festaSANTA MARIJA2009

festaSANTA MARIJA 2009
Il Ìi
Il-Ìimgúa
ú 31 tta’’ L
Lulju:
lj
L-I Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb
tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa tal- Jum, 08.30
Fuq Kikkra Cafe, 09.30 Mill- Programmi Antiki tal-Festa,
10.00 Leúen Is-Socjeta Leone, 11.00 Waslet il- Kbira, 12.00
Angelus, 12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Stejjer Qosra (R),
2.00 San Gwann Marija Vjanney Il-Qassis Óabib, 2.45 Leúen
L’Azzjoni Kattolika, 3.45 Mal- Banda Tagúna, 5.00 Ru arju,
Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00
Rumanz (R), 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna,
7.15 Quddiesa tal- Kwindiçina, 8.15 Gúeluq tal- Istazzjon,
8.30 Ewtn.
Is-Sibt 1 t’Awwissu:
It-II Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa talJum, 08.30 Bon©u minn Radju Katidral, 09.00 MillKastell Gúalikhom Tfal, 09.45 Flimkien,10.15 Waslet
il- Kbira,12.00 Angelus,12.05 Music Wave,1.30 Rumanz
(R),2.00 Mill-Folklor Tagúna ,2.45 Gúal- Óarsien talFamilja ,3.45 Mal-Banda Tagúna,5.00 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00
Stejjer Qosra (R), 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda
Tagúna, 7.15 Il-Quddiesa tal-Kwidicina, 8.15 Gúeluq talIstazzjon, 8.30 EWTN.
Il-Óadd 2 t’Awwissu:
It-III Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Il-Kelma tal-Isqof,
09.00 Mill- Folklor Tagúna, 09.30 Tieba,10.00 Quddiesa
minn Mons. Arcipriet Ìu epp Attard,10.45. Órug
tal-Istatwa ta’ Santa Marija minn Niçça ( LIVE ),12.15
Gúal- Óarsien tal- Familja, 1.30 Mill- Folklor Tagúna,2.00
Tieba, 2.45 Il-Kelma tal-Isqof, 3.45 Gúal- Óarsien talFamilja, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun
Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Qari ta’ ktieb bil- Malti, 6.30
Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna, 7.15 Quddiesa
tal-Kwindiçina, 8.15 Gúeluq tal- Istazzjon, 8.30 EWTN.
It-Tnejn 3 t’Awwissu:
Ir-IV Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa
tal- Jum, 08.30 Fuq Kikkra Kafe’, 10.00 Mis-Swali talKunçerti, 11.00 Waslet il- Kbira, 12.00 Angelus, 12.05
Ikompi Waslet il-Kbira, 1.30 Rumanz, 2.00 Biografiji tal-
70
Qaddisin,
2.45
3.45
5.00
Q
ddi i 2
45 Flimkien,
Fli ki
3 45 Mal-Banda
M l B d Tagúna,
T ú
5
00
Ru arju, Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u
Avvi i, 6.00 Novelli, 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda
Tagúna, 7.15 Quddiesa tal-Kwindiçina, 8.15 Gúeluq talIstazzjon, 8.30 EWTN.
It- Tlieta 4 t’Awwissu:
Il-V Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa tal- Jum,
08.30 Bon©u minn Radju Katidral, 09.00 Il-Óajja In ul u
Tlajja, 09.45 Qari ta’ ktieb bil- Malti,10.15 Biografiji talQaddisin, 11.00 Waslet il- Kbira,12.00 Angelus,12.05
Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Novelli(R), 2.00 Ûagú ugú
Ta’ Dejjem, 2.45 Mid-Djarju ta Santa Fawstina, 3.45
Mal-Banda Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb
tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Rumanz(R), 6.30
Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna, 7.15 Quddiesa
tal-Kwindiçina, 8.15 Gúeluq tal- Istazzjon, 8.30 EWTN.
L-Erbgúa 5 t’Awwissu:
Is-VI Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa tal- Jum,
08.30 Bon©u minn Radju Katidral, 09.00 Hawn Jien Mulej,
09.45 San Gwann Marija Vjanney Il-Qassis Habib, 10.15
Ûagú ugú Ta’ Dejjem, 11.00 Waslet il- Kbira,12.00 Angelus
,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Rumanz (R), 2.00 Il-Óajja
Inzul u Tlajja, 2.45 Il-Mistiedna tal- Ìimgúa, 3.45 Mal-Banda
Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun
Mikiel Borg u Avvi i ,6.00 Novelli (R), 6.30 Il-Kwindiçina,
7.00 Mal- Banda Tagúna, 7.15 Quddiesa tal-Kwindiçina,
8.15 Mal- Banda Tagúna, 9.00 Quddiesa tal-Erbgúat, 9.30
Gheluq tal- Istazzjon, 9.45 EWTN.
Il-Óamis 6 t’Awwissu:
Is-VII Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa tal- Jum,
08.30 Bon©u minn Radju Katidral, 09.00 Il-Mistiedna
tal- Ìimgúa, 09.45 Leúen L’Azzjoni Kattolika, 10.15
Mid-Djarju ta Santa Fawstina,11.00 Waslet il- Kbira,12.00
Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Rumanz, 2.00
Hawn Jien Mulej, 2.45 Qari ta’ ktieb bil- Malti, 3.45 MalBanda Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb talJum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Stejjer Qosra, 6.30
Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna, 7.15 Quddiesa
tal-Kwindiçina, 8.15 Mal- Banda Tagúna, 8.30 Xandira
Diretta Tal-Program Mu ikali Mill-Banda Cittadina Leone
minn Pjazza Savina, 11.45 Ewtn
festaSANTA MARIJA 2009
Il-Ìimgúa 7 t’Awwissu:
It-VIII Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa talJum, 08.30 Fuq Kikkra Kafe’, 09.30 Mill- Programi Antiki
tal-Festa,10.00 Leúen Is-Soçjetà Leone,11.00 Waslet
il- Kbira,12.00 Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,
1.30 Stejjer Qosra (R), 2.00 San Gwann Marija Vjanney
Il-Qassis Habib, 2.45 Leúen L’Azzjoni Kattolika, 3.45
Mal-Banda Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb
tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Quddiesa talKwindiçina, 7.00 Rumanz(R), 7.30 Mal- Banda Tagúna,
8.00 Hienja Int gúax emmint... Velja ta’ talb, tifúir u
kateke i f’©ieú Santa Marija (LIVE), 10.30 EWTN.
Is-Sibt 8 t’Awwissu:
Id-IX Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg, Avvi i u Angelus, 08.00
Quddiesa tal- Jum, 08.30 Bon©u minn Radju Katidral,
09.00 Mill-Kastell Gúalikhom Tfal, 09.45 Flimkien,10.15
Waslet il- Kbira, 12.00 Angelus, 12.05 Music Wave,1.30
Rumanz (R), 2.00 Mill-Folklor Tagúna, 2.45 Gúal- Óarsien
tal- Familja, 3.45 Mal-Banda Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00
Stejjer Qosra(R), 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda
Tagúna, 7.15 Il-Quddiesa tal-Kwidiçina, 8.15 Gúeluq talIstazzjon, 8.30 Appuntament mal- Banda Leone.
Il-Óadd 9 t’Awwissu:
L-X Jum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 07.45 Quddiesa tal- Jum,
08.30 Bon©u minn Radju Katidral, 09.00 Ìrajjiet Kurrenti,
09.45 Il-Festa tal-Ìimgúa, 10.30 Quddiesa ta -Ûgúa agú
minn Fr Marcello Ghirlando O.F.M., 11.30 Tieba,12.00
Angelus,12.15 Gúal- Óarsien tal- Familja,1.30 Mill-Folklor
Tagúna, 2.00 Tieba, 2.45 Il-Kelma tal-Isqof, 3.45 GúalÓarsien tal- Familja, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb
tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Qari ta’ ktieb bilMalti, 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna, 7.15
Quddiesa tal-Kwindiçina, 8.15 Mal- Banda Tagúna, 8.30
L-Ikla Tradizzjonali tal-Festa ( LIVE ), 11.45 Appuntament
mal- Banda Leone.
It-Tlieta 11 t’Awwissu:
L-Ewwel Jum tat-Tridu
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal-Jum, Avvi i u Angelus, 07.45
Gúodwa ta’ Festa, 08.15 Il- Óajja In ul u Tlajja,
09.00 Qari ta’ ktieb bil- Malti, 09.30 Biografiji talQaddisin,10.00 Quddiesa tal-Ewwel Jum tat-Tridu
gúat-tfal kollha tal-parroçça mill-Vigarju Parrokkjali
Dun Joseph Sultana,11.00 Waslet il- Kbira,12.00
Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Novelli (R),
2.00 Ûagú ugú Ta’ Dejjem, 2.45 Mid-Djarju ta Santa
Fawstina, 3.45 Mal-Banda Tagúna,16.00 Ru arju,
Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u
Avvi i, 5.00 Rumanz (R), 5.30 Il-Kwindiçina, 6.00
Mal- Banda Tagúna, 6.30 Kant solenni tat-talba talGúasar,7.00 Konçelebrazzjoni Solenni mmexxija minn
Dun Ìwann Muscat, 8.00 Antifona u Çelebrazzjoni
Ewkaristika minn Mons. Joseph Cauchi, 9.30 Març blistatwa ta’ Santa Marija mill-Banda Çittadina Leone
u mill-Banda Vi itazzjoni minn quddiem il-Ka in talBanda Leone lejn l-inúawi tal-Kapuççini( LIVE ), 00.15
Appuntament mal- Banda Leone.
L-Erbgha 12 t’Awwissu:
It-Tieni Jum tat-Tridu
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 07.45
Gúodwa ta’ Festa, 08.15 Hawn Jien Mulej, 09.00
San Gwann Marija Vjanney Il-Qassis Habib, 09.30
Ûagú ugú Ta’ Dejjem, 10.00 Quddiesa tat-Tieni Jum
tat-Tridu gúat-tfal kollha tal-parroçça mill-Vigarju
Parrokkjali Dun Joseph Sultana,11.00 Waslet ilKbira,12.00 Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30
Rumanz (R), 2.00 Il- Óajja In ul u Tlajja, 2.45 Bieb
Miftuú, 3.45 Mal-Banda Tagúna,16.00 Ru arju,
Óniena Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u
Avvi i, 5.00 Novelli (R), 5.30 Il-Kwindiçina, 6.00
Mal- Banda Tagúna, 6.30 Kant solenni tat-talba talGúasar, 7.00 Konçelebrazzjoni solenni mmexxija minn
Mons. Rosario Borg, 8.00 Antifona u Çelebrazzjoni
Ewkaristika minn Mons. Salv Tabone, 9.30 Març
mill-Banda Çittadina Leone u l-Banda Prekursur
minn quddiem il-Ka in tal-Banda Leone sa l-inúawi
ta’ Gedrin u jintemm fi Pjazza Savina ( LIVE ), 00.15
Appuntament mal- Banda Leone.
It-Tnejn 10 t’Awwissu:
L-XIJum tal-Kwindiçina
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 08.00 Quddiesa tal- Jum,
08.30 Fuq Kikkra Kafe’,10.00 Mis-Swali tal-Kunçerti,11.00
Waslet il- Kbira,12.00 Angelus,12.05 Ikompi Waslet ilKbira,1.30 Rumanz, 2.00 Biografiji tal- Qaddisin, 2.45
Flimkien, 3.45 Mal-Banda Tagúna, 5.00 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00
Novelli, 6.30 Il-Kwindiçina, 7.00 Mal- Banda Tagúna,
7.15 Quddiesa tal-Kwindiçina, 9.00 Kunçert mu ikali u
vokali kon©unt bejn il-Banda Leone u l-Banda Sliema,
11.30 Gúeluq tal- Istazzjon, 11.45 Appuntament malBanda Leone.
Il-Óamis 13 t’Awwissu:
It-Tielet Jum tat-Tridu
07.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb tal- Jum, Avvi i u
Angelus, 07.45 Gúodwa ta’ Festa, 08.15 Bieb Miftuú,
09.00 Leúen L’Azzjoni Kattolika, 09.30 Mid-Djarju ta’
Santa Fawstina,10.00 Quddiesa tat-Tielet Jum tat-Tridu
gúat-tfal kollha tal-parroçça mill-Vigarju Parrokkjali
Dun Joseph Sultana,11.00 Waslet il- Kbira,12.00
Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira,1.30 Rumanz,
2.00 Hawn Jien Mulej, 2.45 Qari ta’ ktieb bil- Malti,
3.45 Mal-Banda Tagúna,16.00 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 5.00
Stejjer Qosra, 5.30 Il-Kwindiçina, 6.00 Mal- Banda
71
festaSANTA MARIJA 2009
Tagúna, 6.30 Kant solenni tat-talba tal-Gúasar, 7.00
Konçelebrazzjoni solenni mmexxi minn Mons. Anton
Gauci, 8.00 Antifona u Çelebrazzjoni Ewkaristika minn
Mons. Ìu epp Attard, Arçipriet tal-Katidral, 9.00 Març
mill-Banda San Girgor minn quddiem il-Ka in talBanda Leone sa Pjazza Indipendenza fejn tesegwixxi
programm mu ikali taút id-direzzjoni ta’ Mro Mark
Gauci, 9.30 Dimostrazzjoni solenni bl-istatwa ta’ Santa
Marija mat-toroq prinçipali tar-Rabat (LIVE), 00.30
Appuntament mal- Banda Leone.
Il-Ìimgúa 14 t’Awwissu:
Lejliet il- Festa
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus,07.45 Fuq Kikkra
Kafe’, 08.00 Quddiesa Konventwali Solenni mir-Rev.
mu Kapitlu bis-sehem tal-Chorus Ecclesiae Cathedralis
(LIVE), 09.15 Leúen is-Soçjetà Leone (LIVE), 10.00
Quddiesa mmexxija minn Mons. Arçipriet Ìu epp
Attard gúat-tfal kollha tal-parroçça (LIVE). 10.45
It-tfal jimmarçjaw bil-bandiera l-kbira tal-ka in, millPjazza tal-Katidral gúall-ka in tal-banda akkumpanjati
mill-Banda Leone (LIVE),11.30 Waslet il- Kbira,12.00
Angelus,12.05 Ikompi Waslet il-Kbira, 3.30 Mal- Banda
Tagúna,16.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb tal- Jum
Dun Mikiel Borg u Avvi i, 5.00 Rumanz (R), 17.30 IlKwindiçina, 6.00 Transulazzjoni Pontifikali Solenni tarRelikwa tal-Madonna mill-E.T. Mons. Mario Grech Isqof
ta’ Gúawdex, flimkien mar-Rev.mu Kapitlu Katidrali.
Wara, Gúasar Pontifikali u kant tas-Salve Regina,
Litanija u Barka Sagramentali, 8.00 Konçelebrazzjoni
Solenni b’radd il-úajr ’l Alla fl-okka joni tal-34
anniversarju mill-inkurunazzjoni tal-kwadru titulari
tal-Assunta, 9.00 Març trijonfali ta’ lejlet Santa Marija
matul Triq ir-Repubblika mill-Banda Çittadina Leone
flimkien mal-Banda Victory (LIVE).
IS-SIBT 15 TA’Awwissu:
L-GÓID TAL-ASSUNTA
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena
Divina, Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus,08.00
Gúodwa ta’ Festa, 09.00 Çelebrazzjoni Pontifikali
Solenni, 11.00 Mill-Festa Tagúna kollegamenti
mal-Marc Brijuz fil-Qalba tal-Belt Victoria,12.00
Angelus,12.05 Il-Ballata tal-Konvoj ta Santa
Marija,13.15 Il-Konvoj, 2.00 Mal- Banda Tagúna,
6.15 Kant Solenni tat-Tieni Gúasar mir-Rev.mu
Kapitlu mmexxi minn Mons. Arçidjaknu Giovanni B
Gauci. 7.00 Óru© tal-Purçissjoni Pontifikali bl-istatwa
devota u artistika ta’ Santa Marija bis-sehem tar-Rev.
mu Kapitlu u Kleru mmexxija mill-E.T. Mons. Mario
Grech, Isqof ta’ Gúawdex. 10.00 Tislima mill-Poplu
Gúawdxi kollu, flimkien ma’ úuthom il-Maltin u
l-barranin, lill-Assunta fid-dúul solenni u devot tagúha
fil-Katidral ta’ Gúawdex bil-kant tal-Ave Marija.
Tingúata l-Barka Sagramentali lill-folla pre enti filPjazza tal-Katidral mill-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof
t’Gúawdex. 11.30 Appuntament mal- Banda Leone.
72
Il-Hadd 16 t’Awwissu:
07.00 Ftuú tal- Istazzjon, 07.05 Ru arju, Óniena Divina,
Ósieb tal- Jum, Avvi i u Angelus, 07.45 Quddiesa, 08.30
Mal- Banda Tagúna, 09.30 Pontifikal Solenni (R),11.00
Analizi tal-Festa ta’Santa Marija 2009, 13.00 Ripetizzjoni
tal- programmi, 5.00 Ru arju, Óniena Divina, Ósieb
tal- Jum Dun Mikiel Borg u Avvi i, 6.00 Quddiesa, 7.00
Gúeluq.
Skeda Radju Katidral Online Tv
Xandir tal-Festa ta’ Santa Marija blIstampa fuq www.radjukatidral.com
• Il-Óadd 2 t’Awwissu: 10.00am Quddiesa minn Mons.
Arçipriet. 10.45am Óru© ta’ l- Istatwa ta’ Santa Marija
minn Niçça (LIVE).
• It-Tnejn, 10 t’Awwissu: 9.00pm Kunçert mu ikali u
vokali kon©unt bejn il-Banda Leone u l-Banda Sliema
(LIVE).
• It-Tlieta, 11 t’Awwissu: 6.30 Kant solenni tat-talba talGúasar, 7.00 Konçelebrazzjoni Solenni mmexxija minn
Dun Ìwann Muscat, 8.00 Antifona u Çelebrazzjoni
Ewkaristika minn Mons. Joseph Cauchi (LIVE).
• L-Erbgúa, 12 t’Awwissu: 6.30 Kant solenni tat-talba talGúasar, 7.00 Konçelebrazzjoni solenni mmexxija minn
Mons. Rosario Borg, 8.00 Antifona u Çelebrazzjoni
Ewkaristika minn Mons. Salv Tabone (LIVE).
• Il-Óamis, 13 t’Awwissu: 6.30 Kant solenni tattalba tal-Gúasar, 7.00 Konçelebrazzjoni solenni
mmexxi minn Mons. Anton Gauci, 8.00 Antifona u
Çelebrazzjoni Ewkaristika minn Mons. Ìu epp Attard,
Arçipriet tal-Katidral (LIVE).
• Il-Ìimgúa, 14 t’Awwissu: 08.00 Quddiesa Konventwali,
10.00 Quddiesa mmexxija minn Mons. Arçipriet
Ìu epp Attard gúat-tfal kollha tal-parroçça (LIVE),
10.45 It-tfal jimmarçjaw bil-bandiera l-kbira talka in, mill-Pjazza tal-Katidral gúall-ka in tal-banda
akkumpanjati mill-Banda Leone (LIVE), 11.30 Waslet ilKbira (LIVE), 6.00 Transulazzjoni Pontifikali Solenni tarRelikwa tal-Madonna mill-E.T. Mons. Mario Grech Isqof
ta’ Gúawdex, flimkien mar-Rev.mu Kapitlu Katidrali.
Wara, Gúasar Pontifikali u kant tas-Salve Regina, Litanija
u Barka Sagramentali, 8.00 Konçelebrazzjoni Solenni
b’radd il-úajr ’l Alla fl-okka joni tal-34 anniversarju millinkurunazzjoni tal-kwadru titulari tal-Assunta (LIVE).
• Is-Sibt 15 t’Awwissu: 09.00 Çelebrazzjoni Pontifikali
Solenni, 6.15 Kant Solenni tat-Tieni Gúasar mir-Rev.
mu Kapitlu mmexxi minn Mons. Arçidjaknu Giovanni
B Gauci. 7.00 Óru© tal-Purçissjoni Pontifikali blistatwa devota u artistika ta’ Santa Marija bis-sehem
tar-Rev.mu Kapitlu u Kleru mmexxija mill-E.T. Mons.
Mario Grech, Isqof ta’ Gúawdex. 10.00 Tislima millPoplu Gúawdxi kollu, flimkien ma’ úuthom il-Maltin
u l-barranin, lill-Assunta fid-dúul solenni u devot
tagúha fil-Katidral ta’ Gúawdex bil-kant tal-Ave Marija.
Tingúata l-Barka Sagramentali lill-folla pre enti filPjazza tal-Katidral mill-E.T. Mons. Mario Grech, Isqof
t’Gúawdex (LIVE).
festaSANTA MARIJA 2009
.
migbura minn leo mario HABER
14 t’Awwissu 1999 - 10 snin ilu...
Bomba mal-Bieb tal-Katidral... x’irrappurtaw il-gazetti
IL-MUMENT - Il-Óadd, 15 t’Awwissu 1999
73
festaSANTA MARIJA 2009
KULÓADD - Il-Óadd, 15 t’Awwissu 1999
74
festaSANTA MARIJA 2009
KULÓADD - Il-Óadd,
15 t’Awwissu 1999
75
festaSANTA MARIJA 2009
L-ORIZZONT It-Tnejn,
16 t’Awwissu
1999
76
festaSANTA MARIJA 2009
THE MALTA
INDEPENDENT It-Tnejn,
16 t’Awwissu 1999
THE SUNDAY
TIMES Il-Óadd, 15
t’Awwissu
1999
77
festaSANTA MARIJA 2009
TIMES OF MALTA It-Tnejn,
16 t’Awwissu 1999
IL-ÌENS - Il-Ìimgúa,
20 t’Awwissu 1999
78
festaSANTA MARIJA 2009
Raymond Bonello
Marmista (Marbler)
Marble Sculpturing, Marble Inlay, Granite Design,
Fire Places, Monuments & Memorial Stones.
Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,
Xaghra, GOZO
Tel: 2156 3457, Fax: 2156 4285,
Mob: 9945 0523
79
festaSANTA MARIJA 2009
anton f. ATTARD
Il-Wirja Agrarja u Industrijali ta’ Santa Marija - 1946
(Wirja li saret meta l-Gvernatur ta’ Malta kien Sir Francis
Douglas (1946-1949), id-Direttur tal-Biedja kien is-Sur
Robert Biasini, il-Kummissjarju gúal Gúawdex kien is-Sur
Edgar G. Montanaro, is-Suprentendent tal-Pulizija kien
is-Sur J. Depiro u l-Uffiççjal tal-Biedja f’Gúawdex kien isSur John Debrincat).
Il-Wirja tal-Biedja u s-Snajja’ ta’ Gúawdex magúrufa
búala “Il-Wirja ta’ Santa Marija”, matul is-snin talgwerra ma kenitx issir gúal ra©unijiet li jafhom
kulúadd. L-ikel kien skars u l-awtoritajiet aktar kienu
impenjati fuq affarijiet li kellhom x’jaqsmu mad-difi a
tal-g ejjer Maltin milli ma’ attivitajiet li normalment
isiru fi minijiet ta’ paçi. Imma malli gúaddiet ilGwerra, din il-wirja re©gúet bdiet issir búas-soltu misSoçjetà Qadima tal-Biedja u s-Snajja’ taút il-úarsien
tad-Dipartiment tal-Biedja.
Minn wara l-Gwerra il-Wirja bdiet issir fil-Ìonna
sbieú ta’ Villa Rundle, ir-Rabat, magúrufa millGúawdxin búala “Il-Mall”. Gúalhekk, anki din is-sena
1946, il-Wirja saret f’dawn il-©onna, post verament
adattat gúal wirjiet búal dawn l-i jed meta nafu li
f’dawk i - minijiet kien hemm inkarigat minnhom
is-Sur Ìann Debrincat, l-Uffiççjal tal-Biedja gúal
Gúawdex.
Nhar l-Erbgúa fil-gúodu, 14 ta’ Awissu, l-Eççellenza
Tiegúu l-Isqof ta’ Gúawdex, Mons. Ìu eppi Pace,
bierek il-Wirja u wara kien il-misiteden tal-Kumitat
fil-lukanda Duke of Edinburgh li tinsab qrib úafna
ta’ dawn il-©onna. Wara t-tberik il-Wirja nfetúet
gúall-pubbliku u gúadd kbir ta’ nies minn kull rokna
ta’ Gúawdex bdew deúlin f’dawn il-©onna. Ma’
dawn ilmaúna wkoll bosta Maltin li ©ew Gúawdex
minnúabba l-festa.
Il-Óamis fil-gúodu, nhar il-festa ta’ Santa Marija,
gúall-úabta ta’ l-10.25, l-Eççellenza Tiegúu l-Gvernatur
u Mrs Douglas, imseúbin mill-Kummissarju ta’
Gúawdex u Mrs E.G. Montanaro kif ukoll misSuprentendent tal-Pulizija J. Depiro, waslu fil-©onna ta’
Villa Rundle. Kien hemm biex jilqgúu l-Gvernatur is-Sur
Robert Biasini, id-Direttur tad-Dipartiment tal-Biedja u
bosta membri tal-Kumitat Organizzatur. Malli daúal,
il-Gvernatur spezzjona Gwardja ta’ l-Unur magúmula
mill-Boy Scouts Gúawdxin.
Wara dan is-Sur R. Biasini úa lill-Gvernatur madwar
il-Wirja.
L-Eççellenza Tiegúu deher wisq sodisfatt blegúlejjel tal-Wirja li gúalkemm ma kinux numeru i
daqs is-snin ta’ qabel, i da kienu bi ejjed biex jixhdu
l-úila u l-gúaqal li gúandhom il-bdiewa Gúawdxin filúidma ta’ l-art.
Kif il-Gvernatur tala’ fuq il-palk, is-Sur Ìor© Pisani,
f’isem il-Kumitat Organizzatur, ippre enta lil Mrs
Douglas u Mrs Biasini ew© bukketti ward imkabbra
80
fil-©onna ta’ Gúawdex. Imbagúad is-Sur Biasini gúamel
taúdita tabilúaqq sabiúa li kienet milqugúa b’çapçip
kbir.
It-Taúdita tad-Direttur tal-Biedja
Eççellenza, Sinjuri,
F’isem il-Kumitat tal-Wirja, inúoss ©ieh u privile©© li
nagúti l-merúba lill-Eççellenza Tiegúek f’din l-ewwel
Wirja tal-Biedja li qiegúda ssir taút il-Patroçinju
tiegúek. Il-Wirja li qiegúda ssir – búalma soltu saret
dawn l-aúúar disgúin sena nhar il-festa ta’ Santa
Marija, li hija f’qalb il-Gúawdxin kollha – turi f’din
il-©urnata hekk kbira u sabiúa, il-ferú tal-úaddiem
ta’ l-art quddiem is-setgúa qawwija u gúammiela
tan-natura. L-egúlejjel li tagúti l-art maúduma bilúila tal-bidwi biex igúajjex lin-nies ta’ l-ibliet li ma
jistgúux jiksbu l-gúajxein tagúhom mill-úidma ta’
l-art búalma kienu jagúmlu missiriejiethom, huma
garanzija gúas-saúúa tal-poplu. Huwa gúalhekk dmir
tagúna li ngúinu b’úilitna kollha lil dawn il-bdiewa
biex i idu fil-úe©©a tagúhom gúal jieda fil-prodotti.
Dan huwa l-gúan ewlieni li gúalih issir din il-Wirja.
Hija tagúti opportunita’ lill-bidwi biex juri x’úila
gúandu jikseb mill-úidma ta’ l-art, iddaúúlu f’pika
ma’ súabu biex ikabbar prodotti aújar, fl-istess úin
isservi wkoll búala turija lill-konsumatur sabiex ma
jinsiex l-obbligazzjonijiet li gúandu jkollu lejn ir-raba’
li gúandna f’artna.
Il-úsieb tal-Wirja
Nistúajjel li m’gúandix b onn ngúid li dan il-úsieb
li gúalih saret il-wirja rnexxa úafna meta núarsu lejn
l-gúadd kbir ta’ nies, minn kull klassi tal-popolazzjoni,
li ©ew i uruha u li pattew fil-wisa’ gúall-úidma li
gúamel il-kumitat li organizza l-Wirja taút il-presidenza
gúaqlija tal-úabib tiegúi l-Kummissarju gúal Gúawdex.
Il-úe©©a u l-úrara li gúandu l-bidwi Gúawdxi saru
magúrufa minn kulúadd u t-tifúir li kien gúamillu
l-mibki Gvernatur Lord Gort meta ltqajna f’dan il-©nien
tliet snin ilu kien tassew jistúoqqlu. Ma’ tul l-Assedju
l-bidwi Gúawdxi gúamel úitlu kollha biex jagúti l-akbar
produzzjoni ta’ bajd, úxejjex u frott biex wara li kienu
ji©u moqdija bihom il-úti©ijiet ta’ Gúawdex, gúadd
kbir minn dawn il-prodotti kienu ji©u msiefra gúal
Malta minkejja l-úbit qalil li kien isir mill-ajru waqt
it-trasport tagúhom. Nixtieq li f’dan il-waqt infakkar
il-qlubija li gúamlu f’dawk i - minijiet mudlama, ta’
nuqqas u ta’ útie©a, meta wúud minnhom saúansitra
tilfu úajjithom biex igúajxu lil úaddieúor.
Issa ninsabu fil-jiem meta bis-saúúa li gúamlu
l-qawwiet tal-Ìnus Magúquda nistgúu nieqfu u
naúsbu f’dinja li tkun aújar gúal kulúadd, u fiha
festaSANTA MARIJA 2009
magúqudin, jirnexxilna núollu b’suççess il-probemi
tagúna sabiex, búalma qalilna l-Eççellenza Tiegúek
nhar il-10 ta’ Lulju li gúadda, “Il-qlubija ta’ Malta fi
mien il-paçi ma gúandhiex tagúmel gúajb lil dik ilqawwa li ©iet murija fi mien il-gwerra.”
F’dik li hija biedja aúna qawwejna qalbna meta
sirna nafu li l-Eççellenza Tiegúek sejra tmexxina ’l
quddiem f’dan il-qasam biex naslu fil-prinçipji li kien
hemm imsemmija fit-taúdita li gúamlet l-Eççellenza
Tieghek quddiem is-Soçjetà Rjali ta’ l-Arti dwar
“l-aspett ekonomiku tal-úamrija gúammiela u ta’ l-ikel
sustanzju gúall-bniedem.”
Issa nixtieq li f’isem il-Kumitat tal-Wirja nagúti
minn qalbi l-akbar úajr lill-Eççellenza Tiegúek u lil Mrs
Douglas, talli aççettajtu li tippresiedu f’din il-laqgúa u
talli gúo©obkom tqassmu l-premijiet; lil dawk li taw
it-tazzi; u lis-Sinjuri li gúamluha ta’ Múallfin; u fl-aúúar
nett lil dawk kollha li b’mod jew ieúor gúenu biex
din il-Wirja tirnexxi, speçjalment lis-Sinjuri Debrincat,
Tabone u Azzopardi.
It-Twe©iba ta’ l-Eççellenza Tiegúu l-Gvernatur
Gúal din it-taúdita wie©eb il-Gvernatur b’kelmtejn
oúra sbieú li mbagúad inqalbu gúall-Malti mis-Sur
Ìor© Pisani. Dawn it-taúditiet ixxandru wkoll ma’
Gúawdex kollu permezz tar-Rediffusion.
It-taúdita tal-Gvernatur kienet din:
Kont fi úsiebni nagúmel jara lil Gúawdex qabel
úafna dan il-jum, i da meta smajt li nhar il-15 ta’
Awissu kellha ssir Wirja tal-Biedja, dehirli li din setgúet
tkun l-isbaú okka joni biex nagúmel l-ewwel jara
tiegúi.
Il-biedja ta’ Gúawdex hija magúrufa ’l hinn millg ejjer tagúna. Qabel ma tlaqt mill-Ingilterra kienet
©iet imsemmija lili minn bniedem li aktarx gúandu
tagúrif dwar il-biedja ta’ l-imperu Ingli kollu aktar
minn kull bniedem ieúor. Qiegúed ngúid gúas-Sur
Frank Stockdale. Huwa minnu búalma qal id-Direttur
tal-Biedja illi l-úamrija ta’ din il-g ira kienet minn
dejjem mi muma tajjeb u maúduma b’úila kbira.
Hija wkoll úa©a magúrufa li f’dawk l-inúawi fejn
il-biedja hija maúduma tajjeb, l-egúlejjel li nieúdu
minnha jkunu aktar bnien, u gúalhekk in-nies li jgúixu
minnhom huma aktar b’saúúithom. Dan narawh ukoll
fuq xi razez li jgúixu fl-Indja ta’ Fuq li biex jaúdmu u
júarsu l-úamrija ta’ l-inúawi m er qin tagúhom bnew
úitan sabiex il-úamrija ma tin©arrx mal-úamla minn
fuq l-gúoljiet u l-muntanji li jgúixu fuqhom, búal dan
nista’ nagútikom úafna e empji oúra. Gúaldaqstant
aúna qatt ma jmissna nkunu mgúa©©lin i ejjed li
nwarrbu dak li tgúallimna mill-esperjenza – gúall-inqas
mhux qabel ma nkunu sibna xi úa©a aújar.
Jintebúu tard wisq
Fi - minijiet li qegúdin ngúixu fihom naraw illi
n-nies jixtiequ dejjem aktar li jgúixu fl-ibliet. Fl-ibliet
huma jsibu aktar fejn jixxalaw u jedhew biex iserrúu
moúúhom, sakemm jintebhu, meta jkun tard wisq,
li huma tilfu xi úa©a li ma tistax tagútihielhom úlief
il-kampanja. Dan qiegúed ji©ri fid-dinja kollha, u
gúalhekk búalissa hemm xejra sabiex l-ibliet li gúad
iridu ji©u mibnija jkollhom aktar arja, xemx u ©onna
gúan-nies li jkunu jridu jgúixu fihom. Hemm propost
mhux biss sabiex ma júallux li l-ibliet jikbru aktar, i da
saúansitra biex inaqqsulhom id-daqs tagúhom.
Minn dan naraw illi gúas-saúúa u l-hena talbniedm il-gúejxien fil-beraú huwa ta’ útie©a kbira.
Min-naúa l-oúra ma hemm ebda ra©uni
gúaliex dawk li jgúixu fil-kampanja jaúdmu l-art
m’gúandhomx igawdu mir-ri q li kisbet ix-xjenza u
mill-progress tekniku. Dan ©a qed isir b’úeffa kbira.
Minkejja l-úidma kollha tal-magni li nstabu – uúud
minnhom, jisgúobbini ngúid, qed ji©u w ati gúal
gúanijiet ú iena – tibqa’ dejjem il-útie©a ewlenija
li l-bniedem igúix fuq il-prodotti li tagútih l-art.
Il-úaddiem ta’ l-art huwa ta’ l-akbar útie©a fost ilmaúluqin. Mingúajru ma jista’ jgúix úadd.
Inúossni ferúan li llum ninsab Gúawdex.
Nifirúilkom talli r©ajtu bdejtu tagúmlu din il-Wirja li
lili gúo©bitni tassew. Ma jistax ikun li jieúu premju
kulúadd i da dawk li ma rnexxilhomx jiksbu wieúed
mill-premjijiet gúenu xorta waúda biex din il-Wirja
kienet suççess. Jiena ma ndumx wisq ma ner©a’ n ur
Gúawdex ’il gúaliex gúandi xewqa kbira li nkun nafu
aújar. Gúalissa nagútikom l-akbar úajr gúat-tjubija li
biha lqajtu lil Mrs Douglas u lili.
Gúeluq
Wara li spiççaw it-taúditiet, Mrs Douglas bdiet
tqassam il-premjijiet lir-rebbieúa. Dawn il-premjijiet
kienu jikkonsitu fi flus u tazzi tal-fidda tassew sbieú li
ngúataw minn xi sinjuri u ditti Maltin u Gúawdxin.
Hekk kif spiçça t-tqassim tal-premjijiet, id-Direttur
tal-Biedja ppropona three cheers lill-Eççellenza Tiegúu
l-Gvernatur. Iç-çerimonja spiççat bid-daqq tal-GOD
SAVE THE KING.
Fost dawk li kien hemm pre enti nistgúu nsemmu
lis-Sur John Debrincat, Uffiççjal tal-Biedja gúal
Gúawdex, is-Sur V. Rizzo, is-Sur K. Zammit Marmara’,
is-Sur O. Paris, is-Sur J. Azzopardi, is-Sur J. Tabone,
l-Onor. Henry Jones, Dr. F. Grima, is-Sur J. Cefai, L.P.,
il-Prof. I. Evans u Mr. W. B. Fielding, id-Direttur talBritish Insititute ta’ Gúawdex.
RIFERENZA: Il-Berqa, 21 ta’ Awissu, 1946, p. 5.
81
festaSANTA MARIJA 2009
Is-Soçjetà Leone ssellem
lil KARLU, il-bennej ta - ew© teatri Aurora
Matul is-sena 2008-2009, il-Banda
Çittadina Leone kellha servizz
wieúed funebri, fil-funeral ta’ Karlu
Vella, il-bennej ta - ew© teatri
Aurora.
Nhar it-Tnejn 15 ta’ Ìunju
2009, túabbret il-mewt ta’ Karlu
Vella, membru onorarju tas-Soçjetà
Filarmonika Leone, fl-gúomor ta’
94 sena. Kif inhu stipulat fl-istatut
©enerali, is-Soçjetà Leone tajret ilbandiera mezz’asta mal-aúbar talmewt u fil-jum tal-funeral tiegúu
u dendlet iç-çfuf suwed mal-bieb
ta’ barra b’sinjal ta’ luttu. Il-funeral
ta’ Karlu Vella, bl-akkumpanjament
tal-Banda Çittadina Leone, sar
l-gúada it-Tlieta, 16 ta’ Ìunju
2009. Il-funeral telaq mill-Isptar
Ìenerali ta’ Gúawdex lejn ilKa in tal-Banda Leone fi Triq irRepubblika akkumpanjat minn
Mons Ìu eppi Gauci u Rev. George Mercieca, direttur spiritwali emeritu. Hemmhekk, intlaqa’ millbanda bl-innu ‘Il Leone’ u kompla bil-marçi funebri matul Triq ir-Repubblika, Pjazza Indipendenza
(it-Tokk) u t-Telgúa tal-Belt sa Pjazza Katidral. Matul il-korteo, il-banda daqqet uúud mill-marçi
funebri li an nu fis-sett Pro Nobis tal-Ìimgúa Mqaddsa li gúaddiet. Fil-fatt, dan kien l-ewwel
funeral u l-ewwel okka joni fejn il-banda kellha tesegwixxi dawn il-marçi barra minn mienhom.
82
festaSANTA MARIJA 2009
Karlu Vella, imwieled fl-1915, kien mi ewwe© lil Maria u kellu tnax–il wild. Jibqa’ magúruf búala
bennej b’karriera twila u prominenti f’Gúawdex. Lilu huma attribwiti úafna mid-djar residenzjali
u binjiet oúra importanti f’Gúawdex. Búala partitarju mill-iktar imúe©©e© u assidwu tas-Soçjetà
Filarmonika Leone, Karlu ma setax ma jkunx il-bennej tal-ka ini tagúha matul mienu. Fil-fatt,
Karlu huwa l-bennej ta - ew© ‘Aurori’ – it-Teatru Aurora fil-ka in tal-Banda Leone fi Triq l-Arçipriet
Saver Cassar, fejn illum huwa ç-Çentru Parrokkjali tal-Katidral, u t-Teatru tal-Opra Aurora bil-ka in
e istenti. I - ew© binjiet huma xhieda tal-imúabba u l-ener©ija li dan il-membru gúal gúomru, kif
onorat mis-Soçjetà li huwa tant úabb, kellu, gúal dak kollu li l-ka in kien jidúol gúalih. Kien gúalhekk
xieraq li jkollu dan l-unur u privile©©, li dik il-banda, li gúal dar, bnielha tnejn, takkumpannjah flaúúar vja©© tiegúu fit-telgúa lejn il-Katidral gúa i tagúna.
lis-surmast EMANUEL BUGEJA ta -Ûurrieq
Ftit tal-©ranet wara, il-Óadd 28 ta’ Ìunju
2009, túabbret il-mewt tas-surmast u
kompo itur Emanuel Bugeja mi -Ûurrieq
Malta. Il-Banda Çittadina Leone irçeviet
b’sogúba din l-aúbar u ngúaqdet ma’ diversi
baned oúra f’Malta sabiex tesprimi n-niket
tagúha u twassal il-kondoljanzi lill-familjari u
l-úbieb tiegúu.
Is-Surmast Bugeja úalliena fl-età ta’ 86
sena. Búala mu içist, huwa beda l-karriera
tiegúu mal-Banda Queen Victoria, ta Ûurrieq taút Mro Fran©isk Bugeja. Aktar
tard ingúaqad mar-Regiment Band taút
id-direzzjoni tal-Ma©©ur Anthony Aquilina.
Studja wkoll taút Mro Vincenzo Costa u
Mro Ìu eppi Stivala, eks-surmast tal-Banda
Leone. Taút dan is-surmast ©ab l-A.(Mus.)
L.C.M., diploma. Studja wkoll il-pjanu
u l-orkestrazzjoni mar-Rev. Albert Borg.
Bugeja jibqa’ wkoll magúruf mhux biss
búala mu içista i da wkoll búala surmast
direttur. Fil-fatt kien imfaúúar úafna kull
meta dderie©a r-Regiment Band, u wara li
kien bandist mal-Filarmonika Nazzjonali
La Vallette, mar bandist mal-King’s Own
fejn laúaq Assistent Surmast u ©ieli wkoll
issostitwixxa lill-istess Ma©©ur Aquilina fiddirezzjoni tal-banda. Bejn l-1951 u l-1991,
gúal 40 sena, kien is-surmast direttur talBanda Queen Victoria ta -Ûurrieq li minnha
ori©ina. Fil-fatt, fl-1991, waqt il-laqgúa ©enerali annwali, il-membri ta’ din l-gúaqda mu ikali kienu
úatruh búala s-Surmast Direttur Onorarju.
Il-Banda Çittadina Leone gúandha rabtiet speçjali mas-surmast Bugeja, grazzi gúall-konoxxenzi
personali tal-Arkivista Emi, u Joseph Vella. Il-banda tagúna ilha numru kbir ta’ snin toúro© març kull
sena minn tas-surmast Bugeja. Fil-fatt, il-marçi tiegúu fl-arkivji tagúna jgúoddu aktar minn 70. Din
is-sena wkoll kif inhu xieraq gúandna març tas-surmast Bugeja li jismu ‘Champion Blues’.
Mro Emanuel Bugeja úalliena, imma úallielna, lilna búala baned Maltin u Gúawdxin, patrimonju
mu ikali mill-isbaú. Il-bandisti, nitkellmu mill-banda tagúna, huma familjari mal-mu ika tas-surmast
Bugeja u f’dan ir-rigward, huwa wkoll maúbub minn kulúadd. Jibqa’ magúruf gúall-marçi mexxejja
u úelwin tiegúu li bla ebda kumplikazzjoni u bi úlewwa liema búalha, jagútu gost u pjaçir kemm
lill-mu içist li jdoqqhom, kemm lill-udjenza li tiggustahom.
Il-funeral tiegúu sar nhar it-Tlieta 30 ta’ Ìunju 2009 fi -Ûurrieq, akkumpannjat mill-Banda Queen
Victoria li tant úabb u bi múabba dderie©a gúal 40 sena.
83
festaSANTA MARIJA 2009
.
norbert FENECH, direttur tal-kazin
Manutenzjoni u ti©did fil-ka in u fit-teatru
Dawk kollha midúla tal-ka in tagúna matul is-sena
li gúaddiet setgúu jinnutaw li x-xogúol fil-ka in ma
waqaf qatt. Matul dawn ix-xhur kollha, kien hemm
xogúlijiet gúaddejja f’kull parti tal-ka in, u xogúlijiet
li m’humiex gúar – la fid-daqs tagúhom, la fi - mien
li jieúdu u lanqas fil-finanzjament li jitlobu. Sewwa
l-ka in u sewwa t-teatru kellhom b onn ta’ xogúolijiet
kbar biex jin ammu mhux biss f’kundizzjoni tajba
i da wkoll a©©ornati u adattati gúall-u u ta - minijiet
tal-lum.
Hekk rajna xogúlijiet fit-teatru, xogúlijiet filbini l-©did ta’ wara l-ka in, xogúlijiet fuq il-bjut u
xogúlijiet fil-parti ta’ quddiem tal-ka in. Búal-lum
sena, ix-xogúol fit-teatru kien il-vestwarji. Dawn
tkomplew biex nistgúu ngúidu li kwa i lesti, i da
minn dakinhar ‘l hawn inqalgúu u kwa
. i tqiegúdu
t-toilets kollha f’kull sular tat-teatru. Din ma kinitx
biçça xogúol façli meta tqis li hemm toilets f’erba’
sulari tat-teatru, fuq quddiem tal-ka in u taút il-palk.
Dan bla ma nsemmu t-toilets tal-kamerini (dressing
rooms), li dawk kienu di©à nbidlu fl-2006. Barra
minn hekk, kull toilet sarlu xogúol strutturali, inbidlu
l-aççessorji u l-komunikazzjonijiet, tqiegúed madum
©did u suffitt tal-gypsum biex il-prodott finali jkun
pulit, dehen ta’ teatru grandju u fuq kollox jirrispetta
l-i©jene u s-sigurtà ta’ min jagúmel u u mill-post. Dan
il-pro©ett tat-toilets gúalhekk ©ab miegúu xogúol
mhux gúir, u mhux façli fix-shafts ta’ kull naúa
m’gúola t-teatru kollu.
Sadanittant, bl-gúajnuna ta’ Donald Camilleri u
Ìanni Mompalao kellna nagútu rkaptu biex nirran©aw
u n©eddu s-sistema tad-dawl, li kienet gúadha l-ewwel
sistema li tqiegúdet meta nfetaú it-teatru fl-1976.
Hawnhekk sar úafna xogúol u fadal xi jsir, b’mod
speçjali sal-opra li jmiss. Kien hemm tliet biççiet xogúol
kbar xi jsiru – is-suffitt artistiku tas-sala, id-dwal talpalketti, kurituri u exit lights u d-dwal ta’ fuq il-palk.
Kollox bil-mod il-mod, úa©a wara l-oúra, ix-xogúol
qiegúed isir bil-gúaqal u bir-reqqa gúaliex f’dawn
l-affarijiet delikati huwa importanti li x-xogúol li jsir, isir
tajjeb kemm gúax jiswa l-flus u kemm gúax tidúol finnofs is-sigurtà ta’ úafna nies. Dan il-pro©ett kien jitlob
gúalhekk il-qlugú mill-qiegú tal-control room li di©à
tlestiet waqt li qed tistenna biex tinqala’ mill-qiegú
il-power room údejn il-palk.
Il-úsieb issa huwa f’din il-waqfa tas-sajf jitnaddaf,
jinúasel u jissewwa s-separju tat-teatru. Gúal dan ilgúan, il-kumitat di©à gúamel il-kuntatti u ©abar l-istimi
biex ©iet fdata din il-biçça xogúol f’idejn kuntratturi
professjonali. B’hekk it-teatru tagúna li huwa parti
essenzjali mill-ka in, kompla ji©i rinovat u armat gúallúti©ijiet tal-lum.
84
Ix-xogúol tagúna i da kompla mhux biss fit-teatru.
Kemm fit-teatru kemm fil-ka in ©ew istallati b’sistema
professjonali l-apparat tas-sigurtà f’ka ta’ nirien
b’investiment kapitali ffinanzjat mill-kumitat çentrali.
Wara li búal-lum sena konna úabbarna li tlesta t-tikúil
u x-xogúol fuq il-bjut tat-teatru u tal-ka in, din is-sena
dorna dawra tajba l-arblu l-kbir u t-tarjola tiegúu li
kienu - ew© o©©etti li kien imiss. Xtaqna, kif fil-fatt
kien il-pjan, li ngúaddu gúat-tikúil tal-©enb tat-teatru
li júares lejn in-naúa tal-bank HSBC wara li n-naúa talBOV kienet tlestiet, i da minúabba dawn il-pro©etti
kollha, dan kellu ji©i pospost.
Sadanittant, id-direttorat kien qiegúed jikkoordina
x-xogúol fuq il-bini l-©did fuq in-naúa ta’ wara talka in. Il-bini issa tela’ kollu, bl-imúa en u bil-kaxxa
tat-tara©. Kien meútie© úafna xogúol fuq il-generator
sabiex dan tqiegúed fil-post il-©did tiegúu fil-waqt li
jonqos úafna xogúol biex jingúalqu l-aperturi tal-post
il-©did u jitlesta biex fih ikunu jistgúu ji©u maú una
sewwa armar tal-festa, sewwa armar tat-teatru fil-waqt
li jkun jista’ jintu a kemm búala backstage kemm búala
workshop.
Ma’ din il-lista li tgúejjik taqraha, aúseb u ara
tippjanaha u twettaqha, wieúed irid i id ix-xogúol
kollu li sar fuq l-aperturi tal-faççata fit-tieni u t-tielet
sular, u l-irran©ar ta’ diversi kmamar oúra fil-ka in
fosthom fl-arkivji mu ikali u fil-kaxxa tat-tara©.
It-tir tagúna huwa dejjem li ngúaddu lil ta’
warajna, ka in u palazz isbaú milli úadnieh aúna.
Il-frott di©à qiegúed jidher i da gúadu ma sarx
kollu. Fadal úafna xi jsir kif ilna noúolmu u ngúidu.
Ix-xewqa tagúna tibqa’ dik li wara li nlestu minn
festaSANTA MARIJA 2009
dax-xogúol kollu li gúandna f’idejna nkunu nistgúu
nduru gúar-restawr tal-faççata. It-triq ta’ quddiemna
gúadha tidher kbira, u çerti li m’hi se tiçkien qatt,
i da t-triq li di©à mxejna u issa qiegúda wara daharna
qiegúda dejjem tikber u tagúmlilna kura©©. Wieúed
jagúmel kura©© meta jara l-gúajnuna u l-interess
tan-nies. Li kieku ma kinitx din l-gúajnuna kieku gur
ma konniex se nwettqu din il-kwantità ta’ pro©etti
hekk kbar, meta fl-istess waqt it-teatru tagúna amm
kalendarju u sta©un teatrali daqshekk impenjattiv;
meta l-banda tagúna kellha sena kollha attivitajiet
búal dawn!
Aúna li qegúdin hawn biex inservu lis-Soçjetà
tagúna, inkomplu naúdmu lkoll flimkien. Fid-direttorat
tal-ka in, m’hawnx xogúol ta’ wieúed waúdu i da ta’
tim wieúed flimkien. Is-sigriet huwa li wieúed jiddelega
u jaúdem fi grupp, gúax kif wieúed jista’ jara, fi grupp
isiru l-mirakli. Ix-xogúol kollu li sar matul din is-sena
mhu xejn inqas minn miraklu u b’dan aúna kuntenti
gúax jagúmlilna l-qalb inkomplu fuq l-istess passi.
Minn qalbi gúalhekk, nirringrazzja lil kull min ni©u
b onn l-gúajnuna tiegúu u nsibuh fil-pront, sewwa
bil-pariri u sewwa bix-xogúol tiegúu. Nirringrazzja
b’mod speçjali lill-assistent direttur Mario Camilleri u
l-voluntiera gúa agú u nawgura lill-qarrejja ta’ dan
il-programm, il-festa t-tajba.
85
festaSANTA MARIJA 2009
Arawha!
Il-vara l-©dida ta’ Santa Marija
(Gúaqda Armar Santa Marija)
Poe ija miktuba u moqrija fl-okka joni
tal-inawgurazzjoni t-tberik tal-vara
l-©dida ta’ Santa Marija fi Pjazza Savina,
fis-7 t’Awwissu 2008.
Arawha s-Sinjura – Arawha tiddandan
Fit-tlugú glorju tagúha – Arawha issaltan
Arawlha úarsitha – Araw úbub gúajnejha
Is-sema riflessa – Iddawwal úaddejha
Araw idha l-waúda – Di©à iffurmata
Qisu hemm id Alla – U magúha ggranfata
Araw idha l-oúra – hawn isfel turina
Nistennew ftit oúra – U ti©i gúalina
Arawh lil Mikieli – Kif qiegúed jerfagúha
Bil-©wienaú deh’bija – Hemm tiela’ ‘l fuq magúha
Araw lill-Arkan©lu – Iúabbar, jurina
Li fejn sejra ommna – Hemm post ank’gúalina
Arawha sabiúa – Qed tgúammex bid-dija
Óarsitha ‘©à tixhed – L-eterna tgawdija
Arawha kaúlana – Imge wra fis-sema
Arawha bla tebgúa – Búall-Óaruf ta’ sena
Araw lewn l-Aurora – Id-deh’b tax-xemx tielgúa
Araw lewn il-qamar – Xi bjuda úallielha
Arawhom il-kwiekeb – Kif inkurunawha
Sultana tas-sema – Mill-ewwel kif rawha
Arawha uliedha – Arawha sew issa
Arawha bit-tama – Tax-xorti l’gúad tmissna
Arawha uliedha – Arawha tintrefa
Arawha bit-tama – Li qatt ma tintefa’
Biex kif darba waúda – L-appostli hekk rawha
‘il fuq lejn is-sema – Ank’aúna narawha!
Matthew Sultana
86
festaSANTA MARIJA 2009
anton FARRUGIA
Marija Assunta hi l-Awrora
Qabel ma’ nidúlu fil-qalba tas-su©©ett tagúna,
ngúidu x’inhi l-‘Awrora’. Dawk li jaqraw u jiddeskrivu
t-temp, b’awrora jifhmu dik is-súaba mdawla li tidher
perjodikament qrib in-north pole u qrib is-south pole.
Dik ta’ údejn in-north pole tissejjaú ‘aurora borealis’ u
dik ta’ údejn is-south pole, tissejjaú ‘aurora australis’.
Dawn i - ew© súabiet, qishom purtieri kbar, huma
ta’ sbuúija liema búalha u jkunu ta’ kobor ta’ mijiet
ta’ kilometri.
Imma, fil-Kotba Mqaddsa, il-kelma ‘awrora’
gúandha sinifikat ieúor. ‘Awrora’ tfisser i -‘ erniq
ta’ filgúodu’ – dak id-dawl li jitfaçça fis-sema qabel
ma x-xemx tisponta fix-xefaq. Fil-fatt, fil-litur©ija talKnisja, fl-antifona li titkanta f’jum Santa Marija, insibu
miktub hekk: “min hija din li riesqa búalma jersaq
i - erniq ta’ filgúodu, sabiúa búall-qamar, tiddi búaxxemx, u tbezza’ búal e erçtu múejji gúat-taqbida?”
Issa gúaliex id-devoti ta’ Marija jipparagunaw
lill-Madonna ma - erniq ta’ filgúodu mal-awrora?
Bi ejjed ngúidu li miljuni ta’ nies imxerrdin maddinja kollha, membri tal-Le©jun ta’ Marija, jgúidu din
l-antifona kuljum.Gúaliex dan it-titlu? L-awrora hija
úelwa, kwieta, friska, tnissel f’kull min jaraha, allegrija,
mimlija bl-isperanzi gúal jum ©did gúax hi l-úabbara
tal-jum. Hekk il-ver©ni Marija: awrora tal-grazzja talmi©ja fid-dinja ta’ Ìesù.
Mela, Marija hi s-sebh u Ìesù hu l-jum, id-dawl
tad-dinja. L-‘awrora’ hi l-qdusija li biha hi m ejna
Marija. Búalma l-‘awrora’ titfaçça xi ftit úin qabel
max-xemx tidher fix-xefaq, hekk il-Ver©ni Marija
tfaççat ftit mien qabel
ma’ Ìesù ©ie fid-dinja
búal Bniedem-Alla.
Naúseb li kulúadd
jifhem, li - erniq ta’
filgúodu, jew l-awrora,
ti©i kka©unata mixxemx li tkun ser
tispunta ftit úin wara.
Hekk, il-virtujiet
ta’ Marija huma
rifless tad-dawl kbir
li jdawwal id-dinja.
Jaúasra, li meta ©ie
Ìesù fid-dinja, iddinja ma’ gúarfitux.
“Kien id-dawl tassew, li
jdawwal kull bniedem
li ji©i fid-dinja. (ilKelma) kienet fiddinja, u d-dinja biha
saret, imma d-dinja ma
gúarfithiex. (Ev. Ta’ San Ìwann, Daúla 9-10). Id-dlam
li kien je isti fid-dinja kellu jitkeçça. Marija, kollha dija
ta’ virtujiet, gúenet biex mid-dinja jitkeççew dawn iddlamijiet. Gúandha ra©un il-Knisja fil-jum tal-Assunta
tkanta “ …sabiha búal qamar, tiddi búax-xemx…”.
Ir-ra©©i benefiçi tal-grazzja u tas-sbuúija spiritwali
kienu dawk illi bihom il-Ver©ni Mbierka gúaff©et
ras is-serpent, lil Luçifru, u ©abet fix-xejn is-setgúa
tad-dlamijiet. ‘Búalma l-awrora túabbar jum ©did,
jum ta’ dawl, hekk ukoll Marija úabbret il-veru xemx
tas-salvazzjoni tal-bnedmin. Mhux biss, imma Hija
úabbret ukoll illi kien wasal i - mien li dak li kien
ilhom iúabbru l-Profeti u l-Patrijarki, jitfaçça fiddinja’. (S. Bernard fil-kitba tiegúu, ‘Ad B. Maria, sermo
panegyricus’)
San Pier Damiani, li kien wieúed mill-akbar
marjolo©isti, u múarre© sewwa fil-misteri divini
tal-Ver©ni Santissima, kien isejjaú lill-Madonna filpriedki tiegúu: ‘Marija, l-Awrora tar-Redenzjoni’.
L-istess, i - ew© qaddisin marjani, San Bernard u
San Bonaventura, ju aw fil-kitba tagúhom il-kelma
‘awrora ta’ ©ieú, awrora ta’ úwejje© sbieú, awrora
ta’ gúe©ubijiet li búalhom qatt ma kienu dehru fiddinja…’ San Bonaventura jkompli j id li ‘ Marija hi
l-kapulavur tal-Missier Etern, l-Omm qaddisa tal-Iben
tiegúu u l-Gúarusa fidilissima tal-Ispirtu s-Santu.
Minn priedka ta’ San Pier Damiani nisiltu dan
li ©ej: ‘ L-ewwel missier tagúna, Adam ©ie m ejjen
b’xebh li joqrob lejn il-Mulej úallieq tiegúu, flisplendur tal-jum’. I da billi dan Adam u martu
Eva ma gúarfux
jgúo u d-dinjità
ta’ privile©© hekk
kbir, u billi úallew li
ji©u mqarrqin misserpent tal-infern,
©abu fuqhom u fuq
il-©enerazzjoni umana
kollha, id-dalma talmewt ta’ dejjem.
Persuna waúda biss,
Marija, ma sofrietx
din id-dalma. Bilmaqlub, Hi gúenet
biex titwarrab din
id-dalma minn fuq
l-umanità.’
Id-dalma sfiqa
li waqgúet fuq l-Eden
bdiet aktar tiggrava
aktar ma beda
gúaddej i - mien.
87
festaSANTA MARIJA 2009
Aktar mal-©nus bdew ji diedu fid-dinja, il-úa en
aktar kompla jikber. Gúaldaqstant Alla bagúat sinjali
li d-dlam tal-úa en kien kiber wisq: omiçidji, gwerer,
dulluvju, xita tan-nar, pesta u mard qerriedi ieúor,
etc. Kienet lejla twila t’eluf ta’ snin; lejla ta’ bi a u ta’
biki. Mal-wasla tal-Ver©ni Marija deher xaqq ta’ dawl,
dehret l-awrora. Marija kienet l-avangwardja tal-veru
dawl.
Il-Knisja túobb issejjaú lil Marija: ‘Stella matutina’
(kewkba ta’ filgúodu). Kienet din il-kewkba li tidher
fis-sema kmieni filgúodu, li tagúti d-direzzjoni lillbaúúara meta l-istrumenti tan-navigazzjoni ma kinux
gúadhom je istu. Fil-baúar imqalleb, il-baúúara
kienu jistennew b’úerqa kbira li titfaçça l-kewkba ta’
filgúodu. B’hekk kienu jikkore©u d-direzzjoni úa ina
tagúhom u fl-aúúar jaslu fil-kalma u fis-sedqa tal-port.
L-istess gúandu jagúmel in-nisrani: i omm
lil Marija búala l-kewkba tiegúu, biex Hi tagútih
direzzjoni fil-úajja mqallba tiegúu, fil-úalel tal-úa en
li jgúarrqu lid-dinja, f’dawn il-widien tad-dmugú.
Marija hija l-kewkba li tmexxina fid-dinja sal-Port tasSalvazzjoni.
Ner©a’ n©ib kwotazzjoni oúra mill-kitba ta’ San
Pier Damiani: ‘Búalma l-awrora hija t-tmiem tal-lejl,
búalma l-awrora hi t-túabbira tad-dawl tal-jum, hekk
ukoll il-Ver©ni Mbierka úabbret il-jum tal-grazzja, ilprospett sabiú tas-salvazzjoni eternà.
San Bonaventura, is-serafiku duttur tal-Knisja wkoll
kien iúobb ixebbah lil Marija mal-awrora; in©ibu
hawnhekk silta mill-kitba tiegúu:
‘O Mara, illi miegúek ebda mara oúra ma tista’
tixxebbah. O Mara, waúdanija u tal-gúa©eb! Minnek
l-elementi re©gúu úadu l-úajja; minnek illi l-infern ©ie
mirbuú u l-bnedmin salvati! Iva int il-mara magú ula
gúaliex bik il-vojt fil-kori tal-an©li re©a’ mtela’’
(San Bonaventura: Speculum B.V.M. XI)
Il-qaddisin, kollha kemm huma, ma kienu jixbgúu
qatt jikkontemplaw dan il-kbir ©miel ta’ Marija! F’dan
il-©miel tal-gúa©eb, kienu jilmúu l-primat ta’ Ìesù
Kristu, il-úellies tagúhom u tagúna.
Nispiçça bit-talba ta’ San Epifanju: ‘Jien insellimlek,
O Marija Sultana tal-Ver©ni, Xbejba Omm l-i jed
qaddisa. Iva lilek, O Marija Omma ta’ dawl, illi fissema jillumina il-qtajja’ kollha tal-an©li, jimla bilgúaxqa lis-Serafini, jimla bil-hena lill-Kerubini, jagúti
lix-xemx l-isplenduri tagúha, ineúúi minn fuq id-dinja
lid-dlamijiet. Inti bilfors int awrora ta’ dawl, la inti
Omm ta dak li qal: Jien hu d-Dawl tad-dinja. Jien
insellimlek, O Marija, Omm tal-veru Dawl illi jillumina
u j ejjen is-sema u l-art.’
(S. Epifanju: De laud. Virgo)
U aúna wkoll, f’dawn il-jiem li fihom infakkru bil-kbir
il-festa kbira tal-Assunta, insellmu lill-Madonna u
ngúidulha:
Is-Sliem gúalik, Marija Awrora tal-Grazzja.
88
festaSANTA MARIJA 2009
anton f. ATTARD
Il-Katidral tal-Assunta: il-vera Matriçi
u Omm il-Knejjes kollha ta’ Gúawdex
01.
PARROKATI U ARÇIPRETURI
Omm it-Tliet Parroççi Medjuevali tar-Rabat
Gúalkemm s’issa gúadna ma nafux f’liema data jew
dati twaqqfu t-tliet parroççi medjuevali tar-Rabat,
Gúawdex, ji©ifieri Santa Marija ta’ Savina, San Ìakbu
u San Ìor©, b’dana kollu llum gúandna provi bi ejjed
biex nuru li dawn kienu verament parroççi filjali talMatriçi ta’ l-Assunta.
Illum di©a’ ©ie ppruvat f’kitbiet diversi f’úar©iet
oúra ta’ dan il-Programm li dawn il-parroççi kienu
parroççi fil-veru sens tal-kelma: Kellhom il-kappillani
tagúhom, il-parruççani tagúhom u l-limiti partikulari
tagúhom quarterii Rabati. Mela kienu parroççi
territorjali fir-Rabat.
Nistgúu ngúidu li s-Signa univoca Recognitionis li
l-Matriçi ta’ l-Assunta kienet ommhom huma dawn: ilJus Baptismandi, il-Jura Sepulturae, u l-qsim ta’ premizji
tal-kampanja. Il-Matriçi ta’ l-Assunta kienet l-unika
parroçça f’Gúawdex li kellha l-fonti tal-Magúmudija
u dan is-Sagrament normalment kien jingúata f’din
il-knisja. Magúmudijiet fil-parroççi tar-Rabat, meta
kienu jsiru, kienu jsiru b’ilma li jin©ieb mill-Matriçi. Ilkappillan tal-Matriçi ta’ l-Assunta wkoll kellu d-dritt li
jidfen il-parruççani tiegúu fil-parroççi tar-Rabat, imma
bi - mien il-kappillan ta’ San Ìor© beda jnaqqarlu dan
id-dritt, u dan huwa evidenti mill-kwistjonijiet li kienu
jinqalgúu.1 Fi mien Dusina, il-kappillan Deapapis kien
qed jaqsam il-premizji tal-kampanja mal-kappillan
tal-Matriçi, avolja l-kampanja ma kenitx territorju
tiegúu, gúax hu kien kappillan dicti loci del Rabato,
ta’ l-imsemmi post tar-Rabat u t-territorju tiegúu kien
quarterii Sancti Giorgii Rabati.
Il-Matriçi ta’ l-Assunta kellha wkoll diversi titoli
jidúlu taút simpliciter reverentialia, búalma huma:
ecclesia maior, il-knisja l-kbira, ecclesia principalis, ilknisja ewlenija.
Il-psewdo-storiçi jinterpretaw il-kwistjonijiet li kienu
jinqalgúu fuq dawn id-drittijiet búala li l-Matriçi trid
tieúu xi úa©a lil San Ìor©!
Il-Parroççi Medjuevali ta’ Santa Marija ta’ Savina u
ta’ San Ìakbu kienu ©ew suppressi u profanati millVi itatur Appostoliku, l-Inkwi itur Mons. Pietru Dusina.
Il-limiti ta’ bejn il-parroççi tal-Matriçi u ta’ San
Ìor© kienu ©ew definiti darba gúal dejjem mill-Isqof
Cagliares fis-6 ta’ Ìunju, 1623. Ninnutaw f’dan
l-istudju li minn dawn il-limiti qatt ma úar©et ebda
parroçça. Mela San Ìor© qatt ma kienet u m’hix u la
Matriçi u wisq inqas Arçi-Matriçi.
Il-Matriçi ssir Kolle©©jata
Il-Matriçi ta’ l-Assunta saret kolle©©jata storikament
fis-6 ta’ Ìunju, 1623, bl-editt ta’ l-Isqof Cagliares u
©uridikament bil-Bolla Superna Dispositione tal-20 ta’
Ottubru, 1663, implimentata bis-saúúa tas-sentenza
ta’ l-Inkwi itur Ranuzzi tat-23 ta’ Frar, 1668. Meta
saret Kolle©©jata l-parroçça l-antika ©iet suppressa u
estinta2 biex flokha tidúol il-persuna morali l-©dida,
il-kapitlu tal-Kolle©©jata. Il-©id u d-dúul kollu talparroçça l-antika gúadda gúand il-kolle©©jata u hekk
ukoll l-obbligi kollha, inklu a l-kura ta’ l-erwieú. Mela
t-territorju tal-parroçça l-antika ma setax gúadda
gúand xi parroçça oúra.
Il-Bolla tal-Kolle©©jata tgúid speçifikament li l-kura
ta’ l-erwieú tibqa’ búal qabel gúand l-Arçipriet, “pro
uno Archipresbytero penes quem ut prius cura animarum
parochianorum primodicte ecclesie remaneat.”
Il-psewdo-storiçi jgúidu li meta saret kolle©©jata
l-Matriçi ta’ l-Assunta tilfet il-parrokkjalita’
tagúha u t-territorju tal-parroçça l-antika gúadda
awtomatikament gúand il-parroçça ta’ San Ìor©. Issa
l-kelma ‘parrokkjalita’ ma te isti f’ebda dizzjunarju u
ma tfisser xejn. Hija invenzjoni tal-psewdo-storiçi gúax
l-awtorita’, xi drabi msejúa r-rettorat, hija vestita f’min
jokkupa l-kariga jew uffiççju ta’ kappillan jew arçipriet
u m’hix xi stat li jappartieni lill-knisja tal-©ebel. 3
Ter©a’, la l-Bolla tal-Kolle©©jata u lanqas is-sentenza
ta’ Ranuzzi ma jgúidu hekk, li t-territorju tal-parroçça
l-antika ta’ l-Assunta kellu jmur gúand il-parroçça ta’
San Ìor©, u fil-Knisja xejn ma jsir awtomatikament,
úlief xi skomunika!4
Omm il-Parroççi tax-Xewkija u tal-Gúarb
Ix-Xewkija, il-parroçça ta’ San Ìwann, saret parroçça
permezz tad-Digriet ta’ l-Isqof Gerolamo Molina tas-27
ta’ Novembru, 1678, u dik tal-Gúarb, il-parroçça talVi itazzjoni, saret ukoll parroçça permezz ta’ Digriet ieúor
ta’ l-istess isqof tad-29 ta’ Awissu, 1679. Dawn il-parroççi
twaqqfu fit-territorju tal-Kolle©©jata ta’ l-Assunta, kienu
ddotati minnha u lilha jqimu búala ommhom.5
Trasferiment
Il-Parroçça tal-Gúarb kienet twaqqfet fil-knisja talVi itazzjoni ta -Ûejt u wara ©iet trasferita gúall-knisja
l-©dida.
Parroçça minn Parroçça
Fil-15 ta’ Marzu, 1893, il-Parroçça ta’ San Lawrenz
twaqqfet mit-territorju tal-Kolle©©jata tal-Gúarb u talParroçça ta’ Kercem.
89
festaSANTA MARIJA 2009
Omm il-Parroççi ta’ Sannat, tax-Xagúra, ta’
Santa Marija tal-Qala, li wara ttieúdet inNadur, u ta -Ûebbu©.
Fit-28 t’April, 1688 (id-data de jure), l-Isqof Fra Davide
Cocco Palmeri, permezz tad-Digriet Cum in prima,
waqqaf erba’ parroççi f’daqqa mit-territorju tal-Matriçi.
Dawn kienu Santa Margerita ta’ Sannat, Sant’ Anton
tax-Xagúra, Santa Marija tal-Qala, li wara ttieúdet inNadur, u ta’ Santa Marija tal-Virtut jew l-Assunzjoni
ta -Zebbu©. Dawn iqimu lill-Kolle©©jata ta’ l-Assunta
búala ommhom u kienu ddotati minnha.6 Fl-istess
waqt hu gúaqqad il-Parroçça ta’ San Ìor© mal-Matriçi,
u hekk, skond is-Sacra Romana Rota, San Ìor© ma
baqgúetx iktar parroçça per se. L-implimentazzjoni
saret fl-1689 (id-data de facto). L-approvazzjoni minn
Ruma gúal dan ingúatat fil-5 ta’ Marzu, 16897 u
r-reskritt intbagúat fis-26 ta’ Mejju, 1689. Hawn ta’
min igúid li l-implimentazzjoni tal-gúaqda u l-erezzjoni
tal-parroççi saret hekk: l-ewwel saret il-gúaqda, u hekk
San Ìor© ma baqgúetx parroçça per se,8 u dan sar
hekk gúax il-kundizzjoni ta’ l-Arçipriet Magri tal-Matriçi
kienet tieúu preçedenza, u ’l gúada saret l-erezzjoni
tal-parroççi.9 Id-data effettiva ta’ kollox li gúandha ti©i
kkwotata skond il-li©i hija d-data de jure, 1688, gúax
id-data de facto weúidha ma tiswa xejn.
Il-psewdo-storiçi, gúax moúúhom ma jimxix
mal-li©i, imma huwa influwenzat bil-kbir millparrokkjali mu, jikkwotaw id-data de facto.
Dota ta’ San Ìor©?
Hawn irridu ngúidu wkoll li qabel ma seúúet il-gúaqda
tal-parroçça ta’ San Ìor© ma’ l-Arçipresbiterat talKolle©©jata ta’ l-Assunta, l-isqof Cocco Palmeri rri erva
gúalih erba’ biççiet raba’ mill-proprjeta’ tal-parroçça
ta’ San Ìor©. Wara li seúúet il-gúaqda, u gúalhekk
il-parroçça ta’ San Ìor© sfat biss knisja su©©ettiva
bil-funzjoni ta’ viçi-parroçça, u saru l-erezzjonijiet
tal-parroçça l-©odda, dawn il-biççiet raba’ l-isqof
gúaddiehom, waúda kull wieúed, lill-kappillani talparroççi l-©odda. Imkien ma jissemma li dawn kienu xi
dota, u dawn il-biççiet raba’ saúansitra jissemmew wara
l-biççiet tar-raba’ li kien tahom il-Gran Mastru. Gúalhekk
min jiprrova jgúid li dawn il-biççiet raba’ kienu xi dota u
gúalhekk San Ìor© hija Matriçi ta’ dawn il-parroççi, ikun
qiegúed iqarraq gúax sempliçement m’hux veru. Kieku
verament kienu meqjusa búala dota, kieku b’xi mod
dawn l-erba’ parroççi kien ikollhom juru s-su©©ezzjoni
tagúhom lejn din il-parroçça, imma lanqas kieku stess
gúax, kif gúidna, San Ìor© ma baqgúetx parroçça per
se immedjatament qabel it-twaqqif tagúhom.
Trasferimenti
Il-Parroçça tax-Xagúra kienet twaqqfet fil-knisja ta’
Sant’ Anton tal-Qaçça u wara ©iet trasferita gúall-knisja
l-©dida, tal-Grazzja, imbagúad tat-Twelid tal-Bambina.
Il-Parroçça tan-Nadur kienet twaqqfet fil-knisja ta’
Santa Marija tal-Qala u wara ©iet trasferita gúall-knisja
l-©dida ta’ San Pietru u San Pawl tan-Nadur.
90
Parroççi minn Parroççi
1. Fl-1957 mit-territorju tal-Parroçça ta’ Sannat u
tal-Katidral twaqqfet il-Parroçça ta’ San Pawl talMunxar mill-Isqof Ìu eppi Pace.
2. Fl-1855, mit-territorju tan-Nadur u tax-Xewkija,
twaqqfet il-Parroçça tal-Madonna ta’ Loretu
f’Gúajnsielem mill-Isqof Publius M. Sant, u wara,
mill-knisja l-qadima ©iet trasferita gúall-knisja l-©dida.
3. Fl-1872, mit-territorju tal-Parroçça tan-Nadur,
twaqqfet mill-Isqof Antonius Grech Delicata, ilParroçça tal-Qala fis-Santwarju tal-Kunçizzjoni
u wara ©iet trasferita gúall-knisja l-©dida talKunçizzjoni u ta’ San Ìu epp.
4. Fl-1921, mit-territorju tal-Parroçça ta -Ûebbu©
u tal-Katidral, twaqqfet mill-Isqof Giovanni M.
Camilleri l-Parroçça tal-Gúasri.
Omm il-Parroççi ta’ San Girgor u tas-Sokkors
ta’ Kercem u tal-Qalb ta’ Ìesu’ tal-Fontana, u
mill-©did ta’ San Ìor©.
Il-Parroçça ta’ San Girgor u l-Madonna tas-Sokkors
ta’ Kercem twaqqfet mit-territorju tal-Katidral fl-1885
mill-Isqof Pietru Pace.
Il-Parroçça tal-Qalb ta’ Ìesu’ tal-Fontana twaqqfet
mit-territorju tal-Katidral fl-1911 mill-Isqof Giov. M.
Camilleri.
Fl-1955, il-knisja parrokkjali ta’ San Ìor© re©gúet
saret parroçça indipendenti direttament su©©etta
gúall-isqof (l-Ordinarju) bis-saúúa tad-digriet Cum
hodiernis temporibus ta’ l-Isqof Giuseppe Pace.
Kif irrappurtat tajjeb il-Lucerna, ir-Rivista tal-Kleru
Malti u Gúawdxi, San Ìor© kienet qiegúda titwaqqaf
parroçça mill-©did:
Lucerna, Anno III Novembre-Dicembre, 1955, Vol. II,
No. 6 (N.S.), p. 118:
Documentazione Diocesana
Gozo
In virtu’ di un decreto emanato dalla Curia Vescovile
del Gozo nel primo Agosto 1955 la Chiesa di San
Giorgio Martire nella Citta’ di Victoria e’ stata
elevata alla dignita’ di una parrocchia dipendente
dall’ Ecc.mo Ordinario: “… muniti opportunis
facultatibus per Rescriptum S.C.C. die 7 Junii datum
quo suppressa manet unio hucusque vigens ac
adnectens paroecialem ecclesiam Sancti Georgii
Martyris Nostrae Cathedrali Ecclesiae, declaramus
auctoritate nostra antedictam Ecclesiam paroecialem
omnino ex nunc seiunctam ab independentem
existere ac Ecclesia Cathedrali.” Queste dispositioni
entrano in pieno vigore appena si vachi la prebenda
Arcipresbiterale della Cathedrale.
Hawnhekk ta’ min igúid li meta ngúidu ‘parroçça’
qegúdin nifhmu gúall-istituzzjoni (kappillan u kleru) u
mhux gúall-knisja tal-©ebel. Knisja li ma jkun fiha ebda
istituzzjoni parrokkjali m’gúandha ebda dritt gúal xi titlu
parrokkjali jew preçedenza úlief dak ta’ knisja filjali u
sukkursali.
festaSANTA MARIJA 2009
Bejn l-1688 u l-1955, il-knisja parrokkjali ta’ San
Ìor© kienet magúquda ma’ l-Arçipresbiterat talKolle©©jata u wara Katidral Minus Principaliter, ji©ifieri
búala knisja su©©ettiva, imma l-kleru tagúha kien
igawdi l-istess preçedenza ma’ dak ta’ l-Arçipresbiterat,
parroçça waúda u mhux tnejn.
02.
IL-KOLLEÌÌJATI F’GÓAWDEX
X’inhi kolle©©jata?
Kolle©©jata hija parroçça ta’ grad ogúla minn sempliçi
parrokat. Fiha jkun hemm gúadd ta’ qassisin búala
kulle©©, kull wieúed bil-prebenda tiegúu, li jkollhom
çerti privile©©i u obbligi u dmirijiet x’jaqdu. Il-Knisja
kienet trid li meta parroçça ssir kolle©©jata, il-parroçça
l-antika ti©i suppressa u estinta u l-©id, id-dúul, kif
ukoll l-obbligi tagúha, igúaddu gúand il-kolle©©jata.
Fil-kolle©©jata l-kura attwali ta’ l-erwieú tkun
f’idejn wieúed mid-dinjitarji, aktarx l-arçipriet,
u l-kura abitwali tkun f’idejn il-kulle©© talkanoniçi, li jista’ jkollu wkoll xi dinjitarji oúra.
Billi tkun ta’ grad ogúla l-kolle©©jata tieúu
preçedenza fuq il-parroççi l-oúra kollha taddjoçesi, anki dawk eqdem minnha.
Il-Knisja ta’ l-Assunta kolle©©jata fil-Medju Evu.
Dokument tal-Papa Piju II tas-sena 1463, lill-Knisja
ta’ l-Assunta tal-Belt ta’ Gúawdex isejúilha ‘Knisja
Kolle©©jata’:
“Cum itaque postmodum prebenda decimarum
Collegiate Ecclesie Beate Marie Terre Gaudisii Melevitane
Diocesis que inibi dignitas principalis existit et quam
quondam Raymundus Navarra olim ipsius ecclesie
prebendarius dum viveret obtinebat per obitum eiusdem
Raymundi….,” etc.
(Ara George Aquilina, OFM, Stanley Fiorini,
Documentary Sources of Maltese History, Part IV, Documents
at the Vatican, No. 2. University Press, 2005, p. 272).
Ter©a’ ssir Kolle©©jata
Bl-inkursjonijiet tal-pirati u tat-Torok, u l-faqar kbir
li kien jaúkem fuq Gúawdex, g iritna sofriet ferm u
©iet kwa i depopulata min-nies. Gúalhekk kull újiel ta’
l-ewwel kolle©©jata ma - mien intilef.
I da d-destin ried li l-knisja ta’ l-Assunta ma ddumx
ma ter©a’ ssir kolle©©jata kif fil-fatt ©ara.
Il-Matriçi ta’ l-Assunta saret kolle©©jata storikament
fis-6 ta’ Ìunju, 1623 bl-editt ta’ l-Isqof Cagliares u
©uridikament bil-Bolla Superna Dispositione tal-20 ta’
Ottubru, 1663, implimentata bis-saúúa tas-sentenza
ta’ l-Inkwi itur Ranuzzi tat-23 ta’ Frar, 1668.
Il-Kolle©©jata tal-Gúarb
Il-Parroçça tal-Vi itazzjoni tal-Gúarb twaqqfet
kolle©©jata fid-19 ta’ Mejju, 1774 mill-Papa Klement
XIV permezz tal-Bolla Ex Beati Petri Cathedra li gúaddiet
mis-si©ill tan-Nutar Appostoliku Filippu Pinelli fit-2 ta’
Awissu, 1774, u mbagúad intbagútet lill-Isqof ta’ Malta,
Mons. Carmelo Pellerano. Fit-2 ta’ Ottubru, 1774, sar
il-pussess ta’ l-ewwel kanoniçi tal-Kolle©©jata tal-Gúarb.
Il-Kolle©©jata tan-Nadur
Il-Parroçça ta’ San Pietru u San Pawl tan-Nadur
twaqqfet kolle©©jata fid-19 ta’ Settembru, 1894,
mill-Papa Ljun XIII permezz tal-Bolla Sanctis Romanae
Ecclesiae; kienet iffirmata mill-Kardinal Angelo Bianchi
fit-30 ta’ Jannar, 1895, u l-pussess ta’ l-ewwel erba’
kanoniçi ttieúed fid-19 ta’ Mejju, 1895.
Il-Kolle©©jata tax-Xagúra
Il-Parroçça tat-Twelid tal-Madonna tax-Xagúra twaqqfet
kolle©©jata fid-9 ta’ Marzu, 1899, mill-Papa Ljun XIII
permezz tal-Bolla Cunctis ubique pateat; kienet iffirmata
mill-Kardinal Aloisius Masella fis-17 ta’ Marzu, 1900 u
l-ewwel kanoniçi úadu l-pussess fl-14 ta’ Ìunju, 1900.
Il-Kolle©©jata ta’ San Ìor©
Il-Parroçça ta’ San Ìor© tar-Rabat, Gúawdex, twaqqfet
‘kolle©©jata’ mill-Isqof Nikol Ì. Cauchi fit-8 ta’
Diçembru, 1975, bid-Digriet Episcopali Etsi Deus, u sa
fejn nafu aúna gúad m’hemm ebda konferma minn
Ruma dwar din il-‘kolle©©jata’.
03.
IL-KNISJA KATIDRALI
Fis-sena 1864, il-Kolle©©jata l-antika ta’ l-Assunta kienet
tneúúiet10 u flokha twaqqaf il-Kapitlu Katidrali. Dan
©ara fis-16 ta’ Settembru, 1864, meta l-Papa Piju IX
permezz tal-Bolla Singulari Amore waqqaf id-Djoçesi
Gúawdxija u gúolla l-Kolle©©jata ta’ l-Assunta gúall-©ieh
ta’ Katidral. Skond il-li©i tal-Knisja hija din il-knisja biss li
gúandha dritt li tissejjaú Omm u Gúalliema, omm gúax
hija omm il-parroççi u l-knejjes kollha tad-djoçesi, kemm
storikament u kif ukoll ©uridikament, u gúalliema gúax
hemm qiegúda l-katedra ta’ l-Isqof minfejn jgúallem
il-fidili fdati f’idejh.11
Knisja Katidrali tista’ tkun ukoll parroçça. Fil-knisja
Katidrali l-kura attwali ta’ l-erwieú tkun f’idejn wieúed
mid-dinjitarji, aktarx l-arçipriet, u l-kura abitwali tkun
f’idejn il-kanoniçi kapitulari, li fosthom ikun hemm
ukoll dinjitarji oúra, aktarx ogúla mill-arçipriet.
Ebda knisja fid-djoçesi ma jista’ jkollha grad ogúla
minn dak ta’ katidral. Knejjes oúra fid-djoçesi jistgúu
jkunu Santwarji, Ba iliçi, Knejjes Konventwali, sukkursali,
u filjali, imma l-Katidral biss li hija omm il-knejjes kollha.
04.
IL-PREÇEDENZA
Il-Preçedenza tfisser l-ordni li biha jissejúu jew jimxu
l-kolle©©jati, l-arçipresbiterati u l-parroççi tad-djoçesi.
F’ka ta’ purçissjoni ©enerali dawk l-inqas anzjani
91
festaSANTA MARIJA 2009
jimmarçjaw l-ewwel u dawk l-aktar anzjani jimmarçjaw
fl-aúúar.
Il-Preçendenza attwali fid-Djoçesi Gúawdxija hija
din li ©ejja:
A
Arcipresbiterat Kapitulari
1. Santa Marija Assunta fiç-Çittadella
Sena tat-Twaqqif
1864
B
Arçipresbiterat Kolle©©jali
2. Il-Vi itazzjoni (Il-Gúarb)
3. San Pietru u San Pawl (In-Nadur)
4. It-Twelid tal-Madonna (Ix-Xagúra)
1774
1894
1899
Arçipresbiterat Parrokkjali
5. San Ìwann Battista (Ix-Xewkija)
6. Santa Margerita (Ta’ Sannat)
7. Santa Marija (I -Ûebbu©)
8. Il-Madonna ta’ Loretu (Gúajnsielem)
9. Il-Kunçizzjoni u San Ìu epp (Il-Qala)
1889 (1678)
1893 (1688)
1963 (1688)
1965 (1855)
1965 (1872)
Parrokat jew Parroçça
10. San Girgor u Tas-Sokkors (Ta’ Kercem)
11. San Lawrenz (San Lawrenz)
12. Il-Qalb ta’ Ìesù (Il-Fontana jew it-Triq tal-Gúajn)
13. Il-Korpus (Il-Gúasri)
14. San Ìor© (mifruda u indipendenti mill-©did – ir-Rabat)
15. San Pawl (Il-Munxar)
1885
1893
1911
1921
195512
1957
C
D
05.
GÓELIEM U TITLI ÌERARKIÇI
Gúeliem dejjem ji diedu
Dawn l-gúeliem jibdew mi - gúir u jkomplu ji diedu
aktar ma wieúed jogúla fl-iskalluna ©erarkika tal-Knisja.
Parroçça: kappillan b’xi qassisin li jgúinuh, l-Istola u
s-Salib tal-Kleru.
Arçipresbiterat Parrokkjali: L-Arçipriet u Kappillan
jibda jilbes is-salib pettorali u jkun il-kap tal-kleru
tiegúu, (illum is-salib pettorali suppost li tneúúa gúax
dak privile©© ta’ l-Isqfijiet, i da s-salib tal-Kavalieri talMonsinjuri tal-Katidral ta’ Gúawdex hu dekorazzjoni
tal-Kavalieri).
Kolle©©jata: Ilbies ta’ kanoniçi, Mazza bajda lewn
il-fidda.
Kapitlu Katidrali: Ilbies ta’ kanoniçi jew monsinjuri,
ilbies prelatizju, Mazza safra lewn id-deheb; il-katedra
jew it-tron ta’ l-Isqof.
Titli onorifiçi
Santwarju: knisja devota fejn il-kwadru titulari jkun
inkurunat. Il-Katidral ta’ Gúawdex hija wkoll Santwarju
Marjan.
Ba ilika: titlu onorifiku u distintiv: f’Gúawdex
gúandna sitt ba iliki.13
Ilbies jew paramenti sagri (Ilbies korali):
Qassis: Suttana u Spellizza. Berrittin iswed.
Arçipriet/Kappillan: Suttana, Spellizza/Rukkett,
92
Mozzetta, Stola.
Arçipriet/Kanonku: Mozzetta, Rukkett, suttana.
Monsinjur: Mozzetta, rukkett, suttana u berritin bil©ummiena úamra, mitra (illum suppost tneúúiet gúax
dik privile©© ta’ l-Isqfijiet búas-salib pettrorali).
Titli tal-qassisin: Revendu, Kanonku, Monsinjur,
Wisq Reverendu, Reverendissimu Monsinjur.
Bil-Latin: Perillustris, Reverendus, Admodum
Reverendus.
Titlu ta’ l-Isqof/l-Ordinarju: Eççellenza,
Eççellenza Reverendissima.
Titli oúra:
Parroççi: Veneranda Ecclesia.14
Ba iliki, Kolle©©jati u Katidrali: Sancta Ecclesia,
Sancta Ecclesia Collegiata, Sancta Basilica.
Dak li nkiteb f’din l-aúúar taqsima dwar gúeliem, titli
eçç, m’hux e awrjenti.
RIFERENZI:
1 Araw Pawlu Mizzi xi jgúid fil-ktieb psewdo-storiku tiegúu
Il-Parroçça t’Gúawdex (sic), pa©na 66: “Dun Anton kien
imqabbad ma’ Dun Anton Hagius, il-kappillan ta’ San Ìor©.
Attard ma kien jippermetti lill-ebda tarbija titgúammed jekk
mhux fil-knisja tiegúu ta’ Santa Marija. U min-naúa tiegúu,
Hagius ma kienx jippermetti li mejtin li ma kinux millparroçça jindifnu fiç-çimiteru ta’ San Ìor©.” Naturalment,
Mizzi jgúawwe© il-vera tifsira ta’ dan il-kliem, ji©ifieri li
l-magúmudijiet u d-dfin kienu drittijiet tal-Matriçi u huma
gúeliem le©ittimi u reali ta’ dan it-titlu búala Matriçi tal-
festaSANTA MARIJA 2009
2
3
4
5
6
7
8
parroççi l-oúra li tnisslu minnha.
Ninnutaw li bis-suppressjoni u estinzjoni tal-parroçça ma
kenitx titneúúa l-parrokkjalita’ búalma jgúidu l-psewdostoriçi, gúax din ma tfisser xejn, imma l-post jew l-uffiççju
l-antik biex úadd ma jkun jista’ jokkupa jew jagúti úatriet
f’dak il-post biex ma jkunx hemm ew© awtoritajiet. Filkolle©©jati awtorita’ waúda jrid ikun hemm, dik tal-kulle©©
tal-kanoniçi.
Il-kelma ‘parrokkjalita’’ ma tfisser xejn. Il-kliem li jfisser hu
parrokkat – l-uffiççju, il-funzjoni awtoritarja u - mien li
wieúed idum parroku jew kappillan; arçipresbiterat jew
arçipretura – l-uffiççju, il-funzjoni u - mien li fih wieúed
idum arçipriet. Normalment l-arçipriet jissejjaú ‘Arçipriet u
Kappillan’ gúax l-uffiççju ta’ arçipriet ji©bor fih id-drittijiet u
d-dmirijiet ta - ew© uffiççji f’daqqa.
Mis-sentenza ta’ Ranuzzi nsiru nafu mhux biss li l-parroçça
l-antika ta’ l-Assunta ©iet suppressa u estinta, imma
nsiru nafu wkoll li l-©id kollu, id-dúul kollu, id-drittijiet u
l-proprjetajiet kollha li kellha l-parroçça l-antika (allura inklu
it-territorju parrokkjali u d-dieçmi u l-premizji minn dak itterritorju), gúaddew gúand il-kolle©©jata l-©dida. Allura kif
ji©u l-psewdo-storiçi jgúidu li dawn marru awtomatikament
gúand il-parroçça ta’ San Ìor©?
Búala gúelm ta’ su©©ezzjoni lejn il-Matriçi ta’ l-Assunta, fiddigriet ta’ l-erezzjoni tal-parroçça tax-Xewkija nsibu miktub
dan il-kliem: “… cum hoc tamen quod modernus et pro
tempore existens Rector dictae Prrochialis Eclesiae a Nobis sic
erectae debet accedere cum suo clero ad processiones quae fiumt
singulis annis in dicta Matrici Ecclesia in Solemnitate Corporis
Christi et festo Sancti Gregorii, nec non etiam toties quoties a
Nobis vel successoribus nostris fuerit praescriptum.”
Búala gúelm ta’ su©©ezzjoni lejn il-Matriiçi ta’ l-Assunta fiddigriet ta’ l-erezzjoni ta’ dawn l-erba’ parroççi ta’ Sannat, ixXagúra, il-Qala (i.e.in-Nadur), u -Ûebbu©, insibu miktub: “…
ac iniuncto etiam omnibus futuris Parochis dictarum novarum
Parrchialium onere qualibet anno in signum subjectionis
offerendi dictae Matrici Ecclesiae unam candelam cerae albae
ponderis unius librae pro quolibet in die festo Sanctissimae
Assumptionis.”
Issa úa ngúidu kif dan id-dritt spiçça fix-xejn ma - mien.
Nikkwotaw mill-ktieb I -Ûebbu© u l-Ìrajja Tiegúu ta’ Mons.
Can. Cant. Andrea Vella, D.D., J.C.D., pp. 12-13: “Fl-istess
Degriet l-Isqof Palmeri obbliga l-kappillani ta’ dawn il-parroççi
(ta’ Sannat, Xagúra, Nadur u Zebbu©), li kull sena gúandhom
jagútu lill-Arçipriet tal-Kolle©©jata tar-Rabat, xemgúa bajda ta’
libra, u jagútuhielu waqt l-offertorju tal-quddiesa kantata ta’
nhar Santa Marija.
Fis-sena 1791, il-kappillani ta’ dawn l-erba’ parroççi
dehrilhom li m’gúandhomx jagútu lill-Arçipriet tar-Rabat din
ix-xemgúa waqt il-quddiesa ta’ nhar il-festa ta’ Santa Marija.
Huma riedu jagútuhielu iva dak in-nhar, imma d-dar tiegúu.
L-Arçipriet Cassar ma riedx, qabad kaw a magúhom u
l-Qorti ta’ l-Isqof qatgúetha li l-kappillani ta’ dawn il-parroççi
kellhom búas-soltu jibqgúu jagútu x-xemgúa lill-Arçipriet
waqt il-quddiesa kantata bl-ispellizza u l-istola.
Bi - mien inqatgúet din id-drawwa u l-kappillani bdew
jagútu lill-Arçipriet 2s.6d (12c5 jew 30 ewrocente mu),
kemm kienet tiswa x-xemgúa ta’ libra dak i - mien.”
Din il-©rajja turina li fejn ikun hemm is-serjeta’ l-affarijiet
isiru bis-serjeta’. Fejn ikun hemm it-telqa, konflitti ta’ interess
jew interessi oúra, allura d-drittijiet jintilfu u kollox jispiçça
fix-xejn. Óa jifhem minn gúandu jifhem!
L-approvazzjoni ta’ Ruma tfisser li d-Digriet Cum in Prima
ta’ l-Isqof Cocco ©ie fis-seúú, u kollox gúandu jitqies búala li
beda minn hemm, id-data de jure.
Ma baqgúetx parroçça per se jfisser li ma kien hemm ebda
uffiççju jew kariga ta’ kappillan fiha. Kieku verament kien
9
10
11
12
13
14
93
hemm, il-gúaqda kienet tkun waúda aeque principalis u
l-Arçipriet tal-Matriçi kien ikun qiegúed jokkupa l-uffiççju ta’
Arçipriet fil-Matriçi u l-uffiççju ta’ kappillan f’San Ìor© fl-istess
úin. Imma dan ma kienx il-ka , kif spjegat tajjeb is-Sacra Rota.
Ara x’qal John Bezzina dwar dan fil-Programm tal-Festa ta’ San
Ìor© 1987, p. 57: “Waqafna fil-5 ta’ Ìunju, 1689, gúaliex
proprju f’dan il-jum l-Arçipriet tal-Kolle©©jata úa l-pusses
tal-Knisja Parrokkjali ta’ San Ìor©, l-Unika waúda priesistenti
gúas-27 ta’ Novembru, 1678 meta ©iet eretta x-Xewkija.
L-gúada 6 ta’ Ìunju, 1689 f’jum wieúed ©ew maútura
l-Kappillanti ta’ l-Erba’ parroççi l-©odda….” Naturalment,
imbagúad Johna Bezzina joúro© bil-famu a teorija falza li
dan sar biex il-Kolle©©jata tikseb parrokkjalita’, meta fil-fatt, ilparroçça ta’ San Ìor© kienet tneúúiet minn parroçça u saret
knisja su©©ettiva, kif fissret tant tajjeb is-Sacra Romana Rota.
It-teorija tal-parrokkjalita’ hija biçça frodi fina u storja falza.
Il-Kolle©©jata ta’ l-Assunta kienet ukoll ©iet suppressa u estinta
biex flokha seta’ jitwaqqaf il-Kapitlu tal-Katidral il-©dida. IlKanoniçi re©gúu úadu l-pussess búala kanoniçi tal-Katidral.
Pero’, dak kollu li kien tal-kolle©©jata suppressa u estinta,
gúadda gúand il-Kapitlu l-©did tal-Katidral. Hekk pere empju,
is-salib pettorali tal-Kavalieri, li kien dekorazzjoni tal-kanoniçi
tal-Kolle©©jata, intiret mill-Kapitlu tal-Katidral.
Nikkwotaw mill-Catholic Encyclopedia (1917): Cathedral
– The Chief Church of a diocese, in which the bishop has his
throne (cathedra), and close to which has his residence, it is
properly speaking the Bishop’s church, wherein he presides,
teaches and conducts worship for the whole Christian
community. The word is derived from the Greek kathedra,
through the Latin cathedra, throne, elevated seat. In early
ecclesiastical literature it always conveyed the idea of authority.
Christ himself spoke of the scribes and Pharasees as seated on
the chair of Moses (Matthew 23,2), and it suffices to recall the
two feasts of the Chair of St. Peter (at Antioch and Rome) to
show that, in the language of the fathers as well as among
the monuments, the cathedra was the principal symbol of
authority. In the Latin Church the official name is Ecclesia
Cathedralis…”
Mela, min isejjaú lill-parroçça tiegúu “Mater et Magistra Omm u Gúalliema” ikun qiegúed jusurpa privile©© li ma jmiss
lil ebda knisja oúra úlief lill-Knisja Katidrali.
Gúaliex qegúdin nuru din id-data, ta’ l-1955, u mhux iddata ta’ qabel ma saret il-gúaqda? Gúax biex ter©a’ tikseb
l-anzjanità l-antika, il-Parroçça ta’ San Ìor© kellha tagúmel
rikors Ruma búalma kien gúamel il-Kappillan ta’ San Pawl
ta’ barra, tar-Rabat ta’ Malta, Dun Salvatore Chircop, fid-9
ta’ Novembru, 1904, meta kien ippre enta dan ir-rikors
fil-Gran Curia Veskovili ta’ Malta. Issa, jekk tagúmel hekk, u
r-rikors jintlaqa’, postha ji©i qabel il-parroçça tax-Xewkija.
U fl-istess post ti©i wkoll jekk il-‘kolle©©jata’ ti©i approvata
minn Ruma. Billi meta saret kolle©©jata, il-parroçça ta’
San Ìor©, maúluqa fl-1955, ma ©ietx suppressa u estinta,
mela, l-awtorita’ parrokkjali gúadha vestita fil-parroçça
u l-kolle©©jata hija biss waúda ornamentali, mingúajr
awtorità, ji©ifieri f’ka ta’ kaw a, il-kappillan jirbaú fuq ilkolle©©jata.
Kien biss wara li San Ìor© saret ba ilika li t-titlu ta’
‘Veneranda’ tneúúa u daúal floku dak ta’ ‘Sancta’, Sancta
Basilica.
John Bezzina, meta kien jara l-kelma Veneranda u ata
mat-titlu tal-parroçça ta’ San Ìor©, kien jaúseb li dan hu xi
titlu storiku. Allura kien jikteb din il-kelma b’ittri kbar u grassi
biex jagútiha l-importanza. E empju: “Ìiet magúquda malparroçça VENERANDA ta’ San Ìor©…” (sic). Programm
tal-Festa ta’ San Ìor© 1987, p. 57. Ma kienx jaf li dan hu titlu
ta’ knisja baxxa fil-©erarkija tal-Knisja. It-titlu ta’ knisja gúolja
(Santwarju, Ba ilika, Kolle©©jata, Katidral) huwa SANCTA.