community Tourism “TURISOL” and the case of the “Prainha do Canto Verde - Sustainable and Community Tourism”. Palabras chave Turismo de base comunitária (TBC), sustentabilidade, participação, desenvolvimento local Key-words Community-based tourism (TBC), sustainability, participation, local development. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ambientalMENTEsustentable 7 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 7-25 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro Introdução Assim, a natureza e seus recursos são atrativos turísticos cada vez mais comuns em nossa sociedade. Ambientes naturais O crescimento econômico, a valorização e rurais constituem uma demanda cres- do conhecimento científico e o advento de cente (Abeta, 2010). Contudo, o rápido tecnologias, principalmente a partir da Re- crescimento do turismo em áreas naturais volução Industrial iniciada na Inglaterra no e rurais pode provocar graves impactos século XVIII, ofereceram uma nova divisão sobre o meio ambiente, além de altera- do “tempo de vida”. Conseqüentemente, ções sociais, culturais e econômicas nas com o surgimento do tempo livre (con- localidades receptoras, comprometendo quistado por meio de lutas trabalhistas os recursos naturais e culturais que cons- que ocorreram na época) e a criação de tituem em si mesmos o atrativo turístico. máquinas de vapor, tais como locomotivas Isto, sem dúvida, pode comprometer a so- e navios, desencadeou-se um desenvolvi- brevivência da própria atividade. mento bastante significativo da atividade turística. Compreender o turismo a partir Entendido simples e equivocadamente de sua lógica econômica pressupõe, tam- como uma indústria1 e oportunidade de bém, valer-se do conhecimento do lazer, negócio, o turismo se desenvolve coorde- já que esta é uma atividade que envolve nado e orientado pelo mercado e segundo a experiência de práticas lúdicas, de des- os interesses dos grandes capitais nacio- canso, de ócio e de evasão. Desse modo, nais e internacionais, sem considerar, de viajar para algum lugar com a finalidade de maneira apropriada, os demais atores en- contemplá-lo e aí permanecer por motivos volvidos no processo (Barreto, 2000). Não que, basicamente, não estejam vinculados respeitando a capacidade de suporte do com o trabalho, constitui a característica ambiente, a atividade turística se apropria principal do turismo de massa nas socie- do espaço público, transformando os des- dades modernas (Urry, 2001). tinos em “produtos étnicos”, frutos do modismo de consumo da natureza, mudando Porém, esse modelo de produção de ser- os usos do lugar e provocando trocas cul- viços turísticos, que caminha de mãos turais, assim como distribuição desigual dadas com o progresso, vai os poucos se sufocando. Na atualidade, a demanda turística tornou-se mais exigente, variada e variável, tendendo a focar cada vez mais sobre a qualidade, e exprimindo as necessidades da cultura e do meio ambiente (Zaoual, 2009). 8 1 Popularmente, fala-se em uma “indústria do turismo”, no entanto, a atividade turística pertence ao setor terciário, e não secundário, característico majoritariamente por uma produção industrial. Na literatura estrangeira, quando se usa a expressão industry of tourism, a melhor tradução para a Língua portuguesa seria “setor do turismo” ou “setor turístico”. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria da renda. A mercantilização dos destinos ído para uma notável depredação dos re- e bens de uso comum, assim como da cursos naturais e culturais, surgindo então identidade das comunidades locais, se a necessidade de se estudar novas formas traduz tanto em consequências negativas de uso racional dos locais potencialmente no meio ambiente como em graves altera- turísticos, para, dessa maneira, ajudar a ções sociais, culturais e econômicas, além construir e consolidar novos paradigmas do surgimento de conflitos e hostilidades de desenvolvimento turístico. entre os protagonistas e atores turísticos. Dentro de uma nova ordem mundial de dePara Irving (2002, p.19) a implantação senvolvimento em busca da sustentabilida- da atividade turística tem sido muito rá- de econômica, ambiental e sociocultural, pida, principalmente em regiões menos é fundamental repensar como a atividade favorecidas sob a ótica socioeconômica. turística vem sendo gerida, incorporando Por outro lado, tais regiões contam com a democratização de oportunidades e be- grande potencial enquanto seu patrimônio nefícios por meio de um planejamento cui- cultural e ambiental, destacando que “(...) dadoso que estimule a participação efetiva o avanço turístico, no entanto, nem sem- dos atores sociais no seu desenvolvimen- pre ocorre a favor das populações locais to. Segundo a EMBRATUR/IEB (2001), es- e, frequentemente, é responsável por fe- tratégias de planejamento turístico e/ou de nômenos significativos de exclusão social, conservação ambiental que neguem direi- descaracterização cultural e degradação tos e possibilidades às comunidades são ambiental”. Isto quer dizer que a tendên- destrutivas e ilegais. cia mundial de “turistificação” dos lugares com potencial e atrativo turístico não se A minimização dos impactos negativos traduz em oportunidades para as comu- das práticas turísticas passa por novos nidades receptoras, pois são poucos os modelos de implementação de projetos, benefícios realmente comprometidos com centrados em parcerias onde se valorem a o desenvolvimento local. participação das comunidades, mediante novas formas de construção da realidade Diante do exposto, pensar o fenômeno baseadas no saber compartilhado, nas turístico dentro do modelo de desenvol- relações horizontais e na noção de em- vimento vigente leva irremediavelmente poderamento (Irving, 2002). Acreditamos ao comprometimento de dois processos que as práticas turísticas não devem estar que são essenciais para a vida humana: orientadas unicamente pelo espaço turís- i) a proteção e manutenção dos recursos tico, como também pelo ator social, que naturais e ii) o desenvolvimento das comu- pode ser co-responsável e participativo no nidades locais. Esse modelo tem contribu- processo de planejamento e gestão. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 9 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro Neste sentido, diante do impacto do tu- tar caminhos frutíferos para a melhoria da rismo tradicional, da “coisificação” do lu- qualidade de vida e do bem-estar da po- gar, da desumanização do sujeito e das pulação receptora. políticas hegemônicas de produção do espaço turístico, o turismo de base co- Consideramos que o TBC está adquirindo munitária (TBC) vem se tornando prática importância não apenas entre as comuni- comum em toda América Latina. No Brasil dades, organizações não governamentais o TBC surge como uma modalidade turís- e movimentos sociais, mas também no tica ascendente, sobretudo em Unidades âmbito científico, como objeto de estudo de Uso Sustentável e áreas de relevância relacionado à mobilização e participação ambiental, que em sua maioria albergam social. Igualmente, esta tendência está comunidades com poucas perspectivas acompanhada pelo interesse do governo econômicas. federal, que a partir das diretrizes do Pla- 2 no Nacional do Turismo (PNT 2007-2010) O TBC não é um segmento turístico, tal afiançou seu compromisso com o desen- como alguns autores consideram, e sim volvimento local e a inclusão social como uma prática turística que busca conciliar o vetores do turismo, por meio da promoção desenvolvimento local e a conservação da e fomento de projetos, programas e expe- natureza. Trata-se de uma resposta alter- riências de turismo comunitário no Brasil. 3 nativa que mantém vínculos não só com a dimensão ambiental, como também com a dimensão sociocultural, através do estímulo de trocas culturais entre visitantes e moradores, podendo igualmente apon- Turismo de base comunitária: bases, conceitos e princípios norteadores 2 As Unidades de Uso Sustentável, junto com as Unidades de Proteção Integral, compõem o Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza – SNUC e têm por objetivo básico compatibilizar a conservação da natureza com o uso sustentável dos seus recursos naturais (Brasil, 2004). 3 Vide o livro do MTur publicado em 2009 e intitulado “Turismo de Base Comunitária diversidade de olhares e experiências brasileiras”, organizado por Roberto Bartholo, Davis Gruber Sansolo e Ivan Bursztyn. [Acesso em 26 jun. 2012: http://www.turismo.gov.br/export/ sites/default/turismo/o_ministerio/publicacoes/ downloads_publicacoes/TURISMO_DE_BASE_ COMUNITxRIA.pdf]. 10 Atualmente presenciamos um significativo avanço de atividades turísticas em comunidades de diferentes conformações. Embora estas iniciativas se apresentem de inúmeras formas, considerando a diversidade e a complexidade das realidades locais, percebemos, como um elemento comum, a interpretação da comunidade como sujeito de seu próprio avanço, participando da concepção, desenvolvimen- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria to e gestão do turismo. Tais experiências tunidades e benefícios; iv) a centralidade vêm sendo englobadas genericamente da colaboração, parceria e participação; sob o título de turismo de base comunitá- v) a valorização da cultura local e, princi- ria - TBC (LTDS, 2011). palmente, vi) o protagonismo das comunidades locais na gestão da atividade e/ Embora não haja uma definição ampla- ou na oferta de bens e serviços turísticos, mente aceita do conceito de TBC, as pers- visando a apropriação por parte destas pectivas teóricas sobre o tema apresen- comunidades dos benefícios advindos do tam similaridade de princípios e abrangem desenvolvimento da atividade turística. dimensões antropológicas, sociológicas, econômicas, políticas, históricas, psico- Na tentativa de ilustrar esta amplitude lógicas e ambientais. Segundo o LTDS conceitual, o Quadro 1, abaixo, reúne al- (2011, p. 07), “a extensão geográfica e a gumas terminologias e suas respectivas diversidade de experiências encontradas definições apresentadas por diferentes no país também colaboram para a am- segmentos, como projetos, experiências, plitude conceitual do TBC, uma vez que redes, governo e academia. este é usado para tratar de contextos tão diversos e diferentes quanto comunidades No entendimento de Hiwasaki (2006), o urbanas e rurais, podendo estar referido às turismo comunitário se traduz em quatro populações tradicionais ou a amálgamas objetivos: sociais compostas pelos movimentos migratórios e processos de exclusão socieconômicos, entre outros”. (i) qualificação e posse, refere-se à participação da comunidade no planejamento e gestão do turismo; Esta falta de consenso em termos con- (ii) conservação dos recursos, ou seja, o ceituais do turismo comunitário, de acor- turismo deve impactar positivamente do com o Ministério do Turismo do Brasil na conservação dos recursos naturais (MTur, 2010), resulta da heterogeneidade e/ou culturais; das experiências, da origem do território e (iii) desenvolvimento econômico e social, da perspectiva política da organização não relacionado com a geração de benefí- governamental, responsável por organizar cios econômicos e sociais para a co- e viabilizar a experiência. Não obstante munidade local e cada conceito apresentar suas especifici- (iv) qualidade na experiência do visitante, dades, o MTur traça como princípios co- focada no compromisso de assegurar muns entre as diversas definições: a ele uma experiência de qualidade e i) a autogestão; ii) o associativismo e coo- comprometida com a responsabilida- perativismo; iii) a democratização de opor- de social e ambiental. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 11 Nathália Hallack, Andrés Burgos Segmento e Instituição/ Daniela Maria Rocco Carneiro Terminologia Definição iniciativa/autor Projeto Turismo Bagagem Comunitário Projetos Projeto Saúde e Alegria Ecoturismo de Base Comunitária Fazenda Mo- Turismo Étnico delo Quilombo de Base D’Oiti Comunitária Prainha do Turismo Canto Verde Comunitário Experiências TUCUM Rede Cearense de Turismo Redes Comunitário Turismo de Base Comunitária TURISOL Rede Brasileira Turismo de Turismo Comunitário Comunitário Governo Ministério do Turismo de Turismo (MTur- Base -Brasil) Comunitária Maldonado Academia Coriolano Sampaio et al. Turismo Comunitário Turismo Comunitário Turismo comunitário, solidário e sustentável Atividade turística que apresenta gestão coletiva, transparência no uso e destinação dos recursos e na qual a principal atração turística é o modo de vida da população local. (http://www.projetobagagem.org) Baseada nos princípios da economia solidária, apresenta-se como oportunidade importante de atividade integrada à valorização de práticas sustentáveis de uso dos recursos naturais e da promoção da interculturalidade. (http://www.saudeealegria.org.br) Modelo de desenvolvimento alicerçado em princípios democráticos cuja participação de membros da comunidade predomina em todo processo decisório e garante que a atividade turística seja um fortalecedor de ancestralidade. (http://www.turismoafro.com.br) Oportunidade para aperfeiçoar a organização comunitária, o desenvolvimento local e a co-gestão para preservar o patrimônio natural, cultural e as formas de vida tradicionais das comunidades e do seu território. (http://prainhadocantoverde.org) Baseado na gestão comunitária ou familiar das infraestruturas e serviços turísticos, no respeito ao meio ambiente, na valorização da cultura local e da economia solidária e controlado de maneira efetiva pelas populações locais (apud Sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147). Forma de organização empresarial sustentada na propriedade do território, na autogestão dos recursos comunitários e particulares com práticas democráticas e solidárias no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados do encontro cultural com os visitantes (apud Sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147). Modelo alternativo de desenvolvimento turístico baseado na autogestão, no associativismo/cooperativismo, na valorização da cultura local e, principalmente, no protagonismo das comunidades locais, visando a apropriação por parte destas comunidades dos benefícios advindos do desenvolvimento da atividade turística (2008, p. 01). Forma de organização empresarial sustentada na propriedade e na autogestão sustentável dos recursos patrimoniais comunitários e de acordo com as práticas de cooperação e equidade no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados pela prestação dos serviços turísticos (2009,p.31). Aquele em que as comunidades de forma associativa organizam arranjos produtivos locais, possuindo o controle efetivo das terras e das atividades econômicas associadas à exploração do turismo (2009, p.282). Estratégia de sobrevivência e comunicação social de conservação de modos de vida e preservação da biodiversidade, organizado associativamente em territórios, como arranjos socioprodutivo e político de base comunitária, que se valem do consumo solidário de bens e serviços (2011, p.27) Quadro1. Terminologias e respectivas definições do TBC. (FONTE: elaboração própria, 2012). 12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria Contrapondo o turismo massificado, o − Participação e protagonismo social no TBC busca uma vinculação situada nos planejamento, implementação e avalia- ambientes naturais e culturais de cada lu- ção de projetos turísticos. Quanto maior gar, além de requerer uma menor depen- o envolvimento local e as estratégias de dência e necessidade de infraestrutura e participação social no planejamento e im- serviços. Se comparado ao modelo he- plementação dos projetos, mais eviden- gemônico, este representa a promoção tes são os níveis de protagonismo social de atividades turísticas enraizadas em um e a sustentabilidade das iniciativas. modelo de desenvolvimento socialmente mais justo e ambientalmente responsável. − Escala limitada e impactos sociais e O potencial da atividade vai além dos be- ambientais controlados. Parte-se da nefícios econômicos, representando não premissa que o turismo comunitário se apenas mais um segmento de mercado, e desenvolva em escala limitada, definida sim a possibilidade de um novo paradigma a partir dos recursos locais. O processo para o turismo (Bursztyn et al., 2009; San- de planejamento deve assegurar a “qua- solo, lidade” ambiental e social do destino. Bursztyn, 2009). Neste sentido, os protagonistas dos desti- − Geração de benefícios diretos à popu- nos são sujeitos e não objetos do proces- lação local. Tais iniciativas devem as- so. Irving (2009), na tentativa de se delinear segurar que os recursos advindos do uma conceituação para o turismo comuni- turismo sejam reaplicados em projetos tário, apresenta algumas premissas que de melhoria de qualidade de vida da emergem como elementos centrais desta própria população. atividade: − Afirmação cultural e interculturalidade. − Base endógena da iniciativa e desen- A valorização da cultura assume impor- volvimento local. A atividade resulta tância não como à configuração de um de uma demanda direta dos grupos “produto”, mas com o objetivo de afir- sociais que residem no lugar turístico mação de identidade e pertencimento. e que estabelecem com este território O intercâmbio de “quem está” e “quem uma relação cotidiana de dependência vem” propicia a relação local-global e a material e simbólica. O protagonismo prática da interculturalidade. social - resultante do sentimento de pertencimento e do poder de influência − O “encontro” como condição essencial. sobre o processo de decisão - assume O “encontro” entre identidades assu- uma condição essencial para este tipo me o sentido de compartilhamento e de turismo. aprendizagem mútua. Atores locais e ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 13 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro turistas são, simultaneamente, agentes, ausência dificulta o estabelecimento de sujeitos e objetos do processo, estabe- relações de cooperação. A segunda razão lecendo uma relação de troca, intera- é de ordem metodológica, e refere-se à ção, descoberta e retroalimentação. falta de conhecimento do processo como um todo, principalmente com relação à O TBC integra atividades econômicas de dinâmica do mercado turístico nacional e serviços de hospedagem, alimentação e internacional. lazer que, a priori, não o diferencia dos demais segmentos turísticos. Seu diferen- A partir de sua experiência com comu- cial recai justamente no entendimento da nidades localizadas em regiões de forte atividade turística como um subsistema presença e/ou potencial turístico, mas que interconectado com outros subsistemas, se encontram desorganizadas e desestru- como educação, saúde e meio ambiente. turadas, Mielke (2009) aponta uma série Neste sentido, o turismo comunitário não de necessidades e desafios inerentes ao está centrado somente na atividade turísti- processo do desenvolvimento turístico de ca, uma vez que representa uma proposta base comunitária, dos quais destacamos: de desenvolvimento territorial sustentável que abrange diversas dimensões - políti- − A complexidade. Trata-se de um com- ca, cultural, econômica, humana - da vida ponente inerente à atividade turística em sociedade (Sampaio e Coriolano, 2009). e que envolve uma série de iniciativas locais, instituições públicas e não governamentais, entre outras. Como Desafios, ameaças e fragilidades Refletindo sobre os processos de desenvolvimento turístico que ocorrem no entorno de áreas naturais protegidas ou em áreas de grande potencial cênico, Mielke (2009) afirma que muitos deles não avançam por duas razões. A primeira é de ordem socioambiental. O processo de desenvolvimento está condicionado à existência de um ambiente politico-institucional favorável na comunidade e sua 14 consequência, a organização de uma comunidade para o turismo requer o estabelecimento de uma aliança entre interesses econômicos locais e não locais. Neste sentido, o processo de alinhar pensamentos para que todos tenham o mesmo foco é árduo e exige experiência e profissionalismo por parte dos envolvidos. − O fator tempo. Muitos projetos têm um tempo curto de execução e, por isto, acabam não respeitando o amadurecimento das relações necessárias para alinhar assuntos complexos e de ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria interesse coletivo. Os editais e termos em economias comunitárias, que se apre- de referência para o financiamento de sentam ambientalmente mais sustentáveis projetos precisam ser estruturados e que, por sua vez, dialogam com a eco- concebidos sem impor uma série de to- nomia de mercado, no entanto, que ain- madas de decisões em curtos períodos da conservam suas dinâmicas próprias?” de tempo. (Sampaio et al., 2011, p. 27). − O apoio externo. Aparece como ele- Estas iniciativas enfrentam o desafio de se mento fundamental no desenvolvimento inserirem no mercado e, ao mesmo tem- turístico de base local. Mesmo em co- po, conservarem suas dinâmicas próprias. munidades organizadas, estes proces- Ou seja, é preciso estabelecer uma rela- sos dependem da orientação efetiva de ção entre o local e o global, se integrando entidades especializadas, como univer- na economia hegemônica e mantendo o sidades e ONGs. Com relação à compo- modo de vida tradicional, pois este se tor- sição da equipe externa, o autor afirma na o principal atrativo e diferencial. que este é um trabalho multidisciplinar e deve integrar profissionais com conhe- Os estudos de Maldonado (2009), com cimentos em três eixos temáticos prin- cerca de trinta projetos de TBC na Amé- cipais: rica Latina, evidenciaram graves restri- desenvolvimento econômico, turismo e trabalho comunitário. ções enfrentadas por estas comunidades, conduzindo-as a uma grande instabilidade No entendimento de Sampaio et al. (2011), e fraca competitividade no mercado. As o turismo comunitário representa uma deficiências mais notáveis foram sinteti- estratégia que permite as comunidades zadas no Quadro 2 e resultam, em parte, viabilizarem o seu modo de vida tradicio- “da incursão das comunidades no turis- nal, oportunizando o contato e a troca de mo em situações de improviso, ausência experiência entre membros comunitários de profissionalismo, desconhecimento do e visitantes conscientes. Nesta perspec- mercado e dos instrumentos de gestão de tiva, os autores interpretam o TBC como negócios” (Maldonado, 2010, p. 32). uma proposta institucional que conserva os modos de vida tradicionais e preserva a Para Benevides (2002), a proposta de um biodiversidade local. Ressaltam, entretan- desenvolvimento local “alavancável” por to, que: “o grande desafio do Turismo co- meio do turismo enseja a equalização de munitário, solidário e sustentável é como cinco objetivos, cuja compatibilização é promover modos de vida tradicionais muito problemática: i) preservação/con- (tidos, sob a lógica desenvolvimentista, servação ambiental; ii) identidade cultural; como modos de vida absoletos), inseridos iii) geração de ocupações produtivas e de ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 15 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro Deficiências da oferta de turismo comunitário 1. Oferta dispersa e fragmentada, carente de estruturas e mecanismos regulares de cooperação interna para organizá-la e externa para potencializá-la. Apesar das vantagens das parcerias serem percebidas, os esforços empreendidos ainda são incipientes e pouco sistemáticos. 2. Escassa diversificação dos produtos turísticos cujos componentes são baseados exclusivamente em fatores naturais e herdados. Existe potencial e vontade para empreender inovações que superem o mimetismo predominante. 3. Gestão profissional limitada, tanto operacional como gerencial dos negócios; as tendências e o funcionamento da indústria do turismo são desconhecidos. As aspirações das comunidades de acesso a serviços de informação e capacitação permanecem amplamente insatisfatórias. 4. Qualidade heterogênea dos serviços, com predominância de qualidade média e baixa. A competência aguda com outras empresas tende a resolver-se somente em curto prazo e através da baixa de preços. 5. Posicionamento incerto e imagem pouco divulgada do turismo comunitário em mercados e segmentos dinâmicos: a promoção e comercialização são realizadas geralmente, por meios rudimentares, individuais e diretos. 6. Deficiência dos mecanismos de informação, comunicação e organização comercial: a fraca representação e capacidade para negociação com outros agentes da cadeia turística não permite a tomada de decisões estratégicas, além do horizonte diário. 7. Participação marginal ou subordinada de mulheres e suas associações na concepção e condução de projetos turísticos e, consequentemente, na captação de benefícios. 8. Déficit notável de serviços públicos: rodovias, eletricidade, água potável, saneamento ambiental e esgoto, comunicações e sinalização turística. As comunidades não são capazes de cobrir estes custos; isto é responsabilidade dos governos locais ou nacionais. Quadro 2 – Deficiências da oferta de turismo comunitário. (FONTE: Maldonado, 2009, p. 32-33) renda; iv) desenvolvimento participativo e tituição das relações sociais de domina- v) qualidade de vida. Quanto à ideologia ção (Weber, 1964, apud Benevides, 2002). do turismo de base local, o autor aponta Desta desconsideração resulta o segundo alguns equívocos, dos quais destacare- equívoco: em lugares onde persistem co- mos dois. O primeiro refere-se à asso- munidades tradicionais, a identidade local, ciação da redução da escala como pos- muitas vezes, é interpretada como foco de sibilidade de ampliação dos espaços de resistência aos projetos modernizadores participação democrática. Para o autor da expansão capitalista. Segundo Lipietz (2002, p. 29), “o conteúdo demarcatório (1987, p. 180, apud Benevides, 2002), “ao do que seja democrático reporta-se fun- lutarem para “reiterar o unanismo do an- damentalmente à dimensão do político tigo espaço”, movimentos dessa natureza e não da espacialidade”. Relacionar “di- esquecem de considerar que as relações minuição da escala espacial” com “au- sociais nestes lugares, por estarem sob a mento de participação” desconsidera a “hegemonia de um bloco tradicional” não significação dos micropoderes na cons- são efetivamente “relações comunais””. 16 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria Bursztyn et al. (2009), por sua vez, argu- dências de políticas públicas nacionais mentam que o reconhecimento no valor e internacionais. Neste período, poucos das experiências do turismo comunitário profissionais mergulharam no campo de não deve ser confundido como uma sim- investigação do TBC. Tal realidade per- ples apologia aos empreendimentos de meou até meados da década de 1990, pequena escala. Na tentativa de não cair quando um movimento de pesquisadores na vala comum do reducionismo e super- de diferentes inserções do país levou essa ficialidade analítica, os autores tecem al- discussão para o Encontro Nacional de gumas considerações: (i) As experiências Turismo de Base Local (ENTBL). Este en- de TBC bem sucedidas não podem ser contro demonstrou a demanda por fóruns interpretadas como passíveis de reaplica- dessa natureza e viabilizou a consolidação ção em outras localidades e contextos. Tal de redes não formais de pesquisas. O en- atitude faria do desenvolvimento situado gajamento de pesquisadores em torno do um objeto de reprodução seriada, ou seja, TBC possibilitou o desenvolvimento de uma contradição nos próprios termos da pesquisas, projetos e publicações sobre a questão; (ii) O TBC deve ser encarado em temática. No entanto, esta produção aca- uma perspectiva possibilista e não deter- dêmica permaneceu nos “bastidores” até minista e prescritiva para o desenvolvi- recentemente (Irving, 2009). mento situado e o turismo. Não podemos interpretá-lo como um modelo estanque, Para Irving (2009), um novo olhar sob o TBC com uma configuração fixa e capaz de ocorre a partir da convergência de uma sé- atender toda e qualquer realidade e (iii) rie de fatores surgidos em âmbito nacional Deve-se, ainda, reconhecer que iniciativas e internacional, a saber: (i) a interpretação de TBC não estão isentas de influências política do turismo como uma alternativa externas, divergências internas e conflitos para a inclusão social; (ii) o fortalecimen- de interesse. to de temas como a participação social e a governança democrática; (iii) a existência do capital social e o compromisso de Turismo de Base Comunitária no contexto brasileiro A reflexão sobre o turismo de base comunitária no Brasil, durante muitos anos, trouxe consigo um sentido marginal, periférico, distante da realidade e das ten- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 stakeholder engagement como elementos fundamentais nas ações empreendidas por projetos internacionais; (iv) a inclusão do turismo nas pautas de ONGs de alcance internacional, associada a temáticas sociais e ambientais; (v) a mudança sutil no perfil dos turistas, agora mais comprometidos com a responsabilidade social e ambiental; (vi) a exigência de novas demandas na se- 17 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro ara do planejamento, fruto da constatação − O TBC ocorre em pequenas comunida- de que o desenvolvimento do turismo, por des assentadas em povoados, aldeias vezes, não favorece as populações locais, e vilas. Não há referência, nos casos contribuindo para a exclusão social e (vii) a analisados, de experiências envolven- emergência dos debates sobre o “turismo do um município como um todo. − 80% das iniciativas ocorrem nas pro- e sustentabilidade”. ximidades, no interior ou contêm áreas Percebemos que os fatores destacados por protegidas, seja em Unidades de Con- Irving (inclusão social, participação, gover- servação de Proteção Integral ou de nança, capital social, stakeholder engage- Uso Sustentável e Áreas de Preserva- ment, compromissos ambiental e social, sus- ção Permanente (APP). tentabilidade, entre outros) constituem-se em − As experiências apresentam uma di- elementos sine qua non para o desenvolvi- versidade de atrativos naturais, cultu- mento do TBC. Neste sentido, o turismo co- rais e convivenciais. A água destaca-se munitário, orbitando em torno de tais princí- como um grande atrativo, muito em- pios e compromissos, migra da periferia para bora a balneabilidade de rios e praias o centro das discussões, rompendo as bar- possa ser comprometida. Dados apon- reiras acadêmicas e penetrando o universo tam que, em 2003, apenas 62,9% da político e publicitário. O lançamento do Edital população nordestina foi atendida por 01/2008 pelo MTur, voltado para o financia- abastecimento de água tratada, e so- mento específico do turismo comunitário, mente 34,6% do esgoto gerado na re- reflete as ações do poder público federal no gião é tratado. Tal realidade demonstra apoio de um outro modelo de turismo. que a necessidade de investimento em infraestrutura básica é urgente. Uma pesquisa coordenada por Sansolo e − Ao contrário do turismo convencional, Bursztyn (2009) com 25 representantes de e sua produção de espaços segrega- iniciativas de turismo de base comunitária dos para o turista e para os morado- brasileiras, realizada em maio de 2008, du- res, a essência do TBC se expressa no rante o II Seminário Internacional de Turis- território. No turismo comunitário não mo Sustentável, possibilitou o levantamento há sobreposição de territorialidades: e sistematização de algumas informações turista e comunidade dividem o mes- acerca do desenvolvimento do TBC no Bra- mo lugar, e este representa um espaço sil. A maior parte das experiências localiza- de encontro e convivencialidade. -se na região nordeste do Brasil, nos esta- − Em grande parte das iniciativas, as dos do Ceará, Rio Grande do Norte, Paraíba comunidades contaram com apoio e Pernambuco. Destacamos, a seguir, al- externo, normalmente de ONGs e uni- guns resultados do universo pesquisado: versidades, para a realização do plane- 18 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria jamento, estruturação e operação do pertencimento e, por outro, o movimento turismo. Por meio de suporte técnico de ativa resistência contra as mais usuais e apoio financeiro, ONGs nacionais e formas de desenvolvimento do turismo internacionais assumiram um papel (Bursztyn fundamental na inserção das comuni- marcante refere-se ao caráter da solidarie- dades na prática do turismo. dade. A solidariedade está expressa não et al., 2009). Outro elemento − As formas de propriedade e modo de apenas dentro da comunidade, por meio gestão dos empreendimentos são va- da organização de empreendimentos co- riadas. Incluem-se os empreendimen- letivos, mas também entre diferentes ini- tos comunitários geridos por coopera- ciativas, que se organizam em redes para tiva e a organização familiar. se ajudarem mutuamente (LTDS, 2011). − Todas as iniciativas apresentaram “atividades de planejamento” do turismo O comprometimento ativo de atores locais de base comunitária. A frequência das também representa uma característica co- reuniões, entretanto, varia de encontros mum nas iniciativas de base comunitária. semanais até anuais. O formato dos Em muitos casos, o TBC surge em um encontros é diverso: em alguns casos contexto onde as comunidades já estão envolvem apenas as lideranças formais, mobilizadas em outras frentes de resistên- em outros, o processo é mais aberto, cia, como na luta pela posse da terra e pelo contando com a participação de lideran- direito ao uso sustentável dos recursos ças informais, membros da comunidade naturais. No litoral cearense, por exemplo, e até pessoas externas à localidade. a problemática do uso da terra é funda- − Em nenhum dos casos o turismo é a mental para se compreender o processo única atividade e, muitas vezes, nem de formação do TBC. A luta pelo território a mais importante enquanto ativida- é o ponto de partida para a organização de econômica. No entanto, o turismo comunitária. Neste contexto, o turismo tem representado um apoio ao fortale- comunitário acaba por representar “um cimento da autoestima dessas comu- meio a mais”, dando voz, força e capaci- nidades e um meio de apoio às suas dade articuladora, inclusive com agentes lutas. externos, para estas lutas. É como ressalta Bartholo (2009, p.51), “o turismo não No contexto das experiências brasileiras, é afirmado como elemento identitário no dois elementos comuns têm se destacado movimento de resistência das comunida- como base nas iniciativas de relativo su- des, e sim um meio para dar visibilidade cesso. Por um lado, o forte componente aos conflitos dos modos de vida tradicio- de uma afirmação identidária de comuni- nais com a chegada da modernidade”. dades enraizadas em sítios simbólicos de ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 19 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro A mobilização das comunidades, em torno cada de 1990, e foram organizadas inde- de um interesse comum, fornece a base pendentes das ações do poder público. para uma coesão fortalecedora do sentido Em 2003, com a criação do Ministério do de comunidade. Segundo Jeffrey Weeks Turismo (MTur), tais iniciativas foram reco- (apud Bauman, 2003, p.91), “o mais forte nhecidas por esse órgão como um fenô- sentido de comunidade costuma vir dos meno social e econômico. No início de sua grupos que percebem as premissas de sua atuação, o MTur atendeu demandas iso- existência coletiva ameaçadas e por isso ladas de experiências de TBC. Em 2006 e constroem uma comunidade de identida- 2007, pesquisadores do tema e represen- de que lhes dá uma sensação de resistên- tantes de iniciativas pleitearam uma ação cia e poder (...)”. mais articulada do poder público, que resultou no Edital de Chamada Pública de Essa face ideológica e militante do TBC é confirmada por Sansolo e Projetos nº 01/2008. Bursztyn (2009) em suas averiguações empíricas. Segun- Ressalta-se que o apoio do Ministério do do os autores, as iniciativas de turismo Turismo às iniciativas de TBC ocorre no comunitário, na realidade brasileira, têm âmbito do Departamento de Qualificação, em comum as lutas sociais, como a con- de Certificação e de Produção Associada servação dos recursos naturais - base da ao Turismo (DCPAT), da Secretaria Nacio- subsistência de diversas comunidades, a nal de Programas de Desenvolvimento do luta pela terra, pelo direito à memória cul- Turismo (SNPDTur). O apoio está alicerça- tural e por uma educação digna. do no Plano Nacional de Turismo 20072010: uma viagem de inclusão, baseado Os destinos de turismo de base comunitá- na estratégia de associar crescimento de ria “ainda não são considerados sucessos mercado à distribuição de renda e redução de venda e consumo por turistas nacionais de desigualdades regionais e sociais. e internacionais” (Mendoça e Irving, 2004, p. 20), no entanto, sua prática é válida e, O apoio financeiro do Edital nº 01/2008 nas seções a seguir, destacaremos algu- ficou entre R$ 100 mil e R$ 150 mil por ini- mas iniciativas no âmbito brasileiro. ciativa, com prazo de execução de até 18 meses. O edital atraiu a inscrição de mais de 500 propostas de todo Brasil, das quais Edital nº 01/2008 50 foram selecionadas (vide Figura 1). A maior parte das entidades proponentes pertencia ao terceiro setor, abrangendo Os primeiros registros de experiências de associações locais, cooperativas, funda- TBC no Brasil datam de meados da dé- ções universitárias e ONGs. Os conteúdos 20 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria Figura 1. Projetos selecionados no âmbito do edital de chamada pública MTur/n. 001/2008. FONTE: Bartholo, Sansolo e Bursztyn, 2009. das propostas baseavam-se nas seguintes ações: (iv) Apoio à comercialização: participação em eventos de caráter nacional e em eventos de cunho local. Além de ações (i) Planejamento da atividade turística: de interação entre os destinos, produ- ações de mobilização e sensibilização tos e serviços ofertados pela comuni- da comunidade e planejamento parti- dade e os seus consumidores. cipativo. (v) Promoção: participação em eventos, (ii) Qualificação da gestão dos produtos e produção de panfletos, banners, víde- dos serviços turísticos: cursos, semi- os, entre outros materiais promocio- nários, intercâmbios, consultoria para nais para divulgação nos eventos. assistência técnica especializada, visitas in loco para troca de experiências. Segundo o MTur (2010), a decisão de (iii) Formação de redes: fortalecimento de apoiar o TBC considerou, pelo lado da redes de TBC já constituídas, além da oferta, a expansão da gestão da atividade formação de redes locais, principal- turística sob responsabilidade das comu- mente de comercialização. nidades locais, aliado a indicadores que ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 21 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro apontam o sucesso de algumas destas ex- tentes e despertar outras comunidades periências. Do ponto de vista da demanda, para a construção de um turismo diferente. pesquisas nacionais e internacionais demonstram o interesse crescente dos turis- Os princípios da TURISOL foram reunidos tas pela vivência de experiências com cul- em 11 temáticas principais, a saber: o pro- turas diferentes e ambientes preservados, duto turístico ou atração turística é o modo revelando a potencialidade das iniciativas de vida; o turismo é instrumento para o de turismo comunitário no Brasil. fortalecimento comunitário e associativo; a comunidade é proprietária, gestora e empreendedora dos empreendimentos TURISOL - Rede Brasileira de Turismo Comunitário Em fevereiro de 2003, a Embaixada da França no Brasil, por meio de um programa de cooperação no setor de economia solidária, reuniu diferentes atores com o intuito de fomentar a discussão sobre o turismo solidário no país. No decorrer deste ano, ocorreram outros encontros em que se evidenciou o interesse do grupo em permanecer em contato, estabelecendo trocas de experiências e promovendo o debate do turismo solidário em âmbito nacional. Neste contexto, nasce informalmente a Rede TURISOL. Com a visão de “tornar o Brasil um país referência no Turismo Comunitário” e a missão de “construir, fortalecer e disseminar modelos economicamente viáveis, ambientalmente responsáveis e socialmente justos por meio do turismo junto a comunidades rurais, tradicionais e urbanas”, a Rede tem por objetivo fortalecer as iniciativas já exis- 22 turísticos; o turismo é uma atividade complementar a outras atividades econômicas já praticadas; compromisso na distribuição justa do dinheiro e na transparência no uso dos recursos; valorização cultural e afirmação da identidade; relação de parceria e troca entre o turista e a comunidade; o turismo auxilia na luta pela posse da terra pela comunidade; compromisso com a conservação e sustentabilidade ambiental; estabelecimento de uma cadeia de valor focada no desenvolvimento da comunidade e desenvolvimento de princípios e critérios para organizar, normatizar e regular os empreendimentos e processos turísticos. Em 2009, o Edital MTur 2008 aprovou as propostas dos 06 membros da rede: Acolhida na Colônia, Fundação Casa Grande, Projeto Saúde e Alegria, Projeto Bagagem, Instituto Mamirauá e Rede Tucum. Já em 2010, uma seleção para novos membros ampliou de 06 para 22 destinos de TBC no Brasil, representados pelas organizações a seguir: Projeto Saúde e Alegria (PA), Acolhida na Colônia (SC), Rede Tucum (CE), ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria Fundação Casa Grande (CE), Pousada comunidade pesqueira, situada no muni- Uacari – Reserva Mamirauá (AM), Pousa- cípio de Beberibe, a 126 km da capital do da Aldeia dos Lagos (AM), Associação de estado do Ceará, Fortaleza. A Prainha do Artesãs de Coqueiro do Campo (MG), Ins- Canto Verde localiza-se em uma Reserva tituto Inhotim (MG), Associação Etnoam- Extrativista (Unidade de Uso Sustentável) biental Beija Flor (AM), Associação Socio- cuja presença registrada é de aproximada- cultural Yawanawa (AC), Associação dos mente 200 famílias (Prahinhado Canto Verde, Produtores Rurais do Assentamento Bela 2011). A escolha da Prainha do Canto Verde Vista (BA), Associação Rede Cananéia se deve pelo fato de ser a experiência de (SP), Instituto Floresta Viva (BA), Associa- TBC brasileira de maior sucesso, reconheci- ção de Jovens da Juréia (SP), Associação da tanto nacional como internacionalmente. das Mulheres do Pesqueiro (PA), Instituto Tapiaim (PA), Cooperativa de Produção Segundo estudos de Men Agropecuária Canudos (MT), Centro Eco- (2004), a origem da comunidade data de lógico Aroeira (CE), Centro de Pesquisa e 1860, porém foi em 1979 que movimentos Promoção Cultural (MG), Instituto Forma- de luta e resistência dos pescadores foram ção (MA), Casa do Boneco de Itacaré (BA) desencadeados com o intuito de garantir o e Instituto Socioambiental com o projeto direito e usufruto da terra. doça e Irving Circuito Quilombola (SP). O litoral cearense é marcado por diversos Com o comprometimento de seus mem- atrativos turísticos e singular beleza cêni- bros, parceiros e financiadores, a Rede ca, mas, embora o turismo na região não TURISOL tem atuado na promoção e es- seja a principal fonte de renda, a atividade truturação do TBC no Brasil. A Série Turi- é planejada e gerida pela comunidade a sol de metodologia do turismo comunitá- partir de processos contínuos de partici- rio, lançada em 2010 e composta por 07 pação. Apesar das dificuldades, a comu- volumes, registra as histórias e experiên- nidade da Prainha do Canto Verde, que cias dos membros que mais têm se desta- sobrevive da pesca artesanal da lagosta cado nos últimos dez anos. e do turismo comunitário, se esforça para manter a preservação da identidade cultural de seus moradores, gerar benefícios Prainha do Canto Verde para a própria comunidade (não permitindo especulação imobiliária, por exemplo) e incentivar engajamento e autonomia dos Da Rede TURISOL, optamos por evidenciar moradores. No site da Prainha a experiência da “Prainha do Canto Verde Verde (2011), criado por nove jovens da – Turismo comunitário e sustentável”, uma Associação de moradores da comunida- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 do Canto 23 Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro de, é possível verificar que o turismo co- viabilidade econômica de tais iniciativas - munitário é entendido como: “uma opor- tema ainda pouco debatido no Brasil. tunidade para aperfeiçoar a organização comunitária, o desenvolvimento local e a Reconhecemos que o TBC coaduna com co-gestão para preservar o patrimônio na- as perspectivas do turismo sustentável, tural, cultural e as formas de vida tradicio- sendo sua construção baseada em prin- nais das comunidades e do seu território”. cípios e valores éticos, aliado a uma crítica ao modelo do turismo convencional. No entanto, embora o turismo comunitá- Conclusões rio nasça de um ideário diferenciado de desenvolvimento turístico, parte-se do pressuposto que isto per si não o torna No turismo comunitário, as relações eco- sustentável. Comumente nos apropriamos nômicas são enriquecidas por outras rela- do discurso da sustentabilidade com base ções que transcendem a racionalidade do em julgamentos subjetivos, sem referência lucro imediato. Não se trata de uma ativi- a padrões ou critérios específicos. dade constituída em sua essência de atores econômicos, e sim de uma múltipla e Clarke (1997) ressalta que o turismo sus- complexa rede socioeconômica articulada tentável não é uma característica inerente entre si e com ações transversais focadas a qualquer forma ou situação já existente, em temas como a saúde, a educação, a e sim um objetivo que todas as iniciativas cultura e o meio ambiente. devem se esforçar para alcançar. O autor combate o excesso de rótulos que, por Na literatura científica, debates políticos, sua vez, estabelecem uma relação simbi- arcabouços institucionais e programas ofi- ótica entre a sustentabilidade e algumas ciais de fomento, o TBC tem se projetado práticas de turismo, associadas, muitas como uma proposta fortemente associada vezes, a pequena escala - “small was sy- ao turismo sustentável e ao desenvolvi- nonymous with sustainable” (p.226). Neste mento local. Considera-se, entretanto, que sentido, defendemos que o turismo sus- tamanha visibilidade requer um pouco mais tentável deve ser interpretado como uma de cautela. É preciso instituir parâmetros, meta para realização e não uma caracte- sistematizar experiências e reconhecer os rística inerente a uma determinada prática. limites desta proposta. A discussão do TBC precisa romper o campo etéreo - apoiado em bases ideológicas - e aterrissar em questões mais concretas, como, por exemplo, a promoção de estudo em torno da 24 Referências Biográficas ABETA-Associação Brasileira das Empresas de Ecoturismo e Turismo de Aventura. (2010): Manual de boas práticas de acessibilidade em ecoturismo e turismo. Belo Horizonte. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo de base comunitaria BARRETO, M. (2000): “As ciências sociais aplicadas ao turismo”, SERRANO, C.; BRUHNS, H.; LUCHIARI, M. (Org.). Olhares contemporâneos sobre o turismo. Campinas: Papirus, pp. 17-36. BARTHOLO, R. (2009): “Sobre o sentido da proximidade: implicações para um turismo situado de base comunitária”, BARTHOLO, R., SANSOLO, D.G, BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ), Letra e Imagem, pp. 45-54. BAUMAN, Z. (2003): Comunidade. Rio de Janeiro, Jorge Zahar. BENEVIDES, I.P. (2002): “Para uma agenda de discussão do turismo como fator de desenvolvimento local”, RODRIGUES, A. B. (Orgs.). Turismo Desenvolvimento Local. 3 ed. São Paulo, Hucitec, pp. 23 - 41. BRASIL. Ministério do Meio Ambiente. (2004): SNUC - Sistema Nacional de Unidades de Conservação da Natureza, lei nº 9.985, de 18 de julho de 2000; decreto nº 4.340, de 22 de agosto de 2002. 5. ed. aum. Brasília: MMA/SBF. BRASIL, Ministério do Turismo. (2010): Dinâmica e Diversidade do Turismo de Base Comunitária: desafio para a formulação de política pública. Brasília: Ministério do Turismo. BURSZTYN, I.; BARTHOLO, R.; DELAMARO, M. (2009): “Turismo para quem? Sobre caminhos de desenvolvimento e alternativas para o turismo no Brasil”. in: BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 76-91. CLARKE, J. A. (1997): “Framework of Approaches to Sustainable Tourism”, Journal of Sustainable Tourism, v.5, n.3, pp. 224-233. EMBRATUR-IEB. (2001): Pólos de ecoturismo: planejamento e gestão. São Paulo: Terragraph. HIWASAKI, L. (2006): “Comunity-based tourism: A pathway to sustainability for Japan`s protected areas”, Society and Natural Resources, vol. 19, pp. 133-143. IRVING, M. A. (2002): “Participação: questão central na sustentabilidade de projetos de desenvolvimento”, IRVING, M. A.; AZEVEDO, J. Turismo, o desafio da sustentabilidade. São Paulo: Futura. p. 35-45. IRVING, M. A. (2009): “Reinventando a reflexão sobre turismo de base comunitária - inovar é possível?”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e Imagem, pp. 108-119. LTDS-Laboratório de Tecnologia e Desenvolvimento Social (2011): Relatório Técnico - Marco Referencial Teórico para o Turismo de Base Comunitária. Rio de Janeiro: PEP, COPPE/UFRJ. MALDONADO, C. (2009): “O turismo rural comunitário na América Latina: gênesis, características e políticas”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I.; (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro (RJ): Letra e Imagem, pp. 25 - 44. MENDONÇA, T. C. M.; IRVING, M. A. (2004). “Turismo de base comunitária: a participação como prática no desenvolvimento de projetos turísticos no Brasil - Prainha do Canto Verde, Beberibe (CE)”, in: Caderno Virtual de Turismo, vol. 4, nº. 4, p. 12 - 22. MIELKE, E.J.C. (2009): Desenvolvimento Turístico de Base Comunitária. Campinas (SP): Alínea. PRAINHA DO CANTO VERDE. (2011). Prainha do Canto Verde - Turismo comunitário e sustentável. Beberibe, CE. [Acesso em 26 jun. 2012: http://prainhadocantoverde. org/?category_name=geral]. SAMPAIO, C. A. C.; CORIOLANO, L. N. (2009): “Dialogando com experiências vivenciadas em Marraquech e America Latina para compreensão do turismo comunitário e solidário”, Revista Brasileira de Pesquisa em Turismo. Vol. 3, nº. 1, pp. 4-24. SAMPAIO, C. A. C.; LESAMA, M. F.; ARAUJO, J. R.; MENDEZ, E. O. (2011): “Perspectiva do turismo comunitário, solidário e sustentável”, SAMPAIO, C. A. C.; HENRIQUEZ, C.; MANSUR, C. (Orgs.). Turismo comunitário, solidário e sustentável: da crítica às ideias e das ideias à prática. Blumenau: Edifurb, pp. 23-30. SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (2009): “Turismo de base comunitária: potencialidade no espaço rural brasileiro”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D. G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de base comunitária: Diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro, Letra e Imagem, pp. 142-161. URRY, J. (2001): O olhar do turista: lazer e viagens nas sociedades contemporâneas. São Paulo: Studio Nobel. ZAOUAL, H. (2009): “Do turismo de massa ao turismo situado: quais as transições”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (Org.), Turismo de base comunitária: diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e imagem, pp. 55-75. 25 Escola primaria Kikombo (Kuanza Sul-Angola) 26 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 MARCO TEÓRICO ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma população Trajectory of a change in education: social drift of a population Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato D’Agostini2. 1 Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/ UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil) Resumo A ideia de se poder tornar perene um novo saber, a possibilidade de consolidação de melhores condições para se viver, promovidas através de Educação Ambiental, justifica as ações desenvolvidas na área de influência do AHE Estreito. Em outras palavras, é a ideia de promover condições para manutenção de conquistas sociais, o que muito contribuiu para inspirar e definir a “trajetória de uma mudança”: um processo que nos propomos a co-promover ao longo de três momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacionalmente. Abstract The idea of being able to make a new perennial namely the possibility of consolidation of a better place to live, promoted through environmental education, justifies the actions developed in the area of influence of the AHE Strait. In other words, the idea is to promote conditions for maintaining social achievements, which greatly helped to inspire and set the “trajectory of change”: a process that we propose to co-promote over three times overlapping temporal conceptually and operationally. Palabras chave avaliação, indicadores, desempenho ambiental. Key-words evaluation indicators, environmental performance. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 27 xullo-decembro 2011, ano V,I vol. I, núm. 11-12, páxinas 27-41 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini Introdução preservação ambiental um complexo sis- tema de interesses. As evidências empíricas têm apontado Num contexto em que os sistemas so- que a preocupação com as questões só- ciais atuam na promoção da mudança cio-ambientais traz um desafio: a expan- ambiental, a educação assume papel de são e operação do sistema elétrico-brasi- destaque. Somente com melhor educa- leiro requerem amplo reconhecimento de ção se pode construir os fundamentos de que a adoção de uma estratégia energé- uma sociedade tecnologicamente mais tica sempre incorrerá também na escolha desenvolvida e justa. Assim, programas de uma estratégia ambiental. de educação ambiental devem contribuir para propiciar processos de evolução em O Licenciamento Ambiental é a base direção à instauração de uma ética eco- estrutural do tratamento das questões lógica e de mudanças sociais promotoras ambientais por uma entidade empresa- de emancipação efetiva dos indivíduos e rial. É através dele que o empreendedor suas famílias, especialmente na conso- inicia seu contato com o órgão ambien- lidação de grupos capazes de reverter tal e passa a conhecer suas obrigações condições de vulnerabilidade face aos quanto ao adequado controle ambiental desafios implicados nas mudanças. de sua atividade. A despeito da especi- ficidade de cada caso, deve-se reconhe- O Programa de Educação Ambiental do cer que empreendimentos do porte do AHE Estreito tem como eixo orientador a Aproveitamento Hidrelétrico Estreito (AHE “participação para transformação social”. Estreito) implicam movimentação de um Suas ações destinam-se a assegurar, no grande volume de capital e mão-de-obra. âmbito educativo, a integração de aspec- Envolvem também interesses variados de tos ambientais, sociais, éticos, culturais, um número significativo de atores sociais, econômicos, espaciais e políticos – inte- dentre os quais se destacam as institui- gração sem a qual é improvável que se ções financeiras nacionais e internacio- possa tratar adequadamente as ques- nais, a corporação consorciada respon- tões envolvidas na implantação de uma sável pela execução do empreendimento, Usina Hidrelétrica. Somente percebendo as empresas de consultoria e a popula- e tratando o ser humano em todas as ção regional ou local, uma vez que essa dimensões de sua indissociável multipli- população precisa ser deslocada da área cidade – animal, social, racional, afetivo, diretamente afetada pelas obras e, assim, intelectual, psicológico... – é que se pro- ocupar novo e cada vez mais disputado moverão as condições suficientes para a espaço. Tudo isso torna a questão da adequação da nova realidade e melhoria 28 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação das condições de se viver da população atingida. Referencial de um modo de operar Contextualizando a Ação Em favor da simplicidade, mas sem re- duzir a complexidade das relações a tratar neste capítulo, convém relatar que os O Programa de Educação Ambiental dirigi- trabalhos já desenvolvidos, sejam aqueles do à População Urbana e Rural do AHE Es- afetos à educação ambiental formal ou à treito representa uma oportunidade institu- não-formal, permitem identificar três de- cional de desenvolver ações de pesquisa e mandas que inspiraram especial atenção desenvolvimento direcionadas às comuni- da equipe. Tais demandas tratam-se de dades da área de abrangência do empre- promover adequada compreensão: endimento. A construção de uma relação estreita entre pesquisadores, técnicos e os diferentes atores sociais é necessária aos propósitos de uma intervenção cujo princi- • Do ambiente como estado consciente: um fluxo de significados; • Do meio como sede de meios em per- pal objetivo é sensibilizar e instrumentalizar manente de conhecimento todos os envolvidos – co- transformações e oportunidades com nhecimento este que não pode se restringir significados e dos quais emerge bom ou a informar, devendo constituir substrato da mau ambiente; e transformação: fluxos de mente para orientar condutas reflexivas a • Do desempenho ambiental como re- respeito dos problemas ambientais, exis- lação passível de quantificação entre tentes ou iminentes, decorrentes do em- resultado significante e extensão de preendimento. Assim, no planejamento meios mobilizados à sua produção. deste Programa de Educação Ambiental primou-se por uma orientação estratégica Nesta abordagem, bom desempenho am- voltada às formas de inserção da equipe biental não se reduz à simples proteção de no contexto da área de abrangência. Este partes do meio contra todas e quaisquer processo promoveu uma reflexão estrutu- possibilidades de humanos promoverem rada sobre o significado de participação transformações necessárias à sustenta- e de engajamento comunitário, entendido ção ou melhoria das condições para se como uma determinante para o desenvol- viver. Mais que manter intocado o meio, vimento do programa. bom desempenho ambiental é mobilizar meios necessários à promoção de satisfação em viver, reduzindo minimamente as possibilidades de outros interessados ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 29 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini também mobilizarem. Preservar as possi- processos de educação, eventuais espe- bilidades a partir de um rio não significa, cificidades das linhas de ação em educa- por exemplo, em nada mudar as condi- ção ambiental formal e não-formal, que no ções que o rio encontra ao fluir, mas sim projeto foram rigorosamente observadas, mantê-lo fluindo de forma que possamos os esforços também são para que as mes- melhor dele dispor na sustentação de um mas possam convergir para uma mesma modo humano e cada vez mais humaniza- e grande linha de ação: educação coletiva do de viver. Tudo isso requer construir e por efetiva participação. A figura 1 sinteti- disseminar noções, fundamentar concei- za e assim facilita relacionar o escopo do tos e capacitar para o domínio de técnicas projeto, a idéia orientadora das ações e a e procedimentos. Nada difícil demais, mas inserção das atividades associadas às in- nem por isso fácil de expor e de compre- tervenções. ender em determinados meios. Acima de tudo, impõe-se considerar a diversidade A idéia de se poder tornar perene um novo de condições e a pluralidade cultural. saber, a possibilidade de consolidação de melhores condições para se viver, promo- A fim de garantir efetividade às ações pre- vidas através de Educação Ambiental, jus- vistas no programa, buscou-se reconhe- tifica as ações desenvolvidas na área de cer, em cada contexto de ação, a figura do influência do AHE Estreito. Em outras pala- agente multiplicador, ou seja, identificar vras, é a idéia de promover condições para pessoas com potencial para reproduzir manutenção de conquistas sociais, o que mensagens e ensinamentos veiculados muito contribuiu para inspirar e definir a pelo programa na difícil promoção da pas- “trajetória de uma mudança”: um processo sagem do “eu” para o “nós”, necessária à que nos propomos a co-promover ao lon- compreensão e internalização de noções e go de três momentos que se superpõem comportamentos socialmente desejáveis. temporal, conceitual e operacionalmente. Enfim, para que tanto individual quanto O estado social desejável, possível de se coletivamente se possa construir conheci- promover através de educação ambiental, mento, adquirir competências, internalizar não pode (ou pelo menos não deveria) ser conceitos e incorporar comportamentos mantido à custa de manutenção/repetição socialmente desejáveis – conforme prevê- de processos de se ensinar “mostrando”. em os propósitos do programa –, é neces- Faz-se necessário promover condições sário educar de forma que a comunidade que possibilitem à população local man- caminhe para a auto-educação. Ainda ter-se aprendendo: auto-educação para mais, independentemente de sua impor- uma noção supõe noção de educar que tância em categorizar especificidades de vai bem além daquela de repetidamente 30 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação Figura 1. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacionalmente. mostrar o que e como fazer. Há que se mas e o operar de seus componentes: por promover a autonomia do educando que exemplo, a de que a autonomia dos com- pensa, e capacidade de sustentação do ponentes cresce com o crescimento da pensar coletivo educado. complexidade do sistema. Ou seja, quanto mais complexo o sistema, mais os diferentes componentes podem desempenhar Sobre um operar referenciado seu papel mesmo que outros não possam (ou não queiram) desempenhar o seu. Desde o início do Século XX estão bem Aos propósitos de uma intervenção pla- compreendidas algumas importantes re- nejada para promover melhorias às con- lações entre a complexidade de siste- dições do sistema - população urbana e ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 31 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini rural - nos municípios diretamente afe- de perturbações (ações) que podem de- tados pelo AHE Estreito, estas relações sencadear a mudança desejada. levam a outra importante propriedade sistêmica: sistemas complexos são alta- Então, e desde que os diferentes atores mente determinados por sua estrutura. sociais do sistema de interesse constitu- Em outras palavras, sistemas complexos am um sistema determinado por sua es- são altamente auto-determinados e, as- trutura, programas de educação ambiental sim, muito dificilmente modificados atra- não podem assegurar satisfação suficien- vés de ações promovidas por partes de te para todos os indivíduos-componentes, seu meio. mas podem implementar ações adequa- das para potencialmente melhorar as con- O desafio é, assim, orientar ações e com- dições para a população-sistema se satis- portamentos que possam mudar sistemas fazer, e assim aumentar as possibilidades complexos, como são aqueles que podem de a maioria desses indivíduos-compo- ser delimitados no numeroso conjunto de nentes se revelarem mais satisfeitos. Por interesses emergentes a partir do empre- isso, mais importante do que reconhecer endimento AHE Estreito, quando se sabe que as condições para uma boa qualidade que sistemas com tal complexidade são de vida variam de indivíduo para indivíduo, especialmente difíceis de manejar. é promover as condições que, na per- cepção coletiva, são reconhecidas como De fato, promover educação ambiental importantes para aumentar a satisfação junto a uma comunidade pode levar a uma humana. maior satisfação em viver, mas, a par- tir dessa melhor/maior educação que as “Qualidade de vida” e “qualidade das ações possam vir a promover, não se pode condições para viver” são noções indis- inferir em quanto o viver de cada um dos sociáveis, mas distintas e distinguíveis” componentes desse sistema-comunidade (D’Agostini & Fantini, 2008)1. De maneira vai melhorar. Assim, a abordagem eleita para o desenvolvimento dos trabalhos de educação ambiental parte do seguinte pressuposto: mesmo que não se possa instruir (mudar diretamente) sistemas determinados por sua estrutura, e sim apenas perturbá-los (Marturana & Varella, 1995), não significa que não se possa reconhecer a natureza 32 1 O método IQV/IQCV é descrito em “Social Indicators Research” (2008), sendo originalmente desenvolvido para distinguir e quantificar significados e estados das indissociáveis, mas distinguíveis, noções de Qualidade de Vida e Qualidade das Condições para se Viver. As Qualidades de Condições para se Viver podem ser mais objetivamente avaliadas, ou seja, podem ser coletivamente reconhecidas como boas ou como ruins para determinado contexto. Já a Qualidade de Vida decorre da satisfação, que pode ser diferente entre pessoas frente às mesmas condições objetivas. No Programa de Educação Ambiental ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação análoga, educação ambiental promovida biental e o olhar daqueles que vivem as entre viventes, e satisfação em viver as condições promovidas. condições promovidas por educadores, são estados muito diferentes. Então, um Em síntese, a nova questão que emergiu Indicador de Qualidade do Viver no meio é a seguinte: em quanto as melhorias pro- Educado (IQVE) pode informar sobre o movidas através do programa de educa- nível de satisfação de quem está vivendo ção ambiental correspondem a aumentos em determinadas condições. Já um Indi- de satisfação de quem vive as condições cador de Qualidade de Condições Pro- melhoradas? movidas através de educação ambiental (IQCP) informa das possibilidades de que Assim como “qualidade de vida” e “qua- muitos ou poucos se declarem satisfeitos. lidade das condições para viver” são no- ções distintas, mas indissociáveis, me- Enquanto o IQVE só pode ser derivado a lhorias de condições promovidas pela partir da subjetiva percepção dos indiví- educação e satisfação em viver nessas duos-componentes quanto à satisfação condições melhoradas também o são. em relação às condições em que vivem, Significa que, dado um conjunto de com- o IQCP pode ser obtido a partir de funda- ponentes relevantes do Programa de Edu- das suposições de profissionais quanto ao cação Ambiental à População Urbana e comportamento do sistema-população: Rural do Aproveitamento Hidrelétrico de são tecnicamente reconhecíveis as condi- Estreito – AHE, pode-se apontar em quan- ções a partir das quais proporcionalmen- to convergem/divergem os significados te mais pessoas se declarariam vivendo das mesmas condições promovidas pelo bem, ou mal, em determinado contexto. programa, quando esses significados re- Quanto maior a diferença entre o IQVE e presentam o pensar de diferentes catego- o IQCP em determinado contexto, quan- rias de interessados. do obtidos da avaliação dos mesmos as- pectos, maior é a diferença entre o olhar Somente quando os índices IQCP e de profissional que promove educação am- IQVE tendem ao valor unitário e, ao mesmo tempo, tendem a se tornar semelhantes, é AHE, diferentes instituições e profissionais caracterizam a categoria de atores sociais empenhada em promover condições objetivas, enquanto diversos segmentos da comunidade, mais diretamente beneficiados por essas ações, caracterizam a categoria de atores sociais que vivem determinados graus de satisfação com as condições promovidas. Por isso a utilidade do método IQV/IQCV serve aos propósitos do Programa de Educação Ambiental do AHE. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 que o programa pode ser considerado efetivo em seus objetivos e ações. A diferença entre o valor de IQCP e a unidade corresponde ao distanciamento entre as condições reconhecidas e aquelas idealizadas pelo olhar institucional que promove educação ambiental. A diferença entre o valor 33 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini de IQVE e a unidade, por sua vez, corres- sados, e dado que muito deste bem estar ponde ao distanciamento entre o significa- emerge por razões de natureza subjetiva, do de condições existentes e o significado somente probabilisticamente se pode de condições desejadas pela população. prever a extensão da melhoria de uma situação. Ou seja, o bem estar coletivo Sempre que IQCP>IQVE, a diferença cor- somente pode ser promovido mediante responde à divergência entre a suposição mudanças que aumentem as possibili- de técnicos a respeito das objetivas con- dades de que cada um dos membros da dições que promovem e as subjetivas ma- comunidade revele sentir-se bem, mas nifestações de satisfação/insatisfação dos isto não garante que todos se revelem beneficiários. Seja a diferença em relação à igualmente satisfeitos. Enfim, desde Da- unidade ou a diferença entre os dois índices rwin se sabe que a evolução ocorre no indicadores, como ilustra a Figura 2, trata- âmbito do coletivo. Isto é: a satisfação -se de indicador de situação a melhorar. que somente pode ser percebida por indivíduos deve refletir-se no âmbito do operar da população, cujo modo de ser Entre a objetividade das ações e a subjetiva satisfação De acordo com a intenção maior de promover o bem estar de todos os interes- então deriva para um novo e desejável operar; esta satisfação, no entanto, não deve ser esperada em todo e qualquer indivíduo com autonomia de revelar-se mais ou menos satisfeito com determinada situação. Figura 2. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacionalmente. 34 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação Uma vez definidas e desenvolvidas as vamente a cada grande critério. E, como ações tidas como apropriadas à promo- prevê o método, será de relações entre ção da mudança desejada, o método de estados de aspectos avaliados objetiva- comparação entre incrementos na quali- mente pelos técnicos, e da satisfação ma- dade das condições promovidas e incre- nifestada na subjetividade do operar social mentos na satisfação em se viver essas de cidadãos em relação a esses mesmos novas condições (D’Agostini & Fantini, aspectos e para o conjunto dos grandes 2008) possibilita-nos monitorar o grau de critérios, que emergirá a avaliação da qua- adequação das ações. Significa que o fato lidade das condições promovidas (IQCP) de não se poder saber a priori qual será e da qualidade do viver no meio educa- o efeito decorrente de uma ação – desen- do (IQVE), no âmbito de todo o conjunto volvida com vista a mudar um sistema das ações desenvolvidas no Programa de social – não impede que se possa estimar Educação Ambiental. em quanto este efeito se distancia daquele desejado. Sobre a natureza das ações Sobre os aspectos objeto de avaliação Definidas as três grandes categorias nas Seja em relação às ações voltadas à edu- quais alternativamente toda e qualquer cação formal ou à educação não-formal, ação desenvolvida no Programa de Edu- assume-se que são, todas elas, possíveis cação Ambiental pode ser enquadrada, a de serem percebidas com natureza com- equipe passou a explicitar, para cada uma preendida no âmbito de três categorias dessas categorias, conjunto de aspec- ou grandes critérios: aparelhamento so- tos que seriam afetados pelas diferentes cial, construção comunitária e organiza- ações. Foi a partir da avaliação de cada ção escolar. um desses aspectos, tanto pelo olhar de técnicos quanto pelo olhar de membros Para cada uma dessas categorias de da comunidade beneficiada, que foram ações, são diversos os aspectos sobre derivados os indicadores das condições os quais a intervenção é possível e a par- promovidas da satisfação produzida. tir dos quais se pode avaliar a efetividade da intervenção educativa. É, portanto, A seguir são relacionados os aspectos em relação ao conjunto desses aspectos identificados em cada um dos grandes cri- que se pode avaliar o estado promovido térios de avaliação. Esses aspectos, bem e a satisfação que dele resulta respecti- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 35 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini de acordo com o que prevê e possibilita Como prevê o método do IQCV/IQV, os o método proposto por D’Agostini & Fan- indicadores IQCP e IQVE (Indicador de tini (2008), poderão ser permanentemente Qualidade de Condições Promovidas e avaliados quanto a sua pertinência em ser Indicador de Qualidade do Viver as con- considerados ou substituídos. Ou seja, o dições Educadas) precisam ser obtidos a próprio método possibilita a existência de partir dos mesmos critérios. Assim, seja um processo de aprendizagem em avaliar ao olhar dos técnicos ou ao olhar dos usu- ao longo do processo de avaliação. ários, os grandes critérios de avaliação, ou os diversos aspectos considerados na Aparelhamento Social respectiva avaliação, são precisamente - atendimento à saúde os mesmos, mesmo que seja necessário - transporte público abordá-los usando linguagem diferente. - comunicação Enfim, de um olhar (técnico) se deseja a - moradia avaliação que permita inferir probabilisti- - saneamento básico camente a possibilidade de determinadas - lazer condições satisfazerem mais ou menos os - fontes de energia usuários em geral no contexto e, de outro olhar (usuário/comunidade), a avaliação Construção Comunitária que possibilita estimar quanto aquela pri- - qualidade dos educadores ambientais meira avaliação converge com a avaliação - quantidade de educadores de quem importa satisfazer. É por isso que ambientais o método preconiza que cada um dos dois - motivação indicadores precisa ser obtido a partir de - clareza sobre conceitos que orientam três indicadores parciais, a saber: e que sustentam as ações - disponibilidade de meios físicos IQCP – Indicador da Qualidade das Condi- - compatibilização de cronogramas ções Promovidas: - abrangência das ações do programa • ICAS – Indicador das Condições do Aparelhamento Social Organização escolar - prédios - projeto pedagógico - recursos didáticos • ICCC – Indicador das Condições da Construção Comunitária • ICOE – Indicador das Condições da Organização Escolar - qualificação do corpo docente IQVE – Indicador da Qualidade do Viver no - quantidade do corpo docente Meio Educado: - administração escolar - noção do lugar institucional escola 36 • ISAS – Indicador da Satisfação com o Aparelhamento Social ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação • ISCC – Indicador da Satisfação com a Construção Comunitária • ISOE – Indicador da Satisfação com a Organização Escolar que conta é ser alternativamente da categoria de promotores das condições ou da categoria de usuários das condições promovidas. É o caso, por exemplo, de um médico que usa o posto de saúde no Todos os seis indicadores parciais são, to- exercício de sua missão profissional. Ele davia, derivados a partir de mesma siste- pode ser tão ou mais habilitado do que matização de significados das condições agentes e gestores com missão de prover de diferentes aspectos considerados em a existência e a estrutura do posto de saú- cada um dos Grandes Critérios de Ava- de. Por outro lado, na categoria de público liação. Em outras palavras, os seis indica- usuário podem existir também pessoas dores parciais são obtidos operando um com formação formal muito abaixo da- mesmo algoritmo. E cada indicador geral quela dos agentes técnicos encarregados é obtido da média geométrica entre os três das ações de promoção de melhorias das respectivos indicadores parciais. condições. É o caso de alunos de séries iniciais e mesmo pais com baixa formação escolar. Da consulta aos Atores Sociais A qualidade das condições referentes aos diversos aspectos foi caracterizada a partir de avaliações de pessoal técnico, que se supõe habilitado a avaliar essas condições levando em conta o contexto, e não apenas as condições em si, tomadas em referência a uma condição que possa ser ideal para qualquer contexto. Já a satisfação com as condições precisam resultar de manifestações de usuários das condições existentes. Isso não significa que o público a partir do qual se infere o grau de satisfação não possa constituir-se também de pessoas tecnicamente qualificadas em relação ao objeto de avaliação. O ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Dos resultados e de sua interpretação Na avaliação a partir dos valores produzidos, antes de tudo importa considerar o caráter exigente do método IQV/IQCV: condições de aspectos que se encontrem abaixo da condição média têm maior importância do que condições acima da média em outros aspectos. Ou seja, o valor de cada indicador parcial, e dos dois indicadores gerais, resulta mais representativo de condições reconhecidas como mais insatisfatórias do que de boas condições. Note-se, por exemplo, que os índices gerais IQCP e IQVE tendem a ser menores do que a média de seus respectivos índices parciais. Isto tem uma 37 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini importante razão pedagógica: é mais fácil Portanto, e na medida em que para todos melhorar onde já há algo do que fazer surgir os grandes critérios sempre existirão um o suficiente onde não há o essencial. Assim, ou mais aspectos que parecerão em condi- é também uma função do método de avalia- ções satisfatórias para o contexto, e como ção apontar razões para que os promotores a experiência de aplicação do método IQV/ de ações de melhoria se empenhem mais IQCV tem mostrado, raramente os valores em garantir o essencial. O método induz dos indicadores serão muito superiores a que os esforços sejam mais direcionados 0,7 (Tabela 3). a garantir condições de estado mínimo nos mais diversos aspectos importantes, ainda Independentemente dos valores abso- que sem deixar de promover avanços em lutos dos indicadores, sobre os quais aspectos já em melhores condições. voltaremos a falar, é importante apontar Aguiarnópolis/TO Babaçulândia/TO ICAS - Indicador das Condições do Aparelhamento Social 0,52 0,46 0,38 0,55 0,59 0,69 ICCC - Indicador das Condições da Construção Comunitária 0,73 0,73 0,73 0,72 0,66 0,69 ICOE - Indicador das Condições da Organização Escolar 0,79 0,75 0,54 0,69 0,65 0,70 IQCP - Indicador da Qualidade das Condições Promovidas 0,67 0,63 0,53 0,65 0,63 0,69 ISAS – Indicador da Satisfação com o Aparelhamento Social 0,50 0,48 0,43 0,57 0,55 0,67 ISCC – Indicador da Satisfação com a Construção Comunitária 0,73 0,72 0,78 0,72 0,774 0,76 ISOE – Indicador da Satisfação com a Organização Escolar 0,71 0,70 0,66 0,59 0,60 0,69 IQVE – Indicador da Qualidade do Viver no Meio Educado 0,64 0,62 0,61 0,62 0,63 0,70 MUNICIPIO Estreito/ MA Carolina/ MA Palmeiras/ TO Darcinópolis/MA Tabela 3. Valores dos indicadores IQCP e IQVE e de seus respectivos índices parciais em seis municípios atendidos pelo Programa de Educação Ambiental do AHE Estreito 38 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação razoável convergência entre os valores evidência de que, no conjunto das ações do IQCP e IQVE para cada município. dos programas do AHE Estreito, aquelas Esta convergência pode ser reconheci- voltadas ao Aparelhamento Social têm da como muito boa para os municípios ou podem ter mais a satisfazer do que de Aguiarnópolis (IQCP= 6,7 e IQVE= já satisfazem as ações voltadas à Orga- 6,4), Babaçulância (IQCP= 6,3 e IQVE= nização Escolar e à Construção Comu- 6,2), Palmeiras (IQCP=0,63 e IQVE=0,63) nitária. Se fossem considerados apenas e e estes outros dois “grandes critérios”, os IQVE=0,70), considerada boa para o Darcinópolis/MA (IQCP=0,69 indicadores gerais IQCP e IQVE ficariam município de Carolina/MA (IQCP=0,65 acima de 0,7 para Aguiarnópolis e Baba- e IQVE=0,62), e apenas satisfatória para çulândia e significativamente acima de o município de Estreito (IQCP= 5,3 e 0,6 para Estreito. IQVE= 6,1 ). De qualquer forma, o desempenho no A menor convergência entre os valores conjunto das ações se mostrou bastante de IQCP e IQVE no município de Estrei- satisfatório. Seguindo os mesmos pro- to é devida ao mais baixo índice parcial cedimentos que possibilitam obter os ICAS - Indicador das Condições do Apa- indicadores gerais IQCP e IQVE a partir relhamento Social (0,38). Aliás, é sempre de três indicadores parciais (ICAS, ICCC, em relação ao “grande critério” Apare- ICOE e ISAS, ISCC ISOE), podem-se ob- lhamento Social que os indicadores são ter indicadores gerais IQCPconjunto e menos satisfatórios nos seis municípios, IQVEconjunto para o conjunto dos mu- tanto à luz do olhar da categoria social nicípios a partir dos respectivos IQCP e Técnicos/Promotores quanto da catego- IQVE, ou seja: ria social Público/Usuários. Esta é uma IQCPconjunto = (IQCPAguiarnópolis)1/6 x (IQCPBabaçulândia)1/6 x (IQCPEstreito)1/6 x (IQCPCarolina)1/6 x (IQCPPalmeiras)1/6 x (IQCPDarcinópolis)1/6 Então: IQCPconjunto = 0,671/6 x 0,631/6 x 0,531/6 x 0,651/6 x 0,631/6 x 0,691/6 = 0,63 e IQVEconjunto = (IQVEAguiarnópolis)1/6 x (IQVEBabaçulândia)1/6 x (IQVEEstreito)1/6 x (IQVECarolina)1/6 x (IQVEPalmeiras)1/6 x (IQVEDarcinópolis)1/6 Então: IQVEconjunto = 0,641/6 x 0,621/6 x 0,611/6 x 0,621/6 x 0,631/6 x 0,701/6 = 0,63 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 39 Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini Portanto, seja à luz do olhar de atores so- tisfação em Viver essas condições (IQVE) ciais envolvidos na promoção de melho- no âmbito de seis municípios do entorno rias de condições para viver, seja à luz do de reservatório, permitiram inferir a con- olhar de atores sociais que vivem as con- sistência da intervenção do Programa de dições promovidas, a condição é percebi- Educação Ambiental do AHE Estreito. A da como relativamente boa, ou seja, acima partir da interpretação do processo em de 0,6. Talvez ainda mais importante seja curso, além de garantir continuidade às a convergência da percepção de um e ou- importantes ações de construção de um tro olhar (0,63 ≈ 0,63), o que denota, antes novo modelo mental em perceber, pensar de tudo, convergência no pensar priorida- e tratar a questão ambiental, agora tam- des no estabelecimento de uma condição bém se faz notar a necessidade de conso- educada – essencial à autodeterminação lidar, e de continuamente avaliar e ampliar, de um povo. os avanços até então alcançados. Estas etapas são componentes de um mesmo sistema de relações indissociáveis no Fases da consolidação de uma mudança em curso da, agora em construção, e pretendida no futuro consolidada, tem um claro propósito: promover a passagem de um estado Foram cumpridas duas grandes e importantes etapas concebidas na origem do projeto, a saber: a) diagnosticar especificidades das diferentes situações sujeitas à intervenção voltada à educação; e b)capacitar agentes educadores, habilitando-os para intervir a partir de conceitos e procedimentos epistemologicamente orientados em uma abordagem devidamente fundamentada. Os resultados até então obtidos, aferidos por método que possibilitou confrontar o Indicador da Qualidade das Condições Promovidas (IQCP) e o Indicador da Sa- 40 processo de educar. A trajetória planeja- social, em muito caracterizado pelo desconexo, para um estado de comunidade que se autoperceba e se autodetermine a partir de seus próprios propósitos. A evolução, como decifrou Darwin e como nós compreendemos, é resultado da deriva no modo de ser do sistema-população, não da novidade circunstancialmente produzida em componentes-cidadãos. Por isso, mais do que educar indivíduos de uma pequena fração da população, no curto espaço de tempo que esses indivíduos tenham acesso a informações sobre alguns importantes conceitos e implicações de comportamento humano, é necessário incorporar no operar social a busca de um humano comportamento de ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Trajetória de uma mudança pela educação querer constantemente educar-se, e assim em identificar conteúdo a informar e mais todos se educarem. Em outras palavras, em superar riscos de descontinuidade no as melhores condições a se promover são processo de educar. aquelas que possibilitam que a população eduque a si mesma. Esta é a verdadeira mudança desejada. Por outro lado, também aprendemos com a dinâmica da evo- Referências Bibliográficas lução darwiniana que não há como mudar o estado do sistema-população sem que ocorram mudanças em espécimes-componentes. Este precisa ser o papel de um Programa de Educação Ambiental. D’Agostini, L.R. & Fantini, A. C. (2008): Quality of Life and Quality of Living Conditions in Rural Areas: Distinctively perceived and quantitatively distinguished. Social Indicators Research. Maturana, H. & Varella, F. (1995): A árvore do conhecimento. Campinas: Ed. PSY. Neste contexto, é preciso pensar em gerações, não apenas em gerar operações isoladas no tempo. Por isso o NUDAM tem se empenhado em desenvolver produtos didáticos voltados ao fortalecimento conceitual da compreensão de todas as dimensões da questão ambiental. Concomitantemente, também procurou capacitar-se em construções conceituais e metodológicas voltadas ao monitoramento do desempenho ambiental de comunidades no entorno do AHE Estreito. A qualidade das ações humanas no entorno do reservatório tanto afeta as possibilidades a partir do próprio uso das terras quanto as possibilidades de construir um melhor ambiente a partir da existência do empreendimento. Assim, não basta educar para apontar o que estaria certo ou errado fazer. É preciso instrumentalizar a comunidade para que ela mesma possa aferir seu desempenho ambiental. Portanto, para a evolução pretendida na Trajetória da Mudança, o desafio maior pode estar menos ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 41 Domingo en Huambo (Angola) 42 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 TRAXECTORIAS E RETOS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e competitivo Sustainability as a model of responsible development and competitive Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-Universidad de Guadalajara (México) Resumo O obxectivo do presente artigo é analizar mediante o método analítico a estratexia da competitividade en función da estratexia da sustentabilidad para dar a pauta a un modelo de desenvolvemento responsable e competitivo. Tendo como punto de partida a seguinte afirmación: A madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente á competitividade. Entre os resultados do presente establécese que a estratexia empresarial actual busca un sistema ecoloxicamente adecuado, economicamente viable e socialmente xusto para chegar ao equilibrio sustentable, impulsado polas institucións e fortalecido das capacidades e recursos cos que conta cada empresa para desenvolver vantaxes que impulsen o desenvolvemento global e logren a maximización de beneficios desde unha prespectiva tanxible e intanxible. Abstract The aim of this paper is analyzed by the analytical method competitiveness strategy based on sustainability strategy to lead the way to a model of responsible development and competitive. Taking as its starting point the following statement: The maturity of a sustainable business strategy positively affects competitiveness. The results of this states that the current business strategy seeks an ecologically appropriate, economically viable and socially just to reach sustainable equilibrium promoted by the institutions and strengthened the capabilities and resources that each company has to develop benefits promote the overall development and achieve the maximization of benefits from a perspective tangible and intangible.. Palavras chave Competitividade, desenvolvemento, empresa, estratexia e sustentabilidade. Key-words Competitiveness, business, development, strategy and sustainability. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 43 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 43-53 Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández Presentación A industria en xeral está inmersa nun medio social e ambiental, polo tanto a preocupación das empresas de atopar As empresas actuais enfrontan día a día o un equilibrio que permita o abastecer e reto de sobrevivir polas crecentes necesi- enrique¬cerse do sistema é de suma im- dades materiais, a escaseza de recursos portancia. É por iso a responsabilidade de naturais e as desigualdades. A sustenta- coidar o medio ambiente e á sociedade, bilidad toma un papel crave como estra- convivindo en equilibrio para asegurar a texia global, baseada na prosperidade súa sustentabilidade económi¬ca cara ao económica, o balance ecolóxico e o ben futuro. O desafío dos gobernos é deseñar común. A globalización nos negocios vol- as regras do xogo que permitan un desen- veu o panorama máis comple¬jo, o au- volvemento sustentable, maximizando o mento de competidores, o acceso a novos benestar social, económico e o coidado mercados, o desenvolvemento de novas ambiental. Estas regras baseadas en res- tecnoloxías levaron aos negocios a centrar tricións planeadas que estruturan a inte- esforzos en construír unha identidade que gración empresarial. fortaleza as súas competencias. A as súas¬tentabilidad é o camiño para De acordo a Porter (1995), estas fortale- atopar o equilibrio económico, ecolóxico zas baséanse na vantaxe competitiva, a e social, dando como resultado a prospe- cal existe cando hai unha equivalencia das ridade e a capitalización de novos recur- competencias distintivas dunha empresa, sos. Na teoría de recursos e capacidades, polo cal as necesidades particulares do a noción de sustentabilidad competitiva cliente permite xerar unha vantaxe competi- esta referida ao equilibrio (Barney 1994, tiva. Outros factores que volve complexo o Rumelt 1984), a cal é o xeito de observar mundo dos negocios é o interese dos pro- a competencia en función de beneficios pietarios de maximizar as súas utilidades no extraordinarios. Nunha contorna como o menor tempo posible, esquecendo a pros- de hoxe, altamente competitivo e globali- peridade á conta da sociedade e o medio zado, é necesario a análise da sustentabi- ambiente. A teoría da Axencia permite acla- lidad tendo presente que entre os actores rar algúns aspectos relativos á problemática competitivos só hai un gañador e moitos da relación acode, contorna e recurso, a cal perdedores. Cunha estratexia sustentable examina as situacións de delegación de au- os beneficios a curto e longo prazo se ma- toridade na toma de decisións e conxunta- ximizaran tendo maiores ganancias tanxi- mente de intereses contrapostos que teñen bles e intangibles. En cambio a competi- os individuos e que deben ser superados tividade o seu obxectivo é a optimización para diminuír o risco moral. económica, deixando ao carón os factores 44 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento... sociais e ambientais, contrario ao que pro- Medio Ambiente pón a sustentabilidad. onde se establece “Desenvolvemento e o Desenvolvemento (1992) Sustentable é aquel que satisfai as neceUnha estratexia sustentable asegura o éxi- sidades das xeracións presentes sen so- to das organizacións e asegura a súa per- cavar a capacidade das xeracións futuras manencia no tempo. para satisfacer as súas”. (p.8). Lezama e Graizabord publican no 2010 “Os Antecedentes grandes problemas de México” onde explican: O Desenvolvemento Sustentable en Méxi- Na década dos ‘70s a toma de conciencia da gravidade da degradación do medio ambiento manifestouse na Conferencia das Nacións Unidas sobre o Medio Ambiente en Estocolmo en 1972, onde se acuña o temido de desenvolvemento sustentable. O Informe Brundtland pola Organización das Nacións Unidas (1987), propón a restitución do equilibrio ecolóxico, reconstruír aquilo que foi danado polo progreso económico e mate¬rial e construír as bases naturais que fagan do modelo de desenvolvemento da sociedade industrial algo perdurable. O desenvolvemento económico sobre o que o informe reflexiona, analiza que provoca pobreza, desigualdade, inxustiza e dano ambiental. Resáltase o ben común e a saúde ecolóxica, xa que a ausencia de ambas se relaciona directamente coa degradación ambiental dos países. ble adquiriu aceptación como resultado das Nacións Unidas revi¬sión e transformacións das institucionais. A Lei Xeral Do Equilibrio Ecolóxico e A Protección ao Ambiente rexistra con claridade estes principios. A reforma á Lei Orgánica da Administración Pública Federal de 1992, que transformou á Secretaría de Desenvolvemento Urbano e Ecoloxía (Sedue) en Secretaría de Desenvolvemento Social (Sedesol) e creou o Ins¬tituto Nacional de Ecoloxía (INE) e a Procuradoría Federal de Protección ao Ambiente (Profepa), reflectiu de xeito directo esta procura de modernización. O INE foi habilitado para crear o marco normativo e para ditar as liñas que habería de seguir a política ambiental. A Profepa facíase respon¬sabre de que aquilo que quedou establecido como principio xurídico e nor¬mativo e que a política definiu como a súa estratexia, os seus obxectivos, metas O termo de Desenvolvemento Sustentada Conferencia co parte da modernización no proceso de sobre o ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 e accións, conducentes á obtención dos equilibrios ecolóxicos, fóra efectivamente obedecido e cumprido. Estes cambios institucionais que teñen lugar en México 45 Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández resultan do debate mundial desencadea- tarse provocase problemas económicos, do polo Informe Brundtland e anticipan o ecolóxicos e sociais pola demanda dos Cume de Río. mesmos. A sustentabilidad é unha estratexia de desenvolvemento económico que A firma do Tratado de Libre Comercio de beneficia aos tres factores aumentando os América do Norte (TLCAN), que entrou en niveis de satisfacción e fortalece as pers- vigor o primeiro día de 1994, e a incorpo- pectivas futuras. ración de México á Organización para a Cooperación Económica (OCDE) ese mes- HIPÓTESE mo ano. Ambos acontecementos trouxe- A madurez dunha estratexia sustentable nas ron consigo unha intensa actividade lexis- empresas afecta positivamente á competiti- lativa, normativa e institucional. Normas vidade, tendo resultados positivos nos fac- ambientais de diversa natureza foron cre- tores económicos, ecolóxicos e sociais. adas co propósito deliberado do goberno de formar parte do acuerdo que uniu comercialmente a Estados Unidos, Canadá e México (Lezama e Graizabord, 2010, p.47). OBXECTIVO Analizar a estratexia da competitividade en función da estratexia da sustentabilidad para dar a pauta a un modelo de desenvol- Delimitación do problema vemento responsable e competitivo. Desenvolvemento A estratexia competitiva a provocado dañosos sociais e ambientais que ao paso dos anos convertéronse en problemas económicos, o modelo no cal o máis competitivo sobrevive e o máis débil morre a fallado. Partindo deste punto, proponse unha estratexia sustentable baseada nas teorías das institucións, os recursos, a industria e na responsabilidade social empresarial. A teoría baseada na industria, a teoría dos recursos e teoría das institucións establecen os asuntos do goberno conforman un marco complexo baseado nos estudos de Porter (1985), Wernerfelt (1984), Barney (1991) e North (1990).Este marco presenta o panorama global para o desenvolvemento das empresas e a relación coa súa con- XUSTIFICACIÓN torna. O desenvolvemento da sociedade A xustificación da estratexia sustentable non é exclusivo das institucións, na rela- parte do feito de ter recursos naturais limi- ción empresa-contorna a primeira toma un tados, que antes e no momento de esgo- papel importante no desenvolvemento da 46 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento... sociedade, reflectido na economía e nos Defínese ás capacidades dinámicas estándares de calidade de vida. como: ?A habilidade da organización para integrar, construír, e reconfigurar as com- Barney (1991) menciona que os recursos petencias e aliñalas aos cambios do mer- da organización son vantaxes, capacida- cado? (Teece, Pisano e Shuen, 1997, p.521). des, atributos os cales son controlados A capacidade organizacional e dinámica pola organización para concibir e imple- dada por Winter (2003) como unha capa- mentar estratexias que melloren a súa efi- cidade que é de alto nivel, que outorga á ciencia e a súa efectividade. Distribuídos dirección da organización un conxunto de heterogéneamente entre as organizaci- alternativas para lograr resultados valio- óns, sendo valiosos, raros, inimitables e sos, á súa vez menciona que as capacida- non sustituibles. Desde o punto de vista des dinámicas son aquelas capacidades da visión baseada nos recursos Werner- organizativas que actúan para crear as ca- felt (1984) menciona que se sostén unha pacidades convencionais. vantaxe competitiva creada sobre os seus recursos. As capacidades do empresario son parte fundamental do desenvolvemento estraté- Unha vantaxe competitiva existe cando hai xico, as cales brindásenlle vantaxes com- unha equivalencia entre as competencias petitivas sostibles. Como sabemos (Simon, distintivas dunha empresa (Porter, 1985). 1947) existen capacidades distintas en to- De acordo a Peng (2006) existen tres es- dos os seres humanos, que pode limitar un tratexias competitivas: de diferenciación, máximo aproveitamento de recursos; a ra- de custos e de enfoque ou segmentación. cionalidade limitada. Penrose (1959) men- A estratexia de diferenciación baseada en ciona: “Unha empresa necesita reservas distinguirse entre as empresas competi- para a súa operación, visualízaa sometida doras. Na de custos, a empresa ofrece os a un proceso de desenvolvemento restrin- prezos máis baixos aos consumidores. A xido e acumulativo. Suxeriron que a estra- de enfoque caracterízase pola identifica- texia competitiva require a explotación das ción dun segmento do mercado na que a capacidades, internas e externas, especí- especialización é a estratexia adecuada ficas da empresa.” (Penrose, 1959, p. 94). para captar o nicho de mercado. Partindo deste marco establécese a estraNa relación coa contorna as institucións texia da sustentabilidad como unha alter- preséntanse como ?As restricións hu- nativa de desenvolvemento responsable e manamente planeadas que estruturan a competitivo. A Unión Internacional para a interrelación humana? (North, 1990, p.3) Conservación da Natureza menciona na representadas como as regras do xogo. XVIII Asemblea Xeral (1990): ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 47 Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández O desenvolvemento sustentable é un pro- como o equilibrio económico, ecolóxico e ceso de melloría económica e social que social en interrelación coas teorías dos re- satisfai as necesidades e valores de todos cursos, as institucións e a industria, como os grupos interesados, mantendo as op- se ilustra na figura seguinte (Figura 2). cións futuras e conservando os recursos naturais? e ?Sustentabilidad: unha estratexia para o coidado do planeta.? (Unión Internacional reza, para a Conservación da Natu- 1990, p.33). No 2007 a humanidade consumía os recursos de planeta e medio de acordo ao factor de biocapacidad, pondo en risco a subministración de recursos ás xeracións futuras, esta situación coloca a estratexia da sustentabilidad como solución ao problema de raíz. Coa colaboración de industria, institucións e sociedade na imple- Figura 2. Sustentabilidad como equilibrio. Fuente: Elaboración propia. mentación dunha estratexia sustentable alcanzarse nivel óptimo no cal non expor A sustentabilidad suxire unha relación es- ás xeracións futuras, como se mostra a treita ente empresa e cliente na que poi- continuación (Figura 1). da establecer máis que unha transacción nun mutuo beneficio das partes e asegu- Realizando unha análise podemos esta- rar a lealdade do cliente. O concepto de blecer a estratexia da as súas¬tentabilidad sustentabilidad actualmente convive co de responsabilidade social, as organizacións empresariais os han integrados ás súas estratexias voluntariamente mais alá de cumprir coas leis e as normas do país, provén dun desenvolvemento social positivo a través da creación de valores e unha conduta empresarial responsable. A sustentabilidad constitúese como unha necesidade ineludible para a futura super- Figura 1. Biocapacidad. Fuente: World Wide Fund For Nature (2010). 48 vivencia da propia empresa. A maior parte dos problemas da actualidade viran ao ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento... redor da opulencia, a acumulación, desi- Analizando os indicadores de desenvolve- gualdade, a xeración de novas demandas mento sustentable sinálannos o desem- de bens, como sinónimo de desenvolve- peño das industrias baseados en factores mento distante ao equilibrio, os cales radi- económicos, sociais e ambientais. O pri- can na ignorancia da subsidiariedad, prin- meiro factor baseado no desenvolvemen- cipio de eficiencia social. to económico, enfocado nun esquema de calidade, auditorias ambiental, introdución de tecnoloxías limpas e uso sustentable Competitividade en función de sustentabilidade desde unha prespectiva de indicadores de recursos. O factor social analiza o desenvolvemento dos empregados e a súa participación na sociedade, xerando un ambiente de benestar baseado nos valores da empresa. O último dos factores da avaliación da sustentabilidad é o fac- Na análise do desenvolvemento os indi- tor ambiental o cal establécese na análise cadores axúdannos a atopar os factores do impacto da empresa coa súa contorna que integran a función, para poder dar un ecolóxica. resultado comparativo entre os diferentes actores avaliados. Para avaliar a competi- Distintas organizacións estableceron dife- tividade mídense as variables de produto rentes indicadores para avaliar o impacto ou servizo que constitúen a oferta de valor das estratexias implementadas. A continu- da organización en comparación cos com- ación preséntanse algúns índices de com- petidores, a posición destas variables é o petitividade e sustentabilidad: nivel de competitividade da organización. Entre os que destacan o custo, a rapidez, INDICES DE COMPETITIVIDADE a confiabilidad e a satisfacción do cliente. Growth Competitiveness Index (s.f): foi inO modelo de Competitividade Sistémica troducido por Jeffrey D. Sachs e Andrew de Esser K. (1994), constitúe un marco de Warner e desenvolvido coa asistencia de referencia cunha visión de mediano a lon- John McArthur para o Center for Interna- go prazo e a intensa interacción entre os tional Development en Harvard. Mide a ca- actores, os cales non debe encamiñarse pacidade dunha economía nacional para unicamente a optimizar potenciais de efi- lograr un crecemento económico susten- ciencia nos diferentes niveis do sistema, table no mediano prazo. senón tamén na mobilización de capacidades sociais de creatividade co fin de desenvolver vantaxes competitivas. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 49 Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández INDICES DE SUSTENTABILIDADE cidade social e institucional para responder aos retos ambientais e a xestión global. Dow Jones Sustainability Indexes (1999): son os primeiros índices globais que se- Podemos observar que os Índices de com- guen o desempeño financeiro das princi- petitividade e sustentabilidad son moi cla- pais empresas impulsadas pola sustenta- ros, avalían factores obxectivos nos cales bilidade en todo o mundo. danse unha ponderación. Como mencionamos anteriormente, os índices de compe- ISE-BOVESPA (2005): unha iniciativa pio- titividade avalían principalmente factores neira en América Latina, está deseñado económicos, mentres que os de sustenta- para crear un ambiente de investimento bilidad enfócanse principalmente no factor compatible coas necesidades da socie- ambiental, preocupándose nun primeiro dade contemporánea para o desenvolve- plano do aspecto social, para ter resulta- mento sostible e para alentar ás empresas dos positivos no económicos. A continua- a ser eticamente responsable. ción obsérvase o Ranking compañías glo- Environmental Sustainability Index (1995): Corporate Knights onde se analiza factores desenvolvido por Yale University estable- de produtividade do Dióxido de carbono, ce a referencia da capacidade das nacións liderado en diversidade, responsabilidade para protexer o medio ambiente. Estes no pago de imposto, é importante sinalar indicadores permiten comparar a través que en lle tema de sustentabilidad empre- dunha serie de cuestións que caen dentro sas responsables poden facer moito sen das seguintes cinco categorías xerais: Sis- grandes investimentos tendo unha cultura temas Ambientais, A redución de tensións social, económica e ambiental, o exemplo ambientais, Reducir a vulnerabilidade hu- claro é a empresa Brasileira Natura Cos- mana fronte ás tensións ambientais, Capa- méticos S.A. (Táboa 1). bais máis Sustentables 2012 publicado por Táboa 1. Ranking compañías globais máis Sustentables 2012. Fonte: Corporate Knights (2012). 50 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento... No Ranking compañías globais máis Sustentables 2012 observamos como avalían a parte ecolóxica en función do Dióxido de Carbono, o cal xera grandes problemas de efecto invernadoiro e contaminación, o papel social en función da diversidade de xero e a responsabilidade social no pago de impostos, é un claro exemplo que a responsabilidade das empresas é cada ves maior cara á sociedade, contribuíndo de diferentes formas. Nun nivel macro a Universidade de Yale desenvolveu o Índice de Sustentabilidade Ambiental mediante a Figuras 3 e 4. Índice de sustentabilidade ambiental de Finlandia. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005). avaliación do Sistemas ambientais, redución das tensións, redución da vulnerabilidade humana, capacidade social e institucional e a xestión global, os resultados da avaliación son presentados en pentágonos. A continuación preséntase a avaliación do índice para Finlandia, Estados Unidos e México (Figuras 3, 4 e 5) os cales serán analizados contra o índice para a competitividade global publicado por Foro Económico Mundial, quel establece a competitividade en función dos factores Institucións, infraestrutura, contorna macroeconómico, saúde e educación primaria, educación superior e formación, produtos eficiencia do mercado, traballo da eficiencia do mercado, desen- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Figura 5 e 6. Índice de sustentabilidade ambiental de Estados Unidos. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005). 51 Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández bilidad e competitividade. En cambio Finlandia en niveis de competitividade atópase entre os primeiros dez lugares e en sustentabilidad atópase no lugar número un de acordo aos Indicadores antes mencionados. O anterior podémolo levalo a unha escala micro tomando como referencia os mesmos factores avaliados, e poderemos observar que a estratexia sustentable ten resultados positivos no aspecto de responsabilidade e competitividade. As empresas máis competitivas presentan os mellor factores económicos, sociais e Figura 7 e 8. Índice de sustentabilidade ambiental de México. Fonte: World Economic Forum (2011). ambientais no longo prazo, asegurando a volvemento do mercado financeiro, prepa- texia onde a competitividade mídese en ración tecnolóxica, tamaño do mercado, función da sustentabilidad. sustentabilidad, isto presenta unha estra- empresas sofisticación e innovación. Podemos observar que a competitividade Conclusións baséase nas variables económicas reflec- tidas en indicadores como o Produto interno bruto, unha empresa pode esgotar A estratexia empresarial actual busca un bosques, contaminar o seu aire mostran- sistema ecoloxicamente adecuado, eco- do un resultado positivo en indicadores de nomicamente viable e socialmente xus- competitividade pero non reflectindo unha to para chegar ao equilibrio sustentable, estratexia sustentable. Podemos observar impulsado polas institucións e fortalecido o caso de Estados Unidos o cal atópase das capacidades e recursos cos que con- entre os cinco países máis competitivos ta cada empresa para desenvolver van- e no Índice de sustentabilidad atópase no taxes que impulsen o desenvolvemento lugar 45, isto reflicte a falta de preocupa- global, tendo como resultados a maximi- ción dos factores sociais e ambientais, os zación de beneficios desde unha prespec- cales marcan a diferenza entre sustenta- tiva tanxible e intangible. Na finalización 52 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento... do estudo analítico podemos observar que a madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente á competitividade, tendo resultados positivos nos factores económicos, ecolóxicos e sociais. E podemos recalcar que o desenvolvemento non debe encamiñarse unicamente a optimizar a eficiencia do sistema, senón tamén en desenvolvemento de capacidades sociais e ambientais que xeren unha estabilidade económica ecolóxica e social. Referencias bibliográficas Barney, J. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of Management, vol. 17, no. 1, pp. 99-120. Business Competitiveness Index (2003). The Growth CompetitivenessIndex: Analyzing Key Underpinnings of Sustained Economic Growth.N. Extraído el 23 de Mayo 2012 de https://members.weforum.org/pdf/Gcr/ GCR_2003_2004/GCI_Chapter.pdf. Corporate Knights (2012). Ranking compañías globales más Sustentables 2012. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://global100.org/ index.php. Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo (1992). La Cumbre de la Tierra (Rio de Janeiro, junio 1992). Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www. desdeamerica.org.ar/pdf/resenas%20 sobre%20cambio%20climatico.pdf. Dow Jones Sustainability Indexes (1999). Informe Dow Jones Sustainability Indexes Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.sustainability-index.com Esser, K. (1996). Competitividad Sistémica: Nuevo desafío a las empresas y a la política. Revista de la CEPAL, Santiago 1996, No. 59, pp. 39 – 52. ISE-BOVESPA (2005). Índice de Sustentabilidad Empresarial. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://isebvmf.com.br ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Lezama, J. Graizabord, B. (2010). Los grandes problemas de México. Colegio de México. North, D. (1990). Institution, Institutional Change, and Economic Performance. Norton, Nueva York, pp. 3. Organización de las Naciones Unidas (1987). Comisión Brundtland: Nuestro Futuro Común. Nueva York. Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.eclac.cl/rio20/noticias/paginas/6/43766/Plataforma_de_91.ESP.pdf Organización de las Naciones Unidas (1972). Informe de la Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Humano, Estocolmo, 5 a 16 de junio de 1972, publicación de las Naciones Unidas. Extraído el 20 de Mayo de 2012 www.onu.org. Simon, H. A. (1947). Administrative Behavior. New York, NY. Macmillan. Peng, M. (2006). Global Strategy. Cincinnati: Thomson South-Western. Penrose, E. (1959). The Theory of the Growth of the Firm. Oxford: Basil Blackwell. Porter, M. E. (1985). “Competitive Advantage”, Creating and Sustaining Superior Performance. Nueva York: The Free Press. Rumelt, R.P. (1984). “Toward a Strategic Theory of the Firm, in Competitive Strategic Managemet” Management R. Lamb De. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Teece, D. J., Pisano, G., y Shuen, A. (1997). “Dynamic capabilities and strategic management”, Strategic Management Journal, vol. 18, no. 7, pp. 509-533. Unión Mundial para la Naturaleza (1990). Unión Mundial para la Naturaleza XVIII Asamblea General Perth. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/ GA-18th-014-Es.pdf Wernerfelt, B. (1984) “A Resource-Based View of the Firm”, Strategic Management Journal, vol. 5, no. 2, pp. 171-180. Winter, S.G. (2003). Understanding dynamic capabilities Strategic. Management Journal, vol.24, no. 10, pp. 991-995. World Economic Forum, (2011). The Global Competitiveness Report 2010–2011. Extraído el 28 de Mayo 2012 de http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf Yale University (2005) “Environmental Sustainability Index. Extraído el 23 de Mayo 2012 http://www.yale.edu/esi/b_countryprofiles. pdf. 53 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez Restos da guerra civil en Luena (Angola) 54 54 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 TRAXECTORIAS E RETOS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação ambiental Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of evironmental education Imara Pizzato Quadros1, Michèle Sato2 e Lùcia Shiguemi IzawaKawahara3.Universidade Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil) Resumo Cultura e ciência pelas mãos da educação ambiental é a proposta do Grupo Pesquisador em Educação Ambiental, Comunicação e Arte por meio de um projeto internacional relacionado com a avaliação ecossistêmica do milênio. Partindo da premissa que nem tudo vira mercado, a pesquisa teve a fenomenologia como metodologia e a meta de interpretar a feitura de uma canoa à luz da cultura local. Para além de um instrumento de mobilidade, a canoa pode ser interpretada como uma escultura de arte da expressão mais da cultura local, que deve ser reconhecida como um saber popular e que confere a identidade de uma região. Astract Culture and science in the hands of environmental education is the proposal of the Research Group on Environmental Education, Communication and the Arts through an international project related to the Millennium Ecosystem Assessment. Assuming that not everything turns market, this research had the phenomenology as a methodology, and aims to interpret the making of a canoe in the light of local culture. Transcendent a simple mobility tool, the canoe can be interpreted as an expression of art sculpture belonging to the local culture, and should be recognized as a popular knowledge, which can shape the identity of a region.Palabras chave educação ambiental, arte popular, serviço ecossistêmico Key-words environmental education, popular art, ecosystem service 1 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Arte Educadora Ambiental do Instituto Federal de Mato Grosso (IFMT) - [email protected]. 2 Pesquisadora, Professora e Orientadora do Programa de Pós-graduação em Educação da Universidade Federal de Mato Grosso. 3 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e Analista de Meio Ambiente da Secretaria de Estado do Meio Ambiente – SEMA/MT. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 55 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 55-73 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara Natifúndio é um lugar em que nadas... o nada destes natifúndios existe e se escreve com letra maiúscula. [....] Aqui pardais descascam larvas. Vê-se um relógio com o tempo enferrujado dentro. E uma concha com olho de osso que chora. Aqui, o luar desova... Insetos umedecem couros e sapos batem palmas compridas... Aqui, as palavras se esgarçam de lodo. [Fragmento do poema Guardador de águas de Manoel de Barros] Sobre as águas pantaneiras, este texto navega no Pantanal de São Pedro de Joselândia, no município de Barão de Melgaço em Mato Grosso, Brasil. Joselândia é um destes lugares que o canto das águas se mistura com a festa das estrelas. Sem precisar de portos, cada curva pode ser a parada necessária para compreender o O “natifúndio” é um neologismo criado significado de “áreas úmidas”. Na rota que pelo poeta Manoel de Barros, para se re- se desenha, talvez a aventura nem tenha ferir à abundância de águas no Pantanal, um final, pois o contato com a água faz o como um comparativo ao latifúndio das imaginário borbulhar de ideias, sentimen- terras. Possivelmente o poeta não quis tos e esperanças. 1 abarcar a dimensão política das disputas pelas águas, conflito crescente a cada dia O espaço investigativo escolhido, assim, em todo o mundo, e que hoje representa possui ecos do local ao global; do coti- um dos grandes desafios da humanida- diano da gente do Pantanal que vive na de. Convém sublinhar que a Convenção natureza; de serviços ecossistêmicos e de Ramsar (1971) buscou proteger as áreas “desserviços sistêmicos”; além da cora- úmidas, reconhecendo serem extensões josa aliança em tentar temperar o mundo minoritárias, mas essenciais à dinâmica da das ciências frias com a poética da arte. biodiversidade, da regulação climática, da Três tendências mundiais são guarda-chu- mobilidade das espécies migratórias, do vas nesta pesquisa do Grupo Pesquisador combate aos processos de desertificação em Educação Ambiental, Comunicação e e da proteção das reservas hídricas, além Arte (GPEA) da Universidade Federal de de outros importantes processos da sus- Mato Grosso (UFMT)3: 2 tentabilidade planetária. 1 Do latim (latifundiu), latifúndio é um grande domínio particular de terras caracterizado pela concentração desequilibrada de rendas. Motivo de disputas da terra, é um dos grandes fatores dos conflitos socioambientais das terras amazônicas, que abarca o estado de Mato Grosso, lócus de nossa pesquisa. 2 Ramsar Convention: http://www. ramsar.org/cda/en/ramsar-about-about-ramsar/ main/ramsar/1-36%5E7687_4000_0__ 56 3 O Projeto intitulado “Ciência e cultura na reinvenção educomunicativa” tem apoio financeiro do Instituto Nacional de Ciência e Tecnologia em Áreas Úmidas – INCT/INAU/ CNPq/MCT, e é aliado à rede mundial “sub-globalassessment” [SGA] da Avaliação Ecossistêmica do Milênio, fazendo interface com o Projeto “Mapeamento Social das Identidades e Territórios de MT” com apoio financeiro da FAPEMAT. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza (1)A Avaliação Ecossistêmica do Mi- na maioria das vezes seus discursos se- lênio (AEM) , que propõe um estudo jam consensuais quando trata da relação de bem estar humano considerando de justiça social e proteção ecológica. En- os serviços de SUPORTE (fotossínte- quanto a primeira vertente traz um viés an- se, ciclo de nutrientes, solo, etc.); de tropocêntrico, inclusive de nomenclatura, PROVISÃO (alimentos, madeira, fibras, como “recursos naturais”, “serviços ecos- etc.); de REGULAÇÃO (controle climá- sistêmicos”, e de usos e talvez abusos tico, saúde, resíduos, etc.); e de CUL- da utilização da natureza pelo humano, TURA (estética, religião, recreação, a segunda coaduna com este viés, dan- arte, entre outros). do ênfase na condição humana em de- 4 (2)A Rede Brasileira de Justiça Am- trimento da biodiversidade. Todavia, é na biental (RBJA) , associada ao elo in- orientação do Tratado que equilibramos os ternacional, que busca compreender exageros, aprendendo a lidar com as ares- os impactos ambientais relacionados tas e, sem temer o caos, reinventar novas aos dilemas sociais, reconhecendo formas de ultrapassagens das violências que os grupos sociais vulneráveis são de nossas eras, acreditando na força da os mais atingidos nos processos de educação ambiental. 5 deterioração ambiental e busca o “empoderamento político” destes grupos A pesquisa tem o objetivo de compre- marginalizados da economia perversa. ender os serviços ecossistêmicos, com (3)E o Tratado de Educação Ambien- ênfase na dimensão cultural de Joselân- tal para Sociedades Sustentáveis dia, visando incluir os modos de vida da e Responsabilidade Global (TEA) , comunidade, por meio do universo etno- escrito pela sociedade civil durante a gráfico da biorregião; e de que maneira a Eco92, que hoje orienta os princípios educação ambiental poderia corroborar das redes de educação ambiental na nos processos decisórios de políticas pú- América Latina e principalmente no blicas para melhorar as condições de vida Brasil. do Pantanal. A porta de entrada para esta 6 meta foi compreender a canoa pantaneiÉ essencial sublinhar que muitas vezes ra, que para além de uma mobilidade de estes movimentos se divorciam, embora transporte na época da cheia, e também para além de um serviço ecossistêmico, 4http://www.maweb.org/en/index.aspx 5http://www.justicaambiental.org. br/_justicaambiental/ 6http://tratadodeeducacaoambiental. net/index.php?menu=otratado ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 representa uma escultura da arte na mais vigorosa expressão da cultura. Assim como Manoel de Barros nomeou poeticamente de ‘nadifúndio’ um lugar do 57 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara nada [Pantanal], tomamos sua ideia surre- nos ao caminhar do estudo. No segundo, al numa primeira vista e para aqueles que “TERRA: deformando obstáculos para não perambulam pelo mundo sensível com um caminhar da pesquisa”, o propósito frequência, a ideia de revelar iconografias foi romper os próprios obstáculos episte- de canoas pantaneiras, pode parecer um mológicos e vencer os preconceitos crista- nada. No mínimo para estes seres que só lizados, bordando assim um pensamento, têm consciência racional, a pergunta mais um olhar e um caminhar para a empreita imediata seria: “Para que serve uma canoa, investigatória. Este bordado se apronta na além de se prestar para o pobre pescador medida em que contribui com a necessá- conseguir o seu minguado pescado?”. Em ria deformação do pesquisador em pro- um mundo urbano por vezes centrado no cesso de pesquisa. No terceiro fragmento, consumo industrial, a pergunta poderia “FOGO: a dança dos conhecimentos”, a ser: “De que serve uma canoa esculpida proposição foi abrir-se aos múltiplos ca- à mão?”. Foi justamente sobre um detalhe minhos, na possibilidade de poderem ou quase invisível ao mercado que esta pes- não, ser incorporados na pesquisa, pers- quisa tentou compreender o significado de pectivando apresentar por onde se trilhou uma canoa feita a mão. Aliás, feita por vá- ao caminhar no campo de investigação, rias mãos, mentes e corações dos mestres e o que se conseguiu de informações, da canoa. tecendo uma rica urdidura investigatória. No último fragmento, intitulado “AR: outro Na cartografia do imaginário, Sato (2011) caminho a caminho”, a ideia foi revelar o entrelaça os quatro elementos bachelar- esboço de uma reformação, ou seja, em dianos como substratos fenomenológicos que ponto se chegou e para onde se de- para uma investigação, e usa a metáfora senha as reflexões e os caminhos da pes- dos quatro elementos naquilo que Bache- quisa. lard considera sobre o processo de aprendizagem: formação [ÁGUA] – deformação [TERRA] – transformação [FOGO] – reformação [AR]. Foi com base nesta cartografia que se ÁGUA: gênese do desejo e os contornos primeiros da pesquisa criou os quatro subtítulos deste artigo. No primeiro item intitulado por “ÁGUA: gêne- As pessoas se expressam, portanto, co- se do desejo e os contornos primeiros municam seus sentimentos e leituras de da pesquisa”, a intenção foi expor algu- mundo [significações] de uma maneira mas ideias e dados primeiros do bojo da ampla, ou seja, envolvem formas expres- pesquisa, com o intuito de ofertar contor- sivas no plural, e não apenas de uma 58 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza maneira no singular. Estas manifestações dar na revelação de uma abertura para se diversas não se encontram confinadas no redesenhar o cotidiano, pois no universo da território da oralidade e da escrita [expres- Arte não há o certo ou o errado; o bonito ou são instituída], mas se presentificam um o feio; o melhor ou o pior; o superior ou o vasto repertório de expressões corporais, inferior - rompendo com as dualidades, há sonoras e imagéticas, ou como preferem sempre belezas pelos diferentes, pelas ou- alguns estudiosos, um variado mundo de tras maneiras, ou pelos múltiplos caminhos. expressões não verbais [expressões instituintes]. Cada grupo social cria e estabele- A Arte Popular é uma forma de expressão ce formas próprias de vida na relação com que desvela uma sensibilidade estética o lugar onde vivem que são comunicados local e própria, ou seja, não é uma esté- por diferentes formas. tica com fins econômicos como propõe o mundo industrial-capital, pois estes “O homem é um animal amarrado a produtos são feitos para atender numa teias de significados que ele mesmo te- primeira instância as necessidades da ceu, assumo a cultura como sendo es- vida cotidiana de uma comunidade. Mas sas teias e a sua análise; portanto, não é fato que na contemporaneidade estes como uma ciência experimental em produtos se prestam também para aten- busca de leis, mas como uma ciência der a sobrevivência econômica de quem interpretativa, à procura do significa- os produz, através da venda da produção, do[...]. Como sistemas entrelaçados de geralmente em pequena escala, ou como signos interpretáveis (o que eu chama- preferem alguns, uma produção artesanal ria símbolos, ignorando as utilizações de “fundo de quintal”. provinciais), a cultura não é um poder, algo ao qual podem ser atribuídos ca- Compreendemos que “comunidade refe- sualmente os acontecimentos sociais, re-se à reciprocidade que se estabelece os comportamentos, as instituições ou entre indivíduos que partilham territórios os processos; ela é um contexto” (Ge- físicos ou simbólicos” (Avanzi & Malgodi, ertz, 2005, p.95). A cultura também é um dos 1989: 15 e 24). referenciais definidores da identidade, pois A Arte se apresenta como uma das formas “a identidade é considerada como decor- mais significativas de Comunicação e de rente do modo de vida e dos bens simbó- Expressão humana, apresentando na sua licos que o indivíduo consome e produz” possibilidade existencial, a dimensão sen- (Penna, 1998: 98). sível, criativa e crítica, revelando um valor que deve importar muito à ciência voltada A arte reconhecida como popular expres- para a educação. A área artística pode aju- sa uma identidade local, uma tradição, um ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 59 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara jeito de ser e estar historicamente cons- a arte manifesta-se também pelo social e truído (Bhabha,1998; Hall, 2005; Bauman, pelo imaginário; pelo mito fantástico ou 2005), sempre contado pela ótica do fa- pelo mito cotidiano; pelo mito criado ou zedor, que é o artista popular, por meio da meramente reproduzido. Interpretar uma sua criação. Isto posto se conclui que a arte é também interpretar o significado arte popular é uma expressão que revela o dos objetos culturais, que possuem um ser humano na ótica do feito à mão, gran- forte poder de comunicação por diferentes de valor deste produto para o bem estar meios. Objetos de palha, madeira, barro da humanidade. Angela Mascelani, estu- ou tecido... Na cerâmica, pintura, desenho diosa da arte popular brasileira afirma no ou escultura, e em tantas demais formas site do Museu Casa do Pontal que: de manifestações artísticas que encerra um universo simbólico de culturas. “No Brasil, costuma-se chamar de “arte popular” a produção de escultu- Um destes objetos culturais que nos atraiu ras e modelagens feitas por homens e foi a canoa produzida em Joselândia, hoje mulheres que, sem jamais terem fre- constituindo-se objeto de pesquisa do quentado escolas de arte, criam obras Doutorado de Imara Quadros, artista e de reconhecido valor estético e artísti- educadora ambiental, criadora das rein- co. Seus autores são gente do povo, o venções mágicas e outras feitiçarias artís- que, em geral, quer dizer pessoas com ticas. É no tempo das águas, e na sinergia poucos recursos econômicos, que vi- com a umidade do ar, que os canoeiros de vem no interior do país ou na periferia Joselândia fazem canoas. Para além da dos grandes centros urbanos e para pesca ou do transporte, uma canoa pan- quem “arte” significa antes de mais taneira transcende o significado material, nada, trabalho7”. e torna-se uma expressão da arte, fincada na cultura imaterial de um patrimônio Ainda segundo a autora (op. cit), a arte po- pantaneiro que teve o matrimônio com a pular está densamente arraigada na cultu- beleza natural. ra brasileira, revelando o modo de vida das comunidades, suas expressões, desejos, O tempo das águas (fevereiro) é a época economia e até as interpretações indivi- da “feitura” da canoa; e a arte está na pos- dualizadas de experiências singulares. Por sibilidade de sonhar sem precisar dormir. isso, Barthes (1970) foi feliz em publicar De cantar sem a necessidade de ser afina- um livro sobre mitologias (no plural), já que do nas cordas de um rio, ou de dançar nas águas que se ondulam pela passagem da 7 http://www.popular.art.br/htdocs/defTexto.asp?artigo=286. 60 canoa (Sato, 2011). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza Lá neste Pantanal de Mato Grosso, as fei- Ao vasculhar a obra “Viagem Fluvial do turas das canoas são realizadas por Mes- Tietê ao Amazonas” de Hércules Florence, tres que aprenderam este saber com os encontramos imagens que mostram, des- mais velhos, que desde sempre se propu- crevem, ou ilustram canoas. Algumas em seram ensinar aos mais jovens interessa- forma de arte do tipo gravuras feitas pelo dos, no próprio momento do fazer. A ca- próprio autor em trânsito, outras tantas via noa do Pantanal de Joselândia é esculpida texto escrito. Mas foi nas páginas 267 a a partir de um único tronco de árvore, onde 271, que há um relato da feitura de uma é derrubada, cortada e depois escavada canoa de Tacuri nas proximidades do rio com instrumentos específicos até atingir Juruena [MT] e que excitou a curiosidade sua forma final e servir como extensão do em investigar as ruas de Cuiabá. A feitura próprio corpo desta gente, no tempo das é descrita de forma objetiva, mas percebe- águas. se que a maneira de fazer, se aproxima do saber fazer canoa de Joselândia. Segundo Para esta feitura, o Mestre necessita reali- Vicente Ferreira (2001: 209) a cultura mato- zar o processo na época das águas [chu- grossense reveste-se de mil roupagens: vas] e em duas ambiências de trabalho. A primeira etapa é toda feita na ambiência “Temos ainda o artesanato em madeira. líquida [ateliê Água] onde é realizado o tra- Típico das localidades ribeirinhas do rio balho mais amplo, ou seja, cortes iniciais Cuiabá, sendo um exemplo, o feitio de dados ao tronco para chegar à forma pri- canoas de pesca e remos. Antigamen- meira da canoa. E na ambiência seca [Ate- te, nos tempos mais remotos dos ban- liê Terra] se realiza um lapidar detalhado, deirantes, era usado o sistema indíge- ofertando o acabamento da canoa. na de fazer canoa de casca de Jatobá. [...] O canoeiro utiliza-se tão somente No âmbito das pesquisas teóricas, empre- da madeira denominada Ximbuva ou endemos as leituras de livros e documen- Cambará, macia e fácil de escavar”. tos, na intenção de um vasculhar identitário mato-grossense, ou seja, se a canoa No livro intitulado “Cultura mato-grossen- se prestaria e ou se prestou a ser tomada se” escrito por Roberto Loureiro, (2006:172) como uma expressão artística-cultural do ao abordar sobre “artefatos em madeira e estado de Mato Grosso. Este desvio in- fibras vegetais”, o autor revela que: vestigatório que o caminhar da pesquisa apontou, pareceu oportuno no sentido de “A madeira é um material muito utili- ampliar o olhar das pesquisadoras para os zado no artesanato regional. [...] Fabri- limites do foco da pesquisa. cam-se também canoas comuns, montaria (canoa que só cabe uma pessoa) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 61 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara e batelões (canoas muito grande), de trinsecamente ligada à natureza, pode-se madeira, como a chimbuva, arapotan- perceber que dentro destes grandes pan- ga, cedro e a canafístula”. tanais há pequenos outros, por exemplo, Joselândia é apenas um dos pantanais Uma reflexão crítica surge de nossas vi- que compõem o pantanal de Barão de vências em Joselândia, contrapondo o Melgaço. O fazer canoa é do pantaneiro que Campos Filho (2008) descreve sobre os seja do Mato Grosso ou de Mato Grosso “pequenos produtores artesãos” na obra do Sul, mas provavelmente há certas di- “Diversidade sócio-cultural em Mato Gros- ferenças culturais inerentes de cada re- so”, afirmando que “essas atividades se gião. Talvez seja por esta razão que nas caracterizam pela confecção de artefatos e leituras sobre o bioma pantaneiro se tem produtos variados, criados individualmen- encontrado muito a referência ‘mosaico’, te e manualmente” (p. 82). Em primeiro lu- pois conhecendo in loco fica compreensí- gar, nem sempre os artefatos são criados vel considerar pequenos pantanais com- individualmente, como no caso da canoa pondo a tessitura do grande mosaico do de Joselândia. Ainda que tenha um mestre pantanal mato-grossense. orientando os trabalhos gerais, o trabalho coletivo é necessário. Não apenas pela força motriz dos pesos, mas sobremaneira no cálculo do corte, no ritmo conjugado entre uma machadada e outra, nas mãos conjuntas para se limar a faca gigantesca, ou ainda no ritmo e na pausa de uma boa conversa enquanto há trabalho. Por tudo isso, dificilmente se vê somente o “produto final” da canoa, mas essencialmente o processo da feitura, destes movimentos pulsantes nas águas do Pantanal reconhecidos apenas por quem presencia a sinergia pulsante nos universos cósmicos na feitura da canoa. Todavia, vale ressaltar de que há muitos pantanais em Mato Grosso, para muito além dos pantanais sempre indicados [Paraguai, Cáceres, Poconé, Barão de Melgaço]. Se considerada a questão cultural in- 62 TERRA: deformando obstáculos para um caminhar da pesquisa Toda viagem, seja investigativa ou imaginária, necessita de rumos possíveis, sejam eles percebidos, sonhados, desejados, amados, escolhidos e até mesmo, os que nem se quer foram pensados. Por esta razão, nesta viagem de cunho científico se optou pela Cartografia do Imaginário (Sato 2011), que tem o intuito de ajudar o pesquisador no seu trajeto de pesquisa. A pesquisa é uma viagem científica de aprendizagens singulares e infinitas com ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza uma cartografia como um roteiro com todo humana em querer mudar a vida, reinven- o rigor acadêmico e com toda a sensibili- tando a paixão! Dessa forma, é uma pro- dade necessária para um trajeto sensível e posta que coaduna com o alvorecer de crítico. A Cartografia propõe uma viagem um diálogo pós-moderno. Considerando a científica de aprendizagens singulares e cartografia do imaginário, o que importa é infinitas, e que talvez jamais consigamos a rota escolhida e a viagem empreendida responder velhas e novas perguntas so- com tudo que envolve uma viagem sensí- bre os universos que habitamos - ou de vel-científica. um multiverso em plena descoberta! Uma aventura em risco, onde cada qual esco- Nas trilhas da cartografia do imaginário, lherá o seu itinerário de pesquisa. É um o campo axiomático é verdadeiramente a documento que se presta como um ‘fio origem das demais dimensões da pesqui- de Ariadne’ que guia o pesquisador pelos sa. Por meio da ética de valores, compre- labirintos da pesquisa, pelas avenidas e endemos que uma pesquisa em educação ruas da investigação. ambiental tem seu compromisso político e ecológico. Esta dimensão axiomática Assim compreendendo a cartografia do constitui-se, assim, como uma raiz de uma imaginário, como uma ajuda ao pesquisa- árvore à procura da água, ou um alicerce dor que trilha pelos labirintos da sua pes- que sustentará a pesquisa com todos seus quisa, é que se está conseguindo seguir erros, quiçá também com todos os seus sem perdas, mas com a firme orientação acertos. para que se vá e volte ou se vá sem retorno pelo mesmo caminho, mas trilhado Os estudos mais densos tornam-se neces- sempre rumo a construções e aprendi- sários à luz de um patrimônio investigativo e zagens para as reflexões necessárias da o caule que brota destas raízes ideologica- pesquisa. É um texto-mapa que se coloca mente comprometidas é a dimensão epis- flexível e aberto para que o novo venha temológica que vai sustentar a árvore. É povoar a empreitada investigatória. É com possível que haja um eixo central, sustentá- esta cartografia que seguimos o caminho culo primordial dos conceitos a serem pro- descobrindo. duzidos ou meramente reproduzidos. Daí parte novos galhos, ramos menores, bases O texto cartográfico deve abordar um teóricas que dialogam e se intercomunicam, campo investigativo que exige uma enor- estabelecendo um diálogo de saberes que me responsabilidade e grau de compro- se florescem e quiçá se frutifiquem como misso para além de nós mesmos. Pois, possibilidades epistemológicas. uma pesquisa é um labirinto, que ao bus- Da frutificação, a prática refletida na teoria car conhecimentos, reconstrói a condição encontra assim, a dimensão praxiológica ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 63 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara da propagação da semente. Do fruto que desejos de renovação e dialoguem com a protegia, a semente leva a saudade do as ancestralidades que os ventos, os sabor, mas o desafio será encontrar novas rios e os mares escrevem nas paisa- terras férteis para que o ciclo se reinicie. As gens brasileiras e sul-americanas. (Sato, brisas que levam as sementes, entretanto, Gauthier e Parigipe2005:107) reconhecem que nem toda terra poderá ser semeada. Mas é do caos que emerge a Para Sato (op. cit.), a cartografia do imagi- vontade de se erguer, lambendo as feridas nário tem a fenomenologia do imaginário e ainda que a dor seja forte, um recomeço de Gaston Bachelard como substrato de avaliativo é a dose certa para o ciclo não inspiração existencial. A fenomenologia se interrompa, mas que novas trajetórias proposta por ele revela uma ponte que podem ser lançadas na pesquisa. possibilita a ligação entre duas culturas até então consideradas em separadas: científi- Há muito as civilizações vieram produzindo ca [Razão] e a humanista [Poética]. Este fi- arte e ciência, porém, no viés cartesiano, lósofo propõe a junção destas duas partes como confirma Buoro (1998:29) “fizeram com igual simetria e força, pois, afirma ele com que se acreditasse que só a ciência que uma não exclui a existência da outra, era capaz de validar o conhecimento hu- embora muitas vezes se revelem opostas. mano e a evolução da sociedade, restando O que ocorre, aponta ele, é que estas duas para arte ficar confinada numa espécie de forças se encontram no exato momento da piquete estético das formas e sensibilida- imaginação criadora. Diz o filósofo-educa- de”. Hoje, contrariamente ao pensamento dor que o que se procura na ciência e na moderno, se busca conhecer o ser huma- poesia juntas, é um fio entre o humano e no como um todo, incluindo suas relações mundo. Se considerada a fenomenologia com a natureza e com todos os saberes. com base em Bachelard, se encontra eco O que justifica a presente pesquisa em para tornar a poesia e a ciência comple- Educação Ambiental, é que ela “é bilíngue mentares, entrelaçando-as como dois con- – traz a linguagem científica dos concei- trários perfeitos. O que se busca exercitar tos, próxima à linguagem poética do sen- ao trilhar pelo território da pesquisa é não tido subjetivo” (Sato, Gauthier deixar ocorrer suturas entre razão e sensi- e Parigipe, 2005:113). bilidade, entre razão e poética, entre imagem e escrita, e entre a Ciência e a Arte. A educação ambiental deve ser histo- 64 ricamente acumulada e densamente Se a racionalidade for mesmo inteligen- transgressora, para que as múltiplas ra- te, ao invés, de afastar a subjetividade cionalidades se encontrem com a pai- [ou mantê-la distante], irá acolher a di- xão, o brincar e a imaginação nos seus ferença, potencializando o diálogo entre ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza elas. Por certo será um diálogo tensivo, bachelardiano, literário], como pode ser e oxalá fenomenologicamente inaca- uma imagem fotográfica, pois, ambos re- bado, para que a humanidade perceba velam por meio de diferentes linguagens, que o discurso instituído necessita ser ou melhor, por linguagens especificassem reconstruído sob uma perspectiva mais complementaridade, portanto, só podem instituinte (SATO, 2009:17). comunicar de forma mais enriquecedora, e provocar olhares para outras paragens, Bachelard (1993:4) afirma que a imagem além de propor a estética. é produto da união da realidade com a subjetividade, uma dádiva da consciência Vale ressaltar que a famosa tela do sur- ingênua [fenomenologia da imagem], de realista René Magritte, traz um cachimbo documentos [concretude] da consciência pintado. Porém, contraditoriamente, abai- sonhadora [devaneios]. Para este filósofo, xo da imagem está a frase: “Isto não é um a imagem no sentido poético é um acon- cachimbo”. Ao fazer a dança dos contrá- tecimento do logos [razão sensível], por rios, este pintor belga provoca que um tex- esta razão, diz que imagem é a expressão to não pode estar em oposição à imagem criando o ser. (e vice-versa). Ambos, texto e imagem, se complementam no título da tela: “a traição A proposição bachelardiana se desenha da imagem”. Entre as mil interpretações pelo imaginário que nada mais é do que a possíveis desta obra, o mágico Magritte tradução de uma emoção, considerando também nos convida a duvidar das coisas que as emoções são sensações experi- que vemos, lemos ou ouvimos. Aliar tex- mentadas em contato com a matéria [coi- to e imagem é um exercício filosófico que sas da vida], por isto, se apresenta como busca eliminar a primazia de uma lingua- força propulsora do que o intelectual cha- gem sobre as demais, possibilitando o plu- ma de imaginação poética. ralismo de expressões e ideias. Com estas bases modelando o caminhar no campo de pesquisa, é que neste artigo FOGO: a dança dos conhecimentos se apresentará dois tipos de linguagens, uma escrita, e outra imagética. A palavra revelará a tessitura de forma escrita como solicita a ciência. E o imagético se revelará pela imagem fotográfica, e o que ela mostra como permite a poética. Entendemos como propõe Bachelard, que a imagem tanto pode ser um texto escrito [no caso ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Intencionando um vasculhar da canoa noutras paragens, que não na ambiência da feitura, nem dos livros e documentos, buscamos em Cuiabá a iconografia deste 65 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara objeto artístico [canoa] presentificado em A imaginação, segundo estes estudio- espaços e tempos cotidianos deste territó- sos, já não é mais a “louca da casa”, mas rio urbano. Com uma máquina fotográfica é inspiradora das descobertas. É nosso na mão, a fenomenologia no olhar, a car- simbolizar-imaginar que ofertam formas tografia do imaginário no caminhar, acom- aos nossos desejos, provocam empre- panhadas do forte desejo de desvelar se a endimentos, esculpem comportamentos, canoa é um elemento identitário para além pintando êxitos e derrotas, ou seja, vidas do território úmido de Joselândia e para [Figura 01]. além do Pantanal mato-grossense, fomos ao rumo de outro campo investigatório. Lembram com base em Bachelard (1993), que a imaginação é irmã gêmea da razão, Munidas de tudo isto, é que se partiu para que ciência e arte despertam com símbolos, percorrer ruas tradicionais, avenidas cen- ajudando a decifrar enigmas que só os sím- trais, bairros de importância histórica, bem bolos provocam. Ainda chamam a atenção como, espaços contemporâneos de agru- para alguns defeitos da racionalização, ou pamento de grande número de pessoas como ensina Gaston Bachelard, dos obstá- [shoppings]. Na ideia de responder: A ca- culos epistemológicos a serem superados, noa estaria representada artisticamente? “nunca se deve particularizar em excesso, E se representada, em que linguagens nem generalizar com pressa, por que pode- artísticas estariam se mostrando? Em que rão ser fatal para os símbolos” (p. 34). locais seriam encontradas? Com que possíveis propósitos poderiam estar presenti- É importante ressaltar que a ordem deste ficadas nos espaços encontrados? itinerário investigatório foi totalmente ale- Chevalier e Gheerbrant (2003) se referem ao imaginário simbólico como um estimulante da percepção de algo, e ainda consideram que um ícone é a representação da realidade, já que todo objeto que pode ser revestido de valor simbólico. Lembram ainda que cada símbolo é microcosmos, um mundo total que surge do inconsciente criador do ser humano e de seu meio. Afirmam os estudiosos das simbologias, que um mundo de símbolos habita em nós [percebidos ou não], ofertando forma aos desejos e modelando comportamentos. 66 Figura 01: Acervo GPEA/UFMT, Arte Imara Quadros [Figura 01] Cartografia da canoa de Joselândia ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza atória. Seguindo ruas e avenidas, passa- Percorrendo três shoppings da capital mos por um determinado trecho de uma de Mato Grosso, descobrimos algumas importante via de acesso da capital. No iconografias. Iniciamos com as encontra- referido trecho foi encontrado um trabalho das no caminho de acesso de um destes do tipo escultura mostrando a canoa com shoppings. São incrustações feitas pro- um índio e seu pescado [Figuras 02 e 03]. vavelmente de cimento, nas paredes do corredor que dirige os automóveis para Passando por uma feira popular bastante os estacionamentos, e é passagem de pe- frequentada pela população local, num se- destres, provavelmente feitas por um artis- tor comercial além das frutas e verduras ta local [Figuras 06, 07 e 08]. encontramos um espaço fechado do tipo `box`, que vende material de pesca, e na No mesmo local foram encontradas mais fachada do estabelecimento deparamos iconografias da canoa. Na entrada do se- com uma pintura provavelmente de um tor cinematográfico do referido Shopping, artista popular, que revela a canoa na am- onde se compram ingressos, se exibe uma biência pantaneira [Figuras 04 e 05]. instalação de uma canoa que se mostra Figuras 02 e 03: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 02) Canoa na avenida Figuras 04 e 05: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros (Figura 04) Canoa na feira ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 67 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara Figuras 06: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa na feira 2. Figuras 07: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 1 Figuras 08: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no Shopping 2 toda em vidro transparente com um pescador e um condutor da canoa [Figuras 09 e 10]. Ainda pelas andanças neste shopping deparamos com as representações de canoas em alguns restaurantes, ornando de diferentes e variadas formas a ambiência da praça de alimentação. Na Imagem 10, uma fotografia preto e branco da canoa exibindo dois pescadores acompanha Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 1 68 pelo poema do poeta Manoel de Barros em um painel de fundo no espaço das mesas do restaurante [Figuras 11 e 12]. Em outro restaurante deste grande centro comercial, localizamos a canoa compondo o teto (como lustres), nas paredes e no vidro de uma das janelas (como intervenções decorativas) [Figuras 13, 14, 15, 16 e 17]. Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de João Quadros. Canoa no cinema 2. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoa no restaurante A 1. Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoa no restaurante A 2 Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoa no restaurante B 1 Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoa no restaurante B 2. Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoas no restaurante B 3 Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoas no restaurante B 4 Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia João Quadros. Canoas no restaurante B 5 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 de de de de de de de 69 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara AR: outro caminho a caminho leza da identidade com a percepção ambiental concretizada na figura da canoa. Tal fato revela a importância que atribuí- mos à Educação Ambiental embasada na Loureiro descreve que “A política local ética ecológica defensora do pensamento do exercício da cidadania fragiliza-se en- pós-crítico e sensível como possibilidades quanto aumenta o poder extraterritorial do da construção simultânea de valores, pro- capital globalizado e das forças que mo- cedimentos e conhecimentos de sujeitos vimentam o mercado mundial” (2005, p. com identidade própria. Lembramo-nos 77). Entendemos que ninguém firma sua fortemente das palavras de Paulo Frei- identidade em uma face única, mas sim re que nos encoraja a assumirmos nossa na aproximação e na negação de diver- existência social e histórica: sos contextos e papéis que assumimos na sociedade em que vivemos e ainda, na “Como ser pensante, comunicante, convivência com os outros. Tornamo-nos transformador, criador, realizador de o que somos no movimento dialético de sonhos, capaz de ter raiva porque ca- construção do eu-outro-mundo. paz de amar. Assumir-se como sujeito porque capaz de reconhecer-se como “Sob a ótica da fenomenologia, bus- objeto. A assunção de nós mesmos não camos construir uma tríade intrinseca- significa a exclusão dos outros. É a ‘ou- mente conectada – eu-outro-mundo. tredade ’ do ‘não eu’ ou do tu, que me Na esfera individual, entra em jogo faz assumir a radicalidade do meu eu” nossas próprias identidades e, portan- (Freire, 1996, p.46). to, nossos próprios valores sociais. Isso implica no reconhecimento de que não O que pôde ser constatado com o vascu- estamos sozinhos e nos obriga a consi- lhar urbano da canoa [busca iconográfica], derar a existência de nossas diferenças, é que ela se coloca como um forte ele- a necessidade do diálogo e da compre- mento identitário para além de Joselândia ensão solidária. Juntos, eu e o outro, e do Pantanal mato-grossense. Nas ruas, inserimos no mundo (oikos) sendo unos restaurantes, lojas ou comércios, a expres- e múltiplos, simultaneamente” (Sato, são cultural mato-grossense se amalgama Leite, Madeiros e Ribeiro, 2002, p. 58). pela canoa, em suas variadas reinvenções estéticas que constrói a identidade na re- Os livros e os documentos tratam da ca- capitulação da arte. noa como expressão identitária cultural de Mato Grosso e importante símbolo local. O símbolo da canoa foi encontrado em di- Percebemos a indissociabilidade e a be- ferentes lugares, bem como, em variadas 70 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza versões artísticas. Porém, o que chamou ser mapeados, denunciados e compreen- a atenção foram os espaços em que a ca- didos à luz da equidade social. A mudan- noa foi encontrada. A maioria dos achados ça climática afetará a região, dilacerando se presentificaram em lócus empresariais, o efeito esponja de seca e cheia e prova- sob a forma de ornamento da ambiência, velmente as áreas alagadas sofrerão o in- provavelmente com o propósito de sensi- verso do “o sertão vai virar mar ”. Não há bilizar o cliente para a questão cultural lo- dúvidas que a população que mais sofrerá cal. Empresários-empresas se aproprian- será aquela economicamente esbulhada. do da imagem [arte-cultura e ambiente] como forma de agregar valor ao seu tipo Do ponto de vista do Tratado, vários de de serviço vendido. seus princípios relacionam-se com a nossa pesquisa. Desde seu princípio primeiro Mas esta andança serviu para provocar de que somos todos educadores e edu- outro desafio com total sentido para a candos, pela construção de sociedades pesquisa. Se a canoa importa muito para sustentáveis ou admitindo que a educa- arte-cultura de Joselândia e é considerada ção ambiental assume diferentes formas identidade cultural de Mato Grosso, brotam do conhecimento. Entre os seus 16 prin- algumas perguntas que não querem calar... cípios, queremos chamar a atenção ao fragmento 11: Do ponto de vista do Milênio, poderíamos afirmar que a canoa custa quatrocentos “A educação ambiental valoriza as di- reais , preço dado pelo mestre da canoa ferentes formas de conhecimento. Este enquanto assistíamos a sua feitura num é diversificado, acumulado e produzido lindo mês de fevereiro de 2011, com as socialmente, não devendo ser patente- águas enfeitiçando nossos imaginários. ado ou monopolizado” (Tratado Sob esta limitante ótica, o preço de uma cação ambiental, de edu- princípio 11). árvore é dada para satisfazer os desejos humanos e o encantamento da canoa jus- Porque assumimos que a educação am- tifica-se na precificação do mercado que biental não é neutra, não queremos atribuir tem pressa. Para algumas pessoas, talvez um valor de mercado à canoa. A canoa é este seja o caminho para construir políti- tributária da cultura de sua gente e não cas públicas e ajudar as comunidades do deve ser patenteada ou precificada por Pantanal. um valor mercadológico que apregoa o desenvolvimento a todo custo. Do ponto de vista da Justiça ambiental, a comunidade de Joselândia enfrenta certos Adorno (1991) alertou que sob a égide do conflitos socioambientais que carecem capitalismo, tudo pode se transformar em ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 71 Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara produto de mercado. Buscando aliança Canoa, canoa desce neste pensamento, acreditamos que há No meio do rio Araguaia desce valores culturais tão intensos que trans- No meio da noite alta da floresta cendem o objeto. No lume fenomenoló- Levando a solidão e a coragem gico de nossa existência, admitimos que Dos homens que são a canoa adquire um valor imaterial. Para (Milton Nascimento8) nós, nenhuma economia conseguiria responder o valor de uma canoa, porque não há preço às folhas de um cambará que se Referências enche de orvalho na manhã, que acolhe flores e pássaros em seus ramos, que estende suas raízes para além das terras, e se transforma em uma canoa que desliza nas águas do Pantanal. Para além de um preço econômico, o Pantanal é ainda um lugar misterioso que une gente e natureza, entre águas e terras que se revezam para formar estradas de paixões que ardem no pôr-do-sol; e de pássaros que cortam o ar no acalento da brisa. A cultura torna-se íntima da natureza, e a arte se alia ao cotidiano de lutas. Talvez carregue tristezas, talvez carregue saudades... Mas encostada na margem, uma canoa consegue rimar paisagem com coragem: de resistir aos avanços de tecnologias frias, de modernidades líquidas ou de urbanidades vazias e persistir na identidade onde as águas constroem novos territórios de um tempo das águas. No Pantanal ou no Araguaia, a canoa desliza com a coragem daqueles que podem ser menos abastecidos pela vida material, mas que a cada transformação das águas, ADORNO, Theodor (1991): The cultural industry. New York: Routledge. AVANZI, M. Rita e MALAGODI, M. A. S. (2005): “Comunidades interpretativas”. Em Ferraro JR., L.A. Encontros e Caminhos: Formação de Educadoras(es) Ambientais e Coletivos Educadores. Brasília: MMA/DEA. BACHELARD, Gaston (1993): A poética do espaço, São Paulo: Martins Fontes. BARTHES, Roland (1970): Mythologies. Paris: Seuil. BHABHA, Homi (1998): O local da cultura. Belo Horizonte: Ed. UFMG. BAUMAN, Zygmunt (2005): Identidade: entrevista a Benedetto Vecchi. Rio de janeiro: Jorge Zahar Ed. BAUMAN, Zygmunt (2003): Comunidade: a busca por segurança no mundo atual. Rio de Janeiro: Jorge Zahar. Ed. BUORO, Anamélia Bueno (1998): O olhar em construção: uma experienciade ensino e aprendizagem da arte na escola. 3 ed. São Paulo: Cortez. CAMPOS FILHO, Luiz V. (2008): Populações Tradicionais. Em Maria de Fátima Roberto [org]. Diversidade sócio-cultural em Mato Grosso. Cuiabá: MT-Entrelinhas. CHEVALIER, Jean e GHEERBRANT, A. (2003): Dicionário dos Símbolos. 18ª ed. Rio de Janeiro: José Olímpio. FERREIRA, João C. V. (2001): Mato Grosso e seus municípios. Cuiabá: Secretaria de Estado da Educação. FLORENCE, Hércules (1977): Viagem fluvial do Tietê ao Amazonas: 1825 a 1829. São Paulo: Cultrix, Ed. Da Universidade de São Paulo. conseguem criar novas táticas para manter as esperanças. 72 8 Canoa, canoa: Milton nascimento. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Deslizando da margem à correnteza FREIRE, Paulo (1982): “Educação, o sonho possível”, em Brandão, Carlos (org) O Educador: vida e morte. Rio de Janeiro: Graal. FREIRE, Paulo (1996): Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. São Paulo: Paz e Terra. FREIRE, Paulo (1987): Pedagogia do Oprimido. 17ª ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra. GEERTZ, Clifford (1989): A interpretação das culturas. Rio de Janeiro: LTC. GEERTZ, Clifford (2001): Nova luz sobre a antropologia. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed. HALL, Stuart (2005): A identidade cultural na pós-modernidade. 10ª Ed.Rio de janeiro: DP&A. LOUREIRO, Carlos F. B. (2006): O movimento ambientalista e o pensamento crítico: uma abordagem política. Rio de janeiro: Quarter, 2ª ed. LOUREIRO, Roberto (2006): Cultura mato-grossense: festas de santos e outras tradições. Cuiabá – MT: Entrelinhas. MASCELANI, Angela. Arte Popular Brasileira. Museu Casa do Pontal. [Acesso em 4 maio.2011: http://www.popular.art.br/ htdocs/defTexto.asp?artigo=286]. PENNA, M. (1998): “Relatos de migrantes: questionando as noções de perda de Idenditade e desenraizamento” em Signori, I. (org). Língua(gem) e identidade: elementos para Uma discussão no campo aplicado. Campinas: Mercado das Letras. PASSOS, Luiz A. e SATO, Michèle (2005): “De asas de jacarés e rabos de borboletas à construção fenomenológica de uma canoa” em Sato, M. e Carvalho, I. (org), Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed, pp. 213-232. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 REID, Walter (Eds.) Millennium ecosystem assessment. Tokyo: [Acesso em Abril 15, 2010: http://www.millenniumassessment.org/en/ Scenarios.aspx] SATO, Michèle, GAUTHIER, Jacques; PARIGIPE, L. (2005): “Insurgência do grupo pesquisador na educação ambiental sociopoética”, em Sato, M. e Carvalho, I. (org) Educação Ambiental – pesquisas e desafios. Porto Alegre: Artmed. SATO, Michèle; LEITE, Mário C. S.; MEDEIROS, Heitor e RIBEIRO, Luís C. (2002): “Diversidades Poéticas no Pantanal”, em Sato, M (coord). Sentidos Pantaneiros: movimentos do projeto Mimoso. Cuiabá: KCM, pp. 58 -72. SATO, Michèle (2011): “Canoa: escultura do tempo das águas” Revista Sina, março, [http:// www.revistasina.com.br/portal/articulistas/ item/169-canoa-escultura-do-tempo-das-%C3%A1guas]. SATO, Michèle (2011): “Cartografia do imaginário no mundo da pesquisa” em Abilío, F. (Org.) Educação ambiental para o semiárido. João Pessoa: EdUFPB, pp. 539-569. SILVA, Regina; SATO, Michèle (no prelo): “Do invisível ao visível: a construção de identidades na ecologia de resistência” em Santos, J. ; Zanin. E.; Moschini, L. (Orgs.). Faces da polissemia da paisagem: ecologia, planejamento e percepção. São Carlos: Rima. 73 A imaxinación ao poder. Nenos en Ucuma (Angola) 74 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, 2011, (I), (I), 11-12 11-12 ambientalMENTEsustentable, TRAXECTORIAS E RETOS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando soluções no turismo Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourism Joana M. Hancock.Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe)) Resumo A grande procura de destinos turísticos balneares, assim como a crescente procura de atividades turísticas marinhas tem aumentado a pressão colocada sobre a zona costeira. Sendo “espécies bandeiras”, e animais bastante carismáticos, as tartarugas marinhas são frequentemente promovidas como atração turística, sendo usadas para transmitir aos públicos-alvo a necessidade da sua conservação, e dos habitats de que dependem. Este artigo faz uma reflexão sobre o impacto do turismo na conservação das tartarugas marinhas, olhando particularmente para casos em Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, chamando a atenção para a necessidade de promover e gerir o turismo nas zonas costeiras, de modo a minimizar o seu impacto no ambiente e comunidades, e reduzir os conflitos entre estas e os programas de conservação. Astract The increasing demand for beachfront destinations and activities has put much pressure on the costal areas. As flagship species, and therefore charismatic, marine turtles are frequently promoted as tourist attraction, being also used to pass on to target groups the knowledge of the need of protecting them, as well as the habitats upon which they depend. This article will make discuss the impact of tourism in the conservation of these animals, looking particularly at cases in Cape Verde and São Tomé and Príncipe, drawing the attention to the need of promoting and manage tourism in the coastal areas, in such a way that its impacts in the environment and local communities is minimized, and thus conflicts with conservation projects are reduced. Palabras chave Tartarugas Marinhas, turismo solidário, turismo em massa, sensibilização ambiental, desenvolvimento comunitário Key-words Marine turtles, ecovolunteering, mass tourism, environmental awareness, community development ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 75 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 75-86 Joana M. Hancock Introdução que o turismo seja um tema controverso5-6, , sendo mais comum encontrar referências ao impacto negativo da indústria do turis- A grande procura de destinos turísticos mo sobre o meio ambiente do que aqueles balneares, assim como a crescente procu- estudos que examinam o efeitos benéficos ra de atividades turísticas marinhas tem au- que o turismo pode ter sobre o ambiente e mentado a pressão colocada sobre a zona os turistas. costeira. Como todos os ecossistemas naturais, os ecossistemas costeiros e mari- Neste artigo veremos alguns exemplos nhos são altamente dinâmicos e atividades concretos em que o turismo, nas suas dife- que possam vir a interferir com o sistema rentes vertentes, afecta a conservação das natural podem ter impactos a longo prazo espécies marinhas, com particular enfoque em termos de estabilidade do sistema . nas tartarugas marinhas, analisando casos 1 específicos em Cabo Verde, e São Tomé e De um modo geral, os impactos do turismo Príncipe, dois países lusófonos insulares, podem ser divididos em 3 áreas: 1) econó- de caracteristicas sócio-económicas simi- mica, 2) socio-cultural e 3) ambiental , sen- lares, e onde ocorrem importantes popula- do que estes impactos podem ser positivos ções de tartarugas marinhas. 2 ou negativos. Para que o turismo seja sustentável, os benefícios económicos, socio-culturais e ambientais devem ser maximizados, enquanto seus impactos negativos devem ser minimizados3. Mas nem sempre esses objectivos são alcançados, pondo As tartarugas marinhas: a conservação de um recurso valioso em causa a existência dos recursos dos quais o turismo depende4. Assim, é vulgar Por milénios, os seres humanos têm capturado as tartarugas marinhas e têm benefi- 1 HALL, C.M. (2001): “Trends in ocean and coastal tourism: The end of the last frontier?”, em Ocean and Coastal Management , (44), 601 – 618. 3 UNWTO (2004): “Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations: A Guidebook”. Madrid: World Tourism Organisation. 5 MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998): “Proceedings of the 1996 World Congress on Coastal and Marine Tourism”. (19-22 June 1996, Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp. 4 BALMFORD, A., BRUNER, A., COOPER, P., e outros (2002): “Economic Reasons for Conserving Wild Nature”, em Science (297): 950-953. 6 MILLER, M. & KAAE, B.C. (1993): “Coastal and Marine Ecotourism: A Formula for Sustainable Development?”, em TRENDS, (30:2), 35-41. 2 HALL, C.M & LEW, A. (2009): “Understanding and Managing Tourism Impacts: An Integrated Approach”. London: Routledge. 76 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos ciado da sua utilização, incorporando essa prática nas suas culturas7-8. Exemplos de uso para consumo direto ou transformação incluem carne de tartaruga e ovos como alimento; óleo para medicamentos, combustível para lâmpadas e calafetagem de barcos; cabedal para roupas e acessórios; carapaças e escudos para vários adornos; animais inteiros embalsamados como objetos antigos e decorativos; e várias partes do corpo para isca de pesca, ração de animais domésticos e fertilizante . No Ocea9 no Atlântico, tanto em Cabo Verde como em São Tomé e Príncipe, os registos históricos e estudos recentes indicam uma forte pressão humana, especialmente em forma de captura para consumo, tanto nas praias de desova como as áreas de alimentação - (Foto 1). 10 11 Foto 1: Vendedoras de Peixe (Palaiês) no mercado de São Tomé, mostra com orgulho carne de tartaruga de caco, uma espécie em perigo critico de extinção, vendida de modo legal nesta ilha, gerando importantes rendimentos para vários sectores da sociedade (Foto: Joana Hancock). Em geral, tem havido uma tendência clara para a sobre-exploração das espécies marinhas, talvez porque muitas, incluindo as tartarugas, têm sido consideradas mui- 7 THORBJARNARSON, J., LAGUEUX, C.J., BOLZE, D., e outros (2000): “Human use of turtles: a worldwide perspective”, em M. W. Klemens (Editor), Turtle Conservation. Smithsonian Institution Press, Washington, D.C, pp. 33-84. tas vezes como espécies “à prova de extinção” (ou seja, não é possível tornarem-se extintas) porque é assumido que estas ocupam imensas escalas geográficas, têm 8 FRAZIER, J. (2003): “Prehistoric and ancient historic interactions between humans and marine turtles”, em Biology of Sea Turtles, Volume II. Lutz, P.L., Musick, J.A., Wyneken, J. (eds.) CRC Press, Boca Raton, pp. 1-38. populações enormes, têm longa distância 9 WITHERINGTON, B. E. & FRAZER, N.B. (2003): “Social and economic aspects of sea turtle conservation”, em P. Lutz, J. Musick & J. Wyneken (Eds.) The Biology of Sea Turtles II. CRC Press. Boca Raton, FL. pp. 347-375. à extinção. As populações de tartarugas GRAFF, D. (1996): “Sea Turtle Nesting 10 and Utilization Survey in São Tomé”, em Marine Turtle Newsletter, (75), 8-12. 11 LOUREIRO N.S., & TORRÃO, M.M.F. (2008): “Homens e tartarugas marinhas: Seis séculos de história e histórias nas ilhas de Cabo Verde”, em Anais de História de Além-mar, (9), 37-78. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 de dispersão e uma fecundidade espantosa12. No entanto, estas características só fazem tais espécies mais propensas marinhas só podem sobreviver quando as suas populações mantêm taxas de sobrevivência suficientes em todas as fases de 12 MYERS R.A. & OTTENSMEYER, C.A. (2005): “Extinction risk in marine species” em Norse EA, Crowder LB (ed) Marine Conservation Biology: the Science of Maintaining the Sea’s Biodiversity Island Press, Washington, DC, pp 58-79. 77 Joana M. Hancock vida13-14. Portanto, para os projetos de con- rinhas são frequentemente promovidas servação serem bem sucedidos devem não como atração turística, enquanto que por só minimizar a exploração dos indivíduos, si só, despertam bastante interesse; assim mas também assegurar a proteção dos ha- não é de estranhar que muitas pessoas bitat de que estes dependem. Em termos viajem com a intenção de ver e interagir gerais, as ações desenvolvidas pelos go- com estas espécies. Também pelas razões vernos nacionais e regionais centraram-se acima descritas, estas espécies são fre- na implementação de um quadro jurídico quentemente usadas para transmitir aos para a proteção de tartarugas marinhas em públicos alvo a necessidade da sua con- paralelo com atividades de proteção nas servação, e dos habitats de que depen- praias de nidificação, normalmente imple- dem, usando como meio de comunicação mentadas por Organizações Não Governa- as atividades turísticas. Assim, a conser- mentais (ONGs) locais e internacionais, que vação destes animais e o desenvolvimento têm além disso a responsabilidade de criar turístico têm andado quase de mãos da- campanhas de sensibilização para motivar das um pouco por todo o mundo, estando os consumidores a mudarem os seus com- bem documentado o potencial impacto portamentos em relação ao consumo de económico da atividade turística nas co- produtos da tartaruga marinhas. munidades locais que outrora dependiam das tartarugas como recurso económico15. As tartarugas como atração turística – Uma aposta ganha na conservação? Não são só os benefícios económicos que do público, contribuir para manter as es- fazem a diferença na conservação; o turismo, quando controlado adequadamente, pode ajudar a aumentar a sensibilização pécies e seus habitats, para atrair e satis- Sendo “espécies bandeiras”, e animais fazer turistas, gerar financiamento para a bastante carismáticos, as tartarugas ma- ciência da conservação e, às vezes, pode fornecer mão de obra para os esforços de 13 LUTCAVAGE, M.E., PLOTKIN, P.T., WITHERINGTON, B., & LUTZ, P.L. (1997): “Human impacts on sea turtle survival”, em Lutz, P. & Musick, J. (eds) The biology of sea turtles. CRC Press, Boca Raton, Florida, p 387–410. MORTIMER, J. A. (2000): “Sea turtle 14 conservation programmes: Factors determining success or failure”, em Salm, R.V., Clark, J.R., & Siirila, E. Marine and Coastal Protected Areas : A guide for planners and managers . IUCN. Washington, D.C. p 327-333. 78 conservação. Assim, é do interesse dos governos e das ONGs’ promover atividades relacionadas com o turismo. Neste contexto, pretendo fazer uma reflexão so- 15 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos bre o impacto do turismo na conservação velmente causa mais emoção é a de turtle- das tartarugas marinhas, olhando particu- -watching (neste caso considera-se apenas larmente para casos em Cabo Verde e São observação da desova nas praias à noite). Tomé e Príncipe. Normalmente, são vários os beneficiários CASO 1: O Turtle Watching e o desenvolvimento local É quase a regra que turistas que já tenham estado em contacto prévio com tartarugas marinhas classifiquem a experiência de positiva ou muito positiva, e a maioria diga que gostaria de repetir a experiência (Foto 2). Várias atividades podem ser desenvolvidas para atrair turistas, desde mergulho recreativo, libertação de filhotes, centros de visitantes, e observação das desova das fêmeas nas praias, e estas atividades são desenvolvidas em diferentes escalas em todos os locais onde as tartarugas marinhas ocorrem. A atividade que invaria- da atividade de turtle-watching: os operadores turísticos, funcionários dos hotéis, guias locais, empresas de aluguer de carros, centros de comércio, lojas de souvenires, entre outros16. Na ilha da Boavista, esta atividade é realizada desde 1998, e gera anualmente receitas brutas de pelo menos 100,000 Euros. Segundo a agência Naturália, atualmente a única detentora da licença para realizar este tipo de excursões, esta reinveste cerca de um terço dos seus rendimentos nas comunidades, ao contratar serviços locais de transporte, salários de guias e assistentes, e em artesanato local, e outro terço no financiamento da ONG parceira Natura 2000, para implementação do seu programa de conservação de tartarugas marinhas17. Apesar dos benefícios apontados no seu relatório anual e mencionados acima, os rendimentos brutos desta atividade são quase exclusivamente para beneficio da única companhia que detém autorização do governo para conduzir atividades de turtle Foto 2: Turistas com tartaruga cabeçuda juvenil (Caretta caretta), resgatada pelas autoridades de um local onde estava a ser guardada em cativeiro ilegalmente, a ser devolvida ao mar numa actividade de sensibilização na ilha da Boavista, Cabo Verde, levada acabo pela Turtle Foundation (Fotos: Joana Hancock). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 16 TISDELL, C. & WILSON, C. (2001a): “Wildlife-based tourism and increased support for nature conservation financially and otherwise: evidence from sea turtle ecotourism at Mon Repos”, em Tourism Economics, (7), 233–249. LOPÉZ-SUAREZ, P. (2010): “Relatório 17 das Excursões de Tartarugas Marinhas”, Naturalia, Cabo Verde. 79 Joana M. Hancock watching. Apesar do interesse de outras companhias, uma lacuna na legislação para CASO 2: O turismo solidário e os projetos de conservação o trabalho com espécies protegidas previne estas companhias de obter as licenças relevantes. Assim, a empresa tem recebido fortes criticas das comunidades locais por suposta monopolização da atividade, falta de esforço em integrar moradores locais no desenvolvimento das atividades do projeto e reduzido beneficio direto da proteção das tartarugas marinhas nas comunidades locais. Possivelmente este descontentamento é o resultado da falha na comunicação dos benefícios gerados (tanto a Naturalia como a ONG Natura 2000 contribuem cada ano para projetos de desenvolvimento social), mas sem as comunidades testemunharem benefícios, a captura de tartarugas marinhas irá certamente continuar, como noutros casos18. Na Boavista, a substituição da captura de tartarugas marinhas pela atividade do turtle-watching ainda está longe de compensar as comunidades e os pescadores que dependem da receita da venda de carne de tartaruga, e assim a captura destes animais ainda é comum, apesar da sua proibição total19. 18 SENKO, J., SCHNELLER, A.J., SOLIS, J., OLLERVIDES, F. & NICHOLS, W.J. (2011): “People helping turtles, turtles helping people: Understanding resident attitudes towards sea turtle conservation and opportunities for enhanced community participation in Bahia Magdalena, Mexico”, em Ocean & Coastal Management, (54), 148-157. 19 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom 80 Semelhante ao ramo abrangente de ecoturismo, o turismo solidário surge como uma alternativa ao turismo regular, permitindo que o turista participe ativamente na conservação de um recurso ou no desenvolvimento comunitário, contribuindo com o seu trabalho voluntário e recursos, permitindo não só gerar rendimento aos projetos e comunidades costeiras, mas também de gerar empregos nestas comunidades e apoiar os esforços de conservação20. Em geral, os programas de voluntariado permitem uma experiência educativa com uma vertente ecológico-social, permitindo aos voluntários participar em primeira mão nas atividades dos projetos, interagir diretamente com a fauna, e regressar a casa com uma maior consciência dos objetivos do projeto de conservação21-22. Além disso, este tipo de interação é uma vivência extraordinária e única e que por 20 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland. CAMPBELL, L.M. & SMITH, C. (2006): 21 “What makes them pay? Values of volunteer tourists working for sea turtle conservation”, em Environmental Management, (38), 84–98. BRIGHTSMITH, D.J., STRONZA, K., & 22 HALL, K. (2008): “Ecotourism, conservation biology, and volunteer tourism: a mutually beneficial triumvirate”, em Biology Conservation, (141), 2832–2842. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos isso tende a ser individualmente valorizada. Os benefícios são evidentes e recíprocos; a interação entre os turistas e os moradores de uma comunidade de destino expõe-os ambos a novas informações, línguas e estilos de vida. Além disso, os turistas têm a oportunidade de aprender sobre o património histórico e cultural do lugar que estão a visitar. Na ilha da Boavista, em Cabo Verde, a estadia de voluntários internacionais nas comunidades locais ou acampamentos, e o seu contacto com os moradores tem despertado o interesse destes e de jovens de outras ilhas na participação nas atividades de conservação, enquanto que o dinheiro gerado pelo programa de voluntariado Foto 3: Voluntários internacionais e locais unem esforços na ilha da Boavista em Cabo Verde, para apoiar as iniciativas de conservação promovidas pelas ONGs e Forças Armadas, criando laços que se mantém ao longo dos anos, derivados daquelas que foram experiências únicas de confraternização e intercambio cultural. (Foto: Joana Hancock) é um aporte significante de rendimento atividade humana nas praias, principal- para o projeto, permitindo a contratação mente à noite. A presença de pessoas na de pessoas das comunidades locais, au- praia pode resultar em tentativas de de- mento da compra de bens e serviços a sova falhadas, escolha de praias menos nível local, gerando assim emprego e ren- adequadas, mas com menos distúrbios, dimento adicionais (pers. obs.) (Foto 3) . ou até mesmo aborto dos ovos23. CASO 3: A massificação do turismo nas áreas de desova No caso concreto das ilhas do Sal e Boavista, em Cabo Verde, o desenvolvimento do sector turístico irá certamente aumentar, sendo que a conservação das tartaru- O turismo costeiro é uma das principais ameaças às tartarugas marinhas, causado impactos como a perda ou redução da qualidade das zonas de desova, introdu- gas marinhas e do meio ambiente em geral terá de acompanhar o desenvolvimento desenfreado destas ilhas, onde a preferência está a ser dada a projetos de gran- zindo uma variedade de distúrbios e obstáculos às fêmeas reprodutoras e às tartaruguinhas. O desenvolvimento das zonas costeiras também leva a um aumento da ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 23 TISDELL, C. & WILSON, C. (2005): “Does Tourism Contribute to Sea Turtle conservation? Is the flagship status of Turtles advantageous?”, em Mast, (4:1), 145-167. 81 Joana M. Hancock de gerir eficazmente as pressões ambientais e sociais (ou seja: o uso excessivo de transporte local, comida, água, eletricidade, etc.). Neste caso, vamos concentrar-nos nos impactos das construções hoteleiras nas tartarugas marinhas que desovam nas ilhas do Sal e da Boavista. Estes estão bem documentados pelas ONGs locais; segundo Taylor & Cozens, na ilha do Sal, os estaleiros de construção, hotéis, blocos Foto 4: Tartaruga cabeçuda a desovar naquela antes era uma das mais importantes praias de desova desta espécie (Lacacão, ilha da Boavista, Cabo Verde), e que será nas próximas décadas a praia mais desenvolvida de Cabo Verde, na ilha da Boavista (Foto Joana Hancock) de escala e de turismo em massa24 (Foto 4). Este tipo de turismo é considerado a forma menos sustentável desta atividade, sendo caracterizado por uma alta concentração de turistas numa determinada região, e normalmente associado a uma natureza materialista, e a uma ignorância e insensibilidade das pessoas que viajam em grupos25. Além disso, o elevado número de turistas tende a limitar a capacidade de apartamentos e restaurantes perto das praias, a iluminação intensa e a remoção ilegal de areias têm vindo a contribuir para um acentuado decréscimo no número total de tartarugas em algumas praias26. Na Boavista, resultados semelhantes foram documentados pelas ONGs locais Turtle Foundation e Natura 2000, assim como a imprensa local, que denunciaram além dos impactos referidos acima, um aumento na captura das tartarugas marinhas pelos construtores e trabalhadores dos hotéis. No jornal local de Cabo Verde, um leitor comenta a situação dando voz a sentimento generalizado dos moradores da ilha, dizendo: “não se compreende...estamos a destruir tudo aquilo que nos torna 24 MITCHELL, J. (2008): “Tourist Development in Cape Verde: The policy challenge of coping with success”. Overseas Development Institute. MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998) 25 Proceedings of the 1996 World Congress on Coastal and Marine Tourism. (19-22 June 1996, Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea Grant Program and the School of Marine Affairs, University of Washington and Oregon Sea Grant College Program, Oregon State University. 386pp. 82 atrativos, que caracteriza a nossa ilha [Boavista], etc. Resumindo e concluindo, se 26 TAYLOR, H. & COZENS, J. (2010) “The effects of tourism, beachfront development and increased light pollution on nesting Loggerhead turtles Caretta caretta (Linnaeus, 1758) on Sal, Cape Verde Islands”, em Zoologia Caboverdiana, (1:2), 100-111. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos queremos um “turismo de qualidade e alto Apesar disso, este estudo indica que os valor acrescentado” é bom que acorde- turistas assumem uma atitude positiva re- mos, pois, estamos no caminho oposto!” lativamente à conservação das tartarugas (Carlos Morais, Bofareira) . marinhas, e admitem assumir comporta- 27 mentos mais adequados para minimizar Enquanto que as construções nas zonas o impacto da sua presença nas praias de costeiras podem ter os seus impactos sig- desova. A importância dos turistas não nificativamente reduzidos ao adotar políti- deve ser menosprezada; a maioria dos en- cas ambientais e de construção de modo trevistados era da opinião de que os hotéis “turtle-friendly”, talvez o fator mais limitan- e empresas de turismo devem assumir a te do impacto positivo deste tipo de turis- responsabilidade dos impactos ambientais mo massificado seja a desinformação que do turismo na ilha, devendo contribuir para muitas vezes acompanha os turistas sobre o financiamento de conservação local. a influência que a sua escolha de férias Uma esmagadora maioria afirmou que se provoca na conservação. Num estudo rea- soubessem que o hotel onde ficavam tinha lizado na ilha da Boavista junto dos turistas um impacto negativo na sobrevivência das de uma da principais cadeias hoteleiras, tartarugas marinhas, teriam escolhido ou- foi avaliado o conhecimento prévio des- tro hotel. A grande maioria dos inquiridos tes sobre as tartarugas marinhas da ilha. neste estudo estavam dispostos a adotar Pouco mais de metade dos entrevistados medidas de conservação, incluindo man- sabia que desovavam tartarugas na ilha, ter as luzes dos seus quartos apagadas à apenas um terço destes identificava qual noite, ou não conduzir veículos motoriza- a espécie que utilizava as praias, apesar dos nas praias, enquanto que mais de 2/3 desta ser a terceira zona mais importante faria pressão junto ao hotel para assumir do mundo para a espécie Caretta caretta, uma política ambiental mais responsável. e ainda menos tinha conhecimento de que Depois de receber a informação, pelo me- o hotel onde estavam hospedados estava nos metade afirmou partilhar a informação construído e era prejudicial para uma das com outras pessoas. Estes resultados são principais praias de desova da ilha28. animadores, e chamam a atenção para o potencial impacto positivo que o envolvimento dos turistas nos planos de conser- 27http://www.expressodasilhas.sapo.cv/ pt/noticias/go/ambiente--ecoturismo-pode-salvar-tartarugas-e-desenvolver-cabo-verde, Expresso das Ilhas Online, 19/10/2010 SCOTT, H. (2011) “Tourism Perceptions 28 of marine turtle conservation needs in a major nesting beach in Boavista island, Cape Verde”. Dissertation. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 vação das tartarugas marinhas pode ter29. 29 BALLANTYNE, R., PACKER, J. & HUGHES, K. (2009): “Tourists’ support for conservation messages and sustainable management practices in wildlife tourism experiences” em Tourism Management, (30): 658-664. 83 Joana M. Hancock É então essencial sensibilizar os turistas a diminuição do numero destes animais, sobre as ameaças que as tartarugas ma- assim como a “má imagem” que o país rinhas enfrentam, para também fomentar deixa, a sua participação e contribuição ativa na causa a possibilidade de promover a ati- conservação, e incentivar valores e ações vidade turística ao redor destes animais33. em favor da conservação. Por exemplo, nas Maldivas a pressão do irá muito provavelmente por em sector do turismo foi fundamental para conseguir uma proibição do comércio de O Turismo, é afinal benção ou maldição? Em locais de importante nidificação e com uma atividade turística desenvolvida, como as ilhas da Boavista e Sal em Cabo Verde, e em São Tomé e Príncipe, a oportunidade de gerar rendimento alternativo pode mesmo residir na utilização de tartarugas marinhas como uma atração turística30-31-32. Mas se a captura de tartarugas marinhas para consumo continuar, produtos de tartarugas marinhas34, sendo que o país cedeu à pressão para evitar a má imagem causada nos turistas, descontentes com a matança indiscriminada das tartarugas marinhas. Em Cabo Verde, a tartaruga marinha foi promovida como património natural das ilhas, e é o símbolo da ilha da Boavista e a sua captura e consumo é proibida por lei. Mas este tipo de medidas de conservação “top-down” são pouco populares, pois os benefícios tardam em ser observados, afetando diretamente a economia das famílias, ameaçando a sua subsistên- 30 MERINO, S.E. & BERROW, S. (2006): “Marine eco-tourism in Cape Verde: its potential for sustainable development and conservation of marine biodiversity”, em Irish Biogeographical Society, (9), 199-206. LÓPEZ-JURADO, L.F. (2000): “Pro31 posals for the conservation of marine turtles on the island of Boavista (Republic of Cabo Verde, Western Africa)”, em Proceedings of the Nineteenth Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-443, 204-205. LOUREIRO, N.S., CARVALHO, H., 32 SARDINHA, L. & MATOS, D. (2010): “Turtle Watching na ilha do Príncipe. Realidades e potencialidades”, em Brito, B. R. (Coord) (2010) Turismo, Potencialidades, constragimentos e impactos (Livro de Actas). Fundação para a Ciência e Tecnologia. Lisboa, 60pp. 84 cia e bem-estar. No caso de São Tomé e Príncipe, a implementação de uma lei de proibição da captura de tartarugas marinhas será muito provavelmente ineficaz a curto e médio prazo, e será recebida com muita resistência, uma vez que o sector do turismo ainda não está bem desenvolvido, e não é, ainda, uma opção viável. A inviabilidade do turismo passa por alguns fato- 33 TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use and Conservation”, WWF-International, Gland, Switzerland. 34Idem ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos res inerentes à atividade; é importante ob- pação do povo na captura de tartaruga e o servar que a variação no clima e atrações seu comércio, assim como a sensibilização temporais, tais como as tartarugas (que realizada pelas ONGs, a aplicação da lei, frequentam as praias de desova apenas e a falta de acesso a rendimentos alterna- alguns meses por ano) podem determinar tivos das comunidades locais limitará, ul- o tempo que as pessoas tendem a viajar. timamente, a participação das comunida- As comunidades de acolhimento tendem des nas ações de conservação38. a ver um padrão de emprego e desenvolvimento de negócios locais inconsistente, variável e frágil35. Uma dependência do turismo pode causar tensões económicas Conclusão nas comunidades costeiras durante os tempos em que a visita de turistas é baixa. Além disso, os benefícios económicos do turismo tendem a ser reservados para um sector apenas da sociedade, e não necessariamente às pessoas mais pobres36-37, podendo criar conflitos graves no seio das comunidades. Enquanto o comércio de tartarugas marinhas e seus produtos ainda representar uma fonte de rendimento acessível, atraente e lucrativa, e os benefícios do turismo não serem evidentes e bem distribuídos entre as comunidades que dependem desse recurso, a captura continuará. Embora as medidas legais e regulamentares exerçam uma influência importante sobre a partici- O sucesso de conservação de um sistema social-ecológico está subordinado á consideração de componentes ecológicos e sociais, buscando não só a saúde ambiental, mas também o bem-estar humano. Ao equilibrar estes diferentes componentes, o uso das tartarugas marinhas será mais sustentável e ao mesmo tempo, a vida daqueles que são dependente destas será melhorada. É evidente que o turismo per se não é necessariamente a solução para a problemática de conservação das tartarugas marinhas nos países lusófonos. Invariavelmente, o turismo gera impactos sociais e culturais com efeitos sobre a qualidade de vida dos turistas e das comunidades 35 OPPERMAN, M. & CHON K.S. (1997): Tourism in Developing Countries. International Thomson Business Press, 177 pp. 36Idem 37 ASHLEY, C., ROE, D. & GOODWIN, H. (2001): “Pro-Poor Tourism Strategies: Making Tourism Work for the Poor”. London: Overseas Development Institute. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 de acolhimento e pode incluir a promoção de mudanças a longo prazo nos valores, 38 HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the illegal trade of sea turtle products in Cape Verde – Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis. Centre for Ecology and Evolution, University of Exeter, United Kingdom 85 Joana M. Hancock crenças e práticas de uma comunidade39 (Foto 5). Estes impactos vão depender do modo como o turismo é promovido e gerido, especialmente no que respeita ao grau de interação entre o turista, os recursos, e as comunidades. Uma aposta exclusiva no turismo de sol e praia pode revelar-se insustentável, desadequada à capacidade de carga local. Por outro lado, há ainda um grande potencial por explorar, sobretudo no que respeita à geração de rendimentos locais, participação comunitária, coesão social, promoção do património cultural e ambiental40. Apesar da definição do turismo como opção estratégica nacional, em Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, há indicadores que evidenciam a necessidade de políticas e práticas mais concertadas e transversais, bem como a necessidade de ter em atenção a participação comunitária e a sustentabilidade destes processos. No caso especifico das tartarugas marinhas, são importantes os esforços no sentido de procurar e desenvolver alternativas de aquisição de rendimento que permitam melhorar as condições de vida e de trabalho, tendo neste caso das tartarugas marinhas, o turismo solidário, as- Foto 5: Duas professoras, já sensibilizadas, mostram com alegria tartarugas recém nascidas numa praia na ilha da Boavista, em Cabo Verde. O envolvimento dos membros das comunidades locais nas ações de conservação e sensibilização são essenciais ao sucesso dos programas de conservação. (Foto Joana Hancock) enquanto o uso de não consumo destes animais (por exemplo, o turtle watching ou o turismo solidário) não é uma opção viável, é crucial a pesquisa participativa de fontes alternativas de rendimento, em que os vários atores estejam presentes e em sintonia (membros da comunidade, ONGs, entidades públicas e estatais, assim como autoridades), para evitar conflitos com os objetivos de conservação e promover a sustentabilidade do recurso a médio e a longo prazo. sim como o turismo comunitário, surgindo como excelentes oportunidades, com resultados evidenciados41. Mas quando ou 39 BRUNT, P. AND COURTNEY, P. (1999): “Host perceptions of sociocultural impacts”, em Annals of Tourism Research, (26), 493-515. 40Idem 41 86 MARQUES, J. (2009): “Para além da fi- lantropia: contributos do Turismo Solidário para o Desenvolvimento Comunitário. Uma análise comparada Cabo Verde - São Tomé e Príncipe”. Dissertação de Mestrado. ISCTE-IUL, Departamento de Economia, Lisboa, Portugal. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 RECURSOS E INSTRUMENTOS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esforzos e visións para integrar o patrimonio inmaterial na planificación e xestión das áreas protexidas Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas Javier Puertas Blázquez. Oficina Técnica de EUROPARC-España (España) Resumo A función dos Espacios Naturais Protexidos vais máis aló da conservación dos valores naturais, incluíndo tamén os valores culturais e inmaterias (histórico, artístico, lingüístico, estéticos...). Estos últimos non foron moi considerados até hai ben pouco tempo (2003). Co fin de consolidar súa inclusión na planificación e xestión no Estado español, desde EUROPARCEspaña e en colaboración con outras entidades se redactou un Manual como resultado dun traballo colaborativo de moitos profesionais. Abstract The role of the protected natural areas goes beyond the conservation of natural values, including also the cultural and intangible values, historical, artistic, linguistic, aesthetic…? The latter were not very considerate until very recently. In order to consolidate its inclusion in the planning and management in Spain, since Europarc-España in collaboration with other institutions, a manual was drafted as a result of a collaborative work of many professionals. Palabras chave patrimonio inmaterial, valores culturales y espirituales, áreas protegidas. Key-words Intangible heritage, cultural and spiritual values, protected areas. O manual 10 está acesible en http://www.redeuroparc.org/ultimas_publicaciones.jsp ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 87 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 87-99 Javier Puertas Blázquez Introdución dido aos valores naturais e, lonxe de ser marxinais, adoitan configurar os vínculos identitarios, simbólicos e de pertenza das As áreas protexidas son seguramente a persoas aos seus espazos naturais. ferramenta máis ensaiada a conservación do patrimonio natural con carácter xeral Nos últimos anos producíronse no ámbi- e da diversidade biolóxica en particu- to da conservación da natureza e os es- lar, aínda que se pode afirmar que a súa pazos naturais protexidos un progresivo contribución vai moito máis alá, incluíndo recoñecemento dos valores culturais e es- tamén bens e servizos culturais tanxibles pirituais asociados ao patrimonio natural; e inmateriais. A definición de UICN é bas- un recoñecemento explícito, xa que logo, tante clarificadora en canto á achega das do patrimonio inmaterial asociado á natu- áreas protexidas a conservación do patri- reza nun sentido amplo. Un fito singular monio nun sentido amplo, apuntando que -tratado no capítulo de antecedentes do a misión das áreas protexidas non se limita manual que neste artigo preséntase, xunto a conservar a natureza senón tamén “os con outros moitos máis- foi o V Congreso valores culturais asociados”. Mundial de Parques de UICN celebrado en 2003 en Sudáfrica, que incluíu nas súas re- De feito, cada vez máis como seguida- comendacións un grupo dirixido a integrar mente se sinalará, recoñécense unha gran os valores culturais e espirituais nas áreas cantidade de valores vinculados ao patri- protexidas. monio natural, xa sexan de tipo histórico, lingüístico, artístico, estético, social, re- No vello continente xurdiron varios pro- lixioso, espiritual?Estes valores do patri- xectos centrados no patrimonio inmaterial monio inmaterial achegan un valor enga- dos espazos naturais entre os que cabe destacar a Iniciativa Delos, entre outros, cuxos estudos de caso centrábanse en moitos casos en áreas protexidas españolas. En España estes temas empezáronse a abordar nos congresos de EUROPARC-España, e máis reFoto 1: Santuario da Virxe do Rocío. Foto: Javier Puertas 88 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España centemente de xeito específico nalgunhas a comezos de 2011 un proceso que de- rexións (en particular en Cataluña). sembocou na publicación do Manual 10 de EUROPARC-España. A publicación Neste contexto, o Programa de Traballo contou ademais co apoio do Cabildo de para as áreas protexidas impulsado por Tenerife. EUROPARC-España, cuxo obxectivo último é contribuír á consolidación e o desenvolvemento dos espazos naturais protexidos do Estado español, e mostrar e potenciar os beneficios que brindan á sociedade, incorpora entre os seus eixos de acción unha liña de traballo específica O proceso de elaboración: un produtivo traballo colaborativo sobre valores culturais e espirituais das áreas protexidas. Unha dos acenos de identidade dos traballos e proxectos desenvolvidos no foro No marco do Programa de Traballo, e de EUROPARC-España é o seu marcado como contribución á súa implementa- carácter colaborativo, implicando a nume- ción práctica, a Asociación SILENE coa rosos xestores e técnicos das áreas pro- colaboración con EUROPARC-España, texidas. A serie técnica de publicacións e co apoio de CatalunyaCaixa, arrincou de EUROPARC-España leva á práctica a filosofía xeral da organización, de maneira que tanto monografías como manuais son o resultado do traballo colaborativo de numerosos profesionais. O manual 10 non é unha excepción a esta mecánica de traballo. O proceso arrincou cun primeiro grupo de xestores interesados na temática do patrimonio inmaterial, que puidemos manter unha primeira reunión presencial no Parque Natural do Moncayo, onde se dispenso unha coidada atención a todos os participantes. Este primeiro seminario foi fundamental primeiro de todo para coñecervos, e para definir e compartir o alcance do proxecto e os resultados finais esperados. Nese momento ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 89 Javier Puertas Blázquez arrincou tamén o frutífero proceso de do- nual intensificouse loxicamente o traballo cumentación de experiencias. de redacción e organización de contidos, implicando intensamente tanto aos auto- A partir dos resultados do primeiro semi- res como aos coordinadores do traballo. nario o traballo a través do correo elec- O traballo ?virtual? do grupo proseguiu trónico non cesou. Nesta fase sumáronse en paralelo centrado principalmente no novos colegas, tanto xestores de áreas exercicio de completar as boas prácticas protexidas como entidades como organi- e exemplos de oportunidade procurando zacións non gobernamentais, con moitos unha desexable representatividade xeo- dos cales puidemos compartir o segun- gráfica e temática das experiencias docu- do seminario celebrado en La Morera de mentadas. Os colaboradores que achega- Montsant, no Parque Natural da Serra de ban os casos de estudo ultimaban a súa Montsant, onde tamén se brindou aos par- contribución ao manual. Unha vez com- ticipantes unha magnífica acollida. Nesta partido o groso dos materiais que arma- segunda e última reunión presencial tive- rían o manual co grupo de colaboradores mos ocasión de continuar co intercambio e depuráronse textos, barállanse as imaxes documentación de experiencias, e avanzar e fotografías, corrixíanse maquetas; o libro xa entón nalgúns dos contidos concretos estaba case listo. que arman o manual, en particular as ferramentas metodológicas. Neste seminario Tras máis un ano de intenso traballo pre- puidemos discutir un primeiro embrión de sentouse en Barcelona no mes de setem- recomendacións, que xa empezaban a to- bro de 2012 o Manual 10 de EUROPARC- mar forma neste punto do traballo. -España. O acto estivo guiado por Miquel Rafa en representación da Fundación Ca- Desde entón e ata a publicación do ma- talunyaCaixa, principal entidade promotora, e contou coa participación de Josep María Mallarach, principal autor intelectual e impulsor do proxecto a través da Asociación SILENE, de Carles Castel, en representación de EUROPARC-España, Foto 2: Participantes no primeiro seminario celebrado no Parque Natural do Moncayo. Foto: Javier Portas 90 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España e de Marta Múgica, coordinadora da Ofi- De acordo cos obxectivos que se perse- cina Técnica de EUROPARC-España, e do guen os principais destinatarios do manual, manual. Foi un momento doce, compartido sempre que unha ferramenta para a xesti- con boa parte das numerosas persoas im- ón, son os técnicos e responsables das no- plicadas no proxecto que puideron asistir sas áreas protexidas. Enténdese e espera ao acto público de presentación do manual. que poderá resultar de utilidade para organizacións e entidades locais custodias ou responsables do patrimonio cultural intan- Obxectivos que pretende o manual e a quen se dirixe? gible vinculado ás áreas protexidas. o manual é emendar a situación de menos- Resultados: que achegou o manual 10 de EUROPARCEspaña? cabo, ou simplemente descoñecemento en O obxectivo último do manual que persegue moitos casos, dos valores do patrimonio inmaterial na planificación e xestión dos Os principais resultados do proxecto, que espazos naturais protexidos españois, xa se materializan no manual, inclúen unha que se recoñece que en España é aínda in- revisión de antecedentes a escala inter- cipiente o recoñecemento explícito destes nacional e estatal, unha reflexión de meto- valores. Máis concretamente perséguense doloxías útiles para abordar o patrimonio os seguintes obxectivos: inmaterial, un amplo conxunto de recomendacións prácticas para a súa incor- • Definir e caracterizar conceptos básicos relativos aos valores vinculados ao poración á planificación e xestión e unha recompilación de casos de estudo. patrimonio inmaterial, propondo criterios e terminología. • Propor métodos simples e efectivos para o inventario e o diagnóstico do patrimonio inmaterial, a fin de cubrir todo Metodoloxías: como nos aproximamos ao patrimonio inmaterial? o espectro de valores asociados ao patrimonio natural. A partir dunha análise dos antecedentes • Ofrecer algunhas recomendacións para internacionais e nacionais sobre patrimo- integrar os valores culturais e espirituais nio inmaterial en áreas protexidas, o ma- en todas as fases de desenvolvemento nual achega unha revisión de diferentes dun área protexida. metodoloxías e aproximacións para abor- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 91 Javier Puertas Blázquez dar o patrimonio inmaterial nas áreas pro- Xunto coas reflexións sobre as ferramen- texidas. O patrimonio inmaterial circuns- tas metodológicas, unha achega destaca- críbese a aquel especificamente asociado ble do manual é unha clasificación funcio- ao patrimonio natural, con todos os seus nal dos valores culturais e espirituais nos valores culturais e espirituais. que se concreta o patrimonio inmaterial asociado ao patrimonio natural das áreas Nuns casos trátase de metodoloxías de- protexidas. Este resultado concreto valo- señadas ad hoc, como sería o caso da rouse de xeito particular polos xestores Iniciativa Delos que se centra especifica- como un instrumento de gran valor estra- mente en espazos naturais protexidos con téxico no exercicio de formalizar e explici- lugares sacros ou santos, e noutros casos tar os referidos valores. considéranse as posibilidades de adaptación doutros sistemas ao patrimonio inmaterial como sería o caso do método PA-BAT ou a avaliación de redución de ameazas sobre a conservación. GRUPO SUBGRUPO ARTÍSTICOS Danzas e xogos rurais tradicionais Fotografía da natureza Películas e programas da televisión Música e cantos tradicionais Literatura da natureza Pintura de paisaxes e natureza ESTÉTICO-PERCEPTUAIS ou ESCÉNICOS Belleza visual, auditiva e/ou olfativa Harmonía Silecio e/ou tranquilidade SOCIAIS: HISTÓRICOS, ETNOLÓXICOS E DE GOBERNANZA Coñecementos e oficios tradicionais Festas e ferias Gobernanza e institucións tradicionais Gastronomía Feitos ou eventos históricos relevantes Regras ou normas tradicionais ORAIS E LINGÜÍSTICOS Contos e lendas tradicionais Ditos e adiviñanzas Idiomas ou dialectos Topónimos relevantes e as súas etimoloxías Vocabulario relevante da natureza, acepcións, matices e valores RELIXIOSOS Patrimonio relixiosos de mosteiros, santuarios, hermidas e capelas que se manteñen activos e os espacios que usan Rituais e ceremonias celebradas na natureza Romerías e peregrinacións ESPIRITUAIS Elementos naturais considerados santos ou sagrados: covas, montes, fontes, illas, ríos... Mosteiros, hermidas, tumbas e monumentos relixiosos históricos ou prehistóricos abandonados Outros espazos naturais santos, sagrados, máxicos... Cadro I. Principais tipoloxías e subgrupos de patrimonio inmaterial. 92 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España Recomendacións: como incor- Identificar e consensuar experiencias que poramos o patrimonio inmate- ilustren e inspiren a materialización prác- rial á xestión? tica de todas e cada unha das recomen- Xunto cos contidos metodológicos, a principal achega do manual concrétase nas preto de 50 recomendacións que arman o capítulo correspondente, e que en todos os casos ilustráronse con experiencias exitosas, exemplos de boas prácticas e de oportunidade. As recomendacións agrupáronse considerando as distintas fases dacións foi unha tarefa esixente en tempo e esforzo, máxime tendo en conte que a maioría dos exemplos refírense a áreas protexidas do Estado español. O esforzo viuse no entanto recompensado na medida que boa parte dos eloxios e felicitacións recibidas destacaron precisamente esta novidade da serie manual de EUROPARC-España. do ciclo de xestión dun área protexida, desde o seu deseño, planificación e implementación práctica ata a imprescindible Síntese das recomendacións avaliación de resultados. para incorporar o patrimonio inmaterial ás áreas protexidas. A natureza, temática e enfoque dos exemplos que ilustran as recomendacións é moi variada. Inclúense tanto experiencias exitosas de integración do patrimonio inmaterial na xestión dun área protexida como o que se deron en chamar exemplos de oportunidade, situacións nas que sería relativamente sinxela unha aproximación integral do patrimonio nas áreas protexidas. No caso dos primeiros, das experiencias exitosas, pode sinalarse a participación activa de custodios relixiosos tradicionais no órgano reitor un parque natural: Montserrat. Un exemplo de oportunidade sería é referido á posibilidade de integrar os valores estéticos e perceptuales na xestión dunha reserva naturais faunística: Lagoa de Gallocanta. Principios xerais 1. Adoptar un enfoque integral do patrimonio da área protexida que inclúa as súas dimensións naturais, culturais e espirituais. 2. Promover o coñecemento (identificación, caracterización, estado, tendencias) do patrimonio inmaterial e dos valores culturais e espirituais máis significativos da área protexida, así como da función social que exercen para os individuos e os grupos a eles vinculados. 3. Recoñecer e aceptar a diversidade existente de valores, vínculos e relacións que a sociedade establece cos espazos ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 93 Javier Puertas Blázquez naturais: éticos, estéticos, relixiosos, espirituais? 9. Identificar os ámbitos potenciais de cooperación entre as distintas facetas do patrimonio, as súas múltiples percepci- 4. Identificar as relacións entre natureza, cultura e espiritualidade incluíndo tanto óns e os seus variados interlocutores, tanto grupales como individuais. os valores localizados territorialmente (santuarios, rutas de peregrinaxe, lu- 10. En caso de conflito, adoptar solucións gares santos, simbólicos, identitarios?) de ámbito local que sexan culturalmen- como os difusos (beleza, silencio, har- te aceptadas, establecendo se é nece- monía...). sario códigos de conduta elaborados de forma participativa e comunicados 5. Fomentar o recoñecemento dos valores de forma creativa e adecuada. culturais e espirituais como activos dos territorios protexidos, e a súa posta en 11. Incorporar a visión integral do patrimonio valor en clave de desenvolvemento lo- en todas as escalas da planificación, e con cal cando cumpra. todos os ámbitos e políticas sectoriais nos que sexa necesaria a cooperación. 6. Recoñecer e comprender o carácter dinámico do patrimonio inmaterial, e a súa Recomendacións para o proceso adaptación ao presente como estratexia de declaración da área protexida de resiliencia fronte ao cambio global. 12. Definir propósitos, obxectivos e nor7. Identificar os custodios, gardiáns ou mas de xeito inclusiva, integradora e xestores dos elementos do patrimonio coherente cos valores culturais e espi- inmaterial (santuarios, romarías, coñe- rituais recoñecidos. cementos, prácticas, organizacións, lugares...) para integralos na salvaguardia 13. Establecer unha delimitación inclusiva e na posta en valor do patrimonio inma- que integre todo o espectro de valores terial previamente á declaración da área identitarios máis significativos que coe- protexida e na súa xestión. xisten na área protexida. 8. Priorizar as accións baseadas na par- 14. Identificar e incluír na declaración da ticipación e o consenso co obxectivo área protexida os valores culturais e es- de desenvolver sinerxías e ampliar os pirituais como obxectos de xestión. ámbitos de cooperación interna, en función do grao de ameaza dos valores obxecto de conservación. 94 15. Asegurar a participación dos axentes implicados nas distintas etapas do pro- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España ceso de declaración da área protexida. 21. Asegurar a consideración dos valores culturais e espirituais na fase de diagnós- 16. Consultar aos axentes crave vincula- tico da planificación da área protexida. dos aos valores culturais e espirituais, involucrándolles na medida do posible, 22. Integrar os valores culturais e espiritu- especialmente cando existan custodios ais na regulación de usos da área pro- de lugares considerados significativos texida para conciliar o goce do patrimo- polos seus valores patrimoniais. nio natural e inmaterial, en especial en ámbitos como a regulación de accesos, 17. Escoller un nome e unha imaxe para a área protexida que integren ou repre- uso público e aproveitamento dos recursos naturais. senten conxuntamente os principais valores naturais, culturais e espirituais da área protexida. 23. Integrar os valores culturais e espirituais no deseño da zonificación da área protexida. 18. Prever na declaración da área protexida a presenza e participación dos axen- 24. Fomentar a participación dos axentes tes responsables dos valores culturais e crave do patrimonio cultural e espiri- espirituais nos órganos reitores e xesto- tual, especialmente a poboación local, res da área protexida. utilizando as pertinentes metodoloxías para identificalo e comprendelo no seu Recomendación para o proceso contexto sociocultural. de planificación da área protexida 25. Considerar, tanto na planificación da 19. Integrar os valores culturais e espiritu- área protexida como a escalas terri- ais nos novos instrumentos de planifi- toriais máis amplas, a posibilidade e cación dos recursos naturais e os seus oportunidade de desenvolver plans ou plans de xestión, así como en instru- programas especiais para a xestión dos mentos de planificación superiores, ou elementos do patrimonio inmaterial. nos xa existentes en caso de revisión. Recomendacións para a xestión 20. Se a planificación non inclúe os elementos do desenvolver patrimonio instrumentos da área protexida inmaterial, comple- 26. Integrar os valores culturais e espiritu- mentarios como plans, estratexias ou ais na xestión preventiva das áreas prote- directrices que permitan incorporar de xidas (seguimento, vixilancia, información facto os seus valores. preceptiva de actividades?). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 95 Javier Puertas Blázquez 27. Promover as sinerxías entre as actua- 34. Incorporar aos representantes dos va- cións de conservación dos valores na- lores culturais e espirituais nos proce- turais, culturais e espirituais sos crave de xestión (formulación de obxectivos operativos, toma de decisi- 28. Permitir que os garantes do patrimonio óns, solución de conflitos?). inmaterial mantéñano de forma compatible cos obxectivos de conservación da área protexida. 35. Favorecer a presenza e participación dos axentes responsables dos valores culturais e espirituais nos órganos rei- 29. Dotar aos equipos xestores de áreas tores e xestores da área protexida. protexidas relevantes polos seus valores culturais e espirituais de persoal 36. Promover a creación de comisións, ou técnico especializado na xestión do pa- outros órganos de xestión compartida, trimonio cultural material e inmaterial. con obxectivos específicos consensuados en materia de valores culturais e 30. Promover a coherencia ambiental en espirituais. todas as facetas dos equipamentos, instalacións e actividades do patrimonio cultural e espiritual. 37. Impulsar a participación cidadá a través do voluntariado, implicando aos participantes en actividades de con- 31. Fomentar a cooperación técnica dos servación e restauración dos elemen- xestores da área protexida cos repre- tos vinculados co patrimonio inmaterial sentantes ou custodios do patrimonio con enfoques integradores. inmaterial, e coordinar o uso compartido dos recursos. 38. Promover a participación dos xestores ambientais nas administracións e orga- 32. Establecer con outras áreas protexidas nizacións responsables da conservaci- convenios de cooperación, ou outras ón do patrimonio cultural e espiritual fórmulas de cooperación, para colabo- vinculado ao área protexida. rar na salvaguardia de valores culturais e espirituais. 39. Impulsar medidas proactivas para subliñar o valor dos elementos patrimo- 33. Integrar os valores culturais e espirituais na planificación da xestión da área niais inmateriais significativos en clave de desenvolvemento local. protexida, particularmente nas directrices de xestión do uso público. 40. Comunicar de xeito respectuoso e inclusiva todos os valores da área prote- 96 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España xida, incluído o patrimonio inmaterial. 41. Integrar os valores culturais e espirituais na linguaxe, a comunicación, a difusión da área protexida, incluíndo os seus puntos de información, centros de interpretación, programas educativos e actividades de voluntariado. Recomendacións para o segui- Casos de estudo: existen experiencias inspiradoras? O capítulo de recomendacións como se sinalou, e outras parte do libro, incorporaron numerosas referencias a experiencias concretas de integración e posta en valor do patrimonio inmaterial ás áreas protexidas. Na maioría dos casos, principalmente mento e a avaliación da área polas habituais limitacións de espazo, só protexida se recollía unha síntese e ideas clave dos numerosos materiais que se documenta- 42. Integrar os valores culturais e espiri- ron ao longo do proxecto. Ademais, cabe tuais, e aos seus axentes, nos progra- sinalar neste apartado que non foi posible mas de investigación e seguimento do se queira citar moitas das experiencias patrimonio nas áreas protexidas. identificadas no proceso, que se citan ao final do libro na listaxe aberta de iniciativas 43. Implicar aos axentes crave na elección e experiencias. do método evaluador e dos seus indicadores, co fin de conseguir un coñe- Os casos de estudo recollen varias expe- cemento significativo do estado dos riencias valores culturais e espirituais. abordados seguindo un esquema común pormenorizadamente tratadas, que permita unha análise comparativa, 44. Incluír o estado dos valores culturais dentro da variedade e heteroxeneidade dos e espirituais nas memorias de xestión territorios, temáticas e situacións documen- e as avaliacións periódicas da área tados. En todos os casos de estudo presén- protexida (patrimonio inmaterial do- tase a área protexida e o patrimonio inmate- cumentado e promocionado, impacto rial documentado, analízanse as principais mediático das actividades?). interaccións co patrimonio natural ao que se vinculan os valores culturais e espirituais 45. Tomar en consideración aos portavoces dos valores culturais e espirituais explicitados, e apúntanse tamén os principais retos para a súa conservación. como fontes de verificación do logro de obxectivos relacionados cos ele- Os 10 casos recollidos na publicación in- mentos do patrimonio inmaterial. clúen desde unha ampliación dun espazo ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 97 Javier Puertas Blázquez protexido grazas ao impulso popular de material relativo á extracción tradicional da devoción a unha virxe, os potentes vín- cortiza que ademais contribúe ao mante- culos emocionais que esperta a floración mento dunha paisaxe cultural centenario. dunha orquídea no Pirineo ou o apoio dun parque ao mantemento do patrimonio in- Cadro II. Casos de estudo do Manual 10 Monumento Natural do Camí dos Peregrinos de Lles Useres. A peregrinación que o pobo de Lles Useres (Castelló da Plana) organiza ao santuario de Sant Joan de Penyagolosa o último venres de abril é un caso único de peregrinación popular, autogestionada polos habitantes dun só pobo, que conservou viva a súa motivación, estrutura e organización, ata os máis pequenos detalles (ritos, cantos, vestidos, comida, bebida?) durante máis de seiscentos anos ata a actualidade. Pastoreo en zonas de porto da Sierra de Moncayo. A actividade gandeira extensiva ha modelado a paisaxe de montaña característico da Sierra do Moncayo, e foi, desde a Reconquista, unha fonte de riqueza para os municipios contiguos. Trátase dunha actividade secular, aínda viva e cunha vasta cultura gandeira asociada. Grazas a ela mantéñense as zonas de pastos aínda presentes na serra, e con elas diversas especies de flora de gran importancia. O Santuario do Rocío e as súas festas no Espazo Natural Doñana. O Santuario da Virxe do Rocío é o epicentro de romarías e manifestacións festivas que desde o século XVII protagonizan irmandades rocieras coas súas propias normas, ritos, cerimonias, vestidos, canto e danzas. O zapatito de Dama no LIC Monte Pacino. A contemplación da orquídea zapatito de dama (Cypripedium calceolus) en floración esperta vínculos emocionais de respecto, admiración e aproximación á natureza. Aínda que non se fomenta a visita ás poboacións desta especie protexida, nin se publicita a súa localización nin o período de floración, o número de visitantes aos hayedos de Sallent de Gállego, onde medra, non deixa de crecer ano tras ano, desde que se identificou e localizou fai máis de trinta anos A xestión de alconorcales e a extracción artesanal da cortiza na Serra deEspadà. O proceso de extracción xera e fomenta un sentimento de pertenza e de formar parte dunha tradición transmitida de xeración en xeración. Ademais, contribuíu a vertebrar a economía, a cultura e o desenvolvemento das poboacións da serra, caracterizando a súa idiosincrasia e creando un acervo cultural que fomenta os vínculos entre os habitantes, a comunidade e a paisaxe, e singulariza o seu territorio O Malpaís de Güimar e o Camiño do Socorro. A superficie da Reserva Natural Especial do Malpaís de Güímar amplíase considerablemente grazas á devoción á Virxe da Candelaria e o apoio popular a unha das romarías máis antigas de Canarias. 98 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Manual 10 EUROPARC-España A vida eremítica en Montserrat. A vida eremítica tivo un desenvolvemento e unha importancia extraordinarios en Montserrat durante moitos séculos, chegando a configurar unha paisaxe singular do que aínda se conservan elementos construídos moi significativos. A zonificación dunha parte da reserva natural para uso eremítico permitiría desenvolver novas sinerxías positivas entre a conservación do patrimonio natural e espiritual. Un enfoque integrado do patrimonio no Montsant. Desde o seu inicio, o Parque Natural da Serra de Montsant adoptou un enfoque integrador do patrimonio natural, cultural e espiritual do macizo, en todos os seus ámbitos de actuación, e foi o primeiro en adoptar unha estratexia para avanzar neste sentido. O Quixote nas Lagoas de Ruidera: Cova de Montesinos. A Cova de Montesinos, no Parque Natural das Lagoas de Ruidera, é o escenario dunha coñecida pasaxe do Quixote, no que un estraño soño revélalle que o mundo da cabalería é tan só unha fábula. Este referente literario engade valor cultural á visita dunha contorna natural excepcional. O oficio de “Mestre marger” na Serra de Tramuntana. Os construtores da pedra en seco configuraron a maior parte da paisaxe da Serra de Tramuntana da Illa de Mallorca. Este oficio artesanal, coas súas técnicas milenarias, segue sendo indispensable para a conservación e mantemento dunha paisaxe cultural recoñecido como sitio de interese mundial. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 99 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez Futbol no planalto (Angola) 100 100 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, 2011, (I), (I), 11-12 11-12 ambientalMENTEsustentable, RECURSOS E INSTRUMENTOS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible? Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustainable tourism? Araceli Serantes Pazos. Grupo de Investigación Política Educativa, Historia e Sociedade. Universidade da Coruña (Galiza-España) Resumo Os Centros de Interpretación son recursos para comunicar e valorizar o patrimonio, dirixidos a turistas que se achegan ao lugar no seu tempo de ocio. Son muitas as voces que os califican de despilfarro e problema; pola contra, pode tratarse dunha oportunidade para a dinamización local e o desenvolvemento turístico sostible. Neste artigo presentamos unha caracterización dos centros existentes en Galicia e da súa potencialidade, como o primeiro paso para unha planificación e coordinación estratégica do sector. Abstract Interpretation centres are resources to communicate and give value to the heritage, aimed at tourists who come to the place in their leisure time. There are many voices which qualify them for waste and problem. On the contrary, it may be an opportunity for social promotion and the development of sustainable tourism. In this article, we present a characterization of the existing centres in Galicia and its potential as the first step in a strategic planning and coordination of the sector. Palabras chave Centros de Interpretación; Interpretación do Patrimonio; Galicia; Turismo; Sustentabilidade. Key-words Interpretation centres, heritage interpretation, Galicia, tourism, sustainability. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 101 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 101-121 Araceli Serantes Pazos Introdución A Interpretación do Patrimonio (IP) é unha técnica de comunicación estratéxica aplicada a valorizar lugares e bens de interese patrimonial (natural ou cultural), é dicir, “unha forma planificada e consciente de dirixir mensaxes a un determinado público do que se espera unha resposta” Araceli Serantes (2010:1b). Para Sam H. Ham (1992:3) trataríase de traducir do linguaxe técnico conceptos e ideas que os visitantes sen coñecemento científico podan entender. O obxectivo é desvelar o significado e a importancia do lugar para que as persoas que o visitan podan gozalo e colaboren na súa conservación. O público obxectivo son os visitantes que aceden no seu tempo de ocio. menta mais dentro da tarefa de vincular o patrimonio coa sociedade” (2000:4). Os ámbitos de actuación máis frecuentes son: (i) os procesos de revalorización dos bens culturais, (ii) a promoción do desenvolvemento local, (iii) os programas de educación ambiental e patrimonial, (iv) o turismo cultural, turismo rural ou ecoturismo e (v) a xestión dos bens patrimoniais (Figura 1). valorización dos BENS CULTURAIS promoción do DESENVOLVEMENTO LOCAL programas de EDUCACIÓN AMBIENTAL ofertas deTURISMO CULTURAL/RURAL/ECOTURISMO xestión de BENS PATRIMONIAIS Freeman Tilden é considerado o pai desta disciplina porque sistematizou por primei- Figura 1: Ámbitos de actuación da Interpretación do Patrimonio. ra vez unhas prácticas que, de forma intuitiva, viñan desenvolvendo os guías dos espazos naturais protexidos, dos museos, dos xacementos e doutros lugares de grande atractivo para o turismo; este autor define a IP como “unha actividade educativa que pretende revelar significados e interrelacións mediante o uso dos obxectos orixinais, experiencias de primeira man e medios ilustrativos, en lugar de simplemente transmitir a información dos feitos” (Freeman Tilden, 2006:35). Marcelo Martín entende que “a interpretación é unha ferra- 102 O turismo, como actividade económica, está en permanente crecemento e sufre profundos cambios, tanto na demanda de produtos como de destinos, podendo pasar da masificación ao esquecemento nun curto período de tempo. A Organización Mundial del Turismo (OMT) prevé que o número de turistas seguirá aumentando nas primeiras décadas do século XXI. Algunhas das razóns deste crecemento débense ao incremento do poder adquisitivo, a evolución cultural das persoas, a dispor ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia de maior tempo de ocio, a novas crenzas seados na singularidade e na identidade e a outros hábitos no consumo turístico dos lugares. Tim Merriman valora que a IP (Ana González, Laurentino Bello e Norber- axuda a crear un valor engadido, “axuda to Muñiz, 2000:60). a crear unha sensación de lugar” (2000:6). A actividade turística comeza a ser rele- Temos referentes do emprego da IP para o vante a partir dos anos 60 do século XX, desenvolvemento turístico sostible e como baseada exclusivamente no crecemento estratexia para evitar o seu impacto ne- económico, o que orixinou importantes gativo. David Uzzell (1998:11) afirma que transformacións territoriais, a configura- esta disciplina tivo un papel relevante na ción de novas realidades e impactos sobre rexeneración de zonas rurais a través do a poboación local. A partir dos anos 70, turismo e de programas de conservación. comezará a falarse do concepto de “sus- Pola súa banda, Jorge Morales (2001:64) tentabilidade”, término que se popularizou sinala que a IP incorpora ao turismo certas a partir da Conferencia das Nacións Unidas plusvalías: “inxecta recursos, crea novas e sobre Medio Ambiente e Desenvolvemen- interesantes posibilidades e proporciona to (Río de Xaneiro, 1992). No Forum de Bar- unha “aceptabilidade política” ao asociar (2004) recoñecíase que “o turismo interpretación a unha industria moi favore- non pode ser visto só en termos de riqueza cida”. A IP, a través dos procesos de plani- e ocupación senón que pode fomentar a ficación interpretativa, axuda a diversificar, educación e estimular a conservación da ampliar e crear “novos produtos” basea- biodiversidade e de patrimonios culturais dos na singularidade e na identidade dos que son, xustamente, os principais recla- lugares. Este concepto en IP denomínase mos turísticos. Para iso necesitamos un “alma do lugar”. celona modelo que concilie a competitividade coa conservación do patrimonio, aproveitando Os Centros de Interpretación (CI) son un as oportunidades de coñecemento e inter- dos recursos para a IP; trátase dunhas cambio que ofrece o turismo e minimizan- instalacións fixas, que se converten nun do o seu poder destrutor”. referente para os visitantes, que atopan información e servizos para satisfacer as Existe unha demanda continua de novos súas demandas. Soen estar localizados no destinos, de innovación nas ofertas, de mesmo espazo no que se atopa o recurso creación de experiencias singulares e de patrimonial, en emprazamentos que ase- diversificación de produtos. A IP, a través guran o goce, sen poñer en risco os seus dos procesos de planificación interpreta- valores. tiva, axuda a identificar, crear, ampliar e diversificar estes produtos turísticos ba- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 103 Araceli Serantes Pazos Formulación da investigación prácticas, comprender porque funcionan determinados recursos comunicativos e descubrir patróns que axuden a avanzar na materia. Neste traballo adiantamos algúns resultados da procura de boas prácticas nos CI ón de carácter indutivo que persigue unha Centros de Interpretación: definición e características dobre finalidade: por unha banda, identifi- de Galicia. Trátase dun estudo de avaliaci- car, clasificar e categorizar os CI galegos e, por outra banda, identificar e analizar as Os CI son as instalacións fixas que serven fortalezas e as debilidades de cara a crear de referencia para as persoas visitantes un banco de experiencias de éxitoso en IP. que buscan información “in situ”, previa a Neste artigo adiantamos unha caracteri- visita a un recurso ou lugar de interese pa- zación dos mesmos. En este sentido, Rob trimonial, o que lle confire un grande valor Walker (1997:179-180) anima a presentar estratéxico de cara á xestión do recurso. avances, borradores e breves conclusións Trátase de distintas infraestruturas (edifi- dos estudos aplicados, como unha maneira cios, instalacións, roteiros...) creadas para de organizar e seleccionar o material que provocar no visitante o desexo de coñecer xurde no proceso de investigación. Este é o o lugar; súa función e desvelar o significa- sentido que queremos darlle a esta echega. do dese patrimonio, axudar a comprender o que van a visitar, favorecer o goce a tra- A mostra que presentamos a constitúen os vés do contacto cos obxectos, reproduci- CI galegos visitados até xuño 2012, é dicir, óns, maquetas, exhibicións, proxeccións… 153 centros. A información recolleuse “in (Araceli Serantes, 2010a:187). Súa finalida- situ”, a través do rexistro de observacións de é que participen (activa ou indirecta- que atendía a unha serie de categorías, e mente) na conservación do recurso. de listas de control que permitiron valorar outras informacións relevantes; tamén fo- Con frecuencia, están emprazados no tografáronse as instalacións e moitos dos mesmo lugar no que se localiza o ben, recursos existentes, e recolleuse material o que lles confire un estatus de “recurso impreso. contextual”. Son fáciles de identificar porque teñen deseños rechamantes, as veces Trátase dunha investigación de carácter excesivos (Fotos 1 e 2). Marcelo Martín educativo aplicado, cualitativa e interpreta- (2008:5) entende que estes centros deben tiva, porque o obxectivo é identificar boas dar resposta a unha necesidade recollida 104 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia Foto 1: Centro de Interpretación da Arte Rupestre de Campo Lameiro (Pontevedra) Foto 2: CIELGA de Riveira (A Coruña) no Plan de Ordenación do Uso Público, un mellor aproveitamento e control das ac- polo que seu emprazamento debe axudar cións que se desenvolven dentro da área a reducir ou eliminar o impacto da afluen- de preservación” . cia de visitantes, é máis cando se trata de lugares sensibles. Os CI teñen a virtude de A finalidade do CI é que ocorra algo “entre concentrar aos visitantes en puntos con- as orellas” dos visitantes, ou en palabras trolados e menos vulnerables. de Lisa Brochu y Tim Merriman (2004), a interpretación é un instrumento que facilita Desde os CI facilítase información –re- ás persoas establecer conexións intelec- levante– para apreciar e poder gozar do tuais e emocionais; os CI deberían propi- recurso, ao tempo que ofertan outros ser- ciar que ocorra “algo” no interior dos visi- vizos (outras ofertas na contorna, informa- tantes, que podan construír o seu propio ción de aloxamentos e servizos de hos- coñecemento. talería, sobre o transporte…), garantindo un bo uso e sen poñer en riscos os seus As funcións, para Carlos Fernández Bal- valores; mais os CI non son Museos (non boa teñen obxectos reais, e os que os teñen, presentar o lugar e as institucións que o non contemplan como misión a custodia e xestionan, (iii) facilitar información sobre investigación dos fondos), aínda que com- as normas de comportamento, (iv) orientar partan algúns dos seus fins: comunicación ás persoas para que a súa visita se axus- e divulgación do patrimonio, programas te as súas expectativas, (v) sensibilizar didácticos, oferta educativa, xestión do acerca dos valores do lugar, e (vi) facilitar fluxo de visitantes... Carlos Fernández Bal- información que lles permita colaborar na (2007:128) entende que o CI “non ten conservación e mellora do mesmo. Jorge como obxectivo a conservación e expo- Morales (2001:262) sinala que son un ele- sición de obxectos, se non a motivación, mento de enlace ou transición entre seu orientación e comprensión do público para medio habitual e un espazo probablemen- boa ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 (2007:125) serían: (i) dar a benvida, (ii) 105 Araceli Serantes Pazos te descoñecido, coincidindo con Jaume mas infraestruturas, (iii) moitos promotores Sureda, Francisco J. Guerra y Margarida gastaron seus orzamentos na construción Castells (2008:87) que os consideran o do edificio sen reservar fondos para o seu punto de partida para penetrar no terri- funcionamento, polo que permanecen pe- torio, ao tempo que “un medio ideal para chados, (iv) pechados como aqueles outros aquelas persoas que non teñen tempo ou que o custe de mantelo aberto supera os a oportunidade para realizar unha visita de- recursos económicos da institución, (v) al- tallada, posto que lles proporciona as fer- gúns teñen demasiada información e pou- ramentas fundamentais de comprensión co relevante (Fotos 3 e 4), e (vi) outros son do lugar”. Unha boa interpretación, ou un copias case exactas doutros CI, polo que bo CI, consigue que “a audiencia regrese, no reflicten as súas singularidades. que comparta o seu entusiasmo sobre a experiencia cos amigos, e que permaneza máis tempo a próxima vez” (Lisa Brochu y Tim Merriman, 2004:19). Os CI teñen como misión converter ao visitante nun axente motivado e receptivo porque entende o por que e o como conservar ese patrimonio. Mais non podemos obviar que os CI tamén poden ser un perigo. Jorge Morales (2001:259) recórdanos que os CI non son a unidade fundamental para interpretar un espazo, porque non sempre permiten o contacto directo co recurso, e porque a maioría limítase a informar, proporcionando contidos estancos e con recursos tecnolóxicos que acaban enmascarando a mensaxe. Os problemas máis frecuentes son: (i) non responden a unha planificación previa (localización, accesibilidade, servizos etc.) acaban sendo un problema, (ii) existen moi- Foto 3: Paneis exteriores no Centro de Interpretación Avifauna en Outeiro de Rei (Lugo) tos exemplos de malgasto1, con custosísi- Foto 4: Paneis da exposición no Centro de Interpretación Aquis Querquennis, en Bande (Ourense) 1 Os orzamentos dos últimos CI proxectados pola Xunta de Galicia (CI das Illas Atlánticas en Vigo-Pontevedra, e CI dos Espazos Naturais de Galicia) superan 6 millóns de euros. 106 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia É alarmante a cantidade de iniciativas que Mundo, cunha expresiva banda deseñada se desenvolven e que non corresponden (Ilustración 1). a unha planificación de uso e xestión do recurso; e máis alarmante é a cantidade que pechan unha vez inaugurados (Jorge Morales, 2001:260; Santos Mateos, 2003:8; Pablo Meira y Araceli Serantes, 2005:54; María Muñoz e Javier Benayas, 2006:6; Antón Lois, 2006:7; Araceli Serantes, Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: localización 2010a:188). Resulta tan escandaloso o problema que até se denuncia nos me- Galicia, recoñécese como Comunidade Au- dios de comunicación. O escritor galego tónoma do Estado no ano 1981. Localizada Manuel Rivas así o facía recentemente no ao noroeste da península ibérica, está divida xornal El País (20/09/2012); considera esta en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ouren- “moda” unha característica deste período se e Pontevedra) e en 315 municipios, dos de malgasto, “coincidiu a moda coa épo- que só 22 teñen máis de 20.000 habitantes ca do desbalde orzamentario, cando había e 199 menos de 5.000. Súa poboación ca- cartos ou parecía que os había” e, con racterízase por concentrarse na franxa lito- sorna, sinalaba as ocorrencias de moitos ral, quedando o interior practicamente des- políticos que vían que “o que lle fai falta ao poboado. A economía galega céntrase no monumento (ou o que sexa) é un centro de sector terciario, aínda que o sector primario interpretación do monumento”. No mesma (pesca e actividades agro-forestais) segue a liña Antonio Burgos (ABC, 12/09/2012) di ter un peso importante. O turismo tense de- que a creación de CI absurdos non ten senvolvido máis tarde que noutras comuni- ideoloxía: foron promovidos por todos os dades, concentrándose na costa e en San- partidos políticos. J.M.Nieto o reflicte en El tiago de Compostela, capital administrativa. Ilustración 1: Centros de Interpretación vistos por J.M. Nieto (El Mundo) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 107 Araceli Serantes Pazos En Galicia, os CI son un fenómeno bas- gación do patrimonio arqueolóxico e do tante recente e, ao tempo, son numerosos desenvolvemento local; os máis recentes (excesivos?). Os pioneiros estaban ligados son os vinculados co turismo. A diferencia á declaración dos primeiros Espazos Na- dos primeiros, estes foron financiados ca- turais Protexidos (ENP) e foron financiados sena súa totalidade con axudas europeas, desde a Administración autonómica. Moi a través de fondos destinados á conserva- pronto xurdirán outros centros ligados ao ción, o desenvolvemento e a valorización. ámbito da educación ambiental, da divul- Presentamos 153 experiencias (Mapa 1). Temática principal do CI MALPICA 52 BURELA 116 MOECHE 66 FERROL MUGARDOS A CAPELA 72 2 57 119 OLEIROS ARTEIXO 142 10 CAMBRE CULLEREDO 124 89 A CORUÑA 128 141 63 CARRAL RIBADEO 49 AS PONTES 40 152 MONDOÑEDO LOURENZÁ 67 MIÑO 25 25 14 BETANZOS A PONTENOVA 15 8 COIRÓS ABEGONDO 127 222723 125 48 PONTEDEUME A LARACHA CAMARIÑAS 19 CERVO ORTIGUEIRA 76 47 144 153 CABANA DE BERGANTIÑOS 69 31 CEDEIRA CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana Pechado ou en construción 70 20 82 GUITIRIZ COSPEITO CERCEDA BEGONTE 108 AD DEE D RÁBADE ZAS 130 MESIAS 132 POL 41 7 106 A FONSAGRADA OUTEIRO DE REI 4 110 FRADES FISTERRA 139 35 134 150 62 MELIDE O CORGO 39 53 85 96 107 140 CARNOTA 26 66 MUROS 88 LUGO TOQUES 50 ARZÚA SANTIAGO CORCUBIÓN 68 LOUSAME PORTO DO SON BOIRO 29 SILLEDA 51 VILAGARC C 60 109 LALÍN 11 135 FOLGOSO DO COUREL MORAÑA CAMPO LAMEIRO 100 148 43 64 133 137 143 92 79 CAMBADOS RIBADUMIA O GROVE 34 71 120 POIO SANXENXO 30 PONTEVEDRA 32 115 123 MONFORTE DE LEMOS 113 97 112 12 OOURENSE 46 PONTECALDELAS CENLLE 44 MOAÑA 58 126 REDONDELA O COVELO 114 38 9 SALVATERRA TUI 103 AS NEVES 99 131 121 16 146 36 55 111 PORRIÑO S.XOAN DE RÍO 17 ESGOS RIBADAVIA 27 28 33 37 102 1222 147 VIGO RUBIÁ SOBER O CARBALLIÑO S.AMARO BUEU 93 94 149 5 74 151 42 BANDE 104 129 LOBIOS O BOLO 118 59 VILARIÑO DE CONXO 81 145 VIANA DO BOLO VILAR SANDIÁS AND DE SANTOS 136 CASTRELO DO VAL 21 RIÓS CUALEDRO 18 138 MANZANEDA ALLARIZ CELANOVA ARBO 84 78 POBRA DE TRIVES CHANDREXA DE QUEIXA 98 A GARDA CERVANTES DE REIS VILANOVA 45 CANGAS 3 75 87 1 RIANXO RIBEIRA O PÁRAMO VILADECRUCES 65 86 34 83 56 LÁNCARA 77 13 73 BOQUEIXÓN NOIA BALEIRA 24 90 117 101 80 61 95 VILARDEVÓS 105 91 54 OIMBRA VERÍN Mapa 1: Localización dos Centros de Interpretación en Galicia (Elaboración propia). 108 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia No mapa localizamos as experiencias nos tros que no momento do mostreo estaban seus municipios e sinalamos súa temática inaugurados mais permanecían pechados, principal, que dividimos en en 6 tópicos: (i) ou os que tiñan aprobada a licencia de de carácter cultural e etnográfico, (ii) rela- obra, e estaban en proceso de construci- cionados cun sector económico ou activi- ón ou rehabilitación, e aqueles outros que dade industrial, (iii) centrados nun produto presentaron seus proxectos a institucións ou nunha actividade artesanal de carácter para ser financiados: representan case un local, (iv) de contido arqueolóxico e/ou cuarto das iniciativas, o que constitúe un histórico, (v) referidos ao patrimonio natu- verdadeiro problema e é fonte de numero- ral, ou (vi) de temática urbana. Sinalamos sas críticas por parte da poboa- ción local tamén nunha única categoría aqueles ou- e de outros profesionais. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. Aula Activa do Mar Aula do Mar Aula da Natureza dos Ancares Natureza das Brañas de Valga Aula da Natureza Cabo Udra Aula da Natureza Casa da Ría Aula da Natureza da Fonsagrada Aula da Natureza de Guitiríz Aula da Natureza Illa de Fillaboa A.N. Juan Lembeye-Jardín Botánico Aula da Natureza Moreda do Caurel Aula da Natureza de Oira Aula da Natureza dos Ollares Aula da Natureza do Pasatempos Aula da Natureza Río Chelo Aula da Natureza San Cristovo Aula da Natureza de Trives Aula Etnográfica do Mar Barco M. Bonitero Reina del Carmen Casa das abellas Casa da castaña Casa da enerxía Casa do Mel Casa dos mosaicos Casa do Salmón Caseta de Pepe do Cuco Castro de Vigo Centro Arqueolóxico Areal-Salinae C. A. Barbanza-Castro Neixón Centro Arqueolóxico Caeira C. Arqueolóxico Federico Maciñeira Centro Arqueolóxico Tourón C.Divulgación Arqueolóxico Minicipal Centro de Divulgación das abellas C. Divulgación do Queixo e do Mel Centro da Identidade Galega Centro de Información das Illas Cíes C. de Información Xudía de Galicia C.I. Ambiental de Compostela C de Interpretación dos Andrade Centro de Interpretación Avifauna C. Interpretación Aquis Querquennis C.I. Arqueolóxica San Roque C.Interpretación da Batalla de Rande C.I. de Berobreo Centro de Interpretación das Burgas C. Interpretación Cabo Prioriño Centro de Interpretación Caldoval CI. e Información do Camiño Norte C. I. do Camiño de Santiago C. de Interpretación da Carballeira 52. C.I. Castelo da Concepción 53. C. I. Castelo da Rocha Vella 54. C. Interpretación dos Castros 55. CI cultura castrexa Castromao 56. C. Interpretación Castro de Baroña 57. C. Interpretación Castro Cociñadoiro 58. C. de Interpretación da cerería, Favum 59. C. Interpretación do Cogumelo 60. Centro de Interpretación da Conserva 61. C.e Interpretación do Contrabando 62. Centro de Interpretación O Corgo 63. C. I. do Dolmen de Dombate 64.CIELGA 65. C. Interpretación da Estación Decca 66. CI da electricidade de Ézaro 67. Centro de Interpretación da faba 68. C. Interpretación forestal 69. CI naufraxios, faros e sinais marítimas 70. Centro de Interpretación Fluvial 71. C. Interpretación fluvial do río Umia 72. Ci das Fragas do Eume 73. C Interpretación do galo de curral 74. C.Interpretación da Illa de Ons 75. CI da Historia de Láncara 76. CI da Historia de Moeche 77. CI histórica de Vilamosteiros 78. C.I. Histórico Cultural Santa Leonor 79. CI intermareal, da pesca e da salga 80. C. Interpretación do Invernadeiro 81. C. Interpretación da Lagoa de Antela 82. CI Lagoa de Cospeito 83. C.I. Lagoas de Xuño-S.Pedro d Muro 84. CI da Lamprea e o Viño 85. CI do medio Rural da Portela 86. CI das Minas de San Fins 87. CI do Mosteiro de Carboeiro 88. CI Muiño do Pozo de Cachón 89. C.I. Muiños de Auga Costa da Morte 90. Centro de Interpretación da Muralla 91. Centro de Interpretación Museística 92. C.I. Natureza A Siradella 93. CIN PN Serra de Enciña da Lastra 94. CI da Oleiria de Gundivós 95. Centro de Interpretación do olivo 96. CI Parques e Xardíns de Compostela 97. C.I. dos Parques Naturais de Galicia 98. C.I. do Patrimonio de Castrelo do Val 99. CI do Patrimonio Local Taboexa 100. CI do Patrimonio Cultural 101. CI. Patrimonio e a paisaxe A Capela 102. CI do P. Nacional das Illas Atlánticas ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 103. C. Interpretación do PN Monte Aloia 104. CI PN Serra do Xurés e Baixa Limia 105. CI do Pemento Branco 106. C de Interpretación da pesca fluvial 107. C. Interpretación do Pico Sacro 108. CIR da Biosfera Insuas do Miño 109. CIRA-C.I. da Ría de Arousa 110. CI. Río Eo e do bosque da Marronda 111. CI das Ribeiras do Louro 112. CI e rexeneración P.natural autóctono 113. CI de San Cibrao de Lás 114. C.Interpretación San Simón 115. Centro de Interpretación A Telleria 116. CI-Ecomuseo Terras de Azul Cobalto 117. C. Interpretación Terras do Miño 118. C de Interpretación da Torre do Bolo 119. CI da Torre de Hércules 120. CI das Torres Arzobispales 121. C. Interpretación da Vida Monástica 122. CI da vila romana de Toralla 123. CI do viño da Ribeira Sacra 124. CI do xacemento romano 125. CI dos xogos populares 126. Centro Etnográfico Terra de Montes 127. Eco-Museu de Costa da Égoa 128. Ecomuseo Forno do Forte 129. Ecomuseo do queixo do Xurés 130. Ecomuseo Torres do Allo 131. Museo da Auga 132. Museo do Campo 133. Museo Casa do Pescador 134. Museo O enredo do abelleiro 135. Museo Etnográfico Casa do Patrón 136. Museo etnográfico da Limia 137. Museo etnográfico e do viño 138. Museo do Liño 139. Museo do Mar 140. Museo Marítimo Seno de Corcubión 141. Museo do Moucho 142. Museo Os Muiños de Acea de Ama 143. Museos Muiños de Mareas A Seca 144. Museo da Natureza 145. Museo Pazo do Mel-Casar Vizcaia 146. Museo do Viño 147.Naturnova 148. P. Arqueolóxico da Arte Rupestre 149. Parque Etnográfico do Arenteiro 150. PE dos Batáns de Mosquetín 151. Parque Etnográfico do Río Arnoia 152. Parque Etnográfico do Sesín 153.Reciclaterra 109 Araceli Serantes Pazos Respecto a súa localización, non hai unha relación directa entre o emprazamento e os destinos turísticos máis frecuentes2: só o 23,02% dos centros o estarían; en contraste, moitos deles creáronse para potenciar o desenvolvemento turístico de zonas que son pouco demandadas polos visitantes. Quizás este recurso podería dar resposta a ese sector de turistas máis au- Gráfico 1: Comparación entre CI e número de turistas por provincia (Elaboración propia). tosuficientes e esixentes que fragmentan as súas vacacións en curtos períodos de 2), comprobamos que a maior porcentaxe tempo, xa que en Galicia a estadía media atópase en municipios e comarcas pouco é de 2,28 noites e só o 54,60% o fai con poboadas (Táboa 1): o 62,09% localízan- reservas previas, e xestionan a súa viaxe se en municipios con menos de 10.000 “in situ” (INE, 2008). habitantes, con economías baseadas no sector primario (agricultura e gandería) e A maior parte dos CI atópanse nas provin- servizos (hostalería). Trátase, en xeral, de cias da Coruña (38%) e Pontevedra (25%); zonas de interior, desde as que se preten- Lugo conta con menor oferta (16%). Mais de dinamizar o turismo como unha activi- se consideramos a afluencia de turismo dade complementaria, en base a seus re- por provincia (INE, 2008) (Gráfico 1), pare- cursos naturais. Estamos a falar de ofertas ce sobredimensionado o número de CI que de turismo rural, de natureza, de montaña, teñen as provincias de Ourense e Lugo, deportivo, bioturismo, de aventura, activo, fundamentalmente esta primeira. Por esta de balneario, de saúde o de ecoturismo. razón cabería pensar que os destinatarios Esta oferta parece coherente se temos destes CI serían a poboación local ou limí- en conta os estudos sobre as actividades trofe en vez dos turistas. realizadas polos turistas que, por orde de importancia, serían: descanso, visitas a Se temos en conta o emprazamento respecto da distribución da poboación (Mapa 2 Os 16 destinos con maior afluencia de turismo, segundo o Anuario Económico de La Caixa (2009) son, por orden de afluencia: Santiago de Compostela, A Coruña, Vigo, Sanxenxo, O Grove, Ourense, Lugo, Ferrol, Pontevedra, Oleiros, Ribeira, Culleredo, Poio, Vilagarcía de Arousa, A guarda e Baiona. 110 Poboación 2008 nº C.Interpretación <5.000 60 5.000-10.000 35 10.000-20.000 20 20.000-50.000 15 >50.000 23 Táboa 1: Localización dos CI respecto á densidade de poboación do municipio (INE, 2008. Elaboración propia). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia Poboación 2008 habitantes 1 CEDEIRA 1 < 5.000 5.000-10.000 10.000-20.000 CERVO ORTIGUEIRA 1 BURELA 1 MOECHE 1 3 20.000-50.000 >50.000 1 FERROL RIBADEO MUGARDOS 1 2 A CAPELA 2 1 1 LOURENZÁ MONDOÑEDO AS PONTES PONTEDEUME 1 A CORUÑA 1 1 MALPICA ARTEIXO 1 1 OLEIROS 1 2 1 1 CAMBRE 1 1 CAMARIÑAS A PONTENOVA BETANZOS CULLEREDO A LARACHA CABANA DE 1 BERGANTIÑOS 1 2 1 2 1 COIRÓS ABEGONDO 1 GUITIRIZ COSPEITO CARRAL CERCEDA 1 ZAS 1 OUTEIRO DE REI 1 1 1 POL RÁBADE MESIAS A FONSAGRADA FRADES 1 FISTERRA 2 2 4 CARNOTA 2 1 TOQUES O CORGO 1 1 2 1 MUROS 2 BOQUEIXÓN LOUSAME 3 PORTO DO SON 1 SILLEDA 1 VILAGARCÍA 2 2 1 CALDAS DE REIS 2 FOLGOSO DO COUREL MORAÑA 1 VILANOVA O GROVE CERVANTES LALÍN RIANXO RIBEIRA 1 1 1 1 BOIRO LÁNCARA O PÁRAMO VILADECRUCES 2 NOIA 1 LUGO MELIDE ARZÚA SANTIAGO CORCUBIÓN 1 BALEIRA 3 1 1 1 1 CAMPO LAMEIRO 1 3 1 MONFORTE DE LEMOS CAMBADOS RIBADUMIA 1 1 1 SOBER O CARBALLIÑO 1 PONTECALDELAS S.AMARO 2 1 2 REDONDELA CANGAS O COVELO S.XOAN DE RÍO 4 RIBADAVIA 3 1 ESGOS BARBADÁS TOÉN 1 1 POBRA DE TRIVES S.CIBRAO DAS VIÑAS 1 7 MANZANEDA 1 1 1 1 SALVATERRA AS NEVES 2 ALLARIZ VILARIÑO DE CONXO 1 1 VILAR SANDIÁS DE SANTOS 1 TUI CASTRELO DO VAL 1 1 2 LOBIOS VIANA DO BOLO 1 1 BANDE 1 RIÓS CUALEDRO A GUARDA 1 1 1 CELANOVA ARBO O BOLO 1 CHANDREXA DE QUEIXA VIGO PORRIÑO RUBIÁ 1 OURENSE 1 2 BUEU 1 1 1 POIO PONTEVEDRA SANXENXO 2 1 1 OIMBRA 2 VILARDEVÓS VERÍN Mapa 2: Localización dos Centros de Interpretación atendendo á densidade de poboación dos municipios (Elaboración propia). monumentos e museos, visitas a reser- Neste estudo resulta tan interesante coñe- vas naturais e parques, compras, lectura cer a localización dos CI respecto a súa Estatística contorna (espazos naturais, rurais ou ur- Operativa, 2005). Cabe des- banos) (Gráfico 2), como coñecer a súa tacar tamén a importante oferta de CI en localización respecto ao recurso a inter- municipios de máis de 20.000 habitantes pretar (no mesmo enclave, cerca ou lonxe) (24,83%) que son os que reciben a maior (Gráfico 3). A maioría dos centros están lo- afluencia de visitantes. calizados en espazos habitados (rurais ou e sendeirismo (Departamento e Investigación de urbanos, o 74%), o que potencialmente os ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 111 Araceli Serantes Pazos Gráfico 2: Localización dos CI na contorna (urbana, rural ou natural) (Elaboración propia). Gráfico 3: Localización dos CI respecto ao recurso a interpretar (no lugar, na perifería noutro contexto) (Elaboración propia). fai máis visibles e accesibles aos turistas. Galicia non escapou a “febre” de crear CI Tamén é positivo que a maior parte estea sen asegurar a súa viabilidade e funciona- no mesmo lugar onde se atopa o recurso mento: el 22,88% están pechados ou en ou nun emprazamento próximo (72%); re- construción, e máis do 60% están inutili- sulta difícil argumentar que a localización zadas, ao abrir as instalacións exclusiva- dun CI non estea na contorna do recurso, mente baixo demanda ou en horarios de porque neste caso é difícil que favoreza a oficina, polo que non están atenden as interpretación do mesmo. Nesta liña, Don necesidades dos visitantes que acoden no Aldridge (2005:14-15) asegura que “expli- seu tempo de lecer (fins de semana, festi- car o significado dos obxectos dun museo vos e feiras). Resulta máis alarmante a situ- é xeralmente máis difícil que interpretar un ación se temos en conta que a titularidade lugar, xa que foron sacados das súas raíces destas instalacións pechadas é en todos e as veces non se coñece a súa orixe, e o os casos de institucións públicas e foron máis probable é que perderan o seu signi- creadas con fondos públicos: poñemos ficado orixinal”; este autor distingue entre a como exemplo 3 dos 18 centros xa inaugu- función dos CI (conservar o que está fóra) e rados e pechados no momento do estudo os museos (preservar as coleccións). Para (Fotos 5 a 7). É significativo tamén que mu- Aldridge (2005:20), a interpretación de sitio nicipios como Ourense, Vigo ou Santiago “proporciona unha vía fácil para revelar o contasen con 2 ou máis centros pechados, significado do lugar e así ofrecer aos visitan- ou mesmo que nos municipios do litoral, tes do sitio unha experiencia colectiva que que teñen concentrada máis poboación practicamente poda fomentar pensamentos e tamén máis CI pechados. Para Santos conservacionistas, e por riba de todo, non Mateos (2003:8) esta “febre construtora” trata de dicirlle á xente que debe pensar”. “pode desembocar nun mal coñecemento das verdadeiras posibilidades e bondades 112 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia Fotos 5 a 7: Exemplo de centros pechados: Casa da castaña (Riós, Ourense), CI das Gándaras de Budiño (Porriño Pontevedra) e CI e Rexeneración do Patrimonio Natural Autóctono (Ourense). que ofrece esta disciplina como mediadora entre patrimonio e sociedade”. Por último, respecto aos edificios, cabe sinalar tres posibilidades: que sexan de nova construción, que estean rehabilitados con tal fin ou que existiran as instalacións e foron adaptadas para albergar o CI (Gráfico 4). Podemos comprobar que o desembolso efectuado para crear novas edificacións ou rehabilitar edificios antigos (o máis frecuente son casas consistoriais e casas reitorais sen uso) é moi importante, xa que constitúen o 70% dos casos. Caracterización dos Centros de Interpretación en Galicia: temática e recursos Na súa orixe, os CI respondían a “unha visión do patrimonio como instrumento esencial para reforzar a conciencia nacional e para fortalecer a identidade” ou unha visión baseada “na valorización do patrimonio como conxunto de bens a legar para que podan gozalos as xeracións futuras” (Margalida Castells, 2004: 15). A IP segundo esta autora debería servir, ou ben para enfatizar e singularizar eses rasgos que fraguaron a historia e a identidade do lugar, ou ben para preservar e achegar eses valores. No caso de Galicia, os CI tamén se basean na valorización dun recurso patrimonial, moitas veces coa finalidade de fornecer a identidade ou conservar os recursos, mais caberían máis posibilidades. No noso estudo identificamos polo menos 5 finalidades, aínda que non sempre excluíntes Gráfico 4: Tipo de edificios que aloxan aos CI: novos, rehabilitados ou adaptados (Elaboración propia). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 entre elas: (i) colaborar e facilitar a xestión do recurso, (ii) informar, divulgar e educar 113 Araceli Serantes Pazos sobre o recurso, (iii) favorecer o desenvol- do a seis categorías: (i) de carácter etno- vemento social a nivel local, (iv) potenciar o gráfico e vinculados coa cultura local; (ii) desenvolvemento económico, e (v) impul- baseados nunha actividade produtiva ou sar distintas estratexias para o desenvol- industrial; (iii) valorizan produtos artesanais vemento turístico (Gráfico 5). Atendendo a ou produción local; (iv) divulgan achados estas categorías, son máis numerosos os arqueolóxicos ou asociados coa historia lo- que perseguen fins relacionados co de- cal; (v) baseados nos valores naturais; e, (vi) senvolvemento (local, económico e turísti- relacionados coa ecoloxía, fundamental- co, 69%). No caso galego, os CI nos seus mente coa problemática urbana (Gráfico 6). inicios estiveron moi vinculados a fins educativos e de apoio á xestión dos espazos, na actualidade non parece que sexa a finalidade principal (31%). Esta idea coincide coas reflexións de Don Aldridge (2005:12) cando sinala que a IP estase a impregnar da “cultura rendible” que, devaluada polas forzas do mercado, cree que está a levar a un estado de “bancarrota moral”. Con isto, non queremos dicir que os CI baseados no desenvolvemento socioeconómico ou turístico persigan exclusivamente unha rendibilidade económica, mais parece oportuno non esquecer os fins da IP. Gráfico 6: Os CI galegos segundo a temática principal (Elaboración propia). Aínda que a maior parte dos centros non As experiencias máis numerosas están son temáticos, existe unha temática pre- relacionadas cos valores naturais do lugar dominante , que nos analizamos atenden- –especialmente naqueles casos que con- 3 ten con algunha figura de protección– seguidos polos que interpretan xacementos arqueolóxicos ou patrimonio construído de valor histórico –son máis abondosos os primeiros–. Estas temáticas están como tema principal no 54% dos CI, máis aparecen reflectidas tamén noutros centros 3 Recollida só en parte no Mapa 1, porque optamos por non reflectir o tema dos que estaban que ofosen máis Gráfico 5: Os pechados, CI galegos para segundo seu fin principal (Elaboración propia). visibles. 114 como rasgo ou tema secundario, fundamentalmente aqueles aspectos relacionados co medio natural. Hai que ter en conta ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia tamén que en Galicia os pioneiros na creación e promoción dos CI foron os responsables de xestionar os ENP e de divulgar os xacementos arqueolóxicos. Son moi abondosos tamén os centros que se centran en aspectos etnográficos e relacionados coa cultura local, destes, os máis numerosos son os centrados nos muíños (9 centros); na mesma categoría considera- Fotos 8: Reciclaterra (Ferrol) mos como temática emerxente os adicados ao Camiño de Santiago, ben como tema principal (3) ou ben como un dos tópicos abordados (7). Respecto aos centrados en temas relacionados con actividades produtivas, sector económico, produción local ou artesanía (25% en total) están relacionados co mundo da pesca (12), coa produción agrícola ou gandeira de especies autóctonas (8), do mel (7), do viño e da olería (4), da Fotos 9: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela). produción enerxética (3) e do queixo, miñas ou explotación forestal (1). o mesmo ocorre cos relacionados co sector económico (5). Os centros que permanecen Aínda é unha temática pouco experimen- abertos están relacionados coa cultura e et- tada a relacionada coa vida na cidade e a nografía (só 2 pechados) e co artesanía e ecoloxía urbana. Só dous centros basean produtos locais (1). Os 2 relacionados coa seus servizos nestes contidos, sendo a ecoloxía urbana están abertos. súa finalidade de carácter educativo e demostrativo (Fotos 8 e 9). Respecto á tematica dos centros pechados ou en construción (Gráfico 7), o 50% deles céntranse nos valores do medio natural (17); aínda que numericamente sexa inferior os relacionados coa historia e arqueoloxía (10) porcentualmente tamén son moi significativos, ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Gráfico 7: Porcentaxe de centros pechados ou en construción atendendo a súa temática (Elaboración propia) 115 Araceli Serantes Pazos Se temos en conta as dúas variables, fina- Temática principal do CI lidade dos CI e temática principal (Táboa 2) podemos caracterizalos como: os CI de CI cultural/etnográfico CI industrial/sector económico CI Artesanía/productos locais CI Arqueolóxico/histórico CI carácter natural CI ecoloxía urbana contido cultural, etnográfico, histórico e arqueolóxico teñen como finalidade prin- 2 16 13 cipal o desenvolvemento turístico ou local; 14 2 12 2 4 2 4 11 os baseados en actividades industriais, produtivas e artesanais teñen como finalidade o desenvolvemento económico; os 2 6 6 11 12 adicados á divulgación e valorización do medio natural teñen como fins educativos 5 ou de apoio á xestión; e, os de contidos 4 9 9 ecolóxico e urbano perseguen obxectivos 7 de carácter educativo. Resulta interesante comprobar como están Mapa 3: Centro de Interpretación Ambiental (Santiago de Compostela). distribuídos a nivel provincial por temática (Mapa 3). A provincia da Coruña lidera os relacionados coa artesanía e a produción CI de temática industrial ou relacionados local. coa produción económica, mentres que a de Lugo, comparativamente, ten un perfil Lillian Stewart (1981) fixo unha proposta naturalístico, que é moi significativo tamén de clasificación dos medios interpreta- na da Pontevedra; isto resulta rechamante tivos que chegou até os nosos días. Os porque Lugo non conta con ningún Parque clasifica en non persoais (sinais e marcas, Natural, fronte a Pontevedra que conta publicacións, medos de comunicación de con un máis un Parque Nacional. A pro- masas, sendeiros autoguiados, audiovi- vincia de Ourense é a que máis aproveita suais automáticos, exposicións e exhibi- as singularidades e os sinais de identidade cións) e persoais (percorridos e paseos, D. local D.económico turismo Cultural/etnográfico 12 2 12 4 Industrial/económico 6 13 9 1 Artesanía/produtos 3 6 1 arqueoloxía/historia 13 17 1 5 3 9 13 18 Natural/ENP xestión Ecoloxía/urbanos educación 2 Táboa 2: Os CI galegos segundo a súa finalidade e a temática principal (Elaboración propia). 116 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia audiovisuais, persoal especializado, ani- serie de obxectos dalgunha forma in- mación e servizos casuais) (Jorge Morales, terrelacionados. 2001:146). Nos CI atopamos exemplos da • Sistemática: as que utilizan como pun- maior parte destes medios, mais entre to de partida un criterio para abordar o todos eles son as exposicións e as exhi- tema. bicións con carácter permanente as que • Temática: as que contan unha historia e teñen maior presencia; de feito, unha das teñen unha liña argumental que ilustra críticas xeralizadas ten que ver coa escasa con obxectos e recursos. É o tema o ou nula inversión en actualizar ou substi- enlace dos obxectos. 4 tuir os paneis, maquetas ou outros medios ilustrativos. • Participativa: as que requiren que os visitantes usen o tacto, o ouvido, experimenten, debuxen, opinen… (Foto 11) Para analizar as características das exposicións tomamos como referencia as No Gráfico 8 recollemos os tipos de pro- categorías propostas por Michael Belcher postas expositivas nos CI, polo que hai (1997:85-86): unha porcentaxe de centros (10,46%) que • Interactivas: as que requiren a involucración do espectador en actividades intelectuais ou físicas. Baséanse no principio de persoa-mostra e non están pensadas para grupos. • Reactivas: as que comezan a funcionar, se iluminan ou falan ao detectar a presencia dos visitantes (Foto 10). • Dinámicas: as animadas por medios mecánicos ou as manipuladas polos visitantes. • Centradas no obxecto: as que non teñen tema, senón que presentan unha 4 En IP enténdese por exposición calquera obxecto ou colección que ilustra ou explica un tema, e por exhibición calquera representación bidimensional ou tridimensional que utiliza medios ilustrativos ou efectos especiais para desenvolver o tema (Jorge Morales, 2001:150). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Foto 10: Exemplo dunha exposición reactiva (Centro Histórico Cultural Santa Leonor, Povra de Trives-Ourense), Foto 11: Exemplo dunha exposición participativa (CI do xogo, A Capela-A Coruña). 117 Araceli Serantes Pazos Gráfico 8: Tipo de exposicións nos CI galegos (Baseado en M. Belcher, 1997. Elaboración propia). non quedan reflectidos porque carecen de maior potencial comunicativo e mellor destes medios. efectividade á hora de estimular e implicar aos visitantes na conservación do patri- Obsérvase que a maior parte das expo- monio. sicións (73%) son do tipo “centradas no obxecto” –porque non teñen tema, senón Por último, destacar que o idioma pre- que presentan distintos tópicos relacio- dominante nos medios dos CI é o galego nados co recurso– ou de carácter “temá- (94,77%) tico” –porque se centran nun tópico que te protagonismo co castelán (8,50%); o sirve de fío condutor, e presentan diversos número de CI que teñen a súa informa- obxectos para ir afondando nas súas ca- ción exclusivamente en castelán é míni- racterísticas–; no primeiro caso, e se te- mo (5,23%). Poderíamos pensar que isto mos en conta autores como Sam H. Ham puidera constituír un problema, porque o (1992), non se trataría de contidos inter- 60% dos visitantes a Galicia son do Esta- pretativos, porque a interpretación ten que do español, e só no 23,30% dos casos trá- ser temática. En ambos os dous casos tase de turismo interno (INE, 2008). Mais trátase de mera transmisión de informa- as queixas que se transmitiron respecto ción, na que os visitantes son receptores ao idioma non son significativas en nin- pasivos; as posibilidades de que provoque gún dos casos. Respecto ao turismo es- se establezan intercone- xións entre a ex- tranxeiro a porcentaxe maior de visitantes periencia previa das persoas que o visitan proveñen de Portugal, polo que a lingua e os obxectos que se presentan é remota. dominante tampouco parece un obstáculo que nalgúns casos, compar- neste caso (16,70%) (INE, 2008). As propostas expositivas que requiren da participación das persoas visitantes son moi escasas (18%), aínda que sexan as 118 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia Algunhas conclusións vantaxe de estar localizados no mesmo lugar no que se atopa o recurso ou na súa contorna inmediata, o que permite realizar Podemos afirmar que polo seu número e unha Interpretación do Patrimonio de ca- distribución, os CI en Galicia constitúen un lidade. Comprobamos que moitos dos CI importante potencial para o desenvolve- están directamente ligados con plans de mento turístico sostible, entendido como desenvolvemento turístico (31%), e os que o turismo que reporta beneficios aos po- teñen outra finalidade principal (educativa, boadores dun lugar cun baixo impacto apoio á xestión do recurso, desenvolve- negativo na súa cultura e no seu medio mento local ou económico), contemplan o medio ambiente. desenvolvemento turístico como obxectivo secundario. En Galicia, o mesmo que noutros países europeos e anglosaxóns, existen nume- María Muñoz e Javier Benayas (2006: 6) no rosos equipamentos “concibidos como seu estudo sobre CI nos ENP sinalan que unha instalación multiusos con exhibicións as tasas de uso son moi baixas (entre o 10 interpretativas, programas audiovisuais e e 0 12%); no noso caso non existen da- outros servizos públicos” que reciben o tos suficientes sobre número de visitantes nome, entre outros, de Centros de Inter- á localidade e ao CI, aínda que creemos pretación nos que parece que primou a que sería bastante similar a este estudo. A cantidade fronte á calidade (María Muñoz realidade é que os CI non se coñecen, non e Javier Benayas, 2006: 6). Neste momento se divulgan ou se fai con pouca eficacia; contamos xa coas inversións máis custo- en moitos casos trátase de iniciativas de sas, as instalacións, agora, é o memento pequenas corporacións locais que teñen de potenciar unha planificación estratéxica serias dificultades para darse a coñecer. de uso e servizos. É preciso facer un maior esforzo en “visibilizar” estes centros. Na actualidade ao Os CI galegos poderían constituír un re- non axustarse á demanda real, están so- curso valioso para valorizar o patrimonio e bredimensionados, polo que non é preciso para desenvolver o turismo ao estar repar- facer máis inversións en crear novos cen- tidos por todo o territorio, abordando te- tros, senón que é preciso proxectar es- máticas moi heteroxéneas; consideramos tratexias para visibilizar os que xa existen. que esta distribución é unha oportunidade para coordinarse con outras iniciativas e Tampouco se está a aproveitar o seu po- sumar sinerxías, porque permitiría promo- tencial para presentar as características ver produtos turísticos complementarios identitarias a nivel local, nin dos produtos de maior alcance. Ademais, contan coa senlleiros de alto interese para o turismo ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 119 Araceli Serantes Pazos (só o 7% céntrase nestes aspectos). A Referencias bibliográficas maior parte céntranse na divulgación de espazos naturais ou de interese histórico, facendo uso deles un sector moi concreto da poboación; Freeman Tilden (2006) sinalaba no seu quinto principio a necesidade de presentar o “todo” e non partes illadas, ao tempo que é necesario dirixirse ao visitante como un todo e non como un especialista nunha faceta concreta do coñecemento. É preciso mellorar os contidos da maior parte dos CI, ou actualizalos por estar obsoletos, para que realmente poden mostrar o “alma” do lugar a un público non experto. Sería recomendable que estas novas exposicións e exhibicións potenciasen máis a interactividade e a participación dos visitantes. Non hai xustificación posible para ter feito as millonarias inversións en crear ou rehabilitar infraestruturas para logo abandonalas e permitir que se deterioren. A creación dunha Rede Galega de Centros de Interpretación permitiría realizar unha planificación conxunta de usos e servizos, a creación de novos produtos turísticos, a divulgación conxunta, o intercambio de profesionais e entre profesionais, a formación continua, a resolución colexiada de problemas comúns e a colaboración de cara a aumentar a calidade dos servizos, a satisfacción dos visitantes e a calidade de vida da poboación local. 120 ALDRIDGE, DON (2005): “La interpretación como indicador de la convicción cultural”, Boletín de Interpretación, nº 12, pp. 11-21. BROCHU, Lisa e Tim MERRIMAN (2004): La interpretación personal. Concetando su audiencia con los recursos patrimoniales, Singapur, NAI-Interpress. CASTELLS, Margarida (2004): “Fortalecer la identidad y transmitir un legado: la propuesta del Algonquin Provinicial Park”, Boletín de Interpretación, nº 10, pp. 15-17. FERNÁNDEZ BALBOA, Carlos (2007). “Museos y Centros de Visitantes. Espazos para acercarnos a nuestro patrimonio”, C. Fernández Balboa (coord.), La Interpretación del Patrimonio en la Argentina, Buenos Aires, Rep. Argentina, Administración de Parques Nacionales, 123-134. FORUM BARCELONA (2004): Dialogo Turismo, diversidad cultural y desarrollo sostenible, Barcelona, España, Forum Universal de las Culturas [www.barcelona2004.org/ esp/banco_del_conocimiento/documentos/ficha.cfm?IdDoc=1448] GONZÁLEZ, Ana, Laurentino BELLO e Norberto MUÑIZ (2000): “Orientación de la empresa turística del siglo XXI a los valores personales y los estilos de vida de los turistas” em Cuadernos de Ciencias Económicas y empresariales, nº 39. pp. 59-86. HAM, Sam.H. (1992): Environmental Interpretation: A Práctical Guide for People with Big Ideas and Small Budger, Colorado, USA, North American Press. LOIS, Antón (2006): “Ponga un centro de interpretación en su vida (o en bajada)”, Boletín de Interpretación, nº 14, pp. 7-8. MARTÍN, Marcelo (2004): “Patrimonio y Sociedad. Interpretación y otras cuestiones en la planificación turística de las ciudades monumentales”, en Boletín Gestión Cultural, nº 8, pp.1-103. MARTÍN, Marcelo (2008): La memoria está llena de olvidos. Apuntes para una interpretación del patrimonio en el Memorial los Merivales [www.scrib.com/doc/5001315/ Articulo-Canal-de-los-Presos] MATEOS RUSILLO, Santos (2003): “El peligroso éxito de los centros de interpretación. Una amenaza para la interpretación del patrimonio en España” en Boletín de Interpretación, nº 8, pp. 7-9 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Os Centros de Interpretación en Galicia MEIRA, Pablo e Araceli SERANTES (2005). “Sobre cultura e cultura ambiental: os “centros de interpretación” invaden Galiza”, Interea visual, nº 5 (setembro), pp. 54-60. MERRIMAN, Tim (2000): “Interpretación del patrimonio como un producto de valor añadido” en El Intéprete, agosto, pp.: 6-10. MORALES, Jorge (2001): Guía práctica para la Interpretación del Patrimonio. El arte de acercar el legado natural y cutural al público visitante, Sevilla, España, Junta de Andalucía. MUÑOZ, María e Javier BENAYAS (2006): ”Avance de un estudio sobre centros de visitantes en España” en Boletín de Interpretación, nº 14, pp. 5-7. SERANTES PAZOS, Araceli (2010a): A interpretación do patrimonio. Bases e recursos, en C. Vales (Coord), Manual de gestión de áreas protegidas para los países lusófonos, A Coruña, España, CEIDA y Fundación Biodiversidad, pp. 167-194. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 SERANTES PAZOS, Araceli (2010b): “Interpretación del Patrimonio, Turismo y Espazos Naturales Protegidos o como comunicar el legado natural a nuestros visitantes”, TURyDES Revista de Investigación en Turismo y desarrollo local, nº8, 1-39. SUREDA, Jaume, Francisco J. GUERRA e Margarida CASTELLS (2008): Interpretación del Patrimonio. Diseño de programas de ámbito municipal, Barcelona, España, UOC. TILDEN, Freeman (2006): La interpretación de nuestro patrimonio, Sevilla, España, Asociación para la Interpretación del Patrimonio UZZELL, David L. (1998): “Interpreting Our Heritage A Theoretical Interpretation”, D.L. Uzzell; R. Ballantyne (eds.), Contemporary Issues in Heritage and Environmental Interpretation: Problems and Prospects, London, England, The Stationery Office, 11-25. WALKER, Rob (1997): Métodos de investigación para el profesorado, Madrid, España, Morata. 121 Fernando Carceller Amor polo futbol en Benguela 122 122 © Xose Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 BANCO DE BOAS PRÁCTICAS Turismo responsável no Bom Bom Island Resort Responsible tourism in the Bom Bom Island Resort Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Príncipe) Resumo Os programas de certificação têm a potencialidade de proporcionar turismo mais sustentável através da definição de standards e avaliação de desempenhos. Permitem, ainda, ajudar a distinguir ecoturismos genuínos, protegendo a integridade deste conceito. O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte da Ilha do Príncipe, em São Tomé e Príncipe, no Golfo da Guiné. Actualmente, o BBIR encontra-se num grande processo de mudança, sendo um dos principais objectivos elevar a qualidade do resort, destacando-o ao nível da sustentabilidade e transformando-o numa referência internacional de boas práticas. Pretende-se desenvolver e aplicar uma política de turismo responsável, fazer parte de e apoiar a economia local, promover e proteger o património natural e cultural, apoiar e investir na conservação do destino e elevar os standards de qualidade do resort. Com o projectar e desenvolver desta transformação tornou-se evidente que um processo de certificação seria totalmente enquadrável e oportuno. Uma vez iniciado este processo e consoante os resultados atingidos é intuito do BBIR procurar um programa de certificação, que se enquadre nos seus objectivos e que permita avaliar e comprovar os esforços e empenho de sustentatibilidade de toda a equipa do resort. Abstract Certification programs have the potential to provide a more sustainable tourism through the definition of standards and evaluation of performances. They also help distinguish a genuine ecotourism (authentic ecotourism), protecting the integrity of this concept. The Bom Bom Island Resort, BBIR? Is located at the northern end of Príncipe Island, in Sao Tome and Principe, in the Gulf of Guinea. Currently, the BBIR is in a major change process, being one of the major objectives to raise the quality of the resort, making stand out the level of sustainability and transforming it into an international reference of good practice. The intention is to develop and implement a policy of responsible tourism, form part of and support the local economy, promote and protect the natural and cultural heritage, supporting and investing in the conservation of the destination and raise the standards of quality of the resort.With this process of transformation is obvious that a certification process would fit perfectly. Once BBIR have started this process and in accordance with the results obtained, will try to obtain a certification program that meets your objectives and to evaluate and verify the efforts and commitment of the sustainability of the whole equipment of the resort. Palabras chave Turismo sustentável, conservação, processo de certificação, estandards de qualidade. Key-words Sustainable tourism, conservation, certification process, quality standards. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 xaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 123-135 123 Madalena Patacho Sustentabilidade, qualidade no turismo e certificação garantir que os impactos negativos sejam mínimos e os positivos se maximizem (Wearing & Neil, 2009). Com mais de 900 milhões de pessoas a O desenvolvimento sustentável, descrito viajar todos os anos (R.A., 2009) o turis- no Bruntland Report (1987), é um tipo de mo tornou-se na indústria em maior cres- desenvolvimento que atinge as necessida- cimento do mundo; contudo, ao mesmo des do presente sem comprometer a ca- tempo que proporciona prazer e rendi- pacidade das gerações futuras de atingir mento a milhões de pessoas, também as suas necessidades. O Tripel bottom line pode potenciar stress em ecossistemas é um conceito de gestão sustentável que frágeis (CBD, 2002). passou a ser encarado como uma prática de negócio recomendada. Inclui três As actividades turísticas requerem muitas pilares principais, todos eles igualmente infra-estruturas, como, por exemplo, ho- importantes, para a sobrevivência de um téis, restaurantes, transportes, estradas turismo de qualidade. São estes: a quali- ou estacionamentos, as quais podem, na dade (1º pilar), a saúde, higiene e seguran- sua construção e manutenção, trazer con- ça (2º pilar) e a sustentabilidade ambiental, sequências negativas, tais como desen- social e económica (3º pilar) (TIES, 2004; volvimento descontrolado, aumento de R.A., 2009; Elkington, 1997). Para o suces- níveis de poluição, destruição de habitats so de um produto de turismo é necessário naturais, remoção de vida selvagem e in- encontrar formas de aplicar os princípios fluências indesejadas nas culturas locais de sustentabilidade ao turismo. (Black & Crabtree, 2007; Honey M. , 2002). No entanto, as actividades turísticas tam- Existem vários tipos de iniciativas e ferra- bém criam postos de trabalho, geram re- mentas da qualidade que permitem ajudar ceitas, incentivam a preservação, criam a alcançar estes objectivos. Estas podem condições de conservação, de redução ser obrigatórias, como a legislação, re- de ameaças à biodiversidade, melhoram gulamentações ou licenças (a cargo dos a prestação de serviços às comunidade Governos) (Honey & Rome, 2001), ou volun- locais, contribuem para a educação, for- tárias, que incluem desde códigos de con- mação e respeito quer pelas comunida- duta, prémios de excelência, sistemas de des, quer pelos valores ambientais (CBD, gestão ambiental, guias de boas práticas, 2004). O turismo tem a potencialidade de auto-compromisso e auto-declarações, gerar muitos benefícios, mas este poten- programas de certificação para entidades cial apenas se concretizará se o turismo e profissionais e acreditação, ou outros for gerido cuidadosamente, de forma a menos conhecidos, como cartas de tu- 124 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort rismo sustentável, assistência técnica ou Benefícia os Governos Uma vez que a cer- ajudas internacionais (Black & Crabtree, tificação ajuda a proteger nichos de mer- 2007.b; STSC, 2003). cado, como destinos de ecoturismo ou turismo sustentável, especialmente quando A certificação é um “procedimento volun- a credibilidade do destino está ameaçada tário que avalia, monitoriza e dá uma ga- por grenwashing. Eleva os standards da rantia escrita de que um negócio, produto, indústria em termos de saúde, ambiente e serviço, atracção, destino, excursão, pres- estabilidade social, ao mesmo tempo que tador de serviços, processo ou sistema diminui custos de regulamentação e de de gestão está de acordo com exigências protecção. Ao ser exigida a contribuição específicas. Premeia, através de um logo e benefício da economia local, pode aju- comercializável ou selo, os que cumprem dar à redução da pobreza, especialmente ou ultrapassam standards base, ou seja, em áreas rurais e menos desenvolvidas os que cumprem no mínimo a legislação, (TIES, 2004; Diamantis & Westlake, 2001). nacional ou regional, bem como outros A comunidade local pode ser beneficiada standards estabelecidos, declarados e ne- pela protecção das suas áreas naturais e gociados pelo programa” (Honey & Rome, culturais, bem como, pela criação de pos- 2001, pp. 5). Este tipo de ferramenta da tos de trabalho, através do investimento qualidade apresenta diversas vantagens no desenvolvimento sustentável (STSC, não só para os consumidores como tam- 2003). Isto porque, por exemplo, as certifi- bém para os governos, ambiente e comi- cações de ecoturismo exigem a protecção nudade local. Estas ferramentas permitem do ambiente, a minimização de impactos, aos consumidores reconhecer e escolher o respeito pela comunidade local e pela produtos ou serviços que sejam responsá- cultura e a garantia de benefícios reais, veis ambiental e socialmente, ou seja, os económicos e sociais. Se um negócio for produtos genuínos. Em termos gerais, au- economicamente sustentável e oferecer menta o conhecimento e reconhecimento qualidade de serviço que garanta a sua de boas práticas e de actividades respon- sustentabilidade é provável que continue sáveis, contribui para a divulgação e edu- a oferecer benefícios a longo prazo, sendo cação dos turistas quanto a problemas esta uma mais-valia para as comunidades ambientais e sociais de um local, permitin- (Diamantis & Westlake, 2001). do-lhe agir com mais respeito e/ou contribuir para possíveis soluções. Os negócios Relativamente ao ambiente, a certificação certificados tendem, ainda, a oferecer ser- é um meio de garantir o investimento na viços de melhor qualidade (Sharpley, 2001; conservação através de apoios directos Font & Tribe, 2001). ou financeiros; de preservar a biodiversidade e todos os seus valores naturais ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 125 MadaleNa patacho associados e de alertar, envolver e sensi- da indústria, especialmente em subsec- bilizar as pessoas, quantos aos seus va- tores que sejam identificados como pro- lores e possíveis ameaças (STSC, 2003). blemáticos. São estes órgãos que, nor- A comunidade local pode, assim, utilizar malmente, financiam os programas de esta ferramenta para determinar o tipo certificação e que contratam uma equipa de actividades turísticas que ajudaram a ou empresa (de peritos em gestão de pro- maximizar os benefícios positivos e a mi- jectos, etiquetas, indicadores, marketing, nimizar os impactos negativos do turismo entre outras importantes funções), que (CraBtree, o’reilly, & worBoys, 2002). irá actuar como órgão avaliador (Font X., 2002). A preparação do esquema dos standards exigidos, dos indicadores da Funcionamento da certificação etiqueta e dos manuais de avaliação são propostos por outro órgão externo (órgão certificador) que será, igualmente, contratado pela entidade financiadora (Font X., Existem determinados órgãos que criam os programas de certificação (entidade financiadora), como, por exemplo, ONG’s ou Associações Ambientais, que preten- 2002). O processo da certificação envolve 5 passos essenciais, esquematizados na Figura (1), com base no modelo Font, X. (2001). dem influenciar o desempenho ambiental Figura 1. Processo de certificação e seus intervenientes (Font X. , 2001). 126 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort Em primeiro lugar está a determinação dos tendo alcançado os standards, ou seja, standards (1) que os candidatos devem correspondendo aos indicadores exigidos cumprir. São, então, elaborados standar- (Font, Sanabria & Skinner, 2003). As audi- ds imparciais, relevantes para a indústria torias garantem a validade das compo- e alcançáveis por uma proporção da mes- nentes da certificação e a aplicação das ma (Issaverdis J., 1998). Parte do processo medidas de melhoria de desempenho; re- inclui determinar indicadores que podem presentam a situação ideal onde um negó- aferir os standards de forma credível e efi- cio estabeleceu um benchmark operacio- ciente, através da variedade de candidatos nal, tornou-se certificado, está a actuar no para os quais se destina, ou seja, depen- nível de boas práticas, conduz auditorias dem do foco do programa (Font & Harris, internas regulares e está sujeito a audito- 2004; Font, Sanabria, & Skinner, 2003). rias externas que verifiquem o nível do seu Após a criação dos standards e indicado- desempenho (Issaverdis J., 1998). res, os candidatos podem submeter-se à avaliação (2), passando por um processo O órgão certificador pode ser sujeito a um de examinação, aferição e de determina- processo de reconhecimento através de ção da sua conformidade com os requisi- acreditação (4), ou seja, verificação da sua tos pré definidos, ou seja, avaliação dos capacidade de certificar empresas e/ou indicadores por um avaliador ou auditor produtos. Este é um meio que garante que (Font X., 2002; Toth, 2002). É claro que o o órgão certificador efectuou a sua tare- processo de avaliação irá variar de acordo fa correctamente (Sanabria, 2002), no qual com os indicadores, já que estes vão de- uma entidade independente de qualquer terminar o tipo de provas necessárias para órgão certificador garante que o esquema a aferição. A avaliação em si pode consis- de certificação, em si, cumpre standards tir em diversos métodos, como, por exem- e métodos apropriados, ou seja, “um pro- plo, uma visita ao local, uma revisão de grama de acreditação certifica os certifica- documentos de gestão e/ou avaliação de dores” (Honey & Rome, 2001: 61). Certifica- impactos. O método de avaliação utilizado ções eficientes requerem acreditação. O irá, em parte, determinar os custos e tam- objectivo geral é que o selo da certificação bém a credibilidade do programa (Font X., seja reconhecido pelos consumidores e 2002). É muito importante que, neste pas- canais ou meios de distribuição e consi- so, se evitem conflitos de interesses entre derado como uma mais-valia, que leva à os intervenientes, essencialmente por uma sua aceitação no mercado (Font, Sanabria, questão de credibilidade (Sanabria, 2002). & Skinner, 2003). O passo seguinte é, então, a atribuição da certificação (3). Se a avaliação for bem O passo final na certificação é o seu re- sucedida, o candidato é certificado como conhecimento e aceitação (5); o propósi- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 127 Madalena Patacho to destes sistemas é conduzir a um reconhecimento e aceitação pela indústria de standards fortes e voluntários, atingidos Global Sustainable Tourism Council por uma massa crucial de intervenientes, e pelo mercado como um símbolo de qua- “Promoting the widespread adoption lidade e uma diferença significativa que of global sustainable tourism stan- influencia o comportamento dos consumi- dards to ensure the tourism industry dores (Font X., 2002; Toth, 2002). Por nor- continues to drive conservation and ma, as certificações têm uma determinada poverty alleviation” validade, período após o qual os candidatos são sujeitos a novas auditorias, que O Global Sustainable Tourism Council são as verificações e avaliações metodoló- (GSTC) é um organismo internacional gicas, documentadas, periódicas e objec- que pretende promover o conhecimento tivas, que determinam que a entidade (por e compreensão de práticas de turismo exemplo, empresa, produtos, programa, sustentável, promovendo a adopção dos individual ou destino) mantém as exigên- princípios universais de turismo sustentá- cias do programa (Honey & Rome, 2001). vel e a procura de viagens sustentáveis. O GSTC, procura alcançar objectivos atra- Ao órgão certificador compete, ainda, a vés dos seus diversos programas ligados promoção da etiqueta ecológica a pos- à criação de standards internacionais, aos síveis candidatos, de forma a criar uma destinos, à formação e educação, aos massa crítica que permita economias de mercados de turismo e à acreditação. É escala no processo de verificação (Font constituido por um grupo de membros X. , 2002). Os objectivos das etiquetas muito diversificado e global, incluindo as ecológicas são, normalmente, melhorar o agências das Nações Unidas, empresas e desempenho ambiental dos candidatos, agências de viagens líderes de mercado, variando bastante entre programas os operadores turistícos, conselhos de turis- meios pelos quais estas melhorias podem mo regionais, pessoas a título individual e ser atingidas (Font X. , 2001). O órgão ava- comunidades. liador tem a dificuldade de operacionalizar os indicadores e, neste ponto, podem Com o contínuo e acelerado crescimen- encontrar-se algumas limitações dos pro- to da indústria do turismo torna-se cada gramas (Issaverdis J. , 2001). Nem todas as vez mais evidente a necessidade de uma etiquetas ecológicas seguem o processo interligação multidisciplinar entre o meio completo, demonstrando algumas falhas ambiente e as comunidades receptoras. que podem levantar questões sobre as Embora a consciência/conhecimento dos perspectivas do sector (Font X. , 2002). turistas/consumidores seja cada vez maior 128 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort existe, ainda, alguma falta de compreen- dos clientes em produtos de turismo “gre- são do significado de turismo sustentável. en” e fomentar as práticas de turismo sus- O GSTC pretende clarificar as ambiguida- tentável (TSC, 2009). des em torno das possíveis ameaças que o turismo pode criar no meio ambiente, No centro de acção do GSCT estão os na cultura e nas comunidade locais dos Global Sustainable Tourism Criteria e os destinos turísticos, ao mesmo tempo que Critérios para destinos turísticos. Estes procura explorar e propiciar os impactos são princípios orientadores e requisitos positivos, abordando questões como a re- mínimos que qualquer negócio ou desti- dução da pobreza e a preservação natural no turístico deve aspirar alcançar, a fim de e cultural. proteger e sustentar os recursos naturais e culturais do mundo. Global Sustainable Tourism Criteria (GSTC) A Global Partnership for Sustainable Tourism Criteria lançada pela R.A., UNEP, United Nations Foundation e pela United Nations World Tourism Organization (UNWTO) criou um conjunto de standards mínimos gerais e globais para o turismo A existência de um conjunto universal de standards para o turismo sustentável e ecoturismo ajudará as certificações existentes, o mercado do turismo e os clientes a estabelecer uma estrutura de compreensão mútua, cooperação e garantia de qualidade (Patacho, Madalena; 2010). A sustentabilidade é imperativa para todos os intervenientes do turismo e deve-se traduzir de palavras em acções. sustentável, intitulado Global Sustainable Tourism Criteria (GSTC). Os GSTC foram oficialmente lançados na Global Consercelona, em 2008. Destinam-se a negócios A ilha do Príncipe e o Bom Bom Island Resort de turismo e iniciativas de classificação, vation Conference, que teve lugar em Bar- com o intuito de proporcionar uma estrutura comum a todos e a compreensão A Ilha do Príncipe é um local único para das práticas de turismo sustentável. Esta muitos, ainda desconhecido. Situado no parceria pretende combater eficazmente Golfo da Guiné, esta ilha representa um lo- greenwashing, maximizar os benefícios cal de riquezas naturais inigualáveis, uma sociais e económicos do turismo nas co- jóia ecológica com uma floresta tropical munidade locais, fortalecer a confiança imaculada. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 129 Madalena Patacho O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte na Ilha do Príncipe, em São Tomé e Príncipe. Foi construído no final da década de 80 e desde então tornou-se numa referência internacional dentro do mercado de turismo de praia e pesca. Actualmente, o BBIR encontra-se num grande processo de mudança, sendo um dos principais objectivos elevar a quali- Figura 2: Bom Bom Island Resort. sustentabilidade e transformando-o numa Política de turismo responsável no BBIR referência internacional de boas práticas. dade do resort, destacando-o ao nível da Pretende-se desenvolver e aplicar uma política de turismo responsável, fazer par- Considerando o carácter natural, socio- te de e apoiar a economia local, promover -económico, histórico e patrimonial da e proteger o património natural e cultural, Ilha do Príncipe e o seu potencial turístico apoiar e investir na conservação do desti- e tendo como principal objectivo o com- no e elevar os standards de qualidade do promisso para o desenvolvimento susten- resort. tável da Ilha do Príncipe, o BBIR pretende compromete-se na procura e implementa- A qualidade é considerada um factor cha- ção de um modelo de turismo responsá- ve no sucesso de um destino e negócio vel. Assim sendo, entendemos por turismo turístico; é, portanto um elemento essen- responsável, todas as práticas que contri- cial de estratégia. Melhorar a qualidade e buam para o posicionamento competitivo aumentar a satisfação dos visitantes per- do BBIR no mercado turístico, assentes na mite atingir melhores resultados e contri- conservação e uso sustentável dos recur- bui para a competitividade, sendo este um sos naturais, culturais e sociais. dos objectivos do BBIR. O BBIR procura elevar os standars da qualidade ao mesmo A nossa missão na Ilha do Príncipe, assu- tempo que promove viajens responsáveis mirá o compromisso de participar activa- para áreas naturais que conservem o am- mente na implementação de 10 Princípios biente e promovam o bem-estar da comu- que se traduzem nas seguintes acções: nidade local, associado a três princípios gerais: benefícios para a conservação da • Reconhecer que a sustentabilidade do natureza, para a comunidade local e eco- turismo na Ilha do Príncipe depende de nómicos. todos. 130 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort • Envolver as comunidades locais na or- de programas da Organização mundial ganização do sector do turismo e nos de turismo (World Tourism Organization) e processos de tomada de decisão. da UNESCO relativos a desenvolviemnto • Assegurar que nas actividades econó- sustentável e protecção do património cul- micas ligadas ao turismo sejam prosse- tural e natural. Orientando-se pelos prínci- guidos os princípios do comércio justo pios do “Charter for Sustainable Tourism” e asseguradas oportunidades de parti- (World Conference on Sustainable Tourism; cipação dos agentes económicos e so- Islas Canarias) e pelos Global Sustainable ciais locais. Tourism Criteria. • Garantir que uma percentagem dos resultados económicos do BBIR sejam Uma vez iniciado este processo e con- efectivamente alocados ao ao desen- soante os resultados atingidos é intuit do volvimento social e actividades de inte- BBIR procurar um program de certifica- resse social. ção, que se enquadre nos seus objectivos, • Minimizar o impacto ambiental e social. ou seja, um programa que procure ajudar • Melhorar as experiências emocionais centros hoteleiros a alcançar estes objec- dos turistas que possibilitem um rela- tivos através da participação na sustenta- cionamento profundo com a população bilidade do destino aplicando uma atitude local e maior compreensão cultural, so- responsável como negócio e também en- cial e local. volvendo e influenciando os seus clientes. • Promover acções de comunicação di- Através deste processo será então possí- recta com os turistas que visitem o Prín- vel reconhecer oficialmente os esforços e cipe, que evidenciem o carácter genuí- as metas atingidas pelo BBIR. no da Ilha e das suas gentes. De forma a faclitar este processo e tendo em conta a sintonia dos objectivos do Processo de Certificação do Bom Bom Island Resort Considerando os objectivos e missão de turismo responsável do BBIR e de forma a implementar estas medidas e conceitos pretende-se seguir as recomendações da United Nations Conference on Environment and Development (UNCED, Rio 1992), e as diversas linhas orientadoras ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 BBIR e de algumas certificações de sustentabilidade na área do turismo, o BBIR está neste momento a desenvolver os passos comuns de um processo de certificação. Este processo no futuro facilitará a eventual certificação do Resort. O processo de certificação de uma unidade hoteleira candidata a certificações de sustentabilidade implica um conjunto de passos a desenvolver, são estes: 131 Madalena Patacho • Diagnóstico inicial no qual se elabora uma pesquisa e diagnóstico da situ- segurar a imparcialidade e credibilidade da certificação. ação actual do candidato de forma a • Os conteúdos da auditoria serão então avaliar o seu grau de conformidade em analisados de forma a determinar, com relação aos requisitos/standards que se base nos objectivos concretizados pelo pretende alcançar. candidato, se pode alcançou os seus objectivos e consecutivamente poderá re- • Implementação dos requisitos exigidos ceber a certificação ou se, pelo contrário, pela certificação, incluindo: ainda necessita de melhorias antes de re- o Assumir um compromisso através da ceber a certificação. Anualmente ou bia- elaboração de uma política de susten- nualmente (consuante as certificações) o tabilidade. No desenvolvimento desta candidato é re avaliado e poderá ou não política de sustentabilidade deve-se receber a renovação anual da mesma. assumir um compromisso de evitar impactos negativos e maximizar os Os requisitos e standars que o BBIR pre- impactos positivos nas políticas e ac- tende podem ser agrupados em 5 pontos ções do negócio. Deverão ser sempre principais, são estes: tidos em conta os impactos ambientais e sociais locais e a sensibilidade do meio ambiente envolvente. o Desenvolver um Plano de Acção para a Sustentabilidade com base nos resultados da pesquisa de diagnóstico de forma a identificar as me- • A preservação do património natural, cultural e paisagístico. • O desenvolvimento económico e social da comunidade local. • A contribuição da entidade para a qualidade de vida dos trabalhadores. lhorias necessárias para atingir os • A conservação do meio ambiente. standards da certificação. • A satisfação dos clientes relativamente ao seu envolvimento no sistema e a • Auditoria interna: quando são adoptados qualidade do serviço. os requisitos mínimos para os standards pretendidos será feita uma auditoria inter- O primeiro ponto refere-se aos Instrumen- na. Neste auditoria podem ser identifica- tos de Política de Turismo Responsável dos alguns pontos que terão de ser corri- e inclui a criação de uma Política de tu- gidos a fim de alcançar a certificação. rismo responsável e de um Plano de acção. O Plano de Acção significa preparar, • Auditoria externa: um auditor qualifica- documentar e implementar um plano de do realizar uma auditoria externa. Este acção baseado na Política de Turismo tipo de avaliação (3º grau) permitem as- Responsável, estabelecer as prioridades 132 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort e objectivos especificos que têm que ser turistas. Pretende-se criar e implementar cumpridos de forma a alcançar os com- códigos de conduta, incentivando com- promissos de sustentabilidade assumidos. portamentos responsáveis dos turistas in Nesta categoria serão também abordados loco e acesso a informação e sensibiliza- os temas de motivação do staff, formação ção sobre o destino. e capacitação e marketing responsável. Este processo, em termos gerais, implica a O segundo ponto está relacionado com a criação e implementação de um plano de Conservação e património cultural. Procura acção que abranja todos os 5 pontos com asegurar a integração/participação na cul- base na Pólitica de Turismo Responsável tural do destino; a participação na conser- estabelecida. Este é um processo conti- vação dos recursos culturais e promover o nuo com revisoes e avaliações anuais que enriquecimento dos visitantes sobre o des- no final, caso os standars pré definidos tino e cultura local, entre outros tópicos. sejam atingidos e devidamente comprovados com sucesso permite a atribuição O desenvolvimento económico e social do e reconhecimento por uma certificação de destino é abordado no ponto três, onde são sustentabilidade. avaliados, entre outros, a promoção do desenvolvimento económico e social da co- Para que se possa atingir todos estes munidade local, bem como a actitude res- objectivos e concretizar este processo o ponsável para com os funcionários do hotel. BBIR já inciou algumas medidas e acções. Alguns exemplos do que já está a ser im- O quarto ponto é dedicado à conservação plementado são: um plano de gestão de ambiental, é necessário que sejam imple- resíduos que implica não só a implemen- mentados e monitorizados sistemas de tação de um processo de redução, reco- gestão de consumos por exemplo gestão lha, separação e reutilização de resídous, e controlo de energia, água e resíduos; bem como formação do staff e aquisição gestão e controlo do consumo de produ- de equipamentos próprios. Além deste tos. Neste ponto são também abordados processo é necessário encontrar soluções os temas de protecção da paisagem e so- para os resídous finais, uma vez que em los; gestão e controlo de gestão de produ- toda a ilha não existe sistema de recolha tos e poluição luminosa. e tratamentos de resíduous. Estão a ser desenvolvidos programas de formação O último ponto, satisfação dos clientes e sobre uso de água e energia, ao mesmo envolvimento no sistema de turismo res- tempo que se aplicam medidas de redu- ponsável, mais relacionada com a quali- ção de gastos e sensibilização dos clien- dade, participação e envolvimentos dos tes, de modo a participarem também no ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 133 Madalena Patacho processo de sustentabilidade do BBIR. A recuperação dos jardins do resort incluem essencialmente o uso de flora local, a não utilização de produtos químicos e poluentes e a instalação de um sistema de produção e utilização de composto. O BBIR tem trabalhado e desenvolvido acções junto da comunidade local, não só para o apoio ao seu desenvolvimento mas também Figura 3: Bom Bom Island Resort Restaurante e Bar. para assegurar o investimento directo na economia local. Sempre que possível as compras são feitas localmente e procura-se introduzir e promover elementos da cultura local nas instalações do resort. Na recepção do BBIR dispomos de stands de venda de produtos locais e de um guia de divulgação dos produtos que se podem adquirir na Ilha, o local de venda e compra directa aos produtores, sem que haja intermediários. O BBIR encontra-se neste momento na fase de planificação e estabelecimento de metas a alcançar. A certificação será um meio de efectivamente quantificar e comprovar as metas desejáveis para o resort. No entanto, este será um grande desafio uma vez que falamos de um hotel com 20 anos de existência, situado num local muito remoto, com díficil acesso e com grandes limitações de insfraestruturas externas. Será um processo muito interessante e importante no que respeita o desenvolvimento e preservação das riquesas deste local único, a Ilha do Príncipe. 134 Bibliografia Black, R., & Crabtree, A. (2007). Setting the Context: Quality in Ecotourism. In Quality Assurance and Certification in Ecotourism, Ecotourism Book Series nº5 (pp. 6-7). CAB International. CBD. (2002). Biological Diversity and Tourism: Development of Guidelines for Sustainable Tourism in Vulnerable Ecosystems. Published by the Secretariat of the Convention on Biological Diversity. CBD. (2004). Convention on Biological Diversity. Obtido em Janeiro de 2010, de http:// www.cbd.int/convention/convention. shtml Crabtree, A., O’Reilly, P., & Worboys, G. (2002). Setting a worldwide standard for ecotourism: sharing expertise in Ecotourism Certification: Developing an International Ecoutourism Standard. World Ecotourism Summit. Québec: EAA, NEAP and Co-Operative Research Center for Sustainable Tourism of Australia. Diamantis, D., & Westlake, J. (2001). Ecolabelling in the Context of Sustainable Tourism and Ecotourism. In R. BUCKLEY, & X. FONT, Tourism Ecolabelling. Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 27-40). Wallingford, UK: CABI Publishing; CAB International. Elkington, J. (1997). Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Business. Oxford: Capstone Publishing. Font, X. (2002). Environmental Certification in Tourism and Hospitality: progress, process and prospects. Elsevier Science , pp. 197-205. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Turismo responsável no Bom Bom Island Resort Font, X. (2001). Regulating the Green Message: the Players in Ecolabelling. In X. F. Buckley, Tourism Ecolabelling Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 1-15). Wallingford,UK: CABI Publishing. Font, X., & Harris, C. (2004). Rethinking Standards from Green to Sustainable. Annals of tourism Research, vol 31, Nº4 , 986 -1007. Elsevier. Font, X., & Tribe, J. (2001). Promoting Green Tourism: the Future of Environmental Awards. International Journal of Tourism Research. 3, , pp. 9-21. Font, X., Sanabria, R., & Skinner, E. (2003). Sustainable Tourism and Ecotourism Certification: Raising Standards and Benefits. Journal of Ecotourism. Vol. 2, No. 3 , pp. 213- 218. Honey, M. (2002). Ecotourism & Certification: Setting Standards in Practice. Washington: Island Press. Honey, M., & Rome, A. (2001). Protecting Paradise: Certification Programs for Sustainabel Tourism and Ecotourism . Issaverdis, J. (1998). Tourism industry accreditation – a comparative critique of developments in Australia. Melbourne, Australia: MBus thesis, Victoria University. Issaverdis, J. (2001). The Pursuit of Execellence: Benchmarking, Accreditation, Best Practice and Auditing. In D. B. Weaver, The Encyclopedia of Ecotourism (pp. 580593). Wallingford, UK: CABI Publising. Patacho, Madalena (2010). Comparação de programas de Certificação em Ecoturismo. Dissertação de Mestrado em Gestão e Conservação de Recursos Naturais, Universidade de Évora e Instituto Superior de Agronomia. Évora. R.A. (2009). Rainforest Alliance. Obtido em 31 de 8 de 2009, de http://www.rainforestalliance.org/tourism.cfm?id=main Sanabria, R. (2002). Accreditation: Certifying the Certifiers. In M. Honey, Ecotourism & Certification: setting standards in practice (pp. 325-356). Washington, DC: Island Press. Sharpley, R. (2001). The Consumer Behaviour Context of Ecolabelling. In R. Buckley, & X. Font, Tourism Ecolabelling. Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 41- 56). Wallingford, UK: CABI Publishing, CAB International. STSC. (2003). Raising the Standards and Benefits ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 of Sustainable Tourism and Ecotourism Certification. STSC Final Report. TIES. (2004). A Simple User’s Guide to Certification for Sustainable Tourism and Ecotourism, hand book 1, 3th edition. Washington: Center on Ecotourism and Sustainable Development. Toth. (2002). Exploring the Concepts Underlying Certification. In M. Honey, Ecotourism & Certification Setting Standards in Practice (pp. 73-100). Washington, DC: Island Press. TSC. (2009). The Global Sustainable Tourism Criteria. Obtido em 10 de 1 de 2010, de http://www.sustainabletourismcriteria.org/ UNEP/WTO. (2002). World Ecotourism Summit Final Report. The Québec Declaration on Ecotourism. Québec, Canada: World Tourism Organization; http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WEBx0078xPA-EcotourismSummitEN.pdf. Wearing, S., & Neil, J. (2009). Ecotourism: Impacts, Potentials and Possibilities? Second Edition. Oxford, UK: Elsevier Ltd. Charter for Sustainable Tourism (1995). World Conference on Sustainable Tourism. Lanzarote, Islas Canarias, Espanha. http:// www.gdrc.org/uem/eco-tour/charter.html Sites consultados http://www.bombomprincipe.com http://www.ecotourism.org/ http://www.gstcouncil.org/ http://www.gstcouncil.org/sustainable-tourism-gstc-criteria/criteria-for-hotels-and-tour-operators.html http://www.obopark.com/pt/saotomeprincipe/nationalparks.html 135 Moendo mandioca en Lepi (Angola) 136 136 © Xose Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 BANCO DE BOAS PRÁCTICAS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 Levadas da Ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal) Resumo As íngremes escadarias de poios (socalcos) e as levadas são as mais belas peças do património cultural da Ilha da Madeira e a expressão viva de como foi possível a intervenção humana sem criar rupturas significativas no funcionamento dos ecossistemas. Com a construção dos pequenos tabuleiros de solos aráveis e a irrigação das terras mais secas e quentes do sul, sucessivas gerações conseguiram edificar espectaculares paisagens humanizadas, dignas de provocar admiração e impor respeito aos visitantes. As levadas desvendam uma Madeira majestosa que escapa ao turista apressado e ao residente acomodado ao automóvel. Através delas é possível descobrir recantos de beleza indescritível e estudar uma flora rica em espécies únicas no mundo. A Ilha da Madeira tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo. A criação de novos percursos recomendados e a beneficiação contínua dos já disponíveis são essenciais para atrair visitantes, que nas férias associam o lazer ao saber e estão disponíveis para gastar dinheiro em programas de descoberta da Natureza. O investimento na criação de novos percursos deve ser complementado com a monitorização da capacidade de carga, com o objectivo de garantir a conservação dos valores prioritários do património natural e cultural, essenciais para a perenidade deste nicho de turismo. Abstract The agricultural terraces and irrigation channels are the most valuable items of Madeira’s cultural heritage and the living expression of how human intervention was possible without causing significant damage to the functioning of the local ecosystems. Through the construction of small terraces of arable soil, and the irrigation of the island, past generations created spectacular humanised landscapes worthy of the admiration and respect of the visitor. The irrigation channels (levadas) reveal a majestic Madeira which remains hidden from the eye of the hurried tourist or the resident over-dependent on the motor car. Walking along the irrigation channels it is possible to discover spots of indescribable beauty, to tread the most idyllic landscapes and to admire the rich flora of Madeira, with plants which are unique in the world. Madeira Island has a huge in pedestrian tourism. The creation of new recommended routes and continuous improvement of those already available are essential to attract visitors who associate the holiday’s leisure to learn and are available for spending money on programs to discover nature. The investment in the maintenance and signaling pathways should be complemented with the monitoring of load capacity, with the aim of ensuring the conservation values of natural and cultural heritage, essential to the sustainability of this tourism niche. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 xaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 137-155 137 Raimundo Quintal Palavras chave Ilha da Madeira, Laurissilva, Paisagem Natural, Paisagem Agrária, Levadas, Veredas, Percursos Pedestres. Key-words Madeira Island, Laurisilva, Natural Landscape, Agriculture Landscape, Levadas, Footpaths, Walks. Introdução 27 anos de intervalo. A Natureza constitui o principal atractivo turístico da Madeira. Mas para conhecer os mais deslumbran- Que mais lhe agradou na Madeira? Pergun- tes recantos é preciso andar a pé pelas tava a Secretaria Regional do Turismo num levadas e pelas veredas que sulcam a Ilha, inquérito distribuído aos turistas em 1983. o que justifica a escolha do tema do pre- De entre 18 respostas possíveis, 35,7 % sente artigo. dos inquiridos assinalaram a beleza natural como o factor que mais agrado lhes cau- Porque as levadas são indissociáveis do sara durante a estadia. Em segundo lugar, modo como o espaço tem sido usado há com 13,6 %, foi registada a amabilidade quase seis séculos, começaremos por fa- dos residentes, surgindo na terceira posi- zer uma breve caracterização da paisagem ção o clima com 12,4 %. As flores agrada- natural e da paisagem agrária. De seguida ram 7,8 % dos inquiridos, um pouco menos serão referenciadas as principais etapas do que os bons hotéis, que conseguiram da construção da monumental rede de le- arrecadar 8,4 % das respostas. vadas, que atinge cerca de 1400 Km. Um estudo realizado para a mesma Se- Depois duma abordagem sobre a impor- cretaria Regional, entre 7 de Dezembro tância económica, social e ambiental dos de 2009 e 4 de Janeiro de 2010, “com o percursos nas levadas e veredas, serão objectivo de obter o perfil do turista da desenhadas as linhas mestras duma nova Madeira e estimar o gasto turístico neste estratégia de promoção do principal nicho destino”, revelou que o motivo principal da de turismo da Madeira. viagem em férias à Madeira foi o contacto com a natureza (34%). Depois, por ordem decrescente, foram referenciadas as seguintes motivações: sol e mar (21%); cultura (13%); visita a familiares/amigos (11%); Paisagem natural e paisagem agrária gastronomia (10%); city & short break (7%); descanso (3%); golfe (1%); touring (1%). São quase coincidentes os números revelados pelos dois estudos, não obstante os 138 A pequena superfície da ilha da Madeira (756 Km2) e a sua grande densidade populacional (Censos 2011: 267.938 habitantes; ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira 354 hab./Km2) não impedem que guarde mo e pela urbanização que o acompanha. um património natural que, pela sua beleza Se o turismo é um veículo privilegiado para e raridade, constitui uma relíquia botânica as relações culturais entre povos, então cuja importância científica e cultural ultra- devemos preservar o nosso património passam os limites da Região Autónoma natural e histórico, condição fundamental e de Portugal. Em Dezembro de 1999, a para sermos respeitados. Herdámos uma Laurissilva, floresta indígena da Madeira, cultura e devemos ter capacidade de a foi classificada, pela UNESCO, como Pa- recriar continuamente, beneficiando dos trimónio Natural da Humanidade. contactos com outros povos e sem perda da nossa identidade. A influência cultural A Natureza constitui o principal atractivo deve processar-se nos dois sentidos. da Madeira. A paisagem e o clima são os mais importantes recursos económicos A Madeira tem condições excelentes para desta Região Autónoma. O turismo é fun- oferecer ao amante da Natureza um pro- damental para o desenvolvimento susten- grama de férias aliciante, com possibilida- tável da Madeira, sendo condição neces- de de estudar, ou simplesmente observar, sária que haja uma protecção rigorosa dos plantas, aves e borboletas endémicas; vi- sistemas biofísicos. Salvaguarda que deve sitar jardins e quintas onde florescem be- ser extensiva à paisagem humanizada, líssimas plantas das zonas tropicais, sub- quando esta expressa de forma harmonio- tropicais e temperadas; habitar no meio sa a integração dos elementos edificados rural alimentando-se de produtos frescos nos sistemas naturais. cultivados nos arredores da residência; fazer longos percursos a pé numa paisagem A especificidade ecológica desta ilha vul- com formações geológicas monumentais cânica não pode ser banalizada pelo turis- e caprichosas rochas talhadas pelas águas correntes ou pelo vento. Figura 1. Laurissilva, a floresta indígena da Madeira, classificada pela UNESCO como Património Natural da Humanidade (R Q - 07.08.10) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Figura 2. Paisagem para oriente do Cabo Girão (R Q - 18.09.11) 139 Raimundo Quintal Os madeirenses, apertados entre o Atlân- vos propôs ao Rei D. Manuel I um plano tico e as montanhas vulcânicas, tiveram para conquistar o Egipto. Chegou mesmo engenho e forças para edificar uma sober- a escrever uma carta, solicitando o envio ba paisagem agrária que ainda se mantém de homens dos que trabalhavam na aber- viva sobre lombos, achadas e arribas difí- tura das levadas da Madeira, porque com ceis de escalar. eles seria possível desviar o curso do Nilo e deixar o Cairo sem pinga de água. Des- A paisagem rural madeirense, escada- truído o Cairo, o Egipto seria conquistado ria gigantesca de leiras miúdas, deve ser em dois anos (Cartas olhada como um monumento erigido por querque, de Affonso de Albu- 1884). gerações sucessivas, à custa de muito suor e não poucas vezes de sangue e vi- D. Manuel nunca chegou a satisfazer o pe- das perdidas. dido de Afonso de Albuquerque e o Nilo continuou a fertilizar as terras do Cairo. Os poios (socalcos) e as levadas são as No entanto, este curioso episódio revela mais belas peças do património cultural muito bem como já no início do século XVI da Ilha da Madeira e a expressão viva de era grande a fama da valentia dos traba- como foi possível a intervenção humana lhadores que construíam as levadas da sem criar rupturas significativas no funcio- Madeira. namento dos ecossistemas. Para edificar os poios foi preciso partir o Afonso de Albuquerque, governador da basalto e esboroar os tufos vulcânicos. Índia de 1508 a 1515, distinguiu-se entre Com pedra sobre pedra foram construí- os que lutaram para destruir a navegação dos muros sem fim. O solo transportado árabe e enfraquecer os seus principais pó- às costas por íngremes caminhos de pé los comerciais. Para atingir esses objecti- posto foi enchendo os férteis tabuleiros, que produzem comida e bebida há quase seis séculos. O segredo de tão grande longevidade produtiva reside no modo como o madeirense soube dosear os diferentes elementos que compõem a paisagem agrária. Onde a temperatura é mais alta escasseia a água. Construir levadas foi preciso. A água tira- Figura 3. Levada do Rei, perto da origem no Ribeiro Bonito (RQ – 29.03.09) 140 da das ribeiras meridionais revelou-se insuficiente para saciar as terras secas das ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira vertentes soalheiras. Na segunda metade o segundo, com 4300 metros, perfura a do século XIX e especialmente nas déca- montanha entre a Ribeira Grande de São das de cinquenta e sessenta do século XX, Jorge e a Ribeira Seca do Faial. Ambos in- a cordilheira central foi perfurada. A água tegram a Levada dos Tornos, que tem uma trazida do norte, na escuridão de extensos extensão de 106 Km. Esta obra monumen- túneis e em aquedutos riscados nos abis- tal, concluída em 1966, foi projectada por mos, mudou a paisagem de vastas áreas técnicos portugueses e construída por que desde sempre foram palco da agri- valentes operários madeirenses com equi- cultura de sequeiro. Campanário, Quinta pamentos muito mais rudimentares que os Grande, Estreito e Câmara de Lobos ver- utilizados na abertura dos recentes túneis dejaram com a água da Levada do Norte. rodoviários. O vale de Machico perdeu a aridez com a Com temperaturas habitualmente acima abertura da Levada Nova, que transportou dos 15ºC, com água disponível e solos água até ao desértico Caniçal. As terras da enriquecidos com o estrume produzido zona alta oriental do Funchal, do Caniço, pelas vacas guardadas nos palheiros, as Gaula e Santa Cruz em muito beneficiaram minúsculas explorações agrícolas produ- com a Levada dos Tornos. zem doze meses por ano. Ainda hoje pouca gente sabe que os maio- A pequenez das parcelas, que mais pare- res túneis da Madeira foram construídos cem quintais meticulosamente cuidados para possibilitar a circulação da água do apenas com trabalho manual, e a falta norte para o sul da Ilha, antes de haver de acessibilidade – ainda hoje é preciso farto dinheiro da União Europeia. O maior, transportar às costas por íngremes esca- com 5100 metros de comprimento, atra- darias os produtos da terra – são factores vessa a cordilheira central entre a Fajã que têm contribuído para o abandono de da Nogueira e a Ribeira de Santa Luzia, muitas explorações. Figura 4. Poios (socalcos) no vale de Machico (R.Q - 12.03.05) Figura 5. Policultura no sítio da Caldeira, Câmara de Lobos (R.Q - 31.01.05) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 141 Raimundo Quintal Os jovens fogem da agricultura e confor- identidade do povo que desde a primeira me os mais velhos vão perdendo as for- metade do século XV trava uma luta com ças, os muros vão caindo e o silvado vai as rochas vulcânicas em busca de solo e invadindo os poios. Aqui está outra con- água. sequência negativa do declínio da agricultura. Os poios em bom estado garantem a infiltração de grande percentagem da água da chuva e reduzem a erosão. Com A rede de levadas a degradação dos muros de suporte os riscos de escorregamentos e desmorona- Na Madeira a história das levadas confun- mentos aumentam, crescendo o caudal la- de-se com a dos homens. As primeiras macento dos córregos, ribeiros e ribeiras. surgiram nos alvores do povoamento e daí O solo agrícola acaba no mar com graves para cá nunca mais deixaram de nascer. prejuízos ecológicos. A rede de levadas é um espantoso monumento com cerca de 1400 Km de exten- O madeirense ao longo de séculos tem são, numa ilha com apenas 756 Km². sabido criar solo arável e guardá-lo bem guardado nos tabuleiros edificados com Como escreveu Maria Lamas, “para este sabedoria. Desde as fajãs na base de pro- povo, o problema das levadas é a própria montórios, até aos lombos e achadas, tudo Vida. Sem água, as terras permanecerão foi ocupado por monoculturas dependen- maninhas. Pela água o madeirense tornou- tes do mundo externo – cana-de-açúcar, -se gigante a medir forças com outro gi- vinha, bananeira – ou por uma policultura gante: a montanha. Pela água foi capaz de vocacionada para o consumo interno. arrancar à sua mediana estatura energias sobre-humanas e suprir o que a natureza Em muitas áreas e especialmente na zona não lhe proporcionou. Pela água desafiou da Caldeira, em Câmara de Lobos, as terras agrícolas entre casas dispersas são requintados horto-jardins. O que ali se pode ver não é uma mera actividade económica. É arte. É cultura. É articulação harmoniosa do mineral com o vegetal, graças ao saber acumulado ao longo de gerações. A paisagem agrária madeirense tem de ser entendida e gerida como património etnográfico essencial para a reserva de 142 Figura 6. Levada escavada na rocha perto do Pico da Urze, Paul da Serra (R Q -27.12.03) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira a morte e, muitas vezes, foi vencido” (La- de túneis e galerias de captação de água. mas, O comprimento dos canais foi crescendo 1956: 110). e a secção transversal aumentando. As As primeiras levadas foram construídas levadas mais antigas têm menos de um logo nos primeiros tempos da coloniza- metro de largura e a profundidade varia ção, no século XV. Segundo rezam as entre cinquenta e setenta centímetros. As crónicas da época, eram canais pouco ex- construídas nos últimos cinquenta anos tensos escavados na rocha e com alguns têm maior capacidade: a altura oscila en- segmentos feitos de grossas tábuas em tre um metro e um metro e vinte centíme- forma de calha. tros; a largura ultrapassa ligeiramente um metro. Agora é com betão ciclópico que se Com o crescimento das necessidades de constroem as novas levadas e consertam água para irrigar os canaviais e as terras as antigas. de vinhas, a extensão das levadas foi aumentando e a sua construção exigindo De qualquer modo as levadas continuam a técnicas mais seguras. Os canais cons- ser canais estreitos, o que evita uma gran- truídos em sólida alvenaria substituíram as de perda de água por evaporação. O perfil primitivas calhas de madeira. A utilização longitudinal das levadas é normalmente de explosivos facilitou imenso a abertura traçado com grande precisão. O declive é suave (1/1000) para permitir um movimento lento da água. O que era torrente rápida no fundo dum vale transforma-se em fluxo suave no apertado canal. A técnica usada na construção das primitivas levadas deve ter vindo do norte de Portugal, porque sempre que se consegue apurar “a proveniência dum povoador, tanto do século XV como do seguinte, é, regra geral, de Entre Douro e Minho que ele veio” (Ernesto Gonçalves, 1955). Segundo os registos paroquiais, 50% dos imigrantes que casaram na Sé do Funchal entre 1539 e 1600 eram dos distritos de Braga (26,3%), Viana do Castelo (14,4%) e Porto Figura 7. Levada do Piscaredo, Mondim de Basto, com a montanha da Senhora da Graça em fundo (R Q -27.11.11) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 (9,3%) e apenas 2,5% do Algarve (Luís de Sousa Melo, 1979). 143 Raimundo Quintal Na região de Basto, entre as serras do Al- pelas populações, poderia constituir um vão e do Barroso, ainda hoje funcionam importante contributo para a compreen- várias levadas abastecidas pelas águas da são da influência do norte de Portugal na rede hidrográfica do Rio Tâmega. paisagem rural madeirense. A 27 de Novembro de 2011 percorri os 8,8 Velhas e novas, as levadas da Madeira km do trilho da Levada do Piscaredo, entre apresentam sempre uma vereda paralela. a Zona Verde da vila de Mondim de Bas- As veredas ora se alargam ora se estreitam to e as Mestras. Não fossem os tons mais consoante as possibilidades oferecidas claros dos granitos da montanha da Se- pela topografia. Nalguns lugares são tão nhora da Graça e a presença frequente de largas que até parecem alamedas, noutros medronheiros, sobreiros, carvalhos-alvari- quase não oferecem lugar par pôr os pés. nho e oliveiras nas matas que envolvem o Numas zonas estão protegidas por urzes canal, e sentir-me-ia a passear numa leva- (Erica arborea e Erica platycodon subsp. da da Madeira. maderincola) e uveiras-da-serra (Vaccinium padifolium), que dão segurança ao A Levada do Piscaredo parece ter sido caminhante. Noutras, o abismo surge cor- construída no século XIII, no reinado de tado a pique desafiando os espíritos se- D. Afonso II, por proprietários de terras de quiosos de emoções fortes. Mondim que foram buscar água às Mestras, na confluência dos rios Cabrão e Ca- Os percursos nas levadas possibilitam a bril. A levada primitiva era feita em terra descoberta da extraordinária flora da Ilha batida e só nos “anos de 1960 / 61 foi to- da Madeira, com espécies únicas no mun- talmente reconstruída em lajes de granito, do. A flora vascular dos arquipélagos da tal como a conhecemos actualmente, atra- Madeira e das Selvagens integra um total vés de Concurso Público promovido pelo Estado, que comparticipou a obra, tendo a Associação de Proprietários contraído um empréstimo para o efeito, que foi amortecido ao longo de 20 anos” (Município de Mondim de Basto–Percurso Pedestre, Levada do Piscaredo, 2010). Um estudo comparativo das levadas da Madeira e da região de Basto, que abarcasse a evolução das técnicas de construção e os códigos de utilização da água 144 Figura 8. Levada dos Cedros, construída no século XVIII para irrigar os solos agrícolas da freguesia da Ribeira da Janela, atravessa uma área de Laurissilva (R Q -24.05.08) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira de 1207 táxones (espécies e subespécies). destemidos arriscam a vida a colocar a Destes, 157 (136 espécies e 21 subes- água nos canais. pécies) são endémicos da Madeira (132 espécies e 19 subespécies) e das Selva- Na segunda década do terceiro milénio, gens (4 espécies e 2 subespécies), o que nesta pequena Ilha do Atlântico Norte con- corresponde a 13,0%; 74 são endemis- tinua bem viva a epopeia da água. Uma mos macaronésicos (6,1%); 480 táxones epopeia iniciada há quase seis séculos e são indígenas não endémicos (39,8%); que muito ainda irá durar. 66 táxones provavelmente são indígenas (5,5%); 29 táxones foram provavelmente Das levadas mais antigas algumas morre- introduzidos (2,4%); 401 táxones (33,2%) ram e delas nem restam vestígios. Outras referem-se a plantas exóticas naturaliza- muito velhinhas continuam cumprindo a das (Jardim & Sequeira, 2008). sua missão. Mas há também as jovens e as que estão a nascer. Umas levadas atravessam densas áreas florestais. Outras correm a menores altitu- As primitivas levadas eram particulares. des e presenteiam-nos com a policromia Foram mandadas construir por homens das terras cultivadas. Durante séculos as ricos, donos de nascentes e terras de cul- levadas foram construídas exclusivamen- tivo. Os donos das levadas quando tinham te com a força de homens valentes que água de sobra vendiam-na aos rendeiros e usavam instrumentos rudimentares. Esses colonos, que não poucas vezes foram víti- rocheiros trabalhavam suspensos por cor- mas da especulação. das amarradas em troncos de árvores ou em cabeços de rocha. Metidos em cestos, Ainda no século XV surgiram outras leva- esses heróicos trabalhadores perfuravam das particulares, construídas por iniciativa as rochas até abrir a concavidade para de associações de heréus. Os heréus são passar a levada. agricultores que possuem uma parte da água duma levada. Pagam a conservação Actualmente os trabalhos de abertura do canal e elegem entre si a comissão que e conservação das levadas são menos administra a levada. As levadas dum só penosos. O uso de modernas máquinas dono desapareceram completamente e reduziu o esforço e acelerou o ritmo das hoje já são poucas as associações de he- obras, mas a morte espreita uma simples réus que mantêm em bom estado as suas distracção, uma pequena falha. A vida não levadas. é fácil para quem carrega sacos de areia ou cimento em estreitas veredas à beira de A levada do Moinho, que rega as terras da abismos. Ao longo de todo o ano, homens Lombada e do Lugar de Baixo, no con- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 145 Raimundo Quintal celho da Ponta de Sol, é uma levada de blicos. As obras de abertura desta levada heréus que preserva as tradições mais an- começaram em 1835 e só terminaram em cestrais. Antes da água entrar de giro, o 1860, o que atesta as dificuldades téc- que normalmente acontece em Março ou nicas e financeiras do empreendimento Abril consoante o fim da estação das chu- (Amaro da Costa, M. R., 1951). vas, os heréus reúnem-se no adro da Igreja da Lombada para eleger a comissão e A Levada da Serra do Faial foi a segunda dar de arrematação a levadagem. A com- a ser construída com dinheiros públicos. participação financeira de cada heréu para Esta levada tem a sua origem nas serras a manutenção da levada e pagamento do do Faial e ao longo de 54 km percorre lom- trabalho do levadeiro é calculada pelas ca- bos e vales até à Choupana, na zona alta nas de terra que possui e pelas culturas oriental do Funchal. que pratica. Uma cana corresponde a uma área de 30 m2 (30 m x 1 m). Uma cana de Em 1830, um grupo de proprietários agrí- bananeiras no Lugar de Baixo paga um colas fundou a Sociedade da Levada Nova pouco mais que uma cana de batatas ou do Furado com o objectivo de trazer para o couves na Lombada. Funchal águas captadas nas ribeiras das Lajes e do Juncal e também do ribeiro Até o fim do século XVIII a irrigação das Frio. Quarenta anos mais tarde o objectivo terras agrícolas no sul da Madeira era fei- da Sociedade ainda não estava cumprido. ta com água de levadas que não atravessavam a cordilheira central. Entretanto, o alargamento da agricultura de regadio até cerca de 600 metros de altitude gerou uma crescente falta de água e obrigou a fazer novas captações nas vertentes voltadas a norte. No norte a água era abundante, mas transportá-la para as sedentas terras do sul era tarefa extremamente difícil. Transpor a dorsal montanhosa implicava grandes problemas técnicos e exigia vultosos investimentos financeiros. A construção de levadas com dinheiro do Estado começou na primeira metade do século XIX. A Levada Velha do Rabaçal foi a primeira a beneficiar dos dinheiros pú- 146 Figura 9. Cabeço Furado, Levada da Serra do Faial (R Q -26.09.10) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira Tinha faltado dinheiro e meios técnicos sobrantes das bacias hidrográficas do para realizar o ambicioso projecto. Trans- norte para as terras secas e mais quentes portar água do norte para o sul era missão do sul. O árduo trabalho de campo permi- que ultrapassava a vontade dos proprietá- tiu-lhe conhecer a estrutura hidrogeológica rios agrícolas. Perante a incapacidade da da ilha, tendo-se apercebido que os prin- iniciativa privada, o Estado viu-se obrigado cipais caudais estavam disponíveis acima a intervir. Em 1887 começaram as obras da dos 1000 metros de altitude. Como as levada da Serra do Faial com dinheiros do terras a irrigar se localizavam abaixo dos erário público e a água só começou a be- 600 metros, concluiu ser possível produzir neficiar a agricultura nos concelhos de Ma- electricidade com as mesmas águas. chico, Santa Cruz e Funchal em Setembro de 1905. O impressionante talho da rocha A ilha da Madeira tem uma superfície de no Cabeço Furado e as muitas paredes de 756 Km2. Devido ao acidentado do terre- alvenaria que suportam o aqueduto incrus- no e às características dos solos só cerca tado nas escarpas são marcas bem visíveis de 300 Km2 são considerados aráveis. Em duma grande obra. 1947 a área irrigada não ultrapassava os 110 Km2, o que era manifestamente pou- Até essa altura a acção do Estado tinha co (C.A.A.H. da Madeira -1969). sido reduzida. Limitava-se a conceder a exploração dos caudais e a fazer leis sobre Em 1967 quase toda a área arável estava a administração das levadas particulares. irrigada e a rede de levadas tinha crescido A intervenção do Estado tornou-se muito de 1000 para 1400 Km. Em vinte anos fo- mais intensa quando em 1947 a Comissão ram construídos quase 400 Km de canais Administrativa dos Aproveitamentos Hi- e 209 Km2 de terras passaram da agricul- dráulicos da Madeira iniciou um audacio- tura de sequeiro para o regadio. so plano de construção de levadas. Nessa altura já existiam cerca de 200 levadas Foram, também, construídas quatro cen- e a rede de canais rondava os 1000 Km. trais hidroeléctricas, que produzem cerca Apesar da grandiosidade desse sistema, de 15% da energia eléctrica consumida na os estudos realizados aconselhavam o au- Região. Esta obra foi verdadeiramente notá- mento significativo da área de regadio e o vel pelas dificuldades que acarretou. A alti- aproveitamento da mesma água na produ- tudes próximas dos 1000 metros, em zonas ção de energia eléctrica. de frequentes nevoeiros e muitas chuvas, foram abertos quase 100 Km de levadas. O Eng. Manuel Rafael Amaro da Costa, presidente da Comissão, foi o grande es- Destes 100 Km de canais localizados a tratega do plano de transvase das águas montante das centrais, cerca de 20 Km ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 147 Raimundo Quintal são em túnel. A níveis mais baixos foram obrigaria a desactivar a Levada do Moinho, abertas as levadas que transportam a a regar durante a noite e a pagar a água água para o regadio e abastecimento ur- a um preço mais elevado. Entre Maio e bano, depois de turbinada nas centrais lo- Agosto houve sempre gente da Lombada calizadas a 600 metros de altitude. a vigiar a origem das levadas, impedindo que a água fosse introduzida na Levada Para além da abertura de novas levadas o Nova. A revolta popular terminou em Agos- Estado tomou conta de muitas águas parti- to quando a Sãozinha, uma rapariguita da culares. Este processo nem sempre foi pa- Lombada da Ponta do Sol, foi abatida por cífico, tendo os antigos proprietários reagi- uma bala disparada por um polícia. do em certos casos com alguma violência. A conquista da água tem gerado muitos Alheia a paixões e conflitos, a água conti- dramas e algumas tragédias nesta Ilha. nua correndo mansa e silenciosa nas levadas construídas por heróis anónimos. A última ocorreu a 13 de Maio de 1963. Os heréus da Levada do Moinho revoltaram-se contra a Comissão dos Aproveitamentos Hidráulicos, que pretendia retirar parte da água da Ribeira da Ponta do Sol para alimentar a Levada Nova, construída a um nível mais alto e que se estende até as terras do sítio da Apresentação na Ribeira Brava. Segundo os heréus, tal medida Percursos nas Levadas e Veredas As levadas, para além de transportarem água, são caminhos de descoberta da natureza. Atravessam a fantástica floresta Figura 10. Esquema Geral dos Aproveitamentos Hidroagrícolas e Hidroeléctricos da Ilha da Madeira em 1969 (C.A.A.H.M. – 1969). 148 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira Laurissilva, cruzam-se com velhas vere- da Madeira e 4 na Ilha do Porto Santo, e das que sobem até aos píncaros da ilha definiu “um sistema de sinalética esclare- povoados de plantas resistentes a frios e cedor quanto à orientação e informação ventos, ou descem as arribas até às fa- dos visitantes e utentes, identificando as- jãs que abrigam lado a lado raras plantas pectos quanto à segurança pedonal, a par indígenas e espécies exóticas vindas dos de elementos de interesse colectivo relati- quatro cantos do mundo. vos à manutenção do equilíbrio ecológico, por forma a manter uma utilização equili- Mas se o património natural oferece moti- brada, promotora e dinamizadora desse vos mais que suficientes para atrair um ni- destino turístico sem comprometer o seu cho de turismo aficionado dos passeios a usufruto pelas gerações futuras”. pé, a paisagem agrária proporciona recantos de rara beleza. Impelidos pelo espírito Dos 52 percursos recomendados na Ilha de aventura, pela necessidade de desco- da Madeira, 24 são apenas em veredas e berta ou pelo gozo da contemplação, tu- velhos caminhos, 18 são parcialmente em ristas de diferentes gerações percorrem a veredas e levadas e 10 são exclusivamen- pé as inúmeras levadas e as veredas que te em levadas (Tabela 1). sulcam a ilha do mar à serra. Entre 2003 e 2005, no âmbito do projecto Face à “importância económica, social e TOURMAC – Turismo de Pedestrianismo e ambiental” dos percursos pedonais nas Desenvolvimento Sustentável, integrado na levadas e veredas, a Assembleia Regional Iniciativa Comunitária INTERREG III B Ma- aprovou em 29 de Outubro de 2000, o De- deira – Açores - Canárias, foram colocados creto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M, painéis informativos, setas de sinalização que estabeleceu um conjunto de 52 “per- e marcas de campo internacionais em 23 cursos pedonais recomendados” na Ilha desses percursos recomendados (20 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do Porto Santo). Concomitantemente, no âmbito do Programa Operacional Plurifundos da Região Autónoma da Madeira (POPRAM III), a Direcção Regional de Florestas desenvolveu um projecto de Beneficiação / Remodelação de Percursos Pedestres Recomendados na Região Autónoma da Madeira, tendo Figura 11 – Levada Nova na Lombada da Ponta do Sol (R Q - 13.01.07) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 sido recuperados 18 percursos pedestres (15 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do Por- 149 Raimundo Quintal Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas Queimadas - Caldeirão Verde - Queimadas Lombo do Urzal - origem da Levada dos Tornos - casa dos cantoneiros - Fajã do Penedo (Boaventura) Encumeada - Pico Ruivo -Pico do Areeiro Ribeiro Frio - Balcões Ribeiro Frio – Balcões - Central da Fajã da Nogueira - Ponte da Ribeira da Metade Pico Ruivo - Ilha Ribeiro Frio - Portela Camacha – Choupana -Monte Pico do Areeiro -Pico Ruivo - Achada do Teixeira -Queimadas - Santana Quatro Estradas - Portela Machico - Boca do Risco -Amarela - Larano - Porto da Cruz Pico do Areeiro - Pico Ruivo – Torrinhas - Lombo do Urzal (Boaventura) Eira de Fora - Quatro Estradas Túnel do Caniçal - Levada (Marconi) - Caniçal - Pico do Facho Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira Vale Paraíso - Rochão Machico -Ribeira Seca -Boca do Risco - Levada -Túnel do Caniçal Lombo do Urzal - Fajã dos Cardos (Curral das Freiras) Maroços - Túnel do Caniçal Portela – Maiata - Levada do Castelejo - Referta -Portela Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira Levada dos Piornais desde os Barreiros até à Lombada Camacha - Assomada Poiso - Caminho Velho -Ribeiro Frio Estreito de Câmara de Lobos Levada do Norte -Quinta Grande -Campanário Poço da Neve - Levada do Barreiro - Casa do Barreiro -Levada dos Tornos - Curral dos Romeiros - Levada do Bom Sucesso Poiso – Terreiros - Cabeço do Pedreiro - Terra Baptista - Porto da Cruz Rabaçal - Risco Chão da Lagoa - Levada da Ribeira das Cales - Portão Sul do Parque Ecológico -Pico Alto Pico do Facho - Caniçal Babosas - Palheiro Ferreiro Portela – Funduras - Portela Encumeada - Folhadal -Ginjas Portela – Funduras - Ribeira de Machico Encumeada - Lombo do Mouro - Bica da Cana - Caramujo - Ginjas Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço) Paul da Serra - Ribeira da Janela Eira do Serrado - Curral das Freiras Paul da Serra - Estanquinhos - Caramujo -Bica da Cana - Estanquinhos Lombo Grande - Torrinhas Paul da Serra - Rabaçal -Loreto - Arco da Calheta Fajã Escura - Pico Grande -Boca dos Namorados Rabaçal - 25 Fontes Lombo Chão - Boca das Torrinhas Calheta - Salão - Rabaçal Pico Furão - Pico Ruivo Corticeiras - Boca dos Namorados - Curral das Freiras Corticeiras – Terreiros -Lugar da Serra - Espigão -Ribeira Brava Encumeada – Relvinha -Boca da Corrida - Jardim da Serra Prazeres - Paul do Mar Prazeres - Fonte do Bispo –Rabaçal Ponta do Pargo – Farol -Pico Vermelho – Salão -Ponta do Pargo Total - 10 Total - 18 Total - 24 Tabela 1 – Percursos recomendados na Ilha da Madeira em 2000 (Decreto Legislativo Regional nº 7B/2000/M) 150 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira to Santo), perfazendo um total de 125.259 para a preservação dos recursos naturais metros de extensão. O investimento de 4,4 e paisagísticos existentes e melhorar as milhões de euros foi comparticipado em condições de actuação de equipas de so- 70% pelo FEDER e 30% pelo orçamento corro” (DRF-2010). da Região Autónoma. Em Agosto de 2010, um despacho con“Esta obra teve como objectivos: - bene- junto da Secretária Regional do Turismo ficiar e recuperar os circuitos turísticos re- e Transportes e do Secretário Regional comendados, de forma a melhorar as con- do Ambiente e dos Recursos Naturais dições de segurança; criar condições para (JORAM – IIª Série – 20.08.10), alterou a o aumento da capacidade de utilização lista dos percursos pedestres recomen- e fruição destes recursos por parte dos dados no Decreto Legislativo Regional nº turistas e população residente; contribuir 7-B/2000. Da alteração resultou uma des- Percursos só em Levadas Percursos em Levadas e Veredas Percursos só em Veredas Levada do Barreiro (Poço da Neve - Casa do Barreiro) Pico do Areeiro - Chão da Lagoa - Levada das Cales - Ribeira das Cales Pico do Areeiro - Pico das Torres - Pico Ruivo -Achada do Teixeira Levada das 25 Fontes (Rabaçal - 25 Fontes) Levada dos Cedros (Fanal - Curral Falso) Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Ilha Levada do Risco (Rabaçal - Risco) Vereda da Ribeira da Janela (Curral Falso -Ribeira da Janela) Achada do Teixeira - Pico Ruivo - Achada do Teixeira Levada do Moinho (Ribeira da Cruz -Lamaceiros) Lombo do Mouro - Pináculo - Caramujo - Folhadal - Encumeada Pico Ruivo - Encumeada Levada do Caldeirão Verde (Queimadas -Caldeirão Verde -Caldeirão do Inferno) Curral das Freiras - Boca das Torrinhas - Boaventura (Lombo do Urzal) Levada do Furado ou Levada da Serra do Faial (Ribeiro Frio - Portela) Ribeira das Cales - Monte (Caminho Real do Monte) Ribeiro Frio - Balcões Portela - Funduras -Maroços Levada da Fajã do Rodrigues (São Vicente) Baía de Abra - Casa do Sardinha (Ponta de São Lourenço) Levada do Rei (Quebradas - Ribeiro Bonito) Caminho Real da Encumeada (Encumeada-Relvinha-Boca da Corrida) Vereda do Fanal (Assobiadores - Fanal) Caminho Real do Paul do Mar (Prazeres – Paul do Mar) Prazeres - Jardim do Mar Total - 9 Total - 4 Total - 12 Tabela 2 – Percursos recomendados oficialmente na Ilha da Madeira em 2010 (JORAM – IIª Série – 20.08.10). ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 151 Raimundo Quintal cida de 56 para 28 percursos recomenda- Percursos Pedestres Temáticos. A abertu- dos (25 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do ra de novos trilhos e a beneficiação con- Porto Santo). tínua dos já disponíveis é essencial para atrair visitantes, que nas férias associam Dos 25 Percursos Pedestres Recomen- o lazer ao saber e estão disponíveis para dados na Ilha da Madeira, 12 são apenas gastar dinheiro em programas de desco- em veredas e velhos caminhos reais, 4 berta da Natureza. são parcialmente em veredas e levadas e 9 são exclusivamente em levadas (Tabela As cheias catastróficas de 20 de Fevereiro 2). Todos estes percursos pertencem à ca- de 2010 e os violentos incêndios florestais tegoria designada internacionalmente por de 13 e 14 de Agosto de 2010 danificaram Percursos de Pequena Rota. levadas e veredas, levando ao encerramento temporário de alguns dos percur- Segundo contagens realizadas pela Direc- sos recomendados. Após uma primeira ção Regional de Florestas, os 5 percursos intervenção de emergência, que permitiu mais procurados pelos turistas são, por que a água voltasse a circular, impõe-se ordem decrescente: Rabaçal - Risco - 25 numa segunda fase bem mais dilatada no Fontes; Achada do Teixeira - Pico Ruivo; tempo, a implementação dum plano de re- Vereda da Ponta de São Lourenço; Levada qualificação de mais algumas levadas. do Caldeirão Verde; Vereda Pico do Areeiro ao Pico Ruivo. Será uma enorme perda para o património cultural da Madeira, não investir na recu- Dezembro, Janeiro e Fevereiro registam os peração da Levada do Curral e Castelejo, valores mais baixos de utilização. A partir que durante cinco séculos permitiu que as de Março verifica-se um aumento na pro- gentes do Curral das Freiras viessem ao cura, que atinge o valor mais elevado em Funchal vender ameixas e castanhas e le- Agosto. Uma nova estratégia de promoção das Levadas da Madeira A Ilha da Madeira tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo e nos 152 Figure 12 – Levada do Curral e Castelejo (R Q - 13.09.05) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira vassem da cidade bens essenciais para a Levada da Achada Grande na Boaventura, sua sobrevivência. a Levada do Norte entre o Cabo Girão e a Eira do Mourão, a Levada Nova e a Leva- A Levada da Negra, que nasce perto do da dos Moinhos na Lombada da Ponta do Pico Areeiro, foi, até ao início do século Sol, a Levada da Central Hidroeléctrica da XX, um dos caminhos percorridos pelos Calheta até ao sítio do Poiso nos Canhas, a homens que carregavam o gelo da serra Levada da Central Hidroeléctrica da Calhe- para a cidade. Pelas vistas que proporcio- ta até à Ponta do Pargo, a Levada do Pico na e pela importância que tem para conhe- da Urze e a Levada do Alecrim no Paul da cer as serras do Funchal merece integrar a Serra, a Levada do Castelejo no Porto da lista das recuperações prioritárias. Cruz e a Levada Nova de Machico, entre outras, merecem ser integradas numa futu- A Levada da Ponta do Clérigo, que passa ra rede de percursos recomendados. pelo Cortado de Santana e transporta água para irrigar as terras da ponta que limita a Percursos temáticos, como por exemplo, oeste a baía do Faial, oferece ao visitante a epopeia da água, geomonumentos, gi- vistas únicas da costa norte desde a Ponta gantes da floresta, flores endémicas, ob- de São Lourenço até à Ponta de São Jor- servação de aves e borboletas, a vinha e o ge. É premente a recuperação de peque- vinho, os bananais, ou a arquitectura tra- nos troços e a implantação de sinalética. dicional, permitirão aos turistas um contacto mais enriquecedor com a diversidade da pai- A Levada da Silveira em Santana, a Leva- sagem que envolve as levadas e veredas. da da Água de Alto no Faial, a Levada que abastece a Central Hidroeléctrica da Ribei- A produção de bons documentários televi- ra da Janela, a Levada dos Tornos entre sivos e a criação de conteúdos de elevada o Lombo do Urzal e a Fajã do Penedo, a qualidade na Internet são essenciais para o sucesso duma nova estratégia de promoção das Levadas. O aumento do número de percursos recomendados é condição necessária para responder ao desejado crescimento da procura. O sucesso desta estratégia passa por uma monitorização contínua da capacidade de carga de cada levada, com o Figura 13 - Levada do Alecrim, Paul da Serra (R Q – 07.05.11) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 objectivo de garantir a autenticidade e a integridade do património natural. Só as- 153 Raimundo Quintal sim será possível garantir a evolução sustentada do principal nicho de turismo da Madeira e evitar a sua massificação. Os resultados dos inquéritos feitos aos turistas que visitam a Madeira, demonstram claramente que o contacto com a Natureza é o principal factor de atractividade da Ilha. Mostram, igualmente, o elevado grau de satisfação pelas belezas naturais proporcionadas pelas levadas. A história e as monumentais obras de engenharia são razões fortes para a candidatura das Levadas da Madeira a Património Cultural da Humanidade. Referências bibliográficas Amaro da Costa, M. R. (1950): “O aproveitamento da água na Ilha da Madeira”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4: 18-19. Amaro da Costa, M. R. (1951): “O aproveitamento da água na Madeira – A marcha da obra através do tempo”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 5: 14-21. Aragão, A. (1981): A Madeira Vista Por Estrangeiros, 1455 – 1700. Secretaria Regional da Educação e Cultura, Funchal. Carita, R. (1989): História da Madeira (1420 – 1566) – Povoamento e Produção Açucareira. Secretaria Regional da Educação, Juventude e Emprego, Funchal. Gonçalves, E. (1955): “No Minho ao Sol de Verão”. Das Artes e da História da Madeira, vol. 4. Jardim, R. & Sequeira, M. (2008): “As Plantas Vasculares (Pteridophyta e Spermatophyta) dos Arquipélagos da Madeira e das Selvagens”. En Borges, P.A.V., C. Abreu, A. M. F. Aguiar, P. Carvalho, R. Jardim, I. Melo, P. Oliveira, C. Sérgio, A. R. M. Serrano & P. Vieira (eds.) A list of the terrestrial fauna and flora from Madeira. Direcção Regional do Ambiente da Madeira and Universidade dos Açores, Funchal and Angra do Heroísmo: 180-207. 154 Lamas, M. (1956): Arquipélago da Madeira – maravilha atlântica. Editorial Eco do Funchal, Funchal. Melo, L.F. S. (1979): “A Imigração na Madeira, Paróquia da Sé 1539 / 1600”. História e Sociedade, nº6: 39-57. Nóbrega, F. (2005): Plano de Recuperação da Levada do Curral e Castelejo. E.S.H.T.E. Estoril. Ribeiro, O. (1985): A Ilha da Madeira Até Meados do Século XX – Estudo Geográfico. Instituto de Cultura e Língua Portuguesa, Ministério da Educação. Lisboa. Quintal, R. (2005): Madeira - The Discovery of the Island by Car and on Foot. Associação dos Amigos do Parque Ecológico do Funchal. Funchal. Quintal, R. (2010): Levadas and Footpaths of Madeira. 4ª Edição. Edições Francisco Ribeiro. Funchal. Santos, V. J. & Trigo, A. A. (1905): Sobre as Compensações a Fazer Quando Captadas as Nascentes dos Tornos. Funchal. Silva, F. A. (1944): As Levadas da Madeira. Junta Geral do Distrito Autónomo do Funchal, Funchal. Fontes de Irrigação da Madeira (1897): Documento enviado ao Governo pelas administrações de nove levadas de heréus. Typographia Esperança, Funchal. O aproveitamento da Água na ilha da Madeira (1969). Comissão Administrativa dos Aproveitamentos Hidráulicos da Madeira, Funchal. Cartas de Affonso de Albuquerque. Tomo 1 (1884). Academia Real das Sciencias de Lisboa, Lisboa. Levadas da Madeira. Relatorio Justificativo da Proposta Apresentada pelo Consultório de Engenharia e Arquitectura do Funchal no Concurso Para Adjudicação da Empresa de Irrigação do Archipelago da Madeira (1896), Biblioteca Municipal do Funchal (vária 341), Funchal. Madeira Illustrated by Andrew Picken with a Description of the Island (1840) – Edição Comemorativa do X Aniversário do Banif – Banco Internacional do Funchal, Lisboa 1998. Revista Universal Lisbonense, 2ª Série, Tomo I (1849.06.28). Levada do Rabaçal. 395-396. DRF (2010) Percursos Pedestres Recomendados na Região Autónoma da Madeira. Águas ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Levadas da Ilha da Madeira INE (2001) Recenseamento Geral da População e da Habitação. Lisboa INE (2001) Base Geográfica de Referência da Informação. Lisboa Fonte electrónica Estudo do Gasto Turístico (Dezembro 2009 – Janeiro 2010) - Secretaria Regional do Turismo e Transportes da Madeira (acedido em 30.09.10) http://www.madeiraislands.travel/pls/madeira/wsmwdet0. detalheconteudo?p_cot_id=5432&p_ lingua=pt&p_sub=4 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 155 Lucía Fraga Lago Agardando a misa dominical en Huambo 156 156 © Xosé Manuel Malheiro ambientalMENTEsustentable, 2010, (I), 9-10 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 BANCO DE BOAS PRÁCTICAS ISSN: 1887-2417 D.L.: C-3317-2006 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira The sea of Galicia sustains a large part of the fishing economy Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galicia-España) Resumo Galicia está bañada polo mar ao longo de 1200 km. Non é de extrañar entón que a pesca sexa a base da súa economía, chegando a constituir ata o 52% do emprego total pesqueiro en España e ata o 10% no conxunto da UE. O Turismo mariñeiro en Galicia pretende poñer en valor a grande riqueza patrimonial relacionada co mar e coa pesca tradicional. Ambientarte levou a cabo proxectos de formación de guías intérpretes con profesionais do mar para facer visitas guiadas con turistas, así como proxectos ligados a difusión do importante Patrimonio cultural mariñeiro. . Abstract Galicia is bathed by the sea along 1200 km. It´s not surprising therefore that fishing is the basis of its economy, creating up to 52 % of the employment in the fishing industry in Spain and up to 10 % in the whole of the European Union. Marine tourism in Galicia aims to add value to (put in value) the rich heritage associated with the sea and with the traditional fishing. Ambientarte carried out training projects for guides- interpreters with sea-workers to make guided tours with tourists, and projects linked to the dissemination of the importance of cultural marine heritage as well. Palavras chave Turismo mariñeiro, patrimonio mariñeiro, marisqueo, confrarías de pescadores, Galicia, mar, marisco, marisqueo a pé, formación, Interpretación do Patrimonio. Key-words Marine tourism, seafaring heritage, shellfish, brotherhoods of fishermen, Galicia, sea, seafood, shellfish gathering on foot, training, heritage interpretation. ambientalMENTEsustentable ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 157 xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 157-168 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez Presentación pesquerías ou a pesca destructiva, entre outros. Segundo a Organización das Na- cións Unidas para a Pesca e a alimentaciGalicia ten case 1.200 km de costa, e gran ón (FAO) o 52% das pesquerías mundiais parte da súa poboación vive preto do mar, están sendo plenamente explotadas e o e do mar. 24% están sobre-explotadas, agotadas ou recuperándose do colapso. Estes datos O sector pesqueiro é un dos primeiros en Europa, vóltanse maís dramáticos, se axentes da economía galega. Segundo da- cabe, na Unión Europea, máis do 80% das tos dos servizos estatísticos da Xunta de súas pesquerías están sobre-explotadas Galicia, os sectores extractivo, acuícola, ou esgotadas2. e trasnformador empregan conxuntamente en Galicia a preto de 38.000 persoas, O mar é un recurso íntimamente ligado aos representando aproximadamente o 52% galegos e galegas, pero tamén é o selo de do emprego total pesqueiro en España e identidade de Galicia fora das súas fron- o 10% no conxunto da UE. A producción teiras. Co mar e cos seus froitos, en espe- extractiva galega anual supón, en termos cial, cos mariscos. O marisqueo supón un de valor, o 15% da UE, superando así a 6% dos 1.000 millóns de euros da cifra de producción conxunta de Alemaña, Bélxi- negocio da pesca e da acuicultura galega ca, Finlandia, Grecia e Suecia. (datos do ano 2008). A dependencia social da actividade pes- O marisqueo está definido legalmente queira é especialmente importante nal- como unha modalidade específica de pes- gúns concellos da costa galega. Así o ca, consistente na actividade extractiva di- emprego pesqueiro representa o 30% da rixida á captura de mariscos. A súa faceta poboación ocupada en concellos como máis sinxela e artesanal -a que ten como Ribeira e Bueu e alcanza valores do 60% obxecto a captura de moluscos na costa na a Illa de Arousa1. Precisamente por areosa e se fai a pé sen utilizar embarcaci- esta forte dependencia, é preciso atopar, ón- é o que coñecemos como marisqueo cada vez máis, novas fontes de ingresos a pé. Esta actividade ten unha grande im- dentro da actividade pesqueira que per- portancia social en Galicia, xa que dela mitan paliar algún dos problemas aos que dependen os ingresos de máis de 4.000 se enfrentan os profesionais do mar como persoas, na súa gran parte mulleres. O a sobre-explotación, o esgotamento das marisqueo a flote, non entanto, é desempeñado principalmente por homes. 1 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008 158 2 Datos obtidos da web de WWF-Adena ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira As especies principais que capturan os E é aquí onde xurde o Turismo Mariñeiro mariscadores a pé son: a ameixa fina (Ru- e Galicia, que segundo Turgalicia, entida- ditapes decussatus), a ameixa babosa de pública dependente da Secretaría Xeral (Venerupis pullastra), e o berberecho (Car- de Turismo, integrada na Consellería de dium edule). Presidencia da Xunta de Galicia, e qué é a encargada de realizar unha adecuada No ano 2009, o valor económico dos bi- promoción turística de Galicia, “é un no- valvos descargados nas lonxas galegas vidoso produto turístico que, baseándose polos mariscadores e mariscadoras en na autenticidade e singularidade da cul- Galicia acadou máis de 68 millóns de eu- tura marítima galega, propón ao visitante ros, correspondentes ás preto de 9.000 to- experiencias únicas. Un novo modelo de neladas de produción subastadas . turismo sostible en contacto coa natureza, co mar e os mariñeiros, que preserva os 3 valores naturais e culturais.” O Turismo Mariñeiro atrae as miradas cara o mar Detrás dos datos, das estatísticas, que nos serven para achegarnos a importancia do mar en Galicia, están as persoas, os profesionais do mar; percebeiros e percebiras, mariscadores e mariscadoras a pé, redeiras, etc. Eles coñecen prefectamente o recurso e todo o relacionado coa súa extracción. Tanto as labores tradicionáis de pesca e de marisqueo como o desfrute na mesa dos productos do mar funcionan como un imán para os turistas, atraéndoos á costa xa non só nos meses de verán, senón durante todo o ano. Moitos turistas recoñecen fascinante ver ós profesionáis do mar facendo as súas labores de pesca e de extracción do marisco, coñecer as ferramentas ou o día a día do seu traballo. Os traballadores do mar levan anos compartindo o seu saber cos visitantes curiosos que se achegan e preguntan, e está ben recoller esa demanda, acollela, contarlle a eses turistas cómo é a súa vida mariñeira. Pero tamén está ben ver máis alá, e pensar nelo como unha nova fonte de ingresos para os profesionais do mar, máis cando o sector servizos, e experiencias turísticas novedosas en particular, teñen unha demanda crecente. Estes turistas procuran achegarse ao orixe, a simpleza das cousas feitas como se fixeron toda a vida, busca vivir una experiencia en primeira persoa, ser o protagonista dese día de marisqueo. 3 Datos obtidos da web da Consellería do Medio Rural e do Mar, ano 2008. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 159 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez E para poder afrontar esa nova de liña de acción os profesionais do mar tiveron que Proxectos centrados na formación traballar especialmente en dous camiños: a formación en habilidades comunicativas e de atención o público e a difusión desta nova faceta e desta nova oferta de servizos. En Ambientarte S.L. levamos máis de quince anos adicadas á formación en diferentes ámbitos. As nosas principáis liñas de traballo son a Interpretación do Patrimonio e a Educación Ambiental. Unha característica que nos diferenza doutras propostas empresariais é que procuramos que todos os nosos proxectos sexan accesibles dende o punto de vista físico, comunicativo e social. Esta característica tamén está presente en todas as nosas acción formativas, nas que se inclúe un módulo específico sobre accesibilidade. Dentro destes proxectos de turismo mariñeiro traballamos en dúas liñas principalmente: a formación e a difusión do patrimonio mariñeiro (Imaxe 1). Os profesionais do mar dominan todo o relativo ao seu traballo, iso é evidente, pero non teñen porqué saber de comunicación, de atención ó público, de atención as persoas con diversidade funcional, etc. En definitiva, de todo o que implica o trato directo co público, unha arte en sí mesma. E que ferramenta é a que consideramos fundamental, tendo en conta que o colectivo fundamental ao que se dirixen estas visitas é o público xeneral no seu tempo de ocio? A Interpretación do Patrimonio. Esta disciplina ven definida como “a arte de revelar, in situ, o significado do legado natural e cultural ao público que visita eses lugares no seu tempo libre”. (Asociación para a Interpretación do Patrimonio, AIP). A formación é fundamental para poder deseñar un producto de calidade, para atender correctamente, e de forma eficaz, as necesidades dos turistas que se achegan na procura deste tipo de experiencias. Consideramos moi acertada a aposta pola formación que están a facer Confrarías de Pescadores, Concellos, Grupos de Acción Costeira e demáis entidades implicadas neste novo pulo ao turismo en Galicia relacionado co noso rico patrimonio mariñeiro. Imaxe 1: Socias de Ambientarte nunha visita ás mariscadoras de a pé nun día de marisqueo para Para nós, como educadoras, cada novo proxecto é distinto. A formación debe ser coñecer o seu traballo. Fonte: Ambientarte S.L. 160 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira o máis personalizada posible para que iso se traduza nunha maior efectividade e no mellor cumprimento dos obxectivos. Estes proxectos formativos supuxeron para • Coñecer cómo levar a cabo o proceso da avaliación. • Nocións para o trato con persoas con diversidade funcional. nós un reto, posto que na maior parte • Coñecer as pautas básicas para levar a das veces partíamos dun escaso ou nulo cabo unha comunicación efectiva con coñecemento por parte dos alumnos de grupos no cautivos no seu tempo de qué era unha visita guiada, das técnicas básicas de comunicación ou de certas habilidades sociais no manexo de grupos. Moitos dos alumnos (ou sería máis correcto dicir alumnas, posto que a aínda que sí ocio. • Implementar algúns criterios de excelencia na calidade turística. • Levar a cabo todo o proceso do deseño dunha visita guiada de calidade. tivemos algún home, percebeiros, a gran • Certa seguridade ao poner en práctica maioría eran mulleres adicadas ao maris- as recomendacións previas a visita con queo a pé), non tiñan unha habilidade flui- turistas. da para escribir ou ler un texto, aínda que iso non foi impedimento para traballar coa A todo isto pensamos que tamén fixo falta mesma metodoloxía formativa que usa- pola nosa parte engadir a este “programa mos noutros cursos. formativo” unha dose de “autoestima”, non tanto para que valorasen o seu, senón Neste caso identificamos cál ía a ser o para que comprendesen e sentisen que a enfoque da nosa proposta formativa para súa labor é única, importante e interesante este tipo de colectivos integrados por pro- para a xente, tanto como para atraer a un fesionais do mar. Básicamente tratábase grupo de turistas que andan na procura de do que se cita a continuación, aínda que experiencias diferentes e orixinais, sobre sí se fixeron pequenos axustes en cada un todo na súa acepción de “pertencente ou dos cursos, e tamén entre o primeiro que relativo a orixe”. impartimos e o siguientes. O que precisaban era: A avaliación posterior, realizada ao rematar cada unhas das acción formativas, reflexou • Traballar as súas habilidades comunicativas. • Coñecer cáles podían ser as necesidades dos visitantes. o acerto no enfoque. Todas as alumnas valoraron moi positivamente a formación, aínda que unha gran parte delas reflexou tamén que precisarían máis horas de formación en • Estructurar as súas actividades guiadas. habilidades comunicativas e con máis horas • Coñecer formas de difundir as súas ac- de práctica nas que poder aplicar o apren- tividades. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 dido. O último día de cada un dos cursos 161 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez levábase a cabo unha visita guiada com- Proxectos destacados pleta por parte dos alumnos, cun guión to- relacionados co turismo talmente finalizado, para poder traballar as mariñeiro levados a cabo por habilidades aprendidas e poder reforzar os puntos fortes e correxir os débiles. A nosa experiencia amosou que, en xeral, as visitas Ambientarte guidas eran de gran calidade, nas que se unía a autenticidade con manexo de técni- Proxecto Pescanatur. 2009 cas de comunicación e de grupos. O proxecto Pescanatur está integrado polas Confraría de Pescadores de San Telmo Proxectos relacionados coa difusión turística do patrimonio (Pontevedra), San Martiño (O Grove) e San Xosé (Cangas). Ven definido por eles mesmos como “unha asociación sen ánimo de lucro na que, mediante a posta en marcha de actividades de turismo mariñeiro, co fin de achegar a todo o público interesado ao Posto que se trataba dunha nova liña de tra- mundo do mar en Galicia, fomentando así ballo e que se pretendía atraer turistas, era o seu coñecemento e a súa cultura, poñen- preciso amosala, facela visible para os gru- do en valor os seus productos, e transmi- pos aos que ían destinados estes servizos. tindo a autenticidade do traballo no mar”. Unha vez máis considerouse clave a utilización da disciplina da Interpretación do Patrimonio. Posto que as acción formativas tiñan como obxectivo formar a guías intérpretes para levar a cabo visitas guiadas (medios interpretativos atendidos por persoal), a difusión baseouse en medios interpretativos autónomos como rutas autoguiadas, mesas e folletos interpretativos. Algún dos proxectos que se relatan a con- FORMACIÓN Leváronse a cabo tres cursos de formación denominados ”Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público no medio natural”. As destinatarias eran mariscadoras de a pé das Confrarías de Pontevedra e do Grove. O resultado final era a elaboración dun guión para as visitas tanto en Pontevedra como no Grove4 (Imaxe 2). tinuación integraban algún apartado de Educación Ambiental como o deseño de materiais educativos, deseño e execución de programas de educación ambiental, etc. 4http://www.pescanatur.es/ 162 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira cebeiras de dita Confraría. O resultado final era a elaboración por parte dos alumnos, co apoio do equipo de Ambientarte, dun guión específico para facer a súa visita guiada fundamentalmente amosando a súa labor profesional (redeiras ou percebeiros/as). DIFUSIÓN Imaxe 2: Práctica da acción formativa do proxecto Pescanatur. Fonte: Ambientarte S.L. Dentro deste proxecto deseñouse unha Proxecto de posta en valor do táreas (viveiros de marisco, fundamental- Patrimonio Sociocultural da mente de lagosta e bogavante). Algunhas Confraría de Pescadores de destas construccións teñen máis de cen Santa Tecla (A Guarda). 2010 Este proxecto tiña como obxectivo por en valor o rico patrimonio mariñeiro da Vila de A Guarda, situada ao sur da provincia de Pontevedra. FORMACIÓN Nesta acción formativa denominada ”Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público no medio natural”, ruta autoguiada que discorre por catro ce- anos de antigüedade, e urxía a súa sinalización e posta en valor posto que os maís xóvenes xa non as viron en funcionamento. Os catro paneis deseñáronse seguindo criterios de accesibilidade tanto física, como comunicativa. Tamén deseñouse un folleto interpretativo sobre dita ruta autoguiada e para difundir as visitas guiadas acompañados de profesionais do mar5 (Imaxes 3 e 4). participaron redeiras e percebeiros e perImaxe 3: Mesa interpretativa Ruta das Cetáreas de A Guarda (Pontevedra) e detalle do altorrelevo e texto en Braille. Fonte: Ambientarte S.L. 5http://cofradiaguarda.es/ruta_cetarias ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 163 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez Imaxe 4: Interior do Folleto para a difusión da Ruta das Cetáreas. Fonte: Ambientarte S.L. Proxecto Marusía. Confraría de FORMACIÓN Pescadores de San Martiño de Impartíronse dous cursos de guías dirixi- Bueu. 2010-11 dos a persoas desempregadas do entorno O proxecto Marusía é un proxecto de Tu- relaciondadas de forma directa ou indirecta coa actividade pesqueira. rismo Mariñeiro levado a cabo polos seus propios protagonistas, os pescadores e DIFUSIÓN mariscadores da Confraría de Pescadores Deséñaronse dúas rutas, unha delas dis- de Bueu. Naceu con propósito de ache- curre polo centro da vila de Bueu, seguin- garlle á sociedade a pesca artesanal, a do o percorrido dos peixes e mariscos súa tradición, a súa cultura e a súa gas- dende o mar ata chegar ao consumidor. A tronomía. outra centráse en Beluso, e está máis relacionada con patrimonio etnográfico ma- Dentro deste proxecto, abordáronse dúas riñeiro. As dúas rutas autoguiadas é posi- liñas de traballo: dúas acción formativas e ble seguilas a través dunha guía en papel outra parte de difusión do rico Patrimonio onde se numeran as paradas en cada un Cultural Mariñeiro do Concello de Bueu. dos postes, pero tamén a través dos códi- 164 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira gos QR, vía internet. Este sistema baséase Braille para o acceso a persoas con disca- nun código que, ao utilizar un Smartpho- pacidade sensorial visual e cun motivo en ne, permite acceder de forma directa á altorelevo (neste caso unha nasa e unha información de cada parada, xa que nos das etiquetas de Polbo da Ría, que definen remite, a modo dun código de barras, a a marca de calidade do producto estrela unha web onde se localiza esta mesma da Confraría de Pescadores de Bueu). información que aparece na guía en papel. Por último, dentro deste mesmo proxecto Por outra banda, elaborouse unha mesa deseñouse un folleto para a difusión das interpretativa sobre a pesca tradicional en actividades da Confraría de Pescadores Bueu e sobre a Confraría de Pescadores a través do proxecto Marusía. Teñen es- de San Martiño de Bueu. Está situado no pecial relevancia neste folleto estas dúas punto de embarque para o acceso den- rutas descritas anteriormente por Bueu e de Bueu á Illa de Ons, que forma parte Beluso (Imaxe 5 a 7). do Parque Nacional Marítimo Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia, en parte de Proxecto Mariscadoras de a cuxas augas teñen actividade pesqueira seca. Concello de Poio (Ponte- a Confraría. O deseño gráfico, así como os contidos, seleccionáronse seguindo criterios de accesibildade. Tamén nesta mesma liña, unha parte do panel está en vedra). 2011 Neste proxecto abordamos tres liñas de traballo: unha relacionada coa formación, outra parte relacionada coa difusión do Patrimonio cultural Mariñeiro e por último unha relacionada con Educación Ambiental e co deseño de materiais educativos. A continuación amosamos as dúas pri- Imaxe 5 e 6. Detalle poste e portada da guía das Rutas para difusión do Patrimonio Mariñeiro por Bueu e Beluso (Pontevedra). Fonte: Ambientarte S.L. ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 165 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez Imaxe 6: Mesa interpretativa da Confraría de Pescadores de San Martiño de Bueu (Pontevedra), proxecto Marusía. Fonte: Ambientarte S.L. [http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/] meiras, íntimamente relacionadas co tu- vancia a esta actividade artesanal e por rismo mariñeiro. outra, como un xeito de dar a coñecer as visitas guiadas por parte dos profesionais FORMACIÓN do mar dirixidas fundamentalmente a gru- Imapartíronse dous cursos denominados pos de turistas, que desexen coñecer a “Introducción á Interpretación do Patri- actividade do marisqueo6. (Imaxe 7) monio e atención ao público no medio natural” para a mariscadoras de a pé das Confrarías de San Telmo de Pontevedra e San Andrés de Lourizán. A parte práctica levouse a cabo en Raxó, na Lonxa e na Conclusións e agradecementos Praia do Ameixal, nunha das zonas de marisqueo máis importantes dentro das asig- Pensamos que a formación nas ferra- nadas a estas Confrarías de Pescadores. mentas da disciplina da Interpretación do Patrimonio e no manexo de grupos son DIFUSIÓN fundamentais para poder dar servizos Por parte do concello, plantéxase o de- de calidade nesta nova faceta por parte seño dun folleto como unha forma de dos profesionais do mar. Consideramos difundir a grande actividade marisqueira que a diferenciación do produto virá de na zona do fondo da Ría de Pontevedra ofrecer uns servizos profesionais e de ca- (Pontevedra, Poio, Lourizán). Deste xeito preténdese por unha banda, darlle rela- 166 6 http://www.concellopoio.com/turismo.php ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira Imaxe 7: Interior do Folleto para a difusión do Patrimonio Mariñeiro, Concello de Poio (Pontevedra). Fonte: Ambientarte S.L. lidade, polo que consideramos que esta ten moito máis que ofrecer. Nós creemos debería ser a aposta forte das Confrarías, que unir a creatividade e a calidade nas Concellos, Grupos de Acción Costeira propostas será unha aposta segura. (GAC´S), etc. e de todos aqueles que pretenden ofertar estes servizos atendidos Todos estes proxectos relacionados co polos profesionais do mar. patrimonio cultural mariñeiro foi unha forma de achegarse a unha realidade que Por outra banda, aínda que sí se están aínda que cotiá, non é menos apaixoante a dar pasos neste sentido por parte de e, en certo sentido, descoñecida. A través diferentes institucións para a difusión do dos profesionais do mar comprendemos, patrimonio cultural mariñeiro, ás veces gracias a una información de primeira non se corresponde cunha oferta real e de man, a dureza do seu traballo, pero tamén calidade que poida cubrir as necesidades o cariño que lle poñen. Trátase para moi- dos turistas. Estamos no camiño, é certo, tos deles dunha forma de vida, no sentido e hai diferentes ofertas, algunhas de gran- máis amplo, no que os coñecementos pa- de calidade, pero pensamos que Galicia saron de nais ou pais a fillos e fillas. Cre- ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 167 Isabel Fernádez Domínguez e Mª Antonia López Pérez emos firmemente en que ninguén mellor moito. Somos unhas apaixodas do noso que eos profesionais do mar para amosar traballo, polo que para nós foi unha verda- o seu, tamén como un xeito de dignificar deira sorte e un privilexio poder aportalle o seu traballo, ás veces denostado ou in- o que consideramos un valor engadido ao fravalorado. seu saber facer. Nós, como profesionáis responsables da Webgrafía execucións destes proxectos, temos a enorme sorte de sentirnos acollidas pola xente do mar, e aprendemos con elas, sobre todo, da vida. Aproveitamos tamén esta ocasión, facémolo sempre que podemos, para darlles as grazas de forma pública por todo o que nos deron. Como educadoras sentímonos realizadas: puxe- http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/ http://www.bueuinforma.org/ h t t p : / / w w w. c o f r a d i a g u a r d a . o rg / i n d e x - g l . html#home http://www.pescanatur.es/ http://www.concellopoio.com/turismo.php http://www.wwf.es/que_hacemos/mares_y_costas/nuestrs_soluciones/pesca_sostenible/ http://www.medioruralemar.xunta.es/mar/ http://www.ambientarte-blog.blogspot.com.es/ mos moito de nós, pero tamén recibimos Imaxe 8: Mariscadoras de a pé e alumnas do curso do curso de formación “Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público no medio natural” GRAZAS AOS PROFESIONAIS DO MAR!. Fonte: Ambientarte S.L. 168 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 DOCUMENTOS Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxica 2011-2020. Metas de AichiNagoya-Xapón 2010 Metas de Aichi para a Biodiversidade A diversidade biolóxica sostén o funcionamento dos ecosistemas e proporciona os servizos dos ecosistemas esenciais para o benestar humano. Ela asegura a seguridade alimentaría, a saúde humana, a subministración de aire e auga potable, ela contribúe aos medios locais de subsistencia, e ao desenvolvemento económico, e é esencial para o logro dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio, incluíndo a redución da pobreza. Xeral de Nacións Unidas declarou 20112020 como o Decenio das Nacións Unidas para a Diversidade Biolóxica. O Plan Estratéxico componse dunha visión compartida, unha misión, obxectivos estratéxicos e 20 metas ambiciosas pero alcanzables, coñecidas como as Metas de Aichi. O Plan Estratéxico serve como un marco flexible para o establecemento de obxectivos nacionais e rexionais e promove a aplicación coherente e eficaz dos tres obxectivos do Convenio sobre a Diversidade Biolóxica. Ademais, é un compoñente central de A VISIÓN moitos sistemas de crenzas de visións “Para 2050, a diversidade biolóxica való- do mundo e de identidades. Con todo, a rase, conserva, restaura e utiliza en forma pesar da súa importancia fundamental, a racional, mantendo os servizos dos ecosis- diversidade biolóxica séguese perdendo. temas, sostendo un planeta san e brindan- É dentro deste do beneficios esenciais para todos.” contexto que as Partes no Convenio sobre a Diversidade Biolóxica, en 2010 en Nagoya, Xapón, aprobaron o Plan Estratéxico da Diversidade Biolóxica 2011-2020 co propósito de inspirar accións a gran escala por todos os países e as partes interesadas en apoiar a diversidade biolóxica durante a próxima década. Recoñecendo a urxente necesidade de acción a Asemblea ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 A MISIÓN “Tomar medidas efectivas e urxentes para deter a perda de diversidade biolóxica a fin de asegurar que, para 2020, os ecosistemas sexan resilientes e sigan fornecendo servizos esenciais, asegurando deste xeito a variedade da vida do planeta e contribuíndo ao benestar humano e á erradicación 169 Ministerio de Educação. Brasil da pobreza. A este fin, as presións sobre reformado os incentivos, incluídos os a diversidade biolóxica redúcense, os eco- subsidios, prexudiciais para a diversi- sistemas restáuranse, os recursos biolóxi- dade biolóxica, a fin de reducir ao mí- cos utilízanse de xeito sostible e os benefi- nimo ou evitar os impactos negativos, cios que xorden da utilización dos recursos e desenvolvéronse e aplicado incen- xenéticos compártense en forma xusta e tivos positivos para a conservación e equitativa; provense recursos financeiros utilización sostible da diversidade bio- adecuados, mellóranse as capacidades, lóxica de conformidade co Convenio se transversalizan as cuestións e os valo- e outras obrigacións internacionais res relacionados coa diversidade biolóxica, pertinentes e en harmonía con eles, aplícanse eficazmente as políticas adecua- tomando en conta as condicións so- das, e a adopción de decisións baséase en fundamentos científicos sólidos e o enfoque de precaución.” cioeconómicas nacionais. Meta 4: Para 2020, como moi tarde, os gobernos, empresas e interesados directos de todos os niveis adoptarían me- Obxectivo estratéxico A: Abordar as cau- didas ou porían en marcha plans para sas subxacentes da perda de diversidade lograr a sustentabilidade na produción biolóxica mediante a incorporación da e o consumo e manterían os impactos diversidade biolóxica en todos os ámbitos do uso dos recursos naturais dentro gobernamentais e da sociedade de límites ecolóxicos seguros. Meta 1: Para 2020, como moi tarde, as Obxectivo estratéxico B: Reducir as presi- persoas terán conciencia do valor da óns directas sobre a diversidade biolóxica diversidade biolóxica e dos pasos que e promover a utilización sostible poden seguir para a súa conservación e utilización sostible. Meta 5: Para 2020, reduciuse polo menos Meta 2: Para 2020, como moi tarde, os á metade e, onde resulte factible, re- valores da diversidade biolóxica se- duciuse ata un valor próximo a cero o rían integrados nas estratexias e os ritmo de perda de todos os hábitats procesos de planificación de desen- naturais, incluídos os bosques, e re- volvemento e redución da pobreza duciuse de xeito significativo a degra- nacionais e locais e estaranse inte- dación e fragmentación. grando nos sistemas nacionais de Meta 6: Para 2020, todas as reservas de contabilidade, segundo proceda, e de peixes e invertebrados e plantas acu- presentación de informes. áticas xestiónanse e cultivan de xeito Meta 3: Para 2020, como moi tarde, elimi- sostible e lícita e aplicando enfoques náronse, eliminado gradualmente ou baseados nos ecosistemas, de xei- 170 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 Vamos Cuidar do Planeta. Carta de Responsabilidades to tal que se evite a pesca excesiva, Obxectivo estratéxico C: Mellorar a situ- establecéronse plans e medidas de ación da diversidade biolóxica salvagar- recuperación para todas as especies dando os ecosistemas, as especies e a esgotadas, as actividades de pesca diversidade xenética non teñan impactos prexudiciais im- Meta 11: Para 2020, polo menos o 17 por portantes nas especies en perigo e os cento das zonas terrestres e de augas ecosistemas vulnerables, e os impac- continentais e o 10 por cento das zo- tos da pesca nas reservas, especies e nas mariñas e costeiras, especialmen- ecosistemas atópense dentro de lími- te aquelas de pa ticular importancia tes ecolóxicos seguros. para a diversidade biolóxica e os servi- Meta 7: Para 2020, as zonas destinadas zos dos ecosistemas, consérvanse por a agricultura, acuicultura e silvicultura medio de sistemas de áreas protexidas xestionaranse de xeito sostible, ga- administrados de xeito eficaz e equita- rantíndose a conservación da diversi- tiva, ecoloxicamente representativos e dade biolóxica. ben conectados e outras medidas de Meta 8: Para 2020, levouse a contamina- conservación eficaces baseadas en ción, incluída aquela producida por áreas, e están integradas nas paisaxes exceso de nutrientes, a niveis que non terrestres e mariños máis amplos. resulten prexudiciais para o funciona- Meta 12: Para 2020, evitouse a extinción mento dos ecosistemas e a diversida- de especies en perigo identificadas e de biolóxica. o seu estado de conservación mello- Meta 9: Para 2020, identificáronse e priorizado as especies exóticas invasoras rouse e sostido, especialmente para as especies en maior declive. e vías de introdución, controláronse Meta 13: Para 2020, mantense a diversi- ou erradicado as especies prioritarias, dade xenética das especies vexetais e establecéronse medidas para xes- cultivadas e dos animais de granxa e tionar as vías de introdución a fin de domesticados e das especies silves- evitar a súa introdución e establece- tres emparentadas, incluídas outras mento. especies de valor socioeconómico e Meta 10: Para 2015, reducíronse ao mí- cultural, e desenvolvéronse e posto nimo as múltiples presións antropó- en práctica estratexias para reducir ao genas sobre os arrecifes de coral e mínimo a erosión xenética e salvagar- outros ecosistemas vulnerables afec- dar a súa diversidade xenética. tados polo cambio climático ou a acidificación dos océanos, a fin de man- Obxectivo estratéxico D: Aumentar os ter a súa integridade e funcionamento. beneficios da diversidade biolóxica e os servizos dos ecosistemas para todos ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 171 Ministerio de Educação. Brasil Meta 14: Para 2020, restauráronse e sal- Meta 18: Para 2020, respéctanse os coñe- vagardado os ecosistemas que pro- cementos, as innovacións e as prác- porcionan servizos esenciais, incluí- ticas tradicionais das comunidades dos servizos relacionados coa auga, e indíxenas e locais pertinentes para a que contribúen á saúde, os medios de conservación e a utilización sostible vida e o benestar, tomando en conta da diversidade biolóxica, e o seu uso as necesidades das mulleres, as co- consuetudinario dos recursos bioló- munidades indíxenas e locais e os po- xicos, suxeito á lexislación nacional bres e vulnerables. e ás obrigacións internacionais per- Meta 15: Para 2020, incrementouse a tinentes, e intégranse plenamente e resiliencia dos ecosistemas e a con- reflicten na aplicación do Convenio tribución da diversidade biolóxica ás coa participación plena e efectiva das reservas de carbono, mediante a con- comunidades indíxenas e locais en to- servación e a restauración, incluída a dos nivélelos pertinentes. restauración de polo menos o 15 por Meta 19: Para 2020, avanzouse nos cento das terras degradadas, con- coñecementos, a base científica e as tribuíndo así á mitigación do cambio tecnoloxías referidas á diversidade climático e á adaptación a este, así biolóxica, os seus valores e funciona- como á loita contra a desertificación. mento, o seu estado e tendencias e as Meta 16: Para 2015, o Protocolo de Nagoya consecuencias da súa perda, e tales sobre Acceso aos Recursos Xenéticos coñecementos e tecnoloxías serán e Participación Xusta e Equitativa nos amplamente compartidos, transferi- Beneficios que se Deriven da súa Uti- dos e aplicados. lización estará en vigor e en funciona- Meta 20: Para 2020, como moi tarde, a mento, conforme á lexislación nacional. mobilización de recursos financeiros para aplicar de xeito efectivo o Plan Obxectivo estratéxico E: Mellorar a aplica- Estratéxico para a Diversidade Bioló- ción a través da planificación participativa, xica 2011 2020 provenientes de todas a xestión dos coñecementos e a creación as fontes e conforme ao proceso re- de capacidade fundido e convido na Estratexia para Meta 17: Para 2015, cada Parte elabora- a mobilización de recursos debería ría, adoptaría como un instrumento de aumentar de xeito substancial en re- política e comezaría a pór en práctica lación cos niveis actuais. Esta meta unha estratexia e un plan de acción estará suxeita a cambios segundo as nacionais en materia de diversidade avaliacións de recursos requiridos que biolóxica eficaces, participativos e ac- levarán a cabo e notificarán as Partes. tualizados. 172 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 NORMAS DE PUBLICACIÓN 1. Os e as autoras remitirán os orixinais en galego, castelán ou portugués –que deben ser inéditos– á redacción da revista, sinalando un enderezo de contacto e/ou un enderezo de correo electrónico. Para a súa selección teranse en conta as contribucións no ámbito educativo e ambiental, a orixinalidade e o rigor teórico. Cada artigo é examinado por, alomenos, un membro do Consello Científico ou especialista, que poderá emitir recomendacións pertinentes. Os autores e autoras serán informados sobre a publicación do seu traballo. 2. A extensión dos traballos non sobrepasará as 20 páxinas (25.000 caracteres), incluídos cadros, fotografías, resumo, biblio- do libro en cursiva, punto, lugar de edición, coma, editorial, punto. Si hai dous ou máis autore(es), irán separados entre sí por punto e coma. b. Revistas: Apelidos(s) e nome do/a(s) autor/a(s) separado por coma, data de edición entre paréntesis, dous puntos, título do artigo entre aspas, coma, “en”, seguido do nome da revista en cursiva, coma, número da revista, coma, e páx. que comprende o traballo dentro da revista. Si hai dous ou máis autores, estos irán separados entre sí por punto e coma. c. As notas numeraranse consecutivamente e o seu texto recolleranse ao remate de cada páxina. Evitar o número excesivo de notas explicativas. d. Os esquemas, debuxos, gráficos, fotografías etc. se presentarán en branco e negro. grafía etc. Os orixinais deben ir en Times New Roman ou Arial, tamaño 12, a 1 espa- 5. Os orixinais poderán escribirse en ga- zo. Deben ter un breve resumo (ata 200 pa- lego, castelán ou portugués e serán publi- labras) en galego, castelán ou portugués e cados en galego ou portugués. en inglés, acompañado de ata 5 palabras chave en dous dos idiomas elexidos. 6. O Consello de Redacción reservase a facultade de introducir as modificacións 3. As citas dentro do texto teñen que ir en- que considere oportunas na aplicación das tre aspas, seguidas do (nome e) apelido da normas publicadas. Os orixinais enviados autora(es), ano da publicación e páxina(s). non serán devoltos. Os textos que non es- Ao remate do traballo incluiranse as refe- tiveran de acordo coa liña editorial ou as rencias bibliográficas, por orden alfabéti- normas xerais non serán aceptados. co, que deberán adoptar a seguinte modalidade: 7. O artigo debe ser enviado en formato informático á dirección documentacion@ a. Libros: Apelido(s) e iniciais ou nome do autor(es) separado por coma, data de edición entre paréntesis, dous puntos, título ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 ceida.org, ou ben por correo ordinario ao CEIDA, Castelo de Santa Cruz, s/n. 15714 Lians-Oleiros (A Coruña-España). 173 FICHA DE SUBSCRICIÓN Desexo subscribirme á Revista ambientalMENTEsustentable por 2 números, automáticamente renovables, a partir do nº...... inclusive polo importe de: España/Portugal Outros países 25 € 25 € + gastos envío 50 € (suscripción de apoio) Quero recibir os seguintes números atrasados (15 €+ gastos envío)........................ DATOS PERSONAIS Nome.......................................... Apelidos....................................................................................... Rúa/Praza......................................................................................................................................... CP................... Poboación................................................................................................................ Provincia/País................................................................................................................................... Teléfono............................................... Fax....................................................................................... Correo electrónico.............................................................................................................................. FORMA DE PAGO Transferencia Bancaria nº de conta do CEIDA Banco Pastor c/c 0072 0294 18 0000100119 Pagos desde o estranxeiro: IBAN: ES83 0072 0294 18 0000100119 Enviar xustificante por carta ou por correo electrónico: Enderezo Postal: Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA Castelo de Santa Cruz, s/n. 15179 Liáns-Oleiros (A Coruña). Enderezo electrónico: [email protected] 174 Telf: 0034-981 630 618 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 índice dos números PUBLICADOS 75De uma política pública de Ambiente e Educação Ambiental em Portugal a uma Estratégia Nacional de Educação Ambiental: sucessos e fracassos. Joaquim Ramos Pinto. NEREA-Investiga (Portugal) TRAXECTORIAS E RETOS 103 Avances e retrocesos no campo da avaliación da educación ambiental:dunha tarefa pendente a unha realidade en marcha. José Gutiérrez Pérez e Mª Teresa Pozo Llorente. Universidade de Granada (España) 121 Aportacións da educación ambiental á conservación do patrimonio natural. Òscar Cid Favá. Universiade i Virgil (Cataluña-España) 141 O reto da profesionalización das educadoras e dos educadores ambientais. Susana Soto Fernández. Sociedade Galega de Educación Ambiental SGEA (Galiza- España) 165 Bases teóricas para a elaboración dun Plan de Formación Ambiental nas Administra- cións Públicas. Javier Asín Semboroiz. Goberno Foral de Navarra (España) Un ollar estratéxico á educación ambiental xuño-decembro 2006 ano I, volume I, número 1-2 INDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 O terceiro espellismo da educación ambiental. Susana Calvo Roy. Ministerio de Medio Ambiente (España) 13Si a Educación para o Desenvolvemento Sostible é a resposta, cal era a pregunta? Pablo A. Meira Cartea. Universidade de Santiago de Compostela (Galiza-España) 27Educación Ambiental nos centros educativos. José Mª de J. Corrales Vázquez. Universidade de Extremadura (España) MEDIDAS ESTRATÉXICAS 37Claves dunha viaxe pola educación ambiental en España. Carlos Mediavilla, Javier García e Yolanda Sampedro. Ministerio de Medio Ambiente e Xunta de Castela e León (España) 49Do diversionismo cotidiano as Políticas Públicas Nacionais e Internacionais voltadas a enfrentar as Mudanças Climáticas: a formação do educador ambiental popular. Marcos Sorrentino. Ministerio do Meio Ambiente (Brasil) 69A educação ambiental no contexto lusófono: o caso Cabo-verdiano. Aidil Borges. Ministerio de Meio Ambiente (Cabo Verde) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 185 A ulmeira de Fuenteovejuna: o reto dos Concellos ante a educación ambiental. Diego García Ventura e Javier Benayas del Álamo. Universidade Autónoma de Madrid (España) RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS 193 E aínda así, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos para a educación ambiental. Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña (Galiza-España) 209 A Interpretación do Patrimonio (natural e cultural), unha disciplina para producir significados. Jorge Morales Miranda. Consultor en Interpretación do patrimonio (España) 221 Interpretación do Patrimonio e Educación Ambiental. Francisco J. Guerra Rosado. SEEDA, SL. (España) 229 A participación como proceso de aprendizaxe e coñecemento social. Francisco Heras Hernández. Ministerio de Medio Ambiente (España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 243 Sustentabilidade do fogo na Tróa Amazônica. Michèle Sato. Universidade Federal de Mato Grosso do Sul (Brasil) 257 Ecocentros. Unha experiencia de intervención, investigación e compromiso por unha educación para a sostenibilidade. Mª del Carmen Conde, José María de P. Corrales e Samuel Sánchez. Universidade de Extremadura (España) 265 O CEIDA: un centro de referencia para a educación ambiental en Galicia- Carlos Vales Vázquez. CEIDA (Galiza-España) 281 Normas de publicación Fotografías: Xacobe Meléndrez 175 índice dos números PUBLICADOS Cuestións de fondo na educación ambiental xaneiro-xuño 2007 ano II, volume I, número 3 INDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 A complexidade ambiental. Enrique Leff. Rede de Formación Ambiental-PNUMA (México) 19 Biografía e Identidade: aportes para uma Análise Narrativa. Isabel Cristina Moura Carvalho. Universidade Luterana do Brasil (Brasil) TRAXECTORIAS E RETOS 33 A educación ambiental como investigación educativa. José Antonio Caride Gómez. Universidade de Santiago de Compostela (Galiza-España) 57 Programas formativos no CEIDA baseados na participación dos axentes implicados. Araceli Serantes e Carlos Vales. Universidade da Coruña-CEIDA (Galiza-España) RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS 69 Comunicación. A chave do éxito dunha área protexida. Victor Fratto. Especialista en Xestión de Espazos Protexidos (R.Arxentina) 77 A visión psicodélica dos equipamentos para a educación ambiental. Clotilde Escudero Bocos. Area de Información-CENEAM (España) 89 Un Centro de Documentación Ambiental ao servizo da educación ambiental e da conservación do medio ambiente. Natalia Neira García, Ana Belén Pardo Cereijo e Verónica Panjón Jacobe Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA (Galiza-España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 99 Estimación da pegada ecolóxica en dous Centros da Universidade de Santiago de Compostela, e posibles implicacións educativas. Ramón López Rodríguez e Noelia López Álvarez. Universidade de Santiago de Compostela (Galiza-España) 119 O proxecto de educación ambiental “Climántica”. Francisco Sóñora Luna. Consellería de Medio Ambiente (Galiza-España) 141 Normas de publicación 143 Números anteriores Fotografías: Brigida Rocha 176 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 índice dos números PUBLICADOS 64 Cambios na percepción para a conservación do oso pardo José Luis García Lorenzo. Fundación Oso Pardo (España) 67 Xestión ecosistémica de ríos con visón europeo Fermín Urra e Isabel Ibarrola. Gestión Ambiental de Viveros y Repoblaciones de Navarra, S.A. (España) 75 “Alzando el vuelo”. Programa de Conservación da Águia Imperial Ibérica Beatriz García Ávila, Beatriz Sánchez, Sara Cabezas e Ramón Martí. SEO/BirdLife (España) RECURSOS E INSTRUMENTOS 83 Xestión de especies no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia. Instrumentos sociais na conservación Jorge Bonache López. Técnico de Uso Público do Parque Nacional Illas Atlánticas (Galiza-España) 95 “Soy pescador y por eso protejo el mar” Juan Jesús Martín Jaime. Aula del Mar de Málaga (España) 103 Instrumentos sociais na pesqueiría do atún vermello Elisa Barahona Nieto. Secretaría Xeral de Pesca Instrumentos sociais e conservación de especies xullo-decembro 2007 ano II, volume II, número 4 Marítima (España) 113 A participación cidadá no Plano de Recuperación do Lagarto Xigante da Gomera Pedro Miguel Martín1, Rafael Paredes2 e Gema del Pino2. Consellería de Medio Ambiente e Ordenación Territorial do Goberno de Canarias e GEA (España) INDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Instrumentos sociais e conservación de especies Comisión de Educación e Comunicación. UICNEspaña (España) 13 Desafíos educativos da conservación da biodiversidade Carlos Vales Vázquez. Director do CEIDA (GalizaEspaña) 23 Xente a favor das especies. Participación social na conservación de especies ameazadas Ricardo de Castro. Consellería de Medio AmbienteXunta de Andalucía (España) 37 Investigación social do fenómeno da catividade da tartaruga mora no Sureste Ibérico Irene Pérez Ibarra1, Andrés Giménez Casalduero2 e Andrés Pedreño Cánovas2. Universidade Miguel Hernández1-Universidade de Murcia2 (España) TRAXECTORIAS E RETOS 53 Especies mariñas protexidas Alfredo López Fernández. Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños CEMMA (Galiza-España) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 121 O Arquipélago de Cabo Verde e a Conservação das Tartarugas Marinhas Sonia Merino, Sandra Correia, Iolanda Cruz e María Auxilia Correia. Instituto Nacional de Desenvolvimiento das Pescas. (Cabo Verde) EDUCACIÓN E FORMACIÓN 129 A Rede de Educación Ambiental “Por un Pirineo Vivo”: o quebraosos e a biodiversidade pirenaica Matilde Cabrera Millet. Departamento de Medio Ambiente-Goberno de Aragón (España) 141 Chaves para a conservación de morcegos en México. A educación ambiental como instrumento necesario na investigación e na xestión de especies Laura Navarro1 e Araceli Serantes2. PCMM-Bioconciencia1 (México) e Universidade da Coruña2 (España) 153 Decálogo de recomendación para a integración dos instrumentos sociais nos Programas de Conservación de Especies Comisión de Educación e Comunicación. UICN-España (España) 156 Normas de publicación 158 Números anteriores Fotografías: Fran Nieto 177 índice dos números PUBLICADOS A educación ambiental no sistema educativo formal xaneiro-xuño 2008 ano III, volume I, número 5 INDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Programa 21 e Educación Ambiental: raíces da Axenda 21 escolar José Manuel Gutiérrez Bastida. Ingurugela-CEIDA de Bilbao (País Vasco-España) TRAXECTORIAS E RETOS 33 Protecção Ambiental e Práticas Quotidianas Individuais e Colectivas Mª José S. M. Moreno1 e Mª Arminda Pedrosa2. Faculdade de Farmácia e Faculdade de Ciências e Tecnologia, Universidade de Coimbra (Portugal) 55 Educação Ambiental e para o Desenvolvimento Sustentável no marco da Década das Nações Unidas: um caso reorientação curricular ao nível de pós-graduação na Universidade Federal de Tocantins Mário Freitas. Universidade do Minho (Portugal) 71 O Courel. Dende o subdesenvolvemento ata o desenvolvemento insostible Manuel Antonio Fernández Domínguez. IES Arcebispo Xelmirez I-Santiago de Compostela (Galiza-España) RECURSOS E INSTRUMENTOS 83 “O mar e a costa, recursos valiosos para todos”. Un programa de educación ambiental para a conservación da nosa beiramar Sonia Pazos. Área de Educación-CEIDA (Galiza-España) 91 As Axendas 21 Escolares en Galicia: procesos incipientes Camilo Ojea. Sociedade Galega de Educación Ambiental (Galiza-España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 109 Programas, campañas e métodos: o lince e os escolares Silvia Saldaña Arce. EGMASA-Consejería de Medio Ambinte. Junta de Andalucía (España) DOCUMENTOS 127 Carta da Terra 134 Normas de publicación 136 Números anteriores Fotografías: CEIDA 178 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 índice dos números PUBLICADOS 67 Unha nova cultura forestal para a sociedade galega. O proxecto de Parque Forestal de Liáns Carlos Vales. CEIDA (Galicia-España) RECURSOS E INSTRUMENTOS 95 As bolboretas e o seu papel na educación ambiental. Xardíns de bolboretas Fernando Carceller. CISTUS (Associació d’amics del jardins de papallones i insectes) (Cataluña-España) 117 O Parque de Collserola, unha ferramenta de xestión e educación ambiental Montse Ventura i Cabús e Roser Armendares i Calvet. Servizo de Uso Público, Difusión e Educación Ambiental-Consorcio do Parc de Collserola (CataluñaEspaña) 137 A interpretación do patrimonio nos xardíns históricos con uso recreativo José Manuel Salas Rojas. EGMASA (España) 149 Educação Agro-ambiental: A floresta como tema de trabalho M. Conceicão Colaço e Mariana Carvalho. Centro de Ecologia Aplicada “Prof. Baeta Neves” e Instituto Superior de Agronomia de Lisboa (Portugal) Usos socioeducativos dos parques periurbanos, xardíns botánicos e outras áreas forestais xullo-decembro 2008 ano III, volume II, número 6 ÍNDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Educação Ambiental em Jardins Botânicos. Um caso brasileiro Maryane V. Saísse1 e María Manuela Rueda2. 1 Educadora do Núcleo de Educação Ambiental do Jardim Botânico do Rio de Janeiro e 2 Chefe do Núcleo de Educação Ambiental do Jardim Botânico do Rio de Janeiro (Brasil) 21 A xestión forestal próxima á natureza como método de xestión sustentable Pedro Antonio Tíscar Oliver Centro de Capacita- BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 161 Participación ambiental a partir de afeccións: o caso do CEA Polvoranca Pepe Astiaso e Pablo Llobera. Centro de Educación Ambiental Polvoranca (España) 173 O Viveiro Educador como espaço para a Educação Ambiental Gustavo Nogueira Lemos1 e Renata Rozendo Meranhão2. 1 Consultor de Educação Ambiental e 2 Departamento de Educação Ambiental do Ministério de Meio Ambiente (Brasil) DOCUMENTOS 191 Carta de Florencia-Xardíns Históricos 196 Normas de publicación 198 Números anteriores Fotografías: Vitor Nogueira ción e Experimentación Forestal. Cazorla-Jaén (España) TRAXECTORIAS E RETOS 39 A experiencia educativa do Xardín Botánico de Córdoba Bárbara Martínez Escrich Educadora Ambiental do Xardín Botánico de Córdoba (España) 57 O Xardín Botánico de Caracas Francisco Delascio Chitty. Membro Honorario da Fundación Instituto Botánico de Venezuela-Director Botánico da Estación Biolóxica de Hato Piñero (Venezuela) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 179 índice dos números PUBLICADOS 101 Os efectos rebote e outros efectos secundarios dos programas para mitigar o cambio climático: unha mirada desde a educación e a comunicación Francisco Heras Hernández. Centro Nacional de Educación Ambiental-CENEAM (España) 115 O cambio climático narrado por alumnos de educación secundaria: análise de metáforas e iconas Monica Arto Blanco Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España) RECURSOS E INSTRUMENTOS 127 Publicidade, Educación Ambiental e Quentamento Global Gerardo Pedrós Pérez e Pilar Martínez Jiménez. Universidade de Córdoba (España) 145 Cotas Domésticas de Carbono: un achegamento ao debate sobre estilos de vida baixos en carbono María Sintes Zamanillo. Centro Nacional de Educación Ambiental-CENEAM (España) Estratexias de comunicación e educación ambiental frente ao cambio climático xaneiro-xuño 2009 ano IV, volume I, número 7 159 Educación Ambiental frente ao cambio climático no Centro de referencia para a educación ambiental de Galicia, CEIDA Verónica Campos, Aarceli Serantes e Carlos Vales. Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia-CEIDA (Galicia-España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS ÍNDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 A sociedade española ante o cambio climático: coñecementos e valoración do potencial de ameaza Pablo Meira Cartea e Mónica Arto Blanco. Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España) 39 Algunhas reflexións sobre as representacións sociais do cambio climático. Suxestións de cara á comunicación Ana Teresa López Pastor Universidade de Valladolid (España) 177 Officinas eficientes Evangelina Nucete Álvarez Técnica de Eficiencia Enerxética de WWF-España (España) 191 Consumo responsable frente ao cambio climático: o Proxecto Piensaenclima Aurelio García Loizaga e Teresa Royo Luesma. Ecología y Desarrollo (España) DOCUMENTOS 209 Protocolo de Quioto 231 Normas de publicación 234 Números anteriores Fotografías: CEIDA 69 A percepción social do cambio climático na Comunidade Valenciana Juan Carlos de Paz Alonso. Dirección Xeral para o Cambio Climático-Generalitat Valenciana (España) TRAXECTORIAS E RETOS 87 Achegas do movemento polo decrecemento no contexto da crise enerxética e o cambio climático Stefano Puddu Crespellani. Xarxa per al decreixement (Cataluña-España) 180 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 índice dos números PUBLICADOS 121 Sete pasos para a danza da Pedagoxía Ambiental Eloísa Tréllez Solís. Asociación Cultural Pirámide (Perú) RECURSOS E INSTRUMENTOS 133 Comunicación gráfica para interpretar o Patrimonio... ou como ser intérprete gráfico e non morrer no intento Enrique Mingote Rodíguez. Deseñador gráfico e ilustrador (Galicia-España) 143 Os retos da xestión do coñecemento en enerxía para os municipios de Cuba Alois Arencibia Aruca. Centro de Xestión de Información e Desenvolvemento da Enerxía, CUBAENERGÍA (Cuba) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS Novas visións da educación ambiental, novas propostas xaneiro-xuño 2009 ano IV, volume II, número 8 ÍNDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Terra habitável: paz e ecologia Luis Moita. Universidade Autónoma de Lisboa (Portugal) 15 Outra lectura da historia da Educación Ambiental e algún apuntamento sobre a crise do presente Pablo A. Meira Cartea. Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España) 173 O uso da fauna silvestre para o fomento de actividades ecoturísticas: o caso do cóndor andino (Vultur gryphus) na cuenca carbonífera de Río Turbio Silvia Ferrari1,3, Martina McNamara3, Carlos Albrieu1,2,3, René Asueta3,4 e Santiago Alarcón1 Universidade Nacional da Patagonia Austral. 2 Fundación Patagonia Natural. 3 Asociación Ambiente Sur. 4 Subsecretaria de Medio Ambiente da Provincia de Santa Cruz (República Arxentina) 185 O Proxecto SEREA: un achegamento sustentable á reestruturación socioeconómica na pesca de baixura e no marisqueo Lucía Fraga Lago. Centro Tecnolóxico do Mar–Fundación CETMAR (Galicia-España) DOCUMENTOS 195 Cumio Mundial sobre Desenvolvemento Sustentable 203 Normas de publicación 205 Números anteriores TRAXECTORIAS E RETOS 45 A evolução do conceito de Educação na área do ambiente, no mundo e em Portugal María José Q.F.C. Branco Escola Secundária da Lixa (Portugal) 65 Horizontes educativos na traxectoria do Desenvolvemento Humano Pablo Montero Souto. Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España) 87 Os inicios oficiais das escolas ao aire libre en España: o Sanatario Marítimo Nacional de Pedrosa (Santander, 1910) Mª Dolores Cotelo Guerra. Universidade da Coruña (Galicia-España) ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12 181 de praia migratorias e dos seus hábitats no Estuario do Río Gallegos (Patagonia Austral-Arxentina) Carlos Albrieu12, Silvia Ferrari12 e Germán Montero23 1 Universidade Nacional da Patagonia Austral, 2 Asociación Ambiente Sur e 3 Minicipalidade de Río Gallegos (Arxentina) 99 A Conferência Internacional Infantojuvenil na Comunidade dos Países de Língua Portuguesa: uma experiência, muitos desafios Joana Amaral. Técnica do Projeto Conferencia Internacional Infantojuvenil na CPLP-Ministério da Educação (Brasil) 123 Proxecto FENIX: tecendo redes a través dun proceso de procesos na educación ambiental en Galicia Pablo A. Meira e Miguel Pardellas. Sociedade Galega de Educación Ambiental (Galiza-Españal) RECURSOS E INSTRUMENTOS Traballo en rede desde a educación ambiental xaneiro-decembro 2010 ano V, volume I, número 9-10 ÍNDICE 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO 7 Em busca da sustentabilidade educadora ambientalista Denise M. G. Alves, Daniel F. Andrade, Cibele R. Barbosa, Semiramis A.Biasoli, Vanessa M. Bidinoto, Thaís Brianezi, Miriely Carrara, Ana P. Coati, Alessandra B. Costa-Pinto, Leo E. C. Ferreira, Andrea Q. Luca, Júlia T. Machado, Sandra M. Navarro, Simone Portugal, Andrea A. Raimo, Laura V. Sacconi, Edna F. C. Sim e Marcos Sorrentino. Laboratório de Educação e Política Ambiental-Oca (Brasil) 37 Sustentabilidade Ambiental: visão antropocêntrica ou biocêntrica? Fabíola Ferreira e Zulmira Áurea Cruz Bomfim. Universidade Federal do Ceará (Brasil) España) 53Educación ambiental e novos movementos sociais: aportacións para o cambio educativo M.Mar Rodríguez Romero e Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña (Galicia-España) TRAXECTORIAS E RETOS 81 Investigación, educación e transferencia: unha alianza para a conservación das aves 141 Aprendendo a valorar os recursos hídricos. Experiencia de introdución do tópico da xestión integrada da auga na secundaria mexicana a partir da xeomática Tania Morales Reynoso1, Emmanuelle Quentin2 e Minerva Manzanares Ramírez3. 1 Universidade de Santiago (Galiza-España), 2 (Universidade de Sherbrooke (Québec-Canada) e 3 Universidade Autónoma do Estado de México (México) 157 Turismo e meio insular africano: análise comparativa de impactos Brigida Rocha Brito. Centro de Estudos Africanos-ISCTE-IUL (Portugal) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS 179 Redescobrindo a Mata Atlântica. Experiências de um Programa de Formação de professores na Reião do Mico-Leão-Dorado, Brasil Patricia Mie Matsuo1,2, Nandia de Magalhães Xavier Menezes1, Aline Lopes Ferreira Bouckorny1 e Ruan das Flores de Azevedo1. 1. Associação Mico-Leão-Dourado. 2. Universidade Estadual Paulista (Brasil) 193 Casi tres anos coa FEEA Javier Mansergas. Federación de Entidades de Educación Ambiental-FEEA (España) DOCUMENTOS 199 Vamos Cuidar do Planeta. Carta das Responsabilidades 203 Normas de publicación 204 Boletín de subscrición 205 Índice dos números publicados Fotografías: CEIDA 182 ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12