xaneiro-‐decembro 2011

Transcrição

xaneiro-‐decembro 2011
 5 Presentación do número MARCO TEÓRICO
7XULVPRGHEDVHFRPXQLWDULDHVWDGRGDDUWHHH[SHULHQFLDVEUDVLOHLUDV‡Community-­
EDVHGWRXULVPVWDWHRIWKHDUWDQG%UD]LOLDQH[SHULHQFHV‡Nathália Hallack, Andrés Burgos e Daniela Maria Rocco Carneiro. Centro de Desenvolvimento Sustentável -­ Universidade de Brasília (CDS/UnB). Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil) 7UDMHWyULDGHXPDPXGDQoDSHODHGXFDomRGHULYDVRFLDOGHXPDSRSXODomR‡Trajectory RIDFKDQJHLQHGXFDWLRQVRFLDOGULIWRIDSRSXODWLRQ‡Juliana Mariano Alves, Fred Newton da Silva Souza e Luiz Renato D’Agostini. Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS;; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC;; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
55 75 $VXVWHQWDELOLGDGHFRPRPRGHORGHGHVHQYROYHPHQWRUHVSRQVDEOHHFRPSHWLWLYR‡
6XVWDLQDELOLW\DVDPRGHORIUHVSRQVLEOHGHYHORSPHQWDQGFRPSHWLWLYH‡Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-­Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-­Universidade de Guadalajara (México) Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da educação DPELHQWDO‡Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environ-­
mental education‡Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos: procurando VROXo}HVQRWXULVPR‡Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries: searching for solutions in tourism‡Joana M. Hancock. Associação xaneiro-­decembro 2011 ano VI, volume I-II, número11-12
ÍNDICE
para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
87 Manual 10 EUROPARC-­España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar el patrimonio LQPDWHULDOHQODSODQLILFDFLyQ\JHVWLyQGHODViUHDVSURWHJLGDV‡Handbook 10 EUROPARC-­España. Joining efforts and visions to integrate the intangible heritage in the planning and management of protected areas ‡Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-­España (España) 101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico VRVWLEOH"‡Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustaina-­
EOHWRXULVP"‡Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-­CEIDA (Galicia-­España) BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
7XULVPRUHVSRQVViYHOQR%RP%RP,VODQG5HVRUW‡Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort ‡Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe) /HYDGDVGDLOKDGD0DGHLUD'DHSRSHLDGDiJXDDRQLFKRGHWXULVPRHFROyJLFR‡,VODQG
0DGHLUD¶VLUULJDWLRQFKDQQHOV2IWKHHSLFZDWHUWRWKHQLFKHHFRWRXULVP‡Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-­Universidade de Lisboa (Portugal) 2PDUGH*DOLFLDVXVWHQWDJUDQSDUWHGDHFRQRPtDSHVTXHLUD‡The sea of Galicia VXVWDLQVDODUJHSDUWRIWKHILVKLQJHFRQRP\‡Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L. (Galiza-­España)
DOCUMENTOS
169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-­2020. Metas de Aichi xaneiro-­‐decembro 2011
I, números
ano VI, volume I-II,
números11-12
11-12
Turismo, conservación e
educación ambiental
xaneiro-decembro 2011
ano VI, volume I, números 11-12
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
1
Consello de dirección
Carlos Vales Vázquez (CEIDA)
Araceli Serantes Pazos Universidade da Coruña-CEIDA
Consello de redacción
Ana Belén Pardo Cereijo (CEIDA)
Edita
Servizo de Publicacións da Universidade da Coruña
e CEIDA
Consello científico asesor
Revista semestral, ano VI, vol. I, nº 11-12
xaneiro-decembro 2011
ambientalMENTEsustentable é unha publicación
semestral de ciencias sociais, ciencias da natureza, ciencias
da saúde, ciencias químicas, enxeñaría civil e
arquitectura, ciencias xurídicas, ciencias económicas,
enxeñaría informática e ciencias físicas e matemáticas,
editada polo Servizo de Publicacións da Universidade da
Coruña e o Centro de Extensión Universitaria e Divulgación
Ambiental de Galicia (CEIDA).
Javier Benayas del Álamo Universidade Autónoma de Madrid (ES)
Aidil Borges Instituto Superior de Educación de Cabo Verde (CV)
Os obxectivos da revista son: divulgar as achegas de
Susana Calvo Roy Ministerio de Medio Ambiente (ES)
carácter científico que desde as distintas áreas do coñecemento se están a facer no ámbito da educación ambiental,
José Antonio Caride Gómez Universidade de Santiago (ES)
abordar temas socioambientais de actualidade e presentar
Oscar Cid Favá Universidade Rovira i Virgili (ES)
propostas anovadoras en que se una investigación e acción,
José Mª de P. Corrales Vázquez Universidade de Estremadura (ES) reflexión teórica e xestión.
Isabel García-Rodeja Galloso Universidade de Santiago (ES)
A revista admite colaboracións en calquera idioma, mais
Edgar González Gaudiano Universidade Veracruzana (MX)
serán publicadas en galego ou portugués.
Fernando González Laxe Universidade da Coruña (ES)
José Gutiérrez Pérez Universidade de Granada (ES)
Enrique Leff Simmerman Universidade Autónoma de México (MX)
Catálogos en que está incluída a revista:
Pablo A. Meira Cartea Universidade de Santiago (ES)
Dialnet. Universidade da Rioxa
Pedro Membiela Iglesias Universidade de Vigo (ES)
http://dialnet.unirioja.es
Isabel C. de Moura Carvalho Universidade Luterana (BR)
Latindex. Sistema Rexional de Información en Liña
para Revistas Científicas de América Latina, o
Pablo Ramil Rego Universidade de Santiago (ES)
Caribe, España e Portugal
Marcos A. Reigota Universidade de Sorocaba (BR)
http://www.latindex.unam.mx
Michéle Sato Universidade Federal de Mato Grosso (BR)
REBIUN. Rede de Bibliotecas Universitarias
Lucie Sauvé Universidade de Quebec (CA)
http://rebiun.absysnet.com
Araceli Serantes Pazos Universidade da Coruña (ES)
SIAM. Base de datos de publicacións da Consellaría
de Medio Ambiente e DS da Xunta de Galicia
Marcos Sorrentino Universidade de São Paulo (BR)
http://www.siam-cma.org
Emilio Suárez Fernández Universidade de Vigo (ES)
DICE. Difusión y Calidad Editorial de las Revistas
Carlos Vales Vázquez CEIDA (ES)
Españolas de Humanidades y Ciencias Sociales
y Jurídicas. http://dice.cindoc.csic.es/
Corrección lingüística
Galego: Servizo de Normalización Lingüística da
Universidade da Coruña)
Imprime
Rodi Artes Gráficas
Deseño e maquetación do interior
Araceli Serantes Pazos
Depósito Legal
ISSN
C-3317-2006
1887-2417
Fotografías do número 11-12
Angola-Xosé Manuel Malheiro
Subscricións
Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA
Castelo de Santa Cruz, s/n
15179 Liáns-Oleiros (A Coruña)
Tel: 0034 981 630 618
[email protected]
Distribución
www.acjuridico.com
[email protected]
Tel: 0034 981 15 39 82
2
Edición impresa en papel reciclado
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7
Turismo de base comunitaria: estado da arte e experiencias brasileiras
Community-based tourism: state of the art and Brazilian experiences
Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3
1 Centro de Desenvolvimen-
to Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos
de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)
27 Trajetória de uma mudança pela educação: deriva social de uma população
Trajectory of a change in education: social drift of a population
Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato D’Agostini2. 1 Fundação
Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
43 A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento responsable e
competitivo
Sustainability as a model of responsible development and competitive
Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-Universidade de Guadalajara (México)
55 Deslizando da margem à correnteza: a mobilidade da canoa na arte da
educação ambiental
Sliding from margin to the flow: the mobility of canoe in the art of environmental
education
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato e Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara. Universidade Federal de
Mato Grosso (Brasil)
75 Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos:
procurando soluções no turismo
Challenges in the Conservation of marine turtles in Portuguese speaking countries:
searching for solutions in tourism
Joana M. Hancock.
Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países
Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
3
RECURSOS E INSTRUMENTOS
87 Manual 10 EUROPARC-España. Sumando esfuerzos y visiones para integrar
el patrimonio inmaterial en la planificación y gestión de las áreas protegidas
Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the
intangible heritage in the planning and management of protected areas
Javier Puertas Blázquez. Ofinica Técnica de EUROPARC-España (España)
101 Os Centros de Interpretación en Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible?
Interpretation centres in Galicia: a resource for the development of sustainable tourism?
Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña-CEIDA (Galicia-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
123 Turismo responssável no Bom Bom Island Resort
Responsible tourism in the Bom Bom Insland Resort
Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide (S. Tomé e Principe)
137 Levadas da ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico
Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic water to the niche eco-tourism
Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)
157 O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
The sea of Galicia sustains a large part of the fishing economy
Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez.
Ambientarte, S.L. (Galiza-España)
DOCUMENTOS
169 Decenio das Nacións Unidas para a Biodiversidade Biolóxicoa 2011-2020.
Metas de Aichi
173
Normas de publicación
174
Boletín de subscrición
175
Índice dos números publicados
Guiné-Bissau 2006/07
4
© Brigida Rocha Brito
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Presentación do número
O turismo é un dos sectores económicos que máis ten crecido a nivel mundial; constitúe
unha verdadeira industria que atrae divisas e inversións nun curto período de tempo, o que
pode constituir unha oportunidade para o desenvolvemento sostible (mellora de infraestructuras, oportunidades de formación e emprego, valorización do propio etc.), ou ben, pode
conlevar importantes desaxustes (impactos no medio natural, desculturización, movementos migratorios, os beneficios económicos fican deslocalizados etc.).
O turismo reproduce, e as veces afonda, as asimetrías existentes entre os países desenvolvidos (os que mandan viaxeiros polo mundo) e os que están en vías de selo (os que reciben
as demandas e aos visitantes). Trátase dunha industria baseada no consumo (consumismo),
que ten que lanzar ao mercado novos produtos, cada vez máis desexables e exóticos.
Moitos dos efectos negativos do turismo (especialmente do de masas) teñen moito que ver
coa actitude e comportamento das persoas que viaxan, razón pola que os programas de
sensibilización e educación ambiental son máis importantes que nunca, tanto para que a
cidadanía demande límites a un crecemento turístico depredador e globalizado, como para
favorecer modelos de turismo respectuosos co medio ambiente e coas culturas locais.
Neste número presentamos unha serie de reflexións de carácter xeral que serven para encadrar estratexias educativas e de xestión de cara a un turismo sustentable, e tamén estudos
e expericiencias que ilustran que é posible promover outras formas de turismo a pequena
escala, e baseado na singularidade do lugar, o que non quita que sexan necesarios cambios
estructurais dun modelo de turismo hexemónico mundial de carácter neo-colonial.
Consello de Dirección
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
5
Camiño do río en Kuito (Bie-Angola)
© Xosé Manuel Malheiro
Angola (N’gola, título dos reis do Reino do Ndongo precolonial en idioma bantú,) é un estado da Africa
subsahariana, unha república de corte presidencialista que non difire substancialmente do modelo
sociopolítico e económico (pasado colonialista, inmensas riquezas naturais en mans de multinacionais
estranxeiras, élites corruptas que controlan todos os resortes do poder, férreo control político e ausencia de liberdades fundamentais, fortes desigualdades sociais e febles espectativas de futuro para unha
inmensa parte da población…), doutras rexións do norte de África actualmente en conflito.
Estas imaxes, malia seren tomadas en contextos hostís de escaseza e penuria material nuns casos,
de desarraigo e marxinación noutros, de dificultades na meirande parte… reflicten a esperanza dunha
sociedade que, logo de trinta anos de guerra civil nun contexto poscolonial, tenta recuperarse e chegar
a ser… pese a coxuntura económica internacional, e ao xugo de organismos como o FMI ou o BM.
6
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
MARCO TEÓRICO
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Turismo de base comunitária: estado
da arte e experiências brasileiras
Community-based tourism: state of the art and
Brazilian experiences
Nathália Hallack1,3, Andrés Burgos1,3 e Daniela Maria Rocco Carneiro1,2,3. 1 Centro
de Desenvolvimento Sustentável - Universidade de Brasília (CDS/UnB). 2 Centro de Excelência em
Turismo (CET/UnB). 3 Laboratório de Estudos de Turismo e Sustentabilidade (LETS/UnB). (Brasil)
Resumo
O objetivo deste artigo é apresentar uma breve contextualização sobre o estado da arte do
turismo de base comunitária (TBC) no Brasil. O TBC é uma prática turística que busca conciliar
o desenvolvimento local e a conservação da natureza. Neste trabalho, realizamos, em um
primeiro momento, uma discussão sobre as bases, conceitos e princípios do TBC, bem como
evidenciamos alguns de seus desafios, ameaças e fragilidades. Em seguida, apresentamos
algumas iniciativas de TBC no contexto brasileiro: o Edital nº 01/2008 do Ministério do Turismo
do Brasil, a Rede Brasileira de Turismo Comunitário “TURISOL” e a caso da “Prainha do Canto
Verde - Turismo comunitário e sustentável”.
Abtract
This paper is aimed at presenting a brief overview on the state of the art of community-based
tourism (CBT) in Brazil. CBT is a tourism practice that seeks to reconcile local development
and nature conservation. At first, we carried out a discussion on the foundations, concepts and
principles of CBT, as well as bringing light to some of its challenges, threats and weaknesses.
Then, we present some initiatives in the Brazilian context of CBT: Call for Entries No. 01/2008
of the Ministry of Tourism of Brazil, the Brazilian Network of Community Tourism “TURISOL”
and the case of the “Prainha do Canto Verde - Sustainable and Community Tourism”.
Palabras chave
Turismo de base comunitária (TBC), sustentabilidade, participação, desenvolvimento local
Key-words
Community-based tourism (TBC), sustainability, participation, local development.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentable
7
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 7-25
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
Introdução
Assim, a natureza e seus recursos são
atrativos turísticos cada vez mais comuns
em nossa sociedade. Ambientes naturais
O crescimento econômico, a valorização
e rurais constituem uma demanda cres-
do conhecimento científico e o advento de
cente (Abeta, 2010). Contudo, o rápido
tecnologias, principalmente a partir da Re-
crescimento do turismo em áreas naturais
volução Industrial iniciada na Inglaterra no
e rurais pode provocar graves impactos
século XVIII, ofereceram uma nova divisão
sobre o meio ambiente, além de altera-
do “tempo de vida”. Conseqüentemente,
ções sociais, culturais e econômicas nas
com o surgimento do tempo livre (con-
localidades receptoras, comprometendo
quistado por meio de lutas trabalhistas
os recursos naturais e culturais que cons-
que ocorreram na época) e a criação de
tituem em si mesmos o atrativo turístico.
máquinas de vapor, tais como locomotivas
Isto, sem dúvida, pode comprometer a so-
e navios, desencadeou-se um desenvolvi-
brevivência da própria atividade.
mento bastante significativo da atividade
turística. Compreender o turismo a partir
Entendido simples e equivocadamente
de sua lógica econômica pressupõe, tam-
como uma indústria1 e oportunidade de
bém, valer-se do conhecimento do lazer,
negócio, o turismo se desenvolve coorde-
já que esta é uma atividade que envolve
nado e orientado pelo mercado e segundo
a experiência de práticas lúdicas, de des-
os interesses dos grandes capitais nacio-
canso, de ócio e de evasão. Desse modo,
nais e internacionais, sem considerar, de
viajar para algum lugar com a finalidade de
maneira apropriada, os demais atores en-
contemplá-lo e aí permanecer por motivos
volvidos no processo (Barreto, 2000). Não
que, basicamente, não estejam vinculados
respeitando a capacidade de suporte do
com o trabalho, constitui a característica
ambiente, a atividade turística se apropria
principal do turismo de massa nas socie-
do espaço público, transformando os des-
dades modernas (Urry, 2001).
tinos em “produtos étnicos”, frutos do modismo de consumo da natureza, mudando
Porém, esse modelo de produção de ser-
os usos do lugar e provocando trocas cul-
viços turísticos, que caminha de mãos
turais, assim como distribuição desigual
dadas com o progresso, vai os poucos se
sufocando. Na atualidade, a demanda turística tornou-se mais exigente, variada e
variável, tendendo a focar cada vez mais
sobre a qualidade, e exprimindo as necessidades da cultura e do meio ambiente
(Zaoual, 2009).
8
1
Popularmente, fala-se em uma “indústria do turismo”, no entanto, a atividade turística
pertence ao setor terciário, e não secundário,
característico majoritariamente por uma produção industrial. Na literatura estrangeira, quando
se usa a expressão industry of tourism, a melhor
tradução para a Língua portuguesa seria “setor
do turismo” ou “setor turístico”.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
da renda. A mercantilização dos destinos
ído para uma notável depredação dos re-
e bens de uso comum, assim como da
cursos naturais e culturais, surgindo então
identidade das comunidades locais, se
a necessidade de se estudar novas formas
traduz tanto em consequências negativas
de uso racional dos locais potencialmente
no meio ambiente como em graves altera-
turísticos, para, dessa maneira, ajudar a
ções sociais, culturais e econômicas, além
construir e consolidar novos paradigmas
do surgimento de conflitos e hostilidades
de desenvolvimento turístico.
entre os protagonistas e atores turísticos.
Dentro de uma nova ordem mundial de dePara Irving (2002, p.19) a implantação
senvolvimento em busca da sustentabilida-
da atividade turística tem sido muito rá-
de econômica, ambiental e sociocultural,
pida, principalmente em regiões menos
é fundamental repensar como a atividade
favorecidas sob a ótica socioeconômica.
turística vem sendo gerida, incorporando
Por outro lado, tais regiões contam com
a democratização de oportunidades e be-
grande potencial enquanto seu patrimônio
nefícios por meio de um planejamento cui-
cultural e ambiental, destacando que “(...)
dadoso que estimule a participação efetiva
o avanço turístico, no entanto, nem sem-
dos atores sociais no seu desenvolvimen-
pre ocorre a favor das populações locais
to. Segundo a EMBRATUR/IEB (2001), es-
e, frequentemente, é responsável por fe-
tratégias de planejamento turístico e/ou de
nômenos significativos de exclusão social,
conservação ambiental que neguem direi-
descaracterização cultural e degradação
tos e possibilidades às comunidades são
ambiental”. Isto quer dizer que a tendên-
destrutivas e ilegais.
cia mundial de “turistificação” dos lugares
com potencial e atrativo turístico não se
A minimização dos impactos negativos
traduz em oportunidades para as comu-
das práticas turísticas passa por novos
nidades receptoras, pois são poucos os
modelos de implementação de projetos,
benefícios realmente comprometidos com
centrados em parcerias onde se valorem a
o desenvolvimento local.
participação das comunidades, mediante
novas formas de construção da realidade
Diante do exposto, pensar o fenômeno
baseadas no saber compartilhado, nas
turístico dentro do modelo de desenvol-
relações horizontais e na noção de em-
vimento vigente leva irremediavelmente
poderamento (Irving, 2002). Acreditamos
ao comprometimento de dois processos
que as práticas turísticas não devem estar
que são essenciais para a vida humana:
orientadas unicamente pelo espaço turís-
i) a proteção e manutenção dos recursos
tico, como também pelo ator social, que
naturais e ii) o desenvolvimento das comu-
pode ser co-responsável e participativo no
nidades locais. Esse modelo tem contribu-
processo de planejamento e gestão.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
9
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
Neste sentido, diante do impacto do tu-
tar caminhos frutíferos para a melhoria da
rismo tradicional, da “coisificação” do lu-
qualidade de vida e do bem-estar da po-
gar, da desumanização do sujeito e das
pulação receptora.
políticas hegemônicas de produção do
espaço turístico, o turismo de base co-
Consideramos que o TBC está adquirindo
munitária (TBC) vem se tornando prática
importância não apenas entre as comuni-
comum em toda América Latina. No Brasil
dades, organizações não governamentais
o TBC surge como uma modalidade turís-
e movimentos sociais, mas também no
tica ascendente, sobretudo em Unidades
âmbito científico, como objeto de estudo
de Uso Sustentável e áreas de relevância
relacionado à mobilização e participação
ambiental, que em sua maioria albergam
social. Igualmente, esta tendência está
comunidades com poucas perspectivas
acompanhada pelo interesse do governo
econômicas.
federal, que a partir das diretrizes do Pla-
2
no Nacional do Turismo (PNT 2007-2010)
O TBC não é um segmento turístico, tal
afiançou seu compromisso com o desen-
como alguns autores consideram, e sim
volvimento local e a inclusão social como
uma prática turística que busca conciliar o
vetores do turismo, por meio da promoção
desenvolvimento local e a conservação da
e fomento de projetos, programas e expe-
natureza. Trata-se de uma resposta alter-
riências de turismo comunitário no Brasil.
3
nativa que mantém vínculos não só com a
dimensão ambiental, como também com
a dimensão sociocultural, através do estímulo de trocas culturais entre visitantes
e moradores, podendo igualmente apon-
Turismo de base comunitária:
bases, conceitos e princípios
norteadores
2
As Unidades de Uso Sustentável,
junto com as Unidades de Proteção Integral,
compõem o Sistema Nacional de Unidades de
Conservação da Natureza – SNUC e têm por
objetivo básico compatibilizar a conservação da
natureza com o uso sustentável dos seus recursos naturais (Brasil, 2004).
3
Vide o livro do MTur publicado em
2009 e intitulado “Turismo de Base Comunitária diversidade de olhares e experiências brasileiras”, organizado por Roberto Bartholo, Davis
Gruber Sansolo e Ivan Bursztyn. [Acesso em 26
jun. 2012: http://www.turismo.gov.br/export/
sites/default/turismo/o_ministerio/publicacoes/
downloads_publicacoes/TURISMO_DE_BASE_
COMUNITxRIA.pdf].
10
Atualmente presenciamos um significativo
avanço de atividades turísticas em comunidades de diferentes conformações. Embora estas iniciativas se apresentem de
inúmeras formas, considerando a diversidade e a complexidade das realidades
locais, percebemos, como um elemento
comum, a interpretação da comunidade
como sujeito de seu próprio avanço, participando da concepção, desenvolvimen-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
to e gestão do turismo. Tais experiências
tunidades e benefícios; iv) a centralidade
vêm sendo englobadas genericamente
da colaboração, parceria e participação;
sob o título de turismo de base comunitá-
v) a valorização da cultura local e, princi-
ria - TBC (LTDS, 2011).
palmente, vi) o protagonismo das comunidades locais na gestão da atividade e/
Embora não haja uma definição ampla-
ou na oferta de bens e serviços turísticos,
mente aceita do conceito de TBC, as pers-
visando a apropriação por parte destas
pectivas teóricas sobre o tema apresen-
comunidades dos benefícios advindos do
tam similaridade de princípios e abrangem
desenvolvimento da atividade turística.
dimensões antropológicas, sociológicas,
econômicas, políticas, históricas, psico-
Na tentativa de ilustrar esta amplitude
lógicas e ambientais. Segundo o LTDS
conceitual, o Quadro 1, abaixo, reúne al-
(2011, p. 07), “a extensão geográfica e a
gumas terminologias e suas respectivas
diversidade de experiências encontradas
definições apresentadas por diferentes
no país também colaboram para a am-
segmentos, como projetos, experiências,
plitude conceitual do TBC, uma vez que
redes, governo e academia.
este é usado para tratar de contextos tão
diversos e diferentes quanto comunidades
No entendimento de Hiwasaki (2006), o
urbanas e rurais, podendo estar referido às
turismo comunitário se traduz em quatro
populações tradicionais ou a amálgamas
objetivos:
sociais compostas pelos movimentos migratórios e processos de exclusão socieconômicos, entre outros”.
(i) qualificação e posse, refere-se à participação da comunidade no planejamento e gestão do turismo;
Esta falta de consenso em termos con-
(ii) conservação dos recursos, ou seja, o
ceituais do turismo comunitário, de acor-
turismo deve impactar positivamente
do com o Ministério do Turismo do Brasil
na conservação dos recursos naturais
(MTur, 2010), resulta da heterogeneidade
e/ou culturais;
das experiências, da origem do território e
(iii) desenvolvimento econômico e social,
da perspectiva política da organização não
relacionado com a geração de benefí-
governamental, responsável por organizar
cios econômicos e sociais para a co-
e viabilizar a experiência. Não obstante
munidade local e
cada conceito apresentar suas especifici-
(iv) qualidade na experiência do visitante,
dades, o MTur traça como princípios co-
focada no compromisso de assegurar
muns entre as diversas definições:
a ele uma experiência de qualidade e
i) a autogestão; ii) o associativismo e coo-
comprometida com a responsabilida-
perativismo; iii) a democratização de opor-
de social e ambiental.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
11
Nathália Hallack, Andrés Burgos
Segmento
e
Instituição/
Daniela Maria Rocco Carneiro
Terminologia
Definição
iniciativa/autor
Projeto
Turismo
Bagagem
Comunitário
Projetos
Projeto Saúde
e Alegria
Ecoturismo de
Base
Comunitária
Fazenda Mo-
Turismo Étnico
delo Quilombo
de Base
D’Oiti
Comunitária
Prainha do
Turismo
Canto Verde
Comunitário
Experiências
TUCUM Rede Cearense de Turismo
Redes
Comunitário
Turismo de
Base
Comunitária
TURISOL Rede Brasileira
Turismo
de Turismo
Comunitário
Comunitário
Governo
Ministério do
Turismo de
Turismo (MTur-
Base
-Brasil)
Comunitária
Maldonado
Academia
Coriolano
Sampaio et al.
Turismo
Comunitário
Turismo
Comunitário
Turismo
comunitário,
solidário e
sustentável
Atividade turística que apresenta gestão coletiva, transparência
no uso e destinação dos recursos e na qual a principal atração
turística é o modo de vida da população local.
(http://www.projetobagagem.org)
Baseada nos princípios da economia solidária, apresenta-se
como oportunidade importante de atividade integrada à valorização de práticas sustentáveis de uso dos recursos naturais e
da promoção da interculturalidade.
(http://www.saudeealegria.org.br)
Modelo de desenvolvimento alicerçado em princípios democráticos cuja participação de membros da comunidade predomina em todo processo decisório e garante que a atividade
turística seja um fortalecedor de ancestralidade.
(http://www.turismoafro.com.br)
Oportunidade para aperfeiçoar a organização comunitária, o
desenvolvimento local e a co-gestão para preservar o patrimônio natural, cultural e as formas de vida tradicionais das comunidades e do seu território. (http://prainhadocantoverde.org)
Baseado na gestão comunitária ou familiar das infraestruturas
e serviços turísticos, no respeito ao meio ambiente, na valorização da cultura local e da economia solidária e controlado
de maneira efetiva pelas populações locais (apud Sansolo &
Bursztyn, 2009, p. 147).
Forma de organização empresarial sustentada na propriedade
do território, na autogestão dos recursos comunitários e particulares com práticas democráticas e solidárias no trabalho e na
distribuição dos benefícios gerados do encontro cultural com
os visitantes (apud Sansolo & Bursztyn, 2009, p. 147).
Modelo alternativo de desenvolvimento turístico baseado na
autogestão, no associativismo/cooperativismo, na valorização da cultura local e, principalmente, no protagonismo das
comunidades locais, visando a apropriação por parte destas
comunidades dos benefícios advindos do desenvolvimento da
atividade turística (2008, p. 01).
Forma de organização empresarial sustentada na propriedade
e na autogestão sustentável dos recursos patrimoniais comunitários e de acordo com as práticas de cooperação e equidade
no trabalho e na distribuição dos benefícios gerados pela
prestação dos serviços turísticos (2009,p.31).
Aquele em que as comunidades de forma associativa organizam arranjos produtivos locais, possuindo o controle efetivo
das terras e das atividades econômicas associadas à exploração do turismo (2009, p.282).
Estratégia de sobrevivência e comunicação social de conservação de modos de vida e preservação da biodiversidade,
organizado associativamente em territórios, como arranjos
socioprodutivo e político de base comunitária, que se valem do
consumo solidário de bens e serviços (2011, p.27)
Quadro1. Terminologias e respectivas definições do TBC. (FONTE: elaboração própria, 2012).
12
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
Contrapondo o turismo massificado, o
− Participação e protagonismo social no
TBC busca uma vinculação situada nos
planejamento, implementação e avalia-
ambientes naturais e culturais de cada lu-
ção de projetos turísticos. Quanto maior
gar, além de requerer uma menor depen-
o envolvimento local e as estratégias de
dência e necessidade de infraestrutura e
participação social no planejamento e im-
serviços. Se comparado ao modelo he-
plementação dos projetos, mais eviden-
gemônico, este representa a promoção
tes são os níveis de protagonismo social
de atividades turísticas enraizadas em um
e a sustentabilidade das iniciativas.
modelo de desenvolvimento socialmente
mais justo e ambientalmente responsável.
− Escala limitada e impactos sociais e
O potencial da atividade vai além dos be-
ambientais controlados. Parte-se da
nefícios econômicos, representando não
premissa que o turismo comunitário se
apenas mais um segmento de mercado, e
desenvolva em escala limitada, definida
sim a possibilidade de um novo paradigma
a partir dos recursos locais. O processo
para o turismo (Bursztyn et al., 2009; San-
de planejamento deve assegurar a “qua-
solo,
lidade” ambiental e social do destino.
Bursztyn, 2009).
Neste sentido, os protagonistas dos desti-
− Geração de benefícios diretos à popu-
nos são sujeitos e não objetos do proces-
lação local. Tais iniciativas devem as-
so. Irving (2009), na tentativa de se delinear
segurar que os recursos advindos do
uma conceituação para o turismo comuni-
turismo sejam reaplicados em projetos
tário, apresenta algumas premissas que
de melhoria de qualidade de vida da
emergem como elementos centrais desta
própria população.
atividade:
− Afirmação cultural e interculturalidade.
− Base endógena da iniciativa e desen-
A valorização da cultura assume impor-
volvimento local. A atividade resulta
tância não como à configuração de um
de uma demanda direta dos grupos
“produto”, mas com o objetivo de afir-
sociais que residem no lugar turístico
mação de identidade e pertencimento.
e que estabelecem com este território
O intercâmbio de “quem está” e “quem
uma relação cotidiana de dependência
vem” propicia a relação local-global e a
material e simbólica. O protagonismo
prática da interculturalidade.
social - resultante do sentimento de
pertencimento e do poder de influência
− O “encontro” como condição essencial.
sobre o processo de decisão - assume
O “encontro” entre identidades assu-
uma condição essencial para este tipo
me o sentido de compartilhamento e
de turismo.
aprendizagem mútua. Atores locais e
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
13
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
turistas são, simultaneamente, agentes,
ausência dificulta o estabelecimento de
sujeitos e objetos do processo, estabe-
relações de cooperação. A segunda razão
lecendo uma relação de troca, intera-
é de ordem metodológica, e refere-se à
ção, descoberta e retroalimentação.
falta de conhecimento do processo como
um todo, principalmente com relação à
O TBC integra atividades econômicas de
dinâmica do mercado turístico nacional e
serviços de hospedagem, alimentação e
internacional.
lazer que, a priori, não o diferencia dos
demais segmentos turísticos. Seu diferen-
A partir de sua experiência com comu-
cial recai justamente no entendimento da
nidades localizadas em regiões de forte
atividade turística como um subsistema
presença e/ou potencial turístico, mas que
interconectado com outros subsistemas,
se encontram desorganizadas e desestru-
como educação, saúde e meio ambiente.
turadas, Mielke (2009) aponta uma série
Neste sentido, o turismo comunitário não
de necessidades e desafios inerentes ao
está centrado somente na atividade turísti-
processo do desenvolvimento turístico de
ca, uma vez que representa uma proposta
base comunitária, dos quais destacamos:
de desenvolvimento territorial sustentável
que abrange diversas dimensões - políti-
− A complexidade. Trata-se de um com-
ca, cultural, econômica, humana - da vida
ponente inerente à atividade turística
em sociedade (Sampaio e Coriolano, 2009).
e que envolve uma série de iniciativas locais, instituições públicas e não
governamentais, entre outras. Como
Desafios, ameaças e
fragilidades
Refletindo sobre os processos de desenvolvimento turístico que ocorrem no
entorno de áreas naturais protegidas ou
em áreas de grande potencial cênico,
Mielke (2009) afirma que muitos deles não
avançam por duas razões. A primeira é
de ordem socioambiental. O processo
de desenvolvimento está condicionado à
existência de um ambiente politico-institucional favorável na comunidade e sua
14
consequência, a organização de uma
comunidade para o turismo requer o
estabelecimento de uma aliança entre
interesses econômicos locais e não
locais. Neste sentido, o processo de
alinhar pensamentos para que todos
tenham o mesmo foco é árduo e exige
experiência e profissionalismo por parte
dos envolvidos.
− O fator tempo. Muitos projetos têm
um tempo curto de execução e, por
isto, acabam não respeitando o amadurecimento das relações necessárias
para alinhar assuntos complexos e de
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
interesse coletivo. Os editais e termos
em economias comunitárias, que se apre-
de referência para o financiamento de
sentam ambientalmente mais sustentáveis
projetos precisam ser estruturados e
que, por sua vez, dialogam com a eco-
concebidos sem impor uma série de to-
nomia de mercado, no entanto, que ain-
madas de decisões em curtos períodos
da conservam suas dinâmicas próprias?”
de tempo.
(Sampaio et al., 2011, p. 27).
− O apoio externo. Aparece como ele-
Estas iniciativas enfrentam o desafio de se
mento fundamental no desenvolvimento
inserirem no mercado e, ao mesmo tem-
turístico de base local. Mesmo em co-
po, conservarem suas dinâmicas próprias.
munidades organizadas, estes proces-
Ou seja, é preciso estabelecer uma rela-
sos dependem da orientação efetiva de
ção entre o local e o global, se integrando
entidades especializadas, como univer-
na economia hegemônica e mantendo o
sidades e ONGs. Com relação à compo-
modo de vida tradicional, pois este se tor-
sição da equipe externa, o autor afirma
na o principal atrativo e diferencial.
que este é um trabalho multidisciplinar e
deve integrar profissionais com conhe-
Os estudos de Maldonado (2009), com
cimentos em três eixos temáticos prin-
cerca de trinta projetos de TBC na Amé-
cipais:
rica Latina, evidenciaram graves restri-
desenvolvimento
econômico,
turismo e trabalho comunitário.
ções enfrentadas por estas comunidades,
conduzindo-as a uma grande instabilidade
No entendimento de Sampaio
et al.
(2011),
e fraca competitividade no mercado. As
o turismo comunitário representa uma
deficiências mais notáveis foram sinteti-
estratégia que permite as comunidades
zadas no Quadro 2 e resultam, em parte,
viabilizarem o seu modo de vida tradicio-
“da incursão das comunidades no turis-
nal, oportunizando o contato e a troca de
mo em situações de improviso, ausência
experiência entre membros comunitários
de profissionalismo, desconhecimento do
e visitantes conscientes. Nesta perspec-
mercado e dos instrumentos de gestão de
tiva, os autores interpretam o TBC como
negócios” (Maldonado, 2010, p. 32).
uma proposta institucional que conserva
os modos de vida tradicionais e preserva a
Para Benevides (2002), a proposta de um
biodiversidade local. Ressaltam, entretan-
desenvolvimento local “alavancável” por
to, que: “o grande desafio do Turismo co-
meio do turismo enseja a equalização de
munitário, solidário e sustentável é como
cinco objetivos, cuja compatibilização é
promover modos de vida tradicionais
muito problemática: i) preservação/con-
(tidos, sob a lógica desenvolvimentista,
servação ambiental; ii) identidade cultural;
como modos de vida absoletos), inseridos
iii) geração de ocupações produtivas e de
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
15
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
Deficiências da oferta de turismo comunitário
1. Oferta dispersa e fragmentada, carente de estruturas e mecanismos regulares de cooperação
interna para organizá-la e externa para potencializá-la. Apesar das vantagens das parcerias serem
percebidas, os esforços empreendidos ainda são incipientes e pouco sistemáticos.
2. Escassa diversificação dos produtos turísticos cujos componentes são baseados exclusivamente
em fatores naturais e herdados. Existe potencial e vontade para empreender inovações que superem
o mimetismo predominante.
3. Gestão profissional limitada, tanto operacional como gerencial dos negócios; as tendências e
o funcionamento da indústria do turismo são desconhecidos. As aspirações das comunidades de
acesso a serviços de informação e capacitação permanecem amplamente insatisfatórias.
4. Qualidade heterogênea dos serviços, com predominância de qualidade média e baixa. A competência aguda com outras empresas tende a resolver-se somente em curto prazo e através da baixa
de preços.
5. Posicionamento incerto e imagem pouco divulgada do turismo comunitário em mercados e segmentos dinâmicos: a promoção e comercialização são realizadas geralmente, por meios rudimentares, individuais e diretos.
6. Deficiência dos mecanismos de informação, comunicação e organização comercial: a fraca
representação e capacidade para negociação com outros agentes da cadeia turística não permite a
tomada de decisões estratégicas, além do horizonte diário.
7. Participação marginal ou subordinada de mulheres e suas associações na concepção e condução
de projetos turísticos e, consequentemente, na captação de benefícios.
8. Déficit notável de serviços públicos: rodovias, eletricidade, água potável, saneamento ambiental
e esgoto, comunicações e sinalização turística. As comunidades não são capazes de cobrir estes
custos; isto é responsabilidade dos governos locais ou nacionais.
Quadro 2 – Deficiências da oferta de turismo comunitário. (FONTE: Maldonado, 2009, p. 32-33)
renda; iv) desenvolvimento participativo e
tituição das relações sociais de domina-
v) qualidade de vida. Quanto à ideologia
ção (Weber, 1964, apud Benevides, 2002).
do turismo de base local, o autor aponta
Desta desconsideração resulta o segundo
alguns equívocos, dos quais destacare-
equívoco: em lugares onde persistem co-
mos dois. O primeiro refere-se à asso-
munidades tradicionais, a identidade local,
ciação da redução da escala como pos-
muitas vezes, é interpretada como foco de
sibilidade de ampliação dos espaços de
resistência aos projetos modernizadores
participação democrática. Para o autor
da expansão capitalista. Segundo Lipietz
(2002, p. 29), “o conteúdo demarcatório
(1987, p. 180, apud Benevides, 2002), “ao
do que seja democrático reporta-se fun-
lutarem para “reiterar o unanismo do an-
damentalmente à dimensão do político
tigo espaço”, movimentos dessa natureza
e não da espacialidade”. Relacionar “di-
esquecem de considerar que as relações
minuição da escala espacial” com “au-
sociais nestes lugares, por estarem sob a
mento de participação” desconsidera a
“hegemonia de um bloco tradicional” não
significação dos micropoderes na cons-
são efetivamente “relações comunais””.
16
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
Bursztyn
et al.
(2009), por sua vez, argu-
dências de políticas públicas nacionais
mentam que o reconhecimento no valor
e internacionais. Neste período, poucos
das experiências do turismo comunitário
profissionais mergulharam no campo de
não deve ser confundido como uma sim-
investigação do TBC. Tal realidade per-
ples apologia aos empreendimentos de
meou até meados da década de 1990,
pequena escala. Na tentativa de não cair
quando um movimento de pesquisadores
na vala comum do reducionismo e super-
de diferentes inserções do país levou essa
ficialidade analítica, os autores tecem al-
discussão para o Encontro Nacional de
gumas considerações: (i) As experiências
Turismo de Base Local (ENTBL). Este en-
de TBC bem sucedidas não podem ser
contro demonstrou a demanda por fóruns
interpretadas como passíveis de reaplica-
dessa natureza e viabilizou a consolidação
ção em outras localidades e contextos. Tal
de redes não formais de pesquisas. O en-
atitude faria do desenvolvimento situado
gajamento de pesquisadores em torno do
um objeto de reprodução seriada, ou seja,
TBC possibilitou o desenvolvimento de
uma contradição nos próprios termos da
pesquisas, projetos e publicações sobre a
questão; (ii) O TBC deve ser encarado em
temática. No entanto, esta produção aca-
uma perspectiva possibilista e não deter-
dêmica permaneceu nos “bastidores” até
minista e prescritiva para o desenvolvi-
recentemente (Irving, 2009).
mento situado e o turismo. Não podemos
interpretá-lo como um modelo estanque,
Para Irving (2009), um novo olhar sob o TBC
com uma configuração fixa e capaz de
ocorre a partir da convergência de uma sé-
atender toda e qualquer realidade e (iii)
rie de fatores surgidos em âmbito nacional
Deve-se, ainda, reconhecer que iniciativas
e internacional, a saber: (i) a interpretação
de TBC não estão isentas de influências
política do turismo como uma alternativa
externas, divergências internas e conflitos
para a inclusão social; (ii) o fortalecimen-
de interesse.
to de temas como a participação social e
a governança democrática; (iii) a existência do capital social e o compromisso de
Turismo de Base Comunitária
no contexto brasileiro
A reflexão sobre o turismo de base comunitária no Brasil, durante muitos anos,
trouxe consigo um sentido marginal, periférico, distante da realidade e das ten-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
stakeholder engagement como elementos
fundamentais nas ações empreendidas por
projetos internacionais; (iv) a inclusão do
turismo nas pautas de ONGs de alcance internacional, associada a temáticas sociais
e ambientais; (v) a mudança sutil no perfil
dos turistas, agora mais comprometidos
com a responsabilidade social e ambiental;
(vi) a exigência de novas demandas na se-
17
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
ara do planejamento, fruto da constatação
− O TBC ocorre em pequenas comunida-
de que o desenvolvimento do turismo, por
des assentadas em povoados, aldeias
vezes, não favorece as populações locais,
e vilas. Não há referência, nos casos
contribuindo para a exclusão social e (vii) a
analisados, de experiências envolven-
emergência dos debates sobre o “turismo
do um município como um todo.
− 80% das iniciativas ocorrem nas pro-
e sustentabilidade”.
ximidades, no interior ou contêm áreas
Percebemos que os fatores destacados por
protegidas, seja em Unidades de Con-
Irving (inclusão social, participação, gover-
servação de Proteção Integral ou de
nança, capital social, stakeholder engage-
Uso Sustentável e Áreas de Preserva-
ment, compromissos ambiental e social, sus-
ção Permanente (APP).
tentabilidade, entre outros) constituem-se em
− As experiências apresentam uma di-
elementos sine qua non para o desenvolvi-
versidade de atrativos naturais, cultu-
mento do TBC. Neste sentido, o turismo co-
rais e convivenciais. A água destaca-se
munitário, orbitando em torno de tais princí-
como um grande atrativo, muito em-
pios e compromissos, migra da periferia para
bora a balneabilidade de rios e praias
o centro das discussões, rompendo as bar-
possa ser comprometida. Dados apon-
reiras acadêmicas e penetrando o universo
tam que, em 2003, apenas 62,9% da
político e publicitário. O lançamento do Edital
população nordestina foi atendida por
01/2008 pelo MTur, voltado para o financia-
abastecimento de água tratada, e so-
mento específico do turismo comunitário,
mente 34,6% do esgoto gerado na re-
reflete as ações do poder público federal no
gião é tratado. Tal realidade demonstra
apoio de um outro modelo de turismo.
que a necessidade de investimento em
infraestrutura básica é urgente.
Uma pesquisa coordenada por Sansolo
e
− Ao contrário do turismo convencional,
Bursztyn (2009) com 25 representantes de
e sua produção de espaços segrega-
iniciativas de turismo de base comunitária
dos para o turista e para os morado-
brasileiras, realizada em maio de 2008, du-
res, a essência do TBC se expressa no
rante o II Seminário Internacional de Turis-
território. No turismo comunitário não
mo Sustentável, possibilitou o levantamento
há sobreposição de territorialidades:
e sistematização de algumas informações
turista e comunidade dividem o mes-
acerca do desenvolvimento do TBC no Bra-
mo lugar, e este representa um espaço
sil. A maior parte das experiências localiza-
de encontro e convivencialidade.
-se na região nordeste do Brasil, nos esta-
− Em grande parte das iniciativas, as
dos do Ceará, Rio Grande do Norte, Paraíba
comunidades contaram com apoio
e Pernambuco. Destacamos, a seguir, al-
externo, normalmente de ONGs e uni-
guns resultados do universo pesquisado:
versidades, para a realização do plane-
18
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
jamento, estruturação e operação do
pertencimento e, por outro, o movimento
turismo. Por meio de suporte técnico
de ativa resistência contra as mais usuais
e apoio financeiro, ONGs nacionais e
formas de desenvolvimento do turismo
internacionais assumiram um papel
(Bursztyn
fundamental na inserção das comuni-
marcante refere-se ao caráter da solidarie-
dades na prática do turismo.
dade. A solidariedade está expressa não
et al.,
2009). Outro elemento
− As formas de propriedade e modo de
apenas dentro da comunidade, por meio
gestão dos empreendimentos são va-
da organização de empreendimentos co-
riadas. Incluem-se os empreendimen-
letivos, mas também entre diferentes ini-
tos comunitários geridos por coopera-
ciativas, que se organizam em redes para
tiva e a organização familiar.
se ajudarem mutuamente (LTDS, 2011).
− Todas as iniciativas apresentaram “atividades de planejamento” do turismo
O comprometimento ativo de atores locais
de base comunitária. A frequência das
também representa uma característica co-
reuniões, entretanto, varia de encontros
mum nas iniciativas de base comunitária.
semanais até anuais. O formato dos
Em muitos casos, o TBC surge em um
encontros é diverso: em alguns casos
contexto onde as comunidades já estão
envolvem apenas as lideranças formais,
mobilizadas em outras frentes de resistên-
em outros, o processo é mais aberto,
cia, como na luta pela posse da terra e pelo
contando com a participação de lideran-
direito ao uso sustentável dos recursos
ças informais, membros da comunidade
naturais. No litoral cearense, por exemplo,
e até pessoas externas à localidade.
a problemática do uso da terra é funda-
− Em nenhum dos casos o turismo é a
mental para se compreender o processo
única atividade e, muitas vezes, nem
de formação do TBC. A luta pelo território
a mais importante enquanto ativida-
é o ponto de partida para a organização
de econômica. No entanto, o turismo
comunitária. Neste contexto, o turismo
tem representado um apoio ao fortale-
comunitário acaba por representar “um
cimento da autoestima dessas comu-
meio a mais”, dando voz, força e capaci-
nidades e um meio de apoio às suas
dade articuladora, inclusive com agentes
lutas.
externos, para estas lutas. É como ressalta Bartholo (2009, p.51), “o turismo não
No contexto das experiências brasileiras,
é afirmado como elemento identitário no
dois elementos comuns têm se destacado
movimento de resistência das comunida-
como base nas iniciativas de relativo su-
des, e sim um meio para dar visibilidade
cesso. Por um lado, o forte componente
aos conflitos dos modos de vida tradicio-
de uma afirmação identidária de comuni-
nais com a chegada da modernidade”.
dades enraizadas em sítios simbólicos de
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
19
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
A mobilização das comunidades, em torno
cada de 1990, e foram organizadas inde-
de um interesse comum, fornece a base
pendentes das ações do poder público.
para uma coesão fortalecedora do sentido
Em 2003, com a criação do Ministério do
de comunidade. Segundo Jeffrey Weeks
Turismo (MTur), tais iniciativas foram reco-
(apud Bauman, 2003, p.91), “o mais forte
nhecidas por esse órgão como um fenô-
sentido de comunidade costuma vir dos
meno social e econômico. No início de sua
grupos que percebem as premissas de sua
atuação, o MTur atendeu demandas iso-
existência coletiva ameaçadas e por isso
ladas de experiências de TBC. Em 2006 e
constroem uma comunidade de identida-
2007, pesquisadores do tema e represen-
de que lhes dá uma sensação de resistên-
tantes de iniciativas pleitearam uma ação
cia e poder (...)”.
mais articulada do poder público, que resultou no Edital de Chamada Pública de
Essa face ideológica e militante do TBC é
confirmada por Sansolo
e
Projetos nº 01/2008.
Bursztyn (2009)
em suas averiguações empíricas. Segun-
Ressalta-se que o apoio do Ministério do
do os autores, as iniciativas de turismo
Turismo às iniciativas de TBC ocorre no
comunitário, na realidade brasileira, têm
âmbito do Departamento de Qualificação,
em comum as lutas sociais, como a con-
de Certificação e de Produção Associada
servação dos recursos naturais - base da
ao Turismo (DCPAT), da Secretaria Nacio-
subsistência de diversas comunidades, a
nal de Programas de Desenvolvimento do
luta pela terra, pelo direito à memória cul-
Turismo (SNPDTur). O apoio está alicerça-
tural e por uma educação digna.
do no Plano Nacional de Turismo 20072010: uma viagem de inclusão, baseado
Os destinos de turismo de base comunitá-
na estratégia de associar crescimento de
ria “ainda não são considerados sucessos
mercado à distribuição de renda e redução
de venda e consumo por turistas nacionais
de desigualdades regionais e sociais.
e internacionais” (Mendoça e Irving, 2004,
p. 20), no entanto, sua prática é válida e,
O apoio financeiro do Edital nº 01/2008
nas seções a seguir, destacaremos algu-
ficou entre R$ 100 mil e R$ 150 mil por ini-
mas iniciativas no âmbito brasileiro.
ciativa, com prazo de execução de até 18
meses. O edital atraiu a inscrição de mais
de 500 propostas de todo Brasil, das quais
Edital nº 01/2008
50 foram selecionadas (vide Figura 1). A
maior parte das entidades proponentes
pertencia ao terceiro setor, abrangendo
Os primeiros registros de experiências de
associações locais, cooperativas, funda-
TBC no Brasil datam de meados da dé-
ções universitárias e ONGs. Os conteúdos
20
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
Figura 1. Projetos selecionados no âmbito
do edital de chamada pública MTur/n.
001/2008. FONTE: Bartholo, Sansolo e
Bursztyn, 2009.
das propostas baseavam-se nas seguintes ações:
(iv) Apoio à comercialização: participação
em eventos de caráter nacional e em
eventos de cunho local. Além de ações
(i) Planejamento da atividade turística:
de interação entre os destinos, produ-
ações de mobilização e sensibilização
tos e serviços ofertados pela comuni-
da comunidade e planejamento parti-
dade e os seus consumidores.
cipativo.
(v) Promoção: participação em eventos,
(ii) Qualificação da gestão dos produtos e
produção de panfletos, banners, víde-
dos serviços turísticos: cursos, semi-
os, entre outros materiais promocio-
nários, intercâmbios, consultoria para
nais para divulgação nos eventos.
assistência técnica especializada, visitas in loco para troca de experiências.
Segundo o MTur (2010), a decisão de
(iii) Formação de redes: fortalecimento de
apoiar o TBC considerou, pelo lado da
redes de TBC já constituídas, além da
oferta, a expansão da gestão da atividade
formação de redes locais, principal-
turística sob responsabilidade das comu-
mente de comercialização.
nidades locais, aliado a indicadores que
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
21
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
apontam o sucesso de algumas destas ex-
tentes e despertar outras comunidades
periências. Do ponto de vista da demanda,
para a construção de um turismo diferente.
pesquisas nacionais e internacionais demonstram o interesse crescente dos turis-
Os princípios da TURISOL foram reunidos
tas pela vivência de experiências com cul-
em 11 temáticas principais, a saber: o pro-
turas diferentes e ambientes preservados,
duto turístico ou atração turística é o modo
revelando a potencialidade das iniciativas
de vida; o turismo é instrumento para o
de turismo comunitário no Brasil.
fortalecimento comunitário e associativo; a comunidade é proprietária, gestora
e empreendedora dos empreendimentos
TURISOL - Rede Brasileira de
Turismo Comunitário
Em fevereiro de 2003, a Embaixada da
França no Brasil, por meio de um programa de cooperação no setor de economia
solidária, reuniu diferentes atores com o
intuito de fomentar a discussão sobre o
turismo solidário no país. No decorrer deste ano, ocorreram outros encontros em
que se evidenciou o interesse do grupo
em permanecer em contato, estabelecendo trocas de experiências e promovendo
o debate do turismo solidário em âmbito
nacional. Neste contexto, nasce informalmente a Rede TURISOL.
Com a visão de “tornar o Brasil um país referência no Turismo Comunitário” e a missão de “construir, fortalecer e disseminar
modelos economicamente viáveis, ambientalmente responsáveis e socialmente justos
por meio do turismo junto a comunidades
rurais, tradicionais e urbanas”, a Rede tem
por objetivo fortalecer as iniciativas já exis-
22
turísticos; o turismo é uma atividade complementar a outras atividades econômicas
já praticadas; compromisso na distribuição justa do dinheiro e na transparência
no uso dos recursos; valorização cultural
e afirmação da identidade; relação de parceria e troca entre o turista e a comunidade; o turismo auxilia na luta pela posse da
terra pela comunidade; compromisso com
a conservação e sustentabilidade ambiental; estabelecimento de uma cadeia de valor focada no desenvolvimento da comunidade e desenvolvimento de princípios
e critérios para organizar, normatizar e
regular os empreendimentos e processos
turísticos.
Em 2009, o Edital MTur 2008 aprovou as
propostas dos 06 membros da rede: Acolhida na Colônia, Fundação Casa Grande,
Projeto Saúde e Alegria, Projeto Bagagem,
Instituto Mamirauá e Rede Tucum. Já em
2010, uma seleção para novos membros
ampliou de 06 para 22 destinos de TBC no
Brasil, representados pelas organizações a
seguir: Projeto Saúde e Alegria (PA), Acolhida na Colônia (SC), Rede Tucum (CE),
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
Fundação Casa Grande (CE), Pousada
comunidade pesqueira, situada no muni-
Uacari – Reserva Mamirauá (AM), Pousa-
cípio de Beberibe, a 126 km da capital do
da Aldeia dos Lagos (AM), Associação de
estado do Ceará, Fortaleza. A Prainha do
Artesãs de Coqueiro do Campo (MG), Ins-
Canto Verde localiza-se em uma Reserva
tituto Inhotim (MG), Associação Etnoam-
Extrativista (Unidade de Uso Sustentável)
biental Beija Flor (AM), Associação Socio-
cuja presença registrada é de aproximada-
cultural Yawanawa (AC), Associação dos
mente 200 famílias (Prahinhado Canto Verde,
Produtores Rurais do Assentamento Bela
2011). A escolha da Prainha do Canto Verde
Vista (BA), Associação Rede Cananéia
se deve pelo fato de ser a experiência de
(SP), Instituto Floresta Viva (BA), Associa-
TBC brasileira de maior sucesso, reconheci-
ção de Jovens da Juréia (SP), Associação
da tanto nacional como internacionalmente.
das Mulheres do Pesqueiro (PA), Instituto
Tapiaim (PA), Cooperativa de Produção
Segundo estudos de Men
Agropecuária Canudos (MT), Centro Eco-
(2004), a origem da comunidade data de
lógico Aroeira (CE), Centro de Pesquisa e
1860, porém foi em 1979 que movimentos
Promoção Cultural (MG), Instituto Forma-
de luta e resistência dos pescadores foram
ção (MA), Casa do Boneco de Itacaré (BA)
desencadeados com o intuito de garantir o
e Instituto Socioambiental com o projeto
direito e usufruto da terra.
doça e
Irving
Circuito Quilombola (SP).
O litoral cearense é marcado por diversos
Com o comprometimento de seus mem-
atrativos turísticos e singular beleza cêni-
bros, parceiros e financiadores, a Rede
ca, mas, embora o turismo na região não
TURISOL tem atuado na promoção e es-
seja a principal fonte de renda, a atividade
truturação do TBC no Brasil. A Série Turi-
é planejada e gerida pela comunidade a
sol de metodologia do turismo comunitá-
partir de processos contínuos de partici-
rio, lançada em 2010 e composta por 07
pação. Apesar das dificuldades, a comu-
volumes, registra as histórias e experiên-
nidade da Prainha do Canto Verde, que
cias dos membros que mais têm se desta-
sobrevive da pesca artesanal da lagosta
cado nos últimos dez anos.
e do turismo comunitário, se esforça para
manter a preservação da identidade cultural de seus moradores, gerar benefícios
Prainha do Canto Verde
para a própria comunidade (não permitindo especulação imobiliária, por exemplo)
e incentivar engajamento e autonomia dos
Da Rede TURISOL, optamos por evidenciar
moradores. No site da Prainha
a experiência da “Prainha do Canto Verde
Verde (2011), criado por nove jovens da
– Turismo comunitário e sustentável”, uma
Associação de moradores da comunida-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
do
Canto
23
Nathália Hallack, Andrés Burgos
e
Daniela Maria Rocco Carneiro
de, é possível verificar que o turismo co-
viabilidade econômica de tais iniciativas -
munitário é entendido como: “uma opor-
tema ainda pouco debatido no Brasil.
tunidade para aperfeiçoar a organização
comunitária, o desenvolvimento local e a
Reconhecemos que o TBC coaduna com
co-gestão para preservar o patrimônio na-
as perspectivas do turismo sustentável,
tural, cultural e as formas de vida tradicio-
sendo sua construção baseada em prin-
nais das comunidades e do seu território”.
cípios e valores éticos, aliado a uma crítica ao modelo do turismo convencional.
No entanto, embora o turismo comunitá-
Conclusões
rio nasça de um ideário diferenciado de
desenvolvimento turístico, parte-se do
pressuposto que isto per si não o torna
No turismo comunitário, as relações eco-
sustentável. Comumente nos apropriamos
nômicas são enriquecidas por outras rela-
do discurso da sustentabilidade com base
ções que transcendem a racionalidade do
em julgamentos subjetivos, sem referência
lucro imediato. Não se trata de uma ativi-
a padrões ou critérios específicos.
dade constituída em sua essência de atores econômicos, e sim de uma múltipla e
Clarke (1997) ressalta que o turismo sus-
complexa rede socioeconômica articulada
tentável não é uma característica inerente
entre si e com ações transversais focadas
a qualquer forma ou situação já existente,
em temas como a saúde, a educação, a
e sim um objetivo que todas as iniciativas
cultura e o meio ambiente.
devem se esforçar para alcançar. O autor
combate o excesso de rótulos que, por
Na literatura científica, debates políticos,
sua vez, estabelecem uma relação simbi-
arcabouços institucionais e programas ofi-
ótica entre a sustentabilidade e algumas
ciais de fomento, o TBC tem se projetado
práticas de turismo, associadas, muitas
como uma proposta fortemente associada
vezes, a pequena escala - “small was sy-
ao turismo sustentável e ao desenvolvi-
nonymous with sustainable” (p.226). Neste
mento local. Considera-se, entretanto, que
sentido, defendemos que o turismo sus-
tamanha visibilidade requer um pouco mais
tentável deve ser interpretado como uma
de cautela. É preciso instituir parâmetros,
meta para realização e não uma caracte-
sistematizar experiências e reconhecer os
rística inerente a uma determinada prática.
limites desta proposta. A discussão do TBC
precisa romper o campo etéreo - apoiado
em bases ideológicas - e aterrissar em
questões mais concretas, como, por exemplo, a promoção de estudo em torno da
24
Referências Biográficas
ABETA-Associação Brasileira das Empresas de Ecoturismo e Turismo de Aventura. (2010): Manual de boas práticas de acessibilidade em
ecoturismo e turismo. Belo Horizonte.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo de base comunitaria
BARRETO, M. (2000): “As ciências sociais aplicadas ao turismo”, SERRANO, C.; BRUHNS,
H.; LUCHIARI, M. (Org.). Olhares contemporâneos sobre o turismo. Campinas: Papirus, pp. 17-36.
BARTHOLO, R. (2009): “Sobre o sentido da proximidade: implicações para um turismo situado de base comunitária”, BARTHOLO,
R., SANSOLO, D.G, BURSZTYN, I. (Orgs.).
Turismo de base comunitária: Diversidade
de olhares e experiências brasileiras. Rio
de Janeiro (RJ), Letra e Imagem, pp. 45-54.
BAUMAN, Z. (2003): Comunidade. Rio de Janeiro,
Jorge Zahar.
BENEVIDES, I.P. (2002): “Para uma agenda de
discussão do turismo como fator de desenvolvimento local”, RODRIGUES, A. B.
(Orgs.). Turismo Desenvolvimento Local. 3
ed. São Paulo, Hucitec, pp. 23 - 41.
BRASIL. Ministério do Meio Ambiente. (2004):
SNUC - Sistema Nacional de Unidades de
Conservação da Natureza, lei nº 9.985, de
18 de julho de 2000; decreto nº 4.340, de
22 de agosto de 2002. 5. ed. aum. Brasília:
MMA/SBF.
BRASIL, Ministério do Turismo. (2010): Dinâmica
e Diversidade do Turismo de Base Comunitária: desafio para a formulação de política
pública. Brasília: Ministério do Turismo.
BURSZTYN, I.; BARTHOLO, R.; DELAMARO, M.
(2009): “Turismo para quem? Sobre caminhos de desenvolvimento e alternativas
para o turismo no Brasil”. in: BARTHOLO,
R.; SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.).
Turismo de base comunitária: Diversidade
de olhares e experiências brasileiras. Rio de
Janeiro: Letra e Imagem, pp. 76-91.
CLARKE, J. A. (1997): “Framework of Approaches
to Sustainable Tourism”, Journal of Sustainable Tourism, v.5, n.3, pp. 224-233.
EMBRATUR-IEB. (2001): Pólos de ecoturismo: planejamento e gestão. São Paulo: Terragraph.
HIWASAKI, L. (2006): “Comunity-based tourism:
A pathway to sustainability for Japan`s protected areas”, Society and Natural Resources, vol. 19, pp. 133-143.
IRVING, M. A. (2002): “Participação: questão central na sustentabilidade de projetos de desenvolvimento”, IRVING, M. A.; AZEVEDO,
J. Turismo, o desafio da sustentabilidade.
São Paulo: Futura. p. 35-45.
IRVING, M. A. (2009): “Reinventando a reflexão
sobre turismo de base comunitária - inovar
é possível?”, BARTHOLO, R.; SANSOLO,
D.G.; BURSZTYN, I. (Orgs.). Turismo de
base comunitária: Diversidade de olhares
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
e experiências brasileiras. Rio de Janeiro:
Letra e Imagem, pp. 108-119.
LTDS-Laboratório de Tecnologia e Desenvolvimento
Social (2011): Relatório Técnico - Marco Referencial Teórico para o Turismo de Base Comunitária. Rio de Janeiro: PEP, COPPE/UFRJ.
MALDONADO, C. (2009): “O turismo rural comunitário na América Latina: gênesis, características e políticas”, BARTHOLO, R.;
SANSOLO, D.G.; BURSZTYN, I.; (Orgs.).
Turismo de base comunitária: Diversidade
de olhares e experiências brasileiras. Rio de
Janeiro (RJ): Letra e Imagem, pp. 25 - 44.
MENDONÇA, T. C. M.; IRVING, M. A. (2004). “Turismo de base comunitária: a participação
como prática no desenvolvimento de projetos turísticos no Brasil - Prainha do Canto
Verde, Beberibe (CE)”, in: Caderno Virtual
de Turismo, vol. 4, nº. 4, p. 12 - 22.
MIELKE, E.J.C. (2009): Desenvolvimento Turístico
de Base Comunitária. Campinas (SP): Alínea.
PRAINHA DO CANTO VERDE. (2011). Prainha
do Canto Verde - Turismo comunitário e
sustentável. Beberibe, CE. [Acesso em
26 jun. 2012: http://prainhadocantoverde.
org/?category_name=geral].
SAMPAIO, C. A. C.; CORIOLANO, L. N. (2009):
“Dialogando com experiências vivenciadas em Marraquech e America Latina para
compreensão do turismo comunitário e solidário”, Revista Brasileira de Pesquisa em
Turismo. Vol. 3, nº. 1, pp. 4-24.
SAMPAIO, C. A. C.; LESAMA, M. F.; ARAUJO, J. R.;
MENDEZ, E. O. (2011): “Perspectiva do turismo comunitário, solidário e sustentável”,
SAMPAIO, C. A. C.; HENRIQUEZ, C.; MANSUR, C. (Orgs.). Turismo comunitário, solidário
e sustentável: da crítica às ideias e das ideias à
prática. Blumenau: Edifurb, pp. 23-30.
SANSOLO, D.; BURSZTYN, I. (2009): “Turismo
de base comunitária: potencialidade no
espaço rural brasileiro”, BARTHOLO, R.;
SANSOLO, D. G.; BURSZTYN, I. (Orgs.).
Turismo de base comunitária: Diversidade
de olhares e experiências brasileiras. Rio de
Janeiro, Letra e Imagem, pp. 142-161.
URRY, J. (2001): O olhar do turista: lazer e viagens
nas sociedades contemporâneas. São
Paulo: Studio Nobel.
ZAOUAL, H. (2009): “Do turismo de massa ao turismo situado: quais as transições”, BARTHOLO, R.; SANSOLO, D.; BURSZTYN,
I. (Org.), Turismo de base comunitária: diversidade de olhares e experiências brasileiras. Rio de Janeiro: Letra e imagem, pp.
55-75.
25
Escola primaria Kikombo (Kuanza Sul-Angola)
26
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
MARCO TEÓRICO
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Trajetória de uma mudança pela
educação: deriva social de uma
população
Trajectory of a change in education: social drift
of a population
Juliana Mariano Alves1, Fred Newton da Silva Souza1 e Luiz Renato
D’Agostini2. 1 Fundação Universidade do Tocantins/UNITINS; Núcleo de Desenvolvimento
e Avaliação do Desempenho Ambiental/NUDAM, 2 Universidade Federal de Santa Catarina/
UFSC; Núcleo de Estudos em Monitoramento e Avaliação Ambiental/NUMAVAM (Brasil)
Resumo
A ideia de se poder tornar perene um novo saber, a possibilidade de consolidação de
melhores condições para se viver, promovidas através de Educação Ambiental, justifica
as ações desenvolvidas na área de influência do AHE Estreito. Em outras palavras, é
a ideia de promover condições para manutenção de conquistas sociais, o que muito
contribuiu para inspirar e definir a “trajetória de uma mudança”: um processo que nos
propomos a co-promover ao longo de três momentos que se superpõem temporal,
conceitual e operacionalmente.
Abstract
The idea of being able to make a new perennial namely the possibility of consolidation
of a better place to live, promoted through environmental education, justifies the
actions developed in the area of influence of the AHE Strait. In other words, the idea
is to promote conditions for maintaining social achievements, which greatly helped to
inspire and set the “trajectory of change”: a process that we propose to co-promote
over three times overlapping temporal conceptually and operationally.
Palabras chave
avaliação, indicadores, desempenho ambiental.
Key-words
evaluation indicators, environmental performance.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
27
xullo-decembro 2011, ano V,I vol. I, núm. 11-12, páxinas 27-41
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
Introdução
preservação ambiental um complexo sis-
tema de interesses.
As evidências empíricas têm apontado
Num contexto em que os sistemas so-
que a preocupação com as questões só-
ciais atuam na promoção da mudança
cio-ambientais traz um desafio: a expan-
ambiental, a educação assume papel de
são e operação do sistema elétrico-brasi-
destaque. Somente com melhor educa-
leiro requerem amplo reconhecimento de
ção se pode construir os fundamentos de
que a adoção de uma estratégia energé-
uma sociedade tecnologicamente mais
tica sempre incorrerá também na escolha
desenvolvida e justa. Assim, programas
de uma estratégia ambiental.
de educação ambiental devem contribuir
para propiciar processos de evolução em
O Licenciamento Ambiental é a base
direção à instauração de uma ética eco-
estrutural do tratamento das questões
lógica e de mudanças sociais promotoras
ambientais por uma entidade empresa-
de emancipação efetiva dos indivíduos e
rial. É através dele que o empreendedor
suas famílias, especialmente na conso-
inicia seu contato com o órgão ambien-
lidação de grupos capazes de reverter
tal e passa a conhecer suas obrigações
condições de vulnerabilidade face aos
quanto ao adequado controle ambiental
desafios implicados nas mudanças.
de sua atividade. A despeito da especi-
ficidade de cada caso, deve-se reconhe-
O Programa de Educação Ambiental do
cer que empreendimentos do porte do
AHE Estreito tem como eixo orientador a
Aproveitamento Hidrelétrico Estreito (AHE
“participação para transformação social”.
Estreito) implicam movimentação de um
Suas ações destinam-se a assegurar, no
grande volume de capital e mão-de-obra.
âmbito educativo, a integração de aspec-
Envolvem também interesses variados de
tos ambientais, sociais, éticos, culturais,
um número significativo de atores sociais,
econômicos, espaciais e políticos – inte-
dentre os quais se destacam as institui-
gração sem a qual é improvável que se
ções financeiras nacionais e internacio-
possa tratar adequadamente as ques-
nais, a corporação consorciada respon-
tões envolvidas na implantação de uma
sável pela execução do empreendimento,
Usina Hidrelétrica. Somente percebendo
as empresas de consultoria e a popula-
e tratando o ser humano em todas as
ção regional ou local, uma vez que essa
dimensões de sua indissociável multipli-
população precisa ser deslocada da área
cidade – animal, social, racional, afetivo,
diretamente afetada pelas obras e, assim,
intelectual, psicológico... – é que se pro-
ocupar novo e cada vez mais disputado
moverão as condições suficientes para a
espaço. Tudo isso torna a questão da
adequação da nova realidade e melhoria
28
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
das condições de se viver da população
atingida.
Referencial de um modo de
operar
Contextualizando a Ação
Em favor da simplicidade, mas sem re-
duzir a complexidade das relações a tratar neste capítulo, convém relatar que os
O Programa de Educação Ambiental dirigi-
trabalhos já desenvolvidos, sejam aqueles
do à População Urbana e Rural do AHE Es-
afetos à educação ambiental formal ou à
treito representa uma oportunidade institu-
não-formal, permitem identificar três de-
cional de desenvolver ações de pesquisa e
mandas que inspiraram especial atenção
desenvolvimento direcionadas às comuni-
da equipe. Tais demandas tratam-se de
dades da área de abrangência do empre-
promover adequada compreensão:
endimento. A construção de uma relação
estreita entre pesquisadores, técnicos e os
diferentes atores sociais é necessária aos
propósitos de uma intervenção cujo princi-
• Do ambiente como estado consciente:
um fluxo de significados;
• Do meio como sede de meios em per-
pal objetivo é sensibilizar e instrumentalizar
manente
de conhecimento todos os envolvidos – co-
transformações e oportunidades com
nhecimento este que não pode se restringir
significados e dos quais emerge bom ou
a informar, devendo constituir substrato da
mau ambiente; e
transformação:
fluxos
de
mente para orientar condutas reflexivas a
• Do desempenho ambiental como re-
respeito dos problemas ambientais, exis-
lação passível de quantificação entre
tentes ou iminentes, decorrentes do em-
resultado significante e extensão de
preendimento. Assim, no planejamento
meios mobilizados à sua produção.
deste Programa de Educação Ambiental
primou-se por uma orientação estratégica
Nesta abordagem, bom desempenho am-
voltada às formas de inserção da equipe
biental não se reduz à simples proteção de
no contexto da área de abrangência. Este
partes do meio contra todas e quaisquer
processo promoveu uma reflexão estrutu-
possibilidades de humanos promoverem
rada sobre o significado de participação
transformações necessárias à sustenta-
e de engajamento comunitário, entendido
ção ou melhoria das condições para se
como uma determinante para o desenvol-
viver. Mais que manter intocado o meio,
vimento do programa.
bom desempenho ambiental é mobilizar
meios necessários à promoção de satisfação em viver, reduzindo minimamente
as possibilidades de outros interessados
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
29
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
também mobilizarem. Preservar as possi-
processos de educação, eventuais espe-
bilidades a partir de um rio não significa,
cificidades das linhas de ação em educa-
por exemplo, em nada mudar as condi-
ção ambiental formal e não-formal, que no
ções que o rio encontra ao fluir, mas sim
projeto foram rigorosamente observadas,
mantê-lo fluindo de forma que possamos
os esforços também são para que as mes-
melhor dele dispor na sustentação de um
mas possam convergir para uma mesma
modo humano e cada vez mais humaniza-
e grande linha de ação: educação coletiva
do de viver. Tudo isso requer construir e
por efetiva participação. A figura 1 sinteti-
disseminar noções, fundamentar concei-
za e assim facilita relacionar o escopo do
tos e capacitar para o domínio de técnicas
projeto, a idéia orientadora das ações e a
e procedimentos. Nada difícil demais, mas
inserção das atividades associadas às in-
nem por isso fácil de expor e de compre-
tervenções.
ender em determinados meios. Acima de
tudo, impõe-se considerar a diversidade
A idéia de se poder tornar perene um novo
de condições e a pluralidade cultural.
saber, a possibilidade de consolidação de
melhores condições para se viver, promo-
A fim de garantir efetividade às ações pre-
vidas através de Educação Ambiental, jus-
vistas no programa, buscou-se reconhe-
tifica as ações desenvolvidas na área de
cer, em cada contexto de ação, a figura do
influência do AHE Estreito. Em outras pala-
agente multiplicador, ou seja, identificar
vras, é a idéia de promover condições para
pessoas com potencial para reproduzir
manutenção de conquistas sociais, o que
mensagens e ensinamentos veiculados
muito contribuiu para inspirar e definir a
pelo programa na difícil promoção da pas-
“trajetória de uma mudança”: um processo
sagem do “eu” para o “nós”, necessária à
que nos propomos a co-promover ao lon-
compreensão e internalização de noções e
go de três momentos que se superpõem
comportamentos socialmente desejáveis.
temporal, conceitual e operacionalmente.
Enfim, para que tanto individual quanto
O estado social desejável, possível de se
coletivamente se possa construir conheci-
promover através de educação ambiental,
mento, adquirir competências, internalizar
não pode (ou pelo menos não deveria) ser
conceitos e incorporar comportamentos
mantido à custa de manutenção/repetição
socialmente desejáveis – conforme prevê-
de processos de se ensinar “mostrando”.
em os propósitos do programa –, é neces-
Faz-se necessário promover condições
sário educar de forma que a comunidade
que possibilitem à população local man-
caminhe para a auto-educação. Ainda
ter-se aprendendo: auto-educação para
mais, independentemente de sua impor-
uma noção supõe noção de educar que
tância em categorizar especificidades de
vai bem além daquela de repetidamente
30
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
Figura 1. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacionalmente.
mostrar o que e como fazer. Há que se
mas e o operar de seus componentes: por
promover a autonomia do educando que
exemplo, a de que a autonomia dos com-
pensa, e capacidade de sustentação do
ponentes cresce com o crescimento da
pensar coletivo educado.
complexidade do sistema. Ou seja, quanto mais complexo o sistema, mais os diferentes componentes podem desempenhar
Sobre um operar referenciado
seu papel mesmo que outros não possam
(ou não queiram) desempenhar o seu.
Desde o início do Século XX estão bem
Aos propósitos de uma intervenção pla-
compreendidas algumas importantes re-
nejada para promover melhorias às con-
lações entre a complexidade de siste-
dições do sistema - população urbana e
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
31
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
rural - nos municípios diretamente afe-
de perturbações (ações) que podem de-
tados pelo AHE Estreito, estas relações
sencadear a mudança desejada.
levam a outra importante propriedade
sistêmica: sistemas complexos são alta-
Então, e desde que os diferentes atores
mente determinados por sua estrutura.
sociais do sistema de interesse constitu-
Em outras palavras, sistemas complexos
am um sistema determinado por sua es-
são altamente auto-determinados e, as-
trutura, programas de educação ambiental
sim, muito dificilmente modificados atra-
não podem assegurar satisfação suficien-
vés de ações promovidas por partes de
te para todos os indivíduos-componentes,
seu meio.
mas podem implementar ações adequa-
das para potencialmente melhorar as con-
O desafio é, assim, orientar ações e com-
dições para a população-sistema se satis-
portamentos que possam mudar sistemas
fazer, e assim aumentar as possibilidades
complexos, como são aqueles que podem
de a maioria desses indivíduos-compo-
ser delimitados no numeroso conjunto de
nentes se revelarem mais satisfeitos. Por
interesses emergentes a partir do empre-
isso, mais importante do que reconhecer
endimento AHE Estreito, quando se sabe
que as condições para uma boa qualidade
que sistemas com tal complexidade são
de vida variam de indivíduo para indivíduo,
especialmente difíceis de manejar.
é promover as condições que, na per-
cepção coletiva, são reconhecidas como
De fato, promover educação ambiental
importantes para aumentar a satisfação
junto a uma comunidade pode levar a uma
humana.
maior satisfação em viver, mas, a par-
tir dessa melhor/maior educação que as
“Qualidade de vida” e “qualidade das
ações possam vir a promover, não se pode
condições para viver” são noções indis-
inferir em quanto o viver de cada um dos
sociáveis, mas distintas e distinguíveis”
componentes desse sistema-comunidade
(D’Agostini & Fantini, 2008)1. De maneira
vai melhorar.
Assim, a abordagem eleita para o desenvolvimento dos trabalhos de educação
ambiental parte do seguinte pressuposto:
mesmo que não se possa instruir (mudar
diretamente) sistemas determinados por
sua estrutura, e sim apenas perturbá-los
(Marturana & Varella, 1995), não significa
que não se possa reconhecer a natureza
32
1
O método IQV/IQCV é descrito em
“Social Indicators Research” (2008), sendo originalmente desenvolvido para distinguir e quantificar significados e estados das indissociáveis,
mas distinguíveis, noções de Qualidade de Vida e
Qualidade das Condições para se Viver. As Qualidades de Condições para se Viver podem ser
mais objetivamente avaliadas, ou seja, podem ser
coletivamente reconhecidas como boas ou como
ruins para determinado contexto. Já a Qualidade
de Vida decorre da satisfação, que pode ser diferente entre pessoas frente às mesmas condições
objetivas. No Programa de Educação Ambiental
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
análoga, educação ambiental promovida
biental e o olhar daqueles que vivem as
entre viventes, e satisfação em viver as
condições promovidas.
condições promovidas por educadores,
são estados muito diferentes. Então, um
Em síntese, a nova questão que emergiu
Indicador de Qualidade do Viver no meio
é a seguinte: em quanto as melhorias pro-
Educado (IQVE) pode informar sobre o
movidas através do programa de educa-
nível de satisfação de quem está vivendo
ção ambiental correspondem a aumentos
em determinadas condições. Já um Indi-
de satisfação de quem vive as condições
cador de Qualidade de Condições Pro-
melhoradas?
movidas através de educação ambiental
(IQCP) informa das possibilidades de que
Assim como “qualidade de vida” e “qua-
muitos ou poucos se declarem satisfeitos.
lidade das condições para viver” são no-
ções distintas, mas indissociáveis, me-
Enquanto o IQVE só pode ser derivado a
lhorias de condições promovidas pela
partir da subjetiva percepção dos indiví-
educação e satisfação em viver nessas
duos-componentes quanto à satisfação
condições melhoradas também o são.
em relação às condições em que vivem,
Significa que, dado um conjunto de com-
o IQCP pode ser obtido a partir de funda-
ponentes relevantes do Programa de Edu-
das suposições de profissionais quanto ao
cação Ambiental à População Urbana e
comportamento do sistema-população:
Rural do Aproveitamento Hidrelétrico de
são tecnicamente reconhecíveis as condi-
Estreito – AHE, pode-se apontar em quan-
ções a partir das quais proporcionalmen-
to convergem/divergem os significados
te mais pessoas se declarariam vivendo
das mesmas condições promovidas pelo
bem, ou mal, em determinado contexto.
programa, quando esses significados re-
Quanto maior a diferença entre o IQVE e
presentam o pensar de diferentes catego-
o IQCP em determinado contexto, quan-
rias de interessados.
do obtidos da avaliação dos mesmos as-
pectos, maior é a diferença entre o olhar
Somente quando os índices IQCP e de
profissional que promove educação am-
IQVE tendem ao valor unitário e, ao mesmo
tempo, tendem a se tornar semelhantes, é
AHE, diferentes instituições e profissionais caracterizam a categoria de atores sociais empenhada em promover condições objetivas, enquanto
diversos segmentos da comunidade, mais diretamente beneficiados por essas ações, caracterizam a categoria de atores sociais que vivem
determinados graus de satisfação com as condições promovidas. Por isso a utilidade do método
IQV/IQCV serve aos propósitos do Programa de
Educação Ambiental do AHE.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
que o programa pode ser considerado efetivo em seus objetivos e ações. A diferença
entre o valor de IQCP e a unidade corresponde ao distanciamento entre as condições reconhecidas e aquelas idealizadas
pelo olhar institucional que promove educação ambiental. A diferença entre o valor
33
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
de IQVE e a unidade, por sua vez, corres-
sados, e dado que muito deste bem estar
ponde ao distanciamento entre o significa-
emerge por razões de natureza subjetiva,
do de condições existentes e o significado
somente probabilisticamente se pode
de condições desejadas pela população.
prever a extensão da melhoria de uma
situação. Ou seja, o bem estar coletivo
Sempre que IQCP>IQVE, a diferença cor-
somente pode ser promovido mediante
responde à divergência entre a suposição
mudanças que aumentem as possibili-
de técnicos a respeito das objetivas con-
dades de que cada um dos membros da
dições que promovem e as subjetivas ma-
comunidade revele sentir-se bem, mas
nifestações de satisfação/insatisfação dos
isto não garante que todos se revelem
beneficiários. Seja a diferença em relação à
igualmente satisfeitos. Enfim, desde Da-
unidade ou a diferença entre os dois índices
rwin se sabe que a evolução ocorre no
indicadores, como ilustra a Figura 2, trata-
âmbito do coletivo. Isto é: a satisfação
-se de indicador de situação a melhorar.
que somente pode ser percebida por
indivíduos deve refletir-se no âmbito do
operar da população, cujo modo de ser
Entre a objetividade das
ações e a subjetiva satisfação
De acordo com a intenção maior de promover o bem estar de todos os interes-
então deriva para um novo e desejável
operar; esta satisfação, no entanto, não
deve ser esperada em todo e qualquer
indivíduo com autonomia de revelar-se
mais ou menos satisfeito com determinada situação.
Figura 2. Trajetória de uma mudança: momentos que se superpõem temporal, conceitual e operacionalmente.
34
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
Uma vez definidas e desenvolvidas as
vamente a cada grande critério. E, como
ações tidas como apropriadas à promo-
prevê o método, será de relações entre
ção da mudança desejada, o método de
estados de aspectos avaliados objetiva-
comparação entre incrementos na quali-
mente pelos técnicos, e da satisfação ma-
dade das condições promovidas e incre-
nifestada na subjetividade do operar social
mentos na satisfação em se viver essas
de cidadãos em relação a esses mesmos
novas condições (D’Agostini & Fantini,
aspectos e para o conjunto dos grandes
2008) possibilita-nos monitorar o grau de
critérios, que emergirá a avaliação da qua-
adequação das ações. Significa que o fato
lidade das condições promovidas (IQCP)
de não se poder saber a priori qual será
e da qualidade do viver no meio educa-
o efeito decorrente de uma ação – desen-
do (IQVE), no âmbito de todo o conjunto
volvida com vista a mudar um sistema
das ações desenvolvidas no Programa de
social – não impede que se possa estimar
Educação Ambiental.
em quanto este efeito se distancia daquele
desejado.
Sobre a natureza das ações
Sobre os aspectos objeto de
avaliação
Definidas as três grandes categorias nas
Seja em relação às ações voltadas à edu-
quais alternativamente toda e qualquer
cação formal ou à educação não-formal,
ação desenvolvida no Programa de Edu-
assume-se que são, todas elas, possíveis
cação Ambiental pode ser enquadrada, a
de serem percebidas com natureza com-
equipe passou a explicitar, para cada uma
preendida no âmbito de três categorias
dessas categorias, conjunto de aspec-
ou grandes critérios: aparelhamento so-
tos que seriam afetados pelas diferentes
cial, construção comunitária e organiza-
ações. Foi a partir da avaliação de cada
ção escolar.
um desses aspectos, tanto pelo olhar de
técnicos quanto pelo olhar de membros
Para cada uma dessas categorias de
da comunidade beneficiada, que foram
ações, são diversos os aspectos sobre
derivados os indicadores das condições
os quais a intervenção é possível e a par-
promovidas da satisfação produzida.
tir dos quais se pode avaliar a efetividade da intervenção educativa. É, portanto,
A seguir são relacionados os aspectos
em relação ao conjunto desses aspectos
identificados em cada um dos grandes cri-
que se pode avaliar o estado promovido
térios de avaliação. Esses aspectos, bem
e a satisfação que dele resulta respecti-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
35
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
de acordo com o que prevê e possibilita
Como prevê o método do IQCV/IQV, os
o método proposto por D’Agostini & Fan-
indicadores IQCP e IQVE (Indicador de
tini (2008), poderão ser permanentemente
Qualidade de Condições Promovidas e
avaliados quanto a sua pertinência em ser
Indicador de Qualidade do Viver as con-
considerados ou substituídos. Ou seja, o
dições Educadas) precisam ser obtidos a
próprio método possibilita a existência de
partir dos mesmos critérios. Assim, seja
um processo de aprendizagem em avaliar
ao olhar dos técnicos ou ao olhar dos usu-
ao longo do processo de avaliação.
ários, os grandes critérios de avaliação,
ou os diversos aspectos considerados na
Aparelhamento Social
respectiva avaliação, são precisamente
- atendimento à saúde
os mesmos, mesmo que seja necessário
- transporte público
abordá-los usando linguagem diferente.
- comunicação
Enfim, de um olhar (técnico) se deseja a
- moradia
avaliação que permita inferir probabilisti-
- saneamento básico
camente a possibilidade de determinadas
- lazer
condições satisfazerem mais ou menos os
- fontes de energia
usuários em geral no contexto e, de outro
olhar (usuário/comunidade), a avaliação
Construção Comunitária
que possibilita estimar quanto aquela pri-
- qualidade dos educadores ambientais
meira avaliação converge com a avaliação
- quantidade de educadores de quem importa satisfazer. É por isso que
ambientais
o método preconiza que cada um dos dois
- motivação
indicadores precisa ser obtido a partir de
- clareza sobre conceitos que orientam
três indicadores parciais, a saber:
e que sustentam as ações
- disponibilidade de meios físicos
IQCP – Indicador da Qualidade das Condi-
- compatibilização de cronogramas
ções Promovidas:
- abrangência das ações do programa
• ICAS – Indicador das Condições do
Aparelhamento Social
Organização escolar
- prédios
- projeto pedagógico
- recursos didáticos
• ICCC – Indicador das Condições da
Construção Comunitária
• ICOE – Indicador das Condições da
Organização Escolar
- qualificação do corpo docente
IQVE – Indicador da Qualidade do Viver no
- quantidade do corpo docente
Meio Educado:
- administração escolar
- noção do lugar institucional escola
36
• ISAS – Indicador da Satisfação com
o Aparelhamento Social
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
• ISCC – Indicador da Satisfação com
a Construção Comunitária
• ISOE – Indicador da Satisfação com
a Organização Escolar
que conta é ser alternativamente da categoria de promotores das condições ou
da categoria de usuários das condições
promovidas. É o caso, por exemplo, de
um médico que usa o posto de saúde no
Todos os seis indicadores parciais são, to-
exercício de sua missão profissional. Ele
davia, derivados a partir de mesma siste-
pode ser tão ou mais habilitado do que
matização de significados das condições
agentes e gestores com missão de prover
de diferentes aspectos considerados em
a existência e a estrutura do posto de saú-
cada um dos Grandes Critérios de Ava-
de. Por outro lado, na categoria de público
liação. Em outras palavras, os seis indica-
usuário podem existir também pessoas
dores parciais são obtidos operando um
com formação formal muito abaixo da-
mesmo algoritmo. E cada indicador geral
quela dos agentes técnicos encarregados
é obtido da média geométrica entre os três
das ações de promoção de melhorias das
respectivos indicadores parciais.
condições. É o caso de alunos de séries
iniciais e mesmo pais com baixa formação
escolar.
Da consulta aos Atores
Sociais
A qualidade das condições referentes aos
diversos aspectos foi caracterizada a partir de avaliações de pessoal técnico, que
se supõe habilitado a avaliar essas condições levando em conta o contexto, e não
apenas as condições em si, tomadas em
referência a uma condição que possa ser
ideal para qualquer contexto. Já a satisfação com as condições precisam resultar
de manifestações de usuários das condições existentes. Isso não significa que o
público a partir do qual se infere o grau de
satisfação não possa constituir-se também de pessoas tecnicamente qualificadas em relação ao objeto de avaliação. O
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Dos resultados e de sua interpretação
Na avaliação a partir dos valores produzidos, antes de tudo importa considerar o caráter exigente do método IQV/IQCV: condições de aspectos que se encontrem abaixo
da condição média têm maior importância
do que condições acima da média em outros aspectos. Ou seja, o valor de cada indicador parcial, e dos dois indicadores gerais,
resulta mais representativo de condições
reconhecidas como mais insatisfatórias do
que de boas condições. Note-se, por exemplo, que os índices gerais IQCP e IQVE tendem a ser menores do que a média de seus
respectivos índices parciais. Isto tem uma
37
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
importante razão pedagógica: é mais fácil
Portanto, e na medida em que para todos
melhorar onde já há algo do que fazer surgir
os grandes critérios sempre existirão um
o suficiente onde não há o essencial. Assim,
ou mais aspectos que parecerão em condi-
é também uma função do método de avalia-
ções satisfatórias para o contexto, e como
ção apontar razões para que os promotores
a experiência de aplicação do método IQV/
de ações de melhoria se empenhem mais
IQCV tem mostrado, raramente os valores
em garantir o essencial. O método induz
dos indicadores serão muito superiores a
que os esforços sejam mais direcionados
0,7 (Tabela 3).
a garantir condições de estado mínimo nos
mais diversos aspectos importantes, ainda
Independentemente dos valores abso-
que sem deixar de promover avanços em
lutos dos indicadores, sobre os quais
aspectos já em melhores condições. voltaremos a falar, é importante apontar
Aguiarnópolis/TO
Babaçulândia/TO
ICAS - Indicador das
Condições do Aparelhamento Social
0,52
0,46
0,38
0,55
0,59
0,69
ICCC - Indicador das
Condições da Construção Comunitária
0,73
0,73
0,73
0,72
0,66
0,69
ICOE - Indicador das
Condições da Organização Escolar
0,79
0,75
0,54
0,69
0,65
0,70
IQCP - Indicador da
Qualidade das Condições Promovidas
0,67
0,63
0,53
0,65
0,63
0,69
ISAS – Indicador da
Satisfação com o Aparelhamento Social
0,50
0,48
0,43
0,57
0,55
0,67
ISCC – Indicador da
Satisfação com a
Construção Comunitária
0,73
0,72
0,78
0,72
0,774
0,76
ISOE – Indicador da
Satisfação com a Organização Escolar
0,71
0,70
0,66
0,59
0,60
0,69
IQVE – Indicador da
Qualidade do Viver no
Meio Educado
0,64
0,62
0,61
0,62
0,63
0,70
MUNICIPIO
Estreito/
MA
Carolina/
MA
Palmeiras/
TO
Darcinópolis/MA
Tabela 3. Valores dos indicadores IQCP e IQVE e de seus respectivos índices parciais em seis municípios
atendidos pelo Programa de Educação Ambiental do AHE Estreito
38
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
razoável convergência entre os valores
evidência de que, no conjunto das ações
do IQCP e IQVE para cada município.
dos programas do AHE Estreito, aquelas
Esta convergência pode ser reconheci-
voltadas ao Aparelhamento Social têm
da como muito boa para os municípios
ou podem ter mais a satisfazer do que
de Aguiarnópolis (IQCP= 6,7 e IQVE=
já satisfazem as ações voltadas à Orga-
6,4), Babaçulância (IQCP= 6,3 e IQVE=
nização Escolar e à Construção Comu-
6,2), Palmeiras (IQCP=0,63 e IQVE=0,63)
nitária. Se fossem considerados apenas
e
e
estes outros dois “grandes critérios”, os
IQVE=0,70), considerada boa para o
Darcinópolis/MA
(IQCP=0,69
indicadores gerais IQCP e IQVE ficariam
município de Carolina/MA (IQCP=0,65
acima de 0,7 para Aguiarnópolis e Baba-
e IQVE=0,62), e apenas satisfatória para
çulândia e significativamente acima de
o município de Estreito (IQCP= 5,3 e
0,6 para Estreito.
IQVE= 6,1 ).
De qualquer forma, o desempenho no
A menor convergência entre os valores
conjunto das ações se mostrou bastante
de IQCP e IQVE no município de Estrei-
satisfatório. Seguindo os mesmos pro-
to é devida ao mais baixo índice parcial
cedimentos que possibilitam obter os
ICAS - Indicador das Condições do Apa-
indicadores gerais IQCP e IQVE a partir
relhamento Social (0,38). Aliás, é sempre
de três indicadores parciais (ICAS, ICCC,
em relação ao “grande critério” Apare-
ICOE e ISAS, ISCC ISOE), podem-se ob-
lhamento Social que os indicadores são
ter indicadores gerais IQCPconjunto e
menos satisfatórios nos seis municípios,
IQVEconjunto para o conjunto dos mu-
tanto à luz do olhar da categoria social
nicípios a partir dos respectivos IQCP e
Técnicos/Promotores quanto da catego-
IQVE, ou seja:
ria social Público/Usuários. Esta é uma
IQCPconjunto = (IQCPAguiarnópolis)1/6 x (IQCPBabaçulândia)1/6 x (IQCPEstreito)1/6 x
(IQCPCarolina)1/6 x (IQCPPalmeiras)1/6 x (IQCPDarcinópolis)1/6
Então:
IQCPconjunto = 0,671/6 x 0,631/6 x 0,531/6 x 0,651/6 x 0,631/6 x 0,691/6 = 0,63
e
IQVEconjunto = (IQVEAguiarnópolis)1/6 x (IQVEBabaçulândia)1/6 x (IQVEEstreito)1/6 x
(IQVECarolina)1/6 x (IQVEPalmeiras)1/6 x (IQVEDarcinópolis)1/6
Então:
IQVEconjunto = 0,641/6 x 0,621/6 x 0,611/6 x 0,621/6 x 0,631/6 x 0,701/6 = 0,63
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
39
Juliana Mariano Alves, Fred Newton
da
Silva Souza
e
Luiz Renato D’Agostini
Portanto, seja à luz do olhar de atores so-
tisfação em Viver essas condições (IQVE)
ciais envolvidos na promoção de melho-
no âmbito de seis municípios do entorno
rias de condições para viver, seja à luz do
de reservatório, permitiram inferir a con-
olhar de atores sociais que vivem as con-
sistência da intervenção do Programa de
dições promovidas, a condição é percebi-
Educação Ambiental do AHE Estreito. A
da como relativamente boa, ou seja, acima
partir da interpretação do processo em
de 0,6. Talvez ainda mais importante seja
curso, além de garantir continuidade às
a convergência da percepção de um e ou-
importantes ações de construção de um
tro olhar (0,63 ≈ 0,63), o que denota, antes
novo modelo mental em perceber, pensar
de tudo, convergência no pensar priorida-
e tratar a questão ambiental, agora tam-
des no estabelecimento de uma condição
bém se faz notar a necessidade de conso-
educada – essencial à autodeterminação
lidar, e de continuamente avaliar e ampliar,
de um povo.
os avanços até então alcançados. Estas
etapas são componentes de um mesmo
sistema de relações indissociáveis no
Fases da consolidação de
uma mudança em curso
da, agora em construção, e pretendida no
futuro consolidada, tem um claro propósito: promover a passagem de um estado
Foram cumpridas duas grandes e importantes etapas concebidas na origem do
projeto, a saber:
a) diagnosticar especificidades das diferentes situações sujeitas à intervenção
voltada à educação; e
b)capacitar agentes educadores, habilitando-os para intervir a partir de
conceitos e procedimentos epistemologicamente orientados em uma abordagem devidamente fundamentada.
Os resultados até então obtidos, aferidos
por método que possibilitou confrontar o
Indicador da Qualidade das Condições
Promovidas (IQCP) e o Indicador da Sa-
40
processo de educar. A trajetória planeja-
social, em muito caracterizado pelo desconexo, para um estado de comunidade
que se autoperceba e se autodetermine a
partir de seus próprios propósitos.
A evolução, como decifrou Darwin e como
nós compreendemos, é resultado da deriva no modo de ser do sistema-população, não da novidade circunstancialmente
produzida
em
componentes-cidadãos.
Por isso, mais do que educar indivíduos
de uma pequena fração da população,
no curto espaço de tempo que esses indivíduos tenham acesso a informações
sobre alguns importantes conceitos e implicações de comportamento humano, é
necessário incorporar no operar social a
busca de um humano comportamento de
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Trajetória de uma mudança pela educação
querer constantemente educar-se, e assim
em identificar conteúdo a informar e mais
todos se educarem. Em outras palavras,
em superar riscos de descontinuidade no
as melhores condições a se promover são
processo de educar.
aquelas que possibilitam que a população
eduque a si mesma. Esta é a verdadeira
mudança desejada. Por outro lado, também aprendemos com a dinâmica da evo-
Referências Bibliográficas
lução darwiniana que não há como mudar
o estado do sistema-população sem que
ocorram mudanças em espécimes-componentes. Este precisa ser o papel de um
Programa de Educação Ambiental.
D’Agostini, L.R. & Fantini, A. C. (2008): Quality
of Life and Quality of Living Conditions in
Rural Areas: Distinctively perceived and
quantitatively distinguished. Social Indicators Research.
Maturana, H. & Varella, F. (1995): A árvore do conhecimento. Campinas: Ed. PSY.
Neste contexto, é preciso pensar em gerações, não apenas em gerar operações
isoladas no tempo. Por isso o NUDAM
tem se empenhado em desenvolver produtos didáticos voltados ao fortalecimento conceitual da compreensão de todas as
dimensões da questão ambiental. Concomitantemente, também procurou capacitar-se em construções conceituais e metodológicas voltadas ao monitoramento
do desempenho ambiental de comunidades no entorno do AHE Estreito. A qualidade das ações humanas no entorno do
reservatório tanto afeta as possibilidades
a partir do próprio uso das terras quanto
as possibilidades de construir um melhor
ambiente a partir da existência do empreendimento. Assim, não basta educar para
apontar o que estaria certo ou errado fazer. É preciso instrumentalizar a comunidade para que ela mesma possa aferir seu
desempenho ambiental. Portanto, para a
evolução pretendida na Trajetória da Mudança, o desafio maior pode estar menos
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
41
Domingo en Huambo (Angola)
42
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
A sustentabilidade como modelo
de desenvolvemento responsable e
competitivo
Sustainability as a model of responsible
development and competitive
Luis Vladimir Velázquez Álvarez e José G. Vargas-Hernández. Centro Universitario de Ciencias Económico Administrativas-Universidad de Guadalajara (México)
Resumo
O obxectivo do presente artigo é analizar mediante o método analítico a estratexia da
competitividade en función da estratexia da sustentabilidad para dar a pauta a un modelo
de desenvolvemento responsable e competitivo. Tendo como punto de partida a seguinte
afirmación: A madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente á
competitividade. Entre os resultados do presente establécese que a estratexia empresarial
actual busca un sistema ecoloxicamente adecuado, economicamente viable e socialmente
xusto para chegar ao equilibrio sustentable, impulsado polas institucións e fortalecido
das capacidades e recursos cos que conta cada empresa para desenvolver vantaxes que
impulsen o desenvolvemento global e logren a maximización de beneficios desde unha
prespectiva tanxible e intanxible.
Abstract
The aim of this paper is analyzed by the analytical method competitiveness strategy
based on sustainability strategy to lead the way to a model of responsible development
and competitive. Taking as its starting point the following statement: The maturity of a
sustainable business strategy positively affects competitiveness. The results of this
states that the current business strategy seeks an ecologically appropriate, economically
viable and socially just to reach sustainable equilibrium promoted by the institutions and
strengthened the capabilities and resources that each company has to develop benefits
promote the overall development and achieve the maximization of benefits from a
perspective tangible and intangible..
Palavras chave
Competitividade, desenvolvemento, empresa, estratexia e sustentabilidade.
Key-words
Competitiveness, business, development, strategy and sustainability.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
43
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 43-53
Luis Vladimir Velázquez Álvarez
e
José G. Vargas-Hernández
Presentación
A industria en xeral está inmersa nun
medio social e ambiental, polo tanto a
preocupación das empresas de atopar
As empresas actuais enfrontan día a día o
un equilibrio que permita o abastecer e
reto de sobrevivir polas crecentes necesi-
enrique¬cerse do sistema é de suma im-
dades materiais, a escaseza de recursos
portancia. É por iso a responsabilidade de
naturais e as desigualdades. A sustenta-
coidar o medio ambiente e á sociedade,
bilidad toma un papel crave como estra-
convivindo en equilibrio para asegurar a
texia global, baseada na prosperidade
súa sustentabilidade económi¬ca cara ao
económica, o balance ecolóxico e o ben
futuro. O desafío dos gobernos é deseñar
común. A globalización nos negocios vol-
as regras do xogo que permitan un desen-
veu o panorama máis comple¬jo, o au-
volvemento sustentable, maximizando o
mento de competidores, o acceso a novos
benestar social, económico e o coidado
mercados, o desenvolvemento de novas
ambiental. Estas regras baseadas en res-
tecnoloxías levaron aos negocios a centrar
tricións planeadas que estruturan a inte-
esforzos en construír unha identidade que
gración empresarial.
fortaleza as súas competencias.
A as súas¬tentabilidad é o camiño para
De acordo a Porter (1995), estas fortale-
atopar o equilibrio económico, ecolóxico
zas baséanse na vantaxe competitiva, a
e social, dando como resultado a prospe-
cal existe cando hai unha equivalencia das
ridade e a capitalización de novos recur-
competencias distintivas dunha empresa,
sos. Na teoría de recursos e capacidades,
polo cal as necesidades particulares do
a noción de sustentabilidad competitiva
cliente permite xerar unha vantaxe competi-
esta referida ao equilibrio (Barney 1994,
tiva. Outros factores que volve complexo o
Rumelt 1984), a cal é o xeito de observar
mundo dos negocios é o interese dos pro-
a competencia en función de beneficios
pietarios de maximizar as súas utilidades no
extraordinarios. Nunha contorna como o
menor tempo posible, esquecendo a pros-
de hoxe, altamente competitivo e globali-
peridade á conta da sociedade e o medio
zado, é necesario a análise da sustentabi-
ambiente. A teoría da Axencia permite acla-
lidad tendo presente que entre os actores
rar algúns aspectos relativos á problemática
competitivos só hai un gañador e moitos
da relación acode, contorna e recurso, a cal
perdedores. Cunha estratexia sustentable
examina as situacións de delegación de au-
os beneficios a curto e longo prazo se ma-
toridade na toma de decisións e conxunta-
ximizaran tendo maiores ganancias tanxi-
mente de intereses contrapostos que teñen
bles e intangibles. En cambio a competi-
os individuos e que deben ser superados
tividade o seu obxectivo é a optimización
para diminuír o risco moral.
económica, deixando ao carón os factores
44
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
sociais e ambientais, contrario ao que pro-
Medio Ambiente
pón a sustentabilidad.
onde se establece “Desenvolvemento
e o
Desenvolvemento (1992)
Sustentable é aquel que satisfai as neceUnha estratexia sustentable asegura o éxi-
sidades das xeracións presentes sen so-
to das organizacións e asegura a súa per-
cavar a capacidade das xeracións futuras
manencia no tempo.
para satisfacer as súas”. (p.8).
Lezama e Graizabord publican no 2010 “Os
Antecedentes
grandes problemas de México” onde explican:
O Desenvolvemento Sustentable en Méxi-
Na década dos ‘70s a toma de conciencia da gravidade da degradación do medio
ambiento manifestouse na Conferencia das
Nacións Unidas sobre o Medio Ambiente
en Estocolmo en 1972, onde se acuña o
temido de desenvolvemento sustentable.
O Informe Brundtland pola Organización das
Nacións Unidas (1987), propón a restitución
do equilibrio ecolóxico, reconstruír aquilo
que foi danado polo progreso económico
e mate¬rial e construír as bases naturais
que fagan do modelo de desenvolvemento da sociedade industrial algo perdurable.
O desenvolvemento económico sobre o
que o informe reflexiona, analiza que provoca pobreza, desigualdade, inxustiza e
dano ambiental. Resáltase o ben común e
a saúde ecolóxica, xa que a ausencia de
ambas se relaciona directamente coa degradación ambiental dos países.
ble adquiriu aceptación como resultado
das
Nacións Unidas
revi¬sión e transformacións das institucionais. A Lei Xeral Do Equilibrio Ecolóxico
e A Protección ao Ambiente rexistra con
claridade estes principios. A reforma á Lei
Orgánica da Administración Pública Federal de 1992, que transformou á Secretaría
de Desenvolvemento Urbano e Ecoloxía
(Sedue) en Secretaría de Desenvolvemento Social (Sedesol) e creou o Ins¬tituto Nacional de Ecoloxía (INE) e a Procuradoría
Federal de Protección ao Ambiente (Profepa), reflectiu de xeito directo esta procura
de modernización.
O INE foi habilitado para crear o marco normativo e para ditar as liñas que habería de
seguir a política ambiental. A Profepa facíase respon¬sabre de que aquilo que quedou establecido como principio xurídico e
nor¬mativo e que a política definiu como a
súa estratexia, os seus obxectivos, metas
O termo de Desenvolvemento Sustentada Conferencia
co parte da modernización no proceso de
sobre o
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
e accións, conducentes á obtención dos
equilibrios ecolóxicos, fóra efectivamente obedecido e cumprido. Estes cambios
institucionais que teñen lugar en México
45
Luis Vladimir Velázquez Álvarez
e
José G. Vargas-Hernández
resultan do debate mundial desencadea-
tarse provocase problemas económicos,
do polo Informe Brundtland e anticipan o
ecolóxicos e sociais pola demanda dos
Cume de Río.
mesmos. A sustentabilidad é unha estratexia de desenvolvemento económico que
A firma do Tratado de Libre Comercio de
beneficia aos tres factores aumentando os
América do Norte (TLCAN), que entrou en
niveis de satisfacción e fortalece as pers-
vigor o primeiro día de 1994, e a incorpo-
pectivas futuras.
ración de México á Organización para a
Cooperación Económica (OCDE) ese mes-
HIPÓTESE
mo ano. Ambos acontecementos trouxe-
A madurez dunha estratexia sustentable nas
ron consigo unha intensa actividade lexis-
empresas afecta positivamente á competiti-
lativa, normativa e institucional. Normas
vidade, tendo resultados positivos nos fac-
ambientais de diversa natureza foron cre-
tores económicos, ecolóxicos e sociais.
adas co propósito deliberado do goberno
de formar parte do acuerdo que uniu comercialmente a Estados Unidos, Canadá e
México (Lezama e Graizabord, 2010, p.47).
OBXECTIVO
Analizar a estratexia da competitividade en
función da estratexia da sustentabilidad
para dar a pauta a un modelo de desenvol-
Delimitación do problema
vemento responsable e competitivo.
Desenvolvemento
A estratexia competitiva a provocado dañosos sociais e ambientais que ao paso dos
anos convertéronse en problemas económicos, o modelo no cal o máis competitivo
sobrevive e o máis débil morre a fallado.
Partindo deste punto, proponse unha estratexia sustentable baseada nas teorías
das institucións, os recursos, a industria e
na responsabilidade social empresarial.
A teoría baseada na industria, a teoría dos
recursos e teoría das institucións establecen os asuntos do goberno conforman un
marco complexo baseado nos estudos de
Porter (1985), Wernerfelt (1984), Barney
(1991) e North (1990).Este marco presenta
o panorama global para o desenvolvemento das empresas e a relación coa súa con-
XUSTIFICACIÓN
torna. O desenvolvemento da sociedade
A xustificación da estratexia sustentable
non é exclusivo das institucións, na rela-
parte do feito de ter recursos naturais limi-
ción empresa-contorna a primeira toma un
tados, que antes e no momento de esgo-
papel importante no desenvolvemento da
46
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
sociedade, reflectido na economía e nos
Defínese
ás
capacidades
dinámicas
estándares de calidade de vida.
como: ?A habilidade da organización para
integrar, construír, e reconfigurar as com-
Barney (1991) menciona que os recursos
petencias e aliñalas aos cambios do mer-
da organización son vantaxes, capacida-
cado? (Teece, Pisano e Shuen, 1997, p.521).
des, atributos os cales son controlados
A capacidade organizacional e dinámica
pola organización para concibir e imple-
dada por Winter (2003) como unha capa-
mentar estratexias que melloren a súa efi-
cidade que é de alto nivel, que outorga á
ciencia e a súa efectividade. Distribuídos
dirección da organización un conxunto de
heterogéneamente entre as organizaci-
alternativas para lograr resultados valio-
óns, sendo valiosos, raros, inimitables e
sos, á súa vez menciona que as capacida-
non sustituibles. Desde o punto de vista
des dinámicas son aquelas capacidades
da visión baseada nos recursos Werner-
organizativas que actúan para crear as ca-
felt
(1984) menciona que se sostén unha
pacidades convencionais.
vantaxe competitiva creada sobre os seus
recursos.
As capacidades do empresario son parte
fundamental do desenvolvemento estraté-
Unha vantaxe competitiva existe cando hai
xico, as cales brindásenlle vantaxes com-
unha equivalencia entre as competencias
petitivas sostibles. Como sabemos (Simon,
distintivas dunha empresa (Porter, 1985).
1947) existen capacidades distintas en to-
De acordo a Peng (2006) existen tres es-
dos os seres humanos, que pode limitar un
tratexias competitivas: de diferenciación,
máximo aproveitamento de recursos; a ra-
de custos e de enfoque ou segmentación.
cionalidade limitada. Penrose (1959) men-
A estratexia de diferenciación baseada en
ciona: “Unha empresa necesita reservas
distinguirse entre as empresas competi-
para a súa operación, visualízaa sometida
doras. Na de custos, a empresa ofrece os
a un proceso de desenvolvemento restrin-
prezos máis baixos aos consumidores. A
xido e acumulativo. Suxeriron que a estra-
de enfoque caracterízase pola identifica-
texia competitiva require a explotación das
ción dun segmento do mercado na que a
capacidades, internas e externas, especí-
especialización é a estratexia adecuada
ficas da empresa.” (Penrose, 1959, p. 94).
para captar o nicho de mercado.
Partindo deste marco establécese a estraNa relación coa contorna as institucións
texia da sustentabilidad como unha alter-
preséntanse como ?As restricións hu-
nativa de desenvolvemento responsable e
manamente planeadas que estruturan a
competitivo. A Unión Internacional para a
interrelación humana? (North, 1990, p.3)
Conservación da Natureza menciona na
representadas como as regras do xogo.
XVIII Asemblea Xeral (1990):
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
47
Luis Vladimir Velázquez Álvarez
e
José G. Vargas-Hernández
O desenvolvemento sustentable é un pro-
como o equilibrio económico, ecolóxico e
ceso de melloría económica e social que
social en interrelación coas teorías dos re-
satisfai as necesidades e valores de todos
cursos, as institucións e a industria, como
os grupos interesados, mantendo as op-
se ilustra na figura seguinte (Figura 2).
cións futuras e conservando os recursos
naturais? e ?Sustentabilidad: unha estratexia para o coidado do planeta.? (Unión
Internacional
reza,
para a
Conservación
da
Natu-
1990, p.33).
No 2007 a humanidade consumía os recursos de planeta e medio de acordo ao
factor de biocapacidad, pondo en risco a
subministración de recursos ás xeracións
futuras, esta situación coloca a estratexia da sustentabilidad como solución ao
problema de raíz. Coa colaboración de industria, institucións e sociedade na imple-
Figura 2. Sustentabilidad como equilibrio. Fuente: Elaboración propia.
mentación dunha estratexia sustentable
alcanzarse nivel óptimo no cal non expor
A sustentabilidad suxire unha relación es-
ás xeracións futuras, como se mostra a
treita ente empresa e cliente na que poi-
continuación (Figura 1).
da establecer máis que unha transacción
nun mutuo beneficio das partes e asegu-
Realizando unha análise podemos esta-
rar a lealdade do cliente. O concepto de
blecer a estratexia da as súas¬tentabilidad
sustentabilidad actualmente convive co
de responsabilidade social, as organizacións empresariais os han integrados ás
súas estratexias voluntariamente mais alá
de cumprir coas leis e as normas do país,
provén dun desenvolvemento social positivo a través da creación de valores e unha
conduta empresarial responsable.
A sustentabilidad constitúese como unha
necesidade ineludible para a futura super-
Figura 1. Biocapacidad. Fuente: World Wide
Fund For Nature (2010).
48
vivencia da propia empresa. A maior parte dos problemas da actualidade viran ao
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
redor da opulencia, a acumulación, desi-
Analizando os indicadores de desenvolve-
gualdade, a xeración de novas demandas
mento sustentable sinálannos o desem-
de bens, como sinónimo de desenvolve-
peño das industrias baseados en factores
mento distante ao equilibrio, os cales radi-
económicos, sociais e ambientais. O pri-
can na ignorancia da subsidiariedad, prin-
meiro factor baseado no desenvolvemen-
cipio de eficiencia social.
to económico, enfocado nun esquema de
calidade, auditorias ambiental, introdución
de tecnoloxías limpas e uso sustentable
Competitividade en función de
sustentabilidade desde unha
prespectiva de indicadores
de recursos. O factor social analiza o desenvolvemento dos empregados e a súa
participación na sociedade, xerando un
ambiente de benestar baseado nos valores da empresa. O último dos factores
da avaliación da sustentabilidad é o fac-
Na análise do desenvolvemento os indi-
tor ambiental o cal establécese na análise
cadores axúdannos a atopar os factores
do impacto da empresa coa súa contorna
que integran a función, para poder dar un
ecolóxica.
resultado comparativo entre os diferentes
actores avaliados. Para avaliar a competi-
Distintas organizacións estableceron dife-
tividade mídense as variables de produto
rentes indicadores para avaliar o impacto
ou servizo que constitúen a oferta de valor
das estratexias implementadas. A continu-
da organización en comparación cos com-
ación preséntanse algúns índices de com-
petidores, a posición destas variables é o
petitividade e sustentabilidad:
nivel de competitividade da organización.
Entre os que destacan o custo, a rapidez,
INDICES DE COMPETITIVIDADE
a confiabilidad e a satisfacción do cliente.
Growth Competitiveness Index (s.f): foi inO modelo de Competitividade Sistémica
troducido por Jeffrey D. Sachs e Andrew
de Esser K. (1994), constitúe un marco de
Warner e desenvolvido coa asistencia de
referencia cunha visión de mediano a lon-
John McArthur para o Center for Interna-
go prazo e a intensa interacción entre os
tional Development en Harvard. Mide a ca-
actores, os cales non debe encamiñarse
pacidade dunha economía nacional para
unicamente a optimizar potenciais de efi-
lograr un crecemento económico susten-
ciencia nos diferentes niveis do sistema,
table no mediano prazo.
senón tamén na mobilización de capacidades sociais de creatividade co fin de desenvolver vantaxes competitivas.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
49
Luis Vladimir Velázquez Álvarez
e
José G. Vargas-Hernández
INDICES DE SUSTENTABILIDADE
cidade social e institucional para responder aos retos ambientais e a xestión global.
Dow Jones Sustainability Indexes (1999):
son os primeiros índices globais que se-
Podemos observar que os Índices de com-
guen o desempeño financeiro das princi-
petitividade e sustentabilidad son moi cla-
pais empresas impulsadas pola sustenta-
ros, avalían factores obxectivos nos cales
bilidade en todo o mundo.
danse unha ponderación. Como mencionamos anteriormente, os índices de compe-
ISE-BOVESPA (2005): unha iniciativa pio-
titividade avalían principalmente factores
neira en América Latina, está deseñado
económicos, mentres que os de sustenta-
para crear un ambiente de investimento
bilidad enfócanse principalmente no factor
compatible coas necesidades da socie-
ambiental, preocupándose nun primeiro
dade contemporánea para o desenvolve-
plano do aspecto social, para ter resulta-
mento sostible e para alentar ás empresas
dos positivos no económicos. A continua-
a ser eticamente responsable.
ción obsérvase o Ranking compañías glo-
Environmental Sustainability Index (1995):
Corporate Knights onde se analiza factores
desenvolvido por Yale University estable-
de produtividade do Dióxido de carbono,
ce a referencia da capacidade das nacións
liderado en diversidade, responsabilidade
para protexer o medio ambiente. Estes
no pago de imposto, é importante sinalar
indicadores permiten comparar a través
que en lle tema de sustentabilidad empre-
dunha serie de cuestións que caen dentro
sas responsables poden facer moito sen
das seguintes cinco categorías xerais: Sis-
grandes investimentos tendo unha cultura
temas Ambientais, A redución de tensións
social, económica e ambiental, o exemplo
ambientais, Reducir a vulnerabilidade hu-
claro é a empresa Brasileira Natura Cos-
mana fronte ás tensións ambientais, Capa-
méticos S.A. (Táboa 1).
bais máis Sustentables 2012 publicado por
Táboa 1. Ranking compañías globais máis Sustentables 2012. Fonte: Corporate Knights (2012).
50
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
No Ranking compañías globais máis
Sustentables
2012
observamos
como avalían a parte ecolóxica en
función do Dióxido de Carbono, o
cal xera grandes problemas de efecto invernadoiro e contaminación, o
papel social en función da diversidade de xero e a responsabilidade social no pago de impostos, é un claro
exemplo que a responsabilidade das
empresas é cada ves maior cara á
sociedade, contribuíndo de diferentes formas.
Nun nivel macro a Universidade de
Yale desenvolveu o Índice de Sustentabilidade Ambiental mediante a
Figuras 3 e 4. Índice de sustentabilidade ambiental de Finlandia. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).
avaliación do Sistemas ambientais,
redución das tensións, redución
da vulnerabilidade humana, capacidade social e institucional e
a xestión global, os resultados
da avaliación son presentados
en pentágonos. A continuación
preséntase a avaliación do índice
para Finlandia, Estados Unidos
e México (Figuras 3, 4 e 5) os cales serán analizados contra o índice
para a competitividade global publicado por Foro Económico Mundial,
quel establece a competitividade en
función dos factores Institucións,
infraestrutura, contorna macroeconómico, saúde e educación primaria,
educación superior e formación, produtos eficiencia do mercado, traballo
da eficiencia do mercado, desen-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Figura 5 e 6. Índice de sustentabilidade ambiental de Estados
Unidos. Fonte: Environmental Sustainability Index (2005).
51
Luis Vladimir Velázquez Álvarez
e
José G. Vargas-Hernández
bilidad e competitividade. En
cambio Finlandia en niveis de
competitividade atópase entre
os primeiros dez lugares e en
sustentabilidad atópase no lugar número un de acordo aos
Indicadores antes mencionados.
O anterior podémolo levalo a unha escala micro tomando como referencia os
mesmos factores avaliados, e poderemos
observar que a estratexia sustentable
ten resultados positivos no aspecto de
responsabilidade e competitividade. As
empresas máis competitivas presentan
os mellor factores económicos, sociais e
Figura 7 e 8. Índice de sustentabilidade ambiental de
México. Fonte: World Economic Forum (2011).
ambientais no longo prazo, asegurando a
volvemento do mercado financeiro, prepa-
texia onde a competitividade mídese en
ración tecnolóxica, tamaño do mercado,
función da sustentabilidad.
sustentabilidad, isto presenta unha estra-
empresas sofisticación e innovación.
Podemos observar que a competitividade
Conclusións
baséase nas variables económicas reflec-
tidas en indicadores como o Produto interno bruto, unha empresa pode esgotar
A estratexia empresarial actual busca un
bosques, contaminar o seu aire mostran-
sistema ecoloxicamente adecuado, eco-
do un resultado positivo en indicadores de
nomicamente viable e socialmente xus-
competitividade pero non reflectindo unha
to para chegar ao equilibrio sustentable,
estratexia sustentable. Podemos observar
impulsado polas institucións e fortalecido
o caso de Estados Unidos o cal atópase
das capacidades e recursos cos que con-
entre os cinco países máis competitivos
ta cada empresa para desenvolver van-
e no Índice de sustentabilidad atópase no
taxes que impulsen o desenvolvemento
lugar 45, isto reflicte a falta de preocupa-
global, tendo como resultados a maximi-
ción dos factores sociais e ambientais, os
zación de beneficios desde unha prespec-
cales marcan a diferenza entre sustenta-
tiva tanxible e intangible. Na finalización
52
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A sustentabilidade como modelo de desenvolvemento...
do estudo analítico podemos observar
que a madurez dunha estratexia sustentable nas empresas afecta positivamente
á competitividade, tendo resultados positivos nos factores económicos, ecolóxicos e sociais. E podemos recalcar que o
desenvolvemento non debe encamiñarse
unicamente a optimizar a eficiencia do
sistema, senón tamén en desenvolvemento de capacidades sociais e ambientais
que xeren unha estabilidade económica
ecolóxica e social.
Referencias bibliográficas
Barney, J. (1991). Firm Resources and Sustained
Competitive Advantage. Journal of Management, vol. 17, no. 1, pp. 99-120.
Business Competitiveness Index (2003). The Growth CompetitivenessIndex: Analyzing Key
Underpinnings of Sustained Economic
Growth.N. Extraído el 23 de Mayo 2012
de https://members.weforum.org/pdf/Gcr/
GCR_2003_2004/GCI_Chapter.pdf.
Corporate Knights (2012). Ranking compañías globales más Sustentables 2012. Extraído el
23 de Mayo 2012 de http://global100.org/
index.php.
Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio
Ambiente y el Desarrollo (1992). La Cumbre
de la Tierra (Rio de Janeiro, junio 1992). Extraído el 23 de Mayo 2012 de http://www.
desdeamerica.org.ar/pdf/resenas%20
sobre%20cambio%20climatico.pdf.
Dow Jones Sustainability Indexes (1999). Informe
Dow Jones Sustainability Indexes Extraído
el 23 de Mayo 2012 de http://www.sustainability-index.com
Esser, K. (1996). Competitividad Sistémica: Nuevo desafío a las empresas y a la política.
Revista de la CEPAL, Santiago 1996, No.
59, pp. 39 – 52.
ISE-BOVESPA (2005). Índice de Sustentabilidad
Empresarial. Extraído el 23 de Mayo 2012
de http://isebvmf.com.br
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Lezama, J. Graizabord, B. (2010). Los grandes problemas de México. Colegio de México.
North, D. (1990). Institution, Institutional Change,
and Economic Performance. Norton, Nueva York, pp. 3.
Organización de las Naciones Unidas (1987). Comisión Brundtland: Nuestro Futuro Común.
Nueva York. Extraído el 23 de Mayo 2012
de http://www.eclac.cl/rio20/noticias/paginas/6/43766/Plataforma_de_91.ESP.pdf
Organización de las Naciones Unidas (1972). Informe
de la Conferencia de las Naciones Unidas
sobre el Medio Humano, Estocolmo, 5 a 16
de junio de 1972, publicación de las Naciones Unidas. Extraído el 20 de Mayo de
2012 www.onu.org.
Simon, H. A. (1947). Administrative Behavior. New
York, NY. Macmillan.
Peng, M. (2006). Global Strategy. Cincinnati:
Thomson South-Western.
Penrose, E. (1959). The Theory of the Growth of
the Firm. Oxford: Basil Blackwell.
Porter, M. E. (1985). “Competitive Advantage”,
Creating and Sustaining Superior Performance. Nueva York: The Free Press.
Rumelt, R.P. (1984). “Toward a Strategic Theory of
the Firm, in Competitive Strategic Managemet” Management R. Lamb De. Englewood
Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Teece, D. J., Pisano, G., y Shuen, A. (1997). “Dynamic capabilities and strategic management”, Strategic Management Journal, vol.
18, no. 7, pp. 509-533.
Unión Mundial para la Naturaleza (1990). Unión
Mundial para la Naturaleza XVIII Asamblea
General Perth. Extraído el 28 de Mayo 2012
de http://data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/
GA-18th-014-Es.pdf
Wernerfelt, B. (1984) “A Resource-Based View of
the Firm”, Strategic Management Journal,
vol. 5, no. 2, pp. 171-180.
Winter, S.G. (2003). Understanding dynamic capabilities Strategic. Management Journal,
vol.24, no. 10, pp. 991-995.
World Economic Forum, (2011). The Global Competitiveness Report 2010–2011. Extraído
el 28 de Mayo 2012 de http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf
Yale University (2005) “Environmental Sustainability Index. Extraído el 23 de Mayo 2012
http://www.yale.edu/esi/b_countryprofiles.
pdf.
53
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
Restos da guerra civil en Luena (Angola)
54
54
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Deslizando da margem à correnteza: a
mobilidade da canoa na arte da educação ambiental
Sliding from margin to the flow: the mobility of
canoe in the art of evironmental education
Imara Pizzato Quadros1, Michèle Sato2 e Lùcia Shiguemi IzawaKawahara3.Universidade Universidade Federal de Mato Grosso (Brasil)
Resumo
Cultura e ciência pelas mãos da educação ambiental é a proposta do Grupo Pesquisador em
Educação Ambiental, Comunicação e Arte por meio de um projeto internacional relacionado
com a avaliação ecossistêmica do milênio. Partindo da premissa que nem tudo vira mercado, a
pesquisa teve a fenomenologia como metodologia e a meta de interpretar a feitura de uma canoa
à luz da cultura local. Para além de um instrumento de mobilidade, a canoa pode ser interpretada
como uma escultura de arte da expressão mais da cultura local, que deve ser reconhecida como
um saber popular e que confere a identidade de uma região.
Astract
Culture and science in the hands of environmental education is the proposal of the Research
Group on Environmental Education, Communication and the Arts through an international
project related to the Millennium Ecosystem Assessment. Assuming that not everything turns
market, this research had the phenomenology as a methodology, and aims to interpret the
making of a canoe in the light of local culture. Transcendent a simple mobility tool, the canoe
can be interpreted as an expression of art sculpture belonging to the local culture, and should
be recognized as a popular knowledge, which can shape the identity of a region.Palabras
chave
educação ambiental, arte popular, serviço ecossistêmico
Key-words
environmental education, popular art, ecosystem service
1 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e
Arte Educadora Ambiental do Instituto Federal de Mato Grosso (IFMT) - [email protected].
2 Pesquisadora, Professora e Orientadora do Programa de Pós-graduação em Educação da Universidade
Federal de Mato Grosso.
3 Estudante de doutorado em Educação, mestre em Educação pela Universidade Federal de Mato Grosso e
Analista de Meio Ambiente da Secretaria de Estado do Meio Ambiente – SEMA/MT.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
55
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 55-73
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
Natifúndio é um lugar em que nadas... o nada
destes natifúndios existe e se escreve com letra
maiúscula. [....] Aqui pardais descascam larvas.
Vê-se um relógio com o tempo enferrujado
dentro. E uma concha com olho de osso que
chora. Aqui, o luar desova... Insetos umedecem
couros e sapos batem palmas compridas...
Aqui, as palavras se esgarçam de lodo.
[Fragmento do poema Guardador de águas de
Manoel de Barros]
Sobre as águas pantaneiras, este texto
navega no Pantanal de São Pedro de Joselândia, no município de Barão de Melgaço em Mato Grosso, Brasil. Joselândia é
um destes lugares que o canto das águas
se mistura com a festa das estrelas. Sem
precisar de portos, cada curva pode ser
a parada necessária para compreender o
O “natifúndio” é um neologismo criado
significado de “áreas úmidas”. Na rota que
pelo poeta Manoel de Barros, para se re-
se desenha, talvez a aventura nem tenha
ferir à abundância de águas no Pantanal,
um final, pois o contato com a água faz o
como um comparativo ao latifúndio das
imaginário borbulhar de ideias, sentimen-
terras. Possivelmente o poeta não quis
tos e esperanças.
1
abarcar a dimensão política das disputas
pelas águas, conflito crescente a cada dia
O espaço investigativo escolhido, assim,
em todo o mundo, e que hoje representa
possui ecos do local ao global; do coti-
um dos grandes desafios da humanida-
diano da gente do Pantanal que vive na
de. Convém sublinhar que a Convenção
natureza; de serviços ecossistêmicos e de
Ramsar (1971) buscou proteger as áreas
“desserviços sistêmicos”; além da cora-
úmidas, reconhecendo serem extensões
josa aliança em tentar temperar o mundo
minoritárias, mas essenciais à dinâmica da
das ciências frias com a poética da arte.
biodiversidade, da regulação climática, da
Três tendências mundiais são guarda-chu-
mobilidade das espécies migratórias, do
vas nesta pesquisa do Grupo Pesquisador
combate aos processos de desertificação
em Educação Ambiental, Comunicação e
e da proteção das reservas hídricas, além
Arte (GPEA) da Universidade Federal de
de outros importantes processos da sus-
Mato Grosso (UFMT)3:
2
tentabilidade planetária.
1
Do latim (latifundiu), latifúndio é um
grande domínio particular de terras caracterizado pela concentração desequilibrada de
rendas. Motivo de disputas da terra, é um dos
grandes fatores dos conflitos socioambientais
das terras amazônicas, que abarca o estado de
Mato Grosso, lócus de nossa pesquisa.
2
Ramsar Convention: http://www.
ramsar.org/cda/en/ramsar-about-about-ramsar/
main/ramsar/1-36%5E7687_4000_0__
56
3
O Projeto intitulado “Ciência e cultura na reinvenção educomunicativa” tem apoio
financeiro do Instituto Nacional de Ciência e
Tecnologia em Áreas Úmidas – INCT/INAU/
CNPq/MCT, e é aliado à rede mundial “sub-globalassessment” [SGA] da Avaliação Ecossistêmica do Milênio, fazendo interface com o
Projeto “Mapeamento Social das Identidades
e Territórios de MT” com apoio financeiro da
FAPEMAT.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
(1)A Avaliação Ecossistêmica do Mi-
na maioria das vezes seus discursos se-
lênio (AEM) , que propõe um estudo
jam consensuais quando trata da relação
de bem estar humano considerando
de justiça social e proteção ecológica. En-
os serviços de SUPORTE (fotossínte-
quanto a primeira vertente traz um viés an-
se, ciclo de nutrientes, solo, etc.); de
tropocêntrico, inclusive de nomenclatura,
PROVISÃO (alimentos, madeira, fibras,
como “recursos naturais”, “serviços ecos-
etc.); de REGULAÇÃO (controle climá-
sistêmicos”, e de usos e talvez abusos
tico, saúde, resíduos, etc.); e de CUL-
da utilização da natureza pelo humano,
TURA (estética, religião, recreação,
a segunda coaduna com este viés, dan-
arte, entre outros).
do ênfase na condição humana em de-
4
(2)A Rede Brasileira de Justiça Am-
trimento da biodiversidade. Todavia, é na
biental (RBJA) , associada ao elo in-
orientação do Tratado que equilibramos os
ternacional, que busca compreender
exageros, aprendendo a lidar com as ares-
os impactos ambientais relacionados
tas e, sem temer o caos, reinventar novas
aos dilemas sociais, reconhecendo
formas de ultrapassagens das violências
que os grupos sociais vulneráveis são
de nossas eras, acreditando na força da
os mais atingidos nos processos de
educação ambiental.
5
deterioração ambiental e busca o “empoderamento político” destes grupos
A pesquisa tem o objetivo de compre-
marginalizados da economia perversa.
ender os serviços ecossistêmicos, com
(3)E o Tratado de Educação Ambien-
ênfase na dimensão cultural de Joselân-
tal para Sociedades Sustentáveis
dia, visando incluir os modos de vida da
e Responsabilidade Global (TEA) ,
comunidade, por meio do universo etno-
escrito pela sociedade civil durante a
gráfico da biorregião; e de que maneira a
Eco92, que hoje orienta os princípios
educação ambiental poderia corroborar
das redes de educação ambiental na
nos processos decisórios de políticas pú-
América Latina e principalmente no
blicas para melhorar as condições de vida
Brasil.
do Pantanal. A porta de entrada para esta
6
meta foi compreender a canoa pantaneiÉ essencial sublinhar que muitas vezes
ra, que para além de uma mobilidade de
estes movimentos se divorciam, embora
transporte na época da cheia, e também
para além de um serviço ecossistêmico,
4http://www.maweb.org/en/index.aspx
5http://www.justicaambiental.org.
br/_justicaambiental/
6http://tratadodeeducacaoambiental.
net/index.php?menu=otratado
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
representa uma escultura da arte na mais
vigorosa expressão da cultura.
Assim como Manoel
de
Barros nomeou
poeticamente de ‘nadifúndio’ um lugar do
57
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
nada [Pantanal], tomamos sua ideia surre-
nos ao caminhar do estudo. No segundo,
al numa primeira vista e para aqueles que
“TERRA: deformando obstáculos para
não perambulam pelo mundo sensível com
um caminhar da pesquisa”, o propósito
frequência, a ideia de revelar iconografias
foi romper os próprios obstáculos episte-
de canoas pantaneiras, pode parecer um
mológicos e vencer os preconceitos crista-
nada. No mínimo para estes seres que só
lizados, bordando assim um pensamento,
têm consciência racional, a pergunta mais
um olhar e um caminhar para a empreita
imediata seria: “Para que serve uma canoa,
investigatória. Este bordado se apronta na
além de se prestar para o pobre pescador
medida em que contribui com a necessá-
conseguir o seu minguado pescado?”. Em
ria deformação do pesquisador em pro-
um mundo urbano por vezes centrado no
cesso de pesquisa. No terceiro fragmento,
consumo industrial, a pergunta poderia
“FOGO: a dança dos conhecimentos”, a
ser: “De que serve uma canoa esculpida
proposição foi abrir-se aos múltiplos ca-
à mão?”. Foi justamente sobre um detalhe
minhos, na possibilidade de poderem ou
quase invisível ao mercado que esta pes-
não, ser incorporados na pesquisa, pers-
quisa tentou compreender o significado de
pectivando apresentar por onde se trilhou
uma canoa feita a mão. Aliás, feita por vá-
ao caminhar no campo de investigação,
rias mãos, mentes e corações dos mestres
e o que se conseguiu de informações,
da canoa.
tecendo uma rica urdidura investigatória.
No último fragmento, intitulado “AR: outro
Na cartografia do imaginário, Sato (2011)
caminho a caminho”, a ideia foi revelar o
entrelaça os quatro elementos bachelar-
esboço de uma reformação, ou seja, em
dianos como substratos fenomenológicos
que ponto se chegou e para onde se de-
para uma investigação, e usa a metáfora
senha as reflexões e os caminhos da pes-
dos quatro elementos naquilo que Bache-
quisa.
lard considera sobre o processo de aprendizagem: formação [ÁGUA] – deformação
[TERRA] – transformação [FOGO] – reformação [AR].
Foi com base nesta cartografia que se
ÁGUA: gênese do desejo e
os contornos primeiros da
pesquisa
criou os quatro subtítulos deste artigo. No
primeiro item intitulado por “ÁGUA: gêne-
As pessoas se expressam, portanto, co-
se do desejo e os contornos primeiros
municam seus sentimentos e leituras de
da pesquisa”, a intenção foi expor algu-
mundo [significações] de uma maneira
mas ideias e dados primeiros do bojo da
ampla, ou seja, envolvem formas expres-
pesquisa, com o intuito de ofertar contor-
sivas no plural, e não apenas de uma
58
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
maneira no singular. Estas manifestações
dar na revelação de uma abertura para se
diversas não se encontram confinadas no
redesenhar o cotidiano, pois no universo da
território da oralidade e da escrita [expres-
Arte não há o certo ou o errado; o bonito ou
são instituída], mas se presentificam um
o feio; o melhor ou o pior; o superior ou o
vasto repertório de expressões corporais,
inferior - rompendo com as dualidades, há
sonoras e imagéticas, ou como preferem
sempre belezas pelos diferentes, pelas ou-
alguns estudiosos, um variado mundo de
tras maneiras, ou pelos múltiplos caminhos.
expressões não verbais [expressões instituintes]. Cada grupo social cria e estabele-
A Arte Popular é uma forma de expressão
ce formas próprias de vida na relação com
que desvela uma sensibilidade estética
o lugar onde vivem que são comunicados
local e própria, ou seja, não é uma esté-
por diferentes formas.
tica com fins econômicos como propõe
o mundo industrial-capital, pois estes
“O homem é um animal amarrado a
produtos são feitos para atender numa
teias de significados que ele mesmo te-
primeira instância as necessidades da
ceu, assumo a cultura como sendo es-
vida cotidiana de uma comunidade. Mas
sas teias e a sua análise; portanto, não
é fato que na contemporaneidade estes
como uma ciência experimental em
produtos se prestam também para aten-
busca de leis, mas como uma ciência
der a sobrevivência econômica de quem
interpretativa, à procura do significa-
os produz, através da venda da produção,
do[...]. Como sistemas entrelaçados de
geralmente em pequena escala, ou como
signos interpretáveis (o que eu chama-
preferem alguns, uma produção artesanal
ria símbolos, ignorando as utilizações
de “fundo de quintal”.
provinciais), a cultura não é um poder,
algo ao qual podem ser atribuídos ca-
Compreendemos que “comunidade refe-
sualmente os acontecimentos sociais,
re-se à reciprocidade que se estabelece
os comportamentos, as instituições ou
entre indivíduos que partilham territórios
os processos; ela é um contexto” (Ge-
físicos ou simbólicos” (Avanzi & Malgodi,
ertz,
2005, p.95). A cultura também é um dos
1989: 15 e 24).
referenciais definidores da identidade, pois
A Arte se apresenta como uma das formas
“a identidade é considerada como decor-
mais significativas de Comunicação e de
rente do modo de vida e dos bens simbó-
Expressão humana, apresentando na sua
licos que o indivíduo consome e produz”
possibilidade existencial, a dimensão sen-
(Penna, 1998: 98).
sível, criativa e crítica, revelando um valor
que deve importar muito à ciência voltada
A arte reconhecida como popular expres-
para a educação. A área artística pode aju-
sa uma identidade local, uma tradição, um
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
59
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
jeito de ser e estar historicamente cons-
a arte manifesta-se também pelo social e
truído (Bhabha,1998; Hall, 2005; Bauman,
pelo imaginário; pelo mito fantástico ou
2005), sempre contado pela ótica do fa-
pelo mito cotidiano; pelo mito criado ou
zedor, que é o artista popular, por meio da
meramente reproduzido. Interpretar uma
sua criação. Isto posto se conclui que a
arte é também interpretar o significado
arte popular é uma expressão que revela o
dos objetos culturais, que possuem um
ser humano na ótica do feito à mão, gran-
forte poder de comunicação por diferentes
de valor deste produto para o bem estar
meios. Objetos de palha, madeira, barro
da humanidade. Angela Mascelani, estu-
ou tecido... Na cerâmica, pintura, desenho
diosa da arte popular brasileira afirma no
ou escultura, e em tantas demais formas
site do Museu Casa do Pontal que:
de manifestações artísticas que encerra
um universo simbólico de culturas.
“No Brasil, costuma-se chamar de
“arte popular” a produção de escultu-
Um destes objetos culturais que nos atraiu
ras e modelagens feitas por homens e
foi a canoa produzida em Joselândia, hoje
mulheres que, sem jamais terem fre-
constituindo-se objeto de pesquisa do
quentado escolas de arte, criam obras
Doutorado de Imara Quadros, artista e
de reconhecido valor estético e artísti-
educadora ambiental, criadora das rein-
co. Seus autores são gente do povo, o
venções mágicas e outras feitiçarias artís-
que, em geral, quer dizer pessoas com
ticas. É no tempo das águas, e na sinergia
poucos recursos econômicos, que vi-
com a umidade do ar, que os canoeiros de
vem no interior do país ou na periferia
Joselândia fazem canoas. Para além da
dos grandes centros urbanos e para
pesca ou do transporte, uma canoa pan-
quem “arte” significa antes de mais
taneira transcende o significado material,
nada, trabalho7”.
e torna-se uma expressão da arte, fincada na cultura imaterial de um patrimônio
Ainda segundo a autora (op. cit), a arte po-
pantaneiro que teve o matrimônio com a
pular está densamente arraigada na cultu-
beleza natural.
ra brasileira, revelando o modo de vida das
comunidades, suas expressões, desejos,
O tempo das águas (fevereiro) é a época
economia e até as interpretações indivi-
da “feitura” da canoa; e a arte está na pos-
dualizadas de experiências singulares. Por
sibilidade de sonhar sem precisar dormir.
isso, Barthes (1970) foi feliz em publicar
De cantar sem a necessidade de ser afina-
um livro sobre mitologias (no plural), já que
do nas cordas de um rio, ou de dançar nas
águas que se ondulam pela passagem da
7
http://www.popular.art.br/htdocs/defTexto.asp?artigo=286.
60
canoa (Sato, 2011).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
Lá neste Pantanal de Mato Grosso, as fei-
Ao vasculhar a obra “Viagem Fluvial do
turas das canoas são realizadas por Mes-
Tietê ao Amazonas” de Hércules Florence,
tres que aprenderam este saber com os
encontramos imagens que mostram, des-
mais velhos, que desde sempre se propu-
crevem, ou ilustram canoas. Algumas em
seram ensinar aos mais jovens interessa-
forma de arte do tipo gravuras feitas pelo
dos, no próprio momento do fazer. A ca-
próprio autor em trânsito, outras tantas via
noa do Pantanal de Joselândia é esculpida
texto escrito. Mas foi nas páginas 267 a
a partir de um único tronco de árvore, onde
271, que há um relato da feitura de uma
é derrubada, cortada e depois escavada
canoa de Tacuri nas proximidades do rio
com instrumentos específicos até atingir
Juruena [MT] e que excitou a curiosidade
sua forma final e servir como extensão do
em investigar as ruas de Cuiabá. A feitura
próprio corpo desta gente, no tempo das
é descrita de forma objetiva, mas percebe-
águas.
se que a maneira de fazer, se aproxima do
saber fazer canoa de Joselândia. Segundo
Para esta feitura, o Mestre necessita reali-
Vicente Ferreira (2001: 209) a cultura mato-
zar o processo na época das águas [chu-
grossense reveste-se de mil roupagens:
vas] e em duas ambiências de trabalho. A
primeira etapa é toda feita na ambiência
“Temos ainda o artesanato em madeira.
líquida [ateliê Água] onde é realizado o tra-
Típico das localidades ribeirinhas do rio
balho mais amplo, ou seja, cortes iniciais
Cuiabá, sendo um exemplo, o feitio de
dados ao tronco para chegar à forma pri-
canoas de pesca e remos. Antigamen-
meira da canoa. E na ambiência seca [Ate-
te, nos tempos mais remotos dos ban-
liê Terra] se realiza um lapidar detalhado,
deirantes, era usado o sistema indíge-
ofertando o acabamento da canoa.
na de fazer canoa de casca de Jatobá.
[...] O canoeiro utiliza-se tão somente
No âmbito das pesquisas teóricas, empre-
da madeira denominada Ximbuva ou
endemos as leituras de livros e documen-
Cambará, macia e fácil de escavar”.
tos, na intenção de um vasculhar identitário mato-grossense, ou seja, se a canoa
No livro intitulado “Cultura mato-grossen-
se prestaria e ou se prestou a ser tomada
se” escrito por Roberto Loureiro, (2006:172)
como uma expressão artística-cultural do
ao abordar sobre “artefatos em madeira e
estado de Mato Grosso. Este desvio in-
fibras vegetais”, o autor revela que:
vestigatório que o caminhar da pesquisa
apontou, pareceu oportuno no sentido de
“A madeira é um material muito utili-
ampliar o olhar das pesquisadoras para os
zado no artesanato regional. [...] Fabri-
limites do foco da pesquisa.
cam-se também canoas comuns, montaria (canoa que só cabe uma pessoa)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
61
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
e batelões (canoas muito grande), de
trinsecamente ligada à natureza, pode-se
madeira, como a chimbuva, arapotan-
perceber que dentro destes grandes pan-
ga, cedro e a canafístula”.
tanais há pequenos outros, por exemplo,
Joselândia é apenas um dos pantanais
Uma reflexão crítica surge de nossas vi-
que compõem o pantanal de Barão de
vências em Joselândia, contrapondo o
Melgaço. O fazer canoa é do pantaneiro
que Campos Filho (2008) descreve sobre os
seja do Mato Grosso ou de Mato Grosso
“pequenos produtores artesãos” na obra
do Sul, mas provavelmente há certas di-
“Diversidade sócio-cultural em Mato Gros-
ferenças culturais inerentes de cada re-
so”, afirmando que “essas atividades se
gião. Talvez seja por esta razão que nas
caracterizam pela confecção de artefatos e
leituras sobre o bioma pantaneiro se tem
produtos variados, criados individualmen-
encontrado muito a referência ‘mosaico’,
te e manualmente” (p. 82). Em primeiro lu-
pois conhecendo in loco fica compreensí-
gar, nem sempre os artefatos são criados
vel considerar pequenos pantanais com-
individualmente, como no caso da canoa
pondo a tessitura do grande mosaico do
de Joselândia. Ainda que tenha um mestre
pantanal mato-grossense.
orientando os trabalhos gerais, o trabalho
coletivo é necessário. Não apenas pela
força motriz dos pesos, mas sobremaneira
no cálculo do corte, no ritmo conjugado
entre uma machadada e outra, nas mãos
conjuntas para se limar a faca gigantesca,
ou ainda no ritmo e na pausa de uma boa
conversa enquanto há trabalho. Por tudo
isso, dificilmente se vê somente o “produto final” da canoa, mas essencialmente o
processo da feitura, destes movimentos
pulsantes nas águas do Pantanal reconhecidos apenas por quem presencia a sinergia pulsante nos universos cósmicos na
feitura da canoa.
Todavia, vale ressaltar de que há muitos
pantanais em Mato Grosso, para muito
além dos pantanais sempre indicados [Paraguai, Cáceres, Poconé, Barão de Melgaço]. Se considerada a questão cultural in-
62
TERRA: deformando obstáculos para um caminhar da
pesquisa
Toda viagem, seja investigativa ou imaginária, necessita de rumos possíveis,
sejam eles percebidos, sonhados, desejados, amados, escolhidos e até mesmo,
os que nem se quer foram pensados. Por
esta razão, nesta viagem de cunho científico se optou pela Cartografia do Imaginário (Sato 2011), que tem o intuito de
ajudar o pesquisador no seu trajeto de
pesquisa.
A pesquisa é uma viagem científica de
aprendizagens singulares e infinitas com
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
uma cartografia como um roteiro com todo
humana em querer mudar a vida, reinven-
o rigor acadêmico e com toda a sensibili-
tando a paixão! Dessa forma, é uma pro-
dade necessária para um trajeto sensível e
posta que coaduna com o alvorecer de
crítico. A Cartografia propõe uma viagem
um diálogo pós-moderno. Considerando a
científica de aprendizagens singulares e
cartografia do imaginário, o que importa é
infinitas, e que talvez jamais consigamos
a rota escolhida e a viagem empreendida
responder velhas e novas perguntas so-
com tudo que envolve uma viagem sensí-
bre os universos que habitamos - ou de
vel-científica.
um multiverso em plena descoberta! Uma
aventura em risco, onde cada qual esco-
Nas trilhas da cartografia do imaginário,
lherá o seu itinerário de pesquisa. É um
o campo axiomático é verdadeiramente a
documento que se presta como um ‘fio
origem das demais dimensões da pesqui-
de Ariadne’ que guia o pesquisador pelos
sa. Por meio da ética de valores, compre-
labirintos da pesquisa, pelas avenidas e
endemos que uma pesquisa em educação
ruas da investigação.
ambiental tem seu compromisso político
e ecológico. Esta dimensão axiomática
Assim compreendendo a cartografia do
constitui-se, assim, como uma raiz de uma
imaginário, como uma ajuda ao pesquisa-
árvore à procura da água, ou um alicerce
dor que trilha pelos labirintos da sua pes-
que sustentará a pesquisa com todos seus
quisa, é que se está conseguindo seguir
erros, quiçá também com todos os seus
sem perdas, mas com a firme orientação
acertos.
para que se vá e volte ou se vá sem retorno pelo mesmo caminho, mas trilhado
Os estudos mais densos tornam-se neces-
sempre rumo a construções e aprendi-
sários à luz de um patrimônio investigativo e
zagens para as reflexões necessárias da
o caule que brota destas raízes ideologica-
pesquisa. É um texto-mapa que se coloca
mente comprometidas é a dimensão epis-
flexível e aberto para que o novo venha
temológica que vai sustentar a árvore. É
povoar a empreitada investigatória. É com
possível que haja um eixo central, sustentá-
esta cartografia que seguimos o caminho
culo primordial dos conceitos a serem pro-
descobrindo.
duzidos ou meramente reproduzidos. Daí
parte novos galhos, ramos menores, bases
O texto cartográfico deve abordar um
teóricas que dialogam e se intercomunicam,
campo investigativo que exige uma enor-
estabelecendo um diálogo de saberes que
me responsabilidade e grau de compro-
se florescem e quiçá se frutifiquem como
misso para além de nós mesmos. Pois,
possibilidades epistemológicas.
uma pesquisa é um labirinto, que ao bus-
Da frutificação, a prática refletida na teoria
car conhecimentos, reconstrói a condição
encontra assim, a dimensão praxiológica
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
63
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
da propagação da semente. Do fruto que
desejos de renovação e dialoguem com
a protegia, a semente leva a saudade do
as ancestralidades que os ventos, os
sabor, mas o desafio será encontrar novas
rios e os mares escrevem nas paisa-
terras férteis para que o ciclo se reinicie. As
gens brasileiras e sul-americanas. (Sato,
brisas que levam as sementes, entretanto,
Gauthier e Parigipe2005:107)
reconhecem que nem toda terra poderá
ser semeada. Mas é do caos que emerge a
Para Sato (op. cit.), a cartografia do imagi-
vontade de se erguer, lambendo as feridas
nário tem a fenomenologia do imaginário
e ainda que a dor seja forte, um recomeço
de Gaston Bachelard como substrato de
avaliativo é a dose certa para o ciclo não
inspiração existencial. A fenomenologia
se interrompa, mas que novas trajetórias
proposta por ele revela uma ponte que
podem ser lançadas na pesquisa.
possibilita a ligação entre duas culturas até
então consideradas em separadas: científi-
Há muito as civilizações vieram produzindo
ca [Razão] e a humanista [Poética]. Este fi-
arte e ciência, porém, no viés cartesiano,
lósofo propõe a junção destas duas partes
como confirma Buoro (1998:29) “fizeram
com igual simetria e força, pois, afirma ele
com que se acreditasse que só a ciência
que uma não exclui a existência da outra,
era capaz de validar o conhecimento hu-
embora muitas vezes se revelem opostas.
mano e a evolução da sociedade, restando
O que ocorre, aponta ele, é que estas duas
para arte ficar confinada numa espécie de
forças se encontram no exato momento da
piquete estético das formas e sensibilida-
imaginação criadora. Diz o filósofo-educa-
de”. Hoje, contrariamente ao pensamento
dor que o que se procura na ciência e na
moderno, se busca conhecer o ser huma-
poesia juntas, é um fio entre o humano e
no como um todo, incluindo suas relações
mundo. Se considerada a fenomenologia
com a natureza e com todos os saberes.
com base em Bachelard, se encontra eco
O que justifica a presente pesquisa em
para tornar a poesia e a ciência comple-
Educação Ambiental, é que ela “é bilíngue
mentares, entrelaçando-as como dois con-
– traz a linguagem científica dos concei-
trários perfeitos. O que se busca exercitar
tos, próxima à linguagem poética do sen-
ao trilhar pelo território da pesquisa é não
tido subjetivo” (Sato, Gauthier
deixar ocorrer suturas entre razão e sensi-
e
Parigipe,
2005:113).
bilidade, entre razão e poética, entre imagem e escrita, e entre a Ciência e a Arte.
A educação ambiental deve ser histo-
64
ricamente acumulada e densamente
Se a racionalidade for mesmo inteligen-
transgressora, para que as múltiplas ra-
te, ao invés, de afastar a subjetividade
cionalidades se encontrem com a pai-
[ou mantê-la distante], irá acolher a di-
xão, o brincar e a imaginação nos seus
ferença, potencializando o diálogo entre
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
elas. Por certo será um diálogo tensivo,
bachelardiano, literário], como pode ser
e oxalá fenomenologicamente inaca-
uma imagem fotográfica, pois, ambos re-
bado, para que a humanidade perceba
velam por meio de diferentes linguagens,
que o discurso instituído necessita ser
ou melhor, por linguagens especificassem
reconstruído sob uma perspectiva mais
complementaridade, portanto, só podem
instituinte (SATO, 2009:17).
comunicar de forma mais enriquecedora,
e provocar olhares para outras paragens,
Bachelard (1993:4) afirma que a imagem
além de propor a estética.
é produto da união da realidade com a
subjetividade, uma dádiva da consciência
Vale ressaltar que a famosa tela do sur-
ingênua [fenomenologia da imagem], de
realista René Magritte, traz um cachimbo
documentos [concretude] da consciência
pintado. Porém, contraditoriamente, abai-
sonhadora [devaneios]. Para este filósofo,
xo da imagem está a frase: “Isto não é um
a imagem no sentido poético é um acon-
cachimbo”. Ao fazer a dança dos contrá-
tecimento do logos [razão sensível], por
rios, este pintor belga provoca que um tex-
esta razão, diz que imagem é a expressão
to não pode estar em oposição à imagem
criando o ser.
(e vice-versa). Ambos, texto e imagem, se
complementam no título da tela: “a traição
A proposição bachelardiana se desenha
da imagem”. Entre as mil interpretações
pelo imaginário que nada mais é do que a
possíveis desta obra, o mágico Magritte
tradução de uma emoção, considerando
também nos convida a duvidar das coisas
que as emoções são sensações experi-
que vemos, lemos ou ouvimos. Aliar tex-
mentadas em contato com a matéria [coi-
to e imagem é um exercício filosófico que
sas da vida], por isto, se apresenta como
busca eliminar a primazia de uma lingua-
força propulsora do que o intelectual cha-
gem sobre as demais, possibilitando o plu-
ma de imaginação poética.
ralismo de expressões e ideias.
Com estas bases modelando o caminhar
no campo de pesquisa, é que neste artigo
FOGO: a dança dos
conhecimentos
se apresentará dois tipos de linguagens,
uma escrita, e outra imagética. A palavra
revelará a tessitura de forma escrita como
solicita a ciência. E o imagético se revelará
pela imagem fotográfica, e o que ela mostra como permite a poética. Entendemos
como propõe Bachelard, que a imagem
tanto pode ser um texto escrito [no caso
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Intencionando um vasculhar da canoa
noutras paragens, que não na ambiência
da feitura, nem dos livros e documentos,
buscamos em Cuiabá a iconografia deste
65
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
objeto artístico [canoa] presentificado em
A imaginação, segundo estes estudio-
espaços e tempos cotidianos deste territó-
sos, já não é mais a “louca da casa”, mas
rio urbano. Com uma máquina fotográfica
é inspiradora das descobertas. É nosso
na mão, a fenomenologia no olhar, a car-
simbolizar-imaginar que ofertam formas
tografia do imaginário no caminhar, acom-
aos nossos desejos, provocam empre-
panhadas do forte desejo de desvelar se a
endimentos, esculpem comportamentos,
canoa é um elemento identitário para além
pintando êxitos e derrotas, ou seja, vidas
do território úmido de Joselândia e para
[Figura 01].
além do Pantanal mato-grossense, fomos
ao rumo de outro campo investigatório.
Lembram com base em Bachelard (1993),
que a imaginação é irmã gêmea da razão,
Munidas de tudo isto, é que se partiu para
que ciência e arte despertam com símbolos,
percorrer ruas tradicionais, avenidas cen-
ajudando a decifrar enigmas que só os sím-
trais, bairros de importância histórica, bem
bolos provocam. Ainda chamam a atenção
como, espaços contemporâneos de agru-
para alguns defeitos da racionalização, ou
pamento de grande número de pessoas
como ensina Gaston Bachelard, dos obstá-
[shoppings]. Na ideia de responder: A ca-
culos epistemológicos a serem superados,
noa estaria representada artisticamente?
“nunca se deve particularizar em excesso,
E se representada, em que linguagens
nem generalizar com pressa, por que pode-
artísticas estariam se mostrando? Em que
rão ser fatal para os símbolos” (p. 34).
locais seriam encontradas? Com que possíveis propósitos poderiam estar presenti-
É importante ressaltar que a ordem deste
ficadas nos espaços encontrados?
itinerário investigatório foi totalmente ale-
Chevalier e Gheerbrant (2003) se referem
ao imaginário simbólico como um estimulante da percepção de algo, e ainda consideram que um ícone é a representação
da realidade, já que todo objeto que pode
ser revestido de valor simbólico. Lembram
ainda que cada símbolo é microcosmos,
um mundo total que surge do inconsciente criador do ser humano e de seu meio.
Afirmam os estudiosos das simbologias,
que um mundo de símbolos habita em nós
[percebidos ou não], ofertando forma aos
desejos e modelando comportamentos.
66
Figura 01: Acervo GPEA/UFMT, Arte Imara
Quadros [Figura 01] Cartografia da canoa de
Joselândia
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
atória. Seguindo ruas e avenidas, passa-
Percorrendo três shoppings da capital
mos por um determinado trecho de uma
de Mato Grosso, descobrimos algumas
importante via de acesso da capital. No
iconografias. Iniciamos com as encontra-
referido trecho foi encontrado um trabalho
das no caminho de acesso de um destes
do tipo escultura mostrando a canoa com
shoppings. São incrustações feitas pro-
um índio e seu pescado [Figuras 02 e 03].
vavelmente de cimento, nas paredes do
corredor que dirige os automóveis para
Passando por uma feira popular bastante
os estacionamentos, e é passagem de pe-
frequentada pela população local, num se-
destres, provavelmente feitas por um artis-
tor comercial além das frutas e verduras
ta local [Figuras 06, 07 e 08].
encontramos um espaço fechado do tipo
`box`, que vende material de pesca, e na
No mesmo local foram encontradas mais
fachada do estabelecimento deparamos
iconografias da canoa. Na entrada do se-
com uma pintura provavelmente de um
tor cinematográfico do referido Shopping,
artista popular, que revela a canoa na am-
onde se compram ingressos, se exibe uma
biência pantaneira [Figuras 04 e 05].
instalação de uma canoa que se mostra
Figuras 02 e 03: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
de João Quadros (Figura 02) Canoa na avenida
Figuras 04 e 05: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
de João Quadros (Figura 04) Canoa na feira
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
67
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
Figuras 06: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de
João Quadros. Canoa na feira 2.
Figuras 07: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de
João Quadros. Canoa no Shopping 1
Figuras 08: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de
João Quadros. Canoa no Shopping 2
toda em vidro transparente com um pescador e um condutor da canoa [Figuras 09
e 10].
Ainda pelas andanças neste shopping
deparamos com as representações de
canoas em alguns restaurantes, ornando
de diferentes e variadas formas a ambiência da praça de alimentação. Na Imagem
10, uma fotografia preto e branco da canoa exibindo dois pescadores acompanha
Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de
João Quadros. Canoa no cinema 1
68
pelo poema do poeta Manoel de Barros
em um painel de fundo no espaço das mesas do restaurante [Figuras 11 e 12].
Em outro restaurante deste grande centro
comercial, localizamos a canoa compondo o teto (como lustres), nas paredes e no
vidro de uma das janelas (como intervenções decorativas) [Figuras 13, 14, 15, 16
e 17].
Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia de
João Quadros. Canoa no cinema 2.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoa no restaurante A 1.
Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoa no restaurante A 2
Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoa no restaurante B 1
Figuras 09: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoa no restaurante B 2.
Figuras 10: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoas no restaurante B 3
Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoas no restaurante B 4
Figuras 11: Acervo GPEA/UFMT, fotografia
João Quadros. Canoas no restaurante B 5
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de
de
de
de
de
de
de
69
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
AR: outro caminho a
caminho
leza da identidade com a percepção ambiental concretizada na figura da canoa.
Tal fato revela a importância que atribuí-
mos à Educação Ambiental embasada na
Loureiro descreve que “A política local
ética ecológica defensora do pensamento
do exercício da cidadania fragiliza-se en-
pós-crítico e sensível como possibilidades
quanto aumenta o poder extraterritorial do
da construção simultânea de valores, pro-
capital globalizado e das forças que mo-
cedimentos e conhecimentos de sujeitos
vimentam o mercado mundial” (2005, p.
com identidade própria. Lembramo-nos
77). Entendemos que ninguém firma sua
fortemente das palavras de Paulo Frei-
identidade em uma face única, mas sim
re que nos encoraja a assumirmos nossa
na aproximação e na negação de diver-
existência social e histórica:
sos contextos e papéis que assumimos
na sociedade em que vivemos e ainda, na
“Como ser pensante, comunicante,
convivência com os outros. Tornamo-nos
transformador, criador, realizador de
o que somos no movimento dialético de
sonhos, capaz de ter raiva porque ca-
construção do eu-outro-mundo.
paz de amar. Assumir-se como sujeito
porque capaz de reconhecer-se como
“Sob a ótica da fenomenologia, bus-
objeto. A assunção de nós mesmos não
camos construir uma tríade intrinseca-
significa a exclusão dos outros. É a ‘ou-
mente conectada – eu-outro-mundo.
tredade ’ do ‘não eu’ ou do tu, que me
Na esfera individual, entra em jogo
faz assumir a radicalidade do meu eu”
nossas próprias identidades e, portan-
(Freire, 1996, p.46).
to, nossos próprios valores sociais. Isso
implica no reconhecimento de que não
O que pôde ser constatado com o vascu-
estamos sozinhos e nos obriga a consi-
lhar urbano da canoa [busca iconográfica],
derar a existência de nossas diferenças,
é que ela se coloca como um forte ele-
a necessidade do diálogo e da compre-
mento identitário para além de Joselândia
ensão solidária. Juntos, eu e o outro,
e do Pantanal mato-grossense. Nas ruas,
inserimos no mundo (oikos) sendo unos
restaurantes, lojas ou comércios, a expres-
e múltiplos, simultaneamente” (Sato,
são cultural mato-grossense se amalgama
Leite, Madeiros e Ribeiro, 2002, p. 58).
pela canoa, em suas variadas reinvenções
estéticas que constrói a identidade na re-
Os livros e os documentos tratam da ca-
capitulação da arte.
noa como expressão identitária cultural de
Mato Grosso e importante símbolo local.
O símbolo da canoa foi encontrado em di-
Percebemos a indissociabilidade e a be-
ferentes lugares, bem como, em variadas
70
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
versões artísticas. Porém, o que chamou
ser mapeados, denunciados e compreen-
a atenção foram os espaços em que a ca-
didos à luz da equidade social. A mudan-
noa foi encontrada. A maioria dos achados
ça climática afetará a região, dilacerando
se presentificaram em lócus empresariais,
o efeito esponja de seca e cheia e prova-
sob a forma de ornamento da ambiência,
velmente as áreas alagadas sofrerão o in-
provavelmente com o propósito de sensi-
verso do “o sertão vai virar mar ”. Não há
bilizar o cliente para a questão cultural lo-
dúvidas que a população que mais sofrerá
cal. Empresários-empresas se aproprian-
será aquela economicamente esbulhada.
do da imagem [arte-cultura e ambiente]
como forma de agregar valor ao seu tipo
Do ponto de vista do Tratado, vários de
de serviço vendido.
seus princípios relacionam-se com a nossa pesquisa. Desde seu princípio primeiro
Mas esta andança serviu para provocar
de que somos todos educadores e edu-
outro desafio com total sentido para a
candos, pela construção de sociedades
pesquisa. Se a canoa importa muito para
sustentáveis ou admitindo que a educa-
arte-cultura de Joselândia e é considerada
ção ambiental assume diferentes formas
identidade cultural de Mato Grosso, brotam
do conhecimento. Entre os seus 16 prin-
algumas perguntas que não querem calar...
cípios, queremos chamar a atenção ao
fragmento 11:
Do ponto de vista do Milênio, poderíamos
afirmar que a canoa custa quatrocentos
“A educação ambiental valoriza as di-
reais , preço dado pelo mestre da canoa
ferentes formas de conhecimento. Este
enquanto assistíamos a sua feitura num
é diversificado, acumulado e produzido
lindo mês de fevereiro de 2011, com as
socialmente, não devendo ser patente-
águas enfeitiçando nossos imaginários.
ado ou monopolizado” (Tratado
Sob esta limitante ótica, o preço de uma
cação ambiental,
de edu-
princípio 11).
árvore é dada para satisfazer os desejos
humanos e o encantamento da canoa jus-
Porque assumimos que a educação am-
tifica-se na precificação do mercado que
biental não é neutra, não queremos atribuir
tem pressa. Para algumas pessoas, talvez
um valor de mercado à canoa. A canoa é
este seja o caminho para construir políti-
tributária da cultura de sua gente e não
cas públicas e ajudar as comunidades do
deve ser patenteada ou precificada por
Pantanal.
um valor mercadológico que apregoa o
desenvolvimento a todo custo.
Do ponto de vista da Justiça ambiental, a
comunidade de Joselândia enfrenta certos
Adorno (1991) alertou que sob a égide do
conflitos socioambientais que carecem
capitalismo, tudo pode se transformar em
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
71
Imara Pizzato Quadros, Michèle Sato
e
Lúcia Shiguemi Izawa Kawahara
produto de mercado. Buscando aliança
Canoa, canoa desce
neste pensamento, acreditamos que há
No meio do rio Araguaia desce
valores culturais tão intensos que trans-
No meio da noite alta da floresta
cendem o objeto. No lume fenomenoló-
Levando a solidão e a coragem
gico de nossa existência, admitimos que
Dos homens que são
a canoa adquire um valor imaterial. Para
(Milton Nascimento8)
nós, nenhuma economia conseguiria responder o valor de uma canoa, porque não
há preço às folhas de um cambará que se
Referências
enche de orvalho na manhã, que acolhe
flores e pássaros em seus ramos, que estende suas raízes para além das terras, e
se transforma em uma canoa que desliza
nas águas do Pantanal.
Para além de um preço econômico, o
Pantanal é ainda um lugar misterioso que
une gente e natureza, entre águas e terras que se revezam para formar estradas
de paixões que ardem no pôr-do-sol; e de
pássaros que cortam o ar no acalento da
brisa. A cultura torna-se íntima da natureza, e a arte se alia ao cotidiano de lutas.
Talvez carregue tristezas, talvez carregue
saudades... Mas encostada na margem,
uma canoa consegue rimar paisagem com
coragem: de resistir aos avanços de tecnologias frias, de modernidades líquidas
ou de urbanidades vazias e persistir na
identidade onde as águas constroem novos territórios de um tempo das águas. No
Pantanal ou no Araguaia, a canoa desliza
com a coragem daqueles que podem ser
menos abastecidos pela vida material,
mas que a cada transformação das águas,
ADORNO, Theodor (1991): The cultural industry.
New York: Routledge.
AVANZI, M. Rita e MALAGODI, M. A. S. (2005):
“Comunidades interpretativas”. Em Ferraro
JR., L.A. Encontros e Caminhos: Formação
de Educadoras(es) Ambientais e Coletivos
Educadores. Brasília: MMA/DEA.
BACHELARD, Gaston (1993): A poética do espaço, São Paulo: Martins Fontes.
BARTHES, Roland (1970): Mythologies. Paris:
Seuil.
BHABHA, Homi (1998): O local da cultura. Belo
Horizonte: Ed. UFMG.
BAUMAN, Zygmunt (2005): Identidade: entrevista
a Benedetto Vecchi. Rio de janeiro: Jorge
Zahar Ed.
BAUMAN, Zygmunt (2003): Comunidade: a busca
por segurança no mundo atual. Rio de Janeiro: Jorge Zahar. Ed.
BUORO, Anamélia Bueno (1998): O olhar em
construção: uma experienciade ensino e
aprendizagem da arte na escola. 3 ed. São
Paulo: Cortez.
CAMPOS FILHO, Luiz V. (2008): Populações
Tradicionais. Em Maria de Fátima Roberto
[org]. Diversidade sócio-cultural em Mato
Grosso. Cuiabá: MT-Entrelinhas.
CHEVALIER, Jean e GHEERBRANT, A. (2003):
Dicionário dos Símbolos. 18ª ed. Rio de Janeiro: José Olímpio.
FERREIRA, João C. V. (2001): Mato Grosso e seus
municípios. Cuiabá: Secretaria de Estado
da Educação.
FLORENCE, Hércules (1977): Viagem fluvial do
Tietê ao Amazonas: 1825 a 1829. São Paulo: Cultrix, Ed. Da Universidade de São
Paulo.
conseguem criar novas táticas para manter as esperanças.
72
8
Canoa, canoa: Milton nascimento.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Deslizando da margem à correnteza
FREIRE, Paulo (1982): “Educação, o sonho possível”, em Brandão, Carlos (org) O Educador:
vida e morte. Rio de Janeiro: Graal.
FREIRE, Paulo (1996): Pedagogia da autonomia:
saberes necessários à prática educativa.
São Paulo: Paz e Terra.
FREIRE, Paulo (1987): Pedagogia do Oprimido.
17ª ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra.
GEERTZ, Clifford (1989): A interpretação das culturas. Rio de Janeiro: LTC.
GEERTZ, Clifford (2001): Nova luz sobre a antropologia. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.
HALL, Stuart (2005): A identidade cultural na
pós-modernidade. 10ª Ed.Rio de janeiro:
DP&A.
LOUREIRO, Carlos F. B. (2006): O movimento
ambientalista e o pensamento crítico: uma
abordagem política. Rio de janeiro: Quarter,
2ª ed.
LOUREIRO, Roberto (2006): Cultura mato-grossense: festas de santos e outras tradições.
Cuiabá – MT: Entrelinhas.
MASCELANI, Angela. Arte Popular Brasileira. Museu Casa do Pontal. [Acesso em
4 maio.2011: http://www.popular.art.br/
htdocs/defTexto.asp?artigo=286].
PENNA, M. (1998): “Relatos de migrantes: questionando as noções de perda de Idenditade e desenraizamento” em Signori, I. (org).
Língua(gem) e identidade: elementos para
Uma discussão no campo aplicado. Campinas: Mercado das Letras.
PASSOS, Luiz A. e SATO, Michèle (2005): “De
asas de jacarés e rabos de borboletas à
construção fenomenológica de uma canoa”
em Sato, M. e Carvalho, I. (org), Educação
Ambiental – pesquisas e desafios. Porto
Alegre: Artmed, pp. 213-232.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
REID, Walter (Eds.) Millennium ecosystem assessment. Tokyo: [Acesso em Abril 15, 2010:
http://www.millenniumassessment.org/en/
Scenarios.aspx]
SATO, Michèle, GAUTHIER, Jacques; PARIGIPE,
L. (2005): “Insurgência do grupo pesquisador na educação ambiental sociopoética”,
em Sato, M. e Carvalho, I. (org) Educação
Ambiental – pesquisas e desafios. Porto
Alegre: Artmed.
SATO, Michèle; LEITE, Mário C. S.; MEDEIROS,
Heitor e RIBEIRO, Luís C. (2002): “Diversidades Poéticas no Pantanal”, em Sato, M
(coord). Sentidos Pantaneiros: movimentos
do projeto Mimoso. Cuiabá: KCM, pp. 58
-72.
SATO, Michèle (2011): “Canoa: escultura do tempo das águas” Revista Sina, março, [http://
www.revistasina.com.br/portal/articulistas/
item/169-canoa-escultura-do-tempo-das-%C3%A1guas].
SATO, Michèle (2011): “Cartografia do imaginário
no mundo da pesquisa” em Abilío, F. (Org.)
Educação ambiental para o semiárido. João
Pessoa: EdUFPB, pp. 539-569.
SILVA, Regina; SATO, Michèle (no prelo): “Do invisível ao visível: a construção de identidades na ecologia de resistência” em Santos,
J. ; Zanin. E.; Moschini, L. (Orgs.). Faces da
polissemia da paisagem: ecologia, planejamento e percepção. São Carlos: Rima.
73
A imaxinación ao poder. Nenos en Ucuma (Angola)
74
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011,
2011, (I),
(I), 11-12
11-12
ambientalMENTEsustentable,
TRAXECTORIAS E RETOS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Desafios na conservação das Tartarugas
Marinhas nos países lusófonos:
procurando soluções no turismo
Challenges in the Conservation of marine turtles
in Portuguese speaking countries: searching for
solutions in tourism
Joana M. Hancock.Associação para a Proteção, Conservação e Pesquisa das Tartarugas Marinhas nos Países
Lusofonos (Cabo Verde e São Tomé e Príncipe))
Resumo
A grande procura de destinos turísticos balneares, assim como a crescente procura de atividades
turísticas marinhas tem aumentado a pressão colocada sobre a zona costeira. Sendo “espécies
bandeiras”, e animais bastante carismáticos, as tartarugas marinhas são frequentemente
promovidas como atração turística, sendo usadas para transmitir aos públicos-alvo a necessidade
da sua conservação, e dos habitats de que dependem. Este artigo faz uma reflexão sobre o
impacto do turismo na conservação das tartarugas marinhas, olhando particularmente para
casos em Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, chamando a atenção para a necessidade de
promover e gerir o turismo nas zonas costeiras, de modo a minimizar o seu impacto no ambiente
e comunidades, e reduzir os conflitos entre estas e os programas de conservação.
Astract
The increasing demand for beachfront destinations and activities has put much pressure on
the costal areas. As flagship species, and therefore charismatic, marine turtles are frequently
promoted as tourist attraction, being also used to pass on to target groups the knowledge of
the need of protecting them, as well as the habitats upon which they depend. This article will
make discuss the impact of tourism in the conservation of these animals, looking particularly
at cases in Cape Verde and São Tomé and Príncipe, drawing the attention to the need of
promoting and manage tourism in the coastal areas, in such a way that its impacts in the
environment and local communities is minimized, and thus conflicts with conservation
projects are reduced.
Palabras chave
Tartarugas Marinhas, turismo solidário, turismo em massa, sensibilização ambiental,
desenvolvimento comunitário
Key-words
Marine turtles, ecovolunteering, mass tourism, environmental awareness, community
development
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
75
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas: 75-86
Joana M. Hancock
Introdução
que o turismo seja um tema controverso5-6,
, sendo mais comum encontrar referências
ao impacto negativo da indústria do turis-
A grande procura de destinos turísticos
mo sobre o meio ambiente do que aqueles
balneares, assim como a crescente procu-
estudos que examinam o efeitos benéficos
ra de atividades turísticas marinhas tem au-
que o turismo pode ter sobre o ambiente e
mentado a pressão colocada sobre a zona
os turistas.
costeira. Como todos os ecossistemas
naturais, os ecossistemas costeiros e mari-
Neste artigo veremos alguns exemplos
nhos são altamente dinâmicos e atividades
concretos em que o turismo, nas suas dife-
que possam vir a interferir com o sistema
rentes vertentes, afecta a conservação das
natural podem ter impactos a longo prazo
espécies marinhas, com particular enfoque
em termos de estabilidade do sistema .
nas tartarugas marinhas, analisando casos
1
específicos em Cabo Verde, e São Tomé e
De um modo geral, os impactos do turismo
Príncipe, dois países lusófonos insulares,
podem ser divididos em 3 áreas: 1) econó-
de caracteristicas sócio-económicas simi-
mica, 2) socio-cultural e 3) ambiental , sen-
lares, e onde ocorrem importantes popula-
do que estes impactos podem ser positivos
ções de tartarugas marinhas.
2
ou negativos. Para que o turismo seja sustentável, os benefícios económicos, socio-culturais e ambientais devem ser maximizados, enquanto seus impactos negativos
devem ser minimizados3. Mas nem sempre
esses objectivos são alcançados, pondo
As tartarugas marinhas: a
conservação de um recurso
valioso
em causa a existência dos recursos dos
quais o turismo depende4. Assim, é vulgar
Por milénios, os seres humanos têm capturado as tartarugas marinhas e têm benefi-
1
HALL, C.M. (2001): “Trends in ocean and
coastal tourism: The end of the last frontier?”, em
Ocean and Coastal Management , (44), 601 – 618.
3
UNWTO (2004): “Indicators of Sustainable Development for Tourism Destinations: A
Guidebook”. Madrid: World Tourism Organisation.
5
MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998):
“Proceedings of the 1996 World Congress on
Coastal and Marine Tourism”. (19-22 June 1996,
Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea Grant Program and the School of Marine
Affairs, University of Washington and Oregon Sea
Grant College Program, Oregon State University.
386pp.
4
BALMFORD, A., BRUNER, A., COOPER,
P., e outros (2002): “Economic Reasons for Conserving Wild Nature”, em Science (297): 950-953.
6
MILLER, M. & KAAE, B.C. (1993): “Coastal and Marine Ecotourism: A Formula for Sustainable Development?”, em TRENDS, (30:2), 35-41.
2
HALL, C.M & LEW, A. (2009): “Understanding and Managing Tourism Impacts: An Integrated Approach”. London: Routledge.
76
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
ciado da sua utilização, incorporando essa
prática nas suas culturas7-8. Exemplos de
uso para consumo direto ou transformação
incluem carne de tartaruga e ovos como
alimento; óleo para medicamentos, combustível para lâmpadas e calafetagem de
barcos; cabedal para roupas e acessórios;
carapaças e escudos para vários adornos;
animais inteiros embalsamados como objetos antigos e decorativos; e várias partes
do corpo para isca de pesca, ração de animais domésticos e fertilizante . No Ocea9
no Atlântico, tanto em Cabo Verde como
em São Tomé e Príncipe, os registos históricos e estudos recentes indicam uma forte
pressão humana, especialmente em forma
de captura para consumo, tanto nas praias
de desova como as áreas de alimentação
- (Foto 1).
10 11
Foto 1: Vendedoras de Peixe (Palaiês) no mercado de São Tomé, mostra com orgulho carne
de tartaruga de caco, uma espécie em perigo
critico de extinção, vendida de modo legal
nesta ilha, gerando importantes rendimentos
para vários sectores da sociedade (Foto: Joana
Hancock).
Em geral, tem havido uma tendência clara para a sobre-exploração das espécies
marinhas, talvez porque muitas, incluindo
as tartarugas, têm sido consideradas mui-
7
THORBJARNARSON, J., LAGUEUX,
C.J., BOLZE, D., e outros (2000): “Human use of
turtles: a worldwide perspective”, em M. W. Klemens (Editor), Turtle Conservation. Smithsonian
Institution Press, Washington, D.C, pp. 33-84.
tas vezes como espécies “à prova de extinção” (ou seja, não é possível tornarem-se extintas) porque é assumido que estas
ocupam imensas escalas geográficas, têm
8
FRAZIER, J. (2003): “Prehistoric and
ancient historic interactions between humans and
marine turtles”, em Biology of Sea Turtles, Volume
II. Lutz, P.L., Musick, J.A., Wyneken, J. (eds.) CRC
Press, Boca Raton, pp. 1-38.
populações enormes, têm longa distância
9
WITHERINGTON, B. E. & FRAZER,
N.B. (2003): “Social and economic aspects of sea
turtle conservation”, em P. Lutz, J. Musick & J.
Wyneken (Eds.) The Biology of Sea Turtles II. CRC
Press. Boca Raton, FL. pp. 347-375.
à extinção. As populações de tartarugas
GRAFF, D. (1996): “Sea Turtle Nesting
10
and Utilization Survey in São Tomé”, em Marine
Turtle Newsletter, (75), 8-12.
11
LOUREIRO N.S., & TORRÃO, M.M.F.
(2008): “Homens e tartarugas marinhas: Seis séculos de história e histórias nas ilhas de Cabo Verde”, em Anais de História de Além-mar, (9), 37-78.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de dispersão e uma fecundidade espantosa12. No entanto, estas características
só fazem tais espécies mais propensas
marinhas só podem sobreviver quando as
suas populações mantêm taxas de sobrevivência suficientes em todas as fases de
12
MYERS R.A. & OTTENSMEYER, C.A.
(2005): “Extinction risk in marine species” em
Norse EA, Crowder LB (ed) Marine Conservation
Biology: the Science of Maintaining the Sea’s Biodiversity Island Press, Washington, DC, pp 58-79.
77
Joana M. Hancock
vida13-14. Portanto, para os projetos de con-
rinhas são frequentemente promovidas
servação serem bem sucedidos devem não
como atração turística, enquanto que por
só minimizar a exploração dos indivíduos,
si só, despertam bastante interesse; assim
mas também assegurar a proteção dos ha-
não é de estranhar que muitas pessoas
bitat de que estes dependem. Em termos
viajem com a intenção de ver e interagir
gerais, as ações desenvolvidas pelos go-
com estas espécies. Também pelas razões
vernos nacionais e regionais centraram-se
acima descritas, estas espécies são fre-
na implementação de um quadro jurídico
quentemente usadas para transmitir aos
para a proteção de tartarugas marinhas em
públicos alvo a necessidade da sua con-
paralelo com atividades de proteção nas
servação, e dos habitats de que depen-
praias de nidificação, normalmente imple-
dem, usando como meio de comunicação
mentadas por Organizações Não Governa-
as atividades turísticas. Assim, a conser-
mentais (ONGs) locais e internacionais, que
vação destes animais e o desenvolvimento
têm além disso a responsabilidade de criar
turístico têm andado quase de mãos da-
campanhas de sensibilização para motivar
das um pouco por todo o mundo, estando
os consumidores a mudarem os seus com-
bem documentado o potencial impacto
portamentos em relação ao consumo de
económico da atividade turística nas co-
produtos da tartaruga marinhas.
munidades locais que outrora dependiam
das tartarugas como recurso económico15.
As tartarugas como atração
turística – Uma aposta ganha
na conservação?
Não são só os benefícios económicos que
do público, contribuir para manter as es-
fazem a diferença na conservação; o turismo, quando controlado adequadamente,
pode ajudar a aumentar a sensibilização
pécies e seus habitats, para atrair e satis-
Sendo “espécies bandeiras”, e animais
fazer turistas, gerar financiamento para a
bastante carismáticos, as tartarugas ma-
ciência da conservação e, às vezes, pode
fornecer mão de obra para os esforços de
13
LUTCAVAGE, M.E., PLOTKIN, P.T.,
WITHERINGTON, B., & LUTZ, P.L. (1997): “Human impacts on sea turtle survival”, em Lutz, P.
& Musick, J. (eds) The biology of sea turtles. CRC
Press, Boca Raton, Florida, p 387–410.
MORTIMER, J. A. (2000): “Sea turtle
14
conservation programmes: Factors determining
success or failure”, em Salm, R.V., Clark, J.R., &
Siirila, E. Marine and Coastal Protected Areas :
A guide for planners and managers . IUCN. Washington, D.C. p 327-333.
78
conservação. Assim, é do interesse dos
governos e das ONGs’ promover atividades relacionadas com o turismo. Neste
contexto, pretendo fazer uma reflexão so-
15
TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use
and Conservation”, WWF-International, Gland,
Switzerland.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
bre o impacto do turismo na conservação
velmente causa mais emoção é a de turtle-
das tartarugas marinhas, olhando particu-
-watching (neste caso considera-se apenas
larmente para casos em Cabo Verde e São
observação da desova nas praias à noite).
Tomé e Príncipe.
Normalmente, são vários os beneficiários
CASO 1: O Turtle Watching e
o desenvolvimento local
É quase a regra que turistas que já tenham
estado em contacto prévio com tartarugas
marinhas classifiquem a experiência de
positiva ou muito positiva, e a maioria diga
que gostaria de repetir a experiência (Foto
2). Várias atividades podem ser desenvolvidas para atrair turistas, desde mergulho
recreativo, libertação de filhotes, centros
de visitantes, e observação das desova
das fêmeas nas praias, e estas atividades
são desenvolvidas em diferentes escalas em todos os locais onde as tartarugas
marinhas ocorrem. A atividade que invaria-
da atividade de turtle-watching: os operadores turísticos, funcionários dos hotéis,
guias locais, empresas de aluguer de carros, centros de comércio, lojas de souvenires, entre outros16. Na ilha da Boavista,
esta atividade é realizada desde 1998, e
gera anualmente receitas brutas de pelo
menos 100,000 Euros. Segundo a agência
Naturália, atualmente a única detentora da
licença para realizar este tipo de excursões,
esta reinveste cerca de um terço dos seus
rendimentos nas comunidades, ao contratar serviços locais de transporte, salários
de guias e assistentes, e em artesanato local, e outro terço no financiamento da ONG
parceira Natura 2000, para implementação
do seu programa de conservação de tartarugas marinhas17.
Apesar dos benefícios apontados no seu
relatório anual e mencionados acima, os
rendimentos brutos desta atividade são
quase exclusivamente para beneficio da
única companhia que detém autorização do
governo para conduzir atividades de turtle
Foto 2: Turistas com tartaruga cabeçuda juvenil
(Caretta caretta), resgatada pelas autoridades
de um local onde estava a ser guardada em
cativeiro ilegalmente, a ser devolvida ao mar
numa actividade de sensibilização na ilha da
Boavista, Cabo Verde, levada acabo pela Turtle
Foundation (Fotos: Joana Hancock).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
16
TISDELL, C. & WILSON, C. (2001a):
“Wildlife-based tourism and increased support for
nature conservation financially and otherwise: evidence from sea turtle ecotourism at Mon Repos”,
em Tourism Economics, (7), 233–249.
LOPÉZ-SUAREZ, P. (2010): “Relatório
17
das Excursões de Tartarugas Marinhas”, Naturalia, Cabo Verde.
79
Joana M. Hancock
watching. Apesar do interesse de outras
companhias, uma lacuna na legislação para
CASO 2: O turismo solidário e
os projetos de conservação
o trabalho com espécies protegidas previne
estas companhias de obter as licenças relevantes. Assim, a empresa tem recebido
fortes criticas das comunidades locais por
suposta monopolização da atividade, falta
de esforço em integrar moradores locais no
desenvolvimento das atividades do projeto
e reduzido beneficio direto da proteção das
tartarugas marinhas nas comunidades locais. Possivelmente este descontentamento é o resultado da falha na comunicação
dos benefícios gerados (tanto a Naturalia
como a ONG Natura 2000 contribuem cada
ano para projetos de desenvolvimento social), mas sem as comunidades testemunharem benefícios, a captura de tartarugas
marinhas irá certamente continuar, como
noutros casos18. Na Boavista, a substituição
da captura de tartarugas marinhas pela atividade do turtle-watching ainda está longe
de compensar as comunidades e os pescadores que dependem da receita da venda
de carne de tartaruga, e assim a captura
destes animais ainda é comum, apesar da
sua proibição total19.
18
SENKO, J., SCHNELLER, A.J., SOLIS,
J., OLLERVIDES, F. & NICHOLS, W.J. (2011): “People helping turtles, turtles helping people: Understanding resident attitudes towards sea turtle
conservation and opportunities for enhanced community participation in Bahia Magdalena, Mexico”,
em Ocean & Coastal Management, (54), 148-157.
19
HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the
illegal trade of sea turtle products in Cape Verde –
Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis.
Centre for Ecology and Evolution, University of
Exeter, United Kingdom
80
Semelhante ao ramo abrangente de ecoturismo, o turismo solidário surge como
uma alternativa ao turismo regular, permitindo que o turista participe ativamente
na conservação de um recurso ou no desenvolvimento comunitário, contribuindo
com o seu trabalho voluntário e recursos,
permitindo não só gerar rendimento aos
projetos e comunidades costeiras, mas
também de gerar empregos nestas comunidades e apoiar os esforços de conservação20.
Em geral, os programas de voluntariado
permitem uma experiência educativa com
uma vertente ecológico-social, permitindo aos voluntários participar em primeira
mão nas atividades dos projetos, interagir diretamente com a fauna, e regressar
a casa com uma maior consciência dos
objetivos do projeto de conservação21-22.
Além disso, este tipo de interação é uma
vivência extraordinária e única e que por
20
TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use
and Conservation”, WWF-International, Gland,
Switzerland.
CAMPBELL, L.M. & SMITH, C. (2006):
21
“What makes them pay? Values of volunteer tourists working for sea turtle conservation”, em Environmental Management, (38), 84–98.
BRIGHTSMITH, D.J., STRONZA, K., &
22
HALL, K. (2008): “Ecotourism, conservation biology, and volunteer tourism: a mutually beneficial
triumvirate”, em Biology Conservation,
(141),
2832–2842.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
isso tende a ser individualmente valorizada. Os benefícios são evidentes e recíprocos; a interação entre os turistas e os
moradores de uma comunidade de destino expõe-os ambos a novas informações,
línguas e estilos de vida. Além disso, os
turistas têm a oportunidade de aprender
sobre o património histórico e cultural do
lugar que estão a visitar. Na ilha da Boavista, em Cabo Verde, a estadia de voluntários internacionais nas comunidades
locais ou acampamentos, e o seu contacto com os moradores tem despertado
o interesse destes e de jovens de outras
ilhas na participação nas atividades de
conservação, enquanto que o dinheiro
gerado pelo programa de voluntariado
Foto 3: Voluntários internacionais e locais
unem esforços na ilha da Boavista em Cabo
Verde, para apoiar as iniciativas de conservação
promovidas pelas ONGs e Forças Armadas,
criando laços que se mantém ao longo dos
anos, derivados daquelas que foram experiências únicas de confraternização e intercambio
cultural. (Foto: Joana Hancock)
é um aporte significante de rendimento
atividade humana nas praias, principal-
para o projeto, permitindo a contratação
mente à noite. A presença de pessoas na
de pessoas das comunidades locais, au-
praia pode resultar em tentativas de de-
mento da compra de bens e serviços a
sova falhadas, escolha de praias menos
nível local, gerando assim emprego e ren-
adequadas, mas com menos distúrbios,
dimento adicionais (pers. obs.) (Foto 3) .
ou até mesmo aborto dos ovos23.
CASO 3: A massificação do
turismo nas áreas de desova
No caso concreto das ilhas do Sal e Boavista, em Cabo Verde, o desenvolvimento
do sector turístico irá certamente aumentar, sendo que a conservação das tartaru-
O turismo costeiro é uma das principais
ameaças às tartarugas marinhas, causado impactos como a perda ou redução da
qualidade das zonas de desova, introdu-
gas marinhas e do meio ambiente em geral terá de acompanhar o desenvolvimento
desenfreado destas ilhas, onde a preferência está a ser dada a projetos de gran-
zindo uma variedade de distúrbios e obstáculos às fêmeas reprodutoras e às tartaruguinhas. O desenvolvimento das zonas
costeiras também leva a um aumento da
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
23
TISDELL, C. & WILSON, C. (2005):
“Does Tourism Contribute to Sea Turtle conservation? Is the flagship status of Turtles advantageous?”, em Mast, (4:1), 145-167.
81
Joana M. Hancock
de gerir eficazmente as pressões ambientais e sociais (ou seja: o uso excessivo de
transporte local, comida, água, eletricidade, etc.).
Neste caso, vamos concentrar-nos nos
impactos das construções hoteleiras nas
tartarugas marinhas que desovam nas
ilhas do Sal e da Boavista. Estes estão
bem documentados pelas ONGs locais;
segundo Taylor & Cozens, na ilha do Sal,
os estaleiros de construção, hotéis, blocos
Foto 4: Tartaruga cabeçuda a desovar naquela
antes era uma das mais importantes praias de
desova desta espécie (Lacacão, ilha da Boavista, Cabo Verde), e que será nas próximas décadas a praia mais desenvolvida de Cabo Verde,
na ilha da Boavista (Foto Joana Hancock)
de escala e de turismo em massa24 (Foto
4). Este tipo de turismo é considerado a
forma menos sustentável desta atividade,
sendo caracterizado por uma alta concentração de turistas numa determinada
região, e normalmente associado a uma
natureza materialista, e a uma ignorância
e insensibilidade das pessoas que viajam
em grupos25. Além disso, o elevado número de turistas tende a limitar a capacidade
de apartamentos e restaurantes perto das
praias, a iluminação intensa e a remoção
ilegal de areias têm vindo a contribuir para
um acentuado decréscimo no número total de tartarugas em algumas praias26. Na
Boavista, resultados semelhantes foram
documentados pelas ONGs locais Turtle
Foundation e Natura 2000, assim como a
imprensa local, que denunciaram além dos
impactos referidos acima, um aumento na
captura das tartarugas marinhas pelos
construtores e trabalhadores dos hotéis.
No jornal local de Cabo Verde, um leitor
comenta a situação dando voz a sentimento generalizado dos moradores da
ilha, dizendo: “não se compreende...estamos a destruir tudo aquilo que nos torna
24
MITCHELL, J. (2008): “Tourist Development in Cape Verde: The policy challenge of coping with success”. Overseas Development Institute.
MILLER, M.L. & AUYONG, J. (1998)
25
Proceedings of the 1996 World Congress on Coastal and Marine Tourism. (19-22 June 1996, Honolulu, Hawaii, USA). Seattle, WA: Washington Sea
Grant Program and the School of Marine Affairs,
University of Washington and Oregon Sea Grant
College Program, Oregon State University. 386pp.
82
atrativos, que caracteriza a nossa ilha [Boavista], etc. Resumindo e concluindo, se
26
TAYLOR, H. & COZENS, J. (2010) “The
effects of tourism, beachfront development and increased light pollution on nesting Loggerhead turtles Caretta caretta (Linnaeus, 1758) on Sal, Cape
Verde Islands”, em Zoologia Caboverdiana, (1:2),
100-111.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
queremos um “turismo de qualidade e alto
Apesar disso, este estudo indica que os
valor acrescentado” é bom que acorde-
turistas assumem uma atitude positiva re-
mos, pois, estamos no caminho oposto!”
lativamente à conservação das tartarugas
(Carlos Morais, Bofareira) .
marinhas, e admitem assumir comporta-
27
mentos mais adequados para minimizar
Enquanto que as construções nas zonas
o impacto da sua presença nas praias de
costeiras podem ter os seus impactos sig-
desova. A importância dos turistas não
nificativamente reduzidos ao adotar políti-
deve ser menosprezada; a maioria dos en-
cas ambientais e de construção de modo
trevistados era da opinião de que os hotéis
“turtle-friendly”, talvez o fator mais limitan-
e empresas de turismo devem assumir a
te do impacto positivo deste tipo de turis-
responsabilidade dos impactos ambientais
mo massificado seja a desinformação que
do turismo na ilha, devendo contribuir para
muitas vezes acompanha os turistas sobre
o financiamento de conservação local.
a influência que a sua escolha de férias
Uma esmagadora maioria afirmou que se
provoca na conservação. Num estudo rea-
soubessem que o hotel onde ficavam tinha
lizado na ilha da Boavista junto dos turistas
um impacto negativo na sobrevivência das
de uma da principais cadeias hoteleiras,
tartarugas marinhas, teriam escolhido ou-
foi avaliado o conhecimento prévio des-
tro hotel. A grande maioria dos inquiridos
tes sobre as tartarugas marinhas da ilha.
neste estudo estavam dispostos a adotar
Pouco mais de metade dos entrevistados
medidas de conservação, incluindo man-
sabia que desovavam tartarugas na ilha,
ter as luzes dos seus quartos apagadas à
apenas um terço destes identificava qual
noite, ou não conduzir veículos motoriza-
a espécie que utilizava as praias, apesar
dos nas praias, enquanto que mais de 2/3
desta ser a terceira zona mais importante
faria pressão junto ao hotel para assumir
do mundo para a espécie Caretta caretta,
uma política ambiental mais responsável.
e ainda menos tinha conhecimento de que
Depois de receber a informação, pelo me-
o hotel onde estavam hospedados estava
nos metade afirmou partilhar a informação
construído e era prejudicial para uma das
com outras pessoas. Estes resultados são
principais praias de desova da ilha28.
animadores, e chamam a atenção para o
potencial impacto positivo que o envolvimento dos turistas nos planos de conser-
27http://www.expressodasilhas.sapo.cv/
pt/noticias/go/ambiente--ecoturismo-pode-salvar-tartarugas-e-desenvolver-cabo-verde, Expresso
das Ilhas Online, 19/10/2010
SCOTT, H. (2011) “Tourism Perceptions
28
of marine turtle conservation needs in a major nesting beach in Boavista island, Cape Verde”. Dissertation.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
vação das tartarugas marinhas pode ter29.
29
BALLANTYNE, R., PACKER, J. & HUGHES, K. (2009): “Tourists’ support for conservation messages and sustainable management practices in wildlife tourism experiences” em Tourism
Management, (30): 658-664.
83
Joana M. Hancock
É então essencial sensibilizar os turistas
a diminuição do numero destes animais,
sobre as ameaças que as tartarugas ma-
assim como a “má imagem” que o país
rinhas enfrentam, para também fomentar
deixa,
a sua participação e contribuição ativa na
causa a possibilidade de promover a ati-
conservação, e incentivar valores e ações
vidade turística ao redor destes animais33.
em favor da conservação.
Por exemplo, nas Maldivas a pressão do
irá muito provavelmente por em
sector do turismo foi fundamental para
conseguir uma proibição do comércio de
O Turismo, é afinal benção
ou maldição?
Em locais de importante nidificação e
com uma atividade turística desenvolvida, como as ilhas da Boavista e Sal em
Cabo Verde, e em São Tomé e Príncipe, a
oportunidade de gerar rendimento alternativo pode mesmo residir na utilização de
tartarugas marinhas como uma atração
turística30-31-32. Mas se a captura de tartarugas marinhas para consumo continuar,
produtos de tartarugas marinhas34, sendo
que o país cedeu à pressão para evitar a
má imagem causada nos turistas, descontentes com a matança indiscriminada das
tartarugas marinhas. Em Cabo Verde, a
tartaruga marinha foi promovida como património natural das ilhas, e é o símbolo da
ilha da Boavista e a sua captura e consumo é proibida por lei.
Mas este tipo de medidas de conservação “top-down” são pouco populares,
pois os benefícios tardam em ser observados, afetando diretamente a economia
das famílias, ameaçando a sua subsistên-
30
MERINO, S.E. & BERROW, S. (2006):
“Marine eco-tourism in Cape Verde: its potential
for sustainable development and conservation
of marine biodiversity”, em Irish Biogeographical
Society, (9), 199-206.
LÓPEZ-JURADO, L.F. (2000): “Pro31
posals for the conservation of marine turtles on
the island of Boavista (Republic of Cabo Verde,
Western Africa)”, em Proceedings of the Nineteenth Annual Symposium on Sea Turtle Biology
and Conservation. NOAA Technical Memorandum
NMFS-SEFSC-443, 204-205.
LOUREIRO, N.S., CARVALHO, H.,
32
SARDINHA, L. & MATOS, D. (2010): “Turtle Watching na ilha do Príncipe. Realidades e potencialidades”, em Brito, B. R. (Coord) (2010) Turismo,
Potencialidades, constragimentos e impactos
(Livro de Actas). Fundação para a Ciência e Tecnologia. Lisboa, 60pp.
84
cia e bem-estar. No caso de São Tomé e
Príncipe, a implementação de uma lei de
proibição da captura de tartarugas marinhas será muito provavelmente ineficaz a
curto e médio prazo, e será recebida com
muita resistência, uma vez que o sector do
turismo ainda não está bem desenvolvido,
e não é, ainda, uma opção viável. A inviabilidade do turismo passa por alguns fato-
33
TROËNG, S. & DREWS C. (2004): “Money Talks: Economic Aspects of Marine Turtle Use
and Conservation”, WWF-International, Gland,
Switzerland.
34Idem
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Desafios na conservação das Tartarugas Marinhas nos países lusófonos
res inerentes à atividade; é importante ob-
pação do povo na captura de tartaruga e o
servar que a variação no clima e atrações
seu comércio, assim como a sensibilização
temporais, tais como as tartarugas (que
realizada pelas ONGs, a aplicação da lei,
frequentam as praias de desova apenas
e a falta de acesso a rendimentos alterna-
alguns meses por ano) podem determinar
tivos das comunidades locais limitará, ul-
o tempo que as pessoas tendem a viajar.
timamente, a participação das comunida-
As comunidades de acolhimento tendem
des nas ações de conservação38.
a ver um padrão de emprego e desenvolvimento de negócios locais inconsistente,
variável e frágil35. Uma dependência do
turismo pode causar tensões económicas
Conclusão
nas comunidades costeiras durante os
tempos em que a visita de turistas é baixa.
Além disso, os benefícios económicos do
turismo tendem a ser reservados para um
sector apenas da sociedade, e não necessariamente às pessoas mais pobres36-37,
podendo criar conflitos graves no seio das
comunidades.
Enquanto o comércio de tartarugas marinhas e seus produtos ainda representar
uma fonte de rendimento acessível, atraente e lucrativa, e os benefícios do turismo
não serem evidentes e bem distribuídos entre as comunidades que dependem desse
recurso, a captura continuará. Embora as
medidas legais e regulamentares exerçam
uma influência importante sobre a partici-
O sucesso de conservação de um sistema
social-ecológico está subordinado á consideração de componentes ecológicos e
sociais, buscando não só a saúde ambiental, mas também o bem-estar humano. Ao
equilibrar estes diferentes componentes,
o uso das tartarugas marinhas será mais
sustentável e ao mesmo tempo, a vida daqueles que são dependente destas será
melhorada.
É evidente que o turismo per se não é
necessariamente a solução para a problemática de conservação das tartarugas
marinhas nos países lusófonos. Invariavelmente, o turismo gera impactos sociais
e culturais com efeitos sobre a qualidade
de vida dos turistas e das comunidades
35
OPPERMAN, M. & CHON K.S. (1997):
Tourism in Developing Countries. International
Thomson Business Press, 177 pp.
36Idem
37
ASHLEY, C., ROE, D. & GOODWIN,
H. (2001): “Pro-Poor Tourism Strategies: Making
Tourism Work for the Poor”. London: Overseas
Development Institute.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
de acolhimento e pode incluir a promoção
de mudanças a longo prazo nos valores,
38
HANCOCK, J.M. (2011): “Drivers to the
illegal trade of sea turtle products in Cape Verde –
Are we taking the right approach?” M.Sc. Thesis.
Centre for Ecology and Evolution, University of
Exeter, United Kingdom
85
Joana M. Hancock
crenças e práticas de uma comunidade39
(Foto 5). Estes impactos vão depender do
modo como o turismo é promovido e gerido, especialmente no que respeita ao grau
de interação entre o turista, os recursos,
e as comunidades. Uma aposta exclusiva
no turismo de sol e praia pode revelar-se
insustentável, desadequada à capacidade
de carga local. Por outro lado, há ainda um
grande potencial por explorar, sobretudo
no que respeita à geração de rendimentos
locais, participação comunitária, coesão
social, promoção do património cultural e
ambiental40. Apesar da definição do turismo como opção estratégica nacional, em
Cabo Verde e São Tomé e Príncipe, há indicadores que evidenciam a necessidade
de políticas e práticas mais concertadas e
transversais, bem como a necessidade de
ter em atenção a participação comunitária
e a sustentabilidade destes processos.
No caso especifico das tartarugas marinhas, são importantes os esforços no
sentido de procurar e desenvolver alternativas de aquisição de rendimento que
permitam melhorar as condições de vida
e de trabalho, tendo neste caso das tartarugas marinhas, o turismo solidário, as-
Foto 5: Duas professoras, já sensibilizadas, mostram
com alegria tartarugas recém nascidas numa praia
na ilha da Boavista, em Cabo Verde. O envolvimento
dos membros das comunidades locais nas ações
de conservação e sensibilização são essenciais ao
sucesso dos programas de conservação. (Foto Joana
Hancock)
enquanto o uso de não consumo destes
animais (por exemplo, o turtle watching ou
o turismo solidário) não é uma opção viável, é crucial a pesquisa participativa de
fontes alternativas de rendimento, em que
os vários atores estejam presentes e em
sintonia (membros da comunidade, ONGs,
entidades públicas e estatais, assim como
autoridades), para evitar conflitos com os
objetivos de conservação e promover a
sustentabilidade do recurso a médio e a
longo prazo.
sim como o turismo comunitário, surgindo
como excelentes oportunidades, com resultados evidenciados41. Mas quando ou
39
BRUNT, P. AND COURTNEY, P. (1999):
“Host perceptions of sociocultural impacts”, em
Annals of Tourism Research, (26), 493-515.
40Idem
41
86
MARQUES, J. (2009): “Para além da fi-
lantropia: contributos do Turismo Solidário para o
Desenvolvimento Comunitário. Uma análise comparada Cabo Verde - São Tomé e Príncipe”. Dissertação de Mestrado. ISCTE-IUL, Departamento
de Economia, Lisboa, Portugal.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
RECURSOS E INSTRUMENTOS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Manual 10 EUROPARC-España.
Sumando esforzos e visións para integrar
o patrimonio inmaterial na planificación
e xestión das áreas protexidas
Handbook 10 EUROPARC-España. Joining efforts and visions to integrate the intangible
heritage in the planning and management of
protected areas
Javier Puertas Blázquez. Oficina Técnica de EUROPARC-España (España)
Resumo
A función dos Espacios Naturais Protexidos vais máis aló da conservación dos valores
naturais, incluíndo tamén os valores culturais e inmaterias (histórico, artístico, lingüístico,
estéticos...). Estos últimos non foron moi considerados até hai ben pouco tempo (2003). Co fin
de consolidar súa inclusión na planificación e xestión no Estado español, desde EUROPARCEspaña e en colaboración con outras entidades se redactou un Manual como resultado dun
traballo colaborativo de moitos profesionais.
Abstract
The role of the protected natural areas goes beyond the conservation of natural values, including
also the cultural and intangible values, historical, artistic, linguistic, aesthetic…?
The latter were not very considerate until very recently. In order to consolidate its inclusion in
the planning and management in Spain, since Europarc-España in collaboration with other
institutions, a manual was drafted as a result of a collaborative work of many professionals.
Palabras chave
patrimonio inmaterial, valores culturales y espirituales, áreas protegidas.
Key-words
Intangible heritage, cultural and spiritual values, protected areas.
O manual 10 está acesible en http://www.redeuroparc.org/ultimas_publicaciones.jsp
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
87
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 87-99
Javier Puertas Blázquez
Introdución
dido aos valores naturais e, lonxe de ser
marxinais, adoitan configurar os vínculos
identitarios, simbólicos e de pertenza das
As áreas protexidas son seguramente a
persoas aos seus espazos naturais.
ferramenta máis ensaiada a conservación
do patrimonio natural con carácter xeral
Nos últimos anos producíronse no ámbi-
e da diversidade biolóxica en particu-
to da conservación da natureza e os es-
lar, aínda que se pode afirmar que a súa
pazos naturais protexidos un progresivo
contribución vai moito máis alá, incluíndo
recoñecemento dos valores culturais e es-
tamén bens e servizos culturais tanxibles
pirituais asociados ao patrimonio natural;
e inmateriais. A definición de UICN é bas-
un recoñecemento explícito, xa que logo,
tante clarificadora en canto á achega das
do patrimonio inmaterial asociado á natu-
áreas protexidas a conservación do patri-
reza nun sentido amplo. Un fito singular
monio nun sentido amplo, apuntando que
-tratado no capítulo de antecedentes do
a misión das áreas protexidas non se limita
manual que neste artigo preséntase, xunto
a conservar a natureza senón tamén “os
con outros moitos máis- foi o V Congreso
valores culturais asociados”.
Mundial de Parques de UICN celebrado en
2003 en Sudáfrica, que incluíu nas súas re-
De feito, cada vez máis como seguida-
comendacións un grupo dirixido a integrar
mente se sinalará, recoñécense unha gran
os valores culturais e espirituais nas áreas
cantidade de valores vinculados ao patri-
protexidas.
monio natural, xa sexan de tipo histórico,
lingüístico, artístico, estético, social, re-
No vello continente xurdiron varios pro-
lixioso, espiritual?Estes valores do patri-
xectos centrados no patrimonio inmaterial
monio inmaterial achegan un valor enga-
dos espazos naturais entre os que cabe
destacar a Iniciativa Delos,
entre outros, cuxos estudos de caso centrábanse
en moitos casos en áreas protexidas españolas.
En España estes temas
empezáronse a abordar
nos congresos de EUROPARC-España, e máis reFoto 1: Santuario da Virxe do
Rocío. Foto: Javier Puertas
88
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
centemente de xeito específico nalgunhas
a comezos de 2011 un proceso que de-
rexións (en particular en Cataluña).
sembocou na publicación do Manual 10
de EUROPARC-España. A publicación
Neste contexto, o Programa de Traballo
contou ademais co apoio do Cabildo de
para as áreas protexidas impulsado por
Tenerife.
EUROPARC-España, cuxo obxectivo último é contribuír á consolidación e o desenvolvemento
dos
espazos
naturais
protexidos do Estado español, e mostrar
e potenciar os beneficios que brindan á
sociedade, incorpora entre os seus eixos
de acción unha liña de traballo específica
O proceso de elaboración:
un produtivo traballo
colaborativo
sobre valores culturais e espirituais das
áreas protexidas.
Unha dos acenos de identidade dos traballos e proxectos desenvolvidos no foro
No marco do Programa de Traballo, e
de EUROPARC-España é o seu marcado
como contribución á súa implementa-
carácter colaborativo, implicando a nume-
ción práctica, a Asociación SILENE coa
rosos xestores e técnicos das áreas pro-
colaboración con EUROPARC-España,
texidas. A serie técnica de publicacións
e co apoio de CatalunyaCaixa, arrincou
de EUROPARC-España leva á práctica a
filosofía xeral da organización, de maneira
que tanto monografías como manuais son
o resultado do traballo colaborativo de numerosos profesionais.
O manual 10 non é unha excepción a esta
mecánica de traballo. O proceso arrincou
cun primeiro grupo de xestores interesados na temática do patrimonio inmaterial, que puidemos manter unha primeira
reunión presencial no Parque Natural do
Moncayo, onde se dispenso unha coidada atención a todos os participantes. Este
primeiro seminario foi fundamental primeiro de todo para coñecervos, e para definir
e compartir o alcance do proxecto e os resultados finais esperados. Nese momento
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
89
Javier Puertas Blázquez
arrincou tamén o frutífero proceso de do-
nual intensificouse loxicamente o traballo
cumentación de experiencias.
de redacción e organización de contidos,
implicando intensamente tanto aos auto-
A partir dos resultados do primeiro semi-
res como aos coordinadores do traballo.
nario o traballo a través do correo elec-
O traballo ?virtual? do grupo proseguiu
trónico non cesou. Nesta fase sumáronse
en paralelo centrado principalmente no
novos colegas, tanto xestores de áreas
exercicio de completar as boas prácticas
protexidas como entidades como organi-
e exemplos de oportunidade procurando
zacións non gobernamentais, con moitos
unha desexable representatividade xeo-
dos cales puidemos compartir o segun-
gráfica e temática das experiencias docu-
do seminario celebrado en La Morera de
mentadas. Os colaboradores que achega-
Montsant, no Parque Natural da Serra de
ban os casos de estudo ultimaban a súa
Montsant, onde tamén se brindou aos par-
contribución ao manual. Unha vez com-
ticipantes unha magnífica acollida. Nesta
partido o groso dos materiais que arma-
segunda e última reunión presencial tive-
rían o manual co grupo de colaboradores
mos ocasión de continuar co intercambio e
depuráronse textos, barállanse as imaxes
documentación de experiencias, e avanzar
e fotografías, corrixíanse maquetas; o libro
xa entón nalgúns dos contidos concretos
estaba case listo.
que arman o manual, en particular as ferramentas metodológicas. Neste seminario
Tras máis un ano de intenso traballo pre-
puidemos discutir un primeiro embrión de
sentouse en Barcelona no mes de setem-
recomendacións, que xa empezaban a to-
bro de 2012 o Manual 10 de EUROPARC-
mar forma neste punto do traballo.
-España. O acto estivo guiado por Miquel
Rafa en representación da Fundación Ca-
Desde entón e ata a publicación do ma-
talunyaCaixa, principal entidade promotora, e contou coa participación de Josep María
Mallarach, principal autor
intelectual e impulsor do
proxecto a través da Asociación SILENE, de Carles
Castel, en representación
de
EUROPARC-España,
Foto 2: Participantes no
primeiro seminario celebrado
no Parque Natural do Moncayo. Foto: Javier Portas
90
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
e de Marta Múgica, coordinadora da Ofi-
De acordo cos obxectivos que se perse-
cina Técnica de EUROPARC-España, e do
guen os principais destinatarios do manual,
manual. Foi un momento doce, compartido
sempre que unha ferramenta para a xesti-
con boa parte das numerosas persoas im-
ón, son os técnicos e responsables das no-
plicadas no proxecto que puideron asistir
sas áreas protexidas. Enténdese e espera
ao acto público de presentación do manual.
que poderá resultar de utilidade para organizacións e entidades locais custodias ou
responsables do patrimonio cultural intan-
Obxectivos que pretende o
manual e a quen se dirixe?
gible vinculado ás áreas protexidas.
o manual é emendar a situación de menos-
Resultados: que achegou o
manual 10 de EUROPARCEspaña?
cabo, ou simplemente descoñecemento en
O obxectivo último do manual que persegue
moitos casos, dos valores do patrimonio
inmaterial na planificación e xestión dos
Os principais resultados do proxecto, que
espazos naturais protexidos españois, xa
se materializan no manual, inclúen unha
que se recoñece que en España é aínda in-
revisión de antecedentes a escala inter-
cipiente o recoñecemento explícito destes
nacional e estatal, unha reflexión de meto-
valores. Máis concretamente perséguense
doloxías útiles para abordar o patrimonio
os seguintes obxectivos:
inmaterial, un amplo conxunto de recomendacións prácticas para a súa incor-
• Definir e caracterizar conceptos básicos relativos aos valores vinculados ao
poración á planificación e xestión e unha
recompilación de casos de estudo.
patrimonio inmaterial, propondo criterios e terminología.
• Propor métodos simples e efectivos
para o inventario e o diagnóstico do patrimonio inmaterial, a fin de cubrir todo
Metodoloxías: como nos
aproximamos ao patrimonio
inmaterial?
o espectro de valores asociados ao patrimonio natural.
A partir dunha análise dos antecedentes
• Ofrecer algunhas recomendacións para
internacionais e nacionais sobre patrimo-
integrar os valores culturais e espirituais
nio inmaterial en áreas protexidas, o ma-
en todas as fases de desenvolvemento
nual achega unha revisión de diferentes
dun área protexida.
metodoloxías e aproximacións para abor-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
91
Javier Puertas Blázquez
dar o patrimonio inmaterial nas áreas pro-
Xunto coas reflexións sobre as ferramen-
texidas. O patrimonio inmaterial circuns-
tas metodológicas, unha achega destaca-
críbese a aquel especificamente asociado
ble do manual é unha clasificación funcio-
ao patrimonio natural, con todos os seus
nal dos valores culturais e espirituais nos
valores culturais e espirituais.
que se concreta o patrimonio inmaterial
asociado ao patrimonio natural das áreas
Nuns casos trátase de metodoloxías de-
protexidas. Este resultado concreto valo-
señadas ad hoc, como sería o caso da
rouse de xeito particular polos xestores
Iniciativa Delos que se centra especifica-
como un instrumento de gran valor estra-
mente en espazos naturais protexidos con
téxico no exercicio de formalizar e explici-
lugares sacros ou santos, e noutros casos
tar os referidos valores.
considéranse as posibilidades de adaptación doutros sistemas ao patrimonio
inmaterial como sería o caso do método
PA-BAT ou a avaliación de redución de
ameazas sobre a conservación.
GRUPO
SUBGRUPO
ARTÍSTICOS
Danzas e xogos rurais tradicionais
Fotografía da natureza
Películas e programas da televisión
Música e cantos tradicionais
Literatura da natureza
Pintura de paisaxes e natureza
ESTÉTICO-PERCEPTUAIS
ou ESCÉNICOS
Belleza visual, auditiva e/ou olfativa
Harmonía
Silecio e/ou tranquilidade
SOCIAIS: HISTÓRICOS,
ETNOLÓXICOS E DE
GOBERNANZA
Coñecementos e oficios tradicionais
Festas e ferias
Gobernanza e institucións tradicionais Gastronomía
Feitos ou eventos históricos relevantes Regras ou normas tradicionais
ORAIS E LINGÜÍSTICOS
Contos e lendas tradicionais
Ditos e adiviñanzas
Idiomas ou dialectos
Topónimos relevantes e as súas etimoloxías
Vocabulario relevante da natureza, acepcións, matices e valores
RELIXIOSOS
Patrimonio relixiosos de mosteiros, santuarios, hermidas e capelas que
se manteñen activos e os espacios que usan
Rituais e ceremonias celebradas na natureza Romerías e peregrinacións
ESPIRITUAIS
Elementos naturais considerados santos ou sagrados: covas, montes,
fontes, illas, ríos...
Mosteiros, hermidas, tumbas e monumentos relixiosos históricos ou
prehistóricos abandonados
Outros espazos naturais santos, sagrados, máxicos...
Cadro I. Principais tipoloxías e subgrupos de patrimonio inmaterial.
92
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
Recomendacións: como incor-
Identificar e consensuar experiencias que
poramos o patrimonio inmate-
ilustren e inspiren a materialización prác-
rial á xestión?
tica de todas e cada unha das recomen-
Xunto cos contidos metodológicos, a principal achega do manual concrétase nas
preto de 50 recomendacións que arman o
capítulo correspondente, e que en todos
os casos ilustráronse con experiencias
exitosas, exemplos de boas prácticas e de
oportunidade. As recomendacións agrupáronse considerando as distintas fases
dacións foi unha tarefa esixente en tempo
e esforzo, máxime tendo en conte que a
maioría dos exemplos refírense a áreas
protexidas do Estado español. O esforzo
viuse no entanto recompensado na medida que boa parte dos eloxios e felicitacións recibidas destacaron precisamente
esta novidade da serie manual de EUROPARC-España.
do ciclo de xestión dun área protexida,
desde o seu deseño, planificación e implementación práctica ata a imprescindible
Síntese das recomendacións
avaliación de resultados.
para incorporar o patrimonio
inmaterial ás áreas protexidas.
A natureza, temática e enfoque dos exemplos que ilustran as recomendacións é moi
variada. Inclúense tanto experiencias exitosas de integración do patrimonio inmaterial na xestión dun área protexida como
o que se deron en chamar exemplos de
oportunidade, situacións nas que sería relativamente sinxela unha aproximación integral do patrimonio nas áreas protexidas.
No caso dos primeiros, das experiencias
exitosas, pode sinalarse a participación
activa de custodios relixiosos tradicionais
no órgano reitor un parque natural: Montserrat. Un exemplo de oportunidade sería
é referido á posibilidade de integrar os valores estéticos e perceptuales na xestión
dunha reserva naturais faunística: Lagoa
de Gallocanta.
Principios xerais
1. Adoptar un enfoque integral do patrimonio da área protexida que inclúa as
súas dimensións naturais, culturais e
espirituais.
2. Promover o coñecemento (identificación, caracterización, estado, tendencias)
do patrimonio inmaterial e dos valores
culturais e espirituais máis significativos
da área protexida, así como da función
social que exercen para os individuos e
os grupos a eles vinculados.
3. Recoñecer e aceptar a diversidade existente de valores, vínculos e relacións
que a sociedade establece cos espazos
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
93
Javier Puertas Blázquez
naturais: éticos, estéticos, relixiosos,
espirituais?
9. Identificar os ámbitos potenciais de cooperación entre as distintas facetas do
patrimonio, as súas múltiples percepci-
4. Identificar as relacións entre natureza,
cultura e espiritualidade incluíndo tanto
óns e os seus variados interlocutores,
tanto grupales como individuais.
os valores localizados territorialmente
(santuarios, rutas de peregrinaxe, lu-
10. En caso de conflito, adoptar solucións
gares santos, simbólicos, identitarios?)
de ámbito local que sexan culturalmen-
como os difusos (beleza, silencio, har-
te aceptadas, establecendo se é nece-
monía...).
sario códigos de conduta elaborados
de forma participativa e comunicados
5. Fomentar o recoñecemento dos valores
de forma creativa e adecuada.
culturais e espirituais como activos dos
territorios protexidos, e a súa posta en
11. Incorporar a visión integral do patrimonio
valor en clave de desenvolvemento lo-
en todas as escalas da planificación, e con
cal cando cumpra.
todos os ámbitos e políticas sectoriais nos
que sexa necesaria a cooperación.
6. Recoñecer e comprender o carácter dinámico do patrimonio inmaterial, e a súa
Recomendacións para o proceso
adaptación ao presente como estratexia
de declaración da área protexida
de resiliencia fronte ao cambio global.
12. Definir propósitos, obxectivos e nor7. Identificar os custodios, gardiáns ou
mas de xeito inclusiva, integradora e
xestores dos elementos do patrimonio
coherente cos valores culturais e espi-
inmaterial (santuarios, romarías, coñe-
rituais recoñecidos.
cementos, prácticas, organizacións, lugares...) para integralos na salvaguardia
13. Establecer unha delimitación inclusiva
e na posta en valor do patrimonio inma-
que integre todo o espectro de valores
terial previamente á declaración da área
identitarios máis significativos que coe-
protexida e na súa xestión.
xisten na área protexida.
8. Priorizar as accións baseadas na par-
14. Identificar e incluír na declaración da
ticipación e o consenso co obxectivo
área protexida os valores culturais e es-
de desenvolver sinerxías e ampliar os
pirituais como obxectos de xestión.
ámbitos de cooperación interna, en
función do grao de ameaza dos valores
obxecto de conservación.
94
15. Asegurar a participación dos axentes
implicados nas distintas etapas do pro-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
ceso de declaración da área protexida.
21. Asegurar a consideración dos valores
culturais e espirituais na fase de diagnós-
16. Consultar aos axentes crave vincula-
tico da planificación da área protexida.
dos aos valores culturais e espirituais,
involucrándolles na medida do posible,
22. Integrar os valores culturais e espiritu-
especialmente cando existan custodios
ais na regulación de usos da área pro-
de lugares considerados significativos
texida para conciliar o goce do patrimo-
polos seus valores patrimoniais.
nio natural e inmaterial, en especial en
ámbitos como a regulación de accesos,
17. Escoller un nome e unha imaxe para
a área protexida que integren ou repre-
uso público e aproveitamento dos recursos naturais.
senten conxuntamente os principais valores naturais, culturais e espirituais da
área protexida.
23. Integrar os valores culturais e espirituais no deseño da zonificación da área
protexida.
18. Prever na declaración da área protexida a presenza e participación dos axen-
24. Fomentar a participación dos axentes
tes responsables dos valores culturais e
crave do patrimonio cultural e espiri-
espirituais nos órganos reitores e xesto-
tual, especialmente a poboación local,
res da área protexida.
utilizando as pertinentes metodoloxías
para identificalo e comprendelo no seu
Recomendación para o proceso
contexto sociocultural.
de planificación da área protexida
25. Considerar, tanto na planificación da
19. Integrar os valores culturais e espiritu-
área protexida como a escalas terri-
ais nos novos instrumentos de planifi-
toriais máis amplas, a posibilidade e
cación dos recursos naturais e os seus
oportunidade de desenvolver plans ou
plans de xestión, así como en instru-
programas especiais para a xestión dos
mentos de planificación superiores, ou
elementos do patrimonio inmaterial.
nos xa existentes en caso de revisión.
Recomendacións para a xestión
20. Se a planificación non inclúe os elementos
do
desenvolver
patrimonio
instrumentos
da área protexida
inmaterial,
comple-
26. Integrar os valores culturais e espiritu-
mentarios como plans, estratexias ou
ais na xestión preventiva das áreas prote-
directrices que permitan incorporar de
xidas (seguimento, vixilancia, información
facto os seus valores.
preceptiva de actividades?).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
95
Javier Puertas Blázquez
27. Promover as sinerxías entre as actua-
34. Incorporar aos representantes dos va-
cións de conservación dos valores na-
lores culturais e espirituais nos proce-
turais, culturais e espirituais
sos crave de xestión (formulación de
obxectivos operativos, toma de decisi-
28. Permitir que os garantes do patrimonio
óns, solución de conflitos?).
inmaterial mantéñano de forma compatible cos obxectivos de conservación da área protexida.
35. Favorecer a presenza e participación
dos axentes responsables dos valores
culturais e espirituais nos órganos rei-
29. Dotar aos equipos xestores de áreas
tores e xestores da área protexida.
protexidas relevantes polos seus valores culturais e espirituais de persoal
36. Promover a creación de comisións, ou
técnico especializado na xestión do pa-
outros órganos de xestión compartida,
trimonio cultural material e inmaterial.
con obxectivos específicos consensuados en materia de valores culturais e
30. Promover a coherencia ambiental en
espirituais.
todas as facetas dos equipamentos,
instalacións e actividades do patrimonio cultural e espiritual.
37. Impulsar a participación cidadá a través do voluntariado, implicando aos
participantes en actividades de con-
31. Fomentar a cooperación técnica dos
servación e restauración dos elemen-
xestores da área protexida cos repre-
tos vinculados co patrimonio inmaterial
sentantes ou custodios do patrimonio
con enfoques integradores.
inmaterial, e coordinar o uso compartido dos recursos.
38. Promover a participación dos xestores
ambientais nas administracións e orga-
32. Establecer con outras áreas protexidas
nizacións responsables da conservaci-
convenios de cooperación, ou outras
ón do patrimonio cultural e espiritual
fórmulas de cooperación, para colabo-
vinculado ao área protexida.
rar na salvaguardia de valores culturais
e espirituais.
39. Impulsar medidas proactivas para subliñar o valor dos elementos patrimo-
33. Integrar os valores culturais e espirituais na planificación da xestión da área
niais inmateriais significativos en clave
de desenvolvemento local.
protexida, particularmente nas directrices de xestión do uso público.
40. Comunicar de xeito respectuoso e inclusiva todos os valores da área prote-
96
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
xida, incluído o patrimonio inmaterial.
41. Integrar os valores culturais e espirituais na linguaxe, a comunicación, a difusión da área protexida, incluíndo os
seus puntos de información, centros
de interpretación, programas educativos e actividades de voluntariado.
Recomendacións para o segui-
Casos de estudo: existen experiencias inspiradoras?
O capítulo de recomendacións como se
sinalou, e outras parte do libro, incorporaron numerosas referencias a experiencias
concretas de integración e posta en valor
do patrimonio inmaterial ás áreas protexidas. Na maioría dos casos, principalmente
mento e a avaliación da área
polas habituais limitacións de espazo, só
protexida
se recollía unha síntese e ideas clave dos
numerosos materiais que se documenta-
42. Integrar os valores culturais e espiri-
ron ao longo do proxecto. Ademais, cabe
tuais, e aos seus axentes, nos progra-
sinalar neste apartado que non foi posible
mas de investigación e seguimento do
se queira citar moitas das experiencias
patrimonio nas áreas protexidas.
identificadas no proceso, que se citan ao
final do libro na listaxe aberta de iniciativas
43. Implicar aos axentes crave na elección
e experiencias.
do método evaluador e dos seus indicadores, co fin de conseguir un coñe-
Os casos de estudo recollen varias expe-
cemento significativo do estado dos
riencias
valores culturais e espirituais.
abordados seguindo un esquema común
pormenorizadamente
tratadas,
que permita unha análise comparativa,
44. Incluír o estado dos valores culturais
dentro da variedade e heteroxeneidade dos
e espirituais nas memorias de xestión
territorios, temáticas e situacións documen-
e as avaliacións periódicas da área
tados. En todos os casos de estudo presén-
protexida (patrimonio inmaterial do-
tase a área protexida e o patrimonio inmate-
cumentado e promocionado, impacto
rial documentado, analízanse as principais
mediático das actividades?).
interaccións co patrimonio natural ao que
se vinculan os valores culturais e espirituais
45. Tomar en consideración aos portavoces dos valores culturais e espirituais
explicitados, e apúntanse tamén os principais retos para a súa conservación.
como fontes de verificación do logro
de obxectivos relacionados cos ele-
Os 10 casos recollidos na publicación in-
mentos do patrimonio inmaterial.
clúen desde unha ampliación dun espazo
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
97
Javier Puertas Blázquez
protexido grazas ao impulso popular de
material relativo á extracción tradicional da
devoción a unha virxe, os potentes vín-
cortiza que ademais contribúe ao mante-
culos emocionais que esperta a floración
mento dunha paisaxe cultural centenario.
dunha orquídea no Pirineo ou o apoio dun
parque ao mantemento do patrimonio in-
Cadro II. Casos de estudo do Manual 10
Monumento Natural do Camí dos Peregrinos de Lles Useres. A peregrinación que o pobo de
Lles Useres (Castelló da Plana) organiza ao santuario de Sant Joan de Penyagolosa o último venres
de abril é un caso único de peregrinación popular, autogestionada polos habitantes dun só pobo,
que conservou viva a súa motivación, estrutura e organización, ata os máis pequenos detalles (ritos,
cantos, vestidos, comida, bebida?) durante máis de seiscentos anos ata a actualidade.
Pastoreo en zonas de porto da Sierra de Moncayo. A actividade gandeira extensiva ha modelado
a paisaxe de montaña característico da Sierra do Moncayo, e foi, desde a Reconquista, unha fonte
de riqueza para os municipios contiguos. Trátase dunha actividade secular, aínda viva e cunha vasta
cultura gandeira asociada. Grazas a ela mantéñense as zonas de pastos aínda presentes na serra, e
con elas diversas especies de flora de gran importancia.
O Santuario do Rocío e as súas festas no Espazo Natural Doñana. O Santuario da Virxe do Rocío
é o epicentro de romarías e manifestacións festivas que desde o século XVII protagonizan irmandades rocieras coas súas propias normas, ritos, cerimonias, vestidos, canto e danzas.
O zapatito de Dama no LIC Monte Pacino. A contemplación da orquídea zapatito de dama (Cypripedium calceolus) en floración esperta vínculos emocionais de respecto, admiración e aproximación
á natureza. Aínda que non se fomenta a visita ás poboacións desta especie protexida, nin se publicita a súa localización nin o período de floración, o número de visitantes aos hayedos de Sallent de
Gállego, onde medra, non deixa de crecer ano tras ano, desde que se identificou e localizou fai máis
de trinta anos
A xestión de alconorcales e a extracción artesanal da cortiza na Serra deEspadà. O proceso de
extracción xera e fomenta un sentimento de pertenza e de formar parte dunha tradición transmitida
de xeración en xeración. Ademais, contribuíu a vertebrar a economía, a cultura e o desenvolvemento
das poboacións da serra, caracterizando a súa idiosincrasia e creando un acervo cultural que fomenta os vínculos entre os habitantes, a comunidade e a paisaxe, e singulariza o seu territorio
O Malpaís de Güimar e o Camiño do Socorro. A superficie da Reserva Natural Especial do Malpaís
de Güímar amplíase considerablemente grazas á devoción á Virxe da Candelaria e o apoio popular a
unha das romarías máis antigas de Canarias.
98
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Manual 10 EUROPARC-España
A vida eremítica en Montserrat. A vida eremítica tivo un desenvolvemento e unha importancia extraordinarios en Montserrat durante moitos séculos, chegando a configurar unha paisaxe singular do
que aínda se conservan elementos construídos moi significativos. A zonificación dunha parte da reserva natural para uso eremítico permitiría desenvolver novas sinerxías positivas entre a conservación
do patrimonio natural e espiritual.
Un enfoque integrado do patrimonio no Montsant. Desde o seu inicio, o Parque Natural da Serra
de Montsant adoptou un enfoque integrador do patrimonio natural, cultural e espiritual do macizo, en
todos os seus ámbitos de actuación, e foi o primeiro en adoptar unha estratexia para avanzar neste
sentido.
O Quixote nas Lagoas de Ruidera: Cova de Montesinos. A Cova de Montesinos, no Parque Natural
das Lagoas de Ruidera, é o escenario dunha coñecida pasaxe do Quixote, no que un estraño soño
revélalle que o mundo da cabalería é tan só unha fábula. Este referente literario engade valor cultural
á visita dunha contorna natural excepcional.
O oficio de “Mestre marger” na Serra de Tramuntana. Os construtores da pedra en seco configuraron a maior parte da paisaxe da Serra de Tramuntana da Illa de Mallorca. Este oficio artesanal,
coas súas técnicas milenarias, segue sendo indispensable para a conservación e mantemento dunha
paisaxe cultural recoñecido como sitio de interese mundial.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
99
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
Futbol no planalto (Angola)
100
100
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011,
2011, (I),
(I), 11-12
11-12
ambientalMENTEsustentable,
RECURSOS E INSTRUMENTOS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Os Centros de Interpretación en
Galicia: un recurso para o desenvolvemento turístico sostible?
Interpretation centres in Galicia: a resource for
the development of sustainable tourism?
Araceli Serantes Pazos.
Grupo de Investigación Política Educativa, Historia e Sociedade.
Universidade da Coruña (Galiza-España)
Resumo
Os Centros de Interpretación son recursos para comunicar e valorizar o patrimonio, dirixidos a
turistas que se achegan ao lugar no seu tempo de ocio. Son muitas as voces que os califican
de despilfarro e problema; pola contra, pode tratarse dunha oportunidade para a dinamización
local e o desenvolvemento turístico sostible. Neste artigo presentamos unha caracterización
dos centros existentes en Galicia e da súa potencialidade, como o primeiro paso para unha
planificación e coordinación estratégica do sector.
Abstract
Interpretation centres are resources to communicate and give value to the heritage, aimed at
tourists who come to the place in their leisure time. There are many voices which qualify them
for waste and problem. On the contrary, it may be an opportunity for social promotion and the
development of sustainable tourism. In this article, we present a characterization of the existing
centres in Galicia and its potential as the first step in a strategic planning and coordination of
the sector.
Palabras chave
Centros de Interpretación; Interpretación do Patrimonio; Galicia; Turismo; Sustentabilidade.
Key-words
Interpretation centres, heritage interpretation, Galicia, tourism, sustainability.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
101
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12 páxinas 101-121
Araceli Serantes Pazos
Introdución
A Interpretación do Patrimonio (IP) é unha
técnica de comunicación estratéxica aplicada a valorizar lugares e bens de interese patrimonial (natural ou cultural), é dicir,
“unha forma planificada e consciente de
dirixir mensaxes a un determinado público do que se espera unha resposta” Araceli Serantes (2010:1b). Para Sam H. Ham
(1992:3) trataríase de traducir do linguaxe
técnico conceptos e ideas que os visitantes sen coñecemento científico podan
entender. O obxectivo é desvelar o significado e a importancia do lugar para que
as persoas que o visitan podan gozalo e
colaboren na súa conservación. O público
obxectivo son os visitantes que aceden no
seu tempo de ocio.
menta mais dentro da tarefa de vincular o
patrimonio coa sociedade” (2000:4).
Os ámbitos de actuación máis frecuentes
son: (i) os procesos de revalorización dos
bens culturais, (ii) a promoción do desenvolvemento local, (iii) os programas de
educación ambiental e patrimonial, (iv) o
turismo cultural, turismo rural ou ecoturismo e (v) a xestión dos bens patrimoniais
(Figura 1).
valorización dos
BENS CULTURAIS
promoción do
DESENVOLVEMENTO LOCAL
programas de
EDUCACIÓN AMBIENTAL
ofertas deTURISMO
CULTURAL/RURAL/ECOTURISMO
xestión de
BENS PATRIMONIAIS
Freeman Tilden é considerado o pai desta
disciplina porque sistematizou por primei-
Figura 1: Ámbitos de actuación da Interpretación
do Patrimonio.
ra vez unhas prácticas que, de forma intuitiva, viñan desenvolvendo os guías dos
espazos naturais protexidos, dos museos, dos xacementos e doutros lugares de
grande atractivo para o turismo; este autor
define a IP como “unha actividade educativa que pretende revelar significados e
interrelacións mediante o uso dos obxectos orixinais, experiencias de primeira man
e medios ilustrativos, en lugar de simplemente transmitir a información dos feitos”
(Freeman Tilden, 2006:35). Marcelo Martín
entende que “a interpretación é unha ferra-
102
O turismo, como actividade económica,
está en permanente crecemento e sufre
profundos cambios, tanto na demanda
de produtos como de destinos, podendo
pasar da masificación ao esquecemento
nun curto período de tempo. A Organización Mundial del Turismo (OMT) prevé que
o número de turistas seguirá aumentando
nas primeiras décadas do século XXI. Algunhas das razóns deste crecemento débense ao incremento do poder adquisitivo,
a evolución cultural das persoas, a dispor
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
de maior tempo de ocio, a novas crenzas
seados na singularidade e na identidade
e a outros hábitos no consumo turístico
dos lugares. Tim Merriman valora que a IP
(Ana González, Laurentino Bello e Norber-
axuda a crear un valor engadido, “axuda
to Muñiz, 2000:60).
a crear unha sensación de lugar” (2000:6).
A actividade turística comeza a ser rele-
Temos referentes do emprego da IP para o
vante a partir dos anos 60 do século XX,
desenvolvemento turístico sostible e como
baseada exclusivamente no crecemento
estratexia para evitar o seu impacto ne-
económico, o que orixinou importantes
gativo. David Uzzell (1998:11) afirma que
transformacións territoriais, a configura-
esta disciplina tivo un papel relevante na
ción de novas realidades e impactos sobre
rexeneración de zonas rurais a través do
a poboación local. A partir dos anos 70,
turismo e de programas de conservación.
comezará a falarse do concepto de “sus-
Pola súa banda, Jorge Morales (2001:64)
tentabilidade”, término que se popularizou
sinala que a IP incorpora ao turismo certas
a partir da Conferencia das Nacións Unidas
plusvalías: “inxecta recursos, crea novas e
sobre Medio Ambiente e Desenvolvemen-
interesantes posibilidades e proporciona
to (Río de Xaneiro, 1992). No Forum de Bar-
unha “aceptabilidade política” ao asociar
(2004) recoñecíase que “o turismo
interpretación a unha industria moi favore-
non pode ser visto só en termos de riqueza
cida”. A IP, a través dos procesos de plani-
e ocupación senón que pode fomentar a
ficación interpretativa, axuda a diversificar,
educación e estimular a conservación da
ampliar e crear “novos produtos” basea-
biodiversidade e de patrimonios culturais
dos na singularidade e na identidade dos
que son, xustamente, os principais recla-
lugares. Este concepto en IP denomínase
mos turísticos. Para iso necesitamos un
“alma do lugar”.
celona
modelo que concilie a competitividade coa
conservación do patrimonio, aproveitando
Os Centros de Interpretación (CI) son un
as oportunidades de coñecemento e inter-
dos recursos para a IP; trátase dunhas
cambio que ofrece o turismo e minimizan-
instalacións fixas, que se converten nun
do o seu poder destrutor”.
referente para os visitantes, que atopan
información e servizos para satisfacer as
Existe unha demanda continua de novos
súas demandas. Soen estar localizados no
destinos, de innovación nas ofertas, de
mesmo espazo no que se atopa o recurso
creación de experiencias singulares e de
patrimonial, en emprazamentos que ase-
diversificación de produtos. A IP, a través
guran o goce, sen poñer en risco os seus
dos procesos de planificación interpreta-
valores.
tiva, axuda a identificar, crear, ampliar e
diversificar estes produtos turísticos ba-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
103
Araceli Serantes Pazos
Formulación da
investigación
prácticas, comprender porque funcionan
determinados recursos comunicativos e
descubrir patróns que axuden a avanzar na
materia.
Neste traballo adiantamos algúns resultados da procura de boas prácticas nos CI
ón de carácter indutivo que persigue unha
Centros de Interpretación:
definición e características
dobre finalidade: por unha banda, identifi-
de Galicia. Trátase dun estudo de avaliaci-
car, clasificar e categorizar os CI galegos
e, por outra banda, identificar e analizar as
Os CI son as instalacións fixas que serven
fortalezas e as debilidades de cara a crear
de referencia para as persoas visitantes
un banco de experiencias de éxitoso en IP.
que buscan información “in situ”, previa a
Neste artigo adiantamos unha caracteri-
visita a un recurso ou lugar de interese pa-
zación dos mesmos. En este sentido, Rob
trimonial, o que lle confire un grande valor
Walker (1997:179-180) anima a presentar
estratéxico de cara á xestión do recurso.
avances, borradores e breves conclusións
Trátase de distintas infraestruturas (edifi-
dos estudos aplicados, como unha maneira
cios, instalacións, roteiros...) creadas para
de organizar e seleccionar o material que
provocar no visitante o desexo de coñecer
xurde no proceso de investigación. Este é o
o lugar; súa función e desvelar o significa-
sentido que queremos darlle a esta echega.
do dese patrimonio, axudar a comprender
o que van a visitar, favorecer o goce a tra-
A mostra que presentamos a constitúen os
vés do contacto cos obxectos, reproduci-
CI galegos visitados até xuño 2012, é dicir,
óns, maquetas, exhibicións, proxeccións…
153 centros. A información recolleuse “in
(Araceli Serantes, 2010a:187). Súa finalida-
situ”, a través do rexistro de observacións
de é que participen (activa ou indirecta-
que atendía a unha serie de categorías, e
mente) na conservación do recurso.
de listas de control que permitiron valorar
outras informacións relevantes; tamén fo-
Con frecuencia, están emprazados no
tografáronse as instalacións e moitos dos
mesmo lugar no que se localiza o ben,
recursos existentes, e recolleuse material
o que lles confire un estatus de “recurso
impreso.
contextual”. Son fáciles de identificar porque teñen deseños rechamantes, as veces
Trátase dunha investigación de carácter
excesivos (Fotos 1 e 2). Marcelo Martín
educativo aplicado, cualitativa e interpreta-
(2008:5) entende que estes centros deben
tiva, porque o obxectivo é identificar boas
dar resposta a unha necesidade recollida
104
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
Foto 1: Centro de Interpretación da Arte Rupestre de Campo Lameiro (Pontevedra)
Foto 2: CIELGA de Riveira (A Coruña)
no Plan de Ordenación do Uso Público,
un mellor aproveitamento e control das ac-
polo que seu emprazamento debe axudar
cións que se desenvolven dentro da área
a reducir ou eliminar o impacto da afluen-
de preservación” .
cia de visitantes, é máis cando se trata de
lugares sensibles. Os CI teñen a virtude de
A finalidade do CI é que ocorra algo “entre
concentrar aos visitantes en puntos con-
as orellas” dos visitantes, ou en palabras
trolados e menos vulnerables.
de Lisa Brochu y Tim Merriman (2004), a
interpretación é un instrumento que facilita
Desde os CI facilítase información –re-
ás persoas establecer conexións intelec-
levante– para apreciar e poder gozar do
tuais e emocionais; os CI deberían propi-
recurso, ao tempo que ofertan outros ser-
ciar que ocorra “algo” no interior dos visi-
vizos (outras ofertas na contorna, informa-
tantes, que podan construír o seu propio
ción de aloxamentos e servizos de hos-
coñecemento.
talería, sobre o transporte…), garantindo
un bo uso e sen poñer en riscos os seus
As funcións, para Carlos Fernández Bal-
valores; mais os CI non son Museos (non
boa
teñen obxectos reais, e os que os teñen,
presentar o lugar e as institucións que o
non contemplan como misión a custodia e
xestionan, (iii) facilitar información sobre
investigación dos fondos), aínda que com-
as normas de comportamento, (iv) orientar
partan algúns dos seus fins: comunicación
ás persoas para que a súa visita se axus-
e divulgación do patrimonio, programas
te as súas expectativas, (v) sensibilizar
didácticos, oferta educativa, xestión do
acerca dos valores do lugar, e (vi) facilitar
fluxo de visitantes... Carlos Fernández Bal-
información que lles permita colaborar na
(2007:128) entende que o CI “non ten
conservación e mellora do mesmo. Jorge
como obxectivo a conservación e expo-
Morales (2001:262) sinala que son un ele-
sición de obxectos, se non a motivación,
mento de enlace ou transición entre seu
orientación e comprensión do público para
medio habitual e un espazo probablemen-
boa
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
(2007:125) serían: (i) dar a benvida, (ii)
105
Araceli Serantes Pazos
te descoñecido, coincidindo con Jaume
mas infraestruturas, (iii) moitos promotores
Sureda, Francisco J. Guerra y Margarida
gastaron seus orzamentos na construción
Castells (2008:87) que os consideran o
do edificio sen reservar fondos para o seu
punto de partida para penetrar no terri-
funcionamento, polo que permanecen pe-
torio, ao tempo que “un medio ideal para
chados, (iv) pechados como aqueles outros
aquelas persoas que non teñen tempo ou
que o custe de mantelo aberto supera os
a oportunidade para realizar unha visita de-
recursos económicos da institución, (v) al-
tallada, posto que lles proporciona as fer-
gúns teñen demasiada información e pou-
ramentas fundamentais de comprensión
co relevante (Fotos 3 e 4), e (vi) outros son
do lugar”. Unha boa interpretación, ou un
copias case exactas doutros CI, polo que
bo CI, consigue que “a audiencia regrese,
no reflicten as súas singularidades.
que comparta o seu entusiasmo sobre a
experiencia cos amigos, e que permaneza
máis tempo a próxima vez” (Lisa Brochu y
Tim Merriman, 2004:19). Os CI teñen como
misión converter ao visitante nun axente
motivado e receptivo porque entende o
por que e o como conservar ese patrimonio.
Mais non podemos obviar que os CI tamén poden ser un perigo. Jorge Morales
(2001:259) recórdanos que os CI non son
a unidade fundamental para interpretar
un espazo, porque non sempre permiten
o contacto directo co recurso, e porque a
maioría limítase a informar, proporcionando
contidos estancos e con recursos tecnolóxicos que acaban enmascarando a mensaxe. Os problemas máis frecuentes son: (i)
non responden a unha planificación previa
(localización, accesibilidade, servizos etc.)
acaban sendo un problema, (ii) existen moi-
Foto 3: Paneis exteriores no Centro de Interpretación Avifauna en Outeiro de Rei (Lugo)
tos exemplos de malgasto1, con custosísi-
Foto 4: Paneis da exposición no Centro de
Interpretación Aquis Querquennis, en Bande
(Ourense)
1 Os orzamentos dos últimos CI proxectados
pola Xunta de Galicia (CI das Illas Atlánticas en
Vigo-Pontevedra, e CI dos Espazos Naturais de
Galicia) superan 6 millóns de euros.
106
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
É alarmante a cantidade de iniciativas que
Mundo, cunha expresiva banda deseñada
se desenvolven e que non corresponden
(Ilustración 1).
a unha planificación de uso e xestión do
recurso; e máis alarmante é a cantidade
que pechan unha vez inaugurados (Jorge Morales, 2001:260; Santos Mateos,
2003:8; Pablo Meira y Araceli Serantes,
2005:54; María Muñoz e Javier Benayas,
2006:6; Antón Lois, 2006:7; Araceli Serantes,
Caracterización dos Centros
de Interpretación en Galicia:
localización
2010a:188). Resulta tan escandaloso
o problema que até se denuncia nos me-
Galicia, recoñécese como Comunidade Au-
dios de comunicación. O escritor galego
tónoma do Estado no ano 1981. Localizada
Manuel Rivas así o facía recentemente no
ao noroeste da península ibérica, está divida
xornal El País (20/09/2012); considera esta
en catro provincias (A Coruña, Lugo, Ouren-
“moda” unha característica deste período
se e Pontevedra) e en 315 municipios, dos
de malgasto, “coincidiu a moda coa épo-
que só 22 teñen máis de 20.000 habitantes
ca do desbalde orzamentario, cando había
e 199 menos de 5.000. Súa poboación ca-
cartos ou parecía que os había” e, con
racterízase por concentrarse na franxa lito-
sorna, sinalaba as ocorrencias de moitos
ral, quedando o interior practicamente des-
políticos que vían que “o que lle fai falta ao
poboado. A economía galega céntrase no
monumento (ou o que sexa) é un centro de
sector terciario, aínda que o sector primario
interpretación do monumento”. No mesma
(pesca e actividades agro-forestais) segue a
liña Antonio Burgos (ABC, 12/09/2012) di
ter un peso importante. O turismo tense de-
que a creación de CI absurdos non ten
senvolvido máis tarde que noutras comuni-
ideoloxía: foron promovidos por todos os
dades, concentrándose na costa e en San-
partidos políticos. J.M.Nieto o reflicte en El
tiago de Compostela, capital administrativa.
Ilustración 1: Centros de Interpretación vistos por J.M. Nieto (El Mundo)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
107
Araceli Serantes Pazos
En Galicia, os CI son un fenómeno bas-
gación do patrimonio arqueolóxico e do
tante recente e, ao tempo, son numerosos
desenvolvemento local; os máis recentes
(excesivos?). Os pioneiros estaban ligados
son os vinculados co turismo. A diferencia
á declaración dos primeiros Espazos Na-
dos primeiros, estes foron financiados ca-
turais Protexidos (ENP) e foron financiados
sena súa totalidade con axudas europeas,
desde a Administración autonómica. Moi
a través de fondos destinados á conserva-
pronto xurdirán outros centros ligados ao
ción, o desenvolvemento e a valorización.
ámbito da educación ambiental, da divul-
Presentamos 153 experiencias (Mapa 1).
Temática principal do CI
MALPICA
52
BURELA
116
MOECHE
66
FERROL
MUGARDOS
A
CAPELA
72
2
57 119 OLEIROS
ARTEIXO
142 10 CAMBRE
CULLEREDO
124
89
A CORUÑA
128
141
63
CARRAL
RIBADEO
49
AS PONTES
40 152
MONDOÑEDO
LOURENZÁ
67
MIÑO
25
25
14
BETANZOS
A PONTENOVA
15
8
COIRÓS
ABEGONDO
127
222723
125
48
PONTEDEUME
A LARACHA
CAMARIÑAS
19
CERVO
ORTIGUEIRA
76
47 144 153
CABANA DE
BERGANTIÑOS
69
31
CEDEIRA
CI cultural/etnográfico
CI industrial/sector económico
CI Artesanía/productos locais
CI Arqueolóxico/histórico
CI carácter natural
CI ecoloxía urbana
Pechado ou en construción
70
20
82
GUITIRIZ
COSPEITO
CERCEDA
BEGONTE
108
AD
DEE
D
RÁBADE
ZAS
130
MESIAS
132
POL
41
7
106
A FONSAGRADA
OUTEIRO DE REI
4
110
FRADES
FISTERRA
139
35 134
150
62
MELIDE
O CORGO
39 53 85 96
107
140 CARNOTA
26 66
MUROS
88
LUGO
TOQUES
50
ARZÚA
SANTIAGO
CORCUBIÓN
68
LOUSAME
PORTO
DO SON
BOIRO
29
SILLEDA
51
VILAGARC
C
60 109
LALÍN
11
135
FOLGOSO
DO COUREL
MORAÑA
CAMPO
LAMEIRO
100
148
43 64
133 137 143
92 79 CAMBADOS
RIBADUMIA
O GROVE
34
71
120
POIO
SANXENXO
30 PONTEVEDRA
32
115
123
MONFORTE
DE LEMOS
113
97 112
12 OOURENSE
46
PONTECALDELAS
CENLLE
44
MOAÑA
58 126
REDONDELA
O COVELO
114
38
9
SALVATERRA
TUI
103
AS
NEVES
99
131
121
16
146
36
55
111
PORRIÑO
S.XOAN
DE RÍO
17
ESGOS
RIBADAVIA
27 28 33 37 102 1222 147
VIGO
RUBIÁ
SOBER
O CARBALLIÑO
S.AMARO
BUEU
93
94
149
5 74
151
42
BANDE
104 129
LOBIOS
O BOLO
118
59
VILARIÑO
DE CONXO
81
145
VIANA DO BOLO
VILAR SANDIÁS
AND
DE
SANTOS
136
CASTRELO
DO VAL
21
RIÓS
CUALEDRO
18
138
MANZANEDA
ALLARIZ
CELANOVA
ARBO
84
78
POBRA DE
TRIVES
CHANDREXA
DE QUEIXA
98
A GARDA
CERVANTES
DE REIS
VILANOVA
45 CANGAS
3
75
87
1
RIANXO
RIBEIRA
O PÁRAMO
VILADECRUCES
65 86
34 83 56
LÁNCARA
77
13 73
BOQUEIXÓN
NOIA
BALEIRA
24 90 117
101
80 61 95
VILARDEVÓS
105 91
54
OIMBRA
VERÍN
Mapa 1: Localización dos Centros de Interpretación en Galicia (Elaboración propia).
108
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
No mapa localizamos as experiencias nos
tros que no momento do mostreo estaban
seus municipios e sinalamos súa temática
inaugurados mais permanecían pechados,
principal, que dividimos en en 6 tópicos: (i)
ou os que tiñan aprobada a licencia de
de carácter cultural e etnográfico, (ii) rela-
obra, e estaban en proceso de construci-
cionados cun sector económico ou activi-
ón ou rehabilitación, e aqueles outros que
dade industrial, (iii) centrados nun produto
presentaron seus proxectos a institucións
ou nunha actividade artesanal de carácter
para ser financiados: representan case un
local, (iv) de contido arqueolóxico e/ou
cuarto das iniciativas, o que constitúe un
histórico, (v) referidos ao patrimonio natu-
verdadeiro problema e é fonte de numero-
ral, ou (vi) de temática urbana. Sinalamos
sas críticas por parte da poboa- ción local
tamén nunha única categoría aqueles ou-
e de outros profesionais.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Aula Activa do Mar
Aula do Mar
Aula da Natureza dos Ancares
Natureza das Brañas de Valga
Aula da Natureza Cabo Udra
Aula da Natureza Casa da Ría
Aula da Natureza da Fonsagrada
Aula da Natureza de Guitiríz
Aula da Natureza Illa de Fillaboa
A.N. Juan Lembeye-Jardín Botánico
Aula da Natureza Moreda do Caurel
Aula da Natureza de Oira
Aula da Natureza dos Ollares
Aula da Natureza do Pasatempos
Aula da Natureza Río Chelo
Aula da Natureza San Cristovo
Aula da Natureza de Trives
Aula Etnográfica do Mar
Barco M. Bonitero Reina del Carmen
Casa das abellas
Casa da castaña
Casa da enerxía
Casa do Mel
Casa dos mosaicos
Casa do Salmón
Caseta de Pepe do Cuco
Castro de Vigo
Centro Arqueolóxico Areal-Salinae
C. A. Barbanza-Castro Neixón
Centro Arqueolóxico Caeira
C. Arqueolóxico Federico Maciñeira
Centro Arqueolóxico Tourón
C.Divulgación Arqueolóxico Minicipal
Centro de Divulgación das abellas
C. Divulgación do Queixo e do Mel
Centro da Identidade Galega
Centro de Información das Illas Cíes
C. de Información Xudía de Galicia
C.I. Ambiental de Compostela
C de Interpretación dos Andrade
Centro de Interpretación Avifauna
C. Interpretación Aquis Querquennis
C.I. Arqueolóxica San Roque
C.Interpretación da Batalla de Rande
C.I. de Berobreo
Centro de Interpretación das Burgas
C. Interpretación Cabo Prioriño
Centro de Interpretación Caldoval
CI. e Información do Camiño Norte
C. I. do Camiño de Santiago
C. de Interpretación da Carballeira
52. C.I. Castelo da Concepción
53. C. I. Castelo da Rocha Vella
54. C. Interpretación dos Castros
55. CI cultura castrexa Castromao
56. C. Interpretación Castro de Baroña
57. C. Interpretación Castro Cociñadoiro
58. C. de Interpretación da cerería, Favum
59. C. Interpretación do Cogumelo
60. Centro de Interpretación da Conserva
61. C.e Interpretación do Contrabando
62. Centro de Interpretación O Corgo
63. C. I. do Dolmen de Dombate
64.CIELGA
65. C. Interpretación da Estación Decca
66. CI da electricidade de Ézaro
67. Centro de Interpretación da faba
68. C. Interpretación forestal
69. CI naufraxios, faros e sinais marítimas
70. Centro de Interpretación Fluvial
71. C. Interpretación fluvial do río Umia
72. Ci das Fragas do Eume
73. C Interpretación do galo de curral
74. C.Interpretación da Illa de Ons
75. CI da Historia de Láncara
76. CI da Historia de Moeche
77. CI histórica de Vilamosteiros
78. C.I. Histórico Cultural Santa Leonor
79. CI intermareal, da pesca e da salga
80. C. Interpretación do Invernadeiro
81. C. Interpretación da Lagoa de Antela
82. CI Lagoa de Cospeito
83. C.I. Lagoas de Xuño-S.Pedro d Muro
84. CI da Lamprea e o Viño
85. CI do medio Rural da Portela
86. CI das Minas de San Fins
87. CI do Mosteiro de Carboeiro
88. CI Muiño do Pozo de Cachón
89. C.I. Muiños de Auga Costa da Morte
90. Centro de Interpretación da Muralla
91. Centro de Interpretación Museística
92. C.I. Natureza A Siradella
93. CIN PN Serra de Enciña da Lastra
94. CI da Oleiria de Gundivós
95. Centro de Interpretación do olivo
96. CI Parques e Xardíns de Compostela
97. C.I. dos Parques Naturais de Galicia
98. C.I. do Patrimonio de Castrelo do Val
99. CI do Patrimonio Local Taboexa
100. CI do Patrimonio Cultural
101. CI. Patrimonio e a paisaxe A Capela
102. CI do P. Nacional das Illas Atlánticas
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
103. C. Interpretación do PN Monte Aloia
104. CI PN Serra do Xurés e Baixa Limia
105. CI do Pemento Branco
106. C de Interpretación da pesca fluvial
107. C. Interpretación do Pico Sacro
108. CIR da Biosfera Insuas do Miño
109. CIRA-C.I. da Ría de Arousa
110. CI. Río Eo e do bosque da Marronda
111. CI das Ribeiras do Louro
112. CI e rexeneración P.natural autóctono
113. CI de San Cibrao de Lás
114. C.Interpretación San Simón
115. Centro de Interpretación A Telleria
116. CI-Ecomuseo Terras de Azul Cobalto
117. C. Interpretación Terras do Miño
118. C de Interpretación da Torre do Bolo
119. CI da Torre de Hércules
120. CI das Torres Arzobispales
121. C. Interpretación da Vida Monástica
122. CI da vila romana de Toralla
123. CI do viño da Ribeira Sacra
124. CI do xacemento romano
125. CI dos xogos populares
126. Centro Etnográfico Terra de Montes
127. Eco-Museu de Costa da Égoa
128. Ecomuseo Forno do Forte
129. Ecomuseo do queixo do Xurés
130. Ecomuseo Torres do Allo
131. Museo da Auga
132. Museo do Campo
133. Museo Casa do Pescador
134. Museo O enredo do abelleiro
135. Museo Etnográfico Casa do Patrón
136. Museo etnográfico da Limia
137. Museo etnográfico e do viño
138. Museo do Liño
139. Museo do Mar
140. Museo Marítimo Seno de Corcubión
141. Museo do Moucho
142. Museo Os Muiños de Acea de Ama
143. Museos Muiños de Mareas A Seca
144. Museo da Natureza
145. Museo Pazo do Mel-Casar Vizcaia
146. Museo do Viño
147.Naturnova
148. P. Arqueolóxico da Arte Rupestre
149. Parque Etnográfico do Arenteiro
150. PE dos Batáns de Mosquetín
151. Parque Etnográfico do Río Arnoia
152. Parque Etnográfico do Sesín
153.Reciclaterra
109
Araceli Serantes Pazos
Respecto a súa localización, non hai unha
relación directa entre o emprazamento e
os destinos turísticos máis frecuentes2:
só o 23,02% dos centros o estarían; en
contraste, moitos deles creáronse para
potenciar o desenvolvemento turístico de
zonas que son pouco demandadas polos
visitantes. Quizás este recurso podería dar
resposta a ese sector de turistas máis au-
Gráfico 1: Comparación entre CI e número de
turistas por provincia (Elaboración propia).
tosuficientes e esixentes que fragmentan
as súas vacacións en curtos períodos de
2), comprobamos que a maior porcentaxe
tempo, xa que en Galicia a estadía media
atópase en municipios e comarcas pouco
é de 2,28 noites e só o 54,60% o fai con
poboadas (Táboa 1): o 62,09% localízan-
reservas previas, e xestionan a súa viaxe
se en municipios con menos de 10.000
“in situ” (INE, 2008).
habitantes, con economías baseadas no
sector primario (agricultura e gandería) e
A maior parte dos CI atópanse nas provin-
servizos (hostalería). Trátase, en xeral, de
cias da Coruña (38%) e Pontevedra (25%);
zonas de interior, desde as que se preten-
Lugo conta con menor oferta (16%). Mais
de dinamizar o turismo como unha activi-
se consideramos a afluencia de turismo
dade complementaria, en base a seus re-
por provincia (INE, 2008) (Gráfico 1), pare-
cursos naturais. Estamos a falar de ofertas
ce sobredimensionado o número de CI que
de turismo rural, de natureza, de montaña,
teñen as provincias de Ourense e Lugo,
deportivo, bioturismo, de aventura, activo,
fundamentalmente esta primeira. Por esta
de balneario, de saúde o de ecoturismo.
razón cabería pensar que os destinatarios
Esta oferta parece coherente se temos
destes CI serían a poboación local ou limí-
en conta os estudos sobre as actividades
trofe en vez dos turistas.
realizadas polos turistas que, por orde de
importancia, serían: descanso, visitas a
Se temos en conta o emprazamento respecto da distribución da poboación (Mapa
2
Os 16 destinos con maior afluencia
de turismo, segundo o Anuario Económico de
La Caixa (2009) son, por orden de afluencia:
Santiago de Compostela, A Coruña, Vigo,
Sanxenxo, O Grove, Ourense, Lugo, Ferrol,
Pontevedra, Oleiros, Ribeira, Culleredo, Poio,
Vilagarcía de Arousa, A guarda e Baiona.
110
Poboación 2008
nº C.Interpretación
<5.000
60
5.000-10.000
35
10.000-20.000
20
20.000-50.000
15
>50.000
23
Táboa 1: Localización dos CI respecto á densidade de poboación do municipio (INE, 2008.
Elaboración propia).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
Poboación 2008
habitantes
1
CEDEIRA
1
< 5.000
5.000-10.000
10.000-20.000
CERVO
ORTIGUEIRA
1 BURELA
1
MOECHE
1
3
20.000-50.000
>50.000
1
FERROL
RIBADEO
MUGARDOS
1
2
A CAPELA
2
1
1
LOURENZÁ
MONDOÑEDO
AS PONTES
PONTEDEUME
1
A CORUÑA
1
1
MALPICA
ARTEIXO
1
1
OLEIROS
1
2
1
1
CAMBRE
1
1
CAMARIÑAS
A PONTENOVA
BETANZOS
CULLEREDO
A LARACHA
CABANA DE 1
BERGANTIÑOS
1
2
1
2
1
COIRÓS
ABEGONDO
1
GUITIRIZ
COSPEITO
CARRAL
CERCEDA
1
ZAS
1
OUTEIRO DE REI
1
1
1
POL
RÁBADE
MESIAS
A FONSAGRADA
FRADES
1
FISTERRA
2
2
4
CARNOTA
2
1
TOQUES
O CORGO
1
1
2
1
MUROS
2
BOQUEIXÓN
LOUSAME
3
PORTO
DO SON
1
SILLEDA
1
VILAGARCÍA
2
2
1
CALDAS
DE REIS
2
FOLGOSO
DO COUREL
MORAÑA
1
VILANOVA
O GROVE
CERVANTES
LALÍN
RIANXO
RIBEIRA
1
1
1
1
BOIRO
LÁNCARA
O PÁRAMO
VILADECRUCES
2
NOIA
1
LUGO
MELIDE
ARZÚA
SANTIAGO
CORCUBIÓN
1
BALEIRA
3
1
1
1
1
CAMPO
LAMEIRO
1
3 1
MONFORTE
DE LEMOS
CAMBADOS RIBADUMIA
1
1
1
SOBER
O CARBALLIÑO
1
PONTECALDELAS
S.AMARO
2
1
2
REDONDELA
CANGAS
O COVELO
S.XOAN
DE RÍO
4
RIBADAVIA
3
1
ESGOS
BARBADÁS
TOÉN
1
1
POBRA DE
TRIVES
S.CIBRAO
DAS VIÑAS
1
7
MANZANEDA
1
1
1
1
SALVATERRA
AS
NEVES
2
ALLARIZ
VILARIÑO
DE CONXO
1
1
VILAR SANDIÁS
DE
SANTOS
1
TUI
CASTRELO
DO VAL
1
1
2
LOBIOS
VIANA DO BOLO
1
1
BANDE
1
RIÓS
CUALEDRO
A GUARDA
1
1
1
CELANOVA
ARBO
O BOLO
1
CHANDREXA
DE QUEIXA
VIGO
PORRIÑO
RUBIÁ
1
OURENSE
1
2
BUEU
1
1
1
POIO
PONTEVEDRA
SANXENXO
2
1
1
OIMBRA
2
VILARDEVÓS
VERÍN
Mapa 2: Localización dos Centros de Interpretación atendendo á densidade de poboación dos municipios
(Elaboración propia).
monumentos e museos, visitas a reser-
Neste estudo resulta tan interesante coñe-
vas naturais e parques, compras, lectura
cer a localización dos CI respecto a súa
Estatística
contorna (espazos naturais, rurais ou ur-
Operativa, 2005). Cabe des-
banos) (Gráfico 2), como coñecer a súa
tacar tamén a importante oferta de CI en
localización respecto ao recurso a inter-
municipios de máis de 20.000 habitantes
pretar (no mesmo enclave, cerca ou lonxe)
(24,83%) que son os que reciben a maior
(Gráfico 3). A maioría dos centros están lo-
afluencia de visitantes.
calizados en espazos habitados (rurais ou
e sendeirismo (Departamento
e Investigación
de
urbanos, o 74%), o que potencialmente os
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
111
Araceli Serantes Pazos
Gráfico 2: Localización dos CI na contorna (urbana, rural ou natural) (Elaboración propia).
Gráfico 3: Localización dos CI respecto ao
recurso a interpretar (no lugar, na perifería noutro
contexto) (Elaboración propia).
fai máis visibles e accesibles aos turistas.
Galicia non escapou a “febre” de crear CI
Tamén é positivo que a maior parte estea
sen asegurar a súa viabilidade e funciona-
no mesmo lugar onde se atopa o recurso
mento: el 22,88% están pechados ou en
ou nun emprazamento próximo (72%); re-
construción, e máis do 60% están inutili-
sulta difícil argumentar que a localización
zadas, ao abrir as instalacións exclusiva-
dun CI non estea na contorna do recurso,
mente baixo demanda ou en horarios de
porque neste caso é difícil que favoreza a
oficina, polo que non están atenden as
interpretación do mesmo. Nesta liña, Don
necesidades dos visitantes que acoden no
Aldridge (2005:14-15) asegura que “expli-
seu tempo de lecer (fins de semana, festi-
car o significado dos obxectos dun museo
vos e feiras). Resulta máis alarmante a situ-
é xeralmente máis difícil que interpretar un
ación se temos en conta que a titularidade
lugar, xa que foron sacados das súas raíces
destas instalacións pechadas é en todos
e as veces non se coñece a súa orixe, e o
os casos de institucións públicas e foron
máis probable é que perderan o seu signi-
creadas con fondos públicos: poñemos
ficado orixinal”; este autor distingue entre a
como exemplo 3 dos 18 centros xa inaugu-
función dos CI (conservar o que está fóra) e
rados e pechados no momento do estudo
os museos (preservar as coleccións). Para
(Fotos 5 a 7). É significativo tamén que mu-
Aldridge (2005:20), a interpretación de sitio
nicipios como Ourense, Vigo ou Santiago
“proporciona unha vía fácil para revelar o
contasen con 2 ou máis centros pechados,
significado do lugar e así ofrecer aos visitan-
ou mesmo que nos municipios do litoral,
tes do sitio unha experiencia colectiva que
que teñen concentrada máis poboación
practicamente poda fomentar pensamentos
e tamén máis CI pechados. Para Santos
conservacionistas, e por riba de todo, non
Mateos (2003:8) esta “febre construtora”
trata de dicirlle á xente que debe pensar”.
“pode desembocar nun mal coñecemento
das verdadeiras posibilidades e bondades
112
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
Fotos 5 a 7: Exemplo de centros pechados: Casa da castaña (Riós, Ourense), CI das Gándaras de Budiño
(Porriño Pontevedra) e CI e Rexeneración do Patrimonio Natural Autóctono (Ourense).
que ofrece esta disciplina como mediadora
entre patrimonio e sociedade”.
Por último, respecto aos edificios, cabe sinalar tres posibilidades: que sexan de nova
construción, que estean rehabilitados con
tal fin ou que existiran as instalacións e foron adaptadas para albergar o CI (Gráfico
4). Podemos comprobar que o desembolso
efectuado para crear novas edificacións ou
rehabilitar edificios antigos (o máis frecuente son casas consistoriais e casas reitorais
sen uso) é moi importante, xa que constitúen o 70% dos casos.
Caracterización dos Centros
de Interpretación en Galicia:
temática e recursos
Na súa orixe, os CI respondían a “unha
visión do patrimonio como instrumento
esencial para reforzar a conciencia nacional e para fortalecer a identidade” ou
unha visión baseada “na valorización do
patrimonio como conxunto de bens a legar para que podan gozalos as xeracións
futuras” (Margalida Castells, 2004: 15). A
IP segundo esta autora debería servir, ou
ben para enfatizar e singularizar eses rasgos que fraguaron a historia e a identidade
do lugar, ou ben para preservar e achegar
eses valores.
No caso de Galicia, os CI tamén se basean
na valorización dun recurso patrimonial,
moitas veces coa finalidade de fornecer a
identidade ou conservar os recursos, mais
caberían máis posibilidades. No noso estudo identificamos polo menos 5 finalidades, aínda que non sempre excluíntes
Gráfico 4: Tipo de edificios que aloxan aos CI:
novos, rehabilitados ou adaptados (Elaboración
propia).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
entre elas: (i) colaborar e facilitar a xestión
do recurso, (ii) informar, divulgar e educar
113
Araceli Serantes Pazos
sobre o recurso, (iii) favorecer o desenvol-
do a seis categorías: (i) de carácter etno-
vemento social a nivel local, (iv) potenciar o
gráfico e vinculados coa cultura local; (ii)
desenvolvemento económico, e (v) impul-
baseados nunha actividade produtiva ou
sar distintas estratexias para o desenvol-
industrial; (iii) valorizan produtos artesanais
vemento turístico (Gráfico 5). Atendendo a
ou produción local; (iv) divulgan achados
estas categorías, son máis numerosos os
arqueolóxicos ou asociados coa historia lo-
que perseguen fins relacionados co de-
cal; (v) baseados nos valores naturais; e, (vi)
senvolvemento (local, económico e turísti-
relacionados coa ecoloxía, fundamental-
co, 69%). No caso galego, os CI nos seus
mente coa problemática urbana (Gráfico 6).
inicios estiveron moi vinculados a fins educativos e de apoio á xestión dos espazos,
na actualidade non parece que sexa a finalidade principal (31%). Esta idea coincide
coas reflexións de Don Aldridge (2005:12)
cando sinala que a IP estase a impregnar
da “cultura rendible” que, devaluada polas
forzas do mercado, cree que está a levar a
un estado de “bancarrota moral”. Con isto,
non queremos dicir que os CI baseados no
desenvolvemento socioeconómico ou turístico persigan exclusivamente unha rendibilidade económica, mais parece oportuno non esquecer os fins da IP.
Gráfico 6: Os CI galegos segundo a temática
principal (Elaboración propia).
Aínda que a maior parte dos centros non
As experiencias máis numerosas están
son temáticos, existe unha temática pre-
relacionadas cos valores naturais do lugar
dominante , que nos analizamos atenden-
–especialmente naqueles casos que con-
3
ten con algunha figura de protección– seguidos polos que interpretan xacementos
arqueolóxicos ou patrimonio construído
de valor histórico –son máis abondosos os
primeiros–. Estas temáticas están como
tema principal no 54% dos CI, máis aparecen reflectidas tamén noutros centros
3
Recollida só en parte no Mapa 1,
porque optamos por non reflectir o tema dos
que estaban
que ofosen
máis
Gráfico
5: Os pechados,
CI galegos para
segundo
seu fin
principal
(Elaboración propia).
visibles.
114
como rasgo ou tema secundario, fundamentalmente aqueles aspectos relacionados co medio natural. Hai que ter en conta
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
tamén que en Galicia os pioneiros na creación e promoción dos CI foron os responsables de xestionar os ENP e de divulgar
os xacementos arqueolóxicos.
Son moi abondosos tamén os centros que
se centran en aspectos etnográficos e relacionados coa cultura local, destes, os máis
numerosos son os centrados nos muíños (9
centros); na mesma categoría considera-
Fotos 8: Reciclaterra (Ferrol)
mos como temática emerxente os adicados
ao Camiño de Santiago, ben como tema
principal (3) ou ben como un dos tópicos
abordados (7). Respecto aos centrados en
temas relacionados con actividades produtivas, sector económico, produción local ou
artesanía (25% en total) están relacionados
co mundo da pesca (12), coa produción
agrícola ou gandeira de especies autóctonas (8), do mel (7), do viño e da olería (4), da
Fotos 9: Centro de Interpretación Ambiental
(Santiago de Compostela).
produción enerxética (3) e do queixo, miñas
ou explotación forestal (1).
o mesmo ocorre cos relacionados co sector
económico (5). Os centros que permanecen
Aínda é unha temática pouco experimen-
abertos están relacionados coa cultura e et-
tada a relacionada coa vida na cidade e a
nografía (só 2 pechados) e co artesanía e
ecoloxía urbana. Só dous centros basean
produtos locais (1). Os 2 relacionados coa
seus servizos nestes contidos, sendo a
ecoloxía urbana están abertos.
súa finalidade de carácter educativo
e demostrativo (Fotos 8 e 9).
Respecto á tematica dos centros pechados ou en construción (Gráfico 7),
o 50% deles céntranse nos valores
do medio natural (17); aínda que numericamente sexa inferior os relacionados coa historia e arqueoloxía (10) porcentualmente tamén son moi significativos,
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Gráfico 7: Porcentaxe de centros pechados ou
en construción atendendo a súa temática (Elaboración propia)
115
Araceli Serantes Pazos
Se temos en conta as dúas variables, fina-
Temática principal do CI
lidade dos CI e temática principal (Táboa
2) podemos caracterizalos como: os CI de
CI cultural/etnográfico
CI industrial/sector económico
CI Artesanía/productos locais
CI Arqueolóxico/histórico
CI carácter natural
CI ecoloxía urbana
contido cultural, etnográfico, histórico e
arqueolóxico teñen como finalidade prin-
2 16 13
cipal o desenvolvemento turístico ou local;
14 2 12
2
4 2
4 11
os baseados en actividades industriais,
produtivas e artesanais teñen como finalidade o desenvolvemento económico; os
2
6 6
11 12
adicados á divulgación e valorización do
medio natural teñen como fins educativos
5
ou de apoio á xestión; e, os de contidos
4 9
9
ecolóxico e urbano perseguen obxectivos
7
de carácter educativo.
Resulta interesante comprobar como están
Mapa 3: Centro de Interpretación Ambiental
(Santiago de Compostela).
distribuídos a nivel provincial por temática
(Mapa 3). A provincia da Coruña lidera os
relacionados coa artesanía e a produción
CI de temática industrial ou relacionados
local.
coa produción económica, mentres que a
de Lugo, comparativamente, ten un perfil
Lillian Stewart (1981) fixo unha proposta
naturalístico, que é moi significativo tamén
de clasificación dos medios interpreta-
na da Pontevedra; isto resulta rechamante
tivos que chegou até os nosos días. Os
porque Lugo non conta con ningún Parque
clasifica en non persoais (sinais e marcas,
Natural, fronte a Pontevedra que conta
publicacións, medos de comunicación de
con un máis un Parque Nacional. A pro-
masas, sendeiros autoguiados, audiovi-
vincia de Ourense é a que máis aproveita
suais automáticos, exposicións e exhibi-
as singularidades e os sinais de identidade
cións) e persoais (percorridos e paseos,
D. local
D.económico
turismo
Cultural/etnográfico
12
2
12
4
Industrial/económico
6
13
9
1
Artesanía/produtos
3
6
1
arqueoloxía/historia
13
17
1
5
3
9
13
18
Natural/ENP
xestión
Ecoloxía/urbanos
educación
2
Táboa 2: Os CI galegos segundo a súa finalidade e a temática principal (Elaboración propia).
116
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
audiovisuais, persoal especializado, ani-
serie de obxectos dalgunha forma in-
mación e servizos casuais) (Jorge Morales,
terrelacionados.
2001:146). Nos CI atopamos exemplos da
• Sistemática: as que utilizan como pun-
maior parte destes medios, mais entre
to de partida un criterio para abordar o
todos eles son as exposicións e as exhi-
tema.
bicións con carácter permanente as que
• Temática: as que contan unha historia e
teñen maior presencia; de feito, unha das
teñen unha liña argumental que ilustra
críticas xeralizadas ten que ver coa escasa
con obxectos e recursos. É o tema o
ou nula inversión en actualizar ou substi-
enlace dos obxectos.
4
tuir os paneis, maquetas ou outros medios
ilustrativos.
• Participativa: as que requiren que os
visitantes usen o tacto, o ouvido, experimenten, debuxen, opinen… (Foto 11)
Para analizar as características das exposicións tomamos como referencia as
No Gráfico 8 recollemos os tipos de pro-
categorías propostas por Michael Belcher
postas expositivas nos CI, polo que hai
(1997:85-86):
unha porcentaxe de centros (10,46%) que
• Interactivas: as que requiren a involucración do espectador en actividades
intelectuais ou físicas. Baséanse no
principio de persoa-mostra e non están
pensadas para grupos.
• Reactivas: as que comezan a funcionar,
se iluminan ou falan ao detectar a presencia dos visitantes (Foto 10).
• Dinámicas: as animadas por medios
mecánicos ou as manipuladas polos
visitantes.
• Centradas no obxecto: as que non
teñen tema, senón que presentan unha
4
En IP enténdese por exposición calquera obxecto ou colección que ilustra ou explica un tema, e por exhibición calquera representación bidimensional ou tridimensional que utiliza
medios ilustrativos ou efectos especiais para
desenvolver o tema (Jorge Morales, 2001:150).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Foto 10: Exemplo dunha exposición reactiva
(Centro Histórico Cultural Santa Leonor, Povra de
Trives-Ourense),
Foto 11: Exemplo dunha exposición participativa
(CI do xogo, A Capela-A Coruña).
117
Araceli Serantes Pazos
Gráfico 8: Tipo de exposicións nos CI galegos (Baseado en M. Belcher, 1997. Elaboración propia).
non quedan reflectidos porque carecen
de maior potencial comunicativo e mellor
destes medios.
efectividade á hora de estimular e implicar
aos visitantes na conservación do patri-
Obsérvase que a maior parte das expo-
monio.
sicións (73%) son do tipo “centradas no
obxecto” –porque non teñen tema, senón
Por último, destacar que o idioma pre-
que presentan distintos tópicos relacio-
dominante nos medios dos CI é o galego
nados co recurso– ou de carácter “temá-
(94,77%)
tico” –porque se centran nun tópico que
te protagonismo co castelán (8,50%); o
sirve de fío condutor, e presentan diversos
número de CI que teñen a súa informa-
obxectos para ir afondando nas súas ca-
ción exclusivamente en castelán é míni-
racterísticas–; no primeiro caso, e se te-
mo (5,23%). Poderíamos pensar que isto
mos en conta autores como Sam H. Ham
puidera constituír un problema, porque o
(1992), non se trataría de contidos inter-
60% dos visitantes a Galicia son do Esta-
pretativos, porque a interpretación ten que
do español, e só no 23,30% dos casos trá-
ser temática. En ambos os dous casos
tase de turismo interno (INE, 2008). Mais
trátase de mera transmisión de informa-
as queixas que se transmitiron respecto
ción, na que os visitantes son receptores
ao idioma non son significativas en nin-
pasivos; as posibilidades de que provoque
gún dos casos. Respecto ao turismo es-
se establezan intercone- xións entre a ex-
tranxeiro a porcentaxe maior de visitantes
periencia previa das persoas que o visitan
proveñen de Portugal, polo que a lingua
e os obxectos que se presentan é remota.
dominante tampouco parece un obstáculo
que nalgúns casos, compar-
neste caso (16,70%) (INE, 2008).
As propostas expositivas que requiren da
participación das persoas visitantes son
moi escasas (18%), aínda que sexan as
118
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
Algunhas conclusións
vantaxe de estar localizados no mesmo
lugar no que se atopa o recurso ou na súa
contorna inmediata, o que permite realizar
Podemos afirmar que polo seu número e
unha Interpretación do Patrimonio de ca-
distribución, os CI en Galicia constitúen un
lidade. Comprobamos que moitos dos CI
importante potencial para o desenvolve-
están directamente ligados con plans de
mento turístico sostible, entendido como
desenvolvemento turístico (31%), e os que
o turismo que reporta beneficios aos po-
teñen outra finalidade principal (educativa,
boadores dun lugar cun baixo impacto
apoio á xestión do recurso, desenvolve-
negativo na súa cultura e no seu medio
mento local ou económico), contemplan o
medio ambiente.
desenvolvemento turístico como obxectivo secundario.
En Galicia, o mesmo que noutros países
europeos e anglosaxóns, existen nume-
María Muñoz e Javier Benayas (2006: 6) no
rosos equipamentos “concibidos como
seu estudo sobre CI nos ENP sinalan que
unha instalación multiusos con exhibicións
as tasas de uso son moi baixas (entre o 10
interpretativas, programas audiovisuais e
e 0 12%); no noso caso non existen da-
outros servizos públicos” que reciben o
tos suficientes sobre número de visitantes
nome, entre outros, de Centros de Inter-
á localidade e ao CI, aínda que creemos
pretación nos que parece que primou a
que sería bastante similar a este estudo. A
cantidade fronte á calidade (María Muñoz
realidade é que os CI non se coñecen, non
e Javier Benayas, 2006: 6). Neste momento
se divulgan ou se fai con pouca eficacia;
contamos xa coas inversións máis custo-
en moitos casos trátase de iniciativas de
sas, as instalacións, agora, é o memento
pequenas corporacións locais que teñen
de potenciar unha planificación estratéxica
serias dificultades para darse a coñecer.
de uso e servizos.
É preciso facer un maior esforzo en “visibilizar” estes centros. Na actualidade ao
Os CI galegos poderían constituír un re-
non axustarse á demanda real, están so-
curso valioso para valorizar o patrimonio e
bredimensionados, polo que non é preciso
para desenvolver o turismo ao estar repar-
facer máis inversións en crear novos cen-
tidos por todo o territorio, abordando te-
tros, senón que é preciso proxectar es-
máticas moi heteroxéneas; consideramos
tratexias para visibilizar os que xa existen.
que esta distribución é unha oportunidade
para coordinarse con outras iniciativas e
Tampouco se está a aproveitar o seu po-
sumar sinerxías, porque permitiría promo-
tencial para presentar as características
ver produtos turísticos complementarios
identitarias a nivel local, nin dos produtos
de maior alcance. Ademais, contan coa
senlleiros de alto interese para o turismo
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
119
Araceli Serantes Pazos
(só o 7% céntrase nestes aspectos). A
Referencias bibliográficas
maior parte céntranse na divulgación de
espazos naturais ou de interese histórico,
facendo uso deles un sector moi concreto da poboación; Freeman Tilden (2006)
sinalaba no seu quinto principio a necesidade de presentar o “todo” e non partes
illadas, ao tempo que é necesario dirixirse ao visitante como un todo e non como
un especialista nunha faceta concreta do
coñecemento. É preciso mellorar os contidos da maior parte dos CI, ou actualizalos
por estar obsoletos, para que realmente poden mostrar o “alma” do lugar a un
público non experto. Sería recomendable
que estas novas exposicións e exhibicións potenciasen máis a interactividade e
a participación dos visitantes.
Non hai xustificación posible para ter feito
as millonarias inversións en crear ou rehabilitar infraestruturas para logo abandonalas e permitir que se deterioren.
A creación dunha Rede Galega de Centros
de Interpretación permitiría realizar unha
planificación conxunta de usos e servizos,
a creación de novos produtos turísticos,
a divulgación conxunta, o intercambio de
profesionais e entre profesionais, a formación continua, a resolución colexiada de
problemas comúns e a colaboración de
cara a aumentar a calidade dos servizos, a
satisfacción dos visitantes e a calidade de
vida da poboación local.
120
ALDRIDGE, DON (2005): “La interpretación como
indicador de la convicción cultural”, Boletín de Interpretación, nº 12, pp. 11-21.
BROCHU, Lisa e Tim MERRIMAN (2004): La interpretación personal. Concetando su
audiencia con los recursos patrimoniales,
Singapur, NAI-Interpress.
CASTELLS, Margarida (2004): “Fortalecer la identidad y transmitir un legado: la propuesta
del Algonquin Provinicial Park”, Boletín
de Interpretación, nº 10, pp. 15-17.
FERNÁNDEZ BALBOA, Carlos (2007). “Museos
y Centros de Visitantes. Espazos para
acercarnos a nuestro patrimonio”, C. Fernández Balboa (coord.), La Interpretación
del Patrimonio en la Argentina, Buenos
Aires, Rep. Argentina, Administración de
Parques Nacionales, 123-134.
FORUM BARCELONA (2004): Dialogo Turismo,
diversidad cultural y desarrollo sostenible, Barcelona, España, Forum Universal
de las Culturas [www.barcelona2004.org/
esp/banco_del_conocimiento/documentos/ficha.cfm?IdDoc=1448]
GONZÁLEZ, Ana, Laurentino BELLO e Norberto
MUÑIZ (2000): “Orientación de la empresa turística del siglo XXI a los valores
personales y los estilos de vida de los turistas” em Cuadernos de Ciencias Económicas y empresariales, nº 39. pp. 59-86.
HAM, Sam.H. (1992): Environmental Interpretation: A Práctical Guide for People with Big
Ideas and Small Budger, Colorado, USA,
North American Press.
LOIS, Antón (2006): “Ponga un centro de interpretación en su vida (o en bajada)”, Boletín
de Interpretación, nº 14, pp. 7-8.
MARTÍN, Marcelo (2004): “Patrimonio y Sociedad. Interpretación y otras cuestiones en
la planificación turística de las ciudades
monumentales”, en Boletín Gestión Cultural, nº 8, pp.1-103.
MARTÍN, Marcelo (2008): La memoria está llena
de olvidos. Apuntes para una interpretación del patrimonio en el Memorial los
Merivales [www.scrib.com/doc/5001315/
Articulo-Canal-de-los-Presos]
MATEOS RUSILLO, Santos (2003): “El peligroso
éxito de los centros de interpretación.
Una amenaza para la interpretación del
patrimonio en España” en Boletín de Interpretación, nº 8, pp. 7-9
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Os Centros de Interpretación en Galicia
MEIRA, Pablo e Araceli SERANTES (2005). “Sobre cultura e cultura ambiental: os “centros de interpretación” invaden Galiza”,
Interea visual, nº 5 (setembro), pp. 54-60.
MERRIMAN, Tim (2000): “Interpretación del patrimonio como un producto de valor añadido” en El Intéprete, agosto, pp.: 6-10.
MORALES, Jorge (2001): Guía práctica para la
Interpretación del Patrimonio. El arte de
acercar el legado natural y cutural al público visitante, Sevilla, España, Junta de
Andalucía.
MUÑOZ, María e Javier BENAYAS (2006): ”Avance de un estudio sobre centros de visitantes en España” en Boletín de Interpretación, nº 14, pp. 5-7.
SERANTES PAZOS, Araceli (2010a): A interpretación do patrimonio. Bases e recursos,
en C. Vales (Coord), Manual de gestión de
áreas protegidas para los países lusófonos, A Coruña, España, CEIDA y Fundación Biodiversidad, pp. 167-194.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
SERANTES PAZOS, Araceli (2010b): “Interpretación del Patrimonio, Turismo y Espazos
Naturales Protegidos o como comunicar
el legado natural a nuestros visitantes”,
TURyDES Revista de Investigación en Turismo y desarrollo local, nº8, 1-39.
SUREDA, Jaume, Francisco J. GUERRA e Margarida CASTELLS (2008): Interpretación del
Patrimonio. Diseño de programas de ámbito municipal, Barcelona, España, UOC.
TILDEN, Freeman (2006): La interpretación de
nuestro patrimonio, Sevilla, España, Asociación para la Interpretación del Patrimonio
UZZELL, David L. (1998): “Interpreting Our Heritage A Theoretical Interpretation”, D.L.
Uzzell; R. Ballantyne (eds.), Contemporary Issues in Heritage and Environmental
Interpretation: Problems and Prospects,
London, England, The Stationery Office,
11-25.
WALKER, Rob (1997): Métodos de investigación para
el profesorado, Madrid, España, Morata.
121
Fernando Carceller
Amor polo futbol en Benguela
122
122
© Xose Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
Turismo responsável no Bom Bom Island
Resort
Responsible tourism in the Bom Bom Island Resort
Madalena Patacho. Bom Bom Island Resort Eco Guide
(S. Tomé e Príncipe)
Resumo
Os programas de certificação têm a potencialidade de proporcionar turismo mais
sustentável através da definição de standards e avaliação de desempenhos. Permitem,
ainda, ajudar a distinguir ecoturismos genuínos, protegendo a integridade deste conceito.
O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte da Ilha do Príncipe, em São Tomé e
Príncipe, no Golfo da Guiné. Actualmente, o BBIR encontra-se num grande processo de
mudança, sendo um dos principais objectivos elevar a qualidade do resort, destacando-o
ao nível da sustentabilidade e transformando-o numa referência internacional de boas
práticas. Pretende-se desenvolver e aplicar uma política de turismo responsável, fazer
parte de e apoiar a economia local, promover e proteger o património natural e cultural,
apoiar e investir na conservação do destino e elevar os standards de qualidade do
resort. Com o projectar e desenvolver desta transformação tornou-se evidente que um
processo de certificação seria totalmente enquadrável e oportuno. Uma vez iniciado este
processo e consoante os resultados atingidos é intuito do BBIR procurar um programa
de certificação, que se enquadre nos seus objectivos e que permita avaliar e comprovar
os esforços e empenho de sustentatibilidade de toda a equipa do resort.
Abstract
Certification programs have the potential to provide a more sustainable tourism through
the definition of standards and evaluation of performances. They also help distinguish a
genuine ecotourism (authentic ecotourism), protecting the integrity of this concept. The
Bom Bom Island Resort, BBIR? Is located at the northern end of Príncipe Island, in Sao
Tome and Principe, in the Gulf of Guinea. Currently, the BBIR is in a major change process,
being one of the major objectives to raise the quality of the resort, making stand out the
level of sustainability and transforming it into an international reference of good practice.
The intention is to develop and implement a policy of responsible tourism, form part of
and support the local economy, promote and protect the natural and cultural heritage,
supporting and investing in the conservation of the destination and raise the standards
of quality of the resort.With this process of transformation is obvious that a certification
process would fit perfectly. Once BBIR have started this process and in accordance with the
results obtained, will try to obtain a certification program that meets your objectives and to
evaluate and verify the efforts and commitment of the sustainability of the whole equipment
of the resort.
Palabras chave
Turismo sustentável, conservação, processo de certificação, estandards de qualidade.
Key-words
Sustainable tourism, conservation, certification process, quality standards.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
xaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 123-135
123
Madalena Patacho
Sustentabilidade, qualidade
no turismo e certificação
garantir que os impactos negativos sejam
mínimos e os positivos se maximizem (Wearing
& Neil, 2009).
Com mais de 900 milhões de pessoas a
O desenvolvimento sustentável, descrito
viajar todos os anos (R.A., 2009) o turis-
no Bruntland Report (1987), é um tipo de
mo tornou-se na indústria em maior cres-
desenvolvimento que atinge as necessida-
cimento do mundo; contudo, ao mesmo
des do presente sem comprometer a ca-
tempo que proporciona prazer e rendi-
pacidade das gerações futuras de atingir
mento a milhões de pessoas, também
as suas necessidades. O Tripel bottom line
pode potenciar stress em ecossistemas
é um conceito de gestão sustentável que
frágeis (CBD, 2002).
passou a ser encarado como uma prática de negócio recomendada. Inclui três
As actividades turísticas requerem muitas
pilares principais, todos eles igualmente
infra-estruturas, como, por exemplo, ho-
importantes, para a sobrevivência de um
téis, restaurantes, transportes, estradas
turismo de qualidade. São estes: a quali-
ou estacionamentos, as quais podem, na
dade (1º pilar), a saúde, higiene e seguran-
sua construção e manutenção, trazer con-
ça (2º pilar) e a sustentabilidade ambiental,
sequências negativas, tais como desen-
social e económica (3º pilar) (TIES, 2004;
volvimento descontrolado, aumento de
R.A., 2009; Elkington, 1997). Para o suces-
níveis de poluição, destruição de habitats
so de um produto de turismo é necessário
naturais, remoção de vida selvagem e in-
encontrar formas de aplicar os princípios
fluências indesejadas nas culturas locais
de sustentabilidade ao turismo.
(Black & Crabtree, 2007; Honey M. , 2002).
No entanto, as actividades turísticas tam-
Existem vários tipos de iniciativas e ferra-
bém criam postos de trabalho, geram re-
mentas da qualidade que permitem ajudar
ceitas, incentivam a preservação, criam
a alcançar estes objectivos. Estas podem
condições de conservação, de redução
ser obrigatórias, como a legislação, re-
de ameaças à biodiversidade, melhoram
gulamentações ou licenças (a cargo dos
a prestação de serviços às comunidade
Governos) (Honey & Rome, 2001), ou volun-
locais, contribuem para a educação, for-
tárias, que incluem desde códigos de con-
mação e respeito quer pelas comunida-
duta, prémios de excelência, sistemas de
des, quer pelos valores ambientais (CBD,
gestão ambiental, guias de boas práticas,
2004). O turismo tem a potencialidade de
auto-compromisso e auto-declarações,
gerar muitos benefícios, mas este poten-
programas de certificação para entidades
cial apenas se concretizará se o turismo
e profissionais e acreditação, ou outros
for gerido cuidadosamente, de forma a
menos conhecidos, como cartas de tu-
124
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
rismo sustentável, assistência técnica ou
Benefícia os Governos Uma vez que a cer-
ajudas internacionais (Black & Crabtree,
tificação ajuda a proteger nichos de mer-
2007.b; STSC, 2003).
cado, como destinos de ecoturismo ou turismo sustentável, especialmente quando
A certificação é um “procedimento volun-
a credibilidade do destino está ameaçada
tário que avalia, monitoriza e dá uma ga-
por grenwashing. Eleva os standards da
rantia escrita de que um negócio, produto,
indústria em termos de saúde, ambiente e
serviço, atracção, destino, excursão, pres-
estabilidade social, ao mesmo tempo que
tador de serviços, processo ou sistema
diminui custos de regulamentação e de
de gestão está de acordo com exigências
protecção. Ao ser exigida a contribuição
específicas. Premeia, através de um logo
e benefício da economia local, pode aju-
comercializável ou selo, os que cumprem
dar à redução da pobreza, especialmente
ou ultrapassam standards base, ou seja,
em áreas rurais e menos desenvolvidas
os que cumprem no mínimo a legislação,
(TIES, 2004; Diamantis & Westlake, 2001).
nacional ou regional, bem como outros
A comunidade local pode ser beneficiada
standards estabelecidos, declarados e ne-
pela protecção das suas áreas naturais e
gociados pelo programa” (Honey & Rome,
culturais, bem como, pela criação de pos-
2001, pp. 5). Este tipo de ferramenta da
tos de trabalho, através do investimento
qualidade apresenta diversas vantagens
no desenvolvimento sustentável (STSC,
não só para os consumidores como tam-
2003). Isto porque, por exemplo, as certifi-
bém para os governos, ambiente e comi-
cações de ecoturismo exigem a protecção
nudade local. Estas ferramentas permitem
do ambiente, a minimização de impactos,
aos consumidores reconhecer e escolher
o respeito pela comunidade local e pela
produtos ou serviços que sejam responsá-
cultura e a garantia de benefícios reais,
veis ambiental e socialmente, ou seja, os
económicos e sociais. Se um negócio for
produtos genuínos. Em termos gerais, au-
economicamente sustentável e oferecer
menta o conhecimento e reconhecimento
qualidade de serviço que garanta a sua
de boas práticas e de actividades respon-
sustentabilidade é provável que continue
sáveis, contribui para a divulgação e edu-
a oferecer benefícios a longo prazo, sendo
cação dos turistas quanto a problemas
esta uma mais-valia para as comunidades
ambientais e sociais de um local, permitin-
(Diamantis & Westlake, 2001).
do-lhe agir com mais respeito e/ou contribuir para possíveis soluções. Os negócios
Relativamente ao ambiente, a certificação
certificados tendem, ainda, a oferecer ser-
é um meio de garantir o investimento na
viços de melhor qualidade (Sharpley, 2001;
conservação através de apoios directos
Font & Tribe, 2001).
ou financeiros; de preservar a biodiversidade e todos os seus valores naturais
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
125
MadaleNa patacho
associados e de alertar, envolver e sensi-
da indústria, especialmente em subsec-
bilizar as pessoas, quantos aos seus va-
tores que sejam identificados como pro-
lores e possíveis ameaças (STSC, 2003).
blemáticos. São estes órgãos que, nor-
A comunidade local pode, assim, utilizar
malmente, financiam os programas de
esta ferramenta para determinar o tipo
certificação e que contratam uma equipa
de actividades turísticas que ajudaram a
ou empresa (de peritos em gestão de pro-
maximizar os benefícios positivos e a mi-
jectos, etiquetas, indicadores, marketing,
nimizar os impactos negativos do turismo
entre outras importantes funções), que
(CraBtree, o’reilly, & worBoys, 2002).
irá actuar como órgão avaliador (Font X.,
2002). A preparação do esquema dos
standards exigidos, dos indicadores da
Funcionamento da
certificação
etiqueta e dos manuais de avaliação são
propostos por outro órgão externo (órgão
certificador) que será, igualmente, contratado pela entidade financiadora (Font X.,
Existem determinados órgãos que criam
os programas de certificação (entidade
financiadora), como, por exemplo, ONG’s
ou Associações Ambientais, que preten-
2002). O processo da certificação envolve
5 passos essenciais, esquematizados na
Figura (1), com base no modelo Font, X.
(2001).
dem influenciar o desempenho ambiental
Figura 1. Processo de certificação e seus intervenientes (Font X. , 2001).
126
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
Em primeiro lugar está a determinação dos
tendo alcançado os standards, ou seja,
standards (1) que os candidatos devem
correspondendo aos indicadores exigidos
cumprir. São, então, elaborados standar-
(Font, Sanabria & Skinner, 2003). As audi-
ds imparciais, relevantes para a indústria
torias garantem a validade das compo-
e alcançáveis por uma proporção da mes-
nentes da certificação e a aplicação das
ma (Issaverdis J., 1998). Parte do processo
medidas de melhoria de desempenho; re-
inclui determinar indicadores que podem
presentam a situação ideal onde um negó-
aferir os standards de forma credível e efi-
cio estabeleceu um benchmark operacio-
ciente, através da variedade de candidatos
nal, tornou-se certificado, está a actuar no
para os quais se destina, ou seja, depen-
nível de boas práticas, conduz auditorias
dem do foco do programa (Font & Harris,
internas regulares e está sujeito a audito-
2004; Font, Sanabria, & Skinner, 2003).
rias externas que verifiquem o nível do seu
Após a criação dos standards e indicado-
desempenho (Issaverdis J., 1998).
res, os candidatos podem submeter-se à
avaliação (2), passando por um processo
O órgão certificador pode ser sujeito a um
de examinação, aferição e de determina-
processo de reconhecimento através de
ção da sua conformidade com os requisi-
acreditação (4), ou seja, verificação da sua
tos pré definidos, ou seja, avaliação dos
capacidade de certificar empresas e/ou
indicadores por um avaliador ou auditor
produtos. Este é um meio que garante que
(Font X., 2002; Toth, 2002). É claro que o
o órgão certificador efectuou a sua tare-
processo de avaliação irá variar de acordo
fa correctamente (Sanabria, 2002), no qual
com os indicadores, já que estes vão de-
uma entidade independente de qualquer
terminar o tipo de provas necessárias para
órgão certificador garante que o esquema
a aferição. A avaliação em si pode consis-
de certificação, em si, cumpre standards
tir em diversos métodos, como, por exem-
e métodos apropriados, ou seja, “um pro-
plo, uma visita ao local, uma revisão de
grama de acreditação certifica os certifica-
documentos de gestão e/ou avaliação de
dores” (Honey & Rome, 2001: 61). Certifica-
impactos. O método de avaliação utilizado
ções eficientes requerem acreditação. O
irá, em parte, determinar os custos e tam-
objectivo geral é que o selo da certificação
bém a credibilidade do programa (Font X.,
seja reconhecido pelos consumidores e
2002). É muito importante que, neste pas-
canais ou meios de distribuição e consi-
so, se evitem conflitos de interesses entre
derado como uma mais-valia, que leva à
os intervenientes, essencialmente por uma
sua aceitação no mercado (Font, Sanabria,
questão de credibilidade (Sanabria, 2002).
& Skinner, 2003).
O passo seguinte é, então, a atribuição
da certificação (3). Se a avaliação for bem
O passo final na certificação é o seu re-
sucedida, o candidato é certificado como
conhecimento e aceitação (5); o propósi-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
127
Madalena Patacho
to destes sistemas é conduzir a um reconhecimento e aceitação pela indústria de
standards fortes e voluntários, atingidos
Global Sustainable Tourism
Council
por uma massa crucial de intervenientes,
e pelo mercado como um símbolo de qua-
“Promoting the widespread adoption
lidade e uma diferença significativa que
of global sustainable tourism stan-
influencia o comportamento dos consumi-
dards to ensure the tourism industry
dores (Font X., 2002; Toth, 2002). Por nor-
continues to drive conservation and
ma, as certificações têm uma determinada
poverty alleviation”
validade, período após o qual os candidatos são sujeitos a novas auditorias, que
O Global Sustainable Tourism Council
são as verificações e avaliações metodoló-
(GSTC) é um organismo internacional
gicas, documentadas, periódicas e objec-
que pretende promover o conhecimento
tivas, que determinam que a entidade (por
e compreensão de práticas de turismo
exemplo, empresa, produtos, programa,
sustentável, promovendo a adopção dos
individual ou destino) mantém as exigên-
princípios universais de turismo sustentá-
cias do programa (Honey & Rome, 2001).
vel e a procura de viagens sustentáveis. O
GSTC, procura alcançar objectivos atra-
Ao órgão certificador compete, ainda, a
vés dos seus diversos programas ligados
promoção da etiqueta ecológica a pos-
à criação de standards internacionais, aos
síveis candidatos, de forma a criar uma
destinos, à formação e educação, aos
massa crítica que permita economias de
mercados de turismo e à acreditação. É
escala no processo de verificação (Font
constituido por um grupo de membros
X. , 2002). Os objectivos das etiquetas
muito diversificado e global, incluindo as
ecológicas são, normalmente, melhorar o
agências das Nações Unidas, empresas e
desempenho ambiental dos candidatos,
agências de viagens líderes de mercado,
variando bastante entre programas os
operadores turistícos, conselhos de turis-
meios pelos quais estas melhorias podem
mo regionais, pessoas a título individual e
ser atingidas (Font X. , 2001). O órgão ava-
comunidades.
liador tem a dificuldade de operacionalizar os indicadores e, neste ponto, podem
Com o contínuo e acelerado crescimen-
encontrar-se algumas limitações dos pro-
to da indústria do turismo torna-se cada
gramas (Issaverdis J. , 2001). Nem todas as
vez mais evidente a necessidade de uma
etiquetas ecológicas seguem o processo
interligação multidisciplinar entre o meio
completo, demonstrando algumas falhas
ambiente e as comunidades receptoras.
que podem levantar questões sobre as
Embora a consciência/conhecimento dos
perspectivas do sector (Font X. , 2002).
turistas/consumidores seja cada vez maior
128
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
existe, ainda, alguma falta de compreen-
dos clientes em produtos de turismo “gre-
são do significado de turismo sustentável.
en” e fomentar as práticas de turismo sus-
O GSTC pretende clarificar as ambiguida-
tentável (TSC, 2009).
des em torno das possíveis ameaças que
o turismo pode criar no meio ambiente,
No centro de acção do GSCT estão os
na cultura e nas comunidade locais dos
Global Sustainable Tourism Criteria e os
destinos turísticos, ao mesmo tempo que
Critérios para destinos turísticos. Estes
procura explorar e propiciar os impactos
são princípios orientadores e requisitos
positivos, abordando questões como a re-
mínimos que qualquer negócio ou desti-
dução da pobreza e a preservação natural
no turístico deve aspirar alcançar, a fim de
e cultural.
proteger e sustentar os recursos naturais e
culturais do mundo.
Global Sustainable Tourism
Criteria (GSTC)
A Global Partnership for Sustainable Tourism Criteria lançada pela R.A., UNEP,
United Nations Foundation e pela United Nations World Tourism Organization
(UNWTO) criou um conjunto de standards
mínimos gerais e globais para o turismo
A existência de um conjunto universal de
standards para o turismo sustentável e
ecoturismo ajudará as certificações existentes, o mercado do turismo e os clientes
a estabelecer uma estrutura de compreensão mútua, cooperação e garantia de
qualidade (Patacho, Madalena; 2010). A
sustentabilidade é imperativa para todos
os intervenientes do turismo e deve-se
traduzir de palavras em acções.
sustentável, intitulado Global Sustainable
Tourism Criteria (GSTC). Os GSTC foram
oficialmente lançados na Global Consercelona, em 2008. Destinam-se a negócios
A ilha do Príncipe e o Bom
Bom Island Resort
de turismo e iniciativas de classificação,
vation Conference, que teve lugar em Bar-
com o intuito de proporcionar uma estrutura comum a todos e a compreensão
A Ilha do Príncipe é um local único para
das práticas de turismo sustentável. Esta
muitos, ainda desconhecido. Situado no
parceria pretende combater eficazmente
Golfo da Guiné, esta ilha representa um lo-
greenwashing, maximizar os benefícios
cal de riquezas naturais inigualáveis, uma
sociais e económicos do turismo nas co-
jóia ecológica com uma floresta tropical
munidade locais, fortalecer a confiança
imaculada.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
129
Madalena Patacho
O Bom Bom Island Resort (BBIR) está situado a norte na Ilha do Príncipe, em São
Tomé e Príncipe. Foi construído no final
da década de 80 e desde então tornou-se numa referência internacional dentro
do mercado de turismo de praia e pesca.
Actualmente, o BBIR encontra-se num
grande processo de mudança, sendo um
dos principais objectivos elevar a quali-
Figura 2: Bom Bom Island Resort.
sustentabilidade e transformando-o numa
Política de turismo
responsável no BBIR
referência internacional de boas práticas.
dade do resort, destacando-o ao nível da
Pretende-se desenvolver e aplicar uma
política de turismo responsável, fazer par-
Considerando o carácter natural, socio-
te de e apoiar a economia local, promover
-económico, histórico e patrimonial da
e proteger o património natural e cultural,
Ilha do Príncipe e o seu potencial turístico
apoiar e investir na conservação do desti-
e tendo como principal objectivo o com-
no e elevar os standards de qualidade do
promisso para o desenvolvimento susten-
resort.
tável da Ilha do Príncipe, o BBIR pretende
compromete-se na procura e implementa-
A qualidade é considerada um factor cha-
ção de um modelo de turismo responsá-
ve no sucesso de um destino e negócio
vel. Assim sendo, entendemos por turismo
turístico; é, portanto um elemento essen-
responsável, todas as práticas que contri-
cial de estratégia. Melhorar a qualidade e
buam para o posicionamento competitivo
aumentar a satisfação dos visitantes per-
do BBIR no mercado turístico, assentes na
mite atingir melhores resultados e contri-
conservação e uso sustentável dos recur-
bui para a competitividade, sendo este um
sos naturais, culturais e sociais.
dos objectivos do BBIR. O BBIR procura
elevar os standars da qualidade ao mesmo
A nossa missão na Ilha do Príncipe, assu-
tempo que promove viajens responsáveis
mirá o compromisso de participar activa-
para áreas naturais que conservem o am-
mente na implementação de 10 Princípios
biente e promovam o bem-estar da comu-
que se traduzem nas seguintes acções:
nidade local, associado a três princípios
gerais: benefícios para a conservação da
• Reconhecer que a sustentabilidade do
natureza, para a comunidade local e eco-
turismo na Ilha do Príncipe depende de
nómicos.
todos.
130
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
• Envolver as comunidades locais na or-
de programas da Organização mundial
ganização do sector do turismo e nos
de turismo (World Tourism Organization) e
processos de tomada de decisão.
da UNESCO relativos a desenvolviemnto
• Assegurar que nas actividades econó-
sustentável e protecção do património cul-
micas ligadas ao turismo sejam prosse-
tural e natural. Orientando-se pelos prínci-
guidos os princípios do comércio justo
pios do “Charter for Sustainable Tourism”
e asseguradas oportunidades de parti-
(World Conference on Sustainable Tourism;
cipação dos agentes económicos e so-
Islas Canarias) e pelos Global Sustainable
ciais locais.
Tourism Criteria.
• Garantir que uma percentagem dos resultados económicos do BBIR sejam
Uma vez iniciado este processo e con-
efectivamente alocados ao ao desen-
soante os resultados atingidos é intuit do
volvimento social e actividades de inte-
BBIR procurar um program de certifica-
resse social.
ção, que se enquadre nos seus objectivos,
• Minimizar o impacto ambiental e social.
ou seja, um programa que procure ajudar
• Melhorar as experiências emocionais
centros hoteleiros a alcançar estes objec-
dos turistas que possibilitem um rela-
tivos através da participação na sustenta-
cionamento profundo com a população
bilidade do destino aplicando uma atitude
local e maior compreensão cultural, so-
responsável como negócio e também en-
cial e local.
volvendo e influenciando os seus clientes.
• Promover acções de comunicação di-
Através deste processo será então possí-
recta com os turistas que visitem o Prín-
vel reconhecer oficialmente os esforços e
cipe, que evidenciem o carácter genuí-
as metas atingidas pelo BBIR.
no da Ilha e das suas gentes.
De forma a faclitar este processo e tendo em conta a sintonia dos objectivos do
Processo de Certificação do
Bom Bom Island Resort
Considerando os objectivos e missão de
turismo responsável do BBIR e de forma
a implementar estas medidas e conceitos
pretende-se seguir as recomendações
da United Nations Conference on Environment and Development (UNCED, Rio
1992), e as diversas linhas orientadoras
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
BBIR e de algumas certificações de sustentabilidade na área do turismo, o BBIR
está neste momento a desenvolver os
passos comuns de um processo de certificação. Este processo no futuro facilitará a
eventual certificação do Resort.
O processo de certificação de uma unidade hoteleira candidata a certificações de
sustentabilidade implica um conjunto de
passos a desenvolver, são estes:
131
Madalena Patacho
• Diagnóstico inicial no qual se elabora
uma pesquisa e diagnóstico da situ-
segurar a imparcialidade e credibilidade
da certificação.
ação actual do candidato de forma a
• Os conteúdos da auditoria serão então
avaliar o seu grau de conformidade em
analisados de forma a determinar, com
relação aos requisitos/standards que se
base nos objectivos concretizados pelo
pretende alcançar.
candidato, se pode alcançou os seus objectivos e consecutivamente poderá re-
• Implementação dos requisitos exigidos
ceber a certificação ou se, pelo contrário,
pela certificação, incluindo:
ainda necessita de melhorias antes de re-
o Assumir um compromisso através da
ceber a certificação. Anualmente ou bia-
elaboração de uma política de susten-
nualmente (consuante as certificações) o
tabilidade. No desenvolvimento desta
candidato é re avaliado e poderá ou não
política de sustentabilidade deve-se
receber a renovação anual da mesma.
assumir um compromisso de evitar
impactos negativos e maximizar os
Os requisitos e standars que o BBIR pre-
impactos positivos nas políticas e ac-
tende podem ser agrupados em 5 pontos
ções do negócio. Deverão ser sempre
principais, são estes:
tidos em conta os impactos ambientais e sociais locais e a sensibilidade
do meio ambiente envolvente.
o Desenvolver um Plano de Acção
para a Sustentabilidade com base
nos resultados da pesquisa de diagnóstico de forma a identificar as me-
• A preservação do património natural,
cultural e paisagístico.
• O desenvolvimento económico e social
da comunidade local.
• A contribuição da entidade para a qualidade de vida dos trabalhadores.
lhorias necessárias para atingir os
• A conservação do meio ambiente.
standards da certificação.
• A satisfação dos clientes relativamente ao seu envolvimento no sistema e a
• Auditoria interna: quando são adoptados
qualidade do serviço.
os requisitos mínimos para os standards
pretendidos será feita uma auditoria inter-
O primeiro ponto refere-se aos Instrumen-
na. Neste auditoria podem ser identifica-
tos de Política de Turismo Responsável
dos alguns pontos que terão de ser corri-
e inclui a criação de uma Política de tu-
gidos a fim de alcançar a certificação.
rismo responsável e de um Plano de acção. O Plano de Acção significa preparar,
• Auditoria externa: um auditor qualifica-
documentar e implementar um plano de
do realizar uma auditoria externa. Este
acção baseado na Política de Turismo
tipo de avaliação (3º grau) permitem as-
Responsável, estabelecer as prioridades
132
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
e objectivos especificos que têm que ser
turistas. Pretende-se criar e implementar
cumpridos de forma a alcançar os com-
códigos de conduta, incentivando com-
promissos de sustentabilidade assumidos.
portamentos responsáveis dos turistas in
Nesta categoria serão também abordados
loco e acesso a informação e sensibiliza-
os temas de motivação do staff, formação
ção sobre o destino.
e capacitação e marketing responsável.
Este processo, em termos gerais, implica a
O segundo ponto está relacionado com a
criação e implementação de um plano de
Conservação e património cultural. Procura
acção que abranja todos os 5 pontos com
asegurar a integração/participação na cul-
base na Pólitica de Turismo Responsável
tural do destino; a participação na conser-
estabelecida. Este é um processo conti-
vação dos recursos culturais e promover o
nuo com revisoes e avaliações anuais que
enriquecimento dos visitantes sobre o des-
no final, caso os standars pré definidos
tino e cultura local, entre outros tópicos.
sejam atingidos e devidamente comprovados com sucesso permite a atribuição
O desenvolvimento económico e social do
e reconhecimento por uma certificação de
destino é abordado no ponto três, onde são
sustentabilidade.
avaliados, entre outros, a promoção do desenvolvimento económico e social da co-
Para que se possa atingir todos estes
munidade local, bem como a actitude res-
objectivos e concretizar este processo o
ponsável para com os funcionários do hotel.
BBIR já inciou algumas medidas e acções.
Alguns exemplos do que já está a ser im-
O quarto ponto é dedicado à conservação
plementado são: um plano de gestão de
ambiental, é necessário que sejam imple-
resíduos que implica não só a implemen-
mentados e monitorizados sistemas de
tação de um processo de redução, reco-
gestão de consumos por exemplo gestão
lha, separação e reutilização de resídous,
e controlo de energia, água e resíduos;
bem como formação do staff e aquisição
gestão e controlo do consumo de produ-
de equipamentos próprios. Além deste
tos. Neste ponto são também abordados
processo é necessário encontrar soluções
os temas de protecção da paisagem e so-
para os resídous finais, uma vez que em
los; gestão e controlo de gestão de produ-
toda a ilha não existe sistema de recolha
tos e poluição luminosa.
e tratamentos de resíduous. Estão a ser
desenvolvidos programas de formação
O último ponto, satisfação dos clientes e
sobre uso de água e energia, ao mesmo
envolvimento no sistema de turismo res-
tempo que se aplicam medidas de redu-
ponsável, mais relacionada com a quali-
ção de gastos e sensibilização dos clien-
dade, participação e envolvimentos dos
tes, de modo a participarem também no
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
133
Madalena Patacho
processo de sustentabilidade do BBIR. A
recuperação dos jardins do resort incluem
essencialmente o uso de flora local, a não
utilização de produtos químicos e poluentes e a instalação de um sistema de produção e utilização de composto. O BBIR tem
trabalhado e desenvolvido acções junto
da comunidade local, não só para o apoio
ao seu desenvolvimento mas também
Figura 3: Bom Bom Island Resort Restaurante
e Bar.
para assegurar o investimento directo na
economia local. Sempre que possível as
compras são feitas localmente e procura-se introduzir e promover elementos da
cultura local nas instalações do resort. Na
recepção do BBIR dispomos de stands de
venda de produtos locais e de um guia de
divulgação dos produtos que se podem
adquirir na Ilha, o local de venda e compra directa aos produtores, sem que haja
intermediários.
O BBIR encontra-se neste momento na
fase de planificação e estabelecimento de
metas a alcançar. A certificação será um
meio de efectivamente quantificar e comprovar as metas desejáveis para o resort.
No entanto, este será um grande desafio
uma vez que falamos de um hotel com 20
anos de existência, situado num local muito remoto, com díficil acesso e com grandes limitações de insfraestruturas externas. Será um processo muito interessante
e importante no que respeita o desenvolvimento e preservação das riquesas deste
local único, a Ilha do Príncipe.
134
Bibliografia
Black, R., & Crabtree, A. (2007). Setting the Context: Quality in Ecotourism. In Quality Assurance and Certification in Ecotourism,
Ecotourism Book Series nº5 (pp. 6-7).
CAB International.
CBD. (2002). Biological Diversity and Tourism: Development of Guidelines for Sustainable
Tourism in Vulnerable Ecosystems. Published by the Secretariat of the Convention
on Biological Diversity.
CBD. (2004). Convention on Biological Diversity.
Obtido em Janeiro de 2010, de http://
www.cbd.int/convention/convention.
shtml
Crabtree, A., O’Reilly, P., & Worboys, G. (2002).
Setting a worldwide standard for ecotourism: sharing expertise in Ecotourism
Certification: Developing an International
Ecoutourism Standard. World Ecotourism
Summit. Québec: EAA, NEAP and Co-Operative Research Center for Sustainable Tourism of Australia.
Diamantis, D., & Westlake, J. (2001). Ecolabelling
in the Context of Sustainable Tourism and
Ecotourism. In R. BUCKLEY, & X. FONT,
Tourism Ecolabelling. Certification and
Promotion of Sustainable Management
(pp. 27-40). Wallingford, UK: CABI Publishing; CAB International.
Elkington, J. (1997). Cannibals with Forks: The
Triple Bottom Line of 21st Century Business. Oxford: Capstone Publishing.
Font, X. (2002). Environmental Certification in
Tourism and Hospitality: progress, process and prospects. Elsevier Science ,
pp. 197-205.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Turismo responsável no Bom Bom Island Resort
Font, X. (2001). Regulating the Green Message:
the Players in Ecolabelling. In X. F. Buckley, Tourism Ecolabelling Certification
and Promotion of Sustainable Management (pp. 1-15). Wallingford,UK: CABI
Publishing.
Font, X., & Harris, C. (2004). Rethinking Standards
from Green to Sustainable. Annals of tourism Research, vol 31, Nº4 , 986 -1007.
Elsevier.
Font, X., & Tribe, J. (2001). Promoting Green Tourism: the Future of Environmental Awards.
International Journal of Tourism Research. 3, , pp. 9-21.
Font, X., Sanabria, R., & Skinner, E. (2003). Sustainable Tourism and Ecotourism Certification: Raising Standards and Benefits.
Journal of Ecotourism. Vol. 2, No. 3 , pp.
213- 218.
Honey, M. (2002). Ecotourism & Certification: Setting Standards in Practice. Washington:
Island Press.
Honey, M., & Rome, A. (2001). Protecting Paradise: Certification Programs for Sustainabel
Tourism and Ecotourism .
Issaverdis, J. (1998). Tourism industry accreditation – a comparative critique of developments in Australia. Melbourne, Australia:
MBus thesis, Victoria University.
Issaverdis, J. (2001). The Pursuit of Execellence:
Benchmarking, Accreditation, Best Practice and Auditing. In D. B. Weaver, The
Encyclopedia of Ecotourism (pp. 580593). Wallingford, UK: CABI Publising.
Patacho, Madalena (2010). Comparação de programas de Certificação em Ecoturismo.
Dissertação de Mestrado em Gestão e
Conservação de Recursos Naturais, Universidade de Évora e Instituto Superior de
Agronomia. Évora.
R.A. (2009). Rainforest Alliance. Obtido em 31 de
8 de 2009, de http://www.rainforestalliance.org/tourism.cfm?id=main
Sanabria, R. (2002). Accreditation: Certifying the
Certifiers. In M. Honey, Ecotourism &
Certification: setting standards in practice (pp. 325-356). Washington, DC: Island
Press.
Sharpley, R. (2001). The Consumer Behaviour
Context of Ecolabelling. In R. Buckley, &
X. Font, Tourism Ecolabelling. Certification and Promotion of Sustainable Management (pp. 41- 56). Wallingford, UK:
CABI Publishing, CAB International.
STSC. (2003). Raising the Standards and Benefits
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
of Sustainable Tourism and Ecotourism
Certification. STSC Final Report.
TIES. (2004). A Simple User’s Guide to Certification for Sustainable Tourism and
Ecotourism, hand book 1, 3th edition.
Washington: Center on Ecotourism and
Sustainable Development.
Toth. (2002). Exploring the Concepts Underlying
Certification. In M. Honey, Ecotourism &
Certification Setting Standards in Practice (pp. 73-100). Washington, DC: Island
Press. TSC. (2009). The Global Sustainable Tourism Criteria. Obtido em 10 de 1
de 2010, de http://www.sustainabletourismcriteria.org/
UNEP/WTO. (2002). World Ecotourism Summit
Final Report. The Québec Declaration on
Ecotourism. Québec, Canada: World Tourism Organization;
http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WEBx0078xPA-EcotourismSummitEN.pdf.
Wearing, S., & Neil, J. (2009). Ecotourism: Impacts, Potentials and Possibilities? Second Edition. Oxford, UK: Elsevier Ltd.
Charter for Sustainable Tourism (1995). World
Conference on Sustainable Tourism. Lanzarote, Islas Canarias, Espanha. http://
www.gdrc.org/uem/eco-tour/charter.html
Sites consultados
http://www.bombomprincipe.com
http://www.ecotourism.org/
http://www.gstcouncil.org/
http://www.gstcouncil.org/sustainable-tourism-gstc-criteria/criteria-for-hotels-and-tour-operators.html
http://www.obopark.com/pt/saotomeprincipe/nationalparks.html
135
Moendo mandioca en Lepi (Angola)
136
136
© Xose Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
Levadas da Ilha da Madeira. Da
epopeia da água ao nicho de turismo
ecológico
Island Madeira’s irrigation channels. Of the epic
water to the niche eco-tourism
Raimundo Quintal. Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal)
Resumo
As íngremes escadarias de poios (socalcos) e as levadas são as mais belas peças do
património cultural da Ilha da Madeira e a expressão viva de como foi possível a intervenção
humana sem criar rupturas significativas no funcionamento dos ecossistemas. Com a
construção dos pequenos tabuleiros de solos aráveis e a irrigação das terras mais secas
e quentes do sul, sucessivas gerações conseguiram edificar espectaculares paisagens
humanizadas, dignas de provocar admiração e impor respeito aos visitantes. As levadas
desvendam uma Madeira majestosa que escapa ao turista apressado e ao residente
acomodado ao automóvel. Através delas é possível descobrir recantos de beleza
indescritível e estudar uma flora rica em espécies únicas no mundo. A Ilha da Madeira
tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo. A criação de novos
percursos recomendados e a beneficiação contínua dos já disponíveis são essenciais
para atrair visitantes, que nas férias associam o lazer ao saber e estão disponíveis para
gastar dinheiro em programas de descoberta da Natureza. O investimento na criação
de novos percursos deve ser complementado com a monitorização da capacidade de
carga, com o objectivo de garantir a conservação dos valores prioritários do património
natural e cultural, essenciais para a perenidade deste nicho de turismo.
Abstract
The agricultural terraces and irrigation channels are the most valuable items of Madeira’s
cultural heritage and the living expression of how human intervention was possible without
causing significant damage to the functioning of the local ecosystems. Through the
construction of small terraces of arable soil, and the irrigation of the island, past generations
created spectacular humanised landscapes worthy of the admiration and respect of the
visitor. The irrigation channels (levadas) reveal a majestic Madeira which remains hidden
from the eye of the hurried tourist or the resident over-dependent on the motor car. Walking
along the irrigation channels it is possible to discover spots of indescribable beauty, to
tread the most idyllic landscapes and to admire the rich flora of Madeira, with plants which
are unique in the world. Madeira Island has a huge in pedestrian tourism. The creation of
new recommended routes and continuous improvement of those already available are
essential to attract visitors who associate the holiday’s leisure to learn and are available for
spending money on programs to discover nature. The investment in the maintenance and
signaling pathways should be complemented with the monitoring of load capacity, with
the aim of ensuring the conservation values of natural and cultural heritage, essential to the
sustainability of this tourism niche.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
xaneiro-decembro 2011 ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 137-155
137
Raimundo Quintal
Palavras chave
Ilha da Madeira, Laurissilva, Paisagem Natural, Paisagem Agrária, Levadas, Veredas, Percursos Pedestres.
Key-words
Madeira Island, Laurisilva, Natural Landscape, Agriculture Landscape, Levadas, Footpaths, Walks.
Introdução
27 anos de intervalo. A Natureza constitui
o principal atractivo turístico da Madeira.
Mas para conhecer os mais deslumbran-
Que mais lhe agradou na Madeira? Pergun-
tes recantos é preciso andar a pé pelas
tava a Secretaria Regional do Turismo num
levadas e pelas veredas que sulcam a Ilha,
inquérito distribuído aos turistas em 1983.
o que justifica a escolha do tema do pre-
De entre 18 respostas possíveis, 35,7 %
sente artigo.
dos inquiridos assinalaram a beleza natural
como o factor que mais agrado lhes cau-
Porque as levadas são indissociáveis do
sara durante a estadia. Em segundo lugar,
modo como o espaço tem sido usado há
com 13,6 %, foi registada a amabilidade
quase seis séculos, começaremos por fa-
dos residentes, surgindo na terceira posi-
zer uma breve caracterização da paisagem
ção o clima com 12,4 %. As flores agrada-
natural e da paisagem agrária. De seguida
ram 7,8 % dos inquiridos, um pouco menos
serão referenciadas as principais etapas
do que os bons hotéis, que conseguiram
da construção da monumental rede de le-
arrecadar 8,4 % das respostas.
vadas, que atinge cerca de 1400 Km.
Um estudo realizado para a mesma Se-
Depois duma abordagem sobre a impor-
cretaria Regional, entre 7 de Dezembro
tância económica, social e ambiental dos
de 2009 e 4 de Janeiro de 2010, “com o
percursos nas levadas e veredas, serão
objectivo de obter o perfil do turista da
desenhadas as linhas mestras duma nova
Madeira e estimar o gasto turístico neste
estratégia de promoção do principal nicho
destino”, revelou que o motivo principal da
de turismo da Madeira.
viagem em férias à Madeira foi o contacto
com a natureza (34%). Depois, por ordem
decrescente, foram referenciadas as seguintes motivações: sol e mar (21%); cultura (13%); visita a familiares/amigos (11%);
Paisagem natural e
paisagem agrária
gastronomia (10%); city & short break (7%);
descanso (3%); golfe (1%); touring (1%).
São quase coincidentes os números revelados pelos dois estudos, não obstante os
138
A pequena superfície da ilha da Madeira
(756 Km2) e a sua grande densidade populacional (Censos 2011: 267.938 habitantes;
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
354 hab./Km2) não impedem que guarde
mo e pela urbanização que o acompanha.
um património natural que, pela sua beleza
Se o turismo é um veículo privilegiado para
e raridade, constitui uma relíquia botânica
as relações culturais entre povos, então
cuja importância científica e cultural ultra-
devemos preservar o nosso património
passam os limites da Região Autónoma
natural e histórico, condição fundamental
e de Portugal. Em Dezembro de 1999, a
para sermos respeitados. Herdámos uma
Laurissilva, floresta indígena da Madeira,
cultura e devemos ter capacidade de a
foi classificada, pela UNESCO, como Pa-
recriar continuamente, beneficiando dos
trimónio Natural da Humanidade.
contactos com outros povos e sem perda
da nossa identidade. A influência cultural
A Natureza constitui o principal atractivo
deve processar-se nos dois sentidos.
da Madeira. A paisagem e o clima são os
mais importantes recursos económicos
A Madeira tem condições excelentes para
desta Região Autónoma. O turismo é fun-
oferecer ao amante da Natureza um pro-
damental para o desenvolvimento susten-
grama de férias aliciante, com possibilida-
tável da Madeira, sendo condição neces-
de de estudar, ou simplesmente observar,
sária que haja uma protecção rigorosa dos
plantas, aves e borboletas endémicas; vi-
sistemas biofísicos. Salvaguarda que deve
sitar jardins e quintas onde florescem be-
ser extensiva à paisagem humanizada,
líssimas plantas das zonas tropicais, sub-
quando esta expressa de forma harmonio-
tropicais e temperadas; habitar no meio
sa a integração dos elementos edificados
rural alimentando-se de produtos frescos
nos sistemas naturais.
cultivados nos arredores da residência; fazer longos percursos a pé numa paisagem
A especificidade ecológica desta ilha vul-
com formações geológicas monumentais
cânica não pode ser banalizada pelo turis-
e caprichosas rochas talhadas pelas águas
correntes ou pelo vento.
Figura 1. Laurissilva, a floresta indígena da Madeira, classificada pela UNESCO como Património Natural da Humanidade (R Q - 07.08.10)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Figura 2. Paisagem para oriente do Cabo Girão
(R Q - 18.09.11)
139
Raimundo Quintal
Os madeirenses, apertados entre o Atlân-
vos propôs ao Rei D. Manuel I um plano
tico e as montanhas vulcânicas, tiveram
para conquistar o Egipto. Chegou mesmo
engenho e forças para edificar uma sober-
a escrever uma carta, solicitando o envio
ba paisagem agrária que ainda se mantém
de homens dos que trabalhavam na aber-
viva sobre lombos, achadas e arribas difí-
tura das levadas da Madeira, porque com
ceis de escalar.
eles seria possível desviar o curso do Nilo
e deixar o Cairo sem pinga de água. Des-
A paisagem rural madeirense, escada-
truído o Cairo, o Egipto seria conquistado
ria gigantesca de leiras miúdas, deve ser
em dois anos (Cartas
olhada como um monumento erigido por
querque,
de
Affonso
de
Albu-
1884).
gerações sucessivas, à custa de muito
suor e não poucas vezes de sangue e vi-
D. Manuel nunca chegou a satisfazer o pe-
das perdidas.
dido de Afonso de Albuquerque e o Nilo
continuou a fertilizar as terras do Cairo.
Os poios (socalcos) e as levadas são as
No entanto, este curioso episódio revela
mais belas peças do património cultural
muito bem como já no início do século XVI
da Ilha da Madeira e a expressão viva de
era grande a fama da valentia dos traba-
como foi possível a intervenção humana
lhadores que construíam as levadas da
sem criar rupturas significativas no funcio-
Madeira.
namento dos ecossistemas.
Para edificar os poios foi preciso partir o
Afonso de Albuquerque, governador da
basalto e esboroar os tufos vulcânicos.
Índia de 1508 a 1515, distinguiu-se entre
Com pedra sobre pedra foram construí-
os que lutaram para destruir a navegação
dos muros sem fim. O solo transportado
árabe e enfraquecer os seus principais pó-
às costas por íngremes caminhos de pé
los comerciais. Para atingir esses objecti-
posto foi enchendo os férteis tabuleiros,
que produzem comida e bebida há quase
seis séculos.
O segredo de tão grande longevidade produtiva reside no modo como o madeirense soube dosear os diferentes elementos
que compõem a paisagem agrária. Onde a
temperatura é mais alta escasseia a água.
Construir levadas foi preciso. A água tira-
Figura 3. Levada do Rei, perto da origem no
Ribeiro Bonito (RQ – 29.03.09)
140
da das ribeiras meridionais revelou-se insuficiente para saciar as terras secas das
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
vertentes soalheiras. Na segunda metade
o segundo, com 4300 metros, perfura a
do século XIX e especialmente nas déca-
montanha entre a Ribeira Grande de São
das de cinquenta e sessenta do século XX,
Jorge e a Ribeira Seca do Faial. Ambos in-
a cordilheira central foi perfurada. A água
tegram a Levada dos Tornos, que tem uma
trazida do norte, na escuridão de extensos
extensão de 106 Km. Esta obra monumen-
túneis e em aquedutos riscados nos abis-
tal, concluída em 1966, foi projectada por
mos, mudou a paisagem de vastas áreas
técnicos portugueses e construída por
que desde sempre foram palco da agri-
valentes operários madeirenses com equi-
cultura de sequeiro. Campanário, Quinta
pamentos muito mais rudimentares que os
Grande, Estreito e Câmara de Lobos ver-
utilizados na abertura dos recentes túneis
dejaram com a água da Levada do Norte.
rodoviários.
O vale de Machico perdeu a aridez com a
Com temperaturas habitualmente acima
abertura da Levada Nova, que transportou
dos 15ºC, com água disponível e solos
água até ao desértico Caniçal. As terras da
enriquecidos com o estrume produzido
zona alta oriental do Funchal, do Caniço,
pelas vacas guardadas nos palheiros, as
Gaula e Santa Cruz em muito beneficiaram
minúsculas explorações agrícolas produ-
com a Levada dos Tornos.
zem doze meses por ano.
Ainda hoje pouca gente sabe que os maio-
A pequenez das parcelas, que mais pare-
res túneis da Madeira foram construídos
cem quintais meticulosamente cuidados
para possibilitar a circulação da água do
apenas com trabalho manual, e a falta
norte para o sul da Ilha, antes de haver
de acessibilidade – ainda hoje é preciso
farto dinheiro da União Europeia. O maior,
transportar às costas por íngremes esca-
com 5100 metros de comprimento, atra-
darias os produtos da terra – são factores
vessa a cordilheira central entre a Fajã
que têm contribuído para o abandono de
da Nogueira e a Ribeira de Santa Luzia,
muitas explorações.
Figura 4. Poios (socalcos) no vale de Machico
(R.Q - 12.03.05)
Figura 5. Policultura no sítio da Caldeira, Câmara
de Lobos (R.Q - 31.01.05)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
141
Raimundo Quintal
Os jovens fogem da agricultura e confor-
identidade do povo que desde a primeira
me os mais velhos vão perdendo as for-
metade do século XV trava uma luta com
ças, os muros vão caindo e o silvado vai
as rochas vulcânicas em busca de solo e
invadindo os poios. Aqui está outra con-
água.
sequência negativa do declínio da agricultura. Os poios em bom estado garantem
a infiltração de grande percentagem da
água da chuva e reduzem a erosão. Com
A rede de levadas
a degradação dos muros de suporte os
riscos de escorregamentos e desmorona-
Na Madeira a história das levadas confun-
mentos aumentam, crescendo o caudal la-
de-se com a dos homens. As primeiras
macento dos córregos, ribeiros e ribeiras.
surgiram nos alvores do povoamento e daí
O solo agrícola acaba no mar com graves
para cá nunca mais deixaram de nascer.
prejuízos ecológicos.
A rede de levadas é um espantoso monumento com cerca de 1400 Km de exten-
O madeirense ao longo de séculos tem
são, numa ilha com apenas 756 Km².
sabido criar solo arável e guardá-lo bem
guardado nos tabuleiros edificados com
Como escreveu Maria Lamas, “para este
sabedoria. Desde as fajãs na base de pro-
povo, o problema das levadas é a própria
montórios, até aos lombos e achadas, tudo
Vida. Sem água, as terras permanecerão
foi ocupado por monoculturas dependen-
maninhas. Pela água o madeirense tornou-
tes do mundo externo – cana-de-açúcar,
-se gigante a medir forças com outro gi-
vinha, bananeira – ou por uma policultura
gante: a montanha. Pela água foi capaz de
vocacionada para o consumo interno.
arrancar à sua mediana estatura energias
sobre-humanas e suprir o que a natureza
Em muitas áreas e especialmente na zona
não lhe proporcionou. Pela água desafiou
da Caldeira, em Câmara de Lobos, as terras agrícolas entre casas dispersas são requintados horto-jardins. O que ali se pode
ver não é uma mera actividade económica.
É arte. É cultura. É articulação harmoniosa
do mineral com o vegetal, graças ao saber
acumulado ao longo de gerações.
A paisagem agrária madeirense tem de
ser entendida e gerida como património
etnográfico essencial para a reserva de
142
Figura 6. Levada escavada na rocha perto do
Pico da Urze, Paul da Serra (R Q -27.12.03)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
a morte e, muitas vezes, foi vencido” (La-
de túneis e galerias de captação de água.
mas,
O comprimento dos canais foi crescendo
1956: 110).
e a secção transversal aumentando. As
As primeiras levadas foram construídas
levadas mais antigas têm menos de um
logo nos primeiros tempos da coloniza-
metro de largura e a profundidade varia
ção, no século XV. Segundo rezam as
entre cinquenta e setenta centímetros. As
crónicas da época, eram canais pouco ex-
construídas nos últimos cinquenta anos
tensos escavados na rocha e com alguns
têm maior capacidade: a altura oscila en-
segmentos feitos de grossas tábuas em
tre um metro e um metro e vinte centíme-
forma de calha.
tros; a largura ultrapassa ligeiramente um
metro. Agora é com betão ciclópico que se
Com o crescimento das necessidades de
constroem as novas levadas e consertam
água para irrigar os canaviais e as terras
as antigas.
de vinhas, a extensão das levadas foi aumentando e a sua construção exigindo
De qualquer modo as levadas continuam a
técnicas mais seguras. Os canais cons-
ser canais estreitos, o que evita uma gran-
truídos em sólida alvenaria substituíram as
de perda de água por evaporação. O perfil
primitivas calhas de madeira. A utilização
longitudinal das levadas é normalmente
de explosivos facilitou imenso a abertura
traçado com grande precisão. O declive é
suave (1/1000) para permitir um movimento lento da água. O que era torrente rápida
no fundo dum vale transforma-se em fluxo
suave no apertado canal.
A técnica usada na construção das primitivas levadas deve ter vindo do norte de
Portugal, porque sempre que se consegue
apurar “a proveniência dum povoador, tanto do século XV como do seguinte, é, regra geral, de Entre Douro e Minho que ele
veio” (Ernesto Gonçalves, 1955). Segundo
os registos paroquiais, 50% dos imigrantes que casaram na Sé do Funchal entre
1539 e 1600 eram dos distritos de Braga
(26,3%), Viana do Castelo (14,4%) e Porto
Figura 7. Levada do Piscaredo, Mondim de Basto, com a montanha da Senhora da Graça em
fundo (R Q -27.11.11)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
(9,3%) e apenas 2,5% do Algarve (Luís
de
Sousa Melo, 1979).
143
Raimundo Quintal
Na região de Basto, entre as serras do Al-
pelas populações, poderia constituir um
vão e do Barroso, ainda hoje funcionam
importante contributo para a compreen-
várias levadas abastecidas pelas águas da
são da influência do norte de Portugal na
rede hidrográfica do Rio Tâmega.
paisagem rural madeirense.
A 27 de Novembro de 2011 percorri os 8,8
Velhas e novas, as levadas da Madeira
km do trilho da Levada do Piscaredo, entre
apresentam sempre uma vereda paralela.
a Zona Verde da vila de Mondim de Bas-
As veredas ora se alargam ora se estreitam
to e as Mestras. Não fossem os tons mais
consoante as possibilidades oferecidas
claros dos granitos da montanha da Se-
pela topografia. Nalguns lugares são tão
nhora da Graça e a presença frequente de
largas que até parecem alamedas, noutros
medronheiros, sobreiros, carvalhos-alvari-
quase não oferecem lugar par pôr os pés.
nho e oliveiras nas matas que envolvem o
Numas zonas estão protegidas por urzes
canal, e sentir-me-ia a passear numa leva-
(Erica arborea e Erica platycodon subsp.
da da Madeira.
maderincola) e uveiras-da-serra (Vaccinium padifolium), que dão segurança ao
A Levada do Piscaredo parece ter sido
caminhante. Noutras, o abismo surge cor-
construída no século XIII, no reinado de
tado a pique desafiando os espíritos se-
D. Afonso II, por proprietários de terras de
quiosos de emoções fortes.
Mondim que foram buscar água às Mestras, na confluência dos rios Cabrão e Ca-
Os percursos nas levadas possibilitam a
bril. A levada primitiva era feita em terra
descoberta da extraordinária flora da Ilha
batida e só nos “anos de 1960 / 61 foi to-
da Madeira, com espécies únicas no mun-
talmente reconstruída em lajes de granito,
do. A flora vascular dos arquipélagos da
tal como a conhecemos actualmente, atra-
Madeira e das Selvagens integra um total
vés de Concurso Público promovido pelo
Estado, que comparticipou a obra, tendo a
Associação de Proprietários contraído um
empréstimo para o efeito, que foi amortecido ao longo de 20 anos” (Município de
Mondim de Basto–Percurso Pedestre, Levada do Piscaredo, 2010).
Um estudo comparativo das levadas da
Madeira e da região de Basto, que abarcasse a evolução das técnicas de construção e os códigos de utilização da água
144
Figura 8. Levada dos Cedros, construída no
século XVIII para irrigar os solos agrícolas da
freguesia da Ribeira da Janela, atravessa uma
área de Laurissilva (R Q -24.05.08)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
de 1207 táxones (espécies e subespécies).
destemidos arriscam a vida a colocar a
Destes, 157 (136 espécies e 21 subes-
água nos canais.
pécies) são endémicos da Madeira (132
espécies e 19 subespécies) e das Selva-
Na segunda década do terceiro milénio,
gens (4 espécies e 2 subespécies), o que
nesta pequena Ilha do Atlântico Norte con-
corresponde a 13,0%; 74 são endemis-
tinua bem viva a epopeia da água. Uma
mos macaronésicos (6,1%); 480 táxones
epopeia iniciada há quase seis séculos e
são indígenas não endémicos (39,8%);
que muito ainda irá durar.
66 táxones provavelmente são indígenas
(5,5%); 29 táxones foram provavelmente
Das levadas mais antigas algumas morre-
introduzidos (2,4%); 401 táxones (33,2%)
ram e delas nem restam vestígios. Outras
referem-se a plantas exóticas naturaliza-
muito velhinhas continuam cumprindo a
das (Jardim & Sequeira, 2008).
sua missão. Mas há também as jovens e
as que estão a nascer.
Umas levadas atravessam densas áreas
florestais. Outras correm a menores altitu-
As primitivas levadas eram particulares.
des e presenteiam-nos com a policromia
Foram mandadas construir por homens
das terras cultivadas. Durante séculos as
ricos, donos de nascentes e terras de cul-
levadas foram construídas exclusivamen-
tivo. Os donos das levadas quando tinham
te com a força de homens valentes que
água de sobra vendiam-na aos rendeiros e
usavam instrumentos rudimentares. Esses
colonos, que não poucas vezes foram víti-
rocheiros trabalhavam suspensos por cor-
mas da especulação.
das amarradas em troncos de árvores ou
em cabeços de rocha. Metidos em cestos,
Ainda no século XV surgiram outras leva-
esses heróicos trabalhadores perfuravam
das particulares, construídas por iniciativa
as rochas até abrir a concavidade para
de associações de heréus. Os heréus são
passar a levada.
agricultores que possuem uma parte da
água duma levada. Pagam a conservação
Actualmente os trabalhos de abertura
do canal e elegem entre si a comissão que
e conservação das levadas são menos
administra a levada. As levadas dum só
penosos. O uso de modernas máquinas
dono desapareceram completamente e
reduziu o esforço e acelerou o ritmo das
hoje já são poucas as associações de he-
obras, mas a morte espreita uma simples
réus que mantêm em bom estado as suas
distracção, uma pequena falha. A vida não
levadas.
é fácil para quem carrega sacos de areia
ou cimento em estreitas veredas à beira de
A levada do Moinho, que rega as terras da
abismos. Ao longo de todo o ano, homens
Lombada e do Lugar de Baixo, no con-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
145
Raimundo Quintal
celho da Ponta de Sol, é uma levada de
blicos. As obras de abertura desta levada
heréus que preserva as tradições mais an-
começaram em 1835 e só terminaram em
cestrais. Antes da água entrar de giro, o
1860, o que atesta as dificuldades téc-
que normalmente acontece em Março ou
nicas e financeiras do empreendimento
Abril consoante o fim da estação das chu-
(Amaro da Costa, M. R., 1951).
vas, os heréus reúnem-se no adro da Igreja da Lombada para eleger a comissão e
A Levada da Serra do Faial foi a segunda
dar de arrematação a levadagem. A com-
a ser construída com dinheiros públicos.
participação financeira de cada heréu para
Esta levada tem a sua origem nas serras
a manutenção da levada e pagamento do
do Faial e ao longo de 54 km percorre lom-
trabalho do levadeiro é calculada pelas ca-
bos e vales até à Choupana, na zona alta
nas de terra que possui e pelas culturas
oriental do Funchal.
que pratica. Uma cana corresponde a uma
área de 30 m2 (30 m x 1 m). Uma cana de
Em 1830, um grupo de proprietários agrí-
bananeiras no Lugar de Baixo paga um
colas fundou a Sociedade da Levada Nova
pouco mais que uma cana de batatas ou
do Furado com o objectivo de trazer para o
couves na Lombada.
Funchal águas captadas nas ribeiras das
Lajes e do Juncal e também do ribeiro
Até o fim do século XVIII a irrigação das
Frio. Quarenta anos mais tarde o objectivo
terras agrícolas no sul da Madeira era fei-
da Sociedade ainda não estava cumprido.
ta com água de levadas que não atravessavam a cordilheira central. Entretanto, o
alargamento da agricultura de regadio até
cerca de 600 metros de altitude gerou uma
crescente falta de água e obrigou a fazer
novas captações nas vertentes voltadas a
norte. No norte a água era abundante, mas
transportá-la para as sedentas terras do
sul era tarefa extremamente difícil. Transpor a dorsal montanhosa implicava grandes problemas técnicos e exigia vultosos
investimentos financeiros.
A construção de levadas com dinheiro do
Estado começou na primeira metade do
século XIX. A Levada Velha do Rabaçal foi
a primeira a beneficiar dos dinheiros pú-
146
Figura 9. Cabeço Furado, Levada da Serra do
Faial (R Q -26.09.10)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
Tinha faltado dinheiro e meios técnicos
sobrantes das bacias hidrográficas do
para realizar o ambicioso projecto. Trans-
norte para as terras secas e mais quentes
portar água do norte para o sul era missão
do sul. O árduo trabalho de campo permi-
que ultrapassava a vontade dos proprietá-
tiu-lhe conhecer a estrutura hidrogeológica
rios agrícolas. Perante a incapacidade da
da ilha, tendo-se apercebido que os prin-
iniciativa privada, o Estado viu-se obrigado
cipais caudais estavam disponíveis acima
a intervir. Em 1887 começaram as obras da
dos 1000 metros de altitude. Como as
levada da Serra do Faial com dinheiros do
terras a irrigar se localizavam abaixo dos
erário público e a água só começou a be-
600 metros, concluiu ser possível produzir
neficiar a agricultura nos concelhos de Ma-
electricidade com as mesmas águas.
chico, Santa Cruz e Funchal em Setembro
de 1905. O impressionante talho da rocha
A ilha da Madeira tem uma superfície de
no Cabeço Furado e as muitas paredes de
756 Km2. Devido ao acidentado do terre-
alvenaria que suportam o aqueduto incrus-
no e às características dos solos só cerca
tado nas escarpas são marcas bem visíveis
de 300 Km2 são considerados aráveis. Em
duma grande obra.
1947 a área irrigada não ultrapassava os
110 Km2, o que era manifestamente pou-
Até essa altura a acção do Estado tinha
co (C.A.A.H. da Madeira -1969).
sido reduzida. Limitava-se a conceder a
exploração dos caudais e a fazer leis sobre
Em 1967 quase toda a área arável estava
a administração das levadas particulares.
irrigada e a rede de levadas tinha crescido
A intervenção do Estado tornou-se muito
de 1000 para 1400 Km. Em vinte anos fo-
mais intensa quando em 1947 a Comissão
ram construídos quase 400 Km de canais
Administrativa dos Aproveitamentos Hi-
e 209 Km2 de terras passaram da agricul-
dráulicos da Madeira iniciou um audacio-
tura de sequeiro para o regadio.
so plano de construção de levadas. Nessa
altura já existiam cerca de 200 levadas
Foram, também, construídas quatro cen-
e a rede de canais rondava os 1000 Km.
trais hidroeléctricas, que produzem cerca
Apesar da grandiosidade desse sistema,
de 15% da energia eléctrica consumida na
os estudos realizados aconselhavam o au-
Região. Esta obra foi verdadeiramente notá-
mento significativo da área de regadio e o
vel pelas dificuldades que acarretou. A alti-
aproveitamento da mesma água na produ-
tudes próximas dos 1000 metros, em zonas
ção de energia eléctrica.
de frequentes nevoeiros e muitas chuvas,
foram abertos quase 100 Km de levadas.
O Eng. Manuel Rafael Amaro da Costa,
presidente da Comissão, foi o grande es-
Destes 100 Km de canais localizados a
tratega do plano de transvase das águas
montante das centrais, cerca de 20 Km
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
147
Raimundo Quintal
são em túnel. A níveis mais baixos foram
obrigaria a desactivar a Levada do Moinho,
abertas as levadas que transportam a
a regar durante a noite e a pagar a água
água para o regadio e abastecimento ur-
a um preço mais elevado. Entre Maio e
bano, depois de turbinada nas centrais lo-
Agosto houve sempre gente da Lombada
calizadas a 600 metros de altitude.
a vigiar a origem das levadas, impedindo
que a água fosse introduzida na Levada
Para além da abertura de novas levadas o
Nova. A revolta popular terminou em Agos-
Estado tomou conta de muitas águas parti-
to quando a Sãozinha, uma rapariguita da
culares. Este processo nem sempre foi pa-
Lombada da Ponta do Sol, foi abatida por
cífico, tendo os antigos proprietários reagi-
uma bala disparada por um polícia.
do em certos casos com alguma violência.
A conquista da água tem gerado muitos
Alheia a paixões e conflitos, a água conti-
dramas e algumas tragédias nesta Ilha.
nua correndo mansa e silenciosa nas levadas construídas por heróis anónimos.
A última ocorreu a 13 de Maio de 1963. Os
heréus da Levada do Moinho revoltaram-se contra a Comissão dos Aproveitamentos Hidráulicos, que pretendia retirar parte
da água da Ribeira da Ponta do Sol para
alimentar a Levada Nova, construída a um
nível mais alto e que se estende até as
terras do sítio da Apresentação na Ribeira Brava. Segundo os heréus, tal medida
Percursos nas Levadas e
Veredas
As levadas, para além de transportarem
água, são caminhos de descoberta da
natureza. Atravessam a fantástica floresta
Figura 10. Esquema Geral dos Aproveitamentos Hidroagrícolas e Hidroeléctricos da Ilha da Madeira em
1969 (C.A.A.H.M. – 1969).
148
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
Laurissilva, cruzam-se com velhas vere-
da Madeira e 4 na Ilha do Porto Santo, e
das que sobem até aos píncaros da ilha
definiu “um sistema de sinalética esclare-
povoados de plantas resistentes a frios e
cedor quanto à orientação e informação
ventos, ou descem as arribas até às fa-
dos visitantes e utentes, identificando as-
jãs que abrigam lado a lado raras plantas
pectos quanto à segurança pedonal, a par
indígenas e espécies exóticas vindas dos
de elementos de interesse colectivo relati-
quatro cantos do mundo.
vos à manutenção do equilíbrio ecológico,
por forma a manter uma utilização equili-
Mas se o património natural oferece moti-
brada, promotora e dinamizadora desse
vos mais que suficientes para atrair um ni-
destino turístico sem comprometer o seu
cho de turismo aficionado dos passeios a
usufruto pelas gerações futuras”.
pé, a paisagem agrária proporciona recantos de rara beleza. Impelidos pelo espírito
Dos 52 percursos recomendados na Ilha
de aventura, pela necessidade de desco-
da Madeira, 24 são apenas em veredas e
berta ou pelo gozo da contemplação, tu-
velhos caminhos, 18 são parcialmente em
ristas de diferentes gerações percorrem a
veredas e levadas e 10 são exclusivamen-
pé as inúmeras levadas e as veredas que
te em levadas (Tabela 1).
sulcam a ilha do mar à serra.
Entre 2003 e 2005, no âmbito do projecto
Face à “importância económica, social e
TOURMAC – Turismo de Pedestrianismo e
ambiental” dos percursos pedonais nas
Desenvolvimento Sustentável, integrado na
levadas e veredas, a Assembleia Regional
Iniciativa Comunitária INTERREG III B Ma-
aprovou em 29 de Outubro de 2000, o De-
deira – Açores - Canárias, foram colocados
creto Legislativo Regional nº 7-B/2000/M,
painéis informativos, setas de sinalização
que estabeleceu um conjunto de 52 “per-
e marcas de campo internacionais em 23
cursos pedonais recomendados” na Ilha
desses percursos recomendados (20 na Ilha
da Madeira e 3 na Ilha do Porto Santo).
Concomitantemente, no âmbito do Programa Operacional Plurifundos da Região Autónoma da Madeira (POPRAM III), a Direcção Regional de Florestas desenvolveu um
projecto de Beneficiação / Remodelação
de Percursos Pedestres Recomendados
na Região Autónoma da Madeira, tendo
Figura 11 – Levada Nova na Lombada da Ponta
do Sol (R Q - 13.01.07)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
sido recuperados 18 percursos pedestres
(15 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do Por-
149
Raimundo Quintal
Percursos só em Levadas
Percursos em Levadas e Veredas
Percursos só em Veredas
Queimadas - Caldeirão Verde
- Queimadas
Lombo do Urzal - origem da Levada dos
Tornos - casa dos cantoneiros - Fajã do
Penedo (Boaventura)
Encumeada - Pico Ruivo -Pico do
Areeiro
Ribeiro Frio - Balcões
Ribeiro Frio – Balcões - Central da
Fajã da Nogueira - Ponte da Ribeira da
Metade
Pico Ruivo - Ilha
Ribeiro Frio - Portela
Camacha – Choupana -Monte
Pico do Areeiro -Pico Ruivo
- Achada do Teixeira -Queimadas
- Santana
Quatro Estradas - Portela
Machico - Boca do Risco -Amarela
- Larano - Porto da Cruz
Pico do Areeiro - Pico Ruivo – Torrinhas - Lombo do Urzal (Boaventura)
Eira de Fora - Quatro Estradas
Túnel do Caniçal - Levada (Marconi)
- Caniçal - Pico do Facho
Pico do Areeiro - Pico das Torres
- Pico Ruivo -Achada do Teixeira
Vale Paraíso - Rochão
Machico -Ribeira Seca -Boca do Risco
- Levada -Túnel do Caniçal
Lombo do Urzal - Fajã dos Cardos
(Curral das Freiras)
Maroços - Túnel do Caniçal
Portela – Maiata - Levada do Castelejo
- Referta -Portela
Achada do Teixeira - Pico Ruivo
- Achada do Teixeira
Levada dos Piornais desde os
Barreiros até à Lombada
Camacha - Assomada
Poiso - Caminho Velho -Ribeiro Frio
Estreito de Câmara de Lobos Levada do Norte -Quinta Grande
-Campanário
Poço da Neve - Levada do Barreiro
- Casa do Barreiro -Levada dos Tornos
- Curral dos Romeiros - Levada do Bom
Sucesso
Poiso – Terreiros - Cabeço do
Pedreiro - Terra Baptista - Porto da
Cruz
Rabaçal - Risco
Chão da Lagoa - Levada da Ribeira das
Cales - Portão Sul do Parque Ecológico
-Pico Alto
Pico do Facho - Caniçal
Babosas - Palheiro Ferreiro
Portela – Funduras - Portela
Encumeada - Folhadal -Ginjas
Portela – Funduras - Ribeira de
Machico
Encumeada - Lombo do Mouro - Bica
da Cana - Caramujo - Ginjas
Baía de Abra - Casa do Sardinha
(Ponta de São Lourenço)
Paul da Serra - Ribeira da Janela
Eira do Serrado - Curral das Freiras
Paul da Serra - Estanquinhos - Caramujo -Bica da Cana - Estanquinhos
Lombo Grande - Torrinhas
Paul da Serra - Rabaçal -Loreto - Arco
da Calheta
Fajã Escura - Pico Grande -Boca
dos Namorados
Rabaçal - 25 Fontes
Lombo Chão - Boca das Torrinhas
Calheta - Salão - Rabaçal
Pico Furão - Pico Ruivo
Corticeiras - Boca dos Namorados
- Curral das Freiras
Corticeiras – Terreiros -Lugar da
Serra - Espigão -Ribeira Brava
Encumeada – Relvinha -Boca da
Corrida - Jardim da Serra
Prazeres - Paul do Mar
Prazeres - Fonte do Bispo –Rabaçal
Ponta do Pargo – Farol -Pico Vermelho – Salão -Ponta do Pargo
Total - 10
Total - 18
Total - 24
Tabela 1 – Percursos recomendados na Ilha da Madeira em 2000 (Decreto Legislativo Regional nº 7B/2000/M)
150
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
to Santo), perfazendo um total de 125.259
para a preservação dos recursos naturais
metros de extensão. O investimento de 4,4
e paisagísticos existentes e melhorar as
milhões de euros foi comparticipado em
condições de actuação de equipas de so-
70% pelo FEDER e 30% pelo orçamento
corro” (DRF-2010).
da Região Autónoma.
Em Agosto de 2010, um despacho con“Esta obra teve como objectivos: - bene-
junto da Secretária Regional do Turismo
ficiar e recuperar os circuitos turísticos re-
e Transportes e do Secretário Regional
comendados, de forma a melhorar as con-
do Ambiente e dos Recursos Naturais
dições de segurança; criar condições para
(JORAM – IIª Série – 20.08.10), alterou a
o aumento da capacidade de utilização
lista dos percursos pedestres recomen-
e fruição destes recursos por parte dos
dados no Decreto Legislativo Regional nº
turistas e população residente; contribuir
7-B/2000. Da alteração resultou uma des-
Percursos só em Levadas
Percursos em Levadas e Veredas
Percursos só em Veredas
Levada do Barreiro (Poço da
Neve - Casa do Barreiro)
Pico do Areeiro - Chão da Lagoa
- Levada das Cales - Ribeira das
Cales
Pico do Areeiro - Pico das Torres
- Pico Ruivo -Achada do Teixeira
Levada das 25 Fontes (Rabaçal - 25 Fontes)
Levada dos Cedros (Fanal - Curral Falso)
Achada do Teixeira - Pico Ruivo
- Ilha
Levada do Risco (Rabaçal
- Risco)
Vereda da Ribeira da Janela (Curral Falso -Ribeira da Janela)
Achada do Teixeira - Pico Ruivo
- Achada do Teixeira
Levada do Moinho (Ribeira
da Cruz -Lamaceiros)
Lombo do Mouro - Pináculo - Caramujo - Folhadal - Encumeada
Pico Ruivo - Encumeada
Levada do Caldeirão Verde
(Queimadas -Caldeirão Verde -Caldeirão do Inferno)
Curral das Freiras - Boca das
Torrinhas - Boaventura (Lombo
do Urzal)
Levada do Furado ou Levada da Serra do Faial (Ribeiro
Frio - Portela)
Ribeira das Cales - Monte
(Caminho Real do Monte)
Ribeiro Frio - Balcões
Portela - Funduras -Maroços
Levada da Fajã do Rodrigues (São Vicente)
Baía de Abra - Casa do Sardinha
(Ponta de São Lourenço)
Levada do Rei (Quebradas
- Ribeiro Bonito)
Caminho Real da Encumeada
(Encumeada-Relvinha-Boca da
Corrida)
Vereda do Fanal (Assobiadores
- Fanal)
Caminho Real do Paul do Mar
(Prazeres – Paul do Mar)
Prazeres - Jardim do Mar
Total - 9
Total - 4
Total - 12
Tabela 2 – Percursos recomendados oficialmente na Ilha da Madeira em 2010 (JORAM – IIª Série
– 20.08.10).
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
151
Raimundo Quintal
cida de 56 para 28 percursos recomenda-
Percursos Pedestres Temáticos. A abertu-
dos (25 na Ilha da Madeira e 3 na Ilha do
ra de novos trilhos e a beneficiação con-
Porto Santo).
tínua dos já disponíveis é essencial para
atrair visitantes, que nas férias associam
Dos 25 Percursos Pedestres Recomen-
o lazer ao saber e estão disponíveis para
dados na Ilha da Madeira, 12 são apenas
gastar dinheiro em programas de desco-
em veredas e velhos caminhos reais, 4
berta da Natureza.
são parcialmente em veredas e levadas e
9 são exclusivamente em levadas (Tabela
As cheias catastróficas de 20 de Fevereiro
2). Todos estes percursos pertencem à ca-
de 2010 e os violentos incêndios florestais
tegoria designada internacionalmente por
de 13 e 14 de Agosto de 2010 danificaram
Percursos de Pequena Rota.
levadas e veredas, levando ao encerramento temporário de alguns dos percur-
Segundo contagens realizadas pela Direc-
sos recomendados. Após uma primeira
ção Regional de Florestas, os 5 percursos
intervenção de emergência, que permitiu
mais procurados pelos turistas são, por
que a água voltasse a circular, impõe-se
ordem decrescente: Rabaçal - Risco - 25
numa segunda fase bem mais dilatada no
Fontes; Achada do Teixeira - Pico Ruivo;
tempo, a implementação dum plano de re-
Vereda da Ponta de São Lourenço; Levada
qualificação de mais algumas levadas.
do Caldeirão Verde; Vereda Pico do Areeiro ao Pico Ruivo.
Será uma enorme perda para o património
cultural da Madeira, não investir na recu-
Dezembro, Janeiro e Fevereiro registam os
peração da Levada do Curral e Castelejo,
valores mais baixos de utilização. A partir
que durante cinco séculos permitiu que as
de Março verifica-se um aumento na pro-
gentes do Curral das Freiras viessem ao
cura, que atinge o valor mais elevado em
Funchal vender ameixas e castanhas e le-
Agosto.
Uma nova estratégia de
promoção das Levadas da
Madeira
A Ilha da Madeira tem enormes potencialidades no Turismo de Pedestrianismo e nos
152
Figure 12 – Levada do Curral e Castelejo (R Q
- 13.09.05)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
vassem da cidade bens essenciais para a
Levada da Achada Grande na Boaventura,
sua sobrevivência.
a Levada do Norte entre o Cabo Girão e a
Eira do Mourão, a Levada Nova e a Leva-
A Levada da Negra, que nasce perto do
da dos Moinhos na Lombada da Ponta do
Pico Areeiro, foi, até ao início do século
Sol, a Levada da Central Hidroeléctrica da
XX, um dos caminhos percorridos pelos
Calheta até ao sítio do Poiso nos Canhas, a
homens que carregavam o gelo da serra
Levada da Central Hidroeléctrica da Calhe-
para a cidade. Pelas vistas que proporcio-
ta até à Ponta do Pargo, a Levada do Pico
na e pela importância que tem para conhe-
da Urze e a Levada do Alecrim no Paul da
cer as serras do Funchal merece integrar a
Serra, a Levada do Castelejo no Porto da
lista das recuperações prioritárias.
Cruz e a Levada Nova de Machico, entre
outras, merecem ser integradas numa futu-
A Levada da Ponta do Clérigo, que passa
ra rede de percursos recomendados.
pelo Cortado de Santana e transporta água
para irrigar as terras da ponta que limita a
Percursos temáticos, como por exemplo,
oeste a baía do Faial, oferece ao visitante
a epopeia da água, geomonumentos, gi-
vistas únicas da costa norte desde a Ponta
gantes da floresta, flores endémicas, ob-
de São Lourenço até à Ponta de São Jor-
servação de aves e borboletas, a vinha e o
ge. É premente a recuperação de peque-
vinho, os bananais, ou a arquitectura tra-
nos troços e a implantação de sinalética.
dicional, permitirão aos turistas um contacto
mais enriquecedor com a diversidade da pai-
A Levada da Silveira em Santana, a Leva-
sagem que envolve as levadas e veredas.
da da Água de Alto no Faial, a Levada que
abastece a Central Hidroeléctrica da Ribei-
A produção de bons documentários televi-
ra da Janela, a Levada dos Tornos entre
sivos e a criação de conteúdos de elevada
o Lombo do Urzal e a Fajã do Penedo, a
qualidade na Internet são essenciais para
o sucesso duma nova estratégia de promoção das Levadas.
O aumento do número de percursos recomendados é condição necessária para
responder ao desejado crescimento da
procura. O sucesso desta estratégia passa por uma monitorização contínua da capacidade de carga de cada levada, com o
Figura 13 - Levada do Alecrim, Paul da Serra (R
Q – 07.05.11)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
objectivo de garantir a autenticidade e a
integridade do património natural. Só as-
153
Raimundo Quintal
sim será possível garantir a evolução sustentada do principal nicho de turismo da
Madeira e evitar a sua massificação.
Os resultados dos inquéritos feitos aos turistas que visitam a Madeira, demonstram
claramente que o contacto com a Natureza é o principal factor de atractividade da
Ilha. Mostram, igualmente, o elevado grau
de satisfação pelas belezas naturais proporcionadas pelas levadas.
A história e as monumentais obras de engenharia são razões fortes para a candidatura das Levadas da Madeira a Património
Cultural da Humanidade.
Referências bibliográficas
Amaro
da Costa, M. R. (1950): “O aproveitamento
da água na Ilha da Madeira”. Das Artes e da
História da Madeira, vol. 4: 18-19.
Amaro da Costa, M. R. (1951): “O aproveitamento da água na Madeira – A marcha da obra
através do tempo”. Das Artes e da História
da Madeira, vol. 5: 14-21.
Aragão, A. (1981): A Madeira Vista Por Estrangeiros, 1455 – 1700. Secretaria Regional da
Educação e Cultura, Funchal.
Carita, R. (1989): História da Madeira (1420 – 1566)
– Povoamento e Produção Açucareira. Secretaria Regional da Educação, Juventude
e Emprego, Funchal.
Gonçalves, E. (1955): “No Minho ao Sol de Verão”.
Das Artes e da História da Madeira, vol. 4.
Jardim, R. & Sequeira, M. (2008): “As Plantas Vasculares (Pteridophyta e Spermatophyta) dos
Arquipélagos da Madeira e das Selvagens”.
En Borges, P.A.V., C. Abreu, A. M. F. Aguiar,
P. Carvalho, R. Jardim, I. Melo, P. Oliveira,
C. Sérgio, A. R. M. Serrano & P. Vieira (eds.)
A list of the terrestrial fauna and flora from
Madeira. Direcção Regional do Ambiente
da Madeira and Universidade dos Açores,
Funchal and Angra do Heroísmo: 180-207.
154
Lamas, M. (1956): Arquipélago da Madeira – maravilha atlântica. Editorial Eco do Funchal,
Funchal.
Melo, L.F. S. (1979): “A Imigração na Madeira, Paróquia da Sé 1539 / 1600”. História e Sociedade, nº6: 39-57.
Nóbrega, F. (2005): Plano de Recuperação da Levada do Curral e Castelejo. E.S.H.T.E. Estoril.
Ribeiro, O. (1985): A Ilha da Madeira Até Meados
do Século XX – Estudo Geográfico. Instituto
de Cultura e Língua Portuguesa, Ministério
da Educação. Lisboa.
Quintal, R. (2005): Madeira - The Discovery of the
Island by Car and on Foot. Associação dos
Amigos do Parque Ecológico do Funchal.
Funchal.
Quintal, R. (2010): Levadas and Footpaths of Madeira. 4ª Edição. Edições Francisco Ribeiro.
Funchal.
Santos, V. J. & Trigo, A. A. (1905): Sobre as Compensações a Fazer Quando Captadas as
Nascentes dos Tornos. Funchal.
Silva, F. A. (1944): As Levadas da Madeira. Junta Geral do Distrito Autónomo do Funchal,
Funchal.
Fontes
de Irrigação da Madeira (1897): Documento
enviado ao Governo pelas administrações
de nove levadas de heréus. Typographia
Esperança, Funchal.
O aproveitamento da Água na ilha da Madeira (1969).
Comissão Administrativa dos Aproveitamentos Hidráulicos da Madeira, Funchal.
Cartas de Affonso de Albuquerque. Tomo 1 (1884).
Academia Real das Sciencias de Lisboa,
Lisboa.
Levadas da Madeira. Relatorio Justificativo da Proposta Apresentada pelo Consultório de Engenharia e Arquitectura do Funchal no Concurso
Para Adjudicação da Empresa de Irrigação
do Archipelago da Madeira (1896), Biblioteca
Municipal do Funchal (vária 341), Funchal.
Madeira Illustrated by Andrew Picken with a Description of the Island (1840) – Edição Comemorativa do X Aniversário do Banif – Banco
Internacional do Funchal, Lisboa 1998.
Revista Universal Lisbonense, 2ª Série, Tomo I
(1849.06.28). Levada do Rabaçal. 395-396.
DRF (2010) Percursos Pedestres Recomendados
na Região Autónoma da Madeira.
Águas
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Levadas da Ilha da Madeira
INE (2001) Recenseamento Geral da População e
da Habitação. Lisboa
INE (2001) Base Geográfica de Referência da Informação. Lisboa
Fonte electrónica
Estudo do Gasto Turístico (Dezembro 2009 –
Janeiro 2010) - Secretaria Regional do
Turismo e Transportes da Madeira (acedido em 30.09.10) http://www.madeiraislands.travel/pls/madeira/wsmwdet0.
detalheconteudo?p_cot_id=5432&p_
lingua=pt&p_sub=4
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
155
Lucía Fraga Lago
Agardando a misa dominical en Huambo
156
156
© Xosé Manuel Malheiro
ambientalMENTEsustentable, 2010, (I), 9-10
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
ISSN: 1887-2417
D.L.: C-3317-2006
O mar de Galicia sustenta gran parte
da economía pesqueira
The sea of Galicia sustains a large part of the
fishing economy
Isabel Fernández Domínguez e Mª Antonia López Pérez. Ambientarte, S.L.
(Galicia-España)
Resumo
Galicia está bañada polo mar ao longo de 1200 km. Non é de extrañar entón que a pesca
sexa a base da súa economía, chegando a constituir ata o 52% do emprego total pesqueiro
en España e ata o 10% no conxunto da UE. O Turismo mariñeiro en Galicia pretende poñer en
valor a grande riqueza patrimonial relacionada co mar e coa pesca tradicional. Ambientarte
levou a cabo proxectos de formación de guías intérpretes con profesionais do mar para facer
visitas guiadas con turistas, así como proxectos ligados a difusión do importante Patrimonio
cultural mariñeiro. .
Abstract
Galicia is bathed by the sea along 1200 km. It´s not surprising therefore that fishing is
the basis of its economy, creating up to 52 % of the employment in the fishing industry
in Spain and up to 10 % in the whole of the European Union. Marine tourism in Galicia
aims to add value to (put in value) the rich heritage associated with the sea and with the
traditional fishing. Ambientarte carried out training projects for guides- interpreters with
sea-workers to make guided tours with tourists, and projects linked to the dissemination
of the importance of cultural marine heritage as well.
Palavras chave
Turismo mariñeiro, patrimonio mariñeiro, marisqueo, confrarías de pescadores, Galicia,
mar, marisco, marisqueo a pé, formación, Interpretación do Patrimonio.
Key-words
Marine tourism, seafaring heritage, shellfish, brotherhoods of fishermen, Galicia, sea,
seafood, shellfish gathering on foot, training, heritage interpretation.
ambientalMENTEsustentable
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
157
xaneiro-decembro 2011, ano VI, vol. I, núm. 11-12, páxinas 157-168
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
Presentación
pesquerías ou a pesca destructiva, entre
outros. Segundo a Organización das Na-
cións Unidas para a Pesca e a alimentaciGalicia ten case 1.200 km de costa, e gran
ón (FAO) o 52% das pesquerías mundiais
parte da súa poboación vive preto do mar,
están sendo plenamente explotadas e o
e do mar.
24% están sobre-explotadas, agotadas ou
recuperándose do colapso. Estes datos
O sector pesqueiro é un dos primeiros
en Europa, vóltanse maís dramáticos, se
axentes da economía galega. Segundo da-
cabe, na Unión Europea, máis do 80% das
tos dos servizos estatísticos da Xunta de
súas pesquerías están sobre-explotadas
Galicia, os sectores extractivo, acuícola,
ou esgotadas2.
e trasnformador empregan conxuntamente en Galicia a preto de 38.000 persoas,
O mar é un recurso íntimamente ligado aos
representando aproximadamente o 52%
galegos e galegas, pero tamén é o selo de
do emprego total pesqueiro en España e
identidade de Galicia fora das súas fron-
o 10% no conxunto da UE. A producción
teiras. Co mar e cos seus froitos, en espe-
extractiva galega anual supón, en termos
cial, cos mariscos. O marisqueo supón un
de valor, o 15% da UE, superando así a
6% dos 1.000 millóns de euros da cifra de
producción conxunta de Alemaña, Bélxi-
negocio da pesca e da acuicultura galega
ca, Finlandia, Grecia e Suecia.
(datos do ano 2008).
A dependencia social da actividade pes-
O marisqueo está definido legalmente
queira é especialmente importante nal-
como unha modalidade específica de pes-
gúns concellos da costa galega. Así o
ca, consistente na actividade extractiva di-
emprego pesqueiro representa o 30% da
rixida á captura de mariscos. A súa faceta
poboación ocupada en concellos como
máis sinxela e artesanal -a que ten como
Ribeira e Bueu e alcanza valores do 60%
obxecto a captura de moluscos na costa
na a Illa de Arousa1.
Precisamente por
areosa e se fai a pé sen utilizar embarcaci-
esta forte dependencia, é preciso atopar,
ón- é o que coñecemos como marisqueo
cada vez máis, novas fontes de ingresos
a pé. Esta actividade ten unha grande im-
dentro da actividade pesqueira que per-
portancia social en Galicia, xa que dela
mitan paliar algún dos problemas aos que
dependen os ingresos de máis de 4.000
se enfrentan os profesionais do mar como
persoas, na súa gran parte mulleres. O
a sobre-explotación, o esgotamento das
marisqueo a flote, non entanto, é desempeñado principalmente por homes.
1
Datos obtidos da web da Consellería
do Medio Rural e do Mar, ano 2008
158
2
Datos obtidos da web de WWF-Adena
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
As especies principais que capturan os
E é aquí onde xurde o Turismo Mariñeiro
mariscadores a pé son: a ameixa fina (Ru-
e Galicia, que segundo Turgalicia, entida-
ditapes decussatus), a ameixa babosa
de pública dependente da Secretaría Xeral
(Venerupis pullastra), e o berberecho (Car-
de Turismo, integrada na Consellería de
dium edule).
Presidencia da Xunta de Galicia, e qué é
a encargada de realizar unha adecuada
No ano 2009, o valor económico dos bi-
promoción turística de Galicia, “é un no-
valvos descargados nas lonxas galegas
vidoso produto turístico que, baseándose
polos mariscadores e mariscadoras en
na autenticidade e singularidade da cul-
Galicia acadou máis de 68 millóns de eu-
tura marítima galega, propón ao visitante
ros, correspondentes ás preto de 9.000 to-
experiencias únicas. Un novo modelo de
neladas de produción subastadas .
turismo sostible en contacto coa natureza,
co mar e os mariñeiros, que preserva os
3
valores naturais e culturais.”
O Turismo Mariñeiro atrae as
miradas cara o mar
Detrás dos datos, das estatísticas, que
nos serven para achegarnos a importancia do mar en Galicia, están as persoas, os
profesionais do mar; percebeiros e percebiras, mariscadores e mariscadoras a pé,
redeiras, etc. Eles coñecen prefectamente
o recurso e todo o relacionado coa súa extracción.
Tanto as labores tradicionáis de pesca e
de marisqueo como o desfrute na mesa
dos productos do mar funcionan como un
imán para os turistas, atraéndoos á costa
xa non só nos meses de verán, senón durante todo o ano.
Moitos turistas recoñecen fascinante ver
ós profesionáis do mar facendo as súas
labores de pesca e de extracción do marisco, coñecer as ferramentas ou o día a
día do seu traballo. Os traballadores do
mar levan anos compartindo o seu saber
cos visitantes curiosos que se achegan
e preguntan, e está ben recoller esa demanda, acollela, contarlle a eses turistas
cómo é a súa vida mariñeira. Pero tamén está ben ver máis alá, e pensar nelo
como unha nova fonte de ingresos para
os profesionais do mar, máis cando o
sector servizos, e experiencias turísticas
novedosas en particular, teñen unha demanda crecente. Estes turistas procuran
achegarse ao orixe, a simpleza das cousas feitas como se fixeron toda a vida,
busca vivir una experiencia en primeira
persoa, ser o protagonista dese día de
marisqueo.
3
Datos obtidos da web da Consellería
do Medio Rural e do Mar, ano 2008.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
159
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
E para poder afrontar esa nova de liña de
acción os profesionais do mar tiveron que
Proxectos centrados na
formación
traballar especialmente en dous camiños:
a formación en habilidades comunicativas
e de atención o público e a difusión desta
nova faceta e desta nova oferta de servizos.
En Ambientarte S.L. levamos máis de quince anos adicadas á formación en diferentes ámbitos. As nosas principáis liñas de
traballo son a Interpretación do Patrimonio
e a Educación Ambiental. Unha característica que nos diferenza doutras propostas
empresariais é que procuramos que todos
os nosos proxectos sexan accesibles dende o punto de vista físico, comunicativo e
social. Esta característica tamén está presente en todas as nosas acción formativas, nas que se inclúe un módulo específico sobre accesibilidade.
Dentro destes proxectos de turismo mariñeiro traballamos en dúas liñas principalmente: a formación e a difusión do patrimonio mariñeiro (Imaxe 1).
Os profesionais do mar dominan todo
o relativo ao seu traballo, iso é evidente,
pero non teñen porqué saber de comunicación, de atención ó público, de atención
as persoas con diversidade funcional, etc.
En definitiva, de todo o que implica o trato
directo co público, unha arte en sí mesma.
E que ferramenta é a que consideramos
fundamental, tendo en conta que o colectivo fundamental ao que se dirixen estas
visitas é o público xeneral no seu tempo
de ocio? A Interpretación do Patrimonio.
Esta disciplina ven definida como “a arte
de revelar, in situ, o significado do legado
natural e cultural ao público que visita eses
lugares no seu tempo libre”. (Asociación
para a Interpretación do Patrimonio, AIP).
A formación é fundamental para poder
deseñar un producto de calidade, para
atender correctamente, e de forma eficaz,
as necesidades dos turistas que se achegan na procura deste tipo de experiencias.
Consideramos moi acertada a aposta pola
formación que están a facer Confrarías de
Pescadores, Concellos, Grupos de Acción
Costeira e demáis entidades implicadas
neste novo pulo ao turismo en Galicia relacionado co noso rico patrimonio mariñeiro.
Imaxe 1: Socias de Ambientarte nunha visita ás
mariscadoras de a pé nun día de marisqueo para
Para nós, como educadoras, cada novo
proxecto é distinto. A formación debe ser
coñecer o seu traballo. Fonte: Ambientarte S.L.
160
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
o máis personalizada posible para que iso
se traduza nunha maior efectividade e no
mellor cumprimento dos obxectivos. Estes proxectos formativos supuxeron para
• Coñecer cómo levar a cabo o proceso
da avaliación.
• Nocións para o trato con persoas con
diversidade funcional.
nós un reto, posto que na maior parte
• Coñecer as pautas básicas para levar a
das veces partíamos dun escaso ou nulo
cabo unha comunicación efectiva con
coñecemento por parte dos alumnos de
grupos no cautivos no seu tempo de
qué era unha visita guiada, das técnicas
básicas de comunicación ou de certas habilidades sociais no manexo de grupos.
Moitos dos alumnos (ou sería máis correcto dicir alumnas, posto que a aínda que sí
ocio.
• Implementar algúns criterios de excelencia na calidade turística.
• Levar a cabo todo o proceso do deseño
dunha visita guiada de calidade.
tivemos algún home, percebeiros, a gran
• Certa seguridade ao poner en práctica
maioría eran mulleres adicadas ao maris-
as recomendacións previas a visita con
queo a pé), non tiñan unha habilidade flui-
turistas.
da para escribir ou ler un texto, aínda que
iso non foi impedimento para traballar coa
A todo isto pensamos que tamén fixo falta
mesma metodoloxía formativa que usa-
pola nosa parte engadir a este “programa
mos noutros cursos.
formativo” unha dose de “autoestima”,
non tanto para que valorasen o seu, senón
Neste caso identificamos cál ía a ser o
para que comprendesen e sentisen que a
enfoque da nosa proposta formativa para
súa labor é única, importante e interesante
este tipo de colectivos integrados por pro-
para a xente, tanto como para atraer a un
fesionais do mar. Básicamente tratábase
grupo de turistas que andan na procura de
do que se cita a continuación, aínda que
experiencias diferentes e orixinais, sobre
sí se fixeron pequenos axustes en cada un
todo na súa acepción de “pertencente ou
dos cursos, e tamén entre o primeiro que
relativo a orixe”.
impartimos e o siguientes. O que precisaban era:
A avaliación posterior, realizada ao rematar
cada unhas das acción formativas, reflexou
• Traballar as súas habilidades comunicativas.
• Coñecer cáles podían ser as necesidades dos visitantes.
o acerto no enfoque. Todas as alumnas valoraron moi positivamente a formación, aínda que unha gran parte delas reflexou tamén
que precisarían máis horas de formación en
• Estructurar as súas actividades guiadas.
habilidades comunicativas e con máis horas
• Coñecer formas de difundir as súas ac-
de práctica nas que poder aplicar o apren-
tividades.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
dido. O último día de cada un dos cursos
161
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
levábase a cabo unha visita guiada com-
Proxectos destacados
pleta por parte dos alumnos, cun guión to-
relacionados co turismo
talmente finalizado, para poder traballar as
mariñeiro levados a cabo por
habilidades aprendidas e poder reforzar os
puntos fortes e correxir os débiles. A nosa
experiencia amosou que, en xeral, as visitas
Ambientarte
guidas eran de gran calidade, nas que se
unía a autenticidade con manexo de técni-
Proxecto Pescanatur. 2009
cas de comunicación e de grupos.
O proxecto Pescanatur está integrado polas Confraría de Pescadores de San Telmo
Proxectos relacionados coa
difusión turística do
patrimonio
(Pontevedra), San Martiño (O Grove) e San
Xosé (Cangas). Ven definido por eles mesmos como “unha asociación sen ánimo de
lucro na que, mediante a posta en marcha
de actividades de turismo mariñeiro, co fin
de achegar a todo o público interesado ao
Posto que se trataba dunha nova liña de tra-
mundo do mar en Galicia, fomentando así
ballo e que se pretendía atraer turistas, era
o seu coñecemento e a súa cultura, poñen-
preciso amosala, facela visible para os gru-
do en valor os seus productos, e transmi-
pos aos que ían destinados estes servizos.
tindo a autenticidade do traballo no mar”.
Unha vez máis considerouse clave a utilización da disciplina da Interpretación do
Patrimonio. Posto que as acción formativas tiñan como obxectivo formar a guías
intérpretes para levar a cabo visitas guiadas (medios interpretativos atendidos por
persoal), a difusión baseouse en medios
interpretativos autónomos como rutas autoguiadas, mesas e folletos interpretativos.
Algún dos proxectos que se relatan a con-
FORMACIÓN
Leváronse a cabo tres cursos de formación denominados ”Introducción á Interpretación do Patrimonio e atención ao público
no medio natural”. As destinatarias eran
mariscadoras de a pé das Confrarías de
Pontevedra e do Grove. O resultado final
era a elaboración dun guión para as visitas tanto en Pontevedra como no Grove4
(Imaxe 2).
tinuación integraban algún apartado de
Educación Ambiental como o deseño de
materiais educativos, deseño e execución
de programas de educación ambiental, etc.
4http://www.pescanatur.es/
162
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
cebeiras de dita Confraría. O resultado
final era a elaboración por parte dos alumnos, co apoio do equipo de Ambientarte,
dun guión específico para facer a súa visita guiada fundamentalmente amosando
a súa labor profesional (redeiras ou percebeiros/as).
DIFUSIÓN
Imaxe 2: Práctica da acción formativa do proxecto Pescanatur. Fonte: Ambientarte S.L.
Dentro deste proxecto deseñouse unha
Proxecto de posta en valor do
táreas (viveiros de marisco, fundamental-
Patrimonio Sociocultural da
mente de lagosta e bogavante). Algunhas
Confraría de Pescadores de
destas construccións teñen máis de cen
Santa Tecla (A Guarda). 2010
Este proxecto tiña como obxectivo por en
valor o rico patrimonio mariñeiro da Vila de
A Guarda, situada ao sur da provincia de
Pontevedra.
FORMACIÓN
Nesta acción formativa denominada ”Introducción á Interpretación do Patrimonio
e atención ao público no medio natural”,
ruta autoguiada que discorre por catro ce-
anos de antigüedade, e urxía a súa sinalización e posta en valor posto que os maís
xóvenes xa non as viron en funcionamento. Os catro paneis deseñáronse seguindo criterios de accesibilidade tanto física,
como comunicativa.
Tamén deseñouse un folleto interpretativo
sobre dita ruta autoguiada e para difundir
as visitas guiadas acompañados de profesionais do mar5 (Imaxes 3 e 4).
participaron redeiras e percebeiros e perImaxe 3: Mesa
interpretativa
Ruta das Cetáreas de A Guarda
(Pontevedra) e
detalle do altorrelevo e texto en
Braille. Fonte:
Ambientarte S.L.
5http://cofradiaguarda.es/ruta_cetarias
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
163
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
Imaxe 4: Interior do Folleto para a difusión da Ruta das Cetáreas. Fonte: Ambientarte S.L.
Proxecto Marusía. Confraría de
FORMACIÓN
Pescadores de San Martiño de
Impartíronse dous cursos de guías dirixi-
Bueu. 2010-11
dos a persoas desempregadas do entorno
O proxecto Marusía é un proxecto de Tu-
relaciondadas de forma directa ou indirecta coa actividade pesqueira.
rismo Mariñeiro levado a cabo polos seus
propios protagonistas, os pescadores e
DIFUSIÓN
mariscadores da Confraría de Pescadores
Deséñaronse dúas rutas, unha delas dis-
de Bueu. Naceu con propósito de ache-
curre polo centro da vila de Bueu, seguin-
garlle á sociedade a pesca artesanal, a
do o percorrido dos peixes e mariscos
súa tradición, a súa cultura e a súa gas-
dende o mar ata chegar ao consumidor. A
tronomía.
outra centráse en Beluso, e está máis relacionada con patrimonio etnográfico ma-
Dentro deste proxecto, abordáronse dúas
riñeiro. As dúas rutas autoguiadas é posi-
liñas de traballo: dúas acción formativas e
ble seguilas a través dunha guía en papel
outra parte de difusión do rico Patrimonio
onde se numeran as paradas en cada un
Cultural Mariñeiro do Concello de Bueu.
dos postes, pero tamén a través dos códi-
164
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
gos QR, vía internet. Este sistema baséase
Braille para o acceso a persoas con disca-
nun código que, ao utilizar un Smartpho-
pacidade sensorial visual e cun motivo en
ne, permite acceder de forma directa á
altorelevo (neste caso unha nasa e unha
información de cada parada, xa que nos
das etiquetas de Polbo da Ría, que definen
remite, a modo dun código de barras, a
a marca de calidade do producto estrela
unha web onde se localiza esta mesma
da Confraría de Pescadores de Bueu).
información que aparece na guía en papel.
Por último, dentro deste mesmo proxecto
Por outra banda, elaborouse unha mesa
deseñouse un folleto para a difusión das
interpretativa sobre a pesca tradicional en
actividades da Confraría de Pescadores
Bueu e sobre a Confraría de Pescadores
a través do proxecto Marusía. Teñen es-
de San Martiño de Bueu. Está situado no
pecial relevancia neste folleto estas dúas
punto de embarque para o acceso den-
rutas descritas anteriormente por Bueu e
de Bueu á Illa de Ons, que forma parte
Beluso (Imaxe 5 a 7).
do Parque Nacional Marítimo Terrestre
das Illas Atlánticas de Galicia, en parte de
Proxecto Mariscadoras de a
cuxas augas teñen actividade pesqueira
seca. Concello de Poio (Ponte-
a Confraría. O deseño gráfico, así como
os contidos, seleccionáronse seguindo
criterios de accesibildade. Tamén nesta
mesma liña, unha parte do panel está en
vedra). 2011
Neste proxecto abordamos tres liñas de
traballo: unha relacionada coa formación,
outra parte relacionada coa difusión do
Patrimonio cultural Mariñeiro e por último
unha relacionada con Educación Ambiental e co deseño de materiais educativos.
A continuación amosamos as dúas pri-
Imaxe 5 e 6. Detalle poste e portada da guía das Rutas para difusión do
Patrimonio Mariñeiro por Bueu e Beluso (Pontevedra). Fonte: Ambientarte S.L.
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
165
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
Imaxe 6: Mesa interpretativa da Confraría de Pescadores de San Martiño de Bueu (Pontevedra), proxecto
Marusía. Fonte: Ambientarte S.L. [http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/]
meiras, íntimamente relacionadas co tu-
vancia a esta actividade artesanal e por
rismo mariñeiro.
outra, como un xeito de dar a coñecer as
visitas guiadas por parte dos profesionais
FORMACIÓN
do mar dirixidas fundamentalmente a gru-
Imapartíronse dous cursos denominados
pos de turistas, que desexen coñecer a
“Introducción á Interpretación do Patri-
actividade do marisqueo6. (Imaxe 7)
monio e atención ao público no medio
natural” para a mariscadoras de a pé das
Confrarías de San Telmo de Pontevedra e
San Andrés de Lourizán. A parte práctica
levouse a cabo en Raxó, na Lonxa e na
Conclusións e
agradecementos
Praia do Ameixal, nunha das zonas de marisqueo máis importantes dentro das asig-
Pensamos que a formación nas ferra-
nadas a estas Confrarías de Pescadores.
mentas da disciplina da Interpretación do
Patrimonio e no manexo de grupos son
DIFUSIÓN
fundamentais para poder dar servizos
Por parte do concello, plantéxase o de-
de calidade nesta nova faceta por parte
seño dun folleto como unha forma de
dos profesionais do mar. Consideramos
difundir a grande actividade marisqueira
que a diferenciación do produto virá de
na zona do fondo da Ría de Pontevedra
ofrecer uns servizos profesionais e de ca-
(Pontevedra, Poio, Lourizán). Deste xeito
preténdese por unha banda, darlle rela-
166
6
http://www.concellopoio.com/turismo.php
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
O mar de Galicia sustenta gran parte da economía pesqueira
Imaxe 7: Interior do Folleto para a difusión do Patrimonio Mariñeiro, Concello de Poio (Pontevedra). Fonte:
Ambientarte S.L.
lidade, polo que consideramos que esta
ten moito máis que ofrecer. Nós creemos
debería ser a aposta forte das Confrarías,
que unir a creatividade e a calidade nas
Concellos, Grupos de Acción Costeira
propostas será unha aposta segura.
(GAC´S), etc. e de todos aqueles que pretenden ofertar estes servizos atendidos
Todos estes proxectos relacionados co
polos profesionais do mar.
patrimonio cultural mariñeiro foi unha forma de achegarse a unha realidade que
Por outra banda, aínda que sí se están
aínda que cotiá, non é menos apaixoante
a dar pasos neste sentido por parte de
e, en certo sentido, descoñecida. A través
diferentes institucións para a difusión do
dos profesionais do mar comprendemos,
patrimonio cultural mariñeiro,
ás veces
gracias a una información de primeira
non se corresponde cunha oferta real e de
man, a dureza do seu traballo, pero tamén
calidade que poida cubrir as necesidades
o cariño que lle poñen. Trátase para moi-
dos turistas. Estamos no camiño, é certo,
tos deles dunha forma de vida, no sentido
e hai diferentes ofertas, algunhas de gran-
máis amplo, no que os coñecementos pa-
de calidade, pero pensamos que Galicia
saron de nais ou pais a fillos e fillas. Cre-
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
167
Isabel Fernádez Domínguez
e
Mª Antonia López Pérez
emos firmemente en que ninguén mellor
moito. Somos unhas apaixodas do noso
que eos profesionais do mar para amosar
traballo, polo que para nós foi unha verda-
o seu, tamén como un xeito de dignificar
deira sorte e un privilexio poder aportalle
o seu traballo, ás veces denostado ou in-
o que consideramos un valor engadido ao
fravalorado.
seu saber facer.
Nós, como profesionáis responsables da
Webgrafía
execucións destes proxectos, temos a
enorme sorte de sentirnos acollidas pola
xente do mar, e aprendemos con elas,
sobre todo, da vida. Aproveitamos tamén
esta ocasión, facémolo sempre que podemos, para darlles as grazas de forma
pública por todo o que nos deron. Como
educadoras sentímonos realizadas: puxe-
http://turismoriasbaixas.net/bueu-rutas/
http://www.bueuinforma.org/
h t t p : / / w w w. c o f r a d i a g u a r d a . o rg / i n d e x - g l .
html#home
http://www.pescanatur.es/
http://www.concellopoio.com/turismo.php
http://www.wwf.es/que_hacemos/mares_y_costas/nuestrs_soluciones/pesca_sostenible/
http://www.medioruralemar.xunta.es/mar/
http://www.ambientarte-blog.blogspot.com.es/
mos moito de nós, pero tamén recibimos
Imaxe 8: Mariscadoras de a pé e alumnas do curso do curso de formación “Introducción á Interpretación
do Patrimonio e atención ao público no medio natural” GRAZAS AOS PROFESIONAIS DO MAR!. Fonte:
Ambientarte S.L.
168
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
DOCUMENTOS
Decenio das Nacións Unidas para a
Biodiversidade Biolóxica 2011-2020.
Metas de AichiNagoya-Xapón 2010
Metas de Aichi para
a Biodiversidade
A diversidade biolóxica sostén o funcionamento dos ecosistemas e proporciona
os servizos dos ecosistemas esenciais
para o benestar humano. Ela asegura a
seguridade alimentaría, a saúde humana,
a subministración de aire e auga potable,
ela contribúe aos medios locais de subsistencia, e ao desenvolvemento económico,
e é esencial para o logro dos Obxectivos
de Desenvolvemento do Milenio, incluíndo
a redución da pobreza.
Xeral de Nacións Unidas declarou 20112020 como o Decenio das Nacións Unidas
para a Diversidade Biolóxica.
O Plan Estratéxico componse dunha visión compartida, unha misión, obxectivos
estratéxicos e 20 metas ambiciosas pero
alcanzables, coñecidas como as Metas de
Aichi. O Plan Estratéxico serve como un
marco flexible para o establecemento de
obxectivos nacionais e rexionais e promove a aplicación coherente e eficaz dos tres
obxectivos do Convenio sobre a Diversidade Biolóxica.
Ademais, é un compoñente central de
A VISIÓN
moitos sistemas de crenzas de visións
“Para 2050, a diversidade biolóxica való-
do mundo e de identidades. Con todo, a
rase, conserva, restaura e utiliza en forma
pesar da súa importancia fundamental, a
racional, mantendo os servizos dos ecosis-
diversidade biolóxica séguese perdendo.
temas, sostendo un planeta san e brindan-
É dentro deste
do beneficios esenciais para todos.”
contexto que as Partes no Convenio sobre
a Diversidade Biolóxica, en 2010 en Nagoya, Xapón, aprobaron o Plan Estratéxico da Diversidade Biolóxica 2011-2020 co
propósito de inspirar accións a gran escala
por todos os países e as partes interesadas en apoiar a diversidade biolóxica durante a próxima década. Recoñecendo a
urxente necesidade de acción a Asemblea
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
A MISIÓN
“Tomar medidas efectivas e urxentes para
deter a perda de diversidade biolóxica a fin
de asegurar que, para 2020, os ecosistemas sexan resilientes e sigan fornecendo
servizos esenciais, asegurando deste xeito
a variedade da vida do planeta e contribuíndo ao benestar humano e á erradicación
169
Ministerio
de
Educação. Brasil
da pobreza. A este fin, as presións sobre
reformado os incentivos, incluídos os
a diversidade biolóxica redúcense, os eco-
subsidios, prexudiciais para a diversi-
sistemas restáuranse, os recursos biolóxi-
dade biolóxica, a fin de reducir ao mí-
cos utilízanse de xeito sostible e os benefi-
nimo ou evitar os impactos negativos,
cios que xorden da utilización dos recursos
e desenvolvéronse e aplicado incen-
xenéticos compártense en forma xusta e
tivos positivos para a conservación e
equitativa; provense recursos financeiros
utilización sostible da diversidade bio-
adecuados, mellóranse as capacidades,
lóxica de conformidade co Convenio
se transversalizan as cuestións e os valo-
e outras obrigacións internacionais
res relacionados coa diversidade biolóxica,
pertinentes e en harmonía con eles,
aplícanse eficazmente as políticas adecua-
tomando en conta as condicións so-
das, e a adopción de decisións baséase en
fundamentos científicos sólidos e o enfoque de precaución.”
cioeconómicas nacionais.
Meta 4: Para 2020, como moi tarde, os gobernos, empresas e interesados directos de todos os niveis adoptarían me-
Obxectivo estratéxico A: Abordar as cau-
didas ou porían en marcha plans para
sas subxacentes da perda de diversidade
lograr a sustentabilidade na produción
biolóxica mediante a incorporación da
e o consumo e manterían os impactos
diversidade biolóxica en todos os ámbitos
do uso dos recursos naturais dentro
gobernamentais e da sociedade
de límites ecolóxicos seguros.
Meta 1: Para 2020, como moi tarde, as
Obxectivo estratéxico B: Reducir as presi-
persoas terán conciencia do valor da
óns directas sobre a diversidade biolóxica
diversidade biolóxica e dos pasos que
e promover a utilización sostible
poden seguir para a súa conservación
e utilización sostible.
Meta 5: Para 2020, reduciuse polo menos
Meta 2: Para 2020, como moi tarde, os
á metade e, onde resulte factible, re-
valores da diversidade biolóxica se-
duciuse ata un valor próximo a cero o
rían integrados nas estratexias e os
ritmo de perda de todos os hábitats
procesos de planificación de desen-
naturais, incluídos os bosques, e re-
volvemento e redución da pobreza
duciuse de xeito significativo a degra-
nacionais e locais e estaranse inte-
dación e fragmentación.
grando nos sistemas nacionais de
Meta 6: Para 2020, todas as reservas de
contabilidade, segundo proceda, e de
peixes e invertebrados e plantas acu-
presentación de informes.
áticas xestiónanse e cultivan de xeito
Meta 3: Para 2020, como moi tarde, elimi-
sostible e lícita e aplicando enfoques
náronse, eliminado gradualmente ou
baseados nos ecosistemas, de xei-
170
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
Vamos Cuidar do Planeta. Carta de Responsabilidades
to tal que se evite a pesca excesiva,
Obxectivo estratéxico C: Mellorar a situ-
establecéronse plans e medidas de
ación da diversidade biolóxica salvagar-
recuperación para todas as especies
dando os ecosistemas, as especies e a
esgotadas, as actividades de pesca
diversidade xenética
non teñan impactos prexudiciais im-
Meta 11: Para 2020, polo menos o 17 por
portantes nas especies en perigo e os
cento das zonas terrestres e de augas
ecosistemas vulnerables, e os impac-
continentais e o 10 por cento das zo-
tos da pesca nas reservas, especies e
nas mariñas e costeiras, especialmen-
ecosistemas atópense dentro de lími-
te aquelas de pa ticular importancia
tes ecolóxicos seguros.
para a diversidade biolóxica e os servi-
Meta 7: Para 2020, as zonas destinadas
zos dos ecosistemas, consérvanse por
a agricultura, acuicultura e silvicultura
medio de sistemas de áreas protexidas
xestionaranse de xeito sostible, ga-
administrados de xeito eficaz e equita-
rantíndose a conservación da diversi-
tiva, ecoloxicamente representativos e
dade biolóxica.
ben conectados e outras medidas de
Meta 8: Para 2020, levouse a contamina-
conservación eficaces baseadas en
ción, incluída aquela producida por
áreas, e están integradas nas paisaxes
exceso de nutrientes, a niveis que non
terrestres e mariños máis amplos.
resulten prexudiciais para o funciona-
Meta 12: Para 2020, evitouse a extinción
mento dos ecosistemas e a diversida-
de especies en perigo identificadas e
de biolóxica.
o seu estado de conservación mello-
Meta 9: Para 2020, identificáronse e priorizado as especies exóticas invasoras
rouse e sostido, especialmente para
as especies en maior declive.
e vías de introdución, controláronse
Meta 13: Para 2020, mantense a diversi-
ou erradicado as especies prioritarias,
dade xenética das especies vexetais
e establecéronse medidas para xes-
cultivadas e dos animais de granxa e
tionar as vías de introdución a fin de
domesticados e das especies silves-
evitar a súa introdución e establece-
tres emparentadas, incluídas outras
mento.
especies de valor socioeconómico e
Meta 10: Para 2015, reducíronse ao mí-
cultural, e desenvolvéronse e posto
nimo as múltiples presións antropó-
en práctica estratexias para reducir ao
genas sobre os arrecifes de coral e
mínimo a erosión xenética e salvagar-
outros ecosistemas vulnerables afec-
dar a súa diversidade xenética.
tados polo cambio climático ou a acidificación dos océanos, a fin de man-
Obxectivo estratéxico D: Aumentar os
ter a súa integridade e funcionamento.
beneficios da diversidade biolóxica e os
servizos dos ecosistemas para todos
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
171
Ministerio
de
Educação. Brasil
Meta 14: Para 2020, restauráronse e sal-
Meta 18: Para 2020, respéctanse os coñe-
vagardado os ecosistemas que pro-
cementos, as innovacións e as prác-
porcionan servizos esenciais, incluí-
ticas tradicionais das comunidades
dos servizos relacionados coa auga, e
indíxenas e locais pertinentes para a
que contribúen á saúde, os medios de
conservación e a utilización sostible
vida e o benestar, tomando en conta
da diversidade biolóxica, e o seu uso
as necesidades das mulleres, as co-
consuetudinario dos recursos bioló-
munidades indíxenas e locais e os po-
xicos, suxeito á lexislación nacional
bres e vulnerables.
e ás obrigacións internacionais per-
Meta 15: Para 2020, incrementouse a
tinentes, e intégranse plenamente e
resiliencia dos ecosistemas e a con-
reflicten na aplicación do Convenio
tribución da diversidade biolóxica ás
coa participación plena e efectiva das
reservas de carbono, mediante a con-
comunidades indíxenas e locais en to-
servación e a restauración, incluída a
dos nivélelos pertinentes.
restauración de polo menos o 15 por
Meta 19: Para 2020, avanzouse nos
cento das terras degradadas, con-
coñecementos, a base científica e as
tribuíndo así á mitigación do cambio
tecnoloxías referidas á diversidade
climático e á adaptación a este, así
biolóxica, os seus valores e funciona-
como á loita contra a desertificación.
mento, o seu estado e tendencias e as
Meta 16: Para 2015, o Protocolo de Nagoya
consecuencias da súa perda, e tales
sobre Acceso aos Recursos Xenéticos
coñecementos e tecnoloxías serán
e Participación Xusta e Equitativa nos
amplamente compartidos, transferi-
Beneficios que se Deriven da súa Uti-
dos e aplicados.
lización estará en vigor e en funciona-
Meta 20: Para 2020, como moi tarde, a
mento, conforme á lexislación nacional.
mobilización de recursos financeiros
para aplicar de xeito efectivo o Plan
Obxectivo estratéxico E: Mellorar a aplica-
Estratéxico para a Diversidade Bioló-
ción a través da planificación participativa,
xica 2011 2020 provenientes de todas
a xestión dos coñecementos e a creación
as fontes e conforme ao proceso re-
de capacidade
fundido e convido na Estratexia para
Meta 17: Para 2015, cada Parte elabora-
a mobilización de recursos debería
ría, adoptaría como un instrumento de
aumentar de xeito substancial en re-
política e comezaría a pór en práctica
lación cos niveis actuais. Esta meta
unha estratexia e un plan de acción
estará suxeita a cambios segundo as
nacionais en materia de diversidade
avaliacións de recursos requiridos que
biolóxica eficaces, participativos e ac-
levarán a cabo e notificarán as Partes.
tualizados.
172
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
NORMAS DE PUBLICACIÓN
1. Os e as autoras remitirán os orixinais en
galego, castelán ou portugués –que deben
ser inéditos– á redacción da revista, sinalando un enderezo de contacto e/ou un enderezo de correo electrónico. Para a súa
selección teranse en conta as contribucións no ámbito educativo e ambiental, a
orixinalidade e o rigor teórico. Cada artigo
é examinado por, alomenos, un membro
do Consello Científico ou especialista, que
poderá emitir recomendacións pertinentes.
Os autores e autoras serán informados sobre a publicación do seu traballo.
2. A extensión dos traballos non sobrepasará as 20 páxinas (25.000 caracteres), incluídos cadros, fotografías, resumo, biblio-
do libro en cursiva, punto, lugar de edición,
coma, editorial, punto. Si hai dous ou máis
autore(es), irán separados entre sí por punto e coma.
b. Revistas: Apelidos(s) e nome do/a(s) autor/a(s) separado por coma, data de edición entre paréntesis, dous puntos, título do
artigo entre aspas, coma, “en”, seguido do
nome da revista en cursiva, coma, número da revista, coma, e páx. que comprende
o traballo dentro da revista. Si hai dous ou
máis autores, estos irán separados entre sí
por punto e coma.
c. As notas numeraranse consecutivamente e
o seu texto recolleranse ao remate de cada
páxina. Evitar o número excesivo de notas
explicativas.
d. Os esquemas, debuxos, gráficos, fotografías etc. se presentarán en branco e negro.
grafía etc. Os orixinais deben ir en Times
New Roman ou Arial, tamaño 12, a 1 espa-
5. Os orixinais poderán escribirse en ga-
zo. Deben ter un breve resumo (ata 200 pa-
lego, castelán ou portugués e serán publi-
labras) en galego, castelán ou portugués e
cados en galego ou portugués.
en inglés, acompañado de ata 5 palabras
chave en dous dos idiomas elexidos.
6. O Consello de Redacción reservase a
facultade de introducir as modificacións
3. As citas dentro do texto teñen que ir en-
que considere oportunas na aplicación das
tre aspas, seguidas do (nome e) apelido da
normas publicadas. Os orixinais enviados
autora(es), ano da publicación e páxina(s).
non serán devoltos. Os textos que non es-
Ao remate do traballo incluiranse as refe-
tiveran de acordo coa liña editorial ou as
rencias bibliográficas, por orden alfabéti-
normas xerais non serán aceptados.
co, que deberán adoptar a seguinte modalidade:
7. O artigo debe ser enviado en formato
informático á dirección documentacion@
a. Libros: Apelido(s) e iniciais ou nome do
autor(es) separado por coma, data de edición entre paréntesis, dous puntos, título
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
ceida.org, ou ben por correo ordinario ao
CEIDA, Castelo de Santa Cruz, s/n. 15714
Lians-Oleiros (A Coruña-España).
173
FICHA DE SUBSCRICIÓN
Desexo subscribirme á Revista ambientalMENTEsustentable por 2 números, automáticamente renovables, a partir do nº...... inclusive polo importe de:
España/Portugal
Outros países
25 €
25 € + gastos envío
50 € (suscripción de apoio)
Quero recibir os seguintes números atrasados (15 €+ gastos envío)........................
DATOS PERSONAIS
Nome.......................................... Apelidos....................................................................................... Rúa/Praza.........................................................................................................................................
CP................... Poboación................................................................................................................
Provincia/País...................................................................................................................................
Teléfono............................................... Fax.......................................................................................
Correo electrónico..............................................................................................................................
FORMA DE PAGO
Transferencia Bancaria
nº de conta do CEIDA
Banco Pastor c/c 0072 0294 18 0000100119
Pagos desde o estranxeiro: IBAN: ES83 0072 0294 18 0000100119
Enviar xustificante por carta ou por correo electrónico:
Enderezo Postal: Centro de Documentación Domingo Quiroga-CEIDA
Castelo de Santa Cruz, s/n. 15179 Liáns-Oleiros (A Coruña).
Enderezo electrónico: [email protected]
174
Telf: 0034-981 630 618
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
75De uma política pública de Ambiente e
Educação Ambiental em Portugal a uma
Estratégia Nacional de Educação Ambiental: sucessos e fracassos. Joaquim Ramos
Pinto. NEREA-Investiga (Portugal)
TRAXECTORIAS E RETOS
103 Avances e retrocesos no campo da avaliación da educación ambiental:dunha tarefa
pendente a unha realidade en marcha. José
Gutiérrez Pérez e Mª Teresa Pozo Llorente.
Universidade de Granada (España)
121 Aportacións da educación ambiental á
conservación do patrimonio natural. Òscar
Cid Favá. Universiade i Virgil (Cataluña-España)
141 O reto da profesionalización das educadoras e dos educadores ambientais. Susana
Soto Fernández. Sociedade Galega de Educación
Ambiental SGEA (Galiza- España)
165 Bases teóricas para a elaboración dun Plan
de Formación Ambiental nas Administra- cións Públicas. Javier Asín Semboroiz. Goberno Foral de Navarra (España)
Un ollar estratéxico á educación
ambiental
xuño-decembro 2006
ano I, volume I, número 1-2
INDICE
5
Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7
O terceiro espellismo da educación ambiental. Susana Calvo Roy. Ministerio de Medio
Ambiente (España)
13Si a Educación para o Desenvolvemento
Sostible é a resposta, cal era a pregunta?
Pablo A. Meira Cartea. Universidade de Santiago
de Compostela (Galiza-España)
27Educación Ambiental nos centros educativos. José Mª de J. Corrales Vázquez.
Universidade de Extremadura (España)
MEDIDAS ESTRATÉXICAS
37Claves dunha viaxe pola educación ambiental en España. Carlos Mediavilla, Javier
García e Yolanda Sampedro. Ministerio de Medio
Ambiente e Xunta de Castela e León (España)
49Do diversionismo cotidiano as Políticas
Públicas Nacionais e Internacionais voltadas a enfrentar as Mudanças Climáticas: a
formação do educador ambiental popular.
Marcos Sorrentino. Ministerio do Meio Ambiente
(Brasil)
69A educação ambiental no contexto lusófono: o caso Cabo-verdiano. Aidil Borges.
Ministerio de Meio Ambiente (Cabo Verde)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
185 A ulmeira de Fuenteovejuna: o reto dos
Concellos ante a educación ambiental.
Diego García Ventura e Javier Benayas del
Álamo. Universidade Autónoma de Madrid (España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
193 E aínda así, sobreviven. Os procesos de calidade nos equipamentos para a educación
ambiental. Araceli Serantes Pazos. Universidade da Coruña (Galiza-España)
209 A Interpretación do Patrimonio (natural e
cultural), unha disciplina para producir significados. Jorge Morales Miranda. Consultor
en Interpretación do patrimonio (España)
221 Interpretación do Patrimonio e Educación
Ambiental. Francisco J. Guerra Rosado.
SEEDA, SL. (España)
229 A participación como proceso de aprendizaxe e coñecemento social. Francisco Heras
Hernández. Ministerio de Medio Ambiente (España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
243 Sustentabilidade do fogo na Tróa Amazônica.
Michèle Sato. Universidade Federal de Mato Grosso
do Sul (Brasil)
257 Ecocentros. Unha experiencia de intervención,
investigación e compromiso por unha educación para a sostenibilidade. Mª del Carmen
Conde, José María de P. Corrales e Samuel
Sánchez. Universidade de Extremadura (España)
265 O CEIDA: un centro de referencia para a
educación ambiental en Galicia- Carlos
Vales Vázquez. CEIDA (Galiza-España)
281 Normas de publicación
Fotografías: Xacobe Meléndrez
175
índice dos números PUBLICADOS
Cuestións de fondo na educación
ambiental
xaneiro-xuño 2007
ano II, volume I, número 3
INDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 A complexidade ambiental. Enrique Leff.
Rede de Formación Ambiental-PNUMA (México)
19 Biografía e Identidade: aportes para uma
Análise Narrativa. Isabel Cristina Moura
Carvalho. Universidade Luterana do Brasil (Brasil)
TRAXECTORIAS E RETOS
33 A educación ambiental como investigación
educativa. José Antonio Caride Gómez. Universidade de Santiago de Compostela (Galiza-España)
57 Programas formativos no CEIDA baseados
na participación dos axentes implicados.
Araceli Serantes e Carlos Vales. Universidade
da Coruña-CEIDA (Galiza-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS SOCIAIS
69 Comunicación. A chave do éxito dunha área
protexida. Victor Fratto. Especialista en Xestión
de Espazos Protexidos (R.Arxentina)
77 A visión psicodélica dos equipamentos para
a educación ambiental. Clotilde Escudero
Bocos. Area de Información-CENEAM (España)
89 Un Centro de Documentación Ambiental ao
servizo da educación ambiental e da conservación do medio ambiente. Natalia Neira
García, Ana Belén Pardo Cereijo e Verónica
Panjón Jacobe Centro de Documentación Domingo
Quiroga-CEIDA (Galiza-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
99 Estimación da pegada ecolóxica en dous
Centros da Universidade de Santiago
de Compostela, e posibles implicacións
educativas. Ramón López Rodríguez e Noelia
López Álvarez. Universidade de Santiago de Compostela (Galiza-España)
119 O proxecto de educación ambiental “Climántica”. Francisco Sóñora Luna. Consellería
de Medio Ambiente (Galiza-España)
141 Normas de publicación
143 Números anteriores
Fotografías: Brigida Rocha
176
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
64 Cambios na percepción para a conservación do oso pardo
José Luis García Lorenzo. Fundación Oso Pardo
(España)
67 Xestión ecosistémica de ríos con visón
europeo
Fermín Urra e Isabel Ibarrola. Gestión Ambiental
de Viveros y Repoblaciones de Navarra, S.A. (España)
75 “Alzando el vuelo”. Programa de Conservación da Águia Imperial Ibérica
Beatriz García Ávila, Beatriz Sánchez, Sara
Cabezas e Ramón Martí. SEO/BirdLife (España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
83 Xestión de especies no Parque Nacional
das Illas Atlánticas de Galicia. Instrumentos
sociais na conservación
Jorge Bonache López. Técnico de Uso Público do
Parque Nacional Illas Atlánticas (Galiza-España)
95 “Soy pescador y por eso protejo el mar”
Juan Jesús Martín Jaime. Aula del Mar de Málaga (España)
103 Instrumentos sociais na pesqueiría do atún
vermello
Elisa Barahona Nieto. Secretaría Xeral de Pesca
Instrumentos sociais e
conservación de especies
xullo-decembro 2007
ano II, volume II, número 4
Marítima (España)
113 A participación cidadá no Plano de Recuperación do Lagarto Xigante da Gomera
Pedro Miguel Martín1, Rafael Paredes2 e Gema del
Pino2. Consellería de Medio Ambiente e Ordenación
Territorial do Goberno de Canarias e GEA (España)
INDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Instrumentos sociais e conservación de
especies
Comisión de Educación e Comunicación. UICNEspaña (España)
13 Desafíos educativos da conservación da
biodiversidade
Carlos Vales Vázquez. Director do CEIDA (GalizaEspaña)
23 Xente a favor das especies. Participación
social na conservación de especies ameazadas
Ricardo de Castro. Consellería de Medio AmbienteXunta de Andalucía (España)
37 Investigación social do fenómeno da catividade da tartaruga mora no Sureste Ibérico
Irene Pérez Ibarra1, Andrés Giménez Casalduero2 e Andrés Pedreño Cánovas2. Universidade Miguel Hernández1-Universidade de Murcia2
(España)
TRAXECTORIAS E RETOS
53 Especies mariñas protexidas
Alfredo López Fernández. Coordinadora para o
Estudo dos Mamíferos Mariños CEMMA (Galiza-España)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
121 O Arquipélago de Cabo Verde e a Conservação das Tartarugas Marinhas
Sonia Merino, Sandra Correia, Iolanda Cruz
e María Auxilia Correia. Instituto Nacional de
Desenvolvimiento das Pescas. (Cabo Verde)
EDUCACIÓN E FORMACIÓN
129 A Rede de Educación Ambiental “Por un
Pirineo Vivo”: o quebraosos e a biodiversidade pirenaica
Matilde Cabrera Millet. Departamento de Medio
Ambiente-Goberno de Aragón (España)
141 Chaves para a conservación de morcegos
en México. A educación ambiental como
instrumento necesario na investigación e na
xestión de especies
Laura Navarro1 e Araceli Serantes2. PCMM-Bioconciencia1 (México) e Universidade da Coruña2 (España)
153 Decálogo de recomendación para a
integración dos instrumentos sociais nos
Programas de Conservación de Especies
Comisión de Educación e Comunicación. UICN-España (España)
156 Normas de publicación
158 Números anteriores
Fotografías: Fran Nieto
177
índice dos números PUBLICADOS
A educación ambiental no sistema
educativo formal
xaneiro-xuño 2008
ano III, volume I, número 5
INDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Programa 21 e Educación Ambiental: raíces
da Axenda 21 escolar
José Manuel Gutiérrez Bastida. Ingurugela-CEIDA de
Bilbao (País Vasco-España)
TRAXECTORIAS E RETOS
33 Protecção Ambiental e Práticas Quotidianas
Individuais e Colectivas
Mª José S. M. Moreno1 e Mª Arminda Pedrosa2.
Faculdade de Farmácia e Faculdade de Ciências e Tecnologia, Universidade de Coimbra (Portugal)
55 Educação Ambiental e para o Desenvolvimento Sustentável no marco da Década
das Nações Unidas: um caso reorientação
curricular ao nível de pós-graduação na
Universidade Federal de Tocantins
Mário Freitas. Universidade do Minho (Portugal)
71 O Courel. Dende o subdesenvolvemento ata o
desenvolvemento insostible
Manuel Antonio Fernández Domínguez. IES Arcebispo Xelmirez I-Santiago de Compostela (Galiza-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
83 “O mar e a costa, recursos valiosos para todos”.
Un programa de educación ambiental para a
conservación da nosa beiramar
Sonia Pazos. Área de Educación-CEIDA (Galiza-España)
91 As Axendas 21 Escolares en Galicia: procesos
incipientes
Camilo Ojea. Sociedade Galega de Educación Ambiental
(Galiza-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
109 Programas, campañas e métodos: o lince e os
escolares
Silvia Saldaña Arce. EGMASA-Consejería de Medio
Ambinte. Junta de Andalucía (España)
DOCUMENTOS
127 Carta da Terra
134 Normas de publicación
136 Números anteriores
Fotografías: CEIDA
178
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
67 Unha nova cultura forestal para a sociedade
galega. O proxecto de Parque Forestal de
Liáns
Carlos Vales. CEIDA (Galicia-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
95 As bolboretas e o seu papel na educación
ambiental. Xardíns de bolboretas
Fernando Carceller. CISTUS (Associació d’amics
del jardins de papallones i insectes) (Cataluña-España)
117 O Parque de Collserola, unha ferramenta de
xestión e educación ambiental
Montse Ventura i Cabús e Roser Armendares i
Calvet. Servizo de Uso Público, Difusión e Educación
Ambiental-Consorcio do Parc de Collserola (CataluñaEspaña)
137 A interpretación do patrimonio nos xardíns
históricos con uso recreativo
José Manuel Salas Rojas. EGMASA (España)
149 Educação Agro-ambiental: A floresta como
tema de trabalho
M. Conceicão Colaço e Mariana Carvalho.
Centro de Ecologia Aplicada “Prof. Baeta Neves” e
Instituto Superior de Agronomia de Lisboa (Portugal)
Usos socioeducativos dos parques
periurbanos, xardíns botánicos e
outras áreas forestais
xullo-decembro 2008
ano III, volume II, número 6
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Educação Ambiental em Jardins Botânicos.
Um caso brasileiro
Maryane V. Saísse1 e María Manuela Rueda2.
1 Educadora do Núcleo de Educação Ambiental do
Jardim Botânico do Rio de Janeiro e 2 Chefe do Núcleo
de Educação Ambiental do Jardim Botânico do Rio de
Janeiro (Brasil)
21 A xestión forestal próxima á natureza como
método de xestión sustentable
Pedro Antonio Tíscar Oliver Centro de Capacita-
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
161 Participación ambiental a partir de afeccións: o caso do CEA Polvoranca
Pepe Astiaso e Pablo Llobera. Centro de Educación Ambiental Polvoranca (España)
173 O Viveiro Educador como espaço para a
Educação Ambiental
Gustavo Nogueira Lemos1 e Renata Rozendo
Meranhão2. 1 Consultor de Educação Ambiental e 2
Departamento de Educação Ambiental do Ministério de
Meio Ambiente (Brasil)
DOCUMENTOS
191 Carta de Florencia-Xardíns Históricos
196 Normas de publicación
198 Números anteriores
Fotografías: Vitor Nogueira
ción e Experimentación Forestal. Cazorla-Jaén (España)
TRAXECTORIAS E RETOS
39 A experiencia educativa do Xardín Botánico
de Córdoba
Bárbara Martínez Escrich Educadora Ambiental
do Xardín Botánico de Córdoba (España)
57 O Xardín Botánico de Caracas
Francisco Delascio Chitty. Membro Honorario da
Fundación Instituto Botánico de Venezuela-Director Botánico da Estación Biolóxica de Hato Piñero (Venezuela)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
179
índice dos números PUBLICADOS
101 Os efectos rebote e outros efectos secundarios dos programas para mitigar o
cambio climático: unha mirada desde a
educación e a comunicación
Francisco Heras Hernández. Centro Nacional de
Educación Ambiental-CENEAM (España)
115 O cambio climático narrado por alumnos de
educación secundaria: análise de metáforas
e iconas
Monica Arto Blanco Universidade de Santiago de
Compostela (Galicia-España)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
127 Publicidade, Educación Ambiental e Quentamento Global
Gerardo Pedrós Pérez e Pilar Martínez Jiménez. Universidade de Córdoba (España)
145 Cotas Domésticas de Carbono: un achegamento ao debate sobre estilos de vida
baixos en carbono
María Sintes Zamanillo. Centro Nacional de Educación Ambiental-CENEAM (España)
Estratexias de comunicación e
educación ambiental frente ao
cambio climático
xaneiro-xuño 2009
ano IV, volume I, número 7
159 Educación Ambiental frente ao cambio
climático no Centro de referencia para a
educación ambiental de Galicia, CEIDA
Verónica Campos, Aarceli Serantes e Carlos
Vales. Centro de Extensión Universitaria e Divulgación
Ambiental de Galicia-CEIDA (Galicia-España)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 A sociedade española ante o cambio
climático: coñecementos e valoración do
potencial de ameaza
Pablo Meira Cartea e Mónica Arto Blanco.
Universidade de Santiago de Compostela (Galicia-España)
39 Algunhas reflexións sobre as representacións sociais do cambio climático. Suxestións
de cara á comunicación
Ana Teresa López Pastor Universidade de Valladolid (España)
177 Officinas eficientes
Evangelina Nucete Álvarez Técnica de Eficiencia
Enerxética de WWF-España (España)
191 Consumo responsable frente ao cambio
climático: o Proxecto Piensaenclima
Aurelio García Loizaga e Teresa Royo Luesma.
Ecología y Desarrollo (España)
DOCUMENTOS
209 Protocolo de Quioto
231 Normas de publicación
234 Números anteriores
Fotografías: CEIDA
69 A percepción social do cambio climático na
Comunidade Valenciana
Juan Carlos de Paz Alonso. Dirección Xeral para
o Cambio Climático-Generalitat Valenciana (España)
TRAXECTORIAS E RETOS
87 Achegas do movemento polo decrecemento no contexto da crise enerxética e o
cambio climático
Stefano Puddu Crespellani. Xarxa per al decreixement (Cataluña-España)
180
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
índice dos números PUBLICADOS
121 Sete pasos para a danza da Pedagoxía
Ambiental
Eloísa Tréllez Solís. Asociación Cultural Pirámide
(Perú)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
133 Comunicación gráfica para interpretar o
Patrimonio... ou como ser intérprete gráfico
e non morrer no intento
Enrique Mingote Rodíguez. Deseñador gráfico e
ilustrador (Galicia-España)
143 Os retos da xestión do coñecemento en
enerxía para os municipios de Cuba
Alois Arencibia Aruca. Centro de Xestión de Información e Desenvolvemento da Enerxía, CUBAENERGÍA
(Cuba)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
Novas visións da educación
ambiental, novas propostas
xaneiro-xuño 2009
ano IV, volume II, número 8
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Terra habitável: paz e ecologia
Luis Moita. Universidade Autónoma de Lisboa (Portugal)
15 Outra lectura da historia da Educación Ambiental e algún apuntamento sobre a crise
do presente
Pablo A. Meira Cartea. Universidade de Santiago
de Compostela (Galicia-España)
173 O uso da fauna silvestre para o fomento de
actividades ecoturísticas: o caso do cóndor
andino (Vultur gryphus) na cuenca carbonífera de Río Turbio
Silvia Ferrari1,3, Martina McNamara3, Carlos
Albrieu1,2,3, René Asueta3,4 e Santiago Alarcón1
Universidade Nacional da Patagonia Austral. 2
Fundación Patagonia Natural. 3 Asociación Ambiente
Sur. 4 Subsecretaria de Medio Ambiente da Provincia
de Santa Cruz (República Arxentina)
185 O Proxecto SEREA: un achegamento sustentable á reestruturación socioeconómica
na pesca de baixura e no marisqueo
Lucía Fraga Lago. Centro Tecnolóxico do Mar–Fundación CETMAR (Galicia-España)
DOCUMENTOS
195 Cumio Mundial sobre Desenvolvemento
Sustentable
203 Normas de publicación
205 Números anteriores
TRAXECTORIAS E RETOS
45 A evolução do conceito de Educação na
área do ambiente, no mundo e em Portugal
María José Q.F.C. Branco Escola Secundária da
Lixa (Portugal)
65 Horizontes educativos na traxectoria do
Desenvolvemento Humano
Pablo Montero Souto. Universidade de Santiago
de Compostela (Galicia-España)
87 Os inicios oficiais das escolas ao aire libre
en España: o Sanatario Marítimo Nacional
de Pedrosa (Santander, 1910)
Mª Dolores Cotelo Guerra. Universidade da
Coruña (Galicia-España)
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12
181
de praia migratorias e dos seus hábitats
no Estuario do Río Gallegos (Patagonia
Austral-Arxentina)
Carlos Albrieu12, Silvia Ferrari12 e Germán
Montero23 1 Universidade Nacional da Patagonia
Austral, 2 Asociación Ambiente Sur e 3 Minicipalidade
de Río Gallegos (Arxentina)
99 A Conferência Internacional Infantojuvenil
na Comunidade dos Países de Língua Portuguesa: uma experiência, muitos desafios
Joana Amaral. Técnica do Projeto Conferencia Internacional Infantojuvenil na CPLP-Ministério da Educação
(Brasil)
123 Proxecto FENIX: tecendo redes a través
dun proceso de procesos na educación
ambiental en Galicia
Pablo A. Meira e Miguel Pardellas. Sociedade
Galega de Educación Ambiental (Galiza-Españal)
RECURSOS E INSTRUMENTOS
Traballo en rede desde a educación
ambiental
xaneiro-decembro 2010
ano V, volume I, número 9-10
ÍNDICE
5 Presentación do número
MARCO TEÓRICO
7 Em busca da sustentabilidade educadora
ambientalista
Denise M. G. Alves, Daniel F. Andrade, Cibele
R. Barbosa, Semiramis A.Biasoli, Vanessa M.
Bidinoto, Thaís Brianezi, Miriely Carrara, Ana
P. Coati, Alessandra B. Costa-Pinto, Leo E.
C. Ferreira, Andrea Q. Luca, Júlia T. Machado, Sandra M. Navarro, Simone Portugal,
Andrea A. Raimo, Laura V. Sacconi, Edna F. C.
Sim e Marcos Sorrentino. Laboratório de Educação
e Política Ambiental-Oca (Brasil)
37 Sustentabilidade Ambiental: visão antropocêntrica ou biocêntrica?
Fabíola Ferreira e Zulmira Áurea Cruz
Bomfim. Universidade Federal do Ceará (Brasil)
España)
53Educación ambiental e novos movementos
sociais: aportacións para o cambio educativo
M.Mar Rodríguez Romero e Araceli Serantes
Pazos. Universidade da Coruña (Galicia-España)
TRAXECTORIAS E RETOS
81 Investigación, educación e transferencia:
unha alianza para a conservación das aves
141 Aprendendo a valorar os recursos hídricos.
Experiencia de introdución do tópico da
xestión integrada da auga na secundaria
mexicana a partir da xeomática
Tania Morales Reynoso1, Emmanuelle Quentin2
e Minerva Manzanares Ramírez3. 1 Universidade
de Santiago (Galiza-España), 2 (Universidade de Sherbrooke (Québec-Canada) e 3 Universidade Autónoma
do Estado de México (México)
157 Turismo e meio insular africano: análise
comparativa de impactos
Brigida Rocha Brito. Centro de Estudos Africanos-ISCTE-IUL (Portugal)
BANCO DE BOAS PRÁCTICAS
179 Redescobrindo a Mata Atlântica. Experiências de um Programa de Formação de professores na Reião do Mico-Leão-Dorado,
Brasil
Patricia Mie Matsuo1,2, Nandia de Magalhães Xavier Menezes1, Aline Lopes Ferreira
Bouckorny1 e Ruan das Flores de Azevedo1. 1.
Associação Mico-Leão-Dourado. 2. Universidade Estadual
Paulista (Brasil)
193 Casi tres anos coa FEEA
Javier Mansergas. Federación de Entidades de
Educación Ambiental-FEEA (España)
DOCUMENTOS
199 Vamos Cuidar do Planeta. Carta das Responsabilidades
203 Normas de publicación
204 Boletín de subscrición
205 Índice dos números publicados
Fotografías: CEIDA
182
ambientalMENTEsustentable, 2011, (I), 11-12