Tetun - Seeds of Life
Transcrição
Tetun - Seeds of Life
The Democratic Republic of Timor-Leste Ministry of Agriculture and Fisheries ó Relatóriu Peskiza Anuál 2014 Editór Luis de Almeida Relatóriu Peskiza Anuál 2014 Seeds of Life Fini ba Moris „Hadi‟a seguransa ai-han liu husi hasa‟e produtividade ai-han prinsipál‟ Seeds of Life (Fini ba Moris) hanesan programa ida iha Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP) Timor-Leste nia laran. Governu Timor Leste ho Austrália kolaborativamente finánsia programa ida ne‟e. Finansiamentu husi governu Australianu liu husi Australian Department of Foreign Affairs and Trade (DFAT) ho Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR) no jere husi ACIAR. The Centre for Plant Genetics and Breeding (PGB) iha The University of Western Australia (UWA) nia laran mak koordena atividade hirak ne‟ebé finansiádu husi governu Australianu. ii Tabela Konteúdu Tabela Konteúdu .................................................................................................................................................... iii Lista tabela no figura sira .......................................................................................................................................... v Akrónimu no Abreviasaun ...................................................................................................................................... xii Pesoál xiii 1. Vijaun jerál husi programa Seeds of Life ............................................................................................... 2 1.1 Introdusaun ............................................................................................................................................... 2 1.2 Sumáriu programa ................................................................................................................................... 2 1.2.1 Komponente 1. Identifikasaun no dezenvolvimentu ai-horis ............................................................ 3 1.2.2 Komponente 2. Fonte fini no kontrollu kualidade ............................................................................. 5 1.2.3 Komponente 3. Dezenvolvimentu fini komunidade no fini komersiál .............................................. 6 1.2.4 Komponente 4. Jestaun sistema fini .................................................................................................. 7 1.3 Udan been .................................................................................................................................................. 8 2. Avaliasaun Mikrobiu Plazma Foun ....................................................................................................... 14 2.1 Batar ........................................................................................................................................................ 14 2.1.1 Teste adaptasaun batar variedade oin-oin iha sentru peskiza Loes no Betano, 2014 ....................... 14 2.2 Fehuk Midar ........................................................................................................................................... 22 2.2.1 Teste adaptasaun fehuk midar iha sentru peskiza fatin lima ............................................................ 22 2.2.2 Analiza ba teste fehuk midar variedade oin-oin ne‟ebé hala‟o iha tinan no fatin barak .................. 35 2.2.3 Teste no demonstrasaun fehuk midar iha agrikultór sira-nia to‟os (OFDT), 2013-14 ..................... 38 2.3 Ai-farina ................................................................................................................................................... 50 2.3.1 Teste replikadu ai-farina variedade oin-oin iha sentru peskiza fatin 4 ............................................ 50 2.3.2 Avaliasaun ai-farina variedade oin-oin iha fatin no tinan barak ...................................................... 54 2.4 Hare ……………………………………………………………………………………………………...62 2.4.1 Peskiza adaptivu hare natar variedade oin 25 iha fatin tolu ............................................................. 62 2.4.2 Rezultadu peskiza adaptasaun hare rai maran variedade oin 25 ...................................................... 76 2.4.3 Rezultadu teste hare iha agrikultór sira-nia natar (OFDT) 2013-14 ................................................ 84 2.5 Fore-rai .................................................................................................................................................... 94 2.5.1 Prova replikadu fore-rai iha tinan 2013-14 ...................................................................................... 94 2.5.2 Analiza teste replikadu fore-rai husi fatin no tinan barak .............................................................. 100 2.6 Duhaen................................................................................................................................................... 105 2.6.1 Duhaen hanesan ai-han esensiál no bele aumenta nutrisaun ba ema nia saúde ............................. 105 2.6.2 Teste no demontrasaun duhaen iha agrikultór sira-nia to‟os (OFDT), 2014 ................................. 111 2.7 Fore-mungu ........................................................................................................................................... 120 2.7.1 Rezultadu peskiza fore-mungu adaptasaun iha sentru peskiza Loes no Betano, 2014 .................. 120 2.7.2 Teste no demonstrasaun fore-mungu iha agrikultór sira-nia to‟os (OFDT), 2013-14 ................... 124 2.8 Koto nani ............................................................................................................................................... 136 2.8.1 Teste adaptasaun koto nani hodi defini variedade ne‟ebé iha produsaun aas ba hasa‟e seguransa ai-han iha Timor-Leste ................................................................................................. 136 2.8.2 Analiza koto nani iha fatin ho tinan barak ..................................................................................... 147 2.9 Lehe ....................................................................................................................................................... 152 2.9.1 Prova kuda ai-horis lehe iha agrikultór sira-nia to‟os (OFDT) hodi observa impaktu hadi‟a rai nia bokur no suporta hasa‟e produsaun ai-han (batar) .............................................................. 152 3. Produsaun fonte fini no kontrollu kualidade ...................................................................................... 156 3.1 Produsaun fini hare, batar no fore-rai 2013-2014 .......................................................................... 156 3.2 Distribuisaun fini hare, batar no fore-rai, 2013-2014 .................................................................... 157 3.3 Produsaun no distribuisaun fehuk midar no ai-farina kain ............................................................ 158 4. Habarak Fini Komunidade ho Fini Komersiál ................................................................................... 160 4.1 Rezultadu iha époka kuda tinan 2013/14 ....................................................................................... 161 4.2 Produtór Fini Komersiál ................................................................................................................ 164 4.3 Asesu ba fini husi umakain vulnerável .......................................................................................... 165 4.4 Integrasaun atividade rai no empresta osan husi Produtór Fini Komersiál .................................... 166 5. Peskiza sistema halo to‟os ..................................................................................................................... 167 5.1 Sistema halo to‟os uza Lehe .......................................................................................................... 167 5.2 Aplikasaun N ho P ba batar nia rezultadu produsaun .................................................................... 169 5.3 Impaktu habou rai ba rezultadu produsaun fehuk midar variedade oin-oin, 2014 ......................... 175 5.4 Impaktu tempu muda viveirus no kuantidade hare oan bele hasa‟e produsaun hare ..................... 180 6. Peskiza siénsia sosiál ............................................................................................................................. 185 6.2 Sumáriu estudu kazu hala‟o durante tinan 2014 ............................................................................ 198 6.2.1 Utiliza relasaun sosiál ba difuzaun fini iha Timor-Leste ............................................................... 198 6.2.2 Estudu ba GHFK ualu ne‟ebé kuda batar, hare no fore-rai ............................................................ 199 6.2.3 Impaktu relasaun sosiál iha adosaun teknolojia agríkula ............................................................... 200 iii 6.2.4 6.2.5 6.2.6 6.2.7 6.2.8 7. 7.1 7.2 7.3. 7.4 7.5 7.6 8. 8.1 8.2 9. 10. 10.1 10.1.1 10.1.2 10.1.3 10.1.4 10.1.5 10.2 11. Membru Rai & Emprestimu iha Asosiasaun Agrikultór ................................................................ 201 Distribuisaun fehuk midar kain ba umakain vulnerável ................................................................ 203 Monitorizasaun ba distribuisaun fini ai-horis ................................................................................ 204 Levantamentu adosaun 2014 ......................................................................................................... 205 Potensiál komersializasaun husi sistema fini nasionál .................................................................. 208 Klimátika no Sistema Kuda Rai Iha Timor- Leste............................................................................ 211 Metereolojia ho Estasaun Klímatika Automátiku (Automatic Weather Stations) .......................... 211 Analiza Dadus Tempu (klíma) tuir ZAE sira ba tinan 2013-14 ..................................................... 215 Sukat Klíma Tempu Antigu Nian (Tempu Portugues) .................................................................. 223 Validasaun APSIM-Variedade batar “Sele” .................................................................................. 227 Halo simulasaun ba efeitu temperatura, adubu no fenolojia ba batar ............................................ 228 Teste Rai ........................................................................................................................................ 233 Komunikasaun no habelar teknolojia ................................................................................................. 236 Material promosaun ....................................................................................................................... 236 Komunikasaun ............................................................................................................................... 236 Hasa‟e kapasidade................................................................................................................................. 239 Rekomendasaun teknolojia .................................................................................................................. 240 Lansamentu no variedade potensiál ............................................................................................... 240 Batar .............................................................................................................................................. 241 Fore-rai .......................................................................................................................................... 242 Fehuk midar ................................................................................................................................... 243 Hare ............................................................................................................................................... 244 Ai-farina ........................................................................................................................................ 245 Rekomendasaun sistema halo to‟os ............................................................................................... 246 Referénsia .............................................................................................................................................. 249 iv Lista tabela no figura sira Tabela sira Tabela 1. Sentru no estasaun peskiza ne‟ebé apoiádu husi MAP/SoL ........................................................................ 3 Tabela 2. Kolokasaun iha sentru no estasaun peskiza sira .......................................................................................... 3 Tabela 3. Teste tempu udan iha estasaun, 2013-2014 ................................................................................................. 4 Tabela 4. Disponibilidade fini breeder no fundasaun iha armazen MAP, Outubru 2014 ............................................ 5 Tabela 5. Fatin, altitude no zona agro-ekolójiku husi estasaun meteorolójika ............................................................ 9 Tabela 6. Detallu husi variedade hotu ne‟ebé uza iha peskiza .................................................................................. 15 Tabela 7. Fatin no tempu hala‟o teste........................................................................................................................ 16 Tabela 8. Rezultadu produsaun batar adaptasaun tempu bailoro husi sentru peskiza Loes, 2014 ............................. 16 Tabela 9. Koko sabór iha sentru Loes, 2014 ............................................................................................................. 18 Tabela 10. Rezultadu produsaun batar adaptasaun tempu Bailoro iha Betano, 2014 .................................................. 19 Tabela 11. Koko sabór batar ne‟ebé teste iha sentru peskiza Betano, 2014 ................................................................ 20 Tabela 12. Produsaun (t/ha) husi multi lokalizasaun 2 (Betano no Loes) tempu bailoro, 2014 .................................. 21 Tabela 13. Fonte no variedade fehuk midar oin-oin ne‟ebé teste iha peskiza adaptasaun, 2004................................. 24 Tabela 14. Númeru fehuk midar no total partisipante sira ne‟ebé mai fó sira nia preferénsia ba fehuk midar variedade oin-oin iha kada sentru peskiza tinan 2014 ............................................................................... 25 Tabela 15. Tempu kuda no kolleita fehuk midar iha kada sentru no estasaun peskiza, tempu udan no bailoro, 2014 25 Tabela 16. Rezultadu fehuk midar no vantajen produsaun, 2014 (U ho B) ................................................................ 27 Tabela 17. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun fehuk midar iha teste replikadu tempu udan (U) no bailoro (B), 2014 ............................................................................................................... 28 Tabela 18. Preferénsia husi to‟os na‟in sira kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Betano .......................................................................................................................... 31 Tabela 19. Preferénsia husi to‟os na‟in sira kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Betano (B) .................................................................................................................... 32 Tabela 20. To‟os na‟in sira-nia preferénsia kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Loes............................................................................................................................. 33 Tabela 21. To‟os na‟in sira-nia preferénsia kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Ululefa ........................................................................................................................ 34 Tabela 22. Teste replikadu variedade fehuk midar hotu-hotu, 2005-14 (pontu dadus 426) ........................................ 35 Tabela 23. Definisaun zona agro-ekolójiku 6 iha Timor-Leste. .................................................................................. 39 Tabela 24. Distribuisaun fatin OFDT fehuk midar tuir elevasaun, 2013-14 ............................................................... 41 Tabela 25. Fatór oin-oin ne‟ebé afeta produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ......................................................... 41 Tabela 26. Produsaun (t/ha) fehuk midar OFDT tuir variedade no postu adm. 2013-14 ............................................ 42 Tabela 27. Rezultadu produsaun (t/ha) ba fehuk midar tuir munisípiu, 2013-14 ........................................................ 43 Tabela 28. Impaktu klase rai lolon ba produsaun fehuk midar OFDT 2013-14 .......................................................... 43 Tabela 29. Impaktu kór rai ba média produsaun fehuk midar OFDT 2013-14. .......................................................... 44 Tabela 30. Impaktu topografia ba média produsaun fehuk midar OFDT 2013-14 ..................................................... 44 Tabela 31. Impaktu testura rai ba média produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ..................................................... 44 Tabela 32. Impaktu husi pH rai ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 .............................................................. 45 Tabela 33. Impaktu ZAE ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ........................................................................ 46 Tabela 34. Rezultadu produsaun no komponente produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ....................................... 47 Tabela 35. Detallu kona-ba kuda no kolleita ai-farina, 2012-13 ................................................................................. 50 Tabela 36. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Darasula, 2013 ................................................... 52 Tabela 37. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Loes, 2013 .......................................................... 52 Tabela 38. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Betano, 2013 ...................................................... 53 Tabela 39. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Aileu, 2013 ......................................................... 54 Tabela 40. Rezultadu husi teste replikadu ai-farina tinan barak tuir variedade no fatin barak, 2012-13..................... 55 Tabela 41. Vantajen produsaun liu lokál (%) ba ai-farina uut iha fatin hotu, 2012-13 ............................................... 56 Tabela 42. Konteúdu uut husi teste replikadu ai-farina tinan barak tuir variedade, 2013 ........................................... 58 Tabela 43. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Loes, 2012-13 ........................................................................... 59 Tabela 44. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Betano, 2012-13 ....................................................................... 59 Tabela 45. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Darasula, 2012-13 .................................................................... 60 Tabela 46. Rezultadu kona-ba persentu to‟os na‟in hili variedade tuir preferénsia sabór husi fatin tolu, 2012-13 ..... 60 Tabela 47. Fatin/munisípiu no elevasaun (m) ba peskiza adaptasaun hare natar tinan, 2014 ..................................... 63 Tabela 48. Variedade hare irigasaun tuir kódigu no fonte, 2014................................................................................ 63 Tabela 49. Data kuda no kolleita hare natar iha sentru peskiza fatin tolu tempu udan, 2014 ...................................... 65 Tabela 50. Rezultadu produsaun hare natar iha Baucau, 2014 .................................................................................... 66 Tabela 51. Rezultadu loron natar na‟in (field day) iha Baucau, 2014 ......................................................................... 67 Tabela 52. Rezultadu produsaun hare natar iha Maliana tempu udan, 2014 .............................................................. 68 Tabela 53. Rezultadu produsaun hare Natar Maliana tempu bailoro, 2014 ............................................................... 69 v Rezultadu loron natar na‟in (field day) iha Maliana, 2014 ....................................................................... 70 Rezultadu produsaun hare natar iha Aileu tempu udan, 2014 .................................................................. 71 Rezultadu produsaun jerál kada fatin ba tinan tolu, 2012-14. ................................................................. 73 Rezumu rezultadu loron vizita natar na‟in (field day) husi fatin teste rua kona-ba preferénsia sabór, 2014 ............................................................................................................................................... 74 Tabela 58. Detallu fatin peskiza hare rai maran tinan, 2013-14 ................................................................................. 77 Tabela 59. Lista variedade hare rai-maran tuir kódigu no fonte ne‟ebé uza ba peskiza iha sentru Darasula, 2014 ... 77 Tabela 60. Data kuda, kolleita no média produsaun lokál (t/ha) iha tinan rua nia laran ............................................ 78 Tabela 61. Rezultadu produsaun hare rai-maran iha Baucau, 2014 ........................................................................... 79 Tabela 62. Komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) hare rai maran variedade oin-oin iha sentru peskiza Darasula (Baucau) iha tinan teste 2012 no 2014 ...................................................................................... 81 Tabela 63. Hatudu kona-ba fatin (munisípiu) implementasaun atividade OFDT hare, 2013-14................................ 83 Tabela 64. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ba kada variedade husi fatin teste OFDT hotu, 2013 -14 ............................................................................................................................... 86 Tabela 65. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ai-horis hare OFDT husi kada munisípiu iha tinan, 2013-14 .................................................................................................................... 87 Tabela 66. Rezultadu produsaun (t/ha) ai-horis hare ne‟ebé teste iha postu adm. 6, 2013-14 .................................. 87 Tabela 67. Rezultadu produsaun (t/ha) entre variedade oin lima ne‟ebé teste iha OFDT fatin tolu iha suco Batugade postu adm. Balibo ..................................................................................................................... 88 Tabela 68. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ai-horis hare OFDT relasiona ho testura rai .... 88 Tabela 69. Detallu kona-ba variedade fore-rai ne‟ebé uza iha teste replikadu, 2013-14 ............................................ 94 Tabela 70. Detallu kona-ba kuda ho kolleita ba kada variedade fore-rai iha fatin haat, 2013-14 .............................. 95 Tabela 71. Komponente rezultadu produsaun sentru peskiza fatin haat tinan, 2013-14 ............................................ 96 Tabela 72. Rezultadu produsaun (t/ha) husi kada fatin ho tinan 2013-14 .................................................................. 98 Tabela 73. To‟os na‟in sira-nia preferénsia ba variedade fore-rai iha sentru peskiza Loes tinan 2013-14................. 99 Tabela 74. To‟os na‟in sira-nia preferénsia ba variedade fore-rai iha sentru peskiza Aileu tinan, 2013-14 ............ 100 Tabela 75. Rezultadu produsaun variedade iha sentru peskiza hotu-hotu tinan, 2011-14 ........................................ 102 Tabela 76. Hatudu kona-ba data kuda no kolleita duhaen variedade oin-oin iha Betano no Loes 2013-14. ............ 106 Tabela 77. Fatin/munisípiu hala‟o avaliasaun .......................................................................................................... 107 Tabela 78. Lista fini duhaen (introdus husi rai liur no lokál) ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e ................................. 108 Tabela 79. Naran oin-oin ba ai-horis duhaen husi munisípiu hirak iha TL no nasaun seluk .................................... 108 Tabela 80. Rezultadu produasun (t/ha) no komponente produsaun husi duhaen variedade oin-oin............................. ne‟ebé teste iha sentru peskiza Loes, 2013-14. ...................................................................................... 109 Tabela 81. Rezultadu produasun (t/ha) no komponente produsaun husi duhaen variedade oin-oin ne‟ebé teste iha sentru peskiza Betano, 2013-14 .................................................................................... 110 Tabela 82. Rezultadu média produsaun husi sentru peskiza Betano no Loes, 2013-14 ........................................... 110 Tabela 83. Rezultadu loron vizita to‟os na‟in (field day) kona-ba koko sabór iha sentru peskiza Loes, 2013-14 ... 111 Tabela 84. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun, 2013-14 .......................................................... 113 Tabela 85. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun iha kada munisípiu ......................................... 114 Tabela 86. Rezultadu produsaun (t/ha) husi kada postu adm. .................................................................................. 114 Tabela 87. Rezultadu duhaen tuir kondisaun topografia .......................................................................................... 115 Tabela 88. Impaktu pH rai ba rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun duhaen. ............................... 115 Tabela 89. Detallu data kuda no kolleita peskiza fore-mungu iha tinan 2014......................................................... 121 Tabela 90. Detallu kona-ba populasaun fore-mungu iha Betano no Loes 2014 ....................................................... 121 Tabela 91. Rezultadu produsaun (t/ha) husi peskiza fore-mungu iha sentru peskiza Betano, 2014 ......................... 122 Tabela 92. Teste sabór iha Sentru peskiza Betano, 2014 ........................................................................................ 122 Tabela 93. Rezultadu produsaun (t/ha ) husi peskiza adaptivu ai-horis fore-mungu variedade oin 12 iha sentru peskiza Betano no Loes durante periódu 2008-14 ................................................................. 123 Tabela 94. Tempu kuda no kolleita fore-mungu OFDT iha postu adm. hotu, 2013-14 ........................................... 125 Tabela 95. Data kuda fore-mungu OFDT iha postu adm. Remixio no Laulara, 2013-14 ........................................ 126 Tabela 96. Detallu kona-ba populasaun fore-mungu OFDT iha postu adm. Balibo no Viqueque vila, 2013-14 ..... 127 Tabela 97. Distribuisaun fatin OFDT fore-mungu 2013-14 tuir elevasaun .............................................................. 127 Tabela 98. Rezultadu produsaun no komponente produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 ..................................... 128 Tabela 99. Rezultadu produsaun (t/ha) ba fore-mungu iha postu adm. rua, 2013-14............................................... 128 Tabela 100. Fatór oin-oin ne‟ebé afeta produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 ....................................................... 129 Tabela 101. Impaktu persentajen rai hali‟is ba produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 ............................................ 129 Tabela 102. Impaktu kór rai ba média produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 ......................................................... 129 Tabela 103. Impaktu topografia ba média produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 .................................................. 130 Tabela 104. Impaktu testura rai ba produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 ............................................................. 130 Tabela 105. Impaktu pH ba produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 ........................................................................ 130 Tabela 106. Impaktu ZAE ba produsaun fore-mungu OFDT tinan 2013-14 ............................................................. 131 Tabela 107. Lista variedade no karaterístika koto nani ne‟ebé kuda iha tinan 2013-14 ............................................. 137 Tabela 108. Detallu kona-ba teste koto nani, tempu bailoro 2013 no tempu udan 2014............................................ 138 Tabela 54. Tabela 55. Tabela 56. Tabela 57. vi Tabela 109. Rezultadu komponente produsaun husi variedade koto nani iha Aileu, tempu bailoro 2013 ................. 139 Tabela 110. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Ululefa, tempu udan 2014 ........... 142 Tabela 111. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Hohra‟e Ki‟ik, tempu udan 2014 .. 144 Tabela 112. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Ossu, tempu udan 2014 ................ 146 Tabela 113. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Venilale tempu udan, 2014 ........... 147 Tabela 114. Produsaun koto nani variedade oin 9 iha fatin esperimentu 11 husi tinan 2009-11................................ 148 Tabela 115. Produsaun koto nani variedade oin 10 iha fatin esperimentu neen husi tinan 2012-13 .......................... 148 Tabela 116. Produsaun koto nani variedade oin 10 iha teste 4 ba tinan 2014 ............................................................ 149 Tabela 117. Média produsaun koto nani variedade oin 11 husi esperimentasaun 21, 2009-14.................................. 149 Tabela 118. Elevasaun no pH rai husi fatin peskiza lehe tinan, 2013-14 ................................................................... 153 Tabela 119. Definisaun Zona Agro-Ekolójiku 6 iha Timor-Leste ............................................................................. 153 Tabela 120. Lehe tahan mahar taka rai iha OFDT Viqueque, Liquiça, Bobonaro no Aileu iha tinan 2013 -14......... 154 Tabela 121. Disponibilidade fini breeder no fini fundasaun, Out. 2014 .................................................................... 157 Tabela 122. Númeru no jéneru husi produtór fini kontratadu iha kada munisípiu ..................................................... 157 Tabela 123. Produsaun fini mos Nakroma, Sele ho Utamua. 2013-2014 ................................................................... 157 Tabela 124. Distribuisaun fini hare, batar no fore-rai, Set 2013 to‟o Agst 2014........................................................ 158 Tabela 125. Distribuisaun fehuk midar no ai-farina kain, 2013-2014. ....................................................................... 158 Tabela 126. GHFK tuir variedade ai-horis no munisípiu, 2013-2014 ........................................................................ 161 Tabela 127. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Batar husi GHFK iha tinan 2012/2013 .............................................. 162 Tabela 128. Sumáriu Rezultadu husi Habarak Fini Hare iha tinan 2012/2013 .......................................................... 163 Tabela 129. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Fore-rai iha tinan 2013/14 ................................................................. 163 Tabela 130. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Hare no Batar husi PFK iha tinan 2013/14........................................ 165 Tabela 131. Teste sistema kuda kahur lehe ho batar iha Betano, 2013 ...................................................................... 167 Tabela 132. Detallu kona-ba kuda no kolleita lehe iha esperimentasaun, 2014-15 .................................................... 168 Tabela 133. Rezultadu teste replikadu batar kuda hamutuk ho Lehe, tempu udan Betano, 2014-15 ......................... 168 Tabela 134. Data kuda no kolleita, teste variedade batar, 2013-14 ............................................................................ 170 Tabela 135. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan uza fatorial ba adubu nitrojéniu ho fósforu husi sentru peskiza Loes, 2013-14 ............................................................................................ 171 Tabela 136. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan (Tabela Interasaun) husi sentru peskiza Loes, 2013-14 ............................................................................................................................ 171 Tabela 137. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu bailoro husi sentru peskiza Loes tinan 2014 ................. 172 Tabela 138. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan iha sentru peskiza Betano, 2013-2014 ................... 172 Tabela 139. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu bailoro husi sentru peskiza Betano, 2014 ...................... 173 Tabela 140. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan husi estasaun peskiza Ululefa, 2013-14................. 173 Tabela 141. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan husi estasaun peskiza Aileu, 2013-14 .................... 174 Tabela 142. Kombinasaun tratamentu iha teste ida ne‟e ............................................................................................ 176 Tabela 143 .Rezultadu produsaun husi variedade fehuk midar oin haat, 2013-14 ..................................................... 177 Tabela 144. Rezultadu husi frekuénsia habou rai ba komponente no rezultadu produsaun entre variedade ne‟ebé teste iha tinan, 2013-14 ............................................................................................................... 178 Tabela 145. Tempu hala‟o atividade peskiza fehuk midar, 2013-14 .......................................................................... 179 Tabela 146. Tratamentu ba teste hare agronomia, 2014 ............................................................................................. 181 Tabela 147. Durasaun loron viveirus ho distánsia kuda iha esperimentu hare agronomia, SPR-Maliana, 2014........ 183 Tabela 148. Durasaun loron viveirus ho distánsia kuda iha esperimentu agronomia iha SPR-Maliana, 2014........... 183 Tabela 149. Númeru membru umakain ...................................................................................................................... 185 Tabela 150. Jéneru husi xefe da familia ..................................................................................................................... 186 Tabela 151. Funsaun husi jéneru iha kuda batar no hare............................................................................................ 186 Tabela 152. Partisipasaun grupu husi umakain OFDT ............................................................................................... 187 Tabela 153. Asisténsia simu husi umakain ne‟ebé hetan entrevista ........................................................................... 187 Tabela 154. Tipu asisténsia simu husi umakain ne‟ebé hetan entrevista.................................................................... 187 Tabela 155. Fonte asisténsia ne‟ebé fó ba umakain agrikultór ................................................................................... 188 Tabela 156. Menus esperiénsia kona-ba fini husi umakain ne‟ebé hetan entrevista .................................................. 188 Tabela 157. Fonte fini – karik agrikultór presiza fini foun ........................................................................................ 188 Tabela 158. Númeru kantreru kuda husi agrikultór sira 2013-2014 ........................................................................... 189 Tabela 159. Durasaun tinan uja to‟os ......................................................................................................................... 189 Tabela 160. Fonte rendimentu .................................................................................................................................... 190 Tabela 161. Montante osan ne‟ebé simu husi kada atividade .................................................................................... 190 Tabela 162. Ai-horis kuda iha to‟os agrikultór ne‟ebé hetan entrevista ..................................................................... 191 Tabela 163. Rezultadu batar kolleita 2013 ................................................................................................................. 192 Tabela 164. Seguransa ai-han umakain tuir munisípiu............................................................................................... 193 Tabela 165. Seguransa ai-han umakain tuir tinan ...................................................................................................... 193 Tabela 166. Agrikultór sira-nia persepsaun ba fatór sira ne‟ebé hamenus rezultadu kolleita tuir munisípiu ............. 194 Tabela 167. Métodu armazenamentu fini batar no ai-han sira seluk .......................................................................... 194 Tabela 168. Uja bidon iha munisípiu hitu nia laran ................................................................................................... 195 vii Tabela 169. Kondisaun uma husi agrikultór OFDT sira iha munisípiu ualu nia laran ............................................... 196 Tabela 170. Sasan ne‟ebé umakain iha ...................................................................................................................... 198 Tabela 171. Sasukat moris di‟ak iha tinan barak nia laran ......................................................................................... 198 Tabela 172. Suco no GHFK selesionadu ba estudu lonjitudinál ................................................................................ 200 Tabela 173. Motivasaun atu tama ba iha atividade R & E osan ................................................................................. 201 Tabela 174. Espera ou hetan ona benefísiu husi involve iha atividade R & E osan ................................................... 202 Tabela 175. Taxa adosaun ba variedade kualidade di‟ak ........................................................................................... 206 Tabela 176. Karateríistika adotante ............................................................................................................................ 206 Tabela 177. Lista estasaun klímatika automátiku (automatic weather station) hirak ne‟ebé responsabiliza husi MAP ............................................................................................................................................... 213 Tabela 178. Fatin Automatic weather station hirak ne‟ebé responsabiliza husi SoL husi média loroloron nian ba kada estasaun (Novembru, 2012, - Agostu, 2014) .................................................................... 214 Tabela 179. Média udan been kada fulan ba zona agro-ekolojikál (ZAE) husi periódu Setembru 2013 to‟o Agostu 2014; ho total fulan ne‟ebé hetan bokon no udan barak liu iha loron ida ba kada ZAE ............ 215 Tabela 180. Fatin Sukat Klíma Históriku ................................................................................................................... 225 Tabela 181. Fatin peskiza 4 ho média dadus husi 2004-12 ........................................................................................ 228 Tabela 182. Xave rai, Uza parametru kuda rai no jestaun iha analiza simulasaun ho APSIM-Batar ......................... 229 Tabela 183. Simulasuan tempu ba 50% funan no isin tasak depois kuda .................................................................. 230 Tabela 184. Matadalan hodi kompriende rezultadu teste ........................................................................................... 233 Tabela 185. Típu komunikasaun, 2014 ...................................................................................................................... 238 Tabela 186. Bolsu estudu mestradu durante tinan 2014 ............................................................................................. 239 Tabela 187. Treinamentu no kúrsu durante tinan 2014 (la inklui estudu mestradu) .................................................. 240 Tabela 188. Produsaun no vantajen produsaun batar Sele ho Noi Mutin, sentru peskiza, 2007-2012 ....................... 242 Tabela 189. Produsaun no vantajen produsaun batar Sele ho Noi Mutin, OFDTs, 2009-2012 .................................. 242 Tabela 190. Produsaun no vantajen produsaun fore-rai Utamua, sentru peskiza, 2001-2012 .................................... 242 Tabela 191. Produsaun no vantajen produsaun fore-rai Utamua, OFDTs, 2006-2010............................................... 243 Tabela 192. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2001-2010 .......................................... 243 Tabela 193. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2011 ho 2012 ..................................... 243 Tabela 194. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, OFDTs, 2007-2010 ..................................................... 244 Tabela 195. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar selesionadu, OFDTs, 2011 ho 2012............................. 244 Tabela 196. Produsaun hare iha OFDT, munisípiu hotu-hotu, 2005 - 2010............................................................... 244 Tabela 197. Produsaun hare husi variedade OFDT 2010-2011 no 2011-2012 .......................................................... 244 Tabela 198. Ai-farina moruk kultiva husi agrikultór CCT sira .................................................................................. 245 Figura sira Figura 1. Mapa fatin OFDT 371 ne‟ebé implementa iha tinan 2013-2014. .................................................................. i Figura 2. Média udan been fulan-fulan iha fatin 8 no média tempu naruk................................................................... 9 Figura 3. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Loes, Liquiça, 2013-2014. ..................................... 10 Figura 4. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Ritabou, Bobonaro, 2013-2014. ............................. 10 Figura 5. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC), iha Kinta Portugal, Aileu, 2013-2014. ........................ 11 Figura 6. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (0C), iha Darasula, Baucau, 2013-2014. .............................. 12 Figura 7. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Ululefa, Ainaro, 2013-2014. .................................. 12 Figura 8. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Fuiloro, Lautem, 2013-2014. ................................. 13 Figura 9. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Betano, Manufahi, 2013-2014................................ 13 Figura 10. Udan been (mm) no temperatura (oC) iha Bahalara-Uain, Viqueque, 2013-2014. ..................................... 14 Figura 11. Korelasaun entre ema hili (%) ho sabór (%) ............................................................................................... 18 Figura 12. Persentajen hili Vs persentajen sabór iha sentru peskiza Betano, 2014 ...................................................... 20 Figura 13. Korelasaun husi produsaun (t/ha) ba fatin 2 (Betano & Loes) tempu bailoro, 2014 ................................... 22 Figura 14. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho todan fehuk isin ida iha sentru peskiza Loes, Ululefa, Betano (B), Aileu no Darasula 2014 .......................................................................................................... 30 Figura 15. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho hun/m2 husi fehuk midar iha sentru Aileu, Betano (U), Loes no Ululefa, 2014 ............................................................................................................ 30 Figura 16. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho isin/hun fehuk midar iha sentru Darasula, Loes no Ululefa 2014 ............................................................................................................................................... 31 Figura 17. Korelasaun entre gostu (%) no rahun (%) iha sentru peskiza Betano (U&B) ............................................. 32 Figura 18. Korelasaun gostu (%) no rahun (%) iha sentru peskiza Loes...................................................................... 33 Figura 19. Korelasaun gostu (%) no maran (%) iha sentru peskiza Ululefa ................................................................ 34 Figura 20. Analiza biplot kona-ba korelasaun variedade fehuk midar oin 15 iha ambiente 12 (pakote 1), 2013-14 .. 37 Figura 21. Impaktu pH rai ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14. ...................................................................... 45 Figura 22. Impaktu elevasaun ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ................................................................. 46 Figura 23. Impaktu komponente produsaun isin/hun ba produsaun (t/ha). .................................................................. 47 Figura 24. Lineár korelasaun entre komponente produsaun todan isin ida (g) ho rezultadu produsaun (t/ha) OFDT fehuk midar, 2013-14. ........................................................................................................... 48 viii Figura 25. Biplot rezultadu produsaun isin husi variedade hirak ne‟ebé koko iha fatin............................................... 57 Figura 26. Iha korelasaun entre % ema hili no % valor morin. .................................................................................. 67 Figura 27. Korelasaun entre persentu ema hili no persentu ema gosta morin .............................................................. 70 Figura 28. Rezultadu husi analiza GGE biplot kona-ba variedade oin25 iha ambiente 14 durante teste tinan 2012-14.............................................................................................................................................. 75 Figura 29. Komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) entre tinan teste 2012 ho 2014. ................................................. 82 Figura 30. Komparasaun rezultadu produsaun ho elevasaun ....................................................................................... 89 Figura 31. Komparasaun variedade lokál Vs Nakroma ................................................................................................ 89 Figura 32. Komparasaun variedade lokál vs M17 ........................................................................................................ 90 Figura 33. Komparasaun variedade lokál vs B.merah .................................................................................................. 90 Figura 34. Komparasaun variedade lokál vs N2 .......................................................................................................... 90 Figura 35. Hatudu korelasaun entre rezultadu produsaun ho komponente produsaun fore-rai teste iha tinan 2014. ... 97 Figura 36. Analiza biplot ba variedade fore-rai oin 15 husi ambiente 17 tinan, 2013-14 .......................................... 104 Figura 37. Rezultadu produsaun (t/ha) tuir kada postu adm. ...................................................................................... 115 Figura 38. Impaktu pH rai ba produsaun (t/ha) no komponente produsaun duhaen iha OFDT, 2014....................... 116 Figura 39. Impaktu elevasaun ba produsaun duhaen iha OFDT, 2014....................................................................... 116 Figura 40. Mapa implementasaun peskiza OFDT duhaen, 2014................................................................................ 118 Figura 41. Foto atividade OFDT duhaen hamutuk ho to‟os na‟in sira ....................................................................... 118 Figura 42. Impaktu pH rai ba produsaun fore-mungu OFDT iha kada postu adm, 2013-14. ..................................... 131 Figura 43. Impaktu Zona Agro-Ekolójiku ba produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 .............................................. 132 Figura 44. Impaktu elevasaun ba produsaun (t/ha) .................................................................................................... 132 Figura 45. Impaktu komponente produsaun isin/hun ba produsaun t/ha .................................................................... 133 Figura 46. Impaktu komponente produsaun musan/fuan ba produsaun (t/ha)............................................................ 133 Figura 47. Korelasaun entre produsaun ho ho a) fuan/ai-horis, b) musan/fuan no c) total loron másimu ba kolleita iha Ululefa, 2014. ........................................................................................................................ 142 Figura 48. Korelasaun entre produsaun ho a) fuan/ai-horis, b) musan/fuan, c) todan musan 100 (g) no d) total loron másimu ba kolleita iha Hohar‟e Ki‟ik 2014 ............................................................................ 144 Figura 49. Korelasaun entre produsaun ho fuan/ai-horis iha Ossu, 2014. Rezultadu produsaun (t/ha) versus númeru fuan kada ai-horis ............................................................................................................. 146 Figura 50. Hatudu Ranking ba rezultadu biplot husi koto nani variedade oin 10, iha ambiente teste neen 2012-13 150 Figura 51. Hatudu Ranking ba biplot husi koto nani variedade oin 10 iha ambiente teste haat, 2014 ....................... 151 Figura 52. Komparasaun mahar (cm) husi lehe tahan taka rai iha elevasaun oin-oin ................................................ 154 Figura 53. Treinamentu kona-ba tékniku koko fini .................................................................................................... 159 Figure 54. Korelasaun produsaun ho komponente produsaun.................................................................................... 178 Figura 55. Dezeñu fatin kantreru................................................................................................................................ 179 Figura 56. Órariu/tempu implementasaun atividade peskiza ..................................................................................... 179 Figura 57. Ai-horis kuda husi agrikultór ne‟ebé hetan entrevista .............................................................................. 192 Figura 58. Fulan ne‟ebé batar rezerva konsume hotu ................................................................................................. 193 Figura 59. Kuadru peskiza ......................................................................................................................................... 199 Figura 60. Fatin husi sentru distribuisaun fehuk midar kain ...................................................................................... 205 Figura 61. Asosiasaun agrikultór Fitun Leste iha Baucau .......................................................................................... 209 Figura 62. AWS ne‟e muda husi to‟os OFDT nian iha Holarua lori mai iha fatin antigu iha Pousada, Same Vila, Edifísiu Administrativu Portuguesa iha tempu Portugues nian. ............................................ 211 Figura 63. Mapa estasaun kilmátika hirak ne‟ebé responsabiliza husi ALGIS/SoL no JICA (MAP) iha Timor-Leste ........................................................................................................................................ 212 Figura 64. Média udan been kada dekadal ba zona agro-ekolojikál (ZAE) nian iha parte norte Timor-Leste ........... 216 Figura 65. Média udan been ba kada dekadal husi zona agro-ekolojikál (ZAE) nian iha parte súl Timor-Leste....... 216 Figura 66. Kumulativu udan been tuir Zona agro-ekolojikál husi fulan Setembu, 2013 to‟o fulan Agostu 2014 ...... 217 Figura 67. Dekadal másimu (upper) no mínimu (lower) temperatura iha parte norte Timor-Leste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) ................................................................................................................. 218 Figura 68. Dekadal másimu (upper) no mínimu (lower) husi temperatura iha parte norte Timor-Leste husi zona agro-ekolojikál (ZAE). ............................................................................................................. 218 Figura 69. Dekadal radiasaun loro-matan iha parte norte Timor-Leste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) idaidak. ...... 219 Figura 70. Dekadal radiasaun loromatan iha parte súl Timor-Leste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) idaidak. ........... 219 Figura 71. Gráfiku kulmulativu radiasaun loromatan ba zona agro-ekolojikál (ZAE) hotu iha Timor-Leste. ........... 220 Figura 72. Komparasaun dekadal velosidade anin másimu ba fatin diferente iha Timor-Leste. ................................ 221 Figura 73. Velosidade anin iha Fuiloro, Lautem durante loron 7 tuituir malu periódu 28/1/2014 to‟o 3/2/2014, hatudu anin maka‟as liu ho16m/s. ............................................................................................ 221 Figura 74. Staff MAP han hamutuk ho to‟os na‟in iha to‟os na‟in nia uma oin ne‟ebé mak hetan estraga husi velosidade anin ne‟ebé bo‟ot iha tinan 2012. No mos Hobo Micro Weather Station iha liman karuk............................................................................................................................................... 222 Figura 75. Rezultadu produsaun batar uza APSIM kompara ho produsaun batar observasaun nian ho aplikasaun doze adubu N iha estasaun peskiza fatin 3. ............................................................................ 227 ix Figura 76. Relasaun entre époka-kuda média másimu (MaxT) ho nitrojéniu (N) absorve iha kada tinan no iha kada simulasaun................................................................................................................................ 231 Figura 77. Númeru partisipante treinamentu tuir kategoria serbisu, 2014 ................................................................. 240 Figura 78. Asina dokumentu lansamentu ai-farina variedade Ai-Luka 1 ................................................................... 246 x Lia Maklokek 2014 hanesan tinan ne‟ebé produtivu iha dezenvolvimentu Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne‟ebé Lansa (SFNVL). Iha dia 23 de Maiu lansa mos ai-farina moruk variedade KU50 (Ca109) ho naran Ai-Luka 1. Variedade ida ne‟e promove ona husi Cooperativa Café Timor (CCT) hanesan ai-horis segundu ne‟ebé bele hatama osan ba agrikultór sira ne‟ebé kuda kafé. Aleinde ne‟e, hala‟o mos ona avaliasaun ba ai-horis variedade foun husi ai-farina, foremungu, koto mean, hare, fehuk midar, lehe no duhaen iha agrikultór sira-nia to‟os hodi nune‟e bele rekomenda ba lansamentu iha tinan hirak oin mai. Estasaun peskiza sira mos okupadu ho realizasaun teste replikadu ba espesies ai-horis hirak ne‟ebé mensiona iha leten inklui mikróbiu plazma batar ne‟ebé riku ho vitamina A haruka mai husi International Institute of Tropical Agriculture (IITA) iha Nigêria. Atividade sira seluk ne‟ebé okupa peskizadór sira-nia tempu inklui peskiza agronómiku kona-ba espasu planta, taxa fertilizante no uja adubu matak hodi hadi‟a produtividade ai-horis. Rezultadu husi estudu hirak ne‟e halo rezumu iha relatóriu ida ne‟e nia laran. Hanesan iha tinan hirak liu ba, maioria peskiza ne‟ebé deskreve iha relatóriu ida ne‟e nia laran hala‟o iha munisípiu Aileu, Ainaro, Baucau, Bobonaro, Liquiça, Manufahi, ho Viqueque. Munisípiu hirak ne‟e reprezenta Zona Agro-Ekolójiku (ZAE) ida ka liu husi neen ne‟ebé rekoñesidu iha Timor-Leste. Sentru Peskiza neen Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP) nian inklui estasaun peskiza sira lokálizadu iha área hirak ne‟e. Sentru no Estasaun Peskiza sira ne‟e mak hanesan iha Loes (Liquiça, ZAE 1), Betano (Manufahi, ZAE 6), Kinta Portugal (Aileu, ZAE 3), Ululefa (Ainaro, ZAE 3), Darasula (Baucau, ZAE 2) no Raimaten (Bobonaro, ZAE 2). Sentru no estasaun sira ne‟e hotu ekipadu di‟ak no halo ona renovasaun bo‟ot. Aleinde ne‟e, iha área kapasitasaun, funsionáriu MAP sira kontinua hetan treinamentu tempu badak, halo estudu komparativu, asesu ba konferénsia nasionál no internasionál no, iha parte balun, peskizadór sira ba kontinua sira-nia estudu mestradu iha Austrália no Indonézia. MAP superviziona atividade multiplikasaun fini husi variedade hirak ne‟ebé lansa tiha ona para bele kria fini sertifikadu no mos ba objetivu komersiál. Ita iha rede ba serbisu inspesaun fini no laboratóriu ba kontrollu kualidade para bele garante fini mantein puru no iha kualidade aas. Maioria fini utilizadu husi agrikultór sira, ne‟ebé sira kuda liu husi grupu habarak fini komunidade no mos kuda individualmente. Diresaun Nasionál de Peskiza no Serbisu Espesializadu (DNPSE) ne‟ebé iha Ministériu da Agrikultura (MAP) nia laran hetan fundu estra ba atividade peskiza agronómiku iha tinan 2014 no iha planu atu aumenta tan fundu iha tinan 2015. Mezmu nune‟e, ita rekoñese no agradese Governu Australianu liu husi Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR) no Australian Department of Foreign Affairs and Trade (DFAT) ne‟ebé fó apóiu finanséiru ba implementasaun programa peskiza no multiplikasaun fini. Hau nia apresiasaun bo‟ot, mos hato‟o ba parte hotu-hotu ne‟ebé kolabora hamutuk iha dezenvolvimentu agríkula iha Timor-Leste atu halakon hamlaha, inseguransa ai-han no kiak. Jullu, 2015 Estanislau da Conceição Aleixo Maria da Silva Ministru da Agrikultura e Peskas Repúblika Demokrátika de Timor-Leste xi Akronimu no Abreviasaun ACIAR ALGIS ZAE ANOVA ATCFC CCT CGIAR CIAT CIMMYT CIP CSPG DFAT FAO GIS ICRISAT ILETRI IRRI M&E MAP masl DNAH DNPSE DNPP DNADCA ONG OFDTs PDD PGB PSC QPM SEOs SoL SoL3 SOSEK TAG TL TLMSP UNTL UWA Australian Centre for International Agricultural Research Agricultural Land Geographical Information System Zona Agro-Ekolójiku Analysis of variance Australian Tropical Crop and Forages Collection Cooperative Café Timor Consultative Group on International Agricultural Research International Centre for Tropical Agriculture International Maize and Wheat Improvement Centre International Potato Centre Community Seed Production Group Australian Department of Foreign Affairs and Trade Food and Agriculture Organization Geographic Information Systems International Centre for Research in the Semi-Arid Tropics Indonesian Legumes and Tuber Crops Research Institute International Rice Research Institute Monitoring and Evaluation Ministeriu da Agrikultura e Peskas Metres above sea level Diresaun Nasional da Agrikultura e Hortikultura (MAP) Diresaun Nasional de Peskiza e Serbisu Espesializadus (MAP) Diresaun Nasional de Políika e Planeamentu (MAP) Diresaun Nasional de Apoiu Dezenvolvimentu Komunitariu Agrikula (MAP) Organizasaun Naun-Govermentais On-Farm Demonstrations and Trials/Teste no Demonstrasaun iha AgrikultórNia To‟os Program Design Document Centre for Plant Genetics and Breeding Program Steering Committee Quality Protein Maize Suco Extension Officer (Estensionista) Seeds of Life Seeds of Life 3 Social Science and Economics (Sosio-Ekonomiku) Technical Advisory Group Timor-Leste Timor-Leste Maize Storage Project Universidade Nasional Timor Lorosa‟e University of Western Australia xii Pesoál Ministériu da Agrikultura e Peskas H.E Mariano ASSANAMI Sabino H.E Estanislao Aleixo da Silva H.EMarços da Cruz H.E Valentino Varela H.E Rafael Pereira Gonçalves H.E João Cardoso Fernandes Mr. Lourenço Borges Fontes Mr. Gil Rangel da Cruz Mr. Amaro Ximenes Mr. Adalfredo do Rosario Ferreira Mr. Octávio da Costa Monteiro Mr. Januário Marçal de Araujo Ministru da Agrikultura e Peskas (To‟o Fev 2015) Ministru da Agrikultura e Peskas (Hahu Fev 2015) Vice Ministru da Agrikultura e Peskas Sekretáriu Estadu da Pekuária (To‟o Fev 2015) Sekretáriu Estadu das Peskas (To‟o Fev 2015) Sekretáriu Estadu de Floresta e Konservasaun Naturais (To‟o Fev 2015) Director Geral no SoL Co-Leader Director Nasionál da Agrikultura e Hortikultura (To‟o Out 2014) Director Nasionál da Agrikultura e Hortikultura (Hahu Out 2014) Mr. Manuel Xavier Mr. Moises Lobato Pereira Ms. DeonisiaRaquela Soares Brito Mr. Rafael Feliciano Mr. Leandro C.R Pereira Mr. Tobias Monis Vicente L. Agm Director Nasional de Peskiza e Serbisu Espesializadus Director Nasional de Políika e Planeamentu (To‟o Out 2014) Director Nasional de Apoiu Dezenvolvimentu Komunitariu Agrikula (To‟o Out 2014) Director Nasional de Apoiu Dezenvolvimentu Komunitariu Agrikula (Hahu Out 2014) Chefe Departamentu de Peskiza Manager Peskiza, Darasula Manager Peskiza, Aileu Manager Peskiza, Betano Manager Peskiza, Loes Manager Peskiza, Bobonaro Naran Ms. Ivonia Maria Soares Magno Mr. Albino Ribeiro Ms. Virginia Soares Mr. Atanazio Caiero Barreto Ms. Anita Ximenes Ms. Octaviana Ferreira Agostinho Mr. Abríl Fatima Soares Mr. Marcelino de Jesus da Costa Ms. Dorilanda da Costa Lopes Ms. Maria Fernandes Mr. Cipriano Martins Mr. Salvador de Jesus Ms. Odete Ximenes Ms. Juliana de Jesus Maia Mr. Antonio Pereira do Rego Mr. Rojino Da Cunha Mr. João Bosco Pedro C.R. Belo Mr. Basilio da Silva Pires Mr. Marços Vidal Corréia Mr. Felisberto Amaral Soares Mr. Jose da Costa Freygen Mr. Jorge Amaral Mr. Armindo Moises Mr. Mario Tavares Gonçalves Mr. Luis da Costa Patrocinio Mr. Paulo Soares Mr. Mario da Costa Ms. Maria Martins Ms. Isabel Soares Pereira Ms. Julieta Lidia Mr. Luis Fernandes Mr. Amandio da Costa Ximenes Mr. Inácio Sávio Pereira Munisípiu Dili Dili Dili Dili Dili Dili Dili Dili Bobonaro Dili Aileu Aileu Dili Manufahi Baucau Baucau Baucau Baucau Manufahi Manufahi Liquiça Manufahi Ainaro Liquiça Bobonaro Liquiça Viqueque Aileu Dili Dili Baucau Viqueque Viqueque Mr. Fernando Soares Postu Administrativu Maliana Aileu Villa Remexio, Liquidoe, Laulara Same Venilale Baucau Villa Baucau Villa Baucau Villa, Laga, Venilale, Vemasse Same Same Maubara Alas Maubisse Liquiça Villa Balibo Liquiça Villa Uatolari Aileu Villa Baucau Villa Ossu Viqueque Villa xiii Mr. Apolinário Ximenes Mr. Modesto Lopes Mr. Luis de Almeida Mr. Simão Margono Belo Mr. Agostinho Alves Mr. Laurentino Ximenes Mr. Sabilio dos Santos Mr. Fernando Soares Mr. Jorge Gomes Mrs. Maria Lucia de C.R. Seixas Mrs. Celestina da Costa Mr. Jose Arui Barreto Sako Mr. Marçal Ximenes Mr. Angelo do Rosario Mr. Fernando da Silva Mrs. Natalia de Amaral Mr. Leão Mauleto Mr. Julio Filipe Mr. Florindo Morais Neto Mr. Moises Sarmento Mr. Constantino da Costa Mr. Luis Siki Ms. Nelia Aniceto Mr. Andre Alves Mr. Feliciano Soares Mr. Antonio de Jesus Mr. Pedro da Costa de Jesus Mr. Orlando dos Santos da Lux Mr. Floriano de Fatima dos Santos Mr. Marcelino Santos Lopes Mr. Silvester Sarmento Mr. Felisberto Soares Mr. Bernardino da Costa Nunes Mr. Anibal dos Santos Mr. Mario Cardoso Mr. Hilario Oliveira Mendonça Ainaro Dili Dili Dili Manufahi Dili Dili Liquiça Dili Dili Lautem Viqueque Baucau Oecusse Covalima Ainaro Bobonaro Baucau Dili Viqueque Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Aileu Baucau Ainaro Manufahi Bobonaro Liquiça Manatuto Oecusse Lautem Ermera Covalima Maubisse Same, Alas Maubara (To‟o Out 2014) (To‟o Fev 2015) Maliana Vemasse (To‟o Out 2014) University of Western Australia Dr. Harry Nesbitt. Australian Program Coordinator, Seeds of Life Dr. William Erskine, Director, Centre for Genetics and Plant Breeding Seeds of Life Office in MAF, Timor-Leste Mr. John Bruce Dalton Australian Team Leader Ms. Buenafe R. Abdon Program Assistant Mr. Robert Williams Research Advisor Dr. Asep Setiawan Certified & Foundation Seed Production Advisor Mr. Buddhi Kunwar Community Seed Production Advisor Mr. I Wayan Tambun Regional Advisor for Western Region Mr. Martin Browne Regional Advisor for Eastern Region Mr. Samuel Bacon Climate Change Advisor Mr. Luc Spyckerelle Monitoring and Evaluation Advisor Ms. Kate Bevitt Communications Advisor (To‟o Marsu 2015) Ms. Yessy Betty Communications Coordinator Ms. Alexia Skok Photo Média Officer (To‟o Out 2014) Mrs. Carla Da Silva Office Manager Ms. Julieta Borges Finance Officer Ms. Cecilia da Silva Pires Finance Officer Mr. Aquiles T. Maia Barros Translator / Interpreter Ms. Miguelina Ribeiro Garcia Admin Finance Officer Eastern Region Ms. Alexandra Araujo Administrative Officer Mr. Paulino Mendonça Logistics Manager Mr. Filomeno Cardoso Logistics Officer xiv Mr. Jeronimo Ribeiro Mr. Jonas Amaral Mr. Marcos Moy Ms. Elisabeth Belo Mr. Anibal da Costa Mr. Joao Paulo Ms. Liliana da Costa Cruz Mr. Egas Vong Mrs. Chona P. Binuya Ms. Yane Andriana Mr. Edmundus Fahik Logistics Officer (To‟o Janeiru 2015) IT Officer Logistics Assistant Administrative Officer Training Coordinator Office Cleaner Admin Finance Officer Western Region Finance Assistant English Teacher Admin Finance Officer Central Region Mathematics Teacher xv Figura 1. Mapa fatin OFDT 371 ne‟ebé implementa iha tinan 2013-2014. Mapa ida ne‟e automatikamente dezena husi formatu .io web site, wainhira dadus transfere husi smart phone iha terrenu. 1. Vijaun jerál husi programa Seeds of Life 1.1 Introdusaun Seeds of Life (SoL) hanesan programa ida iha Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP) nia laran ne‟ebé ajuda identifikasaun variedade produtivu ne‟ebé adapta ba kondisaun lokál, dezenvolvimentu sistema fini, produsaun fini husi variedade kualidade di‟ak hodi bele enkaixa ba iha sistema no hametin kapasidade institusionál ba sistema fini atu sai autosustentável iha tempu oin mai. Vijaun husi programa ida ne‟e mak atu “iha fundasaun ba sistema fini nasionál Timor-Leste nian ne‟ebé estabelesidu, iha kapasidade atu fornese asesu aas ba fini variedade kualidade di‟ak husi agrikultór sira iha teritóriu laran tomak”. Ai-horis importante ne‟ebé foka husi programa ida ne‟e to‟o agora mak batar, hare, fehuk midar, aifarina no fore-rai. Diversidade ai-horis kuaze espande ona iha tinan hirak ikus no iha tinan 2014 iha mos teste iha to‟os kona-ba koto nani mean no fore-mungu (aleinde fehuk midar ho hare). Iha variedade balun husi ne‟e mak sei lansa iha tinan 2015 ou 2016 wainhira prova ona nia superioridade kompara ho hirak ne‟ebé atualmente kultiva iha Timor-Leste. Relatóriu ida ne‟e haktuir detallu kona-ba peskiza ne‟ebé hala‟o iha tempu udan tinan 2013-2014, fulan hirak ne‟ebé tama ba iha tinan segundu no terseiru husi programa SoL faze 3. Faze 3 harii bazeia ba rezultadu ne‟ebé hetan husi SoL faze 1 iha tinan (2000-2005) no SoL faze 2 iha tinan (2005-2010) inklui estensaun SoL 2 (Setembru 2010 to‟o Janeiru 2011). SoL 3 hahu iha dia 1 de Fevereiru 2011 ne‟ebé sei remata iha dia 30 de Juñu 2016. Alien de mantein nia fokus prinsipál iha sistema fini, SoL mos fó apóiu ba analiza no dezenvolve variabilidade klimátika no mudansa; atu hadi‟a prátika agronómiku hodi hamenus du‟ut ne‟ebé moris no aumenta rai nia bokur; hodi bele hamenus lakon ka estragus ne‟ebé akontese iha pós-kolleita no hadi‟a preparasaun fornesimentu insumu ba fini. Iha mos peskiza ne‟ebé halo ba identifika nível aflatoxin iha batar no fore-rai. SoL3 kuaze implementa ona nia programa iha munisípiu hotu-hotu iha tinan 2014. Mezmu nune‟e, atividade peskiza konsentra deit iha munisípiu Aileu, Baucau, Viqueque, Bobonaro, Manufahi, Ainaro no Liquiça. Relatóriu ida ne‟e núdar Relatóriu Peskiza Anuál ba dala sia ne‟ebé preparadu husi Seeds of Life. Relatóriu ne‟e haktuir detallu kona-ba peskiza ne‟ebé hala‟o husi komponente peskiza ne‟ebé remata depois de fulan Agostu 2013, inklui teste hirak ne‟ebé halo iha tempu bailoro tinan 2013 no tempu udan tinan 2013-2014. Progresu no atividade husi fonte fini (Komponente 2 husi SoL 3) no produsaun fini komunidade (Komponente 3 husi SoL 3) inklui atividade jestaun (Komponente 4) ba periódu fulan Setembru 2013 to‟o Agostu 2014 inkluidu mos iha relatóriu ida ne‟e nia laran. Enkuantu atividade treinamentu no komunikasaun relata ba tinan 2013 nian. 1.2 Sumáriu programa Rezumu ida ne‟e bazeia ba konseitu husi Seeds of Life nia Program Design Document (PDD) ne‟ebé dezeña ho komponente haat ho nia atividade espesífiku ba kada tinan. Hirak ne‟e mak hanesan 1) Identifikasaun no dezenvolvimentu ai-horis, 2) Fonte fini no kontrollu kualidade, 3) Dezenvolvimentu fini komunidade no fini komersiál no 4) Jestaun sistema fini. Hasa‟e kapasidade hanesan parte integral ida husi programa no mos hanesan parte ida husi kada komponente maibé rezumu kona-ba atividade treinamentu tinan tomak aprezenta ketak. Atividade no progresu ba kada komponente iha tinan 2013-2014 aprezenta iha kraik: 2 1.2.1 Komponente 1. Identifikasaun no dezenvolvimentu ai-horis Objetivu komponente: Avalia no lansa variedade ai-horis kualidade di‟ak. Atividade sira ne‟ebé inklui iha komponente ida ne‟e mak hanesan: Estabelese sentru no estasaun peskiza agríkula nasionál Identifika no hatama material jenétiku husi variedade kualidade di‟ak Halo avaliasaun ba variedade potensiál foun iha sentru ka estasaun Halo avaliasaun ba variedade potensiál foun iha agrikultór sira-nia to‟os Hili variedade foun hodi halo lansamentu ofisiál Parte prinsipál husi peskiza agríkula mak hala‟o iha sentru peskiza rua (Loes ho Betano), estasaun peskiza haat (Kinta Portugal, Ululefa, Darasula no Corluli) no fatin rua seluk ba hare rai maran ne‟ebé nia fatin aluga husi agrikultór sira tuir nesesidade báziku (Venilale, Larigutu). Tabela 1 hatudu karaterístika prinsipál balun husi fatin peskiza hirak ne‟e. Tabela 1. Sentru no estasaun peskiza ne‟ebé apoiádu husi MAP/SoL Sentru no estasaun peskiza [Munisípiu] SP Loes [Liquiça] Karaterístika fatin SP Betano [Manufahi] Elevasaun: 3 masl, Rai: Alluvial ZAE: 6, Área: 20 ha, ne‟ebé uja 5 deit EP Kuinta Portugal [Aileu] Elevasaun: 900 masl, Rai: Heavy red clay, ZAE: 3, Área: 0.8 ha, ne‟ebé uja deit 0.8 EP Ululefa [Ainaro] Elevasaun: 1200 masl, Rai: Heavy clay, limestone origin ZAE: 3, Área: 1.5 ha, ne‟ebé uja deit 1.5 Elevasaun: 400 masl, Rai: Heavy red clay, ZAE: 2, Área: 8 ha, ne‟ebé uja deit 2 SP Darasula [Baucau] EP Raimaten [Bobonaro] Elevasaun: 10 masl, Rai: Alluvial ZAE: 1 Elevasaun: 300 masl, Rai: heavy clay, ZAE: 2, Área: 1.7 ha, ne‟ebé uja deit 1.7 Ai-horis kuda iha tinan 2013-2014 Batar, fore-rai, fehuk midar, duhaen, ai-farina Ai-farina, fehuk midar, duhaen, batar, fore-mungu, lehe Fore-rai, duhaen, koto surik, batar, fehuk midar, ai-farina Batar, fehuk midar, trigu (wheat ho barley), fehuk ropa, koto nani Batar, ai-farina, fehuk midar, fore-rai, hare rai maran, fore-mungu Hare Tabela 2. Kolokasaun iha sentru no estasaun peskiza sira Sentru no Estasaun Peskiza Peskizadór Mane SP Loes SP Betano EP Kinta Portugal EP Ululefa SP Darasula EP Raimaten 2 3 Total 10 Traballador permanente Feto Mane Feto 9 15 3 3 5 3 1 2 1 1 3 1 1 38 11 3 41 Seluk Mane Feto 4 4 1 12 4 20 5 25 Maioria dezenvolvimentu ba sentru no estasaun peskiza hirak ne‟e hala‟o iha tinan inísiu programa no melloramentu adisionál substansiál seidauk halo durante tinan 2013-2014. 3 Aleinde de sentru no estasaun peskiza hirak ne‟e iha mos laboratóriu, administrasaun no prosesamentu fini ne‟ebé lokáliza iha sentru peskiza Triloca Baucau. Durante tinan 2014, halo mos rehabilitasaun bo‟ot ba edifísiu administrasaun Triloca no laboratóriu fini, inklui konstrusaun fatin habai fini inklui dalan/asesu foun. Iha fulan Marsu 2014, MAP importa variedade batar oin 19 ne‟ebé riku ho vitamina A husi International Institute of Tropical Agriculture (IITA) iha Nigéria para halo avaliasaun iha kondisaun Timor Leste nian. Aleinde ne‟e, MAP kria relasaun di‟ak ho Indonesian Legumes and Tuber Crops Research Institute (ILETRI) para bele halo importasaun variedade ai-horis ne‟ebé di‟ak no serve ba agro-ekosistema Timor-Leste nian. Relasaun kolaborativu ida ne‟e formalizadu iha tinan 2014. Teste tempu udan haatnulu realiza iha estasaun peskiza durante tinan 2013 - 2014 (Tabela 3) no teste 11 durante tempu bailoro. Teste halo iha tempu bailoro inklui ai-horis batar (Loes hod Betano), fore-rai (Betano), fore-mungu (Betano ho Loes), hare (Maliana), trigu (Maubisse) no koto nani (Maubisse). 1 1 1 1 2 Viqueque Maubisse Maliana Loes Lariguta 1 1 1 Hatolia 6 1 1 1 Fleisha Total Darasula 1 1 1 1 Betano Ai-farina Batar Fore-rai Hare, irigasaun Hare rai maran Hare irigasaun + adubu Fehuk midar Fehuk ropa Duhaen Lehe Koto nani Baucau Espesie Aileu Tabela 3. Teste tempu udan iha estasaun, 2013-2014 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 6 8 1 1 1 1 1 1 1 2 1 6 3 4 1 # teste ba espesie 4 5 4 6 2 1 6 2 4 2 4 40 Teste no Demonstrasaun koto nani iha agrikultór sira-nia to‟os (OFDTs) estabelese ona iha agr-ekosistema oin-oin ne‟ebé lokálizadu iha munisípiu prinsipal hitu nia laran durante tinan 2013-2014. Persentu neennulu resin lima husi teste hirak ne‟e konsege halo kolleita. Iha mos fatin adisionál sanulu resin lima ne‟ebé kuda ho lehe hodi avalia kona-ba kapasidade husi ai-horis ne‟e atu produs biomassa. Teste hitunulu resin haat kona-ba fehuk midar estabelese mos iha agrikultór sira-nia to‟os no konsege kolleita no iha mos teste foremungu ruanulu resin lima. Iha dia 23 de Maiu 2014, variedade ai-farina moruk KU50 (Ca109) hetan lansamentu ho naran Ai-Luka 1. Variedade ai-farina ida ne‟e antes ne‟e promove ona husi Cooperativa Café Timor (CCT) hanesan ai-horis segundu ne‟ebé bele hetan osan ba agrikultór sira ne‟ebé kuda kafe. Variedade ida ne‟e promove ona husi CCT dezde tinan 2010 no iha tinan 20132014 konsege kuda ona husi agrikultór nain 2,306 iha área ho luan hektár 1703. Antes atu lansa, Komisaun Lansamentu Variedade hasoru malu no fo sira-nia apóiu ba ministeriu hodi halo lansamentu ba variedade ne‟e. 4 1.2.2 Komponente 2. kualidade Fonte fini no kontrollu Objetivu komponente: Produs fini kualidade aas sufisiente atu mantein kualidade jenétiku husi variedade ne‟ebé lansa. Atividade sira ne‟ebé inklui iha komponente ida ne‟e mak hanesan: Produs fini fundasaun sufisiente ba sistema fini nasionál Produs fini sertifikadu sufisiente husi produtór fini kontratadu sira Estabelese sistema garante kualidade Fo apóiu estensaun tékniku ba produtór fini kontratadu sira Estabelese fasilidade ba hamoos fini, falun fini no haloot fini Distribuisaun fini formal liu husi kanál distribuisaun pfereridu Kuantidade aas husi fini breeder no fundasaun mak mate tanba kondisaun rai maran ne‟ebé akontese iha tinan 2014 no presiza atu rejenerada husi rezerva 2013 nian. Fini breeder husi Noi Mutin mos lakon no presiza atu rejenerada husi fini fundasaun ( Tabela 4). Fini rezerva hare Nakroma no fini breeder Noi Mutin kuaze sufisiente, maibé presiza atu habarak nafatin. Tabela 4. Disponibilidade fini breeder no fundasaun iha armazen MAP, Outubru 2014 Variedade Tinan produsaun Fini breede (kg) Fini fundasaun (kg) Armazen fini Sele (batar) 2013 2014 15 0 322 0 SP Betano Noi Mutin (batar) 2013 2014 150 217 10 0 SP Loes Nakroma (hare) 2014 20 80 SP Triloca Baucau Fini sertifikadu ne‟ebé distribui ba produtór fini komersial tolunulu resin hitu iha tinan 2014-2015 inklui batar Sele 2,450 kg no batar Noi Mutin 920 kg. Aleinde ne‟e iha mos fini fore-rai Utamua 3,150 kg mak distribui ba produtór fini komersiál 13 para bele habarak. Tuir estimasaun katak fini hirak ne‟e sufisiente atu kuda iha área ho luan 168.5ha ba batar no 21 ha ba fore-rai. Área hirak ne‟e tenke produs maizumenus batar 170 t no fore-rai 17. Fehuk midar kain 200,000 resin no ai-farina kain 125,000 resin mak kuda ona iha tinan 2013-2014. Fehuk no ai-farina kain hirak ne‟e sei distribui iha époka kuda 2014-2015. Fehuk no ai-farina kain hirak ne‟e kuda iha sentru no estasaun peskiza sira. Antes fin de 2014, armazen fini neen no laboratóriu tolu estabelesidu husi MAP kompleta ho nia ekipamentu hodi regula kualidade fini iha Timor-Leste. Armazen hirak ne‟e lokálizadu iha munisípiu Bobonaro, Liquiça, Manufahi, Baucau, Viqueque no Aileu. Laboratoriu fini estabelese no halo operasaun iha munisípiu Baucau, Manufahi ho Dili. Maioria fini komersiál ne‟ebé koko prense kritériu ou estandarte ne‟ebé iha. Sistema garante kualidade fini implementa husi Departamentu Fini MAP, ne‟ebé kompostu husi ema nain 24 durante tinan 2014 nia laran ho Ofisial Fini Munisípiu estra ne‟ebé aumenta iha fin do ano. Durante tinan tomak nia laran sira fo treinamentu kona-ba teknolojia kolleita no pos-kolleita ba produtór fini komersiál batar sira. Treinamentu loron ida hala‟o iha Bobonaro, Baucau no iha Sentru Peskiza Betano, ne‟ebé fornese husi staff 5 Dapartamentu Fini. Partisipante ba treinamentu ne‟e mak membru husi PFK batar sira (membru nain tolu husi kada grupu), Koordenador Habarak Fini Komunidade Munisípiu no estensionista sira. Aleinde treinamentu kona-ba talentu tékniku, enkontru ida mos ajuda konstrui relasaun di‟ak liu tan entre produtór fini sira ho estensionista no mos ho staff husi Departamentu Fini. Bele rejeita fini ai-horis durante inspesaun nia laran karik deskobre iha fini husi variedade seluk mak kuda hamutuk iha to‟os laran, ou karik iha ai-horis barak mak nia moris oin seluk liu fali estandarte. Durante prosesamentu fini mos bele rejeita karik ho razaun jerminasaun ladún di‟ak ou menus liu. Tuir média, iha fini 20% mak lakon husi kada ai-horis. Fini ne‟ebé distribui durante tinan tomak nia laran mak batar 25 t, hare 12 t no fore-rai 7.7 t. Aleinde ne‟e, fehuk midar kain 94,000 no ai-farina kain besik 93,000 mak distribui husi sentru ba PFK sira, peskiza no ba ONG sira hodi halo multiplikasaun. 1.2.3 Komponente 3. Dezenvolvimentu fini komunidade no fini komersiál Objetivu komponente: Hametin mekanizmu ba produsaun no distribuisaun fini liu husi komunidade no kanál merkadu. Atividade sira ne‟ebé inklui iha komponente ida ne‟e mak hanesan: Estabelese Grupu Habarak Fini Komunidade (GHFK) Apoiu produtór fini komersiál sira Estabelese komersiante ne‟ebé haree ba fini iha merkadu lokál Hadi‟a asesu ba fini husi grupu vulnerável sira Dezenvolve sistema ligasaun produtór fini sira ho kompradór potensiál To‟o iha fin de époka tinan 2013-2014 iha grupu habarak fini komunidade (GHFK) 1018 mak ativa iha munisípiu 13 nia laran iha postu administrativu 61 husi 65 no iha suco 349 husi 397. Tanba iha GHFK balun mak kuda ai-horis liu husi ida maka númeru GHFK tuir ai-horis dalabarak barak liu number GHFK iha munisípiu ida. GHFK 72 ne‟ebé involve sirania aan atu sai PFK rejistradu la inklui iha lista ida ne‟e. Total membru GHFK ne‟ebé hetan apóiu mak ema nain 12,703, ne‟ebé 32% feto. Elementu prinsipál husi SFNVL mak produsaun fini komwersial husi Produtor Fini Kontratadu (PFK) rejistradu. Maioria PFK mak GHFK sira ne‟ebé estabelese Asosiasaun Agrikultor, maibé iha mos produtór kontratadu – individu no mos grupu ne‟ebé antes ne‟e kultiva fini formal ne‟ebé aplika ba, no rejistradu hanesan PFK. Iha tinan 2014, PFK 57 rejistradu iha Departamentu Fini MAP maizumenus ida kada munisípiu. Hirak ne‟e inklui Asosiasaun Agrikultór45 husi GHFK, no grupu 12 ne‟ebé antes ne‟e iha esperiénsia hanesan produtór kontratadu. Programa fornese pakote 1747 ho grama 750 no 1 kg batar no hare fini ba Loja Agrikultura sira iha munisípiu 13 durante tinan 2014, atu koko karik konsumidór sira iha interese atu kompra pakote kikoan husi fini. To‟o iha Dezembru fulan klaran 2014, 75% husi pakote fini konsege fa‟an hotu ba agrikultór sira ho folin $1.50 kada kg. To‟o 2014, loja hirak ne‟e fa‟an deit mak pakote fini modo kikoan (maioria fini hybrida) ne‟ebé importa husi rai liur. Husi loja agrikultura 26, iha 16 mak estabelese ho apóiu husi MAP/SoL iha munisípiu 11 nia laran no loja agrikultura 10 estabelese ho apóiu husi Mercy Corps. 6 To‟o iha Dezembru 2014, GHFK ne‟ebé apoia husi MAP/SoL konsege ajuda umakain vulnerável 4,870 (feto 29%) ho fini variedade MAP nian hanesan batar, hare, fore-rai no fehuk midar kain iha munisípiu hotu-hotu iha teritóriu laran tomak, so la inklui deit mak munisípiu Lautem tanba fini husi GHFK la to‟o para atu halo distribuisaun. Iha postu administrativu ruanulu resin hitu, suco 47 no aldeia 145 mak hetan atendimentu husi ne‟e. PFK hotu-hotu kria relasaun ho loja agrikultura sira, GHFK, ONG no organizasaun sira seluk kona-ba fa‟an sira-nia produtu. Preparasaun ba époka kuda tinan 2014-2015, MAP mos prepara ona kontratu profunda ho PFK rejistradu sira atu produs fini 200 t (batar 100 t no hare 100 t) husi fini komersiál kualidade di‟ak iha tinan 2015. 1.2.4 Komponente 4. Jestaun sistema fini Objetivu komponente: Hametin kapasidade MAP atu jere sistema fini nasionál Atividade sira ne‟ebé inklui iha komponente ida ne‟e mak hanesan: Estabelese sistema planeamentu no jestaun fini Hametin prosesu monitorizasaun no avaliasaun Implementa estratéjia sistema fini jéneru Dezenvolve materiais tékniku no promosaun variedade kualidade di‟ak Konsiensia ba fini variedade di‟ak aumenta liu husi uja komunikasaun imprensa Foka ba impaktu husi mudansa ambientál no klimátiku Dezenvolve kapasidade staff MAP atu jere sistema fini nasionál Sistema fini nasionál kuaze hametin durante tinan tomak nia laran ho formasaun Konsellu Fini Nasional (KFN), orgaun ida ne‟ebé reprezenta parseiru sira iha setór fini nasionál hodi fo konselu ba Ministru kona-ba implementasaun Políika Fini Nasional. To‟o iha fin de 2014, maizumenus grupu produtór fini komersiál (PFK) ida forma iha kada munisípiu no halo operasaun tuir polítika fini nasionál ne‟ebé formuladu husi Governu no Organizasaun Naun-Govermentais sira. Staff MAP ne‟ebé involve iha sistema ne‟e inklui Diresaun Nasional de Peskiza e Serbisu Espesializadus (DNPSE), Diresaun Nasional da Agrikultura e Hortikultura (DNAH) no estensaun iha Diresaun Nasional de Apoiu Dezenvolvimentu Fundu Komunitaria (DNADCA) nia okos. Iha nível munisípiu, director munisípiu garante kona-ba komprensaun di‟ak ba balansu fini iha munisípiu. Ida ne‟e halo liu husi Chefe Estensaun (CE), Chefe Tékniku (CT), Koordenador Fini Komunidade (KFK), Ofisial Fini Munisípiu (OFM), Ofisial Alimentar (OA), Ofisial Database (OD), Koordenador Estensaun Postu Administrativu (KEPA) no Ofisial Estensaun Suco (OES). Unidade M&E SoL/Sosek kuaze foka liu ba atividade espesífiku SoL nian durante tinan 2014. Ida ne‟e inklui estudu kazu ualu ne‟ebé ida mak levantamentu kona-ba térmumediu. Estudu hirak ne‟e halo rezumu iha Sesaun 6 husi relatóriu ida ne‟e. Planu asaun jéneru ba tinan 2013-p2014 preparadu, no implementa husi kada komponente, aliña ho atividade ne‟ebé relevante ba komponente ne‟e. Grupu konsiénsia de jéneru (ho voluntáriu Australianu) promove asesu hanesan husi feto sira ba setór hotu-hotu iha indústria fini. Durante tinan tomak nia laran, total membru husi GHFK ne‟ebé hetan apóiu mak 12,703, ne‟ebé 32% feto sira. Feto sira kaer pozisaun prinsipál iha 26% husi GHFK 840 ne‟ebé iha. PFK sira mos mantein nia membru 31% no maizumenus 30% husi feto sira 7 involve iha fonte produsaun fini. Tolu husi lima estudante pos-graduasaun ne‟ebé hetan apóiu husi SoL mak feto sira. Durante tinan 2014 iha material tékniku no promosaun 52 mak dezeña iha lian Tetun no Ingles. Hirak ne‟e distribui ba parseiru prinsipál sira inklui ba staff ministeriu nian, parseiru dezenvolvimentu sira, ONG lokál no internasionál sira, agrikultór sira, no arma ka hatudu iha edifísiu MAP no SoL (iha Dili no mos iha munisípiu). Iha brosúr, poster no pamfletu barak mak kontinua distribui no uja iha eventu MAP/SoL hodi promove variedade hirak ne‟ebé iha. MAP-SoL hetan mensiona 64 iha tinan 2014 iha média lokál (51) no iha média internasionál (13). Buat hirak ne‟ebé sira mensiona típikamente kuaze pozitivu (19) ou neutral (39), ho mensiona negativu neen. Seeds of Life asina kontratu do patrosiniu ba tinan ida ho ONG lokál Cinema Lorosa‟e hodi halo SoL nia fílmi badak inklui fílmi kona-ba jéneru no mos kona-ba SFNVL ho nia animasaun. Parseria ida ne‟e fo asesu no maneira efikás hodi fahe mensajen prinsipál ho komunidade rurais iha maneira ne‟ebé interesante. Atividade treinamentu halo rezumu iha Sesaun 9. Rezultadu haat husi atividade mudansa klimátika durante tinan tomak nia laran mak a) Promove komprensaun kona-ba mudansa klimátika, variabilidade klimátika no estratéjia adaptasaun agrikultór liu husi fasilita asesu ba mapa, klíma no dadus rai; b) Dezenvolvimentu pajina informasaun iha nível suco, c) Estabelesimentu baze de dadus di‟ak kona-ba meteorolojia liu husi estabelesimentu no jestaun estasaun meteorolójiku automátiku 24 no d) Hametin kapasidade staff MAP atu jere estasaun meteorolójika no analiza meteorolojia no dadus relasionadu ho ai-horis. Atividade hirak ne‟e halo rezumu iha Sesaun 7 husi relatóriu ida ne‟e. 1.3 Udan been Introdusaun Dadus udan been kolleta liu husi Automatic Weather Stations (AWS) hamutuk 23 iha teritoriu tomak exetu munisípiu Ermera. AWS hirak ne‟e monta iha fatin On-farm Demonstration Trials (OFDT) no sentru peskiza hahu husi tinan 2012 to‟o agora. AWS hirak ne‟e fahe ba grupu tolu maski uza marka (brand) ne‟ebé mak hanesan. Lalaok foti dadus fahe ba parte tolu; download husi laptop, uza GSM dadus foti husi Internet no uza satellite dadus foti husi Internet. Agora ne‟e dadaun, hobo uza GSM monta tiha ona iha fatin tolu mak iha Laklubar (Manatuto), Baguia (Baucau) no Fohorem (Covalima) no Satellite monta iha fatin rua mak iha Atauro (Dili) no Pante Makassar (Oecusse). Fatin hirak ne‟e kobre hotu ona Zona Agro-Ekolójika (ZAE). Maibé, tanba kondisaun topografia no klímatika tropikal monsoon sei iha variasaun bo‟ot husi fatin ida ba fatin seluk entre ZAE nia laran haree husi udan been tinan ida nian. Nune‟e mos sei iha tan raingauge manual ne‟ebé mak monta iha OFDT no kontrola husi peskizadór sira. Lista iha Tabela 5 tuir mai hatudu kona-ba pontu latitude no longitude no mos altitude ba fatin ualu ne‟ebé mak reprezenta ZAE neen iha Timor-Leste. 8 Tabela 5. Fatin, altitude no zona agro-ekolójiku husi estasaun meteorolójika ZAE Munisípiu 1 2 Liquiça Bobonaro 3 Aileu 3 4 5 6 Baucau Ainaro Lautem Manufahi 6 Viqueque Naran Estasaun Latitude (oS) Longitude (oE) Alt (masl) Loes Ritabou Kinta Portugal Darasula Ululefa Fuiloro Betano BahalaraUain -8.737 -8.947 125.140 125.205 22 163 Udan been anuál tempu Portugueza (mm) 937 2053 -8.704 125.565 980 -8.535 -8.837 -8.496 -9.163 126.346 125.612 127.027 125.718 -8.950 126.273 Udan been 2013-14 (mm) Média temperatura máximu (oC) Média temperatura mínimu (oC.) 1182.0 2250.0 29.7 32.9 20.2 21.9 1725 1570.0 27.8 15.5 690 1316 358 9 1119 1414 1906 1328 1414.0 1870.4 1704.4 1008.0 28.6 24.0 30.0 31.3 18.5 12.7 19.8 22.5 21 1617 1427.8 31.0 21.7 Dadus husi estasaun peskiza hatudu iha ZAE ida-idak maibé ba ZAE 3 no ZAE 6 iha fatin rua. Durante 2013-14, área balun hanesan Liquiça, Bobonaro, Baucau no Ainaro hetan udan been di‟ak liu kompara ho Aileu, Lautem, Betano no Viqueque iha tempu Portugues nian. Média udan been ba fatin ualu hamutuk (1,553mm) kuaze besik liu ho tempu Portugues nian mak 1512mm maski distribuisaun udan been iha tinan ida nia laran diferente uitoan. Espesífiku liu ba fulan Janeiru udan been tun liu. Kona-ba ida ne‟e fó sai ona katak batar sei namlaik no mate iha fatin balu. Udan barak liu husi Média iha fulan Dezembru, Abríl no Juñu. 100.0 5.0 Portuguese average 0.0 0.0 Temperature Max (oC) Temperatura (oC) 10.0 Aug 200.0 Jul 15.0 Jun 300.0 Apr 20.0 May 400.0 Mar 25.0 Feb 500.0 Jan 30.0 Dec 600.0 Oct 35.0 Nov 700.0 Sep Udan been (mm) Udan been iha fatin ualu Monthly total 2013/2014 Temperature Min (oC) Fulan Figura 2. Média udan been fulan-fulan iha fatin 8 no média tempu naruk. Dadus udan been iha fatin selesionadu Iha kosta norte (sentru peskiza Loes) tempu udan di‟ak liu ho durasaun ne‟ebé mak naruk no udan been barak liu iha fulan Abríl; maibé, udan been menus neineik to‟o maran iha fulan hirak tuir mai. Se kompara ho tempu Portugues nian hatudu katak udan been kuaze ho durasaun tempu hanesan; maibé, iha fulan Abríl udan been tun liu kontráriu ho tinan 2013-14. Tuir dadus udan been iha Liquiça hatudu katak agrikultór sira bele kuda ai-han (batar) dala 9 rua iha tinan ida nia laran tanba haree iha dadus ne‟ebé mak aprezenta udan been di‟ak to‟o fulan Juñu. 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 100.0 5.0 0.0 0.0 Temperatura (oC) 700.0 Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Udan been (mm) Loes (Liquiça) Monthly total 2013/2014 Portuguese average Temperature Max (oC) Fulan Figura 3. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Loes, Liquiça, 2013-2014. Iha mota Loes nia sorin ba to‟o iha rai tetuk Maliana, Agrikultór sira iha esperiénsia di‟ak liu kona-ba udan katak sira hatene bainhira mak udan monu rai iha tempu udan. Udan been barak liu iha fulan Dezembru no Janeiru kuaze liu 500mm. Se kompara ho udan been iha Loes ne‟e hatudu katak oinsa kondisaun udan been iha Timor-Leste. Hanesan ezemplu ida, ita hatene katak Ritabou (Bobonaro) ba Loes ho distánsia 24km deit maibé iha diferénsia ne‟ebé bo‟ot kona-ba udan been. Iha fatin refere, udan been tun iha fulan Fevereiru no aumenta (sa‟e) fali iha fulan Marsu i barak liu tan iha fulan Abríl (second peak) no tun derepenti to‟o tempu udan remata iha fatin ne‟ebá. 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 100.0 5.0 0.0 0.0 Temperatura (oC) 700.0 Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Udan been (mm) Ritabou (Bobonaro) Monthly total 2013/2014 Portuguese average Temperature Max (oC) Fulan Figura 4. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Ritabou, Bobonaro, 20132014. Iha Aileu fatin aas udan monu rai tarde uitoan iha tempu udan; maibé, konsidera tempu udan di‟ak liu no udan been barak liu iha fulan Dezembru nia laran. Iha fulan Janeiru 10 udan been menus liu wainhira kompara ho média tempu Portugues nian. Udan been barak liu se kompara ho média tempu Portugues nian mak iha fulan Fevereiru to‟o Abríl. Komparasaun tempu udan agora ho média udan been iha tempu Portugues nian barak liu iha fulan Dezembru. 700.0 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 100.0 5.0 Portuguese average 0.0 0.0 Temperature Max (oC) Temperatura (oC) Udan been (mm) Kinta Portugal (Aileu) Monthly total 2013/2014 Temperature Min (oC) Fulan Figura 5. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC), iha Kinta Portugal, Aileu, 20132014. Darasula rai ho elevasaun aas, udan been hahu monu rai iha fulan Novembru no kontinua to‟o fulan Abríl nune‟e mos ba média udan been iha tempu Portugues nian. Udan been ba tinan 2013-14 barak liu iha fulan Dezembru maski udan been iha fulan Janeiru tun; maibé, sa‟e fila-fali iha fulan tuir mai to‟o Abríl. Kompara ho média udan been tempu Portugues nian udan barak liu iha fulan Dezembru to‟o Fevereiru. 11 100.0 5.0 Portuguese average 0.0 0.0 Temperature Max (oC) Temperatura (oC) 10.0 Monthly total 2013/2014 Aug Jul 200.0 Jun 15.0 May 300.0 Apr 20.0 Feb 400.0 Mar 25.0 Jan 500.0 Dec 30.0 Oct 600.0 Nov 35.0 Sep Udan been (mm) Darasula (Baucau) 700.0 Temperature Min (oC) Fulan Figura 6. 2014. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (0C), iha Darasula, Baucau, 2013- Ululefa iha altitude ne‟ebé aas no udan monu rai sedu liu iha tempu udan; maibé, iha fulan Janeiru no Fevereiru udan been menus maka‟as no sa‟e fila-fali iha fulan Marsu no Abríl. Iha fatin ne‟e udan barak liu iha fulan Marsu kontráriu ho média tempu Portugues nian iha fulan Abríl. Hanesan mos iha Darasula katak iha fulan Juñu udan been sei barak. 700.0 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 100.0 5.0 0.0 0.0 Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Temperatura (oC) Udan been (mm) Urulefa (Ainaro) Monthly total 2013/2014 Portuguese average Temperature Max (oC) Temperature Min (oC) Fulan Figura 7. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Ululefa, Ainaro, 2013-2014. Iha parte Leste husi área Lospalos nian, udan monu rai tarde mosu iha tempu udan (musim hujan) rai sei maran. Média udan been aumenta barak liu kompara ho média tempu Portugues nian iha fulan Marsu no Abríl ne‟ebé difikulta agrikultór sira iha prosesu hamaran batar. Área Lospalos ne‟e konsidera bimodal tanba udan been barak liu sei monu iha fulan Juñu diferente ho fatin sira seluk. Ho udan been bimodal ne‟e agrikultór sira sei kuda batar ba époka daruak; maibé, hatene metin katak sei kuda tarde ba époka dahuluk nian. 12 10.0 100.0 5.0 Portuguese average 0.0 0.0 Temperature Max (oC) Aug Temperatura (oC) 200.0 Jul 15.0 Jun 300.0 May 20.0 Apr 400.0 Feb 25.0 Mar 500.0 Jan 30.0 Dec 600.0 Nov 35.0 Oct 700.0 Sep Udan been (mm) Fuiloro (Lautem) Monthly total 2013/2014 Temperature Min (oC) Fulan Figura 8. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Fuiloro, Lautem, 2013-2014. Estasaun peskiza Betano iha kosta súl, agrikultór sira iha esperiénsia di‟ak kona-ba udan monu rai iha tempu udan. Udan been menus husi fulan Janeiru to‟o Marsu kompara ho média udan been iha tempu Portugues nian; maibé, ba fulan tuir mai udan been di‟ak liu to‟o fulan Juñu no konsidera hanesan bimodal. Betano nu‟udar fatin ne‟ebé mak besik liu tasi; maibé, udan been barak liu sei monu iha fulan Maiu no Juñu iha tempu agora no mos média udan been iha tempu Portugues nian. Ikus mai, udan been menus no to‟o udan para iha fulan Jullu. 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 100.0 5.0 0.0 0.0 Temperatura (oC) 700.0 Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Udan been (mm) Betano (Manufahi) Monthly total 2013/2014 Portuguese average Temperature Max (oC) Fulan Figura 9. Udan been fulan-fulan (mm) no temperatura (oC) iha Betano, Manufahi, 20132014. Parte Leste to‟o kosta súl, Bahalara-Uain iha Viqueque tempu udan monu rai di‟ak liu kompara ho fatin sira seluk. Kondisaun ida ne‟e kontinua to‟o fulan Marsu ne‟ebé tempu 13 di‟ak liu silu batar no hamaran, maibé; udan been sa‟e fila fali to‟o fulan Juñu no agrikultór sira bele kuda batar ba époka daruak nian. 700.0 35.0 600.0 30.0 500.0 25.0 400.0 20.0 300.0 15.0 200.0 10.0 Temperatura (oC) Udan been (mm) Bahalara-Uain (Viqueque) Monthly total 2013/2014 100.0 5.0 Portuguese average 0.0 0.0 Temperature Max (oC) Temperature Min (oC) Fulan Figura 10. Udan been (mm) no temperatura (oC) iha Bahalara-Uain, Viqueque, 2013-2014. 2. Avaliasaun Mikrobiu Plazma Foun 2.1 Batar 2.1.1 Teste adaptasaun batar variedade oin-oin iha sentru peskiza Loes no Betano, 2014 Prepara husi: Leandro C.R. Pereira & Felisberto Amaral Introdusaun Peskiza batar adaptasaun nu‟udar atividade ida iha komponente I ne‟ebé mak hala‟o iha sentru Loes no Betano iha tinan ida ne‟e. Peskiza batar adaptasaun ne‟ebé hala‟o ho intensaun atu avalia no halo komparasaun entre variedade batar introduz oin-oin no variedade lokál. Teste replikadu ba batar adaptasaun uza variedade oin 24 no hala‟o ona durante tempu bailoro tinan 2014 iha sentru peskiza Betano no Loes no la inklui iha sentru sira seluk tanba fini limitadu. Husi total variedade 24 ne‟ebé uza, oin 19 mai husi nasaun Nijéria ho batar nia karakterístiku kór musan kinur. Peskiza adaptasaun iha sentru rua refere ba tinan ida ne‟e so hala‟o deit iha tempu bailoro no la konsege hala‟o iha tempu udan tanba fini foin mak tama. Teste ne‟ebé hala‟o iha époka bailoro nian kuda iha loron 24 fulan Abríl 2014 no kolleita iha loron 26 fulan Agostu 2014 ho rezultadu produsaun ne‟ebé mak laiha diferente signifikativa. Objetivu Objetivu husi peskiza ida ne‟e atu avalia kona-ba oinsa atu buka hatene batar nia adaptasaun ba kondisaun klíma no rai iha Timor-Leste. Atu halo komparasaun entre batar variedade lokál no variedade introdus hodi identifika ida ne‟ebé mak fó produsaun aas. 14 Metodolojia Variedade hirak ne‟ebé uza ba peskiza ne‟e mak variedade oin 19 mai husi Nijéria, variedade rekomendasaun oin tolu no lokál oin rua. Ba variedade foun 19 ne‟ebé foin introdus, tuir fonte relata katak nível konteúdu vitamina A ne‟ebé aas, rezisténsia di‟ak ba moras naran Downy meldew no mos rezisténsia di‟ak ba kontra veneno naran aflatoxin. Deskrisaun klaru kona-ba variedade hirak ne‟ebé uza hatudu iha Tabela 6 tuir mai. Tabela 6. Detallu husi variedade hotu ne‟ebé uza iha peskiza Númeru Tama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Kór musan Naran Observasaun PVASYN1 F2 PVASYN4 F2 PVA SYN11 PVA SYN13 AFLATOXIN R Syn 2-Y PVA SYN - 9 F2 PVA SYN - 10 F2 PVA SYN -6 F2 PVA SYN -3 F2 PVA SYN -2 F2 PVA SYN-7 F2 PVA SYN 17 PVA SYN 18 PVA SYN 19 PVA SYN 20 PVA SYN 21 PVA SYN 22 AFLATOXIN SYN-Y2 Acr. 91 Suwan 1-SR C1 Suwan 5 Sele Noi Mutin Lokál Fatulurik Lokál Kakatua Kódigu 09A2540 09A2542 09C7139 09C7141 11A11916 11A11918 11A11927 11A11929 11A11930 11A11931 11A11958 11A11980 11A11981 11A11982 11A11983 12C24231 12C24232 11A11989 Orijinál IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA IITA Thailandia CYMMYT/Timor-Leste Philipina/ Timor-Leste Timor-Leste Timor-Leste M02 M03 P07 M45 M47 Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Kinur Mean Kinur Mutin Mean Mutin Métodu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak; halo dezeñu ka mapa fatin peskiza, prepara rai, sukat kantreru ho medida 5m x 5 m (25m2). Kada teste hala‟o ho dezeñu bloku randomizadu ho replikasaun kompletu tolu, kada bloku iha 15 kantreru. Parte Agronomia Kuda fini musan rua kada rai kuak ho distánsia kuda 75cm x 25 cm. Semana rua depois de kuda sura ai-horis iha kada rai kuak. Iha kantreru balu ne‟ebé la moris kuda fila fali hodi nune‟e mantein populasaun ai-horis hanesan ba kada kantreru. Observasaun hala‟o durante ai-horis moris to‟o kolleita Hamoos du‟ut dala tolu iha époka ida, la uza adubus no la rega ho bee depende deit ba udan been. Iha tempu kolleita peskizadór hamutuk ho asistente do kampu sura númeru aihoris depois sukat batar nia aas, konta fulin hafoin silu ho loke kulit. Hotu tiha tetu kedas hodi hatene todan bokon/kantreru (kg), depois habai ho fulin no tetu fila-fali hodi hatene kona-ba todan maran husi kada kantreru. Batar fulin hotu ne‟ebé habai maran ona behu no tetu fila-fali hodi hatene todan musan/kantreru. Foti mos musan 100 hodi tetu para hatene todan husi kada variedade. Parte koko sabór 15 Peskiza ida ne‟e aleinde buka hatene rezultadu produsaun husi kada variedade hirak ne‟ebé prova, buka koko mos kona-ba sabór han. Kona-ba koko sabór han hili variedade oin 10 ne‟ebé mak fó produsaun di‟ak liu husi variedade hotu ne‟ebé koko. Atu bele hetan preferénsia kona-ba sabór han di‟ak ka la‟e konvida to‟os na‟in sira (feto ho mane) maizumenus 30-50 hodi partisipa koko sabor no fó preferénsia ba batar variedade oin-oin ne‟ebé da‟an ona. Dadus hotu ne‟ebé rekolla, tranfere ba iha programa exel hodi bele analiza uza Genstat ho ANOVA. Iha analiza ida ne‟e variedade no bloku sai hanesan fatór. Wainhira CV (%) sa‟e maka‟as bele uza covariate ho densidade ai-horis m2 atu hatun nia CV (%), aleinde ne‟e, sei analiza mos kona-ba korelasaun no regresaun hodi buka hatene impaktu husi peskiza ne‟e. Depois de analiza remata, hakerek relatóriu finál no aprezenta iha nível nasionál no mos munisipál. Iha Tabela 7 hatudu kona-ba fatin no tempu hala‟o teste. Dadus kona-ba udan been iha Loes laiha tanba durante hala‟o teste laiha udan, so mahon been deit mak maka‟as. Aleinde mahon been, fatin ne‟ebé uza ba teste ida ne‟e mos iha rai okos sei bokon hela tanba iha fatin refere hetan udan antes kuda batar. Tabela 7. Fatin no tempu hala‟o teste Fatin Betano (Same) Loes (Maubara) Udan Been Durante Teste (mm) Reszultadu Produsaun (t/ha) Tempu Númeru variedade Númeru replikasaun Data kuda Data kolleita Loron kuda to’o kolleita Bailoro 24 3 03-05-14 16-10-14 166 445 1.83 Bailoro 24 3 30-04-14 09-09-14 132 46.8 2.35 Rezultadu Rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha), komponente densidade ai-horis/m2 no musan 100 (g) (Tabela 8). Komponente seluk la hatudu diferente signifikativa, maibé; wainhira analiza uza covariate komponente seluk mos hatudu iha diferente signifikativa liuliu iha parte fulin kada hun, todan kada fulin, no musan kada fulin. Entre variedade lokál hirak ne‟ebé uza, L.Fatulurik no L. Kakatua fó rezultadu produsaun di‟ak liu sira seluk. Tabela 8. Rezultadu produsaun batar adaptasaun tempu bailoro husi sentru peskiza Loes, 2014 16 Variedade AFLATOXIN SYN-Y2 PVA SYN-6 F2 PVA SYN11 PVA SYN 19 PVA SYN-2 F2 Acr.91.Suwan 1-SR C1 PVASYN4 F2 PVA SYN 18 AFLATOXIN R Syn 2Y PVA SYN-7 F2 L.Fatulurik PVA SYN 17 SW5 PVA SYN 21 PVA SYN 22 Sele PVA SYN 20 L.Kakatua PVA SYN-10 F2 PVA SYN-9 F2 PVA SYN-3 F2 PVASYN1 F2 PVA SYN13 Noi Mutin F.prob. Lsd (P<0.05) CV (%) Fulin/hun 1.1 1.0 1.2 1.0 1.1 1.2 1.1 1.0 Todan kada fulin(g) 92.1 90.3 81.3 72.0 78.6 85.0 83.0 67.5 3.7 3.7 2.5 3.4 2.6 3.4 3.6 2.2 2.7 2.2 2.4 1.7 1.5 1.1 0.8 0.9 <.001 1.0 1.0 1.2 1.2 1.2 1.1 1.2 1.3 1.3 1.3 1.1 1.2 1.3 1.3 1.6 1.3 0.209 0.93 20 ns 18 Densidade ai-horis (m2) 3.4 4.1 3.5 4.7 3.6 2.9 3.1 4.3 Musan/Fulin 306.9 310.4 280.5 248.6 251.4 267.6 270.7 256.3 Todan musan 100 (g) 30 29 29 29 31 32 31 27 Prod. (t/ha) 3.6 3.6 3.3 3.3 3.0 2.9 2.8 2.8 Covarite (t/ha) 3.4 3.1 3.1 2.9 2.8 2.8 2.7 2.6 74.9 69.3 91.5 64.8 80.0 64.7 61.3 89.7 58.9 63.3 54.7 70.1 66.5 70.3 63.5 72.0 0.05 267.6 228.8 301.6 223.3 286.0 231.1 221.8 310.7 198.3 208.5 176.8 239.2 222.0 234.3 213.1 229.4 0.07 28 30 30 29 28 28 28 29 30 31 31 29 30 30 30 31 <.001 2.7 2.7 2.7 2.6 2.5 2.5 2.5 2.4 1.9 1.9 1.5 1.5 1.3 1.0 0.9 0.8 <.001 2.6 2.6 2.5 2.4 2.4 2.3 2.3 2.2 2.1 1.9 1.9 1.8 1.6 1.6 1.6 1.5 0.029 ns 20 ns 20 1.8 4 1.0 26 1.1 25 Preferénsia kona-ba koko sabór Preferénsia husi to‟os na‟in sira ne‟ebé mai partisipa hodi koko sabór batar oin 10 husi variedade oin 24 ne‟ebé identifika katak fó produsaun di‟ak. Iha eventu koko sabór ida to‟os na‟in sira hili ka gosta liu variedade AFLATOXIN SYN-Y2, Noi Mutin, PVA SYN-6 F2 no PVA SYN11. Dadus kona-ba to‟os na‟in hili la konsisténsia ba variedade sira seluk. Total to‟os na‟in ne‟ebé partisipa iha loron vizita to‟os na‟in hodi fó preferénsia ba batar variedade oinoin ne‟ebé teste iha sentru Loes hamutuk ema na‟in 32 (feto ho mane). 17 Tabela 9. Koko sabór iha sentru Loes, 2014 Variedade Fai Mamar (%) Fai Toos (%) Koko sabór (%) Ema Hili (%) AFLATOXIN SYN-Y2 16 84 84 59 Noi Mutin 44 48 53 38 PVA SYN11 47 44 44 28 PVA SYN-6 F2 78 6 63 22 PVA SYN 19 75 13 32 9 Acr.91.Suwan 1-SR C1 13 72 22 9 PVA SYN 18 13 75 34 6 PVA SYN-7 F2 53 32 22 6 L.Fatulurik 59 16 28 6 PVA SYN 17 55 25 28 6 Sele 69 16 19 6 AFLATOXIN R Syn 2-Y 19 66 13 3 PVA SYN-2 F2 31 45 10 0 L.Kakatua 19 66 6 0 <.001 21 <.001 21 <.001 21 <.001 15 105 100 130 220 F.pro. Lsd (p<0.05) CV (%) Iha korelasaun entre ema hili ho sente sabór di‟ak iha sentru Loes tanba wainhira ema hili bazeia ba sabór di‟ak maibé la indika feto ka mane (Figura 11). 90 80 R² = 0.8465 % Ema Hili 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 % Sabor Figura 11. Korelasaun entre ema hili (%) ho sabór (%) Rezultadu analiza uza covariate hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha), maibé; laiha diferente signifikativa iha komponente seluk ba sentru peskiza Betano tempu bailoro 2014. 18 Tabela 10. Rezultadu produsaun batar adaptasaun tempu Bailoro iha Betano, 2014 Variedade Prod. (t/ha) (Covariate) Densidade /m2 Fulin/hun Todan 1(g) fulin Musan/fulin Todan Musan 100 (g) Noi Mutin 2.71 2.87 0.87 95.20 304 31 PVA SYN-10 F2 PVA SYN-6 F2 PVA SYN 20 PVA SYN13 PVA SYN-9 F2 Acr.91.Suwan 1-SR C1 SW5 PVA SYN 17 PVASYN4 F2 L.Fatulurik L.Kakatua PVA SYN-3 F2 AFLATOXIN SYN-Y2 PVA SYN-7 F2 PVA SYN 18 PVA SYN 22 PVA SYN 21 Sele AFLATOXIN R Syn 2-Y PVASYN1 F2 PVA SYN 19 PVA SYN-2 F2 PVA SYN11 2.63 2.48 2.36 2.06 2.05 2.05 1.97 1.97 1.93 1.90 1.83 1.77 1.66 1.63 1.62 1.58 1.56 1.54 1.52 1.47 1.44 1.20 1.13 3.62 4.24 4.29 2.42 3.56 3.18 3.02 3.98 3.49 3.44 2.91 2.71 4.42 4.00 3.24 4.24 2.98 3.31 3.69 2.00 3.36 3.93 3.58 0.87 0.72 0.81 0.86 0.70 0.86 0.82 0.74 0.79 0.79 0.88 0.78 0.69 0.81 0.77 0.71 0.79 0.71 0.68 0.72 0.82 0.67 0.58 89.80 93.30 75.50 73.40 82.00 73.90 71.50 78.00 76.30 70.60 74.50 65.10 69.70 57.50 63.70 61.70 68.60 64.00 64.70 64.50 61.10 52.30 46.10 297 326 291 248 284 267 241 282 245 249 226 245 284 203 234 233 260 217 214 214 215 193 172 30 29 26 30 29 28 29 27 30 28 32 27 25 28 27 26 26 29 30 30 29 27 27 F prob. <.001 0.379 0.414 0.283 0.25 0.117 Lsd (P<0.05) 1.1 ls ls ls ls ls Cv (%) 35 29 16 26 23 9 Iha Tabela 11 hatudu katak iha diferente signifikativa husi komponente hotu, maibé; preferénsia husi to‟os na‟in sira kona-ba % sabór han no % hili la konsisténsia. Mezmu nune‟e nota katak variedade PVA SYN 17, Noi Mutin, SW5, PVA SYN 20 nu‟udar hirak ne‟ebé ema fai mamar no sabór di‟ak tanba ne‟e % ema hili barak. Variedade PVA SYN-10 F2 hatudu % fai toos aas liu, maibé; partisipante sira mos hili tanba iha sabór di‟ak. Númeru agrikultór sira ne‟ebé mai partisipa iha loron vizita to‟os na‟in iha Betano hamutuk ema na‟in 52. 19 Tabela 11. Koko sabór batar ne‟ebé teste iha sentru peskiza Betano, 2014 Hili tuir jéneru (%) Fai Mamar (%) Fai Toos (%) % hili tuir sabór Ema Hili (%) Feto Hili (%) PVA SYN 17 PVA SYN-10 F2 Noi Mutin SW5 PVA SYN 20 PVASYN4 F2 PVA SYN-6 F2 PVA SYN13 PVA SYN-9 F2 87 15 75 83 60 44 8 27 85 14 83 23 17 40 58 92 73 15 54 44 67 35 35 42 23 35 19 40 33 31 29 27 21 10 6 4 8 13 20 53 27 33 7 0 0 38 41 35 19 27 16 11 47 5 Acr.91.Suwan 1-SR C1 12 89 21 0 0 0 <.001 15 <.001 15 <.001 18 <.001 15 0.021 226 80 79 124 190 188 Variedade F prob. Lsd (P< 0.05) Cv (%) Mane Hili (%) Iha korelasaun entre ema hili no sente sabór di‟ak iha sentru peskiza Betano ba variedade oin 10 husi variedade 24 ne‟ebé mak teste. 80 70 R² = 0.6274 % Ema Hili 60 50 40 30 20 10 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 % Sabor Figura 12. Persentajen hili Vs persentajen sabór iha sentru peskiza Betano, 2014 Rezultadu husi sentru fatin rua (Betano & Loes) hatudu katak iha interasaun ne‟ebé signifikativa, maibé; iha variedade foun oin rua mak fó produsaun di‟ak liu hanesan PVA SYN-6 F2 ho Aflatoxin SYN-Y2. Produsaun ki‟ik liu husi variedade foun mak PVA SYN1 F2, PVA SYN13 ho PVA SYN-3 F2. 20 Tabela 12. Produsaun (t/ha) husi multi lokalizasaun 2 (Betano no Loes) tempu bailoro, 2014 Variedade PVA SYN-6 F2 AFLATOXIN SYN-Y2 Acr.91.Suwan 1-SR C1 PVA SYN 17 PVASYN4 F2 PVA SYN 19 PVA SYN-7 F2 PVA SYN 20 L.Fatulurik PVA SYN11 PVA SYN 22 PVA SYN-2 F2 AFLATOXIN R Syn 2-Y PVA SYN 18 SW5 PVA SYN-10 F2 PVA SYN 21 SELE PVA SYN-9 F2 L.Kakatua Noi Mutin PVA SYN-3 F2 PVA SYN13 PVASYN1 F2 F prob. Lsd (P<0.05) Cv (%) Betano Loes Média Prod. (t/ha) 2.5 1.7 2.0 2.0 1.9 1.4 1.6 2.4 1.9 1.1 1.6 1.2 1.5 1.6 2.0 2.6 1.6 1.5 2.1 1.8 2.7 1.8 2.1 1.5 3.1 3.4 2.8 2.4 2.7 2.9 2.6 2.1 2.5 3.1 2.3 2.8 2.6 2.6 2.4 1.9 2.3 2.2 1.8 1.9 1.5 1.6 1.6 1.6 3.2 2.8 2.4 2.4 2.4 2.3 2.3 2.3 2.3 2.3 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.1 1.9 1.9 1.8 1.7 1.6 1.4 1.2 0.9 <.001 1.1 0.029 1.1 <.001 1.3 35 24 33 Rezultadu produsaun husi fatin rua hatudu la hanesan tanba iha Loes produsaun Noi Mutin menus ho razaun katak densidade ai-horis menus, maibé; iha variedade oin rua deit mak produsaun bo‟ot liu. Kompara ho sentru Betano, produsaun Noi mutin di‟ak liu duke variedade sira seluk, ida ne‟e signifika katak laiha korelasaun entre produsaun (t/ha) husi Betano kompara ho produsaun (t/ha) husi Loes (Figura 13). 21 Loes vs Betano prod. (t/ha) R² = -1.667 Loes prod (t/ha) 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 Betano prod (t/ha) Figure 13. Korelasaun husi produsaun (t/ha) ba fatin 2 (Betano & Loes) tempu bailoro, 2014 Konkluzaun Teste replikadu batar adaptasaun ne‟ebé hala‟o iha sentru peskiza Loes no Betano iha tempu bailoro, observa katak entre variedade la hatudu konsisténsia iha sira-nia rezultadu produsaun (t/ha). Iha sentru Loes observa katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha), maibé; la hatudu ba komponente sira seluk. Iha Betano, laiha diferente signifikativa ba rezultadu produsan husi variedade hirak ne‟ebé teste. Koko sabór ne‟ebé hala‟o iha sentru peskiza fatin rua hatudu iha diferente ba variedade ne‟ebé uza hodi koko sabór, ida ne‟e mosu tanba bazeia ba rezultadu produsaun ne‟ebé mak di‟ak. Koko sabór tuir jéneru hatudu katak iha diferente signifikativa entre feto ho mane iha sentru peskiza Betano, maibé; laiha diferente entre feto ho mane ba koko sabór iha sentru peskiza Loes. Ida ne‟e signifika katak feto ka mane hili hanesan deit. Variedade ida ne‟ebé mak presiza observa profunda mak PVA SYN-6 F2 tanba aleinde nia produsaun di‟ak, hatudu mos sabór di‟ak iha fatin rua. Rekomendasaun Bazeia ba rezultadu peskiza tinan 2014 tempu bailoro, hakarak rekomenda ba programa refere no Diresaun Peskiza atu hala‟o kontinuasaun teste replikativu ba batar adaptasaun uza variedade introdus no lokál tanba foin primeiru hala‟o teste adaptivu ba variedade foun oin 19 ne‟ebé mai husi organizasaun IITA husi nasaun Nijéria. 2.2 Fehuk Midar 2.2.1 Teste adaptasaun fehuk midar iha sentru peskiza fatin lima Prepara husi; Felisberto A. Soares, Leandro C. R. Pereira, João Bosco B. R, Denisia Raquela S.Brito, Armindo Moises Introdusaun Fehuk midar (Ipomea batatas (L.) Lamb ) nu‟udar fonte ai-horis importante ba produsaun hahan tanba iha ema barak mak utiliza fehuk midar ba nesesidade ai-han iha sirania familia. Ai-horis fehuk midar mos toman ona no hatudu produsaun di‟ak iha Timor-Leste 22 tanba ne‟e iha agrikultór barak mak kuda iha sira-nia to‟os. Ohin loron, fehuk midar mos sai ona nu‟udar hahan ida ne‟ebé famozu tebes iha komunidade sira-nia leet tanba iha tempu dader bele konsumu ba matabisu, merenda iha lorokraik no nia tahan bele fila halo modo. Dalaruma ema balu han fehuk midar durante dader to‟o kalan bainhira labele asesu ba ai-han sira seluk ka iha periódu ai-han seluk la disponível. Ida ne‟e akontese liuliu iha fatin rurais balu ne‟ebé hasoru problema kona-ba menus ai-han. Ho razaun katak fehuk midar mos sai nu‟udar ai-han importante ida ba povu TimorLeste, presiza buka hasa‟e produsaun para komunidade sira bele hetan asesu koba-ba ai-han ida ne‟e. Atu realiza ida ne‟e, to‟os na‟in sira iha Timor-Leste mos presiza hetan no utiliza fini husi variedade ne‟ebé iha potensialidade di‟ak hodi hasa‟e rezultadu produsaun. Ho hanoin ida ne‟e, Ministériu da Agrikultura serbisu hamutuk ho governu Australianu liu husi programa Fini ba Moris/Seeds of Life (SoL) hatama mos fini fehuk variedade foun balu ne‟ebé dezenvolve iha rejionál CIP nian iha Indonézia ne‟ebá hodi mai kuda koko hamutuk ho variedade lokál atu nune‟e bele halo observasaun kona-ba adaptasaun ba kondisaun ambiente Timor-Leste nian no mos avalia rezuladu produsaun. Objetivu peskiza OFDT fehuk midar Buka identifika variedade ai-horis fehuk ne‟ebé hatudu karaterístika di‟ak hodi bele hasa‟e rezultadu produsaun atu nune‟e bele asegura seguransa ai-han iha rai laran. Benefisiáriu Liu husi atividade peskiza fehuk midar, buka atu agrikultór no familia umakain sira bele hasa‟e koñesementu no asesu atu produs rasik hahan ne‟ebé presiza ba sira-nia uma kain no bele rezolve mos problema menus ai-han. Fatin no tempu peskiza Peskiza ida ne‟e hala‟o iha sentru peskiza Betano (Manufahi), Loes (Liquiça), Darasula (Baucau), Kinta Portugal (Aileu) no mos Ululefa (Maubisse). Peskiza ne‟e la uza adubus no mos la rega ho bee. Peskiza ida ne‟e hahu hala‟o iha fulan Dezembru ho Janeiru 2013 no remata (kolleita) iha entre fulan Maiu ho Agostu 2014. Observasaun iha tempu bailoro nian hahu kuda iha fulan Maiu no kolleita iha Outubru 2014 (ba Betano). Materiál no ekipamentu Materiál no ekipamentu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak; fini fehuk kain variedade oin 15 no ekipamentu hirak hanesan; kanuru suru rai, enxada, tali rafia, kalen sapa tau naran, kateri tesi kalen, katana, tudik, metru, regua, pilox, kadernu hodi rekolla dadus, lapijeira, dasin tetu 50kg, spidol nsst. 23 Tabela 13. Fonte no variedade fehuk midar oin-oin ne‟ebé teste iha peskiza adaptasaun, 2004 Kódigu Variedade Fonte H01(Cp1) Hohrae1 Indonézia H02 (Cip6) H03 (Cip7) L.Mt L.Mn L.Atb L.Mn L.Ls L.Ulf Cip65 Cip68 Cip70 Cip71 Cip72 Cip73 Cip76 Cip77 Cip78 Cip83 Hohrae2 Hohrae3 Lokál Mutin Lokál Mean Lokál Atabae Lokál Mean Lokál Loes Lokál Ululefa CIP CIP CIP CIP CIP CIP CIP CIP CIP CIP Indonézia Indonézia Timor-Leste Timor-Leste Timor-Leste Timor-Leste Timor-Leste Timor-Leste Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Indonézia Metodolojia Métodu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak RCBD ho nia tratamentu variedade hamutuk 15 iha replikasaun 3, númeru kantreru kada replikasaun hamutuk 15, total kantreru husi replikasaun tolu 45, luan kantreru 5m x 5m ba sentru hotu so iha Ululefa mak uza medida kantreru 3m x 3m, distánsia kuda 1m x 0.50m, total ai-horis 50/kantreru no iha Ululefa ai-horis 18/kantreru. Parametru/sasukat observasaun Depois de kuda liu tiha loron tolu, ba observa fehuk nia moris atu nune‟e bele kuda fila-fali fehuk kain balu ne‟ebé mate. Depois de ida ne‟e peskizadór sira halo oservasaun kona-ba moras no peste estraga, moris buras ka la‟e iha kada semana tolu husi kuda to‟o kolleita. Bainhira atu kolleita sura total hun kada kantreru antes ke‟e, konta isin kada hun (isin hun bo‟ot ho ki‟ik no mos tetu nia todan kada kantreru (kg), (isin dolar bo‟ot, ki‟ik no mos tetu nia todan kada kantreru (kg) depois soma hamutuk, sura isin aat no moos depois hala‟o kalkulasaun hodi hatene rezultadu produsaun (t/ha). Loron vizita to‟os na‟in (field day) Iha loron vizita ba to‟os na‟in sira, peskizadór hatudu diretamente fehuk midar nia isin husi kada variedade ne‟ebé foin kolleita husi kada kantreru atu nune‟e to‟os na‟in sira bele haree rasik fehuk nia isin. Depois fó mos oportunidade ba to‟os na‟in sira atu koko sabor fehuk isin balu husi kada variedade ne‟ebé da‟an tasak ona no prepara keta-ketak ho naran kódigu iha meja, hodi hatan no prense pergunta ne‟ebé iha. Sasukat ne‟ebé bai-bain uza hodi fó valor ba preferénsia koko sabór mak; gostu, maran, rahun, be‟en no mos husu sira atu fó preferénsia kona-ba variedade hirak ne‟ebé sira gosta liu. Husi variedade oin-oin ne‟ebé observa, ikus mai husu partisipante sira atu hili oin tolu tuir sira-nia observasaun rasik. Konaba atividade konvida to‟os na‟in sira hodi mai fó preferénsia ba fehuk midar ne‟ebé teste iha tinan 2014 nian iha kada sentru peskiza hatudu iha Tabela 14 tuir mai. 24 Tabela 14. Númeru fehuk midar no total partisipante sira ne‟ebé mai fó sira nia preferénsia ba fehuk midar variedade oin-oin iha kada sentru peskiza tinan 2014 Sentru peskiza Númeru variedade Númeru partisipante Partisipasaun feto (%) Betano (U) 11 41 14 Betano (B) Loes (U) Ululefa (U) 11 11 10 41 41 16 17 31 1 Total 43 139 U = Udan B = Bailoro Tempu kuda ho kolleita fehuk midar iha kada sentru no estasaun peskiza, tempu udan no bailoro Dadus hotu ne‟ebé rekolla kona-ba observasaun fehuk midar nian transfere ba programa excel spreat sheet no analiza uza programa Genstat ed.16. Atu hatene kona-ba iha diferente ka la‟e entre variedade, prova uza analiza variasaun (ANOVA) ho lsd (p< 0.05). Tabela 15. Tempu kuda no kolleita fehuk midar iha kada sentru no estasaun peskiza, tempu udan no bailoro, 2014 Númeru replikasaun Tempu kuda Tempu kolleita Tempu kuda to'o kolleita Total udan been (mm) Média prod. (t/ha) Fatin Tempu Númeru variedade Aileu Udan 15 3 02/12/2013 15/07/2014 150 1045 4.81 Betano Udan 15 3 02/12/2013 29/05/2014 135 117 1.55 Betano Bailoron 15 3 14/05/2014 02/10/2014 148 255 7.48 Darasua Udan 15 3 17/12/2013 05/06/2014 140 212 1.05 Loes Udan 15 3 02/03/2014 07/09/2014 186 122 9.17 Ululefa Udan 15 3 24/01/2014 25/08/2014 194 1600 5.64 Rezultadu, komponente produsaun no vantajen produsaun bo‟ot liu lokál Iha tempu kolleita, konta númeru ai-horis, no mos todan isin no total produsaun kada kantreru ba variedade idaidak. Iha parte seluk termina kona-ba impaktu, dadus analiza husi fatin peskiza idaidak ne‟ebé separadu no uza analiza ne‟ebé mak besik ho modelu ne‟ebé iha Genstat Discovery Ed.16. Depende ba persentu husi liña ka koluna ne‟ebé impaktu ba nia rezultadu, ho diferente teste ne‟ebé mak uza. Rezultadu no vantajen produsaun liu média lokál Rezultadu no vantajen produsaun liu média lokál husi fatin teste hotu hatudu iha Tabela 16. Husi peskiza fatin hotu iha variasaun kona-ba rezultadu kolleita. Iha sentru peskiza Loes ba tinan teste 2014 nian hetan rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu fatin sira seluk. Rezultadu produsaun ki‟ik liu observa iha estasaun peskiza Aileu. Em jerál, observa katak, iha variasaun ba produsaun ne‟ebé aas entre sentru hotu, so iha sentru peskiza Ululefa no Betano (B) mak laiha variasaun iha teste ida ne‟e. 25 Iha variedade oin rua mak hatudu média rezultadu ne‟ebé aas liu hotu husi sentru peskiza fatin hotu mak Cip78 (9.9 t/ha) no Hohrae1 (7.1 t/ha). Produsaun aas segundu hetan iha variedade Cip77 (6.9 t/ha) no mos Cip 83 (6.8 t/ha). Iha mos variedade lokál balu ne‟ebé hatudu produsaun aas, maibé; so kuda iha fatin balun deit hanesan L. Ululefa (8.8 t/ha) foin mak kuda deit iha Maubisse tanba ne‟e la inkkui. Iha tempu oin mai sei inklui mos variedade lokál balu hanesan lokál Ululefa iha sentru peskiza hotu hodi bele halo observasaun profunda. Rezultadu produsaun fehuk midar no vantajen produsaun liu média lokál tempu udan no bailoro, 2014 Tuir rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa ba rezultadu produsaun (t/ha) entre variedade (Tabela 16). Husi variedade hirak ne‟ebé teste, fehuk midar ne‟ebé fó rezultadu produsaun aas liu mak (Cip78 12.98 t/ha) kompara ho variedade seluk. Iha mos variedade oin rua seluk ne‟ebé produsaun besik atu hanesan Cip78 mak Cip77 (9.54 t/ha) no Cip83 (8.86 t/ha) tuituir malu. 26 Tabela 16. Rezultadu fehuk midar no vantajen produsaun, 2014 (U ho B) %Vantajen produsaun Produsaun (t/ha) Variedade Betano CIP78 20 CIP77 16.8 CIP83 13.8 L.Ululefa L.Baucau 8.47 Hohrae1 3.2 Hohrae3 7.8 CIP71 7.2 L.Mutin 14.1 CIP72 5.93 Hohrae2 2.07 CIP73 7.47 CIP68 5.27 L.Foun CIP70 2.4 CIP76 2 CIP65 0 L.Atabae F.prob. <.001 Lsd (P<0.05) 3.83 Cv % 30 Média Fatin 8.32 Média Lokál 2.20 U = Udan, B = Bailoro Betano (B) 21.6 12.3 13.3 Loes 24.8 15.5 15.3 Darasula 0.91 1.24 0.97 16.13 8.33 5.92 2.27 4.67 0 6.53 9.93 6.67 5.87 5.13 13.0 16.0 3.63 12.6 12.5 2.56 0.80 0.66 1.58 1.19 0.77 1.18 1.05 0.77 0.87 0.27 0.53 3.67 5.73 3.67 0.57 0.082 0.37 14 7.75 0.40 <.001 7.21 58 9.79 4.70 1.15 1.29 0.97 1.16 <.001 8.90 59 1.05 1.22 Ululefa 5.46 6.10 6.84 8.77 7.39 8.98 5.37 4.93 4.79 5.65 7.54 2.90 2.52 3.22 4.08 0.531 ls 43 5.64 3.27 27 Aileu 5.1 4.9 3.0 16.3 4.7 6.6 7.2 2.2 5.1 1.8 3.4 4.8 3.3 2.6 1.2 0.029 6.90 86 5.25 1.24 st. dev 9.39 5.74 5.58 0.00 4.99 4.81 3.56 4.89 4.40 4.16 4.07 3.10 2.41 0.00 1.91 1.15 1.56 0.04 Média prod. (t/ha) 12.98 9.45 8.86 8.77 7.70 7.25 6.33 6.30 5.67 5.41 5.27 4.81 3.64 3.36 2.81 2.33 1.99 1.20 3.76 1.02 6.31 2.83 Vantajen prod. (%) 358 234 213 Betano 809 664 527 Betano (B) 5310 2968 3233 Loes 428 229 225 Darasula -25 2 -21 172 156 123 122 100 91 86 70 28 285 45 255 227 540 170 -6 240 140 3933 1983 1380 468 1068 -100 1533 2383 1568 25 9 176 240 -23 168 166 -46 -83 -46 30 -2 -37 -3 -14 -36 -29 -1 -18 -30 -58 9 -9 -100 -33 33 818 22 -22 -88 -6 6 -21 -5 Ululefa 86 109 168 174 64 64 46 46 130 130 -11 -100 -2 25 25 Aileu 310 291 139 -100 1213 281 435 -100 483 74 312 45 171 287 164 112 0 Rezultadu produsaun (t/ha) fehuk midar no komponente produsaun fehuk midar husi teste replikadu, 2014 Média komponente husi replikasaun no sasukat ka parametru ne‟ebé maka hanesan parte husi rezultadu husi produsaun. Rezultadu ne‟ebé mak hetan produsaun depende mos ba komponente balun hanesan; númeru ai-horis/m2 sai nu‟udar terminasaun ba produsaun (t/ha). Iha relatóriu ida ne‟e, akumula rezultadu ne‟ebé analiza husi sentru peskiza lima. Iha sentru peskiza Aileu ho Baucau laiha diferente signifikativa ba analiza todan isin ida, hun/m2 no mos isin kada hun. Iha sentru peskiza balu so iha komponente hun/m2 no balu deit mak hatudu diferente signifikativa hanesan iha Betano (U) no Maubisse, Betano (B) ba isin/hun. Total isin mos kontribui ba iha rezultadu produsaun katak, wainhira rezultadu produsaun fehuk midar sa‟e ka tun bele depende no termina husi komponente hirak ne‟ebé iha. Rezultadu produsaun no komponente produsaun fehuk midar husi teste replikadu iha sentru peskiza Observa katak iha diferente signifikativa entre sentru peskiza ba rezultadu produsaun fehuk midar, exetu sentru peskiza Darasula. Tabela 17. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun fehuk midar iha teste replikadu tempu udan (U) no bailoro (B), 2014 Variedade CIP65 CIP68 CIP70 CIP71 CIP72 CIP73 CIP76 CIP77 CIP78 CIP83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Atabae L.Baucau L.Mutin L.Ululefa L.Foun Média F prob. Lsd (P<0.05) CV (%) CIP65 CIP68 CIP70 Todan isin ida (g) 120 238 67 156 121 122 91 165 178 82 259 95 202 43 Prod. (t/ha) 0.6 Todan isin ida (g) 79 Hun/m2 1.68 1.11 1.81 1.72 1.63 1.80 1.51 1.57 1.60 1.64 1.96 1.57 1.56 1.45 Isin/hun 1.32 0.95 3.68 2.51 3.93 2.30 1.62 1.89 1.75 1.75 2.91 1.57 1.65 2.58 Hun/m2 0.72 Isin/hun 0.97 0.57 1.06 1.39 3.25 0.97 0.83 0.62 1.31 0.4 1.87 0.83 0.72 4.64 1.74 58 79 87 94 104 67 46 97 89 100 93 80 122 108 1.15 1.04 1.17 0.96 1.00 1.12 1.27 1.13 0.89 1.37 1.05 1.16 1.57 1.88 1.15 0.77 1.05 0.87 1.29 1.24 0.91 0.97 1.58 0.77 1.19 1.16 0.66 1.18 3.36 4.81 0.029 99 136 ls 1.79 1.63 ls 1.89 2.15 0.091 1.39 0.671 86.77 0.903 1.17 0.345 1.05 0.531 6.90 0.49 0.49 1.82 ls ls ls ls 86 0 5.27 2.4 18 0 306 130 18 1.51 1.80 1.68 50 0.00 1.53 1.45 169 0.57 0.80 5.73 58 70 54 187 40 1.56 1.32 1.39 43 0.40 1.08 2.09 28 Darasula Aileu Fatin Prod. (t/ha) 2.63 1.80 4.80 6.64 7.23 5.11 3.27 4.85 5.09 2.96 16.28 2.16 4.73 1.24 1.65 1.67 1.40 1.61 1.56 1.44 1.47 1.77 1.53 1.57 1.91 1.73 2.24 1.62 2.51 2.68 1.94 1.55 1.65 1.69 8.47 14.1 510 384 579 179 444 477 446 493 358 609 178 178 311 16.0 12.6 2.56 3.67 15.5 24.8 15.3 5.13 12.5 13.0 358 154 104 361 397 521 376 203 278 363 1.88 1.55 1.35 1.43 1.65 1.59 1.69 1.65 1.75 1.43 2.19 5.32 1.76 0.82 2.38 2.94 2.50 1.72 2.51 2.50 1.56 1.09 2.19 1.37 5.87 3.63 163 130 1.15 1.44 2.40 1.95 7.77 <.001 348.88 0.001 1.55 0.082 1.74 0.004 9.17 <.001 247.93 0.038 1.52 <.001 2.17 <.001 3.83 30 4.08 212.8 33 49 ls 14 2 0.73 24 4.2 35.8 66.6 80.6 41.2 47.7 77.6 95.7 61.3 82.1 108 72.7 1.85 1.93 1.85 1.82 1.96 1.96 1.93 1.96 2.00 1.96 2.00 3.5 4.17 3.66 3.51 3.38 4.06 3.09 5.79 5.35 3.76 3.72 8.99 59 3.67 6.67 0.27 2.27 0.00 9.93 0.53 12.3 21.6 13.3 8.33 6.53 5.92 275 66 362 306 130 510 384 579 179 444 477 446 493 358 609 0.27 11 1.53 1.60 1.67 1.27 1.41 1.47 1.51 0.88 1.84 1.67 1.67 1.76 0.64 1.31 36 0.91 1.59 0.14 0.34 0 1.21 0.21 3.33 2.52 1.69 1.06 1.01 1.76 2.52 4.93 5.65 2.9 3.22 6.1 5.46 6.8 8.98 7.54 5.37 7.39 4.8 8.77 80.4 61.8 39.1 1.93 2.00 2.00 5.29 4.2 12.4 16.1 4.67 178 311 1.20 0.99 5.17 1.7 5.64 0.002 66.64 0.003 1.94 0.056 4.67 <.001 7.48 <.001 384 0.001 1.41 0.002 1.51 <.001 3.07 33 33.6 30 0.12 4 2.98 38 7.21 58 213 33 0.54 23 1.58 63 Loes 7.2 5.93 7.47 2 16.8 20 13.8 3.2 2.07 7.8 Betano (B) Betano (U) Ululefa CIP71 CIP72 CIP73 CIP76 CIP77 CIP78 CIP83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Atabae L.Baucau L.Mutin L.Ululefa L.Foun Média F.prob Lsd (P<0.05) CV (%) CIP65 CIP68 CIP70 CIP71 CIP72 CIP73 CIP76 CIP77 CIP78 CIP83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Atabae L.Baucau L.Mutin L.Ululefa L.Foun Média F.prob. Lsd (P<0.05) CV (%) Iha korelasaun entre rezultadu produsaun ho todan isin ida ba fehuk midar iha sentru peskiza (Figura 14). Todan isin ida sai nu‟udar determinasaun ka suporta maka‟as ba produsaun, ne‟e akontese iha sentru peskiza Loes, Ululefa Aileu, Darasula no mos iha Betano tempu bailoro 29 (B). 30.00 Prod. (t/ha) 25.00 R2 =0.33* R2 =0.42* R2 =0.02 R2 =0.71** R2 =0.71** R2 = 0.26* 20.00 15.00 10.00 5.00 Aileu Darasula Betano(U) Loes Ululefa Betanob(B) 0.00 -5.00 0 200 400 600 800 Todan isin ida (g) Figura 14. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho todan fehuk isin ida iha sentru peskiza Loes, Ululefa, Betano (B), Aileu no Darasula 2014 Korelasaun entre rezultadu produsaun ho hun/m2 fehuk midar iha sentru peskiza Hun/m2 sai hanesan sasukat importante ba produsaun fehuk midar (t/ha) ne‟ebé hala‟o iha fatin haat. Observa katak, wainhira iha hun/m2 ne‟ebé barak, produsaun mos sa‟e (Figura 15). Prod. (t/ha) vs Hun/m2 29.00 Prod. (t/ha) 24.00 R2 = 0.39* R2 =0.06 R2 =0.25* R2 =0.31* R2 =0.25* 19.00 14.00 9.00 4.00 -1.00 0.50 1.00 1.50 2.00 Aileu Darasula Betano(u) Loes Ululefa Betano(B) 2.50 Hun/m2 Figura 15. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho hun/m2 husi fehuk midar iha sentru Aileu, Betano (U), Loes no Ululefa, 2014 Iha Figura 16 hatudu kona-ba korelasaun entre rezultadu produsaun ho isin/hun iha sentru Darasula, Loes no Ululefa 2014. Wainhira produsaun sa‟e ka menus depende mos ba komponente importante hanesan isin kada hun nsst. Isin kada hun barak rezultadu produsaun mos sa‟e. 30 30.00 R2 = 0.24 R2 = 0.37* R2 = 0.01 R2 = 0.35* R2 = 0.37* R2 = 0.24 Prod. (t/ha) 25.00 20.00 15.00 10.00 Aileu Darasula Betano(U) Loes Ululefa Betano(B) 5.00 0.00 0.00 5.00 10.00 15.00 Isin/hun Figura 16. Korelasaun entre rezultadu produsaun ho isin/hun fehuk midar iha sentru Darasula, Loes no Ululefa 2014 To‟os na‟in sira nia preferénsia kona-ba sabór han iha sentru peskiza Betano (Udan) Teste sabór kona-ba fehuk midar ne‟ebé implementa iha tempu udan iha sentru peskiza Betano hatudu katak agrikultór sira barak mak prefere liu variedade fehuk midar Cip73 (88%) ho Cip83 (88%) tanba han senti gostu no rahun nune‟e mos tanba variedade rua ne‟e fó produsaun aas. Tabela 18. Preferénsia husi to‟os na‟in sira kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Betano Variedade Cip68 Cip73 Cip77 Cip78 Cip83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Bcu L.Mut F prob. L.s.d (P< 0.05) Cv (%) Nú. fatin teste 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Nú. Respondente 3 22 7 9 26 10 11 3 10 16 Gostu (%) 42 88 51 51 88 56 61 27 37 49 <.001 0.37 83 La Gostu (%) 59 10 49 49 10 42 39 73 61 51 <.001 0.370 101 Maran (%) 7 83 32 39 78 34 73 7 51 27 <.001 0.350 100 Rahun (%) 17 63 29 44 66 34 54 24 29 37 <.001 0.372 115 Been (%) 93 7 61 59 10 59 17 85 54 66 <.001 0.342 82 To'os na'in hili (%) 7 68 17 22 63 24 27 7 24 39 <.001 0.339 138 Prod. (t/ha) 6.67 9.93 12.3 21.6 13.3 8.33 6.53 5.92 16.1 4.67 To‟os na‟in sira nia preferénsia kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Betano tempu bailoro. Iha sentru peskiza Betano (B), to‟os na‟in sira hakarak no gosta ka hili variedade ne‟ebé mak han senti gostu hanesan lokál roxu Baucau (90 %). 31 Tabela 19. Preferénsia husi to‟os na‟in sira kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Betano (B) Variedade CIP68 CIP71 CIP72 CIP73 CIP77 CIP78 CIP83 H03 L.Bcu L.Mut F prob. Lsd (p<0.05). Cv (%) Nú. fatin teste 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Nú. Respondente 13 9 2 5 6 8 9 10 34 27 Gostu (%) 48 63 28 40 35 50 50 55 90 88 <.001 0.204 97 La gostu (%) 53 38 73 60 63 50 50 43 8 10 <.001 0.202 103 Maran (%) 25 75 8 8 50 38 30 35 85 80 <.001 0.185 97 Rahun (%) 35 55 25 18 28 43 28 35 63 68 <.001 0.206 118 Been (%) 68 18 85 93 55 60 63 58 5 10 <.001 0.182 81 To'os na'in hili (%) 33 23 5 10 13 20 20 25 85 68 <.001 0.172 131 Prod. (t/ha) 5.27 7.20 5.93 7.47 16.8 20.0 13.8 7.80 8.47 14.1 Iha sentru peskiza Betano hala‟o teste kona-ba koko sabór dala rua, katak iha tempu udan no bailoro. Rezultadu kona-ba atividade ida ne‟e hatudu iha Figura 17. To‟os na‟in fó sira-nia preferénsia no hili tuir han senti gostu no mos fehuk isin rahun. Gostu (%) Gostu (%) vs rahun(%) U & B 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 R2 = 0.84** Betano(U) R2 = 0.82** Betano(B) 20 40 60 80 100 Rahun (%) Figura 17. Korelasaun entre gostu (%) no rahun (%) iha sentru peskiza Betano (U&B) To‟os na‟in sira-nia preferénsia kona-ba sabór han fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru pekiza Loes. Liu husi atividade loron vizita to‟os na‟in hodi mai haree no fó preferénsia ba fehuk midar variedade oin-oin ne‟ebé teste iha Loes hatudu katak to‟os na‟in sira barak liu gosta/prefere variedade ne‟ebé mak rahun no han senti gostu (Tabela 20). Variedade ida ne‟ebé mak gostu liu tuir sira-nia preferénsia mak lokál roxu Baucau. Husi total partisipante hirak ne‟ebé mai, 78% hili variedade lokál roxu Baucau tanba rahun no han senti gostu liu se kompara 32 ho variedade sira seluk. Maibé, iha Loes variedade lokál roxu Baucau fó rezultadu produsaun ladún aas wainhira kompara ho rezultadu produsaun husi variedade sira seluk. Tabela 20. To‟os na‟in sira-nia preferénsia kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Loes Nú fatin teste 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Variedade CIP71 CIP72 CIP77 CIP78 CIP83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Bcu L.Mut F prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) . Nú. Respondente 11 6 5 8 7 7 7 4 24 4 Gostu (%) 63 48 49 61 56 58 61 66 78 46 0.111 0.213 84 La Gostu (%) 28 44 49 32 37 37 27 15 18 45 0.012 0.202 141 Maran (%) 76 20 25 32 29 20 58 43 63 54 <.001 0.201 111 Rahun (%) 27 15 12 20 17 18 17 10 59 10 <.001 0.209 115 Been (%) 5 51 59 32 39 51 12 17 27 17 <.001 0.188 140 To'os na'in hili (%) 66 24 32 29 43 24 56 51 49 45 <.001 0.167 189 Observa katak, to‟os na‟in sira ne‟ebé mai partisipa iha eventu koko sabór iha sentru peskiza Loes, maioria prefere liu variedade ne‟ebé mak han senti gostu no rahun. Sira fó komentáriu dehan fehuk midar nia isin ne‟ebé bainhira da‟an rahun no han senti gostu furak tebes atu uza ba matabisu iha tempu dader no mos merenda iha lororaik. 90 80 Gostu (%) 70 R2 = 0.60* 60 50 40 30 20 10 0 0 20 40 60 80 Rahun (%) Figura 18. Korelasaun gostu (%) no rahun (%) iha sentru peskiza Loes 33 Prod. (t/ha) 16.0 12.6 15.5 24.8 15.3 5.1 12.5 13.0 5.9 3.6 Tabela 21. To‟os na‟in sira-nia preferénsia kona-ba koko sabór fehuk midar no rezultadu produsaun iha sentru peskiza Ululefa Variedade CIP 72 CIP 77 CIP 78 CIP 83 Hohrae1 Hohrae2 Hohrae3 L.Baucau L.Mutin L.Ululefa F.prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) Nú. teste fatin 5 5 5 5 5 5 5 5 5 1 Nú. respondente 0 1 0 1 10 3 2 10 4 1 Gostu (%) 25 56 31 44 88 88 56 100 88 81 <.001 0.2905 63 La Gostu (%) 75 44 69 56 13 13 44 0 13 19 <.001 0.2905 121 Been (%) 75 63 50 75 19 19 38 38 38 38 0.003 0.3308 105 Maran (%) 25 38 50 25 81 81 63 56 63 63 0.003 0.3317 87 To'os na'in hili (%) 0 6 0 6 63 19 13 63 25 6 <.001 0.2386 171 Prod. (t/ha) 5.65 6.10 5.46 6.84 8.98 7.54 5.37 7.39 4.79 8.77 To‟os na‟in sira hili variedade ne‟ebé mak han senti gostu no maran (figura 18) no husi observasaun hatudu katak maioria hili variedade lokál roxu Baucau tanba han senti gostu no maran liu duke variedade sira seluk. 120 R2 = 0.56* Gostu (%) 100 80 60 40 20 0 0 20 40 60 80 100 Maran (%) Figura 19. Korelasaun gostu (%) no maran (%) iha sentru peskiza Ululefa 34 2.2.2 Analiza ba teste fehuk midar variedade oin-oin ne’ebé hala’o iha tinan no fatin barak Fehuk midar variedade hamutuk oin 34 mak hili ona iha atividade peskiza adaptivu. Variedade hirak ne‟e balu lokál ka iha nanis ona iha rai laran no variedade foun balu introdus husi nasaun seluk hanesan mai husi Indonézia. Implementasaun teste fehuk midar ne‟ebé mak programa MAP/SoL hala‟o durante periódu 2005-14 (tinan 9) iha fatin ne‟ebé mak la hanesan (Aileu, Betano, Baucau x 2, Loes, no Maubisse). Tabela 22. Teste replikadu variedade fehuk midar hotu-hotu, 2005-14 (pontu dadus 426) Rezt.(t/ha)/ peskiza var. W06 AIL W06 BCU W06 MAL W07 AIL W07 BTN W07 MAL W08 AIL W08 BTN W08 BCU W08 MAL W09 AIL W09 LOE W09 MAL W09 BTN W09 BCU CIP02 2.0 0.0 1.4 13.5 0.6 2.6 6.2 9.5 CIP03 2.7 2.2 2.8 14.2 0.3 0.8 9.7 2.6 3.5 9.9 CIP05 2.8 10.6 0.1 0.4 15.6 0.2 0.8 CIP15 10.2 1.7 18.5 0.6 2.3 28.5 11.0 2.7 10.3 3.1 CIP04 2.0 34.9 0.3 28.4 11.4 6.9 10.4 10.2 30.0 4.4 18.1 9.7 CIP08 23.5 2.2 16.7 0.0 1.3 26.0 17.0 10.5 11.6 3.6 CIP17 11.1 0.1 42.4 0.7 0.3 17.9 0.5 2.9 11.1 9.7 1.6 4.4 3.9 Hohrae3 4.8 1.3 3.6 26.5 5.2 1.9 20.5 23.3 6.8 12.8 20.4 35.9 4.8 30.2 6.6 Hohrae2 24.1 4.8 5.6 23.9 1.7 2.7 23.7 8.1 5.7 9.8 18.7 24.3 5.6 15.6 4.8 Hohrae1 16.8 2.8 0.3 29.6 2.8 0.1 30.1 14.2 5.8 8.3 18.1 7.3 5.3 12.5 2.8 L. mean 0.7 9.8 16.1 1.7 3.5 0.6 5.2 0.5 L. mutin 0.6 2.4 8.7 25.3 1.9 26.7 0.9 32.9 0.7 Média lokál 10.9 0.7 2.4 9.3 1.3 13.0 20.7 1.8 5.3 8.7 2.2 0.6 19.0 0.6 Média fatin 10.9 1.8 22.0 20.8 1.3 13.0 20.7 8.5 5.3 8.7 26.7 15.9 3.7 15.6 4.0 Rezt.(t/ha)/ peskiza var. CIP04 CIP08 CIP17 Hohrae3 Hohrae2 Hohrae1 L. mean L. mutin L. atabae CIP70 CIP72 CIP73 CIP76 CIP77 CIP78 CIP83 CIP64 CIP65 CIP66 CIP68 CIP71 Média lokál Média fatin W10 AIL 12.7 5.8 11.4 20.5 11.4 17.2 28.2 10.4 15.4 9.9 3.7 12.8 4.5 16.9 W10 BTN 2.8 3.6 1.1 1 1.1 0.6 2.1 2.9 1.4 1.1 11.4 1.2 1.3 2.6 0.6 W10 LOE 1.4 7.3 10.5 12.1 7.6 1.3 2.4 0.1 6.5 4 12.8 8.7 7.2 10.6 2.5 W10 BCU 2.5 6.8 2.9 4.3 6.3 1.1 0.4 0.1 0.8 2.2 2.9 2.6 1.5 4.4 0.8 W11 AIL W11 BTN W11 LOE 7.1 6.7 W11 BCU 1.9 2.6 W12 AIL W12 BTN W12 LOE W12 BCU W12 MBS 11.7 14.3 6.6 17 12.1 5.6 9.3 2.9 0.5 2.8 3.9 0.8 10.7 8.5 11.5 24.2 16.0 6.8 17.1 4.3 3.1 8.0 10.8 2.1 10.2 20.5 15.3 11.8 9.8 14.5 33.2 9.3 6.9 6.1 0.8 16.0 11.8 9.8 14.5 33.2 9.3 6.9 6.1 0.8 16.2 2.8 4.3 13 4.6 2.1 1.1 0.4 1.6 0.4 2.6 1.1 1.3 0.6 2.5 0.2 2.7 7.5 10 3.2 7.3 4.5 8.6 4 7.5 9.5 8.4 9.7 23.6 8.4 7 14.6 21.6 10.7 3.4 2.3 26.7 6.6 3.5 8.9 14.3 8.1 1.5 1.2 5.1 2.9 5.2 3.6 2.6 0.8 5.0 12.0 5.1 13.7 7.0 5.7 3.2 6.9 14.1 8.1 3.2 3.0 6.6 1.5 0.1 1.6 4.9 2.5 8.6 4.8 8.4 7.7 32.8 10.8 12.5 2.6 6.1 7.5 7.0 5.4 19.3 8.9 12.4 18.5 3.4 9.0 3.4 5.7 1.3 4.0 12.5 8.5 9.9 4.6 18 12.4 1.7 2.1 2.3 3 6.3 0.4 2.6 35 14.7 2.8 5.1 0.4 2.6 No W13 AIL W13 BTN B13 BTN W13 BCU W13 LOE W13 MBS W14AIL W14BTN B14BTN W14LOE W14BCU W14MBSPeskiza 12.6 5.4 5.27 1.56 20.3 Hohrae3 13.1 4.7 5.92 34 1.57 13.0 1.19 5.37 7.36 15.1 8.4 2.06 15.1 Hohrae2 8.65 2.2 6.53 34 1.53 12.5 0.77 7.54 3.53 11.9 23.1 1.20 12.3 Hohrae1 14.1 16.3 8.33 34 1.77 5.13 1.58 8.98 L. mean 13 8.91 4.1 0.82 L. mutin 9.2 4.67 11 1.09 3.63 1.18 4.79 3.16 L. atabae 5.07 0.44 1.2 16 1.16 10.3 L. baucau 1.31 11.2 16.13 2 1.56 5.87 0.66 7.39 L. foun 25.2 3.4 2 L. seloi 9.37 1 L. loes 1 13.9 L. ululefa 2 8.77 5.01 1.28 5.4 0.60 4.0 CIP70 9.77 4.8 0.27 19 1.68 5.73 1.15 2.52 10.8 1.65 4.1 0.62 27.5 CIP72 5.44 7.2 0 19 1.67 12.6 1.05 5.65 1.47 6.8 4.89 1.03 9.2 CIP73 7.53 5.1 9.93 19 1.40 2.56 0.87 2.90 1.12 2.5 1.28 0.27 CIP76 5.47 3.3 0.53 19 1.61 3.67 1.29 3.22 13.9 6.2 CIP77 3.79 16.6 0.57 10 4.9 12.3 15 1.56 15.5 1.24 6.10 13.6 9.7 2.61 0.33 14.4 CIP78 16.1 5.1 21.6 15 1.44 24.8 0.91 5.46 5.17 6.4 2.69 1.81 21.2 CIP83 12.5 3.0 13.3 9 1.47 15.3 0.97 6.84 CIP64 3 0.6 3.51 4.4 0.55 0.13 CIP65 5.73 2.6 3.67 13 1.51 0.57 0.97 4.08 CIP66 1 9.47 0.1 0.8 CIP68 7.12 1.8 6.67 19 1.80 0.80 4.09 21.1 18.2 CIP71 12.6 1.53 18.9 6.6 2.27 16 1.65 16.0 0.77 4.93 2.3 1.3 10.4 4.8 1.0 7.0 Média lokál 17.3 6.0 7.1 0.9 11.2 9.4 4.8 1.6 7.5 9.2 1.0 5.6 Média fatin 6.8 7.8 9.9 1.0 11.8 8.3 13.8 St. dev 5.19 4.36 6.33 7.57 8.38 7.39 9.78 9.99 7.42 7.77 9.97 7.54 6.00 6.62 5.64 5.32 7.19 4.94 4.12 6.24 7.34 4.91 6.92 8.5 6.8 Average yield Yield (t/ha) adv.(%) 5.9 -44 6.0 -53 7.2 -32 10.3 -18 9.6 -10 7.0 -20 7.8 6 11.3 8 9.0 -20 9.0 -16 10.2 8 6.6 -19 5.8 -35 8.1 -29 4.1 -39 8.1 -43 7.1 -22 5.8 -47 6.1 -56 6.6 -33 10.9 -21 5.1 -47 8.1 -25 9.3 7.6 Rezultadu Dadus média rezultadu produsaun ne‟ebé halibur mai husi fatin ka sentru peskiza hotu. Pakote dadus hotu (ambiente 40 no pontu dadus 512 mak 7.6 t/ha (st.dev = 6.8). Produsaun média kuaze iha variasaun entre teste hotu komesa husi 4.1 t/ha (mínimu) to‟o 11.3 t/ha (másimu) ba tempu udan iha tinan 2011 ho 2012 nian. Enkuantu sentru peskiza Betano durante teste tinan tolu fó rezultadu 12 t/ha. Variedade lokál foun no lokál Ululefa hetan rezultadu aas maibé uza deit iha sentru Aileu no Ululefa. Variedade sira seluk, Hohrae 1,2,3 ne‟ebé lansa ona konsidera mos hanesan lokál i to‟o agora sei mantein fó sira-nia média produsaun 12 t/ha ba leten durante teste. Variedade Cip71 ho Cip78 mos identifika katak fó rezultadu ne‟ebé di‟ak no aas liu variedade sira seluk iha fatin teste Betano no Loes 2013-14. Iha gráfiku biplot tuir mai hatudu kona-ba rezultadu produsaun husi variedade oin 19 iha ambiente ka fatin 12 ba tinan teste 2013-14. Iha gráfiku ne‟e variedade (kór matak/verde) no fatin (kór azul) indika katak bainhira variedade ruma (kór verde) besik ba fatin ruma (kór azul) signifika katak variedade refere manan ka fó produsaun di‟ak liu iha fatin ne‟e. Nu‟udar ezemplu ida, rezultadu iha gráfiku hatudu mai ita katak variedade hirak hanesan Hohrae 2, lokál Baucau, CIP71 CIP78, CIP83 adapta no fó produsaun di‟ak iha Baucau, Betano, Loes no Maubisse. Variedade hirak ne‟ebé dok liu husi fatin mak hatudu katak la fó produsaun di‟ak, ezemplu mak variedade CIP65, CIP76, CIP73 nsst. Hohrae1 dok husi variedade sira seluk no besik liu ba iha fatin Aileu ne‟ebé signifika katak Hohrae1 sei fó rezultadu produsaun di‟ak liu kuandu kuda iha fatin/altitude aas. 36 Figura 20. Analiza biplot kona-ba korelasaun variedade fehuk midar oin 15 iha ambiente 12 (pakote 1), 2013-14 Konkluzaun Teste ne‟ebé hala‟o ba variedade fehuk midar oin 34 (foun 31 no lokál 3) durante tinan sia nia laran observa katak iha variedade oin 25 husi total ne‟ebé iha hatudu susesu di‟ak. Pontu dadus ne‟ebé halibur ona husi kada fatin no époka kuda tinan-tinan ba teste fehuk midar hamutuk 512. Em jerál, observa katak iha diferente signifikativa entre variedade kona-ba sira-nia karaterístika no adaptasaun ba ambiente oin-oin iha rai laran. Variedade Hohrae1 no Hohrae2 ne‟ebé mak lansa ona, sei nafatin mantein hatudu/fó rezultadu produsaun óptimu kuaze iha fatin hotu. Variedade foun tolu Cip71, Cip78 no Cip83 durante teste hatudu produsaun aas liu se kompara ho variedade sira seluk. Iha karaterístika kór úniku (laranja) husi variedade Cip83 tanba kontem vitamina A ne‟ebé di‟ak tebes ba saúde matan karik ita konsume. Aleinde ne‟e, variedade kór roxu foti husi Baucau (lokál Baucau) mos iha potensiál di‟ak tebes tanba kontem antioxidant ne‟ebé di‟ak tebes ba saúde liu-liu kontra veneno ruma iha ita nia isin. Variedade lokál Baucau mos iha potensiál tebes atu habelar ba to‟os na‟in sira tanba maioria partisipante sira ne‟ebé mai tuir loron vizita to‟os na‟in (field day) hodi fó preferénsia ba variedade fehuk midar oin-oin ne‟ebé durante ne‟e teste gosta no hili liu mak variedade refere. 37 Rekomendasaun Bele hili variedade Cip71, Cip78 no cip83 no lokál roxu Baucau hodi bele hala‟o teste kontinuasaun iha to‟os na‟in sira-nia to‟os liu husi atividade peskiza OFDT. Rekomenda mos atu kontinua habarak fini iha sentru peskiza atu nune‟e to‟os na‟in sira bele asesu fini karik disponível atu lansa variedade hirak ne‟ebé identifika ona katak iha pontensiál di‟ak. 2.2.3 Teste no demonstrasaun fehuk midar iha agrikultór sira-nia to’os (OFDT), 2013-14 Prepara husi: António do Rego, Apolionario Ximenes, Abríl Fatima, Amandio da Costa, Inacio Pereira, Jorge Amaral, Julieta Lidia, Luis Fernandes, Luis da C. Patrocino, Leão Mauleto, Maria Martins, Mario Tavares Abstratu Fehuk midar (Ipomoea batatas L.) hanesan ai-han númeru 3 iha Timor-Leste depois de hare no batar. Peskiza OFDT fehuk midar hala‟o ho objetivu koko adaptasaun ba fini fehuk midar ne‟ebé introdus husi Indonézia hanesan CIP72, CIP83 Hohrae 3 ne‟ebé lansa ona husi Ministériu da Agrikultura e Peskas, lokál roxu Baucau no lokál to‟os na‟in sira-nian ne‟ebé iha nanis ona iha sira-nia to‟os. Atividade ida ne‟e buka identifika fini fehuk midar ida ne‟ebé maka bele adapta di‟ak ho ambiente Timor-Leste nian no fó produsaun ne‟ebé aas. Peskiza ida ne‟e hahu hala‟o iha fulan Outubru liu husi identifika fatin, fahe informasaun ba to‟os na‟in sira, sukat fatin demonstrasaun. Fehuk midar kuda hahu fulan Janeiru 2014 no kolleita iha fulan Abríl 2014. Observasaun hala‟o ba elevasaun, pH rai, testura rai, topografia, kór rai, kondisaun ai-horis, númeru ai-horis, númeru isin kada hun 5, todan isin husi hun 5 (kg), kondisaun isin husi hun 5, no isin kada hun. Dadus observasaun hotu foti uza protokolu no telefone hodi haruka ba ODK liu husi internet. Dadus observasaun hotu ne‟ebé iha tranfere ba excel no analiza uza programa Genstat ed.16. Analiza hala‟o ba produsaun (t/ha) no konponente produsaun hun/m2, isin/hun, todan/isin ida (g), impaktu ZAE, pH, testura rai, kór rai, topografia. Rezultadu produsaun fehuk midar aas liu mak Hohrae 3 (15.2 t/ha), CIP 83 13.2 t/ha, lokál Baucau 10.0 t/ha, CIP 72 5.8 t/ha no lokál2.7 t/ha. Intrudusaun Fehuk midar (Ipomoea batatas L.) hanesan ai-han importantante númeru 3 ba populasaun Timor-Leste depois de ai-horis hare no batar. Iha Timor-Leste ema balu uza fehuk midar nia isin nu‟udar ai-han prinsipál nune‟e mos tahan no dikin ne‟ebé nurak uza ba modo. Fehuk midar nia isin no tahan bele uza mos hodi fó han animal hakiak hanesan fahi nsst. Iha nasaun seluk hanesan Idonézia, Tailándia nsst uza fehuk midar nia isin la‟os deit atu han maibé hodi halo mos buat seluk, hanesan; kripik, sprite ka cocacola. Fehuk midar sai hanesan ai-han importante tanba iha fehuk midar nia isin no tahan ne‟ebé nurak kontem vitamina no beta carotene (fehuk kór kinur ka laranja) ne‟ebé di‟ak ba saúde. Selesaun ba fehuk midar variedade hotu ne‟ebé kuda iha OFDT ne‟e hala‟o ona iha sentru peskiza Aileu, Betano, Darasula, Loes no Ululefa. Variedade hirak ne‟ebé lori ba kuda koko iha agrikultór sira-nia to‟os nu‟udar variedade ne‟ebé hetan rekomendasaun husi peskizadór sira iha sentru peskiza. Fehuk midar variedade foun hirak ne‟e koko hamutuk ho 38 variedade Hohrae 3 ne‟ebé MAP lansa ona, lokál roxu husi Baucau no variedade lokál seluk tan ne‟ebé kuda tinan barak ona iha agrikultór sira nia to‟os. Objetivu Peskiza OFDT fehuk midar hala‟o ho objetivu; atu koko kona-ba adaptasaun husi fehuk midar variedade foun ne‟ebé mai husi rai liur ba iha kondisaun klíma Timor-Leste nian. Atu buka hatene variedade fehuk midar ida ne‟ebé mak fó produsaun aas no hatudu karaterístika di‟ak liu ba to‟os na‟in sira hodi hasa‟e seguransa ai-han no aumenta rendimentu. Materiál Materiál ne‟ebé uza iha peskiza OFDT fehuk midar tinan 2013-14 mak tali raffia, pregu, protokolu, lapijeira, spidol, katana, telefone foti dadus (smart phone), metru, dasin, pH soil test kit, pineira 2mm, saku, fini fehuk midar variedade foun no lokál; (lokál Baucau roxu, Hohrae 3, CIP 83, CIP 72 no variedade lokál ida seluk ne‟ebé iha nanis ona iha agrikultór sira nia to‟os). Métodu Métodu ne‟ebé uza iha peskiza OFDT fehuk midar 2013-14 hanesan mos ho métodu peskiza ne‟ebé uza iha peskiza OFDT ba ai-horis sira seluk iha tinan hirak antes. Baibain molok estabelese atividade peskiza OFDT presiza identifika uluk fatin peskiza, fahe informasaun ba to‟os na‟in sira, sukat fatin demonstrasaun, kuda, hala‟o observasaun no kolleita. Atu hatene kona-ba karaterizasaun husi fatin esperimentu presiza hala‟o observasaun/sukat pH rai, elevasaun, testura rai, kór rai, klase rai (rai lolon/tetuk ka foho leten). Ba ai-horis hala‟o observasaun kona-ba; moris buras ka lae, moras ka pesti ruma ataka ka lae no sst. Bainhira atu kolleita, tetu todan isin husi ai-horis amostra (sample) hun lima, konta total isin husi sample hun lima ne‟e, sura isin kada hun no tetu isin hotu husi ai-horis sample lima depois kalkula (halo konversaun) hodi hatene rezultadu produsaun (t/ha). Informasaun seluk kona-ba latitude, longitude, no elevasaun rekórda ba fatin peskiza hotu uza channel GPS receiver (Garmin ETrex) ho presizaun (accuracy) ± 4m. Aleinde ne‟e, define mos kona-ba klase rai iha kada fatin hanesan orientasaun husi fatin peskiza. Atu identifika konaba fatin estabelesimentu depende ba elevasaun husi kada fatin ne‟ebé aloka ona tuir Zona AgroEkolójiku (ZAE). Tuir ARPAPET (1996) númeru ne‟ebé fó ba ZAE hahu husi 1 to‟o 6. Númeru 1 iha parte tetuk kosta norte no númeru 6 iha parte tetuk kosta súl. Tabela 23. Definisaun zona agro-ekolójiku 6 iha Timor-Leste. ZAE 1 2 3 4 5 6 Área (Inglês) Northern coast Northern slopes Northern uplands Southern uplands Southern slopes Southern coast Elevasaun 0-100 m 100-500 m >500 m >500 m >500 m 0-100m Atu hatene kona-ba pH rai presiza foti amostra/sample rai husi kada kantreru no depois ta‟es hodi hasai tiha fatuk, rai kafuak bo‟ot nsst. Rai ho kuantidade uitoan tau iha sapa nia laran no depois kahur ho líkuidu indikadór. Wainhira kahur hotu tiha, aumenta tan ahu mutin ba iha rai ne‟ebé kahur ona ho líkuidu (kari iha leten). Valór pH identifika liu husi halo komparasaun ba kór rai ne‟ebé hatudu ho kór ne‟ebé iha surat tahan indikadór. 39 Testura rai halo estimasaun uza métodu koko rai nia fita, típu letra U no modelu dose donat. Antes atu koko, ta‟es uluk rai liman isin ida no depois aumenta bee (tuir presiza) hodi kria mall hanesan dose bolus. Rai bokon ida ne‟e forma nia típu hanesan bola kabuar, no depois tenta atu forma fita ka típu letra U. Fita nia naruk (cm) sukat no kompara ho tabela referénsia ka indikadór testura rai ne‟ebé peskizadór sira lori ba iha to‟os. Maneira ida ne‟e bele ona sai hanesan indikadór hodi bele deskreve testura rai. Analiza Dadus Dadus hotu ne‟ebé rekórda ho protokolu ka telefone (smart phone) transfere ba programa MS Excel database antes transfere ba Genstat hodi analiza. Modelu analiza kona-ba komponente produsaun husi variedade idaidak inklui total isin kada hun 5, númeru isin kada hun, todan isin kada hun 5 (Kg), todan kada isin no produsaun (t/ha). Peskizadór sira toma responsabilidade hodi analiza dadus ne‟ebé iha no hakerek relatóiu tuir idaidak nia responsibilidade ba kada ai-horis. Supervizór ka koordenadór iha diresaun peskiza MAP toma responsibilidade atu halibur relatóriu hotu husi kada peskizadór no edit hodi forma iha kada pájina iha relatóriu anuál atividade peskiza MAP nian. Rezultadu Peskiza Husi atividade ida ne‟e hatudu katak, peskiza OFDT fehuk midar iha tinan 2013-14 hamutuk fatin 74 iha postu administrativu 15 munisípiu hitu ho kondisaun ambiente la hanesan. Ambiente peskiza OFDT fehuk midar Elevasaun Fatin teste ba OFDT fehuk midar implementa iha ambiente (testura rai, pH rai, elevasaun no topografia ne‟ebé la hanesan). Tuir lista ne‟ebé rekórda molok implementa, iha fatin (to‟os) hamutuk 74 ne‟ebé inklui iha postu administrativu 15 husi munisípiu hitu mak hanesan; Aileu (Aileu Vila, Laulara, Lequidoe no Remixio), Ainaro (Maubesi), Baucau (Baucau vila, Vemasse no Venilale), Bobonaro (Balibo no Maliana), Liquiça (Liquiça Vila), Manufahi (Alas no Same) no Viqueque (Ossu no Viqueque Vila). Maioria hatudu katak fatin estabelesimentu ba atividade OFDT barak liu (22%) iha elevasaun entre 0 – 100m no tuir fali iha elevasaun entre 100 – 200m (22%). Iha fatin ne‟ebé elevasaun aas liu husi 1000 – 1100 númeru fatin OFDT fehuk midar menus husi 9% (Tabela 24). 40 Tabela 24. Distribuisaun fatin OFDT fehuk midar tuir elevasaun, 2013-14 Númeru fatin Persentu (%) 0 - 100 100 - 200 200 - 300 300 - 400 400 -500 500 - 600 600 -700 700 - 800 800 - 900 900 - 1000 1000 - 1100 1100 - 1200 1200 - 1300 16 12 2 3 2 10 1 4 7 5 7 2 3 22 16 3 4 3 14 1 5 9 7 9 3 4 Total 74 100% Elevasaun (m) Fatór hirak ne‟ebé afeta produsaun fehuk midar iha teste OFDT 2013-14 Fatór oin-oin ne‟ebé sai hanesan determinante ba rezuldatu produsaun fehuk midar mós observa iha teste ida ne‟e. Husi rezultadu analiza hatudu katak, entre fatór hirak ne‟ebé iha, so iha balu deit mak hatudu nia impaktu signifikativa no mos interasaun (√) ba rezultadu produsaun fehuk midar no balu seluk lae (Tabela 25). Tabela 25. Fatór oin-oin ne‟ebé afeta produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 Fatór Variedade Munisípiu Variedade . Munisípiu Postu. Adm Variedade .postu adm. ZAE Variedade . ZAE Klase rai lolon Variedade . klase rai lolon Kór rai Variedade .kór rai Testura rai Variedade .testura rai Topografia Variedade .topografia pH Variedade .pH F prob. 2013-14 <.001 <.001 <.001 <.001 <.001 <.001 <.001 0.003 0.772 0.239 0.996 <.001 0.56 0.004 0.225 <.001 0.933 Signifikativa Iha interasaun Iha interasaun Iha interasaun Laiha interasaun Ls Laiha interasaun Laiha interasaun Laiha interasaun Laiha interasaun Rezultadu analiza hatudu katak, iha diferente signifikativa entre variedade fehuk midar ne‟ebé teste ba rezultadu produsaun (t/ha). Entre variedade hirak ne‟ebé teste iha postu adm. 15, variedade Hohrae 3 fó rezultadu produsaun signifikativa aas liu duke variedade sira seluk iha postu adm. 10 no iha fatin lima deit mak variedade seluk hatudu rezultadu ne‟ebé aas liu mak iha 41 Maubisse, Remexio, Ossu, Venilale ho Viqueque vila. Se kompara rezultadu produsaun (t/ha) ba fehuk midar OFDT 2013-14 tuir fatin, postu adm. Same vila (34.4 t/ha) no Alas (24.9 t/ha) di‟ak liu hotu postu adm. sira seluk. Variedade seluk ne‟ebé hatudu produsaun aas tuir Hohrae 3 mak CIP 83 (10 t/ha) no lokál roxu Baucau (8.7) (Tabela 26). Tabela 26. Produsaun (t/ha) fehuk midar OFDT tuir variedade no postu adm. 2013-14 Variedade Postu Adm. CIP72 CIP83 Hohrae 3 L.Bcu Lokál Média prod.kada fatin Same Alas Remixio Balibo Viqueque Vila Vemasse Laulara Baucau Vila Liquidoe Aileu Vila Liquiça Vila Maliana Ossu Venilale Maubisse 10.5 13.4 15.5 9.7 8 5.8 9.4 5.9 7.1 3.6 3.6 3.5 2.3 5 3.2 34.4 24.9 7.9 16.5 16.4 13.2 8 6.6 4.9 4.7 4.8 4.9 4.7 4.4 1.9 35.7 34.9 21.3 16 10.8 15.2 14 12.3 10.5 5.9 5.2 6.7 4.3 3.2 2.7 14.2 11.4 22.9 12.3 5.2 10.1 11.9 5.4 7.8 6.7 * 3.9 4.6 4.1 1.3 8.5 8 3.7 7.8 * 2.7 3 3.5 1.6 4.3 3.9 3.2 5.5 * 3.7 20.7 18.5 14.3 12.5 10.1 9.4 9.3 6.7 6.4 5 4.4 4.4 4.3 4.2 2.6 Média var. 7.1 10 13.2 8.7 4.6 F.Prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) <.001 8.47 67 Iha interasaun entre variedade ho munisípiu ba rezultadu produsaun fehuk midar (Tabela 27). Variedade ne‟ebé fó produsaun aas iha postu adm. nafatin mantein rezultadu aas wainhira analiza tuir munisípiu. Entre munisípiu hitu, Manufahi hatudu rezultadu produsaun (t/ha) aas liu munisípiu seluk. Husi variedade lima ne‟ebé kompara, média rezultadu produsaun aas liu nafatin mantein husi variedade Hohrae 3 (12.1 t/ha) tuir fali CIP 83 (10.2 t/ha) no lokál roxu Baucau (7.9 t/ha). Variedade ne‟ebé hatudu rezultadu média produsaun ki‟ik liu wainhira analiza tuir munisípiu mak lokál to‟os na‟in sira-nian rasik (4.8 t/ha). 42 Tabela 27. Rezultadu produsaun (t/ha) ba fehuk midar tuir munisípiu, 2013-14 CIP72 CIP83 Variedade Hohrae 3 Manufahi Bobonaro Aileu Baucau Viqueque Liquiça Ainaro 12 7.5 8.8 5.5 4.0 3.6 3.2 29.7 12.4 6.7 8.1 8.0 4.8 1.9 35.3 12.7 12.9 9.4 6.2 5.2 2.7 12.8 9.4 12.2 6.6 4.8 * 1.3 8.2 6.2 3.3 2.9 5.5 3.9 3.7 Média var. 6.4 10.2 12.1 7.9 4.8 Munisípiu F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) L.Bcu Lokál Média fatin 22.5 10.5 10.2 7.4 5.8 4.5 2.3 <.001 2.17 78 Laiha interasaun signifikativa entre variedade ho klase rai lolon. Maibé, klase rai lolon iha impaktu ne‟ebé signifikativa ba rezultadu produsaun (t/ha) fehuk midar (Tabela 28). Média produsaun fehuk midar signifikativa aas liu hetan iha rai/fatin ne‟ebé % hali‟is > 30% (12.7 t/ha). Iha fatin ne‟ebé % hali‟is menus husi entre 15-30% hatudu média produsaun ki‟ik liu (1.7 t/ha). Tabela 28. Impaktu klase rai lolon ba produsaun fehuk midar OFDT 2013-14 Klase rai lolon/hali’is (%) Produsaun (t/ha) 0-2% 2-5 % 5-8% 8-15% 15-30% >30% 9.6 6.7 7.2 8.0 1.7 12.7 F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) 0.772 0.003 94 Observasaun kona-ba kór rai, hatudu katak laiha diferente signifikativa entre kór rai oinoin ba rezultadu produsaun fehuk midar. 43 Tabela 29. Impaktu kór rai ba média produsaun fehuk midar OFDT 2013-14. Kór rai Malahuk Kór kafe Mean Metan F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Produsaun (t/ha) 7.7 9.7 7.8 8.9 0.239 ls 95 Rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre topografia oin-oin ba rezultadu produsaun fehuk midar (Tabela 30). Entre topografia tolu ne‟ebé observa hatudu katak, fehuk midar ne‟ebé kuda iha rai tetuk fó rezultadu produsaun di‟ak liu duke kuda iha rai lolon ka teras. Tabela 30. Impaktu topografia ba média produsaun fehuk midar OFDT 2013-14 Topografia Rai lolon Rai tetuk Teras F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Produsaun (t/ha) 7.3 10.1 7.0 0.004 2.61 93 Laiha interasaun signifikativa entre variedade ho testura rai. Maibé, idaidak fó impaktu signifikativa ba produsaun fehuk midar (Tabela 31). Média produsaun fehuk midar signifikativa aas liu (16.2 t/ha) hetan iha rai ho testura Heavy clay. Entre testura rai hirak ne‟ebé observa, testura rai loam fó produsaun fehuk midar ki‟ik (5.4 t/ha). Tabela 31. Impaktu testura rai ba média produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 Testura-rai (Inglês) Prod. (t/ha) Loam Fine Clay Clay Loam Sandy Loam 5.4 7.8 8.1 9.7 Silty Loam 10.6 Heavy Clay 16.2 F.prob. <.001 Lsd (p<0.05) 3.24 CV (%) 91 Laiha interasaun signifikativa entre variedade ho pH rai. Maibé, pH rai no variedade idaidak iha impaktu signifikativa ba produsaun fehuk midar (Tabela 32). Produsaun fehuk midar aas liu (17.2 t/ha) observa ba variedade Hohrae 3 iha pH rai 7.5. Hohrae 3 fó produsaun di‟ak iha pH rai hotu-hotu, exetu iha pH 8.5. Iha rai ho pH entre 5.0 to‟o 8.0, Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau fó produsaun di‟ak, maibé; iha pH 8.5 hotu-hotu fó produsaun ne‟ebé ki‟ik liu. 44 Tabela 32. Impaktu husi pH rai ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 pH rai Variedade 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 CIP 72 CIP 83 6.4 7.7 9.7 9.0 5.3 8.6 4.7 7.3 7.8 8.4 9.5 16.4 6.4 15.0 3.4 4.9 Hohrae 3 11.8 15.6 10.2 7.6 13.0 17.2 14.1 4.1 L.Baucau 12.1 12.1 7.8 5.3 8.9 11.1 10.2 4.7 Lokál 1.4 4.0 3.0 4.2 5.4 8.6 6.0 4.9 F.Prob. 0.978 Lsd (p<0.05) ls CV (%) 91 Iha Figura 20 hatudu kona-ba produtividade husi variedade Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau iha kondisaun pH rai oin-oin. 19 CIP 72 17 CIP 83 Prod. (t/ha) 15 Hohrae 3 13 11 L.BCU 9 Local 7 5 3 1 0 2 4 6 8 10 pH rai Figura 21. Impaktu pH rai ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14. Iha interasaun signifikativa entre variedade ho Zona Agro-ekologiku (ZAE) ba rezultadu produsaun fehuk midar (Tabela 33). Média produsaun fehuk midar tuir ZAE hatudu katak, husi ZAE 6 ne‟ebé iha, produsaun aas liu hetan iha ZAE 6 (16.3 t/ha) no ZAE 1 (10.8 t/ha). Maioria variedade Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau fó produsaun di‟ak iha ZAE 6,1,2 no 3) no ki‟ik liu iha ZAE 4, tanba iha ZAE 4 elevasaun aas no malirin liu ne‟ebé ladún favorese ba produsaun fehuk midar. 45 Tabela 33. Impaktu ZAE ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 ZAE Variedade CIP 72 CIP 83 1 13.9 13.9 2 12.0 9.8 3 10.8 8.1 4 5.2 4.4 6 25.5 24.3 Média var. 13.5 Hohrae 3 9.7 10.0 9.6 5.1 9.7 8.8 L.Bcu 9.6 7.1 7.2 3.2 10.4 7.5 Lokál 6.7 5.3 2.4 4.6 8.2 5.5 Média ZAE 10.7 F.Prob. <.001 Lsd (p<0.05) 5.57 CV (%) 83 8.8 7.6 4.5 12.1 15.6 Analiza tuir elevasaun hatudu katak, variedade CIP 72 no lokál fó produsaun ne‟ebé sempre menus liu iha elevasaun hotu-hotu se kompara ho variedade CIP 83, Hohrae 3 no lokál Baucau.Variedade CIP 83 no Hohrae 3 fó produsaun ne‟ebé di‟ak liu iha fatin ne‟ebé elevasaun menus husi 200m. Iha fatin ne‟ebé aas liu husi 200m, CIP 83 no Hohrae 3 sei nafatin fó produsaun ne‟ebé di‟ak mos, mezmu ladún aas. Variedade lokál Baucau fó produsaun di‟ak liu iha fatin ne‟ebé elevasaun aas liu husi 400m (Figura 21). Figura 22. Impaktu elevasaun ba produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 Rezultadu analiza hatudu katak fehuk midar Hohrae 3 fó produsaun signifikativa aas liu (12 t/ha) husi variedade seluk (Tabela 34). Rezultadu produsaun husi Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau ne‟ebé aas liu variedade seluk tanba sira-nia isin no todan kada isin ne‟ebé bo‟ot. Entre variedade hirak ne‟e hotu, lokál rai na‟in fó rezultadu produsaun ki‟ik liu hotu (5.1 t/ha). 46 Tabela 34. Rezultadu produsaun no komponente produsaun fehuk midar OFDT, 2013-14 Variedade Prod. (t/ha) Hun/m2 Isin/hun Todan ida (g) CIP 72 CIP 83 Hohrae 3 L.Bcu 6.7 10.4 12.0 8.6 1.7 1.8 1.8 1.8 3.0 3.1 3.2 3.5 156.1 196.8 217.3 160.9 Lokál 5.1 2.0 2.4 134.8 F.Prob. Lsd (p<0.05) <.001 2.58 0.006 0.15 0.009 0.60 0.001 43.44 CV (%) 93 26 61 78 isin Komponente produsaun hun/m2 ho isin kada hun laiha impaktu ba produsaun (t/ha), maibé; todan kada isin ida (g) hatudu iha impaktu. Ida ne‟e bele klarifika liu husi faktus ne‟ebé iha katak variedade lokál ne‟ebé ho populasaun ai-horis hun/m2 aas maibé todan isin ida (g) no todan isin kada hun ne‟ebé ki‟ik fó produsaun (t/ha) mos ki‟ik. Ida ne‟e mos akontese ba variedade lokál Baucau ne‟ebé iha isin kada hun barak maibé todan isin ida (g) ki‟ik tanba ne‟e produsaun (t/ha) mos ki‟ik. Se kompara ho variedade Hohrae 3 ne‟ebé mezmu populasaun aihoris (hun/m2) ki‟ik maibé ho todon isin ida (g) ne‟ebé bo‟ot tanba ne‟e kontribui ba rezultadu produsaun (t/ha) ne‟ebé aas (Tabela 34). Produsaun (t/ha) Iha Figura 22 hatudu kona-ba iha linear korelasaun entre komponente produsaun isin/hun ho rezultadu produsaun (t/ha). Podusaun fehuk sei aumenta se karik total isin kada hun amumenta. 14 12 10 8 6 4 2 0 R² = 0.4408 Produsaun (t/Ha) Linear (Produsaun (t/Ha)) 0 1 2 3 4 Isin/hun Figura 23. Impaktu komponente produsaun isin/hun ba produsaun (t/ha). Figura 22 hatudu katak komponente produsaun isin/hun iha impaktu ba produsaun (t/ha). Rezultzdu produsaun (t/ha) sei sa‟e aas kuandu isin kada hun barak no bo‟ot. Mezmu nune‟e, wainhira isin kada hun barak mas ki‟ik sei la kontribui hasa‟e rezultadu produsaun (t/ha). Komponente produsaun todan isin ida (g) iha impaktu ba produsaun (t/ha), katak rezultadu produsaun (t/ha) sei sa‟e wainhira todan isin ida bo‟ot, tanba todan isin ne‟ebé bo‟ot iha impaktu ba iha todan isin kada kantreru no kontribui ba hasa‟e produsaun (t/ha). 47 14 Produsaun (t/ha) 12 R² = 0.9529 10 8 Produsaun (t/Ha) 6 Linear (Produsaun (t/Ha)) 4 2 0 0 50 100 150 200 250 Todan isin ida (g) Figura 24. Lineár korelasaun entre komponente produsaun todan isin ida (g) ho rezultadu produsaun (t/ha) OFDT fehuk midar, 2013-14. To‟os na‟in sira-nia hanoin Tuir to‟os na‟in sira iha postu adm. Vemasse ne‟ebé involve iha atividade OFDT katak sira hakarak atu kuda nafatin fehuk midar variedade Hohrae 3 no CIP 83 hamutuk ho lokál Baucau ne‟ebé sira iha nanis ona tanba fehuk midar variedade oin 3 ne‟e moris kapas, isin bo‟ot, kaber, kór isin di‟ak, han rahun no midar. Sra. Brigida X. Guterres, husi suco Buibau, postu adm. Baucau vila, fó sai katak nia hakarak nafatin atu kuda fehuk midar Hohrae 3 no CIP 83 tanba fehuk variedade rua ne‟e fó isin bo‟ot. Nia fa‟an ona saku ida (25kg) hetan 25 Dolar Americano. Tuir to‟os na‟in iha Maubisse katak, sira hakarak nafatin atu kuda fehuk midar Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau tanba isin di‟ak no han midar. To‟os na‟in sira iha postu adm. Viqueque vila relata katak sira gosta fehuk midar Hohrae 3 no CIP 83 maske variedade rua ne‟e ladún reziste ba peste wainhira kolleita tarde. To‟os na‟in haktuir tan katak Hohrae 3 no CIP 83 bele fa‟an hodi hetan osan. Durante hala‟o observasaun hamutuk ho to‟os na‟in sira liu-liu iha momnetu kolleita, nota katak to‟os na‟in barak mak husu kona-ba tansá mak Hohrae 3 no CIP 83 hetan ataka husi pesti kuandu kolleita tarde. Fehuk isin ladún bo‟ot ne‟e tanba impaktu husi klíma hanesan udan ne‟ebé para durante fulan haat nia laran entaun ita kolleita mos tarde no mos karik pesti ataka mos ladún makaas ba iha nia isin. Iha mos komentáriu balu dehan kuandu bee disponível sei bele kuda kada fulan haat no bele fa‟an hodi hetan osan maibé tanba dook husi bee no garantia deit ba udan been ne‟ebé susar uitoan atu konserva didi‟ak fini fehuk kain hirak ne‟e, relata husi to‟os na‟in Pasquela Sarmentu no Agustinha Rangel. Tuir to‟os na‟in sira iha postu addm. Aileu vila, katak sira gosta nafatin fehuk midar hotu ne‟ebé sira simu atu asegura seguransa ai-han, maibé; sira gosta liu maka kuda fehuk midar lokál Baucau tanba kór di‟ak, produsaun bo‟ot, no mos Cip83 maske produsaun ladún bo‟ot maibé tanba kór ne‟ebé furak hanesan aidila tasak. 48 Konkluzaun Bazeia ba rezultadu analiza ne‟ebé iha, konklui katak; fehuk midar variedade Hohrae 3, CIP 83 no Lokál Baucau mantein rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu variedade rua seluk. Variedade Hohrae 3, CIP 83 no lokál Baucau bele kuda iha fatin ne‟ebé deit katak maske iha elevasaun ne‟ebé aas produsaun sei mantein di‟ak nafatin. Fatór oin-oin ne‟ebé konsidera afeta produsaun fehuk midar, iha balu deit mak hatudu nia signifikativa. Atu hetan produsaun ne‟ebé aas, atu di‟ak liu variedade CIP83 no Hohrae 3 kuda iha fatin ne‟ebé ho elevasaun menus husi 1,000m tanba kuandu kuda iha fatin ne‟ebé aas liu 1,000m variedade rua ne‟e sei fó produsaun ne‟ebé ladún bo‟ot. Variedade lokál Baucau bele kuda iha fatin hotu, maibé atu di‟ak liu tan kuda iha fatin ne‟ebé ho elevasaun bo‟ot liu 500m. Rekomendasaun Bazeia ba rezultadu peskiza fehuk midar iha OFDT 2013-14 hatudu katak, variedade foun CIP83 no lokál Baucau fó rezultadu produsaun ne‟ebé di‟ak mos hanesan ho Hohrae 3 no ida ne‟e mantein iha fatin hotu-hotu tanba ne‟e rekomenda ba Ministériu da Agricultura e Peskas atu: 1. Bele halo ona lansamentu fehuk midar variedade CIP83 hodi aumenta tan opsaun ba agrikultór sira iha Timor-Leste. 2. Halo lansamentu mos ba fehuk midar variedade lokál roxu Baucau tanba variedade ida ne‟e agrikultór barak mak gosta atu kuda. 3. Presiza halo peskiza kontinuasaun ba fehuk midar lokál Baucau iha tinan tuir mai hamutuk ho CIP83 no variedade sira seluk ne‟ebé fó produsaun di‟ak iha sentru peskiza hotu iha to‟os na‟in sira-nia to‟os. 4. Atu variedade CIP83 ho Hohrae 3 fó produsaun ne‟ebé aas, di‟ak liu kuda iha fatin ne‟ebé ho elevasaun menus husi 1,000m, tanba kuandu kuda iha fatin ne‟ebé elevasaun aas liu 1,000m variedade rua ne‟e sei fó produsaun ne‟ebé ladún bo‟ot. 5. Fehuk midar variedade lokál Baucau bele kuda iha fatin hotu-hotu, maibé atu hetan produsaun ne‟ebé aas, di‟ak liu kuda iha fatin ne‟ebé ho elevasaun aas liu 500m. 49 2.3 Ai-farina 2.3.1 Teste replikadu ai-farina variedade oin-oin iha sentru peskiza fatin 4 Prepara husi; José da C. R. Freygen, Marcos C. Vidal, Raquela D. Brito, João Bosco Belo Ai-farina (Manihot esculenta Crantz) nu‟udar ai-han prinsipál ida iha maioria área Timor-Leste. Ai-horis ida ne‟e bele konsume ho maneira oin-oin ne‟ebé nia isin tuan bele da‟an no mos bele sona, isin ne‟ebé maran hoban iha bee i depois da‟an, enkuantu nia tahan bele da‟an no depois fila hanesan modo. Maioria umakain agrikultór iha área rural mantein ai-farina uitoan iha sira-nia to‟os laran hanesan ai-han rezerva ka suplementu durante tinan tomak para bele konsume. Dalabarak ai-horis ida ne‟e kuda kahur ka kuda iha área marjinál, mezmu ita haree área barak iha munisípiu mak kuda ho ai-horis monokultura. Ai-farina baibain agrikultór sira kolleita/ke‟e iha fulan ualu ba leten ka maizumenus tinan ida depois de kuda. Teste replikadu ai-farina Teste replikadu ba tinan 2012 ho 2013 inklui mos iha ne‟e, tanba teste 2013 nian kuaze tarde atu kolleita para bele inklui informasaun iha relatóriu ida ne‟e (2014 nian). Teste hala‟o iha fatin haat iha tinan 2012 inklui iha Betano, Darasula, Loes, ho Aileu. Teste tinan 2013 nian kuaze kuda hotu ona. Teste ne‟e halo ho pakote variedade ne‟ebé hanesan nafatin ho tinan kotuk ba, ne‟ebé fasilita atu halo analiza multi ano (multiyear). Materiál no métodu Kada teste uza dezeñu randomized complete block/blok rancangan acak lengkap ho replikasaun tolu, no dezeñu ida ne‟e uza iha sentru haat nia laran. Teste ne‟e idaidak kuda iha fulan Dezembru-Janeiru no kolleita iha fulan 10 to‟o 12 depois de kuda. Tabela 35. Detallu kona-ba kuda no kolleita ai-farina, 2012-13 Fatin Darasula Loes Betano Aileu Númeru variedade Data kuda Data kolleita 15 15 15 15 18/12/2012 18/12/2012 29/12/2012 29/11/2012 03/10/2013 18/11/2013 29/12/ 2013 13/11/2013 Média produsaun (t/ha) 10.2 64.3 54.4 15.9 Hili ona variedade oin 12-15 husi germplasm orijinál oin 25 ne‟ebé importa. Hanesan iha tinan hirak kotuk ba, variedade lokál oin tolu ne‟ebé hatudu rezultadu di‟ak (Mantega, Mean, Etu Hare, lokál Manatuto, no lokál Liquiça) inklui mos iha fatin hotu-hotu. Kantreru nia medida iha fatin hotu-hotu mak 5m x 5m ho dalan ki‟ik fahe entre Kantreru. Distánsia kuda ai-horis mak 1m x 1m ne‟ebé iha ai-horis hun 25 iha kada kantreru. Rezultadu produsaun determina husi ai-horis hun 20 iha kada kantreru no hun lima husik hela ba observasaun iha eventu loron to‟os na‟in no mos ba mantein produsaun fini. Iha tempu kolleita, rekolla kedas dadus todan bokon husi nia isin no mos husi nia konteúdu uut. Iha fatin balu, sukat mos HCN iha laboratóriu husi amostra/sample ne‟ebé hili husi kada kantreru. Iha maioria fatin, hala‟o loron to‟os na‟in ne‟ebé fó tempu ba agrikultór sira hodi bele haree ai-farina nia isin husi hun lima ne‟ebé sei iha to‟os laran. Koko sabór mos inklui iha loron 50 vizita to‟os na‟in katak partisipante sira haree no koko rasik ai-farina isin ne‟ebé da‟an ho ida ne‟ebé la da‟an uza amostra/sample. Husi exemplu rua ne‟e, husu ba agrikultór sira atu hili variedade ida ne‟ebé mak sira iha interese atu kuda iha sira-nia to‟os. Analiza dadus Dadus ne‟ebé rekolla husi fatin teste tranfere ba iha Excel spread sheet i depois analiza uza programa GenStat Ed. 15 &16 liu husi one way ANOVA iha randomized block/blok acak. Ba analiza multi ano/multiyear, uza REML Linear Mixed Model iha GenStat 15. Hala‟o mos analiza ba „Komponente Prinsipál (AKP)‟ hodi deskreve variasaun rezultadu produsaun iha fatin hotuhotu iha tinan barak nia laran. Analiza AKP hanesan dalan ida atu halo rezumu kona-ba variasaun iha matriks bo‟ot husi dadus (ex.variedade tuir esperimentasaun) ba iha númeru ki‟ik liu husi komponente. Wainhira dadus halo rezumu ba iha komponente rua (KP1 ho KP2) bele hatudu hanesan gráfiku ez. Mezmu nune‟e, iha variasaun balu mak lakon husi matriks kompletu ba komponente rua deit. Kuantidade variasaun ne‟ebé hetan husi matriks kompletu iha komponente rua depende ba pakote dadus. Analiiza AKP halo uza GGE biplot iha Genstat 15 edisaun. Rezultadu Teste adaptasaun variedade ai-farina oin-oin ne‟ebé hala‟o iha Darasula tinan 2013, hatudu katak la iha diferente signifikativa iha rezultadu produsaun (t/ha). Maibé, konteúdu uut iha diferente signifikativa. Tuir observasaun ne‟ebé hala‟o durante tinan ida nia laran, varierdade ne‟ebé fó produsaun di‟ak liu entre variedade hotu-hotu mak variedade lokál Mantega Aileu. Enkuantu teste iha Baucau hatudu katak variedade foun fó rezultadu produsaun óptimu ka média (Tabela 36). 51 Tabela 36. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Darasula, 2013 Kódigu Naran Variedade Ca 016 Ca 102 Ca 107 Ca 013 Ca 101 Ca 026 Ca 106 Ca 103 Ca 042 Ca 108 Ca 060 Ca 036 Ca 061 Ca 109 Mantega-Aileu Rayong 1 Rayong 72 CMM 96-25-25 Hanatee Ai-luka 4 Rayong 60 Rayong 2 CMM 97-02-37 Rayong 90 Lokál-Etu hare CMM 97-02-181 L.Mant KU 50 10.2 8.3 7.6 7.2 6.4 5.4 5.3 4.8 3.7 3.2 3.0 2.9 2.9 1.8 0.9 0.9 1.0 0.9 0.9 0.6 0.9 0.7 0.8 0.4 0.5 0.9 0.6 0.9 24.5 21.2 25.9 22.2 22.4 19.3 21.3 18.8 22.5 8.5 14.9 22.7 6.0 7.4 9.80 8.48 10.36 8.88 8.96 7.71 8.51 7.52 9.01 3.40 5.95 9.07 2.41 2.95 410.2 315.1 278.5 260.6 217.3 170.1 164.8 139.5 83.0 61.0 50.3 47.0 42.3 -12.2 Ca 015 Ai-luka 2 1.4 0.9 0.0 0.00 -30.2 F.prob. Lsd (P<0.05) CV (%) Konteúdu Uut (%) Média Prod.liu lokál (%) Produsaun (t/ha) Hun/m2 0.03 4.91 <.001 0.22 <.001 11.19 59 17 39 Uut (%) <.001 4.48 39 Teste tinan 2013 iha Loes, observa katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) no konteúdu uut. Rezultadu produsaun kuaze aas liu hirak ne‟ebé observa ona ho média jerál produsaun 64.30 t/ha no variedade foun hotu-hotu hatudu vantajen produsaun ne‟ebé bo‟ot liu lokál hotu-hotu. Rezultadu ida ne‟e hatudu iha (Tabela 37) Tabela 37. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Loes, 2013 Kódigu Naran Variedade Ca 013 Ca 109 Ca 107 Ca 015 Ca 103 Ca 036 Ca 108 Ca 042 Ca 102 Ca 101 Ca 106 Ca 026 CMM 96-25-25 KU 50 Rayon g 72 Ai-luka 2 Rayon g 2 CMM 97-02-36 Rayon g 90 CMM 97-02-181 Rayon g 1 Hanate Rayon g 60 Ai-luka 4 Prod. (t/ha) 64.3 63.7 62.4 57.5 48.3 47.1 44.7 44.1 43.7 38.0 35.3 33.7 Hun/m2 1.0 0.9 1.0 0.9 0.9 0.8 0.7 0.9 0.9 0.9 0.9 1.0 52 Presentaj en Uut (%) % Uut (t/ha) 22.0 30.0 29.3 31.4 24.8 28.0 29.3 26.6 31.5 23.9 26.9 27.9 8.81 12.01 11.72 12.56 9.91 11.2 11.73 10.63 12.59 9.56 10.76 11.17 Média Prodausaun liu lokál (%) 74.4 72.8 69.3 56.0 31.0 27.8 21.2 19.6 18.5 3.1 -4.2 -8.6 Ca 062 Ca 060 L.Liquiça Lokál Etu Hare 55.5 29.2 1.0 1.0 30.7 26.7 12.29 10.69 50.5 -20.8 Ca 016 Mantega-Aileu 25.9 0.9 27.8 11.13 -29.7 F prob. Lsd (P <0.05) CV (%) <.001 16.34 0.001 0.13 0.005 4.53 21 9 10 0.005 1.81 10 Teste ne‟ebé hala‟o iha Betano tinan 2013, observa katak variedade ne‟ebé hatudu iha diferente signifikativa ba rezultadu produsaun isin, hatudu mos diferente signifikativa iha konteúdu uut. Maioria variedade foun fó vantajen produsaun ne‟ebé bo‟ot liu lokál. Teste adaptasaun ba variedade ai-farina oin-oin iha époka 2013 nian hatudu katak produsaun aas liu mak observa iha variedade Ai-luka 2. Rezultadu ida ne‟e hatudu iha (Tabela 38.) Tabela 38. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Betano, 2013 Kódigu Variedade Ca 015 Ca 102 Ca 007 Ca 036 Ca 026 Ca 108 Ca 042 Ca 109 Ca 107 Ca 106 Ai-luka 2 Rayong 1 CMM 96-36-224 CMM 97-02-36 Ai-luka 4 Rayong 90 CMM 97-02-181 KU 50 Rayong 72 Ca 101 Ca 060 Ca 013 Ca 016 Ca 017 F. prob. Lsd (P< 0.05) CV (%) Rayong 60 Hanatee Lokál Etu Hare CMM 96-25-25 Mantega-Aileu Prod. (t/ha) hun(m2) 54.4 40.1 23.3 22.5 21.2 21.2 21.1 20.5 19.4 19.0 18.5 17.5 15.9 14.7 Lokál Mean 9.0 Konteúdu Uut (%) Uut (%) t/ha Média prod.liu lokál (%) 0.7 0.6 0.7 0.4 0.9 0.8 0.9 0.5 1.1 25.4 21.7 17.9 24.5 22.8 27.1 21.7 25.5 28.6 10.16 8.69 7.17 9.8 9.12 10.84 8.69 10.19 11.45 312.1 204.0 76.3 70.7 60.6 60.6 59.6 55.1 47.0 0.7 0.5 0.5 0.8 25.7 24.5 20.9 21.8 10.29 9.81 8.37 8.73 43.9 40.4 32.3 20.7 0.3 24.5 9.8 11.1 0.2 27.8 11.13 -31.8 <.001 6.84 <.001 0.26 <.001 4.20 <.001 1.68 18 24 10 10 Teste ai-farina iha Aileu hatudu katak iha differente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha). Komponente produsaun seluk hanesan hun/m2, konteúdu uut no starch la iha differente signifikativa (Tabela 39). 53 Tabela 39. Rezultadu husi teste avaliasaun variedade ai-farina iha Aileu, 2013 Konteiúdu Uut (%) % Uut (t/ha) Média produsaun liu lokál (%) 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 10.8 7.8 10.0 10.7 11.1 10.1 8.6 10.5 8.2 10.5 7.7 9.4 7.1 9.4 10.81 7.8 9.97 10.71 11.07 10.13 8.59 10.52 8.2 10.48 7.72 9.36 7.07 9.36 64.7 63.7 62.3 60.0 60.0 33.4 32.3 25.6 24.4 24.4 22.3 12.3 8.3 1.7 10.8 1.0 7.6 7.6 -10.0 <.001 4.30 0.596 0.03 0.448 3.86 0.448 3.86 16 1.5 25 25 Kódigu Naran Variedade Produsaun (t/ha) Ca 036 Ca 015 Ca 026 Ca 042 Ca 107 Ca 108 Ca 109 Ca 103 Ca 013 Ca 102 Ca 101 Ca 106 Ca 017 Ca 016 CMM 97-02-181 Ai-luka 2 Ai-luka 4 CMM 97-02-37 Rayong 72 Rayong 90 KU 50 Rayong 2 CMM 96-25-25 Rayong 1 Hanatee Rayong 60 Lokál-Mean Mantega-Aileu 19.8 19.6 19.5 19.2 19.2 16.0 15.9 15.1 14.9 14.9 14.7 13.5 13.0 12.2 Ca 060 Lokál-Etu hare F Prob Lsd (P<0.05) CV (%) Hun/m2 2.3.2 Avaliasaun ai-farina variedade oin-oin iha fatin no tinan barak Analiza multi ano halo ona ba teste hotu-hotu iha fatin haat ba tinan 2012-13. Rezultadu husi analiza ida ne‟e aprezenta iha (Tabela 40). Husi variedade foun hirak ne‟ebé iha, so Ca007 ho Lokál Etuhare deit mak hatudu vantajen produsaun liu ai-farina variedade hotu. Ca007 ho Lokál Etuhare hatudu média produsaun ne‟ebé aas liu variedade hotu-hotu ho nia vantajen produsaun idaidak mak 38.4% ho 32.5%. Variedade hirak ne‟e koko ona iha teste replikadu 15 dezde tinan 2010 até 2013 no observa ona katak variedade hirak ne‟e mantein vantajen produsaun liu variedade lokál konsisténsia nafatin durante koko. Média produsaun jerál ba aifarina iha fatin hotu-hotu iha tinan barak nia laran mak 23.7 t/ha. Wainhira analiza ba tinan hotuhotu, konsege observa diferente ne‟ebé signifikativa haree husi variedade no mos husi fatin. Rezultadu aas liu hotu husi fatin teste hirak ne‟e mak observa iha Loes no ki‟ik liu observa iha Baucau. Durante periódu teste tinan 2012-13, variedade lokál mean no Mantega hatudu rezultadu ne‟ebé di‟ak liu se kompara ho teste ne‟ebé halo iha tinan hirak antes. Ida ne‟e hanesan informasaun ida ne‟ebé di‟ak tanba hanesan variedade populár ba agrikultór sira iha Timor-Leste liu-liu preferénsia kona-ba kór kinur no sabór di‟ak ne‟ebé maioria ema gosta. Mezmu nune‟e, vantajen produsaun liu média lokál husi variedade rua ne‟e (mantega 5.1%) no lokál mean (1.7%) ladún bo‟ot se kompara ho variedade sira seluk. Variedade tolu ne‟ebé hatudu vantajen 54 produsaun aas liu média produsaun lokál mak Ai-luka2, Ai-luka4 no Ca013 (Tabela 40). Maioria variedade foun hotu fó vantajen produsaun aas liu média produsaun lokál, no so Ca007 deit mak la‟e. Tabela 40. Rezultadu husi teste replikadu ai-farina tinan barak tuir variedade no fatin barak, 2012-13 Variedade Ailuka 2 Ailuka 4 Ca 013 Ca 036 Ca 107 Ca 109 Ca 102 Ca 042 Ca 103 Ca 108 Ca 101 Lokál Mantega Lokál Mean Ca 106 Lokál Etuhare Ca 007 Média fatin Média lokál Média produsaun Jerál (t/ha) F.prob. (Variedade) F prob. (Fatin) Betano 36.3 33.9 25 28 29.2 29.6 26.2 28.1 * 22.6 19 Loes 50.4 46.3 57.4 48.5 44.5 48.6 52.3 44.4 42.7 41.5 38.2 Média prod.variedade, fatin hotu (t/ha) 29.8 28 27.7 27 26.8 26.6 25.8 25.7 22.5 20.3 19.3 8.37 20.4 32.6 18.7 5.1 15.6 12.6 * 6.47 11.7 25 27.1 28.3 18.1 18.1 1.7 1.7 14.2 4.01 21.8 27.7 16.9 -5.1 7.1 * 25.4 * 16.3 -8.4 7.3 25.5 42.0 Média produsaun tuir fatin 2010-13 (t/ha) Aileu 23 24.4 20.2 23.8 25.5 20.7 15 21.4 18.1 14 14.1 Baucau 9.45 7.42 8.35 7.48 8.2 7.6 9.81 9.09 6.81 3.1 5.86 13.5 18.0 17.8 Vantajen prod.liu média lokál (%) 67.4 57.3 55.6 51.7 50.6 49.4 44.9 44.4 26.4 14.0 8.4 23.1 0.57 <.001 Produsaun ai-farina uut Iha variasaun oin-oin ba produsaun uut entre variedade ne‟ebé koko iha fatin haat tuir observasaun ba teste ne‟ebé hala‟o durante ne‟e (Tabela 41). 55 Tabela 41. Vantajen produsaun liu lokál (%) ba ai-farina uut iha fatin hotu, 2012-13 Variedade Aileu 2013 Darasula 2013 Betano 2013 Loes 2013 Média Ca 107 38.2 71.1 17.2 3.1 32.4 Ca 036 35.0 49.8 0.3 -1.5 20.9 Lokál Mantega 16.9 61.9 0.3 -2.1 19.2 Ca 102 30.8 40.1 -11.0 10.7 17.7 Ca 042 33.7 48.8 -11.0 -6.5 16.3 Ca 106 16.9 40.6 5.4 -5.4 14.4 Ca 103 31.3 24.2 * -12.8 14.2 Ai-Luka 4 24.5 27.4 -6.6 -1.8 10.9 Lokál Liquiça * * * 8.1 8.1 Ca 101 -3.6 48.0 0.4 -15.9 7.2 Ca 013 2.4 46.7 -10.6 -22.5 4.0 * 14.0 * 1.1 LokálMean -11.7 Ca 108 26.5 -43.8 11.0 3.2 -0.8 Lokál Etuhare -5.1 -1.7 -14.3 -6.0 -6.8 7.2 -51.3 4.3 5.6 -8.5 Ai-Luka 2 -2.6 -100.0 4.0 10.5 -22.0 Ca 007 * * -26.6 * -26.6 Lokál Manatuto * -60.2 * * -60.2 Ca 109 Iha Figura 24 hatudu rezultadu analiza biplot ne‟ebé esplika kona-ba pozisaun ba kada variedade relasiona ho fatin teste 12. Komponente rua husi biplot (KP1 + KP2) soma hamutuk 98 % husi total variasaun iha pakote dadus orijinál. Variedade ne‟ebé mak iha fatin KP1 total 92.3%; iha fatin ida ne‟e variedade Ca103 no Ca013 mak fó produsaun aas liu kompara ho variedade sira seluk. Husi rezultadu analiza ida ne‟e mos hatudu katak entre fatin peskiza, produsaun menus liu iha sentru peskiza Betano. Iha parte KP2 total persentu produsaun 6.3 %, ida ne‟e signifika katak variedade iha área ida ne‟e fó produsaun kuaze atu hanesan. Relasiona ho rezultadu ida ne‟e bele esplika katak variedade hotu-hotu kuaze fó produsaun di‟ak tanba besik iha liña determinasaun. Ba variedade hirak ne‟ebé mak dok husi liña determinasaun hatudu katak sira-nia produsaun menus liu iha fatin refere. 56 Figura 25. Biplot rezultadu produsaun isin husi variedade hirak ne‟ebé koko iha fatin teste 12. Hala‟o mos analiza kona-ba konteúdu uut ba teste tinan barak (multi ano / multiyear). Bazeia ba rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade no iha interasaun fatin ba konteúdu uut. Variedade foun hotu inklui hirak ne‟ebé lansa ona hatudu vantajen produsaun uut ne‟ebé bo‟ot liu média lokál, so iha ida deit (Ca007) mak fó rezultadu produsaun uut menus husi média lokál. Kalkulasaun kona-ba vantajen produsaun uut liu média lokál la inklui lokál Liquiça tanba variedade ida ne‟e foin koko tinan ida nune‟e mos iha fatin ida deit (Loes mesak) (Tabela 42). 57 Tabela 42. Konteúdu uut husi teste replikadu ai-farina tinan barak tuir variedade, 2013 Média konteúdu uut variedade, fatin hotu (%) Média prod. uut (t/ha) Ca 107 Ca 036 Ca 102 Lokál Mantega Ca 042 Ca 106 Ai-luka 4 Ca 103 Lokál Mean Ca 108 Ca 101 Ca 013 Ca 109 Lokál Etuhare Ai-luka 2 Ca 007 11.2 10.2 10.1 10.0 9.8 9.7 9.5 9.3 9.1 9.0 9.0 8.7 8.4 8.2 7.6 7.2 23.7 21.5 21.2 21.5 20.4 20.8 20.0 18.0 17.4 18.8 19.6 18.6 17.9 17.5 16.1 17.9 50.8 37.4 36.0 34.7 32.0 30.6 27.9 25.3 22.6 21.2 21.2 17.2 13.1 10.4 2.4 -3.0 Lokál Manatuto 2.4 6.0 -67.7 Variedade chi prob Variedade chi prob Fatin chi prob Variedade Fatin Vantajen konteúdu uut liu média lokál 0.38 <.001 x 0.59 Tuir rezultadu koko sabór ne‟ebé hala‟o iha sentru peskiza Loes hatudu katak maioria to‟os na‟in sira hili variedade lokál Etuhare (Ca060) tanba tuir sira-nia komentáriu katak variedade ida ne‟e han sente sabór di‟ak. Aleinde lokál Etuhare, variedade seluk ne‟ebé to‟os na‟in sira mos gosta bazeia ba sabór di‟ak mak variedade lokál mantega Aileu (Ca016), Rayong 1 (Ca102) no Rayong 72 (Ca107). Koko sabór ne‟ebé hala‟o iha Loes, Ai-luka 4 sei mantein nu‟udar sabór di‟ak mos mezmu la‟os sai hanesan vensedór tuir to‟os na‟in hili iha fatin refere. Variedade ne‟ebé to‟os na‟in sira la hili liu bazeia ba sabór han mak Ca042. 58 Tabela 43. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Loes, 2012-13 Variedade Gosta (%) Moruk (%) Been (%) Han maran (%) Total ema hili (%) Han rahun (%) Ca 060 Ca 016 Ca 102 1.2 1.9 1.2 0.2 0.1 0.6 0.2 0.3 0.9 0.6 1.4 0.8 1.5 0.2 0.3 47.6 42.9 21.4 Ca 107 Ailuka 4 Ca 036 Ca 109 Ailuka 2 Ca 013 1.0 0.7 1.0 0.7 0.9 0.8 0.3 0.6 0.7 1.0 0.6 0.5 0.3 1.0 0.3 0.7 0.3 0.2 1.5 1.0 1.0 1.0 0.7 0.9 0.6 0.3 0.5 0.3 0.8 0.7 21.4 16.7 16.7 14.3 9.5 9.5 Ca 042 0.2 1.5 0.7 0.7 0.5 0.0 Loron vizita to‟os na‟in (field day) hodi koko sabór ba variedade oin-oin iha sentru peskiza Betano hatudu katak Ai-luka 2 mak sai hanesan vensedór ba iha époka ida ne‟e tanba maioria partisipanate sira hili variedade ida ne‟e. Nu‟udar segundu lugar kona-ba sabór di‟ak iha sentru Betano mak variedade lokál mean. Partisipante sira komentáriu dehan sira gosta no hili mos variedade ida ne‟e tanba nia sabór di‟ak ka han sente midar no rahun (Tabela 44). Tabela 44. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Betano, 2012-13 Variedade Gosta (%) Midar ( %) Rahun (%) Uat ka saren (%) Belit (%) Kauk (%) Moruk (%) Total to'os na’in hili (%) Ai-luka 2 Ca017 Ca 016 Ai-luka 4 Ca 013 Ca 109 Ca 060 Ca 108 Ca 036 41 44 37 41 37 11 44 30 19 63 44 44 59 48 11 33 41 30 33 26 19 37 19 4 19 22 7 11 7 11 4 4 11 11 11 7 15 19 19 7 30 26 19 26 0 7 0 15 11 11 11 4 4 11 4 0 7 4 7 37 7 19 19 59 56 44 30 30 26 19 15 7 Ca 102 15 7 7 15 26 67 0 4 Rezultadu loron to‟os na‟in (field day) hodi koko sabór iha sentru peskiza Darasula (Baucau) hatudu katak variedade lokál Etuhare mak sai hanesan vensedór iha époka ida ne‟e tanba to‟os na‟in barak mak hili ho razaun katak sabór di‟ak liu se kompara ho variedade sira seluk. Ne‟ebé sai hanesan segundu lugar kona-ba preferénsia sabór di‟ak mak variedade Ca016 no Ca 042. Observa mos katak, Ai-luka 2 no Ai-luka 4 mos sei nafatin mantein sabór di‟ak iha époka ida ne‟e iha sentru peskiza Darasula mezmu variedade rua la okupa fatin iha tolu primeiru ne‟ebé sai hanesan vensedór (Tabela 45). 59 Tabela 45. Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Darasula, 2012-13 Maran (%) Moruk (%) Kauk (%) Rahun (%) To'os na’in hili (%) Midar (%) Gosta (%) Gostu (%) Ca 060 Ca 016 Ca 042 Ai-luka 2 Ai-luka 4 Ca 036 Ca 013 L Man Ca 012 67 53 50 67 78 36 67 33 56 61 61 39 50 56 31 53 33 50 78 72 47 42 53 25 47 39 28 36 58 28 39 25 36 28 47 28 8 22 42 25 8 44 19 44 36 6 19 8 33 19 28 44 8 56 50 25 42 22 42 14 14 31 11 72 69 33 28 28 17 11 11 8 Ca 019 11 6 14 36 78 28 19 8 Variedade Husi rezultadu koko sabór iha fatin tolu hatudu katak maioria to‟os na‟in sira hili variedade lokál Mantega no lokál Etuhare tanba variedade rua ne‟e sira-nia sabór di‟ak liu hotu se kompara ho variedade sira seluk. Liu husi oportunidade hili variedade tuir preferénsia sabór ida ne‟e hatudu mos katak, to‟os na‟in barak sei nafatin hili variedade Ai-luka 2 no Ai-luka 4 ne‟ebé signifika katak variedade rua ne‟e sei nafatin mantein sira-nia posizaun nu‟udar variedade lansamentu (Tabela 46). Tabela 46. Rezultadu kona-ba persentu to‟os na‟in hili variedade tuir preferénsia sabór husi fatin tolu, 2012-13 Kódigu Ca 016 Ca 060 Ca 015 Ca 026 Ca 109 Ca 036 Ca 013 Ca 102 Ca 017 Ca 107 Ca 042 Ca 108 Ca 061 Variedade Lokál mantega Lokál Etuhare Ai-luka 2 A-iluka 4 KU-50 CMM 97-02-36 CMM 96-25-25 Rayong 1 Lokál mean-Aileu Rayong 72 CMM 97-02-181 Rayong 90 Lokál Manatuto Persentu hili iha Betano (%) 44 19 59 30 26 7 30 4 56 * * 15 * Persentu hili iha Darasula (%) 69 72 28 28 8 17 11 8 * * 33 * 11 Persentu hili iha Loes (%) 43 48 10 17 14 17 10 21 * 21 * * * Total persentu hili husi fatin 3 (%) 156 139 97 75 48 41 51 33 56 21 33 15 11 Konkluzaun Durante teste ne‟ebé hala‟o iha tinan 2012-13 nia laran observa katak Ai-luka 2 ho Ailuka 4 ne‟ebé MAP lansa ona sei konsisténsia fó vantajen produsaun ne‟ebé di‟ak kompara ho média husi variedade lokál hotu. Rezultadu ida ne‟e mantein dezde tinan 2010 até 2013 tanba ne‟e variedade rua refere sai populár liu tan ba agrikultór sira iha Timor-Leste. Mezmu nue‟e, bazeia ba analiza rezultadu produsaun uut multi-ano hatudu katak Ai-luka 2 fó rezultadu produsaun uut ne‟ebé ki‟ik liu wainhira kompara ho média produsaun uut variedade lokál. 60 Aleinde variedade Ai-luka 2 no Ai-luka 4, iha mos agrikultór barak mak sei hili nafatin variedade lokál balu hodi kontinua kuda. Variedade lokál ne‟ebé maioria agrikultór sira hili mak lokál mantega ne‟ebé kuaze populár iha loron vizita to‟os na‟in (field day) tanba hatudu valór aas kona-ba kór kinur hanesan mantega no sabór han ne‟ebé gostu/di‟ak. Tuir rezultadu avaliasaun ne‟ebé hetan husi to‟os nai‟in sira iha loron vizita to‟os na‟in (field day) hatudu katak, iha ema barak mak fó valór di‟ak ba ai-farina mantega ho razaun nia kór di‟ak hanesan mos mantega, tanba ne‟e, informasaun kona-ba ida ne‟e sei sai mos hanesan preferénsia ida ba atividade avaliasaun ai-farina variedade foun seluk iha tempu oin mai liuliu ba variedade hirak ne‟ebé hatudu produsaun di‟ak no kór kinur. 61 2.4 Hare 2.4.1 Peskiza adaptivu hare natar variedade oin 25 iha fatin tolu Prepara husi; Rojino da Cunha, Tobias M. Vicente, Cipriano Martins Introdusaun Hare (Oriza Sativa L.) nu’udar ai-horis ida ne‟ebé importante tebes ba hahan. Tuir istória hare mai husi Índia no Xína tama iha Timor-Leste liu husi polítika ekonomia ba primeiru gera mundiál. Hare kulit ne‟ebé prosesu sai foos hanesan fonte importante ba karboidratu husi ai-han sira seluk. Maioria populasaun iha parte husi Aziátiku konsumu foos barak liu inklui mos TimorLeste kompara ho nasaun ka kontinente sira seluk hanesan América, Austrália, Européia nsst. Iha tinan 2010 fini hare natar hamutuk variedade 60 mai husi International Rice Research Institute (IRRI) iha Filipinas hamutuk ho variedade lokál oin haat total iha 64 kuda prova iha fatin /sentru peskiza Maliana, Aileu, Baucau, no Atabae. Peskiza ida ne‟e hala‟o ho intensaun atu observa kona-ba rezisténsia ba moras, pesti, tempu funan no kompara rezultadu produsaun entre variedade. Bazeia ba observasaun hatudu katak husi total variedade hirak ne‟ebé teste, iha variedade 25 (inklui lokál 4) mak fó rezultadu produsaun ne‟ebé naton/di‟ak, tanba ne‟e, iha tinan 2011-12 prova fila-fali iha peskiza adaptasaun/replikasaun. Atividade peskiza ida ne‟e nu‟udar observasaun kontinua hodi buka hatene rezultadu produsaun entre variedade hirak ne‟e no karik iha posibilidade bele rekomenda tan variedade foun ruma ba natar na‟in sira iha TimorLeste. Iha Timor-Leste, maizumenus 66% husi populasaun hala‟o sira-nia vida moris iha área agrikultura liuliu halo natar no to‟os, maibé; maioria agrikultór sira seidauk hetan fini ne‟ebé adapta di‟ak ba kondisaun ambiente iha rai laran. Aleinde fini, natar na‟in sira mos seidauk prátika sistema kuda no tékniku ne‟ebé di‟ak hodi bele hasa‟e rezultadu produsaun. Objetivu Atu identifika karaterístika di‟ak husi variedade oin-oin ne‟ebé iha no buka hatene ida ne‟ebé mak adapta di‟ak liu ba iha kondisaun ambiente Timor-Leste nian. Atu bele fó rekomendasaun ba variedade ne‟ebé hatudu potensiál di‟ak para bele lansa/fó sai no habelar ba natar na‟in sira. Metodelojia Fatin no tempu peskiza Peskiza ida ne‟e hala‟o iha sentru peskiza Maliana (Raimaten), Aileu (Seloi kraik) no Baucau (Vemasse) iha tinan 2012-14 nia laran. Kondisaun elevasaun ka nível aas husi tasi ba kada fatin la hanesan. Peskiza adaptasaun hare natar hahu husi fulan Janeiru to‟o Jullu kada tinan. Husi fatin no sentru peskiza haat ne‟e, Atabae para ona hahu husi tinan 2013 tanba laiha peskizadór ne‟ebé bele tau matan (Tabela 47). 62 Tabela 47. Fatin/munisípiu no elevasaun (m) ba peskiza adaptasaun hare natar tinan, 2014 Fatin Peskiza Munisípiu Elevasaun (m) Bucoli Raimaten Fahiria Baucau Maliana Aileu 124 358 960 Latitude (oS) 8.51667 8.94717 8.70451 Longitude (oE) 126.21667 125.20537 125.6548 Analiza dadus Dadus hirak ne‟ebé halibur, tranfere ba iha programa excel hodi bele organiza tuir prosedura molok analiza uza programa genstat. Atu hatene kona-ba iha diferente signifikativa ka la‟e, uza analiza variasaun (ANOVA) Lsd 5%. No kona-ba analiza ida ne‟e uza One Way Anova. Tabela 48. Variedade hare irigasaun tuir kódigu no fonte, 2014 Naran orijinál Fonte Kódigu Peskiza IR 8 Aileu Tls HLAI Membramo Atabae Tls HLAT IR 5 Baucau Tls HLB Dinas Maliana Tls HLM MB9855 Vietnam M01 CT900-2-2-M-M CIAT M03 PR 180-1 Índia M10 YN2610-2-2-2-1-2-1 Myanmar M13 PR 26645-B-7 Philippines M17 IR 76993-49-1-1 IRRI M19 IR 7512-128-2-1-2 IRRI M20 IR 77734-93-2-3-2 IRRI M26 IR 78545-49-2-2-2 IRRI M28 IR 78554-145-1-3-2 IRRI M29 IR 79478-67-3-3-2 IRRI M31 IR 81166-39-1-2-3 IRRI M32 Basmati 370 Pakistan M37D IR 64 IRRI M39C IR 72 IRRI M40A Nakroma Kontrollu N1 President N2 PSBRC 82 Kontrollu Kontrollu Angelica Kontrollu N4 Matatag 2 Kontrollu N5 PSBRC 81 Kontrollu N6 N3 * Iha variedade balu mak la kuda iha fatin balu tanba fini la to‟o no moris ladún di‟ak. 63 Materiál Fini hare hamutuk variedade oin 25, metru, tali rafia, martelu, aimoruk sevin, saku/karon, envelope, regua, lívru hakerek dadus, dasin bo‟ot 50kg, dasin 100g, pH rai test kit, kalen sapa hodi hakerek kantreru naran, bandeza hakiak hare oan (viveirus), enxada, katana, no pregu. a) Sistema kuda Ba variedade hotu; hala‟o viveirus iha bandeza durante semana tolu nia laran, hafoin fokit lori ba fatin peskiza no kuda tuir dezeñu fatin demonstrasaun ne‟ebé mak prepara ona. Medida kantreru 2m x 3m no uza distánsia kuda 20cm x 20cm. Kada rai kuak kuda hare oan hun rua. Dezeñu Dezeñu ne‟ebé uza iha teste ida ne‟e mak Ramdomized Complite Block Desing (RCBD, iha bloku tolu, variedade oin 25, bloku ida iha kantreru 25 ho nune‟e total kantreru husi bloku tolu hamutuk 75. Observasaun Observasaun hala‟o iha parte rua; observasaun iha parte ai-horis moris jenerativu no vegetatif másimu. Iha tempu atu kolleita, sura total populasaun ai-horis kada kantreru, sukat aihoris nia aas (uza amostra/sample hun tolu ba kada kantreru), sukat fulin nia naruk (cm), sura total musan ka saren, sura boen kada saren, no atu hatene produsaun husi kada kantreru, ko‟a no sama, tetu kedan hodi hatene todan bokon kada kantreru, habai no hasai boen depois tetu filafali hodi hatene todan maran. Tetu mos musan 100(g) atu hatene todan musan husi kada variedade. Loron vizita natar na‟in (field day) Atividade ida ne‟e hala‟o iha fatin idaidak wainhira hare kolleita hotu ona. Variedade hirak ne‟ebé hatudu rezultadu produsaun aas sei hili hodi koko sabór. Atu halo ida ne‟e variedade hirak ne‟ebé hili ona sei fai no tein i konvida natar na‟in sira mai partisipa hodi koko sabór. Peskizadór sira fahe formuláriu ne‟ebé mak prepara ona ba partisipante hotu atu prense tuir pergunta ne‟ebé iha. Hafoin ida ne‟e, sei analiza hodi hatene kona-ba variedade hare ida ne‟ebé mak partisipante sira gosta barak liu tuir preferénsia koko sabór. Kritéria ne‟ebé baibain uza hodi fó valor kona-ba koko sabór ba hare mak; mamar, morin,belit mina no gosta ka la‟e. Fó mos oportunidade ba partisipante sira atu hili variedade oin rua tuir ida ne‟ebé mak sira gosta ka hakarak liu. Rezultadu peskiza Dadus hahu foti husi tempu kuda to‟o kolleita tuir parametru ne‟ebé mak iha depois analiza no halo komparasaun ba média rezultadu produsaun (t/ha) ba kada fatin (Tabela 49). 64 Tabela 49. Data kuda no kolleita hare natar iha sentru peskiza fatin tolu tempu udan, 2014 Fatin Tempu kuda Númeru variedade Replikasaun Data kuda Data kolleita Aileu Baucau Maliana Maliana Udan Udan Udan Bailoro 25 25 25 25 3 3 3 3 28-2-14 28-2-14 11-3-14 30-7-14 12-7-14 25-6-14 10-6-14 18-11-14 Diferénsia loron ko’a Média prod.lokál (t/ha) 134 117 111 116 2.1 3.0 3.4 3.9 Rezultadu husi Baucau tempu udan, 2014 Iha Baucau, observa katak iha variedade oin sia mak hatudu rezultadu produsaun ne‟ebé aas maizumenus entre 3-4 t/ha. Husi variedade hotu ne‟ebé koko, rezultadu produsaun ki‟ik liu observa iha variedade M37d. Mezmu nune‟e, husi variedade oin 25 ne‟ebé observa, hotu-hotu hatudu vantajen produsaun ne‟ebé di‟ak liu média produsaun lokál iha Baucau. Entre variedade lokál hotu ne‟ebé uza, lokál Baucau hatudu rezultadu di‟ak liu sira seluk (Tabela 50). Husi variedade lokál hirak ne‟ebé koko hamutuk,variedade lokál Atabae (HLAT) fó produsaun ne‟ebé aas liu iha tinan ida ne‟e nia laran ho rezultadu produsaun 3.6 t/ha. Variedade seluk hanesan N2, M26, N5, Nakroma no sira seluk mos fó produsaun di‟ak iha Baucau. Rezultadu peskiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade no fatin, maibé; laiha diferensa kona-ba loron kolleita ba fatin hotu-hotu. Bainhira observa kona-ba métodu sama hare mamar ka la mamar hatudu katak, hare variedade M31 no M03 sama mamar liu no toos liu mak variedade M19. Hare variedade seluk maioria hatudu normal kona-ba sama mamar ka la‟e. 65 Tabela 50. Rezultadu produsaun hare natar iha Baucau, 2014 Densidade hun/m2 Todan musan 100 (g) Aihoris aas (cm) Média naruk saren (cm) Vantajen prod.liu média lokál (%) Métodu sente sama hare 67 64 57 89 82 98 52 61 65 72 63 53 86 66 70 68 62 73 74 76 82 67 78 85 64 20 20 20 19 20 20 20 20 19 20 20 19 20 20 20 19 20 20 19 20 20 20 19 20 19 2.5 2.9 2.8 2.9 3.0 2.9 2.8 2.9 3.1 2.8 3.0 2.9 3.0 3.0 2.9 2.8 2.8 3.0 2.8 3.0 3.0 2.8 2.8 2.9 2.8 74.3 73.0 73.7 70.9 78.1 69.6 72.8 66.2 86.6 74.2 77.1 72.7 81.6 74.4 65.6 78.9 75.2 78.1 77.1 73.7 79.0 70.4 59.7 62.4 64.3 25.0 25.2 24.1 24.6 26.3 23.6 25.9 24.7 25.2 25.0 25.6 24.8 25.8 23.9 21.8 25.0 23.1 24.1 24.2 23.2 24.6 26.3 22.2 23.2 24.1 21.5 17.8 10.4 7.7 6.1 2.7 2.1 1.8 1.4 0.1 -3.4 -4.9 -6.8 -7.0 -9.2 -10.9 -12.4 -12.4 -15.8 -15.8 -18.2 -20.0 -24.9 -28.2 -30.5 Normal Normal Normal Mamar Normal Normal Normal Normal Normal Normal Toos Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Mamar Normal Normal Normal 67.3 0.35 26 ls 19.9 0.44 4 ls 2.8 0.002 4 0.19 74.4 0.04 11 13.0 24.7 0.59 9 ls Variedade Prod. (t/ha) Total musan/ saren HLAT M26 N5 M31 Nakroma M20 N6 HLB N2 M32 M19 N4 M10 M01 M39c HLM M29 HLAI N3 M24 M17 M03 M40a M13 M37d 3.6 3.5 3.3 3.2 3.2 3.1 3.0 3.0 3.0 3.0 2.9 2.8 2.8 2.8 2.7 2.7 2.6 2.6 2.5 2.5 2.4 2.4 2.2 2.1 2.1 Média lokál F prob. CV(%) Lsd (p<0.05) 3.0 0.69 27 ls Rezultadu loron vizita natar na‟in (field day) iha Baucau Atividade lolon vizita natar na‟in hodi prova (tein no koko sabór etu husi kada variedade) iha munisípiu Baucau hatudu katak maioria partisipante sira hili no fó valor aas liu ba variedade Nakroma nu‟udar ida ne‟ebé sabór di‟ak liu entre variedade hotu ne‟ebé teste tanba morin no han gostu liu. Variedade rua seluk ne‟ebé okupa segundu lugar mak hare lokál Baucau no Atabae tanba han sente mamar no etu kapas. Variedade ida ne‟ebé partisipante sira la gosta/hili liu mak N5. Iha atividade loron natar na‟in ida ne‟e la inklui ka la fó hatene dadus kona-ba rezultadu 66 produsaun husi kada variedade tanba buka atu partisipante sira hili tuir gostu ka sabór han katak tuir buat ne‟ebé mak sira sente la‟os bazeia ba produsaun. Tabela 51. Rezultadu loron natar na‟in (field day) iha Baucau, 2014 Variedade Natar na’in hili Morin Belit Mamar Gosta Nakroma 86 72.1 74.4 60.5 76.7 HLAT 14.3 54.8 31 50 71.4 M32 9.3 53.5 41.9 46.5 67.4 HLB 9.3 48.8 39.5 65.1 60.5 M31 4.7 30.2 58.1 58.1 60.5 M26 16.3 53.5 32.6 65.1 55.8 N2 23.3 39.5 44.2 55.8 51.2 N6 2.3 41.9 20.9 55.8 51.2 M20 2.3 30.2 48.8 67.4 41.9 N5 30.2 37.2 37.2 65.1 34.9 F prob. <.001 0.002 <.001 0.567 0.001 CV (%) Lsd(p< 0.05) 163 21 106 20 111 14 84 ls 84 21 Figura tuir mai hatudu kona-ba rezultadu husi loron vizita natar na‟in iha Baucau hodi fó valor kona-ba sabór han. Observa katak iha korelasaun entre persentu ema hili no persentu ema gosta variedade ka etu nia morin. 60 Ema hili (%) 50 40 R² = 0.6202 30 20 10 0 0 20 40 60 80 100 Morin (%) Figura 26. Iha korelasaun entre % ema hili no % valor morin. Rezultadu Maliana tempu udan, 2014 Rezultadu produsaun ba teste hare irigasaun iha Maliana hamutuk variedade oin 25. Iha fatin ne‟e observa katak iha diferente ne‟ebé signifikativa entre variedade. Iha variedade oin 19 mak hatudu produsaun aas ho rezultadu maizumenus entre 3-4.2 t/ha. Iha variedade neen ne‟ebé fó produsaun ki‟ik liu. Variedade ne‟ebé fó produsaun aas liu mak M20 ho rezultadu 4.2 t/ha mai 67 husi IRRI no observa tinan haat ona iha Timor-Leste. Produsaun ki‟ik liu mak variedade M37D ho rezultadu 1.9 t/ha mai husi (Pakistan). Kona-ba tetu todan musan 100(g), hatudu katak laiha diferente entre variedade hirak ne‟ebé teste. Observasaun kona-ba total musan kada saren hatudu katak variedade ne‟ebé fó musan barak liu mak M20 no ida ne‟ebé mak iha musan kada saren uitoan liu mak variedade M40a (Tabela 52). Em jerál, observa katak iha Maliana fatór ambiente hanesan bee irigasaun, klíma, rai/fatin iha kondiasaun ne‟ebé di‟ak ba ai-horis hahu husi kuda to‟o kolleita. Tabela 52. Rezultadu produsaun hare natar iha Maliana tempu udan, 2014 Kódigu Prod.(t/ha) Todan musan 100(g) Númeru musan/saren Aas ai-horis ikus (cm) Hare oan/hun Vantajen prod.liu média prod. lokál (%) M20 M31 M29 M13 BCU N5 M03 M19 N4 M17 MLN M32 M01 ATB N3 Nakroma M38D M26 M10 Ail M39C N2 N6 M40A M37D 4.22 4.21 4.10 3.96 3.90 3.74 3.73 3.70 3.61 3.48 3.44 3.41 3.37 3.33 3.32 3.31 3.26 3.14 3.06 2.84 2.67 2.38 2.38 2.15 1.94 2.33 2.83 2.60 2.63 2.47 2.60 2.60 2.87 2.73 2.70 2.60 2.77 2.77 2.27 2.67 2.93 2.30 2.70 2.70 2.73 3.27 2.27 2.90 2.77 2.50 139 127 129 96 100 104 108 114 115 105 83 130 129 106 105 93 59 116 113 97 110 85 105 77 113 98 86 98 79 78 88 83 84 83 90 87 86 91 82 84 93 71 83 93 92 97 86 92 78 110 69 72 71 67 60 66 59 62 62 63 58 64 70 60 59 65 56 56 70 55 64 62 62 55 72 25.0 24.8 21.6 17.3 15.4 10.8 10.6 9.6 6.8 3.0 2.0 1.1 0.0 -1.4 -1.6 -1.9 -3.3 -6.9 -9.5 -16.0 -21.0 -29.4 -29.6 -36.3 -42.5 F prob. Lsd (p< 0,05) CV (%) 0.001 1.05 19 <.001 0.34 8 0.48 ls 30 0.002 14.36 10 <.001 6.81 7 Rezultadu Maliana tempu Bailoro, 2014 Bazeia ba analiza hatudu katak laiha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun iha Maliana ba époka kuda tempu bailoro nian. Mezmu nune‟e, rezultadu produsaun 68 aas liu observa iha variedade M17 husi Filipina wainhira kompara ho variedade sira seluk. Iha Tabela 53 hatudu katak rezultadu iha tempu bailoro kuaze di‟ak liu wainhira kompara ho variedade sira seluk tanba iha Maliana muda fatin kuda husi fatin tuan ba fali fatin seluk. Nune‟e mos observasaun kona-ba aas ai-horis entre variedade hotu hetan katak variedade N6 (kontrollu) mak aas liu wainhira kompara ho variedade sira seluk. Ida ne‟e akontese mos ba komponente produsaun hun/m2 no todan musan 100(g) katak laiha diferente siknifikativa entre variedade, maibé; loron kolleita lalais liu observa iha variedade M40a no M38D (Tabela 53). Tabela 53. Rezultadu produsaun hare Natar Maliana tempu bailoro, 2014 Todan musan 100 (g) Aas ai-horis (cm) 132 124 131 144 130 140 125 144 147 138 139 135 136 146 133 138 131 132 141 133 135 141 128 102 134 22 21 22 24 22 23 21 24 25 22 111 100 107 108 0.76 ls 14 0.759 ls 14 <.001 4.6 3 Kódigu Prod. (t/ha) M17 M13 M31 M01 M20 N5 M39C AIL M19 N6 N3 M03 ATB N4 M26 M29 N2 M10 M40A M38D M37D BCU M32 MLN Nakroma 5.75 5.36 5.32 5.09 4.97 4.89 4.78 4.76 4.65 4.59 4.37 4.35 4.33 4.31 4.17 4.16 3.98 3.94 3.86 3.83 3.61 3.50 3.33 3.11 3.09 2.65 2.82 2.61 2.71 2.59 2.49 3.38 2.58 2.53 2.99 2.01 2.59 2.62 2.35 2.44 2.61 78 86 73 87 77 80 85 82 78 184 75 68 73 70 70 75 75 75 79 70 106 106 73 126 77 F-prob. Lsd (p< 0.05) CV (%) 0.15 ls 24 <0.01 0.41 10 0.20 ls 43 2.48 2.57 2.50 2.42 2.76 2.46 2.42 2.73 2.49 ikus Total ai-horis ikus Densidade hun/m2 23 23 23 23 24 22 23 22 22 23 22 23 24 21 17 Diferente ko’a 105 loron 106 105 100 103 106 106 106 105 108 105 103 100 103 103 103 107 105 98 98 105 Rezultadu loron vizita natar na‟in (field day) iha Maliana Atividade loron vizita natar na‟in iha estasaun peskiza Maliana hodi koko sabór (etu) hatudu katak variedade M29 hetan persentu hili husi partisipante sira aas liu variedade sira seluk. 69 Variedade ne‟ebé tama iha segundu lugar kona-ba sabór di‟ak mak hare lokál Atabae no M32. Iha terseiru mak variedade M03 ne‟ebé mai husi CIAT. Variedade hirak ne‟e, partisipante sira hili, liuliu feto sira gosta tanba han sente mina ne‟ebé gostu hanesan mos hare lokál. Tabela 54. Rezultadu loron natar na‟in (field day) iha Maliana, 2014 Maliana loron natar na’in, 2014 Variedade Natar na’in hili (%) Mina (%) Morin (%) Belit (%) Gosta (%) MLN M29 ATB M17 N5 BCU M32 N2 M20 M01 M13 Nakroma M31 M03 M19 51.4 25.7 17.1 17.1 14.3 14.3 11.4 11.4 11.4 8.6 8.6 8.6 2.9 0 0 68.6 60.0 68.6 40.0 62.9 48.6 34.3 31.4 40.0 48.6 31.4 54.3 60.0 25.7 25.7 88.6 40 60 57.1 54.3 40 28.6 40 45.7 48.6 25.7 54.3 34.3 34.3 31.4 42.9 40 77.1 28.6 40 71.4 31.4 40 42.9 45.7 34.3 77.1 68.6 25.7 25.7 74.3 57.1 62.9 62.9 51.4 48.6 37.1 40 45.7 57.1 40 51.4 42.9 34.3 31.4 F prob. CV (%) Lsd (p<0.05) <.001 239 15 <.001 103 23 <.001 105 22 0.01 100 23 <.001 101 22 Iha Figura 26 tuir mai hatudu kona-ba loron vizita natar na‟in hodi koko sabór iha estasaun peskiza Maliana. Observa katak, iha korelasaun entre persentu ema hili no persentu ema gosta variedade (etu) nia morin. 60 Ema hili (%) 50 40 R² = 0.6257 30 20 10 0 0 20 40 60 80 100 Ema gosta morin % Figura 27. Korelasaun entre persentu ema hili no persentu ema gosta morin 70 Aileu tempu udan, 2014 Iha Aileu hatudu katak laiha korelasaun signifikativa entre variedade no fatin. Rezultadu produsaun (t/ha) aas liu entre variedade hetan iha M26 (2.3 t/ha) no ki‟ik liu observa iha variedade oin haat ho produsaun 0.9 t/ha. Hatudu katak hare variedade lokál Baucau mos fó rezultadu produsaun atu hanesan ho variedade hirak ne‟ebé introdus. Bainhira tetu no analiza todan musan 100(g) husi kada variedade hatudu katak laiha diferente signifikativa entre variedade. Kona-ba planta nia aas (cm) observa katak iha variedade introdus oin tolu mak aas liu sira seluk no iha mos oin tolu ne‟ebé mak menus liu sira seluk (Tabela 55). Iha Aileu observa mos katak laiha diferente signifikativa husi komponente densidade populasaun ai-horis no númeru saren ba rezultadu produsaun (t/ha) entre variedade hirak ne‟ebé teste. Tabela 55. Rezultadu produsaun hare natar iha Aileu tempu udan, 2014 Densidad e hun/ (m2) Persentu Vantajen Média prod.liu lokál (%) 111.4 89.1 88.6 71.2 60.5 51.4 46.2 40.8 38.5 37.0 35.5 32.5 27.9 27.1 24.1 10.4 10.4 8.9 6.6 -7.1 -19.9 -27.6 -28.3 -66.9 Variedade Prod. (t/ha) Todan musan 100(g) Aas ai-horis antes ko’a (cm) M 26 M17 M40 a M13 M31 N6 M01 M20 M19 HLAT M 24 M29 Nakroma N3 N2 HLB IR 5 M32 M42d N5 M10 HLM HLAI M37d M34 2.3 2.1 2.1 1.9 1.8 1.7 1.6 1.6 1.5 1.5 1.5 1.5 1.4 1.4 1.4 1.2 1.2 1.2 1.2 1.0 0.9 0.8 0.8 0.4 2.5 2.6 2.6 2.5 2.6 2.7 2.5 2.6 2.6 2.3 2.6 2.6 2.8 2.6 2.6 2.6 2.6 2.6 2.5 2.5 2.5 2.6 1.9 2.6 61 60 46 51 63 52 61 52 54 53 57 60 52 52 71 55 60 56 49 56 48 61 42 46 14 15 15 13 16 14 12 15 14 13 13 14 14 11 14 15 14 15 13 11 13 14 16 12 20.5 22.3 19.5 19.9 20.0 20.7 22.9 18.7 19.5 20.8 17.1 20.3 21.3 19.2 22.9 19.7 20.0 23.8 20.2 16.6 18.0 17.8 19.5 20.7 24.8 24.8 24.9 24.8 24.8 24.7 24.8 24.7 24.8 24.7 24.8 24.9 24.6 24.6 24.8 24.8 25.0 24.9 24.8 24.3 24.8 24.6 25.0 24.8 F prob. CV ( %) Lsd (p<0,05) Média lokál <.001 30 0.71 1.10 <.001 4 0.15 2.56 <.001 10 8.70 54.37 0.692 19 ls 14.21 <.001 4 1.2 20.5 0.634 1 ls 24.8 71 Númeru hare oan antes ko’a Média naruk saren (cm) Rezultadu jerál peskiza hare natar husi fatin haat iha tinan, 2012-14 Média rezultadu produsaun husi pakote dadus tomak ne‟ebé halibur husi ambiente/fatin 15 ba variedade oin 25 ne‟ebé teste hatudu katak em jerál fatin hotu-hotu fó média produsaun kuaze atu hanesan (Tabela 56). Mezmu nune‟e, iha tinan teste 2014 hatudu katak rezultadu produsaun ki‟ik liu observa iha Aileu no aas liu iha Maliana. Iha diferente signifikativa entre rezultadu produsaun (t/ha) husi tempu udan no bailoro nian iha Maliana. Ida ne‟e mosu tanba fatin teste iha Maliana vila muda ba iha Mautalo-Cailaco ho razaun tanba kanál irigasaun bee ne‟ebé fornese ba iha estasaun Maliana vila hetan rehabilitasaun. Observa mos katak iha diferente signifikativa entre variedade hirak ne‟ebé teste ba rezultadu produsaun (t/ha). Rezultadu produsaun aas liu entre variedade hotu hetan iha variedade M31 no M17. 72 Tabela 56. Rezultadu produsaun jerál kada fatin ba tinan tolu, 2012-14. Kódigu Bu13 Bu12 Bu14 Mu 14 Mb 14 Mu 13 M17 M31 N4 M13 M20 N5 M26 N3 N6 M19 N2 M01 HLAT M29 M40a Nakroma HLAI HLM M32 HLB M34 M10 M42d M37d 4.28 3.89 4.01 3.69 2.94 3.07 2.18 2.83 3.24 2.79 3.46 3.36 2.44 2.23 3.23 2.64 2.81 2.77 1.64 2.10 * 1.70 * 1.21 1.41 1.17 * 1.25 1.02 0.72 0.91 1.00 1.08 0.98 0.90 1.07 1.00 0.97 1.37 0.93 0.32 0.58 0.80 0.80 0.06 0.78 0.78 0.53 2.44 3.21 2.83 2.14 3.06 3.29 3.51 2.51 3.04 2.88 3.02 2.77 3.62 2.61 2.24 3.16 2.61 2.66 2.98 3.03 3.48 4.21 3.61 3.96 4.22 3.74 3.14 3.32 2.38 3.70 2.38 3.37 3.33 4.10 2.15 3.31 2.84 3.44 3.41 3.90 5.75 5.32 4.31 5.36 4.97 4.89 4.17 4.37 4.59 4.65 3.98 5.09 4.33 4.16 3.86 3.09 4.76 3.11 3.33 3.50 2.78 3.06 3.94 4.68 3.73 2.53 3.58 4.37 3.75 3.52 4.52 3.85 3.53 4.83 3.97 4.00 4.13 2.50 2.80 3.43 4.22 3.58 3.28 * 3.20 * 3.05 Mb1 3 2.76 2.01 2.46 2.89 2.00 3.03 1.09 2.53 2.16 2.22 2.31 1.66 1.67 2.38 1.28 0.66 2.03 1.99 2.28 Mu 12 Mb 12 Au 14 Au 13 Ab 13 Au 12 Atu 12 Médi a * 4.74 * * 4.12 4.97 4.75 4.87 5.00 4.69 5.06 * 3.55 2.67 5.34 4.95 5.42 4.12 4.30 * 5.04 4.53 4.97 2.87 * 4.76 * 3.96 3.12 2.95 3.56 2.99 2.89 2.86 3.55 * 3.74 3.55 3.22 4.36 3.24 3.21 4.00 * 3.40 2.15 3.19 1.82 2.08 1.76 1.88 1.55 1.17 2.32 1.40 1.66 1.52 1.36 1.60 1.50 1.45 2.07 1.40 0.80 0.88 1.21 1.21 0.36 1.02 1.20 0.79 2.30 1.43 1.46 1.48 1.85 1.83 1.59 1.34 2.12 1.90 2.45 1.68 1.93 2.12 1.48 1.42 1.73 2.43 1.85 1.41 * 1.35 * 1.97 3.63 1.50 2.41 2.21 1.53 1.82 3.49 2.05 2.17 1.68 1.02 1.90 2.06 1.81 1.06 1.34 1.27 2.32 1.47 2.32 * 1.98 * 1.21 3.11 3.87 * 3.66 3.71 * 3.47 * * 3.40 2.24 3.48 2.36 3.10 3.77 3.47 4.82 2.12 3.21 4.62 4.69 2.04 3.17 3.01 0.96 1.21 * 0.96 1.20 0.96 0.54 1.50 0.96 0.96 0.96 1.47 0.93 0.96 0.97 1.36 0.47 0.98 0.87 1.08 0.90 0.96 0.66 0.91 3.07 3.06 2.95 2.85 2.83 2.78 2.73 2.71 2.70 2.70 2.68 2.62 2.60 2.59 2.56 2.54 2.51 2.49 2.47 2.46 2.41 2.23 2.12 1.72 0.222 ls 29 3.40 <.001 0.70 30 2.08 <.001 0.53 18 1.75 <.001 0.91 29 1.99 <.001 0.48 9 3.48 <.001 0.48 30 0.87 1.74 0.87 2.07 1.94 0.97 0.00 F prob. <.001 <001 0.692 0.001 0.15 0.066 7 <.001 Lsd (p<0.05) 1.01 0.44 ls 1.05 ls ls 1.27 1.10 CV(%) 23 32 27 19 24 23 39 15 Médialokál 2.53 0.67 2.98 3.12 4.45 3.78 1.83 4.36 Nota; Maliana (M), Atabae (AT), Aileu (A), Baucau (B), Udan (U), Bailoro (B), lakuda (* 73 Rezumu rezultadu loron vizita natar na‟in (field day) iha fatin rua ba tinan, 2014 Liu husi dadus ne‟ebé halibur kona-ba sabór, hatudu katak partisipante sira fó preferénsia sabór di‟ak ba variedade iha fatin teste rua la hanesan. Iha Baucau natar na‟in ka partisipante sira maioria gosta liu mak hare Nakroma no hare lokál HLAT tanba han sente gostu no furak. Maibé, iha Maliana hatudu katak persentu ema gosta barak liu mak variedade M29 no M32. Variedade hirak ne‟ebé natar na‟in sira hili la‟os haree husi aspetu produsaun, maibé; haree husi foos nia kór, kualidade etu, han sente gostu, morin, belit no iha mina. Natar na‟in sira mos fó komentáriu dehan tuir sira-nia esperiénsia foos ne‟ebé mean no morin iha vitamina di‟ak no atrai ema atu han di‟ak liu duke foos seluk ne‟ebé la‟os kór mean no morin. Informasaun kona-ba preferénsia gosta liu foos ne‟ebé kór mean no morin konsisténsia iha kada estasaun ka fatin teste. Tabela 57. Rezumu rezultadu loron vizita natar na‟in (field day) husi fatin teste rua kona-ba preferénsia sabór, 2014 Kódigu Variedade % Ema gosta iha Maliana % Ema gosta iha Baucau Média M29 M32 Hare lokál Atabae M03 M31 N2 M13 M20 M01 M17 N5 M19 Hare lokál Baucau N1 Hare lokál Maliana M26 N6 N5 26 22 22 20 20 18 18 17 16 15 14 14 13 12 11 * * * * 29 30 * 26 22 * 18 * * * * 26 33 * 24 22 15 26 25.5 26 20 23 20 18 17.5 16 15 14 14 19.5 22.5 11 24 22 15 Lsd (p<0.05) 0.1529 0.2046 Iha Figura 27 tuir mai hatudu rezultadu husi analiza GGE biplot kona-ba variedade oin 25 iha ambiente 14 durante tinan teste 2012-14 (tempu udan no bailoro). Rezultadu ne‟ebé aprezenta iha figura indika katak fatin/tinan (azúl) no variedade (verde). Esplikasaun kona-ba analiza ida ne‟e mak, bainhira variedade (verde) besik liu iha fatin ruma (azúl) ne‟e hatudu katak variedade refere manan ka di‟ak liu iha fatin refere. Ezemplu, iha teste tinan 2012, em jerál, variedade hotu-hotu fó rezultadu produsaun (t/ha) di‟ak iha sentru peskiza Maliana (udan no bailoro) no iha Atabae. Ida ne‟e mos akontese iha fatin teste Baucau tinan 2014 nian. 74 Figura 28. Rezultadu husi analiza GGE biplot kona-ba variedade oin25 iha ambiente 14 durante teste tinan 2012-14 Konkluzaun Tuir observasaun ne‟ebé hala‟o ba ai-horis nia moris iha tempu fulan ida depois de kuda observa katak em jerál variedade teste hotu-hotu moris buras iha fatin teste hotu, maibé wainhira to‟o tempu hare atu funan iha fatin balu bee menus tanba ne‟e rezultadu menus. Aleinde bee menus, iha fatin balu mos hetan estraga husi animal no rezulta iha rezultadu tun. Entre variedade hotu ne‟ebé teste, variedade N17 fó rezultadu produsaun aas liu iha fatin hotu-hotu. Variedade ne‟ebé ema barak gosta liu tanba hatudu kór foos úniku mean kahur ho mutin mak variedade N2. Variedade hirak ne‟ebé kada tinan hatudu rezultadu produsaun konsisténsia mak M31 ho M13. Loron vizita natar na‟in (field day) ne‟ebé hala‟o iha Baucau no Maliana hatudu katak iha korelasaun entre persentu ema hili no persentu ema gosta hare nia morin. Rekomendasaun Tuir dadus ne‟ebé iha hatudu katak variedade M17 no N2 fó rezultadu produsaun konsisténsia kada tinan iha sentru peskiza fatin tolu tanba ne‟e presiza kontinua koko nafatin hodi buka ida ne‟ebe mak di‟ak liu para iha posibilidade bele lori ba koko mos iha natar na‟in sira-nia fatin (OFDT). Maioria dadus loron vizita natar na‟in hodi koko sabór hatudu katak natar na‟in barak mak gosta hili nafatin Nakroma no M29 tanba han sente kapas no gostu nune‟e mos tanba sira iha kór úniku mean kahur mutin. Tanba ne‟e, variedade M29 mos importante atu hala‟o observasaun kontinua. Rekomenda atu tinan oin mai presiza koko variedade M31 no M13 iha peskiza OFDT, tanba fó rezultadu produsaun konsisténsia durante teste tinan tolu nia laran no mos sira mamar liu waihira sama. 75 2.4.2 Rezultadu peskiza adaptasaun hare rai maran variedade oin 25 Prepara husi: Rojino da Cunha Introdusaun Hare (Oriza Sativa L.) hanesan ai-horis ida ne‟ebé importante tebes ba ema nia hahan tanba ne‟e presiza tau matan didi‟ak ba sistema kultivasaun. Tuir istória, ai-horis hare introdus husi Índia no Xína mai Timor-Leste liu husi políika ekonomia iha primeiru gera mundiál. Iha tinan 2010 hare rai-maran hamutuk variedade oin 100 mai husi International Rice Research Institute (IRRI) iha Filipina hamutuk ho variedade lokál oin tolu ne‟ebé total hamutuk iha 103 mak koko kuda hamutuk iha sentru peskiza Darasula hanesan peskiza observasaun atu haree kona-ba rezisténsia ba moras ka pesti, adaptasaun ba ambiente Timor-Leste nian, tempu funan no kompara rezultadu produsaun wainhira kolleita. Observa ona katak iha variedade oin 67 mak fó rezultadu produsaun naton/di‟ak, tanba ne‟e iha tinan 2011-12 nia laran hili fila-fali variedade oin 25 inklui lokál rua hodi hala‟o peskiza adaptasaun/replikasaun. Teste ida ne‟e hala‟o ho objetivu jerál mak atu observa rezultadu entre variedade hodi bele fó rekomendasaun para bele koko kontinua hodi avalia profunda iha agrikultór sira-nia to‟os hodi nune‟e bele lansa ka fó sai no habelar ba agrikultór sira. Iha Timor-Leste maizumenus liu 60% husi populasaun hala‟o sira-nia vida moris iha setór agrikultura; halo natar, to‟os, hakiak animal no seluk tan, maibé seidauk tau atensaun ho di‟ak ba variedade fini hare rai-maran ne‟ebé barak liu kultiva iha rai/fatin ho elevasaun aas. Mezmu kuda ona hare rai maran iha Timor-Leste, maioria hetan rezultadu ne‟ebé seidauk óptimu tanba to‟os na‟in barak seidauk hetan fini ne‟ebé kualidade di‟ak liu no sistema ho tékniku kuda ne‟ebé adekuadu hodi bele hetan rezultadu produsaun aas. Tuir Base line Survey programa SoL nian, maizumenus 14% to‟os na‟in ne‟ebé mak kuda hare rai-maran espesiál iha munisípiu; Baucau no Viqueque di‟ak liu se kompara ho munisípiu Manatuto, Bobonaro nsst. Tanba ne‟e, dezeñu no hala‟o ona peskiza ida ne‟e atu buka hatene variedade ne‟ebé mak bele adapta di‟ak ho kondisaun klíma iha rai aas. Objetivu Atu buka hatene karaterístika husi variedade oin-oin no observa hare nia adaptasaun iha kondisaun ambiente Timor-Leste nian. Atu observa mos kona-ba variedade hirak ne‟e nia produsaun kada tinan hodi nune‟e bele fó rekomendasaun para bele uza iha atividade peskiza kontinuasaun iha agrikultór sira-nia to‟os rasik (OFDT). Atu hetan variedade foun kualidade di‟ak ne‟ebé karik iha posibilidade sei fó sai ka lansa ba to‟os na‟in sira iha Timor-Leste. Métodu Fatin no tempu peskiza Peskiza ida ne‟e hala‟o iha sentru peskiza Darasula (Tabela 58). Peskiza ida ne‟e hahu hala‟o iha fulan Novembru to‟o Juñu 2014. Dadus hotu hahu halibur husi tempu kuda to‟o kolleita tuir sasukat (parametru) ne‟ebé iha, depois analiza rezultadu. Rezultadu média husi kada fatin hatudu iha tabela rezultadu nian. 76 Tabela 58. Detallu fatin peskiza hare rai maran tinan, 2013-14 b) Fatin peskiza g) Sentru Darasula c) Munisípiu h) Baucau d) Elevasaun (m) e) Altitude (oS) f) i) j) 8.51667 k) 126.21667 756 Longitude (oE) Materiál ne‟ebé uza Fini hare hamutuk variedade oin 25 (Tabela 59), metru, tali rafia, ai-moruk sevin, saku, envelope, lívru hakerek dadus, dasin bo‟ot 50kg, dasin ki‟ik 100 g, pH rai test kit, no sapa hodi tau naran ba kantreru, enxada, katana, martelu no pregu. Tabela 59. Lista variedade hare rai-maran tuir kódigu no fonte ne‟ebé uza ba peskiza iha sentru Darasula, 2014 Naran orijinál IR 83750-B-B-131-1 IR83749-B-B-55-1 IR83754-B-B-46-4 IR82589-B-B-138-2 IR82589-B-B-114-4 IR82589-B-B-124-2 IR82589-B-B-2-2 IR82635-B-B-B-47-2 IR82635-B-B-58-1 IR72876-62-2-2-2 IR82635-B-B-72-2 IR83747-B-B-81-1 IR82589-B-B-121-3 IR82589-B-B-36-2 IR82590-B-B-102-4 IR83750-B-B-30-3 IR82590-B-B-87-4 IR AT 112 IR78937-B-3-B-B-1 CT15699-1-5-3-1-3-M IR43 WAB881-10-37-18-9-P1 PR26703-3B-PJ-25 Hare lokál laho ten Hare lokál mean belit Fonte Kódigu peskiza Philippines CIAT CIAT IRRI IRRI IRRI IRRI IRRI-Koréia IRRI IRRI IRRI CIAT IRRI IRRI IRRI CIAT IRRI IRRI IRRI IRRI IRRI Africa Rice CIAT TL lokál Loilubo TL lokál Bahalara-Uain /Viqq RO03 RO06 RO10 RO12 RO21 RO22 RO24 RO28 RO29 RO36 RO41 RO43 RO46 RO48 RO50 RO52 RO55 RO64 RO69 RO91 RO92 RO99 RO102 RLL RLMB Sistema kuda Fini hare kuda iha loron 19 de Novembru 2013. Fini kuda diretamente ba iha rai ne‟ebé mak bokon loloos ona no kuda iha fatin esperimentasaun tuir dezeñu ne‟ebé prepara ona (Tabela 60). Medida ba área esperimentasaun mak 2m x 3m no uza distánsia kuda 20cm x 20cm. Kuda hare musan 3-4 kada rai kuak no kuda hamutuk ho ai-moruk sevin 0,2 grama atu prevene nehek 77 no ular oan ne‟ebé bele estraga hare ne‟ebé teste. Liu tiha fulan rua ho balu, rega tan ai-moruk sevin ho bassa entre 5-6 cc/15 litru bee atu prevene mos tirgo para labele estraga wainhira hare funan mosu. Dezeñu Dezeñu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak RCBD (Ramdomized Complite Block Desing), iha bloku tolu variedade oin 25, bloku ida iha kantreru 25 no total kantreru 75 iha bloku tolu nia laran. Observasaun Observasaun fahe ba parte rua; jenerativu no vejetativu másimu. Iha tempu kolleita sura total ai-horis iha kada kantreru, sukat aas (cm) uza amostra hun tolu, sukat fulin nia naruk (cm), sura total musan kada saren, sura boen kada saren, no atu hatene rezultadu kada kantreru ko‟a hotu no sama. Depois tetu todan bokon kada kantreru, hasai boen hotu depois habai no tetu filafali hodi hatene todan maran kada kantreru. Ikus liu tetu musan 100(g) atu hatene todan hare musan husi kada variedade. Analiza dadus Dadus hotu ne‟ebé halibur hatama ba programa excel hodi bele analiza iha Genstat ed. 16. Atu hatene kona-ba tratamentu ne‟ebé hetan diferente signifikativu ka la‟e prova uza analiza variasaun (ANOVA). Iha peskiza ida ne‟e uza One Way ANOVA. Tabela 60. Data kuda, kolleita no média produsaun lokál (t/ha) iha tinan rua nia laran Fatin Baucau Baucau Tempu kuda udan Númeru variedade 25 Replikasaun 3 Data kuda 19/11/2013 Data kolleita 14/4/2014 Média Prod. lokál 1.77 Udan 62 3 22/11/2011 10/04/2012 0.35 Rezultadu hare rai-maran, 2014 Iha Baucau variedade RO03 husi Filipina mak hatudu rezultadu produsaun (t/ha) aas liu uitoan se kompara ho variedade sira seluk (Tabela 61). Produsaun ki‟ik liu entre variedade hirak ne‟e hetan iha variedade RO99 husi África no ida ne‟e mosu tanba hare funan lalais liu no mosu uluk entaun manu lin ataka no han variedade refere duke sira seluk. Em jerál variedade oin 25 ne‟ebé hili hodi halo peskiza hatudu rezultadu di‟ak no kuaze atu hanesan deit iha munisípiu Baucau tinan 2014. Variedade lokál rua ne‟ebé uza, hatudu rezultadu produsaun kuaze hanesan ho variedade introdus hirak ne‟ebé iha. Variedade RO03 hatudu rezultadu produsaun konsisténsia durante tinan rua nia laran. Bazeia ba rezultadu analiza hatudu katak laiha korelasaun signifikativu entre variedade no fatin ba rezultadu produsaun (t/ha). Ai-horis nia aas ba kada variedade sukat antes ko‟a. Entre variedade hirak ne‟e, variedade lokál RLL no RLMB no tuir fali RO99 mak aas liu hotu. Varidade ne‟ebé badak liu mak RO48. Kona-ba todan musan 100 (g) hatudu katak maioria variedade hotu kuaze atu hanesan katak hotu-hotu maizumenus fó rezultadu média todan 2.5g. Dadus ida ne‟e hatudu mos katak total boen kada saren laiha signifikante entre varidade hirak ne‟e. 78 Tabela 61. Rezultadu produsaun hare rai-maran iha Baucau, 2014 Variedade RO03 RO12 RO06 RO92 RO91 RO29 RO48 RO102 RO43 RO24 RO46 RO64 RO10 RLL RO41 RO28 RO69 RLMB RO55 RO50 RO36 RO22 RO52 RO21 RO99 F prob. Lsd(p<0.05) CV (%) Média lokál Prod. (t/ha) 2.57 2.52 2.44 2.33 2.25 2.22 2.18 2.17 2.17 2.14 2.06 2.05 1.90 1.85 1.82 1.74 1.73 1.68 1.60 1.58 1.49 1.34 1.29 1.27 1.13 0.99 ls 15 1.8 Aas ai-horis (cm) 78 67 57 72 61 56 44 49 70 60 62 80 77 98 57 59 48 96 57 53 42 59 67 54 90 <.001 1.75 2 Todan musan 100(g) 2.73 2.66 2.53 2.66 2.26 2.55 2.52 2.59 2.57 2.55 2.57 2.54 2.56 2.83 2.64 2.64 2.67 2.85 2.62 2.57 2.71 1.66 2.68 2.69 2.62 0.48 0.63 15 Dens. hun/m2 19 19 18 19 18 18 17 17 17 18 19 19 15 17 17 17 17 18 16 17 16 17 16 17 17 0.93 4.23 15 79 Total boen/ saren 11 14 11 12 14 14 12 8 9 12 12 12 13 14 10 14 17 15 12 12 14 10 12 12 14 0.91 ls 34 Média Saren naruk (cm) 27 23 25 23 22 23 24 24 23 24 24 25 25 25 24 25 24 28 23 23 24 25 24 23 28 <.001 2.67 6 Total musan /saren 102 99 104 84 82 89 98 102 102 93 95 85 89 99 102 90 96 93 93 89 89 94 72 79 89 0.98 ls 20 Diferente loron ko’a 132 146 132 158 146 146 146 146 132 158 158 132 146 158 146 132 158 158 146 158 146 158 146 146 132 <.001 2.13 6 Prod. aas liu média lokál (%) 45.6 42.7 38.2 27.4 27.4 25.7 23.5 22.9 22.9 21.2 16.7 16.1 7.6 4.8 3.1 -1.4 -1.9 -4.8 -9.3 -10.4 -15.5 -24.0 -26.9 -28.0 -35.9 Rezultadu jerál hare rai-maran ne‟ebé teste durante tinan rua iha sentru peskiza Darasula, 2012 no 2014 Bazeia ba dadus hatudu katak rezultadu produsaun (t/ha) iha tinan 2012 nian menus liu wainhira kompara ho iha tinan 2014 (Tabela 62). Ida ne‟e mosu tanba teste ne‟ebé hala‟o iha tinan 2012 la uza ai-moruk sevin no bassa iha tempu kuda hamutuk ho fini no mos la uza hodi rega iha tempu funan. Tanba la uza ai-moruk iha teste 2012 nian, ne‟e duni nehek no tirgo han estraga hotu fini hare iha tempu hare foin hahu moris no faze hahu funan. Kona-ba rezultadu produsaun (t/ha) observa katak variedade RO03 hatudu di‟ak liu no konsisténsia durante teste tinan rua nia laran. Produsaun ki‟ik liu ka la iha liu entre variedade hirak ne‟ebé observa ba tinan teste 2012 nian mak variedade RO50 tanba manu lin estraga hotu no hare isin la iha hodi bele tetu no inklui dadus. Maibé, ba tinan teste 2014 rezultadu produsaun ki‟ik liu hetan iha variedade RO99. Observa mos katak em jerál variedade lokál rua (RLL no RLMB) ne‟ebé uza hodi halo komparasaun hatudu rezultadu produsaun kuaze atu hanesan ho variedade hirak ne‟ebé introdus. Kona-ba analiza korelasaun hatudu katak laiha diferente signifikativu entre variedade no fatin ba rezultadu produsaun (t/ha) (Tabela 62). 80 Tabela 62. Komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) hare rai maran variedade oin-oin iha sentru peskiza Darasula (Baucau) iha tinan teste 2012 no 2014 Variedade 2012 Produsaun (t/ha) 2014 Média prod. tinan rua (t/ha) RO03 1.26 2.57 1.91 RO12 1.24 2.52 1.88 RO06 1.00 2.44 1.72 RO102 RO29 1.08 1.02 2.17 2.22 1.62 1.62 RO46 1.14 2.06 1.60 RO43 0.99 2.17 1.58 RO64 1.04 2.05 1.54 RO48 0.82 2.18 1.50 RO91 RO24 0.68 0.79 2.25 2.14 1.46 1.46 RO28 1.07 1.74 1.40 RO41 0.94 1.82 1.38 RO10 0.80 1.90 1.35 RO69 0.77 1.73 1.25 RO55 RO36 0.76 0.86 1.60 1.49 1.18 1.18 RO21 1.07 1.27 1.17 RO92 0.00 2.33 1.17 RO22 0.94 1.34 1.14 RO52 0.94 1.29 1.11 RLMB RLL 0.44 0.20 1.68 1.85 1.06 1.02 RO99 0.80 1.13 0.97 RO50 0.00 1.58 0.79 F prob. <.001 0.99 Lsd (p<0.05) 0.51 1.92 CV (%) 42 61 Média lokál 0.35 1.77 Iha Figura 28 tuir mai hatudu kona-ba komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) entre tinan teste 2012 ho 2014. 81 Produsaun 2012 vs 2014 3.00 R² = 0.0286 Produsaun (t/ha) 2014 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 0.00 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00 1.20 1.40 Produsaun (t/ha) 2012) Figura 29. Komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) entre tinan teste 2012 ho 2014. Konkluzaun Durante observasaun iha tinan rua nia laran hatudu katak variedade RO03 ne‟ebé fó rezultadu produsaun 1.3 t/ha) konsisténsia no aas liu variedade sira seluk. Variedade ne‟ebé fó produsaun ki‟ik liu iha tinan observasaun 2012 nian mak RO50 no ki‟ik liu iha tinan teste 2014 mak RO99. Mezmu iha diferente uitoan, em jerál observa katak entre variedade introdus 25 fó rezultadu produsaun (t/ha) kuaze hanesan no mos ladún iha diferente ne‟ebé aas wainhira kompara ho média rezultadu produsaun variedade lokál nian. Rekomendasaun Iha variedade introdus oin 23 mak hatudu rezultadu produsaun aas liu variedade lokál (RLMB no RLL) mezmu ladún iha diferente ne‟ebé dok. Husi dadus ida ne‟e seidauk bele atu rekomenda variedade ruma ba peskiza OFDT no mos ba to‟os na‟in sira atu kuda tanba sei presiza hala‟o tan peskiza adaptasaun kontinuasaun hodi buka hatene ho loloos molok foti konkluzaun ruma. Presiza mos kontinua koko observasaun kona-ba uza ai-moruk hanesan servin no bassa hodi kombate pesti ne‟ebé baibain estraga hare atu nune‟e bele iha referensa utilizasaun ai-moruk refere. 82 Tabela 63. Hatudu kona-ba fatin (munisípiu) implementasaun atividade OFDT hare, 2013-14 Munisípiu kódigu OFDT 121LH10 Elev. (m) 140.9 Data kuda 16/05/14 Data Kolleita 24/08/2014 Viqueque Viqueque 121LH11 115.5 15/05/14 23/08/2014 Viqueque 121LH12 186.1 16/05/14 23/08/2014 Viqueque 121LH13 161.1 16/05/14 20/08/2014 Viqueque 121LH14 164.2 19/05/14 20/08/2014 Viqueque 121LH15 157.7 19/05/14 25/08/2014 Viqueque 121LH2 138.9 20/04/14 21/08/2014 Viqueque 121LH3 160 25/05/14 22/08/2014 Viqueque 121LH4 166.1 15/05/14 21/08/2014 Viqueque 121LH5 148.4 14/05/14 24/08/2014 Viqueque 121LH6 154.3 16/05/14 21/08/2014 Viqueque 121LH7 151.3 15/05/14 21/08/2014 Viqueque 121LH8 156.8 19/05/14 25/08/2014 Viqueque 121LH9 149.1 15/05/14 23/08/2014 Aileu 21SXH1 1148 19/2/2014 15/07/2014 Aileu 21SXH2 1130.9 17/1/2014 04/07/2014 Aileu 21SXH3 1133.4 17/1/2014 04/07/2014 Aileu 21SXH4 1133.9 17/1/2014 04/07/2014 Aileu 21SXH5 1168.1 17/1/2014 05/07/2014 Aileu 21SYH1 1142.6 15/1/2014 04/07/2014 Aileu 21SYH2 1150.5 15/1/2014 04/07/2014 Baucau 36 UCH7 857.3 12/11/2013 04/07/2014 Baucau 36BCH6 685.4 1/18/2014 6/11/2014 Baucau 36BDH8 773.4 1/20/2014 5/23/2014 Baucau 36FTH4 1345.1 1/19/2014 5/14/2014 Baucau 36FTH5 827.9 1/15/2014 5/9/2014 Baucau 36FUTH1 846.3 2/3/2014 5/20/2014 Baucau 36UCH7 857.3 12/11/2013 4/17/2014 Baucau 36UIH2 659.8 1/29/2014 5/27/2014 Baucau 36ULH3 787.8 1/18/2014 5/6/2014 Bobonaro 42GH1 70 20/2/2014 30/5/2014 Bobonaro 42GH2 67 24/2/2014 30/5/2014 Bobonaro 42GH3 67 26/2/2014 30/5/2014 Bobonaro 42GH4 64 1/3/2014 30/5/2014 Bobonaro 42LH1 37 21/2/2014 18/5/2014 Bobonaro 42LH2 67 22/2/2014 2/6/2014 Bobonaro 42LH3 23 24/2/2014 6/6/2014 Bobonaro 42LH4 35 24/2/2014 27/7/2014 83 Bobonaro 42LH5 24 26/2/2014 28/5/2014 Bobonaro 42LH6 72 3/3/2014 7/6/2014 Bobonaro 42LH7 21 3/3/2014 7/6/2014 Bobonaro 42LH8 34 9/3/2014 10/6/2014 Bobonaro 43HOH1 166 2/17/2014 6/11/2014 Bobonaro 43LAH4 210 3/4/2014 5/27/2014 Bobonaro 43RAH6 214 3/10/2014 5/26/2014 Bobonaro 43RIH2 203 2/22/2014 6/9/2014 Bobonaro 43RIH3 170 3/3/2014 6/7/2014 Bobonaro 43RIH5 197 3/6/2014 6/7/2014 Ermera 75AH1 82 2/27/2014 6/26/2014 Ermera 75AH10 101 3/18/2014 6/17/2014 Ermera 75AH11 100 3/18/2014 6/25/2014 Ermera 75AH2 78 3/30/2014 7/15/2014 Ermera 75AH4 87 2/27/2014 7/15/2014 Ermera 75AH5 92 29-02-14 7/11/2014 Ermera 75AH6 47 3/18/2014 7/17/2014 Ermera 75AH7 87 3/15/2014 7/3/2014 Ermera 75AH8 79 3/15/2014 7/4/2014 2.4.3 Rezultadu teste hare iha agrikultór sira-nia natar (OFDT) 2013-14 Prepara husi; Luis da Costa Patrocino, Maria Martins, Salvador de Jesus, Luis Fernandes, António do Rego, Amandio da Costa, Inacio Pereira, Leão Mauleto, Mario Tavares Introdusaun Ai-horis hare (Oryza sativa L.) nu‟udar ai-horis ida ne‟ebé importante tebes no toman ona ho agrikultór sira iha Timor-Leste sira-nia moris loroloron nian. Iha nasaun barak inklui mos iha Timor-Leste uza ai-horis ida ne‟e nu‟udar ai-han prinsipál. Mezmu hare kultiva no uza ona iha Timor-Leste durante tinan barak nia laran, populasaun balu sei nafatin hasoru problema hamlaha iha tinan balu nia laran tanba produsaun hare sei menus. Ida ne‟e mosu tanba iha natar na‟in barak iha Timor-Leste sei infrenta problema kona-ba tékniku hasa‟e produsaun hare. Ida husi problema oin-oin ne‟ebé hasoru mak seidauk utiliza hare variedade kualidade di‟ak ne‟ebé bele uza hodi ajuda hasa‟e rezultadu produsaun iha rai laran. Ho problema ne‟ebé infrenta, presiza hala‟o peskiza iha agrikultór sira-nia natar (OFDT) hodi koko hare variedade oin-oin para bele buka hatene hirak ne‟ebé hatudu kualidade ka karaterístika di‟ak tuir kondisaun ambiente no maneira kultivasaun Timor-Leste nian. Atu realiza hanoin ida ne‟e, hili ona variedade hamutuk oin lima hodi ba koko hamutuk ho natar na‟in sira-nia variedade lokál balu. Variedade hirak ne‟ebé teste mak; Nakroma (lansa ona), lokál ka IR 64 no Beras Merah husi natar na‟in sira, no variedade foun rua M17 no N2 ne‟ebé introdus mai husi rai liur. Atividade ida ne‟e nu‟udar peskiza partisipatóriu husi natar na‟in sira ne‟ebé sai hanesan estratéjia importante ida atu bele kontinua avalia variedade hirak ne‟ebé hatudu sira-nia 84 pontensialidade di‟ak hodi hasa‟e produsaun. Variedade hirak ne‟ebé hili iha peskiza ida ne‟e bazeia ba informasaun no rekomendasaun husi peskizadór sira liu husi teste prelimináriu ne‟ebé hala‟o iha sentru peskiza. Peskiza replikasaun ne‟e estabelese iha natar na‟in sira-nia natar iha Timor-Leste, ho objetivu atu natar na‟in sira rasik bele sai hanesan observadór no bele fó valor no hili variedade hirak ne‟ebé di‟ak liu tuir sira-nia observasaun rasik no kondisaun iha baze. Objetivu peskiza hare OFDT Buka atu identifika tan variedade foun balu ne‟ebé hatudu adaptasaun di‟ak ba kondisaun ambiente Timor-Leste nian liu-liu buka hatene variedade hirak ne‟ebé bele hasa‟e produsaun no han sente sabór di‟ak tuir ema Timor nia preferénsia. Metodolojia Fatin no tempu peskiza Peskiza OFDT ba ai-horis hare implementa iha munisípiu lima (Bobonaro, Ermera, Aileu, Baucau no Viqueque). Peskiza ida ne‟e hahu hala‟o iha fulan Fevereiru no remata iha Novembru 2014. Variedade Iha variedade foun oin tolu mak kuda koko iha fatin hotu-hotu mak; variedade Nakroma, N2 ho M17. Variedade rua seluk hanesan; B. Merah no IR 64 kuda koko deit iha fatin rua no fornese husi estensionista sira rasik. Variedade oin rua ne‟ebé foin kuda koko iha tinan ne‟e mak N2 ho M17, variedade foun rua ne‟e identifika ona katak adapta di‟ak iha natar na‟in sira-nia natar iha Timor-Leste liu husi teste replikadu iha sentru peskiza. M17 nu‟udar variedade ida ne‟ebé lansa ona husi sentru peskiza Internasionál hare (IRRI) iha Filipina no fó sai ona atu bele kuda koko iha natar na‟in sira-nia natar. Variedade N2 nu‟udar variedade lokál ida ne‟ebé kuda ona iha Baucau, N2 nia musan kór mean no sabór gostu tebes. Variedade ida seluk ne‟ebé foin aumenta tan mak variedade B.Merah ne‟ebé koko ona iha fatin tolu iha postu adm. Balibo. Variedade ida ne‟e distribui ona ba natar na‟in sira iha tinan 2011 husi estensionista suco. Natar na‟in barak mak hili atu kontinua kuda iha sira-nia natar. Variedade hare B. Merah nia musan kór mean los bainhira dulas ka fai. Materiál no ekipamentu Materiál ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak; fini hare variedade lokál inklui IR 64, Nakroma, M17, N2 no hare mean (B.Merah). Ekipamentu ne‟ebé uza mak; pregu, martelu, tudik ko‟a hare (sabit), kalen sapa, tinta pilox, lapizeira, spidol, surat tahan mutin, plástiku zip bag, enxada, aisuak, katana, kanuru bo‟ot, kateri, GPS, Smart phone samsung, metru bo‟ot no ki‟ik, dasin 1000g, 50kg, no lafatik. Métodu peskiza Implementasaun peskiza Métodu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak; vizita agrikultór sira-nia natar hodi esplika kona-ba objetivu peskiza, depois wainhira natar na‟in sira hatan ka aseita mak peskizadór sira sukat natar fatin demostrasaun ho medida 3m x 3m ka 5m x 5m. Hafoin ida ne‟e, foti amostra ka sample rai hodi koko pH rai, observa kór rai, testura rai (métodu manuál), depois mak entrega fini ba natar na‟in sira (variedade Nakroma, M17 no N2). Variedade seluk hanesan lokál no 85 beras merah natar na‟in ho extensionista suco sira rasik mak aranja. Natar na‟in sira hakiak tiha hare oan iha viveirus depois mak fokit hodi ba kuda iha kantreru ne‟ebé marka ona ba kada variedade. Kuda hotu tiha, peskizadór sira ba vizita hodi observa iha kada semana rua hahu husi kuda to‟o kolleita. Observasaun ne‟ebé hala‟o foka liu ba kondisaun ai-horis nian hanesan; aas ai-horis, moris buras ka la‟e, moras ka pesti ataka nsst. Dadus hirak ne‟e hotu foti ka hakerek iha protokolu nune‟e mos grava iha telefone uza programa naran ODK data depois haruka liu husi internet. Analiza dadus Dadus hotu ne‟ebé halibur husi protokolu no transfere liu husi online uza smart phone sanmsung hatama primeiru ba MS excel spreadsheet database antes analiza uza programa GenStat edisaun 16. Dadus rezultadu produsaun analiza uza ANOVA (Analisis of variance iha unbalance treatment). Modelu analiza ANOVA inklui variedade ho postu. adm nu‟udar nível fatór. Rezultadu no diskusaun Iha Tabela 64 tuir mai hatudu kona-ba rezultadu produsaun (t/ha) husi kada variedade iha munisípiu lima. Bazeia ba rezultadu produsaun (t/ha) ne‟ebé iha hatudu katak variedade beras merah fó rezultadu 5.3 t/ha ne‟ebé bo‟ot liu variedade sira seluk maibé dadus ida ne‟e seidauk bele atu uza hodi halo komparasaun ho razaun númeru observasaun husi variedade refere foin mak hala‟o dala tolu. Wainhira haree ba variedade oin haat seluk ne‟ebé ho númeru observasaun hanesan, hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) mezmu hotu-hotu kuaze fó rezultadu produsan ne‟ebé ladún iha diferente aas. Tabela 64. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ba kada variedade husi fatin teste OFDT hotu, 2013 -14 Númeru Obs. Produsaun (t/ha) B. Merah 3 5.26 Lokál 57 M17 Hun/m2 Total todan foer (kg) Total todan mos (kg) Todan sample 200g habai maran 46.37 4.98 4.74 191.70 2.63 29.90 6.52 5.82 165.60 57 3.06 31.80 6.94 6.33 169.60 N2 57 2.72 31.54 6.24 5.58 169.70 Nakroma 42 2.71 31.84 6.71 5.90 170.70 0.09 0.92 0.91 0.77 Variedade F.prob. 0.01 Lsd (p<0.05) * ls ls ls ls Cv (%) 48 32 76 79 22 Iha Tabela 65 hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) no komponente hotu. Entre munisípiu hotu, produsaun bo‟ot liu hetan iha Bobonaro (3.8 t/ha). Munisípiu Ermera nu‟udar segundu lugar ho rezultadu produsun 3.3 t/ha. Rezultadu produsaun ki‟ik liu hetan iha munisípiu Viqueque (2.0 t/ha). Komponente hun/m2 aas liu hetan iha munisípiu Viqueque 35.5 no ki‟ik liu hetan iha Baucau 19.6. Todan foer aas liu hetan iha munisípiu Baucau 16.1kg no menus liu hetan iha munisípiu Aileu 1.4kg. Total todan mos aas liu hetan iha Baucau (14.8kg) no menus liu hetan iha Aileu (1.3kg). Todan sample maran hatudu signifikativu aas liu iha Ermera no ki‟ik liu iha Baucau. 86 Tabela 65. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ai-horis hare OFDT husi kada munisípiu iha tinan, 2013-14 Prod. (t/ha) Munisípiu Aileu Baucau Bobonaro Ermera Viqueque F.prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) ** Signifikativa 2.19 2.11 3.76 3.34 1.97 <.001 ** 41 ls la signifikativa Hun/m2 31.80 19.64 33.64 30.47 35.50 <.001 ** 29 Total todan foer (kg) Total todan mos (kg) Todan sample maran 200(g) 1.44 16.12 3.69 9.13 5.98 <.001 ** 35 1.31 14.82 3.39 8.34 4.93 <.001 ** 37 177.30 81.40 183.50 187.30 183.50 <.001 ** 5 Iha Tabela 66 tuir mai hatudu kona-ba komparasaun rezultadu produsaun (t/ha) husi variedade oin-oin ne‟ebé teste iha postu adm. 6. Hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) no komponente hotu. Entre postu adm. hotu, produsaun bo‟ot liu hetan iha iha Balibo (3.9 t/ha). Postu adm. Maliana no Hatolia nu‟udar segundu lugar ho rezultadu produsun idaidak 3.4 t/ha no 3.3 t/ha. Rezultadu produsaun ki‟ik liu hetan iha postu adm. Ossu (2.0 t/ha), Venilale (2.1 t/ha) no Aileu (2.2 t/ha). Tabela 66. Rezultadu produsaun (t/ha) ai-horis hare ne‟ebé teste iha postu adm. 6, 2013-14 Prod. (t/ha) Hun/m2 Total todan foer (kg) Total todan mos (kg) Todan sample maran 200 (g) Aileu villa Balibo Hatolia Maliana Ossu Venilale 2.19 3.92 3.34 3.43 1.97 2.11 31.80 37.38 30.47 25.68 35.50 171.72 1.44 3.81 9.13 3.43 5.98 16.12 1.31 3.53 8.34 3.09 4.93 14.82 177.30 188.30 187.30 173.30 183.50 81.40 F prob. Lsd (p<0.05) <.001 ** <.001 ** <.001 ** <.001 ** <.001 ** 40 la signifikativu 59 35 37 5 Postu adm. Cv (%) ** Signifikativu ls Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun hotu hatudu diferente singnifikativa iha kada postu adm. Rezultadu produsaun aas liu hetan iha postu adm. Balibo 3.9 t/h no ki‟ik liu hetan iha postu adm. Ossu 2.0 t/h. Komponente hun/m2, total todan foer, total todan mos no todan sample maran 200g hatudu katak iha signifikativa entre postu adm. Aileu vila, Balibo, Hatolia, Ossu no Venilale. Laiha diferente signifikaiva entre variedade ba rezultadu produsaun hare oin-oin liu husi teste ne‟ebé hala‟o iha suco Batugade postu adm. Balibo (Tabela 67). Mezmu nune‟e, variedade M17 hatudu produsaun aas liu (6.7 t/ha) no rezultadu produsaun ki‟ik liu observa iha Nakroma (4.5 t/ha). 87 Tabela 67. Rezultadu produsaun (t/ha) entre variedade oin lima ne‟ebé teste iha OFDT fatin tolu iha suco Batugade postu adm. Balibo Variedade Nakroma Prod. (t/ha) 4.52 Total 3 demplot OFDT3 N2 5.21 B. merah 5.26 3 Lokál 6.34 3 M17 6.65 3 F.prob. 0.15 Lsd (p<0.05) ls Cv (%) ** Signifikativa 19 ls la signifikativa Iha Tabela 68 tuir mai hatudu katak iha diferente signifikativa entre testura rai kona-ba rezultadu produsaun (t/ha). Testura rai ne‟ebé fó produsaun di‟ak liu mak Heavy Clay (liat padat) ho nia rezultadu 6.3 t/ha. Produsaun ki‟ik lu hetan iha testura rai Clay Loam (liat berlempung) 2.5 t/ha. Tabela 68. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun ai-horis hare OFDT relasiona ho testura rai Testura rai (Inglês) Prod. (t/ha) Clay Loam 2.5 Fine Clay 4.1 Heavy Clay 6.3 Loam 3.2 Sandy Loam 3.3 Silty Loam 3.0 F.prob. <.001 Lsd (p<0.05) ** Cv (%) 34 ** Signifikativu ls la signifikativu Husi analiza ne‟e iha mos gráfiku ne‟ebé hatudu kona-ba produsaun hare no iha diferente elevasaun, komparasaun variedade lokál no variedade Nakroma, M17, hare mean no N2. 88 Produsaun hare ho Elevasaun Prod. (t/ha) 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 0 500 1000 1500 Elevasaun (m) Nakroma (t/ha) Figura 30. Komparasaun rezultadu produsaun ho elevasaun 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Nakroma Lokal 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 Lokal Figura 31. Komparasaun variedade lokál Vs Nakroma 10.0 M17 (t/ha) 8.0 6.0 4.0 M17 2.0 Lokal 0.0 0.0 2.0 4.0 6.0 Lokal 89 8.0 B.Merah (t/ha) Figura 32. Komparasaun variedade lokál vs M17 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 B. Merah Lokal 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 Lokal Figura 33. Komparasaun variedade lokál vs B.merah 8.0 7.0 N2 (t/ha) 6.0 5.0 4.0 N2 3.0 Lokal 2.0 1.0 0.0 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 Lokal Figura 34. Komparasaun variedade lokál vs N2 Konkluzaun Husi teste OFDT hatudu katak rezultadu hare variedade B. merah fó produsaun aas liu sira seluk (5.3 t/ha) no ki‟ik liu hetan iha variedade lokál (2.6 t/ha). Rezultadu produsaun entre disritu, di‟ak liu hetan iha munisípiu Bobonaro 3.8 (t/ha) no tuir fali Ermera (3.3 t/ha). Rezultadu ki‟ik liu entre munisípiu hotu hetan iha Viqueque (2.0 t/ha). Komponente produsaun hanesan hun/m2, total todan foer, total todan mos no todan maran 100-200g, husi variedade ne‟ebé koko hatudu iha diferente entre munisípiu. Rekomendasaun Bazeia ba informasaun ne‟ebé hetan husi natar na‟in sira no rezultadu observasaun teste OFDT, rekomenda ba MAP liuliu ba Diresaun Nasionál de Peskiza atu fó atensaun ba pontu hirak tuir mai; 1. Persiza hala‟o identifikasaun (kolesaun germplasm) ba variedade hotu mak natar na‟in sira kuda iha Timor-Leste atu hatene loloos kona-ba variedade ne‟ebé mak esiste iha rai laran. 90 2. Kontinua hala‟o peskiza kontinuasaun hodi avalia variedade hirak ne‟ebé hatudu karaterístika úniku, fó produsaun aas no adapta di‟ak ba kondisaun klíma TimorLeste nian. Aneksu foto atividade kuda hare OFDT Marka fatin demontrasaun ba teste hare variedade oin-oin iha natar na‟in nia natar Natar na‟in sira kuda hare oan ba iha fatin teste OFDT nian ne‟ebé prepara ona Hala‟o observasaun no sukat hare ne‟ebé teste iha natar na‟in sira-nia natar 91 Hare iha fatin OFDT ne‟ebé besik ona atu kolleita Natar na‟in sira inklui estensionista kolleita no sama hare ne‟ebé teste Tetu todan foer hosi variedade hare hirak ne‟ebé foin sama hotu no tahek hamoos 92 Prosesu hamoos hare nia daban no nia foer hotu kontinua tetu todan mos husi natar na‟in sira no tau keta-ketak Foti dadus hotu kona-ba rezultadu husi kolleita hare OFDT nian 93 2.5 Fore-rai 2.5.1 Prova replikadu fore-rai iha tinan 2013-14 Prepara husi; João Bosco Belo, Jose Freygen, Marcos Vidal, Denisia Raquela Introdusaun Fore-rai (Arachis hypogaea L.) variedade oin-oin koko ona husi programa SoL.Variedade hirak ne‟e mai husi ICRISAT iha Índia.Variedade hirak ne‟e hili husi Melloradór (breeder) iha ICRISAT no introdus mai Timor–Leste hodi bele observa kona-ba sira-nia abilidade adaptasaun ba kondisaun rai ka ambiente Timor nian. Maioria variedade ne‟ebé inklui iha teste replikadu iha tinan 2013-14, nu‟udar hala‟o ona iha tinan barak nia laran ne‟ebé fasilita selesaun variedade ho musan bo‟ot, Utamua (PT 05) ne‟ebé lansa ona iha tinan 2007. Teste replikadu fore-rai halo iha sentru fatin haat (Aileu, Baucau, Betano, Loes) durante tempu kuda iha tinan 2013-14. Karaterístika husi kada variedade ne‟ebé uza iha teste replikadu ida ne‟e hatudu iha Tabela 69. Tabela 69. Detallu kona-ba variedade fore-rai ne‟ebé uza iha teste replikadu, 2013-14 Kódigu Utamua PT 14* PT 20** PT 21 PT 22 PT 124* PT 131* PT 132* PT 133* PT 134* PT 136* PT 137* PT 138* PT 141* PT 142* *Síklu durasaun-média Naran Tipú Botániku ICGV 88438 Spanish bunch ICGV 96165 Virginia ICGV 99017 Spanish bunch Lokál Mean Timor LokálBo‟ot Timor ICGV 97120 Virginia ICGV 97100 Virginia ICGV 97131 Virginia ICGV 97135 Virginia ICGV 97137 Virginia ICGV 98180 Virginia ICGV 98184 Virginia ICGV 98187 Virginia ICGV 99171 Virginia ICGV 99174 Virginia ** Rezisténsia ba tahan kinur Kór kulit musan Kór kafe KórMean KórMean KórMean Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Kór kafe Metodolojia Rezultadu produsaun, vantajen produsaun no komponente produsaun Teste replikasaun hala‟o ho susesu iha fatin haat, sentru peskiza tolu ho estasaun peskiza Aileu iha tempu udan tinan 2013-14, no tempu bailoro iha deit sentru peskiza Betano tinan 2014. Total variedade iha oin 15, variedade oin 10 mak koko iha kada fatin teste ho variedade ne‟ebé rekomenda ona, hanesan Utamua (PT 05), PT 14, PT 20 hodi koko hamutuk ho variedade lokál oin rua ne‟ebé uza hanesan kontrollu ka (chek) iha teste replikasaun ida ne‟e. Uza replikasaun tolu ba fatin hotu-hotu ho kantreru nia luan 25m2. Kantreru uza Randomized Complete Block Design. Kuda fini musan ida ka rua kada rai kuak, distánsia kuda 40cm x 20cm, teste ne‟e hala‟o iha tempu udan no bailoro. Teste ne‟e la uza bee irigasaun no mos la tau adubu ruma. Teste ne‟e kuda iha fulan Dezembru 2013–Maiu 2014 no kolleita hahu iha fulan Abríl–Agostu 2014 (Tabela 70). Teste ne‟e analiza uza programa GenStat Ed. 16. Atu 94 hatene kona-ba iha diferente signifikativa ka lae, uza analysis of variance (ANOVA) para determina efeitu husi variedade no bele fó esplikasaun. Analiza uza covariate iha fatin balu tanba densidade ai-horis moris ladún di‟ak mak fó impaktu ba rezultadu produsaun hanesan iha sentru peskiza Darasula no Loes . Tabela 70. Detallu kona-ba kuda ho kolleita ba kada variedade fore-rai iha fatin haat, 2013-14 Fatin Aileu Baucau Betano Betano (bailoro) Loes Númeru variedade 15 15 15 15 15 Númeru replikasaun 3 3 3 3 3 Data kuda Data kolleita 12 Dez 2013 23 Jan 2013 16 Dez 2013 30 Maiu 2014 20 Dez 2013 12 Maiu 2014 04 Juñu 2014 08 Maiu 2014 26 Agst 2014 29 Abr 2014 Média produsaun (t/ha) 0.73 0.77 1.14 0.70 0.61 Iha tempu kolleita, ke‟e/fokit sai fore-rai hun ho fuan hotu, depois hasai fuan hotu hodi tetu kedas para hatene todan ho kulit bokon (polong) depois habai halo maran hafoin tetu filafali hodi hatene todan ho kulit maran. Rezultadu produsaun no densidade ai-horis tetu husi kantreru tomak. Komponente produsaun musan ho kulit no todan musan mos, ne‟ebé inklui númeru musan mos iha kada kulit ne‟ebé foti husi amostra/sample musan kulit 100. Númeru musan ho kulit kada planta, presentajen kulit (husi todan maran no rezultadu produsaun musan mos hetan husi variabel ne‟ebé analiza. Rezultadu Iha deferente signifikativu entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) iha fatin hotu (Tabela 71). Média produsaun husi fatin hotu aas liu hetan iha sentru peskiza Betano (1.14 t/ha). Entre fatin hotu produsaun ki‟ik liu hetan iha sentru peskiza Loes (0.61 t/ha). Husi rezultadu produsaun hatudu katak variedade foun balu menus liu husi lokál (kontrollu). 95 Kódigu PT014 PT020 PT021 PT022 PT124 PT131 PT132 PT133 PT134 PT136 PT137 PT138 PT141 PT142 UTAMU A F. prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Polong Hira Kada Hun 15.5 24.6 23.4 20.5 14.7 23.9 14.9 15.6 16.4 13.2 21.6 22.2 22.4 23.0 Musa n hira kada isin ida 1.33 1.32 1.38 1.23 1.21 1.07 1.08 1.59 1.30 1.17 1.46 1.12 0.99 1.17 Prod. (t/ha) 0.62 0.74 0.97 0.79 0.14 0.93 0.72 0.71 0.80 0.57 0.89 0.46 1.11 0.82 Hun/m 2 6.44 5.29 7.24 6.45 1.41 6.47 6.67 6.48 7.51 6.32 5.32 2.79 8.37 5.56 0.67 <.001 5.97 <.001 48.6 0.534 10.8 0.01 2.07 0.01 0.30 24 1.50 15 ls 131 7.91 25 0.47 22 Prod. (t/ha 1.06 0.70 1.34 1.74 1.17 1.65 0.94 1.61 0.46 1.04 1.23 1.20 1.07 1.34 Hun/m2 5.44 5.25 3.91 4.65 5.41 3.16 2.48 5.36 6.15 4.75 4.35 6.04 3.64 4.68 Toda n musa n 100 (g) 71.7 74.7 118.3 85.0 67.3 69.0 64.0 99.3 88.0 86.7 77.3 76.0 60.7 65.0 Isin hira kada hun 18.6 16.3 25.5 34.1 22.7 57.7 51.8 26.4 22.4 18.1 26.6 19.9 42.2 32.1 0.60 <.001 4.41 0.66 104.3 <.001 10.4 0.10 1.56 0.14 0.23 12 ls 43 24.08 18 ls 61 ls 16 Baucau 2013/14 (Udan) Kódigu PT 014 PT 020 PT 021 PT 022 PT 124 PT 131 PT 132 PT 133 PT 134 PT 136 PT 137 PT 138 PT 141 PT 142 UTAMU A F prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Toda n Musa n 100 (g) 47.5 49.9 41.8 52.4 55.9 54.6 52.0 45.1 51.7 58.4 51.6 57.8 62.3 53.8 Musa n hira kada isin ida 1.60 1.54 1.40 1.46 1.77 1.44 1.60 1.23 1.02 1.55 1.57 1.49 1.46 1.49 Loes 2013/14 (Udan) Betano 2013/14 (Udan) Aileu 2013/14 (Udan) Tabela 71. Komponente rezultadu produsaun sentru peskiza fatin haat tinan, 2013-14 96 Kódigu PT 014 PT 020 PT 021 PT 022 PT 124 PT 131 PT 132 PT 133 PT 134 PT 136 PT 137 PT 138 PT 141 PT 142 UTAMU A F. prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Kódigu PT 014 PT 020 PT 021 PT 022 PT 124 PT 131 PT 132 PT 133 PT 134 PT 136 PT 137 PT 138 PT 141 PT 142 UTAMU A F. prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Hun/m2 2.20 4.95 5.20 4.37 3.03 7.01 7.24 5.99 1.87 3.21 8.35 5.16 3.68 7.07 Toda n musa n 100 (g) 46.4 58.4 54.4 41.9 47.9 45.9 53.1 56.2 45.8 52.3 60.7 56.2 54.2 49.5 Isin hira kada hun 23.9 38.9 19.1 7.3 15.9 28.1 8.6 15.0 15.7 27.9 12.4 10.2 8.2 17.7 Musa n hira kada isin ida 1.87 1.67 1.60 1.90 1.75 1.67 1.82 1.85 2.47 1.75 1.57 1.66 1.69 1.65 0.41 0.03 3.35 0.10 61.8 <.001 10.2 0.01 1.58 <.001 0.91 68 ls 54 7.52 9 15.40 53 0.27 9 Hun/m2 3.52 4.89 3.14 1.85 1.28 2.47 2.08 4.41 3.47 4.88 0.92 4.21 1.28 3.99 Toda n musa n 100 (g) 74.3 78.7 90.1 117.3 73.7 89.0 110.0 125.0 96.7 109.7 26.0 89.7 43.3 79.3 Isinhi ra kada hun 4.81 8.56 10.67 12.77 16.30 12.09 10.27 11.53 9.90 12.61 4.37 17.21 6.88 13.08 4.69 <.001 148.7 <.001 9.04 0.217 1.28 <.001 1.78 34 28.59 19 ls 52 0.67 17 Prod. (t/ha) Covariat e 0.78 1.91 0.73 0.31 1.08 1.32 0.44 0.76 0.67 1.06 0.66 0.39 0.39 0.58 Prod. (t/ha)cov ariate 0.24 0.51 0.34 0.64 0.59 0.67 0.51 0.76 0.61 0.98 0.25 1.23 0.3 0.84 0.63 0.052 ls 46 Musa n hira kada isin ida 2.60 2.53 2.33 1.70 2.69 2.20 1.79 1.58 1.96 1.77 3.99 2.09 3.98 2.40 Prod. t/ha 0.61 0.72 1.27 0.59 0.68 0.65 0.26 0.70 0.46 1.09 0.56 0.86 0.65 1.02 Hun/m 2 6.12 7.57 9.20 8.04 7.13 7.37 6.91 8.49 8.07 7.28 6.88 7.53 8.87 8.12 7.47 124.4 0.283 0.003 ls 28.27 16 17 0.31 <.001 0.23 20 Polong Hira Kada Hun 8.68 6.59 7.33 5.12 8.56 7.71 2.92 4.94 3.97 10.86 7.01 8.22 5.86 10.83 Musa n hira kada isin ida 1.43 1.42 1.37 1.41 1.38 1.46 1.40 1.55 1.32 1.40 1.45 1.51 1.31 1.37 2.28 <.001 1.56 0.13 3.059 27 ls 7 Figura 35. Hatudu korelasaun entre rezultadu produsaun ho komponente produsaun fore-rai teste iha tinan 2014. Identifika katak, iha korelasaun singnifikativu entre rezultadu produsaun ho densidade hun/m2 iha estasaun peskiza Aileu kompara ho fatin sira seluk. Isin (polong) hira kada hun hatudu signifikativa husi sentru peskiza Darasula, Loes no Betano ho razaun densidade kada hun ne‟ebé la hanesan. Iha teste replikadu ida ne‟e, rezultadu entre variedade kona-ba isin ida iha musan hira laiha korelasaun ba rezultadu produsaun, tanba musan barak mesak ki‟ik no mamuk. Prod. (t/ha) vs Todan musan 100 (g) 2.50 2.50 2.00 2.00 1.50 R² = 0.6914 Aileu 1.00 R² = 3E-06 Darasula R² = 0.0501 Betano R² = 0.281 0.50 Prdusaun (t/ha) Prdusaun (t/ha) Betano 13/14 (Bailoro) Kódigu PT 014 PT 020 PT 021 PT 022 PT 124 PT 131 PT 132 PT 133 PT 134 PT 136 PT 137 PT 138 PT 141 PT 142 UTAMU A F. prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Toda n musa n 100g 88.3 99.3 138.7 100.6 86.3 80.8 93.1 107.8 114.7 100.2 81.1 97.2 68.5 85.8 1.50 R² = 0.012 R² = 0.0006 1.00 R² = 0.0003 Loes 0.50 R² = 0.2122 0.00 0 5 0.00 10 0 Hun/m2 50 100 150 Todan musan 100 (g) 97 200 Aileu Darasula Betano Loes Produ. (t/ha) vs musan hira kada isin Ida 2.50 2.00 2.00 1.50 R² = 0.2729 1.00 Produsaun (t/ha) Produsaun (t/ha) Prod. vs isin hira kada hun 2.50 Aileu R² = 0.7047 Darasula R² = 0.2124 Betano R² = 0.6466 Loes 0.50 1.50 1.00 0.00 Darasula R² = 0.0092 Betano R² = 0.0051 0.50 R² = 0.5779 Betano (B) Aileu R² = 0.0069 Loes R² = 0.3344 0.00 0.0 50.0 100.0 0.00 Isin hira kada hun 1.00 2.00 3.00 Musan hira kada isin ida Bazeia ba rezultadu produsaun husi kada fatin iha tinan 2014, hatudu katak média produsaun husi PT 131 ho PT 142 di‟ak liu se kompara ho variedade sira seluk. Haree ba vantajen produsaun bo‟ot liu lokál husi variedade foun hirak ne‟e, hatudu katak so iha variedade oin rua deit mak fó persentajen aas liu lokál mak variedade PT 131 (16%) ho PT 142 (3%). Entre fatin peskiza hirak ne‟e, Betano hatudu rezultadu produsaun di‟ak liu (1.14 t/ha) se kompara ho fatin seluk ne‟ebé produsaun menus husi 0.8 t/ha (Tabela 72). Tabela 72. Rezultadu produsaun (t/ha) husi kada fatin ho tinan 2013-14 Aileu 2014 (U) Betano 2014 (B) 0.65 1.02 1.09 1.27 0.70 0.72 0.86 0.59 0.56 0.68 0.65 0.26 0.61 0.46 0.31 Loes 2014 (U) Médiapr od. kada fatin Vant. prod. liu lokál 0.67 0.84 0.98 0.34 0.76 0.51 1.23 0.64 0.25 0.59 0.30 0.51 0.24 0.61 0.63 1.08 0.96 0.94 0.93 0.93 0.91 0.83 0.80 0.78 0.70 0.68 0.62 0.61 0.55 0.49 16 3 0 0 -1 -2 -11 -14 -16 -26 -27 -34 -35 -41 -47 0.79 PT 131 PT 142 PT 136 PT 021 PT 133 PT 020 PT 138 PT 022 PT 137 PT 124 PT 141 PT 132 PT 014 PT 134 Utamua F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) 0.93 0.82 0.57 0.97 0.71 0.74 0.46 0.79 0.89 0.14 1.11 0.72 0.62 0.80 0.67 1.52 0.78 1.01 0.75 0.86 1.90 0.40 0.26 0.98 0.90 0.27 0.66 0.52 0.42 0.26 Betano 2014 (U) 1.65 1.34 1.04 1.34 1.61 0.70 1.20 1.74 1.23 1.17 1.07 0.94 1.06 0.46 0.60 <.001 0.30 24 0.058 ls 74 <.001 0.23 12 <.001 0.23 20 0.052 ls 46 Média fatin 0.73 0.77 1.14 0.70 0.61 Kódigu Baucau 2014 (U) 98 Stdev 0.47 0.23 0.21 0.41 0.39 0.56 0.39 0.56 0.38 0.38 0.40 0.25 0.30 0.16 0.19 Parte husi teste ne‟ebé hala‟o hodi buka hatene karaterístika di‟ak entre variedade hirak ne‟ebé iha mak hala‟o mos atividade loron vizita to‟os na‟in. Iha atividade ida ne‟e buka konvida to‟os na‟in sira hodi mai iha sentru peskiza para haree no koko rasik sabór husi variedade hirak ne‟ebé teste. Iha tinan 2014, total ema hamutuk 39 mak mai partisipa hodi fó valor ba variedade fore-rai tuir sira-nia preferénsia. Partisipasaun feto husi total partisipante hirak ne‟ebé mai hamutuk 12 (4.7%). Tabela 73. To‟os na‟in sira-nia preferénsia ba variedade fore-rai iha sentru peskiza Loes tinan 2013-14 % Ema hili Variedade Feto Mane PT 022 PT 131 Utamua PT 134 PT 124 PT 132 PT 014 PT 136 PT 141 PT 020 PT 133 PT 142 PT 021 50 42 42 33 25 25 17 17 17 8 8 8 0 15 19 37 22 4 26 37 26 19 15 15 11 4 PT 137 0 0 PT 138 0 52 Média jéneru F.prob. 0.004 Lsd (p<0.05) 26 CV (%) 193 Tuir analiza ba rezultadu loron to‟os na‟in iha sentru Loes hatudu katak iha interasaun kona-ba preferénsia hili entre feto ho mane. Ida ne‟e bele mosu tanba mane sira gosta liu variedade PT138, ho feto sira gosta liu PT 124 no PT 022. Maioria partisipante sira prefere liu variedade Utamua. Sira hili tanba fore-rai ida ne‟e musan bo‟ot no sabór di‟ak, maibé iha rezultadu ida ne‟e sai nudar vensedór ba segundu lugar mak variedade foun mai husi rai liur PT 138. Husi rezultadu ida ne‟e hatudu katak ema mos hili variedade lokál ne‟ebé kuda kleur ona iha Timor-Leste. Rezultadu loron to‟os na‟in iha Aileu hatudu iha diferente signifikativu entre variedade. Partisipante sira prefere liu variedade lokál (PT 021, PT022) iha sentru peskiza Aileu ho nia persentu hili 83% no 73% mak gosta variedade lokál ho razaun tanba han mamar tuir agrikultór sira-nia sente ba variedade fore-rai (Tabela 74). Iha ne‟e agrikultór prefere liu variedade lokál mean no lokál bo‟ot Same kompara ho variedade introdus. Iha Aileu, feto no mane fó preferénsia 99 tuir han mamar la hanesan. Mane sira dehan variedade hotu mamar, maibé feto sira dehan PT132 ho Utanua ladún mamar. Tabela 74. To‟os na‟in sira-nia preferénsia ba variedade fore-rai iha sentru peskiza Aileu tinan, 2013-14 Mamar Kódigu Gosta (%) % Mane % Feto % to'os na’in hili PT 021 PT 022 PT 137 Utamua PT 141 PT 131 PT 134 PT 020 PT 132 PT 142 73 46 44 46 71 44 54 25 23 29 80 80 53 80 47 73 73 67 73 67 68 59 57 41 73 70 49 76 32 57 83 73 40 37 31 12 10 8 6 4 F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Interaksi Mezmu variedade PT 131, 142, no 136 partisipante sira la hili iha koko sabór, maibé laiha indikasaun ne‟ebé klaru katak sira-nia sabór ladún di‟ak. 2.5.2 Analiza teste replikadu fore-rai husi fatin no tinan barak Materiál no métodu Implementa ona teste fore-rai hamutuk dala 10 ne‟ebé hala‟o hahu husi tinan 2011-2014 iha fatin haat ne‟ebé diferente hanesan Aileu, Baucau, Betano, ho Loes, ne‟ebé koko aprezentasaun karaterístika husi variedade oin 15. Analiza kruza fatin hala‟o ona uza ANOVA (GenStat Edition 16) para atu avalia aprezentasaun no konsisténsia husi variedade hirak ne‟ebé koko iha fatin no tinan barak nia laran (genotype/ambiente). Rezultadu Aprezentasaun husi média produsaun fatin kuaze hanesan deit husi 0.8 t/ha to‟o másimu 1.8 t/ha (Baucau 2011 ho Loes 2012), média produsaun fatin tolu deit mak fó produsaun liu 1.0 t/ha (Tabela 75). Uza nafatin variedade oin 15 ne‟ebé hanesan iha kada fatin husi teste 17 ne‟ebé iha. Variabilidade husi 50% hatudu konta iha biplot no vizualiza kona-ba oinsa variedade nia moris/aprezenta tuir ambiente (tinan/époka ho fatin) aprezenta iha figura biplot no dadus ne‟e fahe tuir kuadradu. 100 Husi média produsaun hatudu laiha diferente entre variedade maibé média produsaun aas iha variedade hirak hanesan PT 021, PT 138, no PT 142 (0.9 t/ha) no menus iha variedade foun PT 124 (0.6 t/ha) no PT 134 (0.6 t/ha). Haree ba rezultadu husi kada fatin hatudu katak média produsaun aas liu hetan iha sentru peskiza Loes 2011-12 no Betano 2013 kompara ho fatin sira seluk. Variedade Utamua mos nafatin mantein nia média produsan iha kada teste durante tinan tolu nia laran no fatin 17. 101 Tabela 75. Rezultadu produsaun variedade iha sentru peskiza hotu-hotu tinan, 2011-14 Kódigu PT 021 PT 138 PT 142 Utamua PT 137 PT 136 PT 020 PT 014 PT 131 PT 133 PT 141 PT 022 PT 132 PT 124 PT 134 AIL 201 1 (U) 0.1 7 0.9 4 0.4 9 0.6 8 0.7 9 0.2 8 0.3 9 0.3 8 0.5 1 0.2 8 0.4 4 0.0 1 0.7 6 0.4 5 0.3 9 BC U 201 1 (U) BET 2011 (U) 0.45 0.3 4 0.4 2 0.3 3 0.1 1 0.49 0.34 1.17 1.04 1.04 0.0 8 0.2 3 0.1 6 0.1 1 0.0 7 0.0 9 0.1 0 0.1 3 0.0 7 1.35 1.23 0.86 0.87 0.56 0.69 0.72 0.72 0.78 LO E 201 1 (U) 0.7 2 1.7 7 2.9 7 2.3 1 0.7 7 0.7 0 0.6 5 0.9 5 2.0 9 1.4 8 1.7 8 0.4 8 1.3 0 1.4 5 1.3 0 BE T 201 2 (U) 0.3 2 0.9 1 0.3 9 0.3 3 0.8 8 0.9 8 1.1 0 1.1 6 1.2 0 1.1 9 1.2 9 0.4 1 0.6 1 0.2 9 0.5 4 LO E 201 2 (U) 2.1 0 2.2 0 2.5 0 2.0 0 2.6 0 2.3 0 1.3 0 1.7 0 2.1 0 1.8 0 1.9 0 0.8 0 1.6 0 1.0 0 0.9 0 102 AIL 201 3 (U) 0.9 6 0.9 0 0.6 6 0.8 8 0.8 0 0.6 3 0.1 2 0.7 9 0.4 5 0.7 2 0.3 4 0.8 5 0.7 3 0.0 1 0.9 5 BCU 2013 (U) BET 201 3 (U) 0.54 2.21 0.32 1.22 0.62 2.13 0.53 1.06 0.77 1.43 0.84 0.77 0.41 1.09 0.37 2.02 0.22 1.52 0.45 2.22 0.41 0.77 0.42 2.41 0.46 2.15 0.24 1.87 0.42 1.51 BET 201 3 (B) 1.41 0.44 0.92 0.90 0.45 0.97 0.85 0.53 0.31 0.25 0.48 1.61 0.22 0.74 0.51 LO E 201 3 (U) 0.1 2 1.4 7 0.0 8 0.4 9 0.9 4 0.8 7 1.7 3 0.0 0 0.1 4 0.2 4 0.4 1 0.5 6 0.0 3 0.6 3 0.3 5 LOE 2013 (B) 0.32 0.31 0.13 0.23 0.13 0.19 0.40 0.22 0.24 0.26 0.47 0.25 0.38 0.56 0.18 AIL 201 4 (U) BCU 2014 (U) 0.97 1.08 0.46 1.91 0.82 0.78 0.67 1.06 0.89 1.32 0.57 0.73 0.74 0.76 0.62 0.39 0.93 0.44 0.71 0.31 1.11 0.67 0.79 0.39 0.72 0.58 0.14 0.41 0.80 0.66 BET 201 4 (U) BET 201 4 (B) 1.41 1.27 0.44 0.86 0.92 1.02 0.9 0.31 0.45 0.56 0.97 1.09 0.85 0.72 0.53 0.61 0.31 0.65 0.25 0.70 0.48 0.65 1.61 0.59 0.22 0.26 0.74 0.68 0.51 0.46 LO E 201 4 (U) Médi a kada fatin 0.59 0.91 0.51 0.91 0.24 0.91 0.98 0.87 0.67 0.86 0.34 0.83 0.76 0.78 1.23 0.76 0.51 0.74 0.64 0.73 0.61 0.73 0.30 0.72 0.84 0.69 0.63 0.63 0.25 0.62 Média fatin Média lokál 0.4 6 0.0 9 0.1 7 0.0 9 0.82 0.57 1.3 8 0.6 0 0.7 7 0.3 7 1.7 9 1.4 5 0.6 5 0.9 1 0.47 1.63 0.71 0.48 2.31 1.51 0.5 4 0.3 4 0.28 0.73 0.77 0.71 0.70 0.61 0.78 0.29 0.88 0.74 1.51 0.93 0.45 0.79 Rezultadu produsaun entre variedade ne‟ebé hala‟o iha fatin no tinan barak hatudu katak média produsaun kada variedade fó produsaun aas liu iha variedade PT 021, PT 138 no PT 142 (0.9 t/ha) kompara ho variedade sira seluk. Hare fatin no tinan barak halo peskiza iha sentru peskiza hamutuk 17. Rezultadu produsaun iha tempu udan di‟ak liu hatudu iha sentru peskiza Loes 2012 (1.8 t/ha), Betano 2012 (1.7 t/ha), no Loes 2011 (1.4 t/ha) kompara ho fatin sira seluk. Nota = Udan = U, Bailoro = B 103 Figura 36. Analiza biplot ba variedade fore-rai oin 15 husi ambiente 17 tinan, 2013-14 Haree ba rezultadu produsaun ne‟ebé hatudu iha biplot ida ne‟e, fó esplikasaun katak produsaun di‟ak liu hetan iha Loes no Betano se kompara ho sentru peskiza sira seluk. Laiha variedade ida mak hatudu produsaun ne‟ebé aas liu variedade sira seluk iha Loes 2011-12 no Betano 2013, maibé PT021, PT138 ho PT142 hatudu vantajen ne‟ebé klaru iha tinan barak kompara ho variedade sira seluk. Mezmu nune‟e, Utamua mos hatudu rezultadu di‟ak iha fatin peskiza hotu-hotu. Konkluzaun Laiha diferente signifikativa entre variedade durante tinan barak ba rezultadu produsaun (t/ha), maibé PT 021, PT 138, PT 142 (0.9 t/ha) hatudu produsaun aas liu no ki‟ik liu iha variedade PT 124 (0.6 t/ha) no PT 134 (0.6 t/ha) karik kompara ho lokál. Iha korelasaun entre produsaun ho hun/m2 no todan musan 100 (g), maibé isin hira kada hun, isin ida musan hira la hatudu korelasaun ba produsaun (t/ha). Tuir preferénsia to‟os na‟in sira hili iha sentru peskiza Aileu no Betano la hanesan. Iha sentru peskiza Aileu, to‟os na‟in sira prefere liu variedade Utamua no PT138 ho persentajen idaidak 38% no 36%. Iha sentru peskiza Betano partisipante sira hili liu variedade lokál (PT021 & PT022) ho persentajen (83% & 73%). Rezultadu balu hatudu média produsaun di‟ak iha kada fatin husi tinan 201114 no failansu husi fatin balu iha tinan 2012 prevene atu identifika variedade kualidade di‟ak husi variedade foun hirak ne‟ebé bele inklui hahu husi tinan 2011-14. Rezultadu produsaun iha tempu udan di‟ak liu hatudu iha sentru peskiza Loes 2012 (1.8 t/ha), Betano 2012 (1.7 t/ha), no Loes 2011 (1.4 t/ha) kompara ho fatin sira seluk. Rekomendasaun Bazeia ba dadus analiza kada fatin ho tinan barak kona-ba rezultadu produsaun husi variedade fore-rai hirak hanesan PT 21, PT138, PT 142 bele ona lori ba prova kontinua hodi observa sira-nia karaterístika profunda iha to‟os na‟in sira-nia to‟os/On Farm Demonstration Trial (OFDT). Presiza mos hala‟o teste agronomia balu kona-ba tékniku hasa‟e produsaun fore-rai iha rai laran. 104 2.6 Duhaen 2.6.1 Duhaen hanesan ai-han esensiál no bele aumenta nutrisaun ba ema nia saúde Prepara husi;Jose da Costa Ronal Freygen, Marcos Correia Vidal, Denicia Raquel Soares de Brito Abstratu Timor-Leste nu‟udar nasaun foun ida iha mundu ne‟ebé restaura nia independénsia iha 2002. Total populasaun iha nasaun ida ne‟e hamutuk 1.178.000 (Sensus Timor-Leste, 2013). Malnutrisaun ne‟ebé afeta labarik sira ho tinan lima mai kraik atinji 50%, (UNICEF ho Ministériu da Saúde, 2013) no sai terseiru lugar iha mundu (WHO, 2013). Bazeia ba kazu malnutrisaun ne‟ebé infrenta husi populasaun Timor-Leste espesiál liu ba labarik sira ho idade tinan lima mai kraik, hatudu katak nutrisaun iha ita nia ai-han la sufísiente hodi suporta labarik sira nia saúde. Duhaen nu‟udar ai-han ida ne‟ebé riku ho nutrisaun hanesan mos fore sira seluk, tanba ne‟e bele utiliza mos duhaen hodi hadi‟a problema malnutrisaun iha Timor-Leste. Duhaen nia naran Latina (Psophocarpus tetragonolobus L.) ai-horis ida ne‟e kuda kleur ona iha Timor-Leste. Ai-horis duhaen iha multi funsaun tanba hahu husi nia dikin to‟o nia isin iha rai laran bele konsume. Ai-horis ida ne‟e mos bele uza hanesan ai-moruk hodi kura moras lumbriga, kakorok bubu, moras laran no ai-moruk fisur (Pers.Com, 2012). Relasiona ho problema malnutrisaun iha nasaun ne‟e, liu husi programa Fini ba Moris iha Ministériu da Agrikultura (MAP) introdus fini duhaen mai husi rai liur no hala‟o koleksaun fini lokál iha Timor-Leste tomak hodi hala‟o peskiza atu bele identifika variedade duhaen ruma ne‟ebé hatudu kualidade di‟ak. Fini hirak ne‟e koko ona iha sentru peskiza rua (Betano no Loes). Peskiza ida ne‟e koko ona iha tinan rua nia laran no idenfika ona variedade ne‟ebé fó produsaun aas mak variedade DT4 2.58 t/ha. Husi variedade hotu ne‟ebé teste, rezultadu menus liu hetan iha variedade lokál Luro 0.58 t/ha. Em jerál, observa katak maioria husi duhaen introdus iha fuan barak, naruk, musan bo‟ot no han sente gostu kompara ho duhaen lokál ne‟ebé iha tahan barak mas fuan uitoan, musan ki‟ik no sabór han ladún gostu tan ne‟e to‟os na‟in sira gosta no hili atu kuda duhaen foun. Introdusaun Duhaen (Psophocarpus tetragonolobus L.) nu‟udar fini rai na‟in ne‟ebé kleur ona iha nasaun Timor-Leste. Fini duhaen balu mai husi nasaun Indonézia liu husi programa transmigrasaun. Tuir informasaun katak fini duhaen hirak ne‟e kuda iha to‟os ka jardin maibé ho kuantidade ne‟ebé ki‟ik tanba ema barak mak ladún tau matan ba fini ida ne‟e. Fini duhaen kuaze atu lakon ona husi to‟os na‟in sira-nia liman tanba ita nia agrikultór sira ladún fó importansia ba fini duhaen. Ho ida ne‟e mak fini duhaen sai lakon até agora. Informasaun ida ne‟e hetan husi to‟os na‟in sira bainhira hala‟o entrevista iha munisípiu tolu mak hanesan Baucau, Viqueque no Lautem. Fore duhaen kontem nutrisaun ne‟ebé aas tebetebes mak hanesan karbóniku (zat arang), proteína, kálsiu, fósforo, karboidratu, ferru, no vitamina. Vitamina ne‟ebé iha fore duhaen nia laran mak hanesan vitamin A no vitamin C (National academic Science,1975. Bazeia ba fore duhaen ne‟ebé besik atu lakon ona, diresaun peskiza iha Ministériu da Agrikultura serbisu hamutuk ho governu Australianu liu husi programa Fini ba Moris (SoL) importa fini foun mai husi rai liur no kolekta balu iha rai laran hodi hala‟o peskiza kona-ba teste adaptasaun ba rai no kondisaun klíma iha Timor-Leste. Peskiza ida ne‟e hala‟o iha sentru peskiza no iha to‟os na‟in sira-nia to‟os iha munisípiu hitu mak hanesan iha Aileu, 105 Baucau, Bobonaro, Ainaro, Liquiça, Manufahi, no Viqueque, maibé agora dadauk implementa mos peskiza ida ne‟e iha sentru peskiza rua mak hanesan sentru peskiza Loes no Betano (Annual research Report, 2011). Duhaen iha funsaun oioin; nia tahan bele fó han animal hanesan karau, bibi no kuda. Duhan nia tahan mos bele uza hanesan ai-moruk hodi kombate lumbriga no moras laran balu. Nia tahan bele uza hodi halo hahan sedok, dikin no fuan bele uza ba modo, nia fuan nurak (okir) hodi halo modo no tau ba batar da‟an. Duhaen nia musan bele tau ba batar da‟an no bele tuku hodi halo sedok. Duhaen nia isin iha rai laran bele ke‟e no da‟an ka tunu hodi bele konsumu nu‟udar ai-han (Pers. Com, 2011). Objetivu husi implementasaun peskiza duhaen Nu‟udar objetivu fundamental husi peskiza duhaen mak atu konserva fila-fali fini duhaen tanba fini atu lakon ona. Liu husi kuda duhaen bele hasa‟e mos nutrisaun ba rai. Atu hetan fini di‟ak hodi hasa‟e produsaun fore duhaen no hadi‟a malnutrisaun iha Timor-Leste. Metodolojia Atividade peskiza duhaen hala‟o iha típu oin rua; teste kona-ba adaptasaun iha sentru peskiza no hala‟o assesmentu iha munisípiu hodi buka hatene informasaun. Teste adaptasaun iha sentru peskiza Metodolojia Atividade hirak ne‟ebé hala‟o iha teste duhaen iha sentru peskiza inklui; fila rai, hamoos du‟ut no hari‟i ai tonka hodi hasa‟e duhaen (Indo. ajir). Antes kuda koko uluk jerminasaun husi kada variedade. Hafoin kuda liu tiha semana rua, hahu hala‟o observasaun ba duhaen nia moris. To‟o fulan ida depois de kuda ba hari‟i ka tidin ai hodi nune‟e duhaen bele nani ba leten. Ai-horis ne‟e moris to‟o fulan lima nia laran depois mak kolleita. Iha tempu kolleita sei tetu nia fuan maran no musan maran husi kada variedade hodi bele hatene rezultadu produsaun. Iha peskiza ida ne‟e uza variedade oin ualu (variedade foun neen no lokál rua). Variedade foun oin neen ne‟ebé uza mai husi rai liur no lokál ne‟ebé uza hodi halo komparasaun mai husi munisípiu rua (Lautem no Baucau). Peskiza ida ne‟e iha replikasaun tolu no kada replikasaun iha kantreru ualu. Medida kantreru mak 5m x 5m (25 m2), distánsia kuda 1m x 1m. Ai-horis ida ne‟e kolleita dala barak tanba fuan balu maran uluk no balu maran ikus. Iha peskiza ida ne‟e uza dezeñu RSBD. Dadus hotu ne‟ebé halibur tranfere ba programa excel no analiza uza Genstat ed.16. Uza mos analiza variasaun (ANOVA) hodi buka hatene katak iha diferente entre variedade ka la‟e. Tabela 76. Hatudu kona-ba data kuda no kolleita duhaen variedade oin-oin iha Betano no Loes 2013-14. Númeru variedade Númeru replikasaun Betano 8 3 Loes 8 3 Fatin Data kuda 7/1/2014 23/12/2013 Data kolleita 15/7/2014 21/07/2014 Loron atu isin Prod. (t/ha) 165 2.28 189 1.55 Loron vizita to‟os na‟in (field day) Loron vizita to‟os na‟in nu‟udar meius ida atu hetan informasaun husi to‟os na‟in sira. Atu bele realiza ida ne‟e, depois de kolleita konvida to‟os na‟in sira hodi mai partisipa atu nune‟e sira bele diretamente fó preferénsia kona-ba koko sabór. Mekanízmu ne‟ebé uza hodi koko sabór mak ku‟u duhaen nia fuan nurak (okir), da‟an, depois tau ba bikan (tau ketaketak tuir variedade iha meja). Da‟an hotu variedade ualu ne‟ebé teste, depois suru ba bikan ualu no 106 tau kódigu tuir peskiza nia sistema. Hotu tiha konvida to‟os na‟in sira mai koko sabór no hili tuir sira-nia preferénsia. To‟os na‟in sira-nia informasaun kona-ba preferénsia sabór prense iha furmuláriu ne‟ebé prepara ona. Peskizadór sira analiza dadus hotu husi informasaun hirak ne‟ebé halibur husi partisipante sira. Avaliasaun kona-ba duhaen ne‟ebé hala‟o iha munisípiu Avaliasaun kona-ba duhaen ne‟ebé hala‟o iha munisípiu uza maneira entrevista husi umakain ba umakain, mezmu nune‟e la‟os entrevista familia umakain hotu mas hili to‟os na‟in rua reprezenta aldeia ida. Iha entrevista ida ne‟e uza mos GPS hodi foti dadus kona-ba elevasaun husi kada fatin ne‟ebé inklui iha avaliasaun ida ne‟e. Munisípiu haat ne‟ebé inklui iha avaliasaun ida ne‟e mak; Manatuto, Baucau, Viqueque, no Lautem. Tabela 77. Fatin/munisípiu hala‟o avaliasaun Munsipiu Postu Adm. Suco Aldeia Data Avaliasaun Manatuto Soibada Fatuk Makerek Sashi 12/3/2013 Manatuto Soibada Samoro Zero um 13/03/2013 Manatuto Natarbora Mane-Hat Nuhauk 14/03/2013 Manatuto Natarbora Abat-Oan Rana 15/03/2013 Manatuto Natarbora Mane-Hat Mane-Hat 15/03/2013 Baucau Laga Afa-Sa Afa-sa 12/9/2011 Baucau Venilale Vaioli Vaioli 14/09/2011 Viqueque Uatulari Mata-Hoi Mata-Hoi 13/09/2011 Lautem Luro Kotamutu Karoma 8/8/2011 Lautem Tutuala Tutuala Tutuala 9/8/2011 Lautem Iliomar Iliomar Satu Iliomar satu 10/8/2011 Bobonaro Bobonaro Leber Butuk Covalima Fohorem Hali-laran Dato-Rua 5/11/2013 6/11/2013 Covalima Fatu-Lulik Fatu-Lulik Bedasi 6/11/2013 Covalima Fatu-Lulik Fatu-Lulik Fatu-Lulik 6/11/2013 Covalima Tilomar Besiok Vala 6/11/2013 Covalima Tilomar Foho-Luli Nikir 6/11/2013 Covalima Fatumea Nanu Tradukana 6/11/2013 Covalima Fatumea Fatumea Alas-Ten 6/11/2013 Covalima Tilomar Casabauk Cawa-uma 7/11/2013 Covalima Tilomar Maudemo Aitana 7/11/2013 Covalima Jumalai Julo Julo Tas 8/11/2013 Oecuse Pasabe Abani Pasab 17/06/2014 Oecuse Oesilo Uzetakeno Nibin 18/06/2014 Oecuse Oesilo Bobometo Tumin 18/06/2014 Oecuse Nitibe Lela-Ufe Keno 19/06/2014 Oecuse Nitibe Usitaco Oam Na'a 19/06/2014 Oecuse Pante Makasar Bobacase Fatubijae 20/06/2014 Oecuse Pante Makasar Costa Mahata 20/06/2014 Oecuse Pante Makasar Taiboco Ulas 20/06/2014 Oecuse Pante Makasar Taiboco Neimun 20/06/2014 107 Tabela 78 .Lista fini duhaen (introdus husi rai liur no lokál) ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e Variedade Nasaun DN Indo DN N6 DN N8 DN PNG12 DN PNG31 DN PNG10 DN PNG13 DN PNG16 DN PNG01 DN P14 DN SL10 DN T4 DN Luro DN Laga Indonézia Nijéria Nijéria Papua New Guinea Papua New Guinea Papua New Guinea Papua New Guinea Papua New Guinea Papua New Guinea Fhilipinas Sri Lanka Tailándia Lokál Lokál DN Venilale Lokál Númeru fini importa Habarak fini 15 15 50 50 50 30 50 50 50 15 50 15 - * * * * * * * * Fini duhaen mai husi rai liur hamutuk oin 12 no lokál 3, total hamutuk 15. Fini hirak ne‟e kuda hodi hala‟o observasaun durante tinan ida mak hafoin prova iha peskiza adaptasaun. Iha observasaun ida ne‟e konsege hetan fini ualu mak adapta di‟ak ba rai no klíma iha rai laran. Tabela 79. Naran oin-oin ba ai-horis duhaen husi munisípiu hirak iha TL no nasaun seluk Nasaun Munisípiu Postu Adm Lian/língua Variedade nia naran Timor-Leste Lautem Ili-Omara Makalero Fofan-Larin Timor-Leste Lautem Tutuala Fataluku Fofonu Timor-Leste Lautem Luro Makasae Lari-Lari/fofalari Timor-Leste Baucau Venilale Kairui Wewe Timor-Leste Baucau Laga Makasae Lari Timor-Leste Viqueque Watulari Makasae Wewe Timor-Leste Viqueque Osso Makasae Wewe Timor-Leste Manatuto Soibada Tetun terik Duhaen Timor-Leste Manatuto Natarbora Tetun terik Duhaen Timor-Leste Bobonaro Maliana Bunak Lumekase Timor-Leste Bobonaro Maliana Kemak Lumekase Timor-Leste Oecuse Oecuse Baiqueno Kise Indonézia - - Indonézia Kecipir PNG - - Inglés Winged bean Rezultadu Rezultadu husi atividade avaliasaun Bainhira hala‟o entrevista ho to‟os na‟in sira iha munisípiu Manatuto (postu adm. Soibada no Natarbora) hetan informasaun katak to‟os na‟in sira koñese ai-horis ida ne‟e “Duhaen” dezde tempu uluk kedas. To‟os na‟in sira informa katak baibain ai-horis ida ne‟e kuda iha to‟os laran kahur ho batar i agora sira sei kontinua kuda nafatin. Maneira sira utiliza 108 duhaen ba hahan mak dikin no fuan nurak bele uza halo modo no tau ba batar da‟an. Sira seidauk iha esperiénsia ruma kona-ba ke‟e duhaen isin iha rai tanba nunka koko ke‟e. Tuir sira haree katak durasaun moris bele to‟o fulan neen. Sira mos informa katak duhaen mos di‟ak hodi fó han animal. Informasaun seluk ne‟ebé to‟os na‟in sira haktuir mak sira mos hatene katak duhaen bele fó nutrisaun ba rai tanba iha fatin ne‟ebé kuda duhaen bainhira kuda ai-horis seluk moris buras loos. Sira mos konserva fini duhaen maibé maneira rai/halot fini tau deit iha bote no saku. Sira mos haktuir tan katak funsaun seluk tan husi duhaen mak bele mos uza nu‟udar ai-moruk hodi kura kura moras kakórok kabuar, no duhaen nia tahan bele uza hodi hanas fisur. Tuir sira, em jerál duhaen iha oin rua; duhaen fuan naruk iha musan 12 no fuan badak iha musan 6, maibé iha mos duhaen lokál mutin. Informasaun husi munisípiu Baucau (postu adm. Laga no Venilale) haktuir katak duhaen naran lokál Lari-lari, nia dikin/tahan, funan no fuan bele tau batar da‟an no halo modo, tahan mos bele fó han animal. Duhaen bele kuda iha to‟os laran no kuda kahur hamutuk ho batar. Tuir to‟os na‟in iha Baucau, duhaen atu besik lakon ona iha sira-nia liman. Iha Venilale duhaen naran lokál Wewe, sira mos uza hodi halo modo no tau ba batar da‟an. Funsaun seluk tan mak bele uza nu‟udar ai-moruk hodi kombate lumbriga no moras laran. Informasaun husi munisípiu Viqueque (postu adm. Watulari) haktuir katak ai-horis duhaen nia naran lokál wewe, duhaen iha oin rua; ki‟ik no musan bo‟ot. Musan ki‟ik lokál ka rai na‟in no ida musan bo‟ot mai husi Indonézia liu husi transmigrasaun. Duhaen nia dikin bele halo modo, nia tahan halo sedok, nia fuan nurak halo modo no tau batar da‟an, nia tahan hodi halo ai-moruk, nia tahan hodi fó han animal hanesan bibi no karau (Pers.Com, 2011). Informasaun husi munisípiu Lautem (postu adm. Luro, Tutuala, no Iliomar); duhaen lokál fuan ki‟ik, tahan lotuk, bele moris iha fatin oin-oin. Duhaen nia naran lokál husi lian Makasa‟e Lari-lari, lian Makalero Fofanlarin, lian Fataluku Fofonu. Baibain sira uza duhaen hodi tau ba batar da‟an, halo modo, sedok, nia isin rai laran ke‟e hodi da‟an no tunu hodi han. Informasaun husi munisípiu Bobonaro (postu adm. Bobonaro). Tuir informasaun ne‟ebé hetan iha suco Leber, duhaen kuaze lakon ona maibé sira dehan fini ida ne‟e tuir lian Bunak bolu ho naran „Lume‟. Tabela 80 hatudu rezultadu kona-ba peskiza adaptiva duhaen iha sentru peskiza Loes. Observa katak laiha diferente sinifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsan hun/m2 no todan fuan (polong) ida(g) exetu, todan musan 100(g). Tabela 80. Rezultadu produasun (t/ha) no komponente produsaun husi duhaen variedade oinoin ne‟ebé teste iha sentru peskiza Loes, 2013-14. Variedade Prod. (t/ha) Hun/m2 Todan musan 100 (g) Todan fuan ida (g) DT4 1.55 0.40 34.67 d 6.7 DN6 1.50 0.57 32.33 cd 8.3 D Indo 1.35 0.51 23.33 ab 8.7 D PNG 31 1.32 0.48 33 cd 9.3 D PNG 13 1.25 0.52 26.67 bc 9.3 D PNG 10 1.10 0.43 34 cd 6.0 D Luro 1.09 0.60 19 a 6.7 D Venilale 1.01 0.60 34.3 F. prob. 0.932 0.918 0.003 0.726 Lsd (p<0.05) ls ls 7.59 ls Cv (%) 47 43 15 36 d 109 8.0 Bazeia ba rezultadu analiza teste adaptiva hatudu katak produsaun (t/ha) laiha diferente signifikativa entre variedade, maibé variedade DT4 (1.55 t/ha) nu‟udar ida ne‟ebé aas liu no produsaun menus liu hetan iha variedade lokál Venilale (1.01 t/ha). Komponente produsaun hun/m2 hatudu rezultadu katak númeru ai-horis iha kada kantreru kuaze hotu-hotu moris hanesan. Rezultadu analiza Genstat hatudu katak variabel todan musan 100 (g) iha diferente signifikativa entre variedade. Ba komponente todan fuan (polong) ida hatudu katak laiha diferente signifikativa entre variedade signifika katak husi variedade hirak ne‟ebé teste sira-nia fuan kuaze bo‟ot hanesan. Tabela 81 hatudu rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun husi teste duhaen variedade oin-oin iha sentru peskiza Betano 2013-14. Observa katak, laiha diferente signifikativa entre variedade hirak ne‟ebé teste ba komponente produsaun hotu exetu, rezultadu produsaun (t/ha). Tabela 81 Rezultadu produasun (t/ha) no komponente produsaun husi duhaen variedade oinoin ne‟ebé teste iha sentru peskiza Betano, 2013-14 Hun/m2 Total musan husi fuan ida Todan musan 100 (g) Todan fuan ida (g) b a b b b b b 0.84 0.83 0.87 0.87 0.85 0.91 0.73 11.33 11.4 11.27 10.87 11.2 11.27 11.47 0.28 0.34 0.24 0.33 0.32 0.31 0.28 8 8.33 8.33 8.67 10.67 9 9.33 D Venilale 1.65 b 0.81 11.6 0.32 8.33 F. prob. Lsd (p<0.05) 0.012 0.7694 0.281 ls 0.763 ls 0.914 ls 0.35 ls Cv (%) 26 9 4 32 15 Variedade Produsaun (t/ha) D Indo D Luro DN6 D PNG 10 D PNG 13 D PNG 31 DT4 1.69 0.58 1.65 1.62 1.85 2.15 2.28 Rezultadu peskiza adaptiva iha sentru peskiza Betano hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) (Tabela 82). Tabela 82. Rezultadu média produsaun husi sentru peskiza Betano no Loes, 2013-14 Produsaun Betano (t/ha) Produsaun Loes (t/ha) Média produsaun (t/ha) DT4 2.28 1.55 1.92 D PNG 31 2.15 1.32 1.73 DN6 1.65 1.5 1.58 D PNG 13 1.85 1.25 1.55 D Indo 1.69 1.35 1.52 D PNG 10 1.62 1.1 1.36 D Venilale 1.65 1.01 1.33 D Luro 0.58 1.09 0.83 Variedade Bazeia ba tabela rezultadu média produsaun husi sentru peskiza Betano no Loes hatudu katak produsaun aas liu hetan iha variedade DT4 (1.9 t/ha) no variedade ne‟ebé hatudu produsaun menus liu hetan iha duhaen lokál Luro (0.8 t/ha). 110 Tabela 83. Rezultadu loron vizita to‟os na‟in (field day) kona-ba koko sabór iha sentru peskiza Loes, 2013-14 Variedade Númeru partisipante feto Feto hili (%) Númeru partisipante mane Mane hili (%) Total (%) DT4 DN6 D PNG 31 D Indo D PNG 13 D PNG 10 D Venilale 12 6 3 2 2 3 2 27.9 14.0 7.00 4.70 4.70 7.00 4.70 10 12 10 9 6 5 4 23.3 27.9 23.3 20.9 14.0 11.6 9.30 51.2 41.9 30.2 25.6 18.6 18.6 14.0 D Luro 1 2.30 0 0.00 2.3 F. prob. Lsd (p<0.05) 0.032 0.2578 Cv (%) 161.9 Rezultadu koko sabór iha sentru peskiza Loes hatudu katak iha diferente signifikativa tanba ema barak prefere liu hili variedade DT4 ho razaun katak variedade ida ne‟e han senti sabór di‟ak ka gostu liu. Entre variedade ualu ne‟e, nu‟udar ida ne‟ebé ema ladún hili mak variedade lokál Luro tanba nia persentu ema hili menus liu se kompara ho variedade sira seluk. Konkluzaun Fore duhaen nu‟udar ai-horis ida ne‟ebé kleur ona iha Timor-Leste, maibé fini husi aihoris ida ne‟e kuaze atu besik lakon ona. Tanba ne‟e ema hotu-hotu iha nia interese atu konserva fila-fali fini ida ne‟e liu husi programa Fini ba Moris iha Ministériu da Agrikultura liu husi Diresaun Nasionál de Peskiza buka hala‟o peskiza adaptiva ba rai no klíma hodi nune fini duhaen ne‟e labele lakon hotu husi rai laran. Alternativu ne‟ebé Ministériu da Agrikultura foti mak hala‟o kooperasaun ho nasaun seluk hodi importa fini duhaen mai iha Timor-Leste atu halo teste adaptiva ba rai no klíma hodi nune‟e hadi‟a kualidade no kuntidade fini duhaen. Iha époka ida ne‟e, observa katak variedade foun hatudu rezultadu produsaun aas liu duke variedade lokál liu-liu variedade DT4 (2.3 t/ha). Em jerál hatudu katak ema barak prefere ka hili liu variedade DT4 no ladún hili liu mak variedade lokál. 2.6.2 Teste no demontrasaun duhaen iha agrikultór sira-nia to’os (OFDT), 2014 Prepara husi; Maria Martins, Salvador de Jesus, Apolinario Ximenes, Luis Fernandes, António do Rego, Amandio da Costa, Inacio Pereira, Jorge Amaral, Luis da Costa Patrocino, Leão Mauleto, Mario Tavares Introdusaun Duhaen (psophocarpus tetragonolobus, (L) DC) iha lian Indonézia kecipir, lian Sa‟ani lari-lari, lian Makasae wewe. Duhaen kategoria iha ai-horis hortikultura tanba ema bele konsume husi nia tahan, dikin no mos fuan. Koto ida ne‟e kuaze kuda barak iha parte balun iha Ázia sudeste, no pasífiku de súl. Iha Timor-Leste, fatin balun duhaen moris mesak iha to‟os laran mak hanesan iha Lospalos, Baucau, Viqueque, Manatuto (Soibada) nsst; maibé, 111 iha fatin ka munisípiu balun mos agrikultór sira la kuda ai-horis duhaen. Koto ka ai-horis legume ida ne‟e mos iha proteina ne‟ebé aas no di‟ak ba ema nia saúde. Ho razaun ida ne‟e mak Ministériu da Agrikultura liu husi Diresaun Nasionál de Peskiza (Programa Seed of Life/Fini ba Moris) buka hala‟o mos peskiza ba duhaen. Iha tinan ida ne‟e, peskizadór sira lori fini duhaen variedade tolu ba kuda koko iha Agrikultór sira-nia to‟os (OFDT). Variedade duhaen hirak ne‟ebé koko mak; duhaen variedade PNG (Papua New guinea), Variedade Indo (Indonézia) no Variedade Thai (Tailándia.) Maneira atu kuda no halo tratamentu ba ai-horis ida ne‟e hanesan mos ho ai-horis koto nani, fore-tali nsst. Duhaen bele fó nutrisaun di‟ak ba ema nia saúde liu-liu ba labarik sira ne‟ebé mak menus nutrisaun iha isin.Tuir matenek na‟in Rumphius (2015), duhaen mos uza ba modo (raba-raba), no mos bele ke‟e no han nia isin iha rai laran. Objetivu Objetivu husi peskiza duhaen mak atu buka hatene no habelar liu tan variedade foun ne‟ebé mak ho nia kualidade no iha nutrisaun di‟ak ba ema nia saúde. Metodolojia Fatin no tempu Teste OFDT ba ai-horis duhaen hala‟o iha Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Liquiça, Bobonaro no Manufahi. Munisípiu hirak ne‟e reprezenta ba zona agro-ekolójiku (ZAE) oinoin iha Timor-Leste. Peskiza ida ne‟e hala‟o husi fulan Novembru to‟o - Juñu 2014. Materiál no ekipamentu Materiál ne‟ebé uza mak fini duhaen (variedade oin 3) no ekipamentu ne‟ebé uza mak (tali raffia, kalen sapa tau naran, martelu, pregu, GPS, telefone Samsung (Smart phone), pH test kit, ai estaka, plástiku zip bag ki‟ik no bo‟ot, ai tidin hodi duhaen nani ka bobar sa‟e, enxada, aisuak, katana, tezoura, metru ki‟ik no bo‟ot no protokolu. Métodu peskiza Métodu ne‟ebé uza iha peskiza ida ne‟e mak dezeñu laiha balansu (un-balance design treatment). Implementasaun peskiza Molok peskizadór sira implementa OFDT duhaen, presiza ba hasoru no esplika uluk ba to‟os na‟in sira kona-ba ai-horis duhaen no lalaok peskiza ida ne‟e. Wainhira to‟os na‟in sira simu atu bele koko iha sira-nia to‟os mak hafoin peskizadór sira sukat fatin esperimentasaun ho medida 5mx 5m (25m2). Tuir mai foti amostra/sample rai hodi koko pH rai. Koko mos testura rai uza métodu manuál hanesan foti amostra/sampel rai depois pineira hodi forma letra U no modelu dosi donat depois rezultadu kompara ho kartaun indikadór testura rai nian ne‟ebé iha. Iha tempu atu kolleita, peskizadór ho to‟os na‟in sira hala‟o hamutuk. Para atu hetan dadus hodi halo komparasaun entre variedade, ku‟u hotu tiha sura duhaen nia fuan hotu husi kada kantreru. Depois tetu kedan hodi hatene todan bokon husi kada kantreru. Hafoin ida ne‟e, habai durante loron 2-3 depois tetu fila-fali hodi hatene todan maran husi kada kantreru. Foti mos amostra/sample fuan 10 hodi tetu no kompara todan kada variedade. Husi sample fuan 10 ne‟e sei sura musan kada fuan nune‟e mos tetu kedan hodi hatene todan musan bokon, depois habai no tetu fila-fali para hatene todan musan maran. Dadus hirak ne‟e rekolla uza protokolu no telefone. Dadus hotu ne‟ebé iha husi kada munisípiu, tranfere liu husi internet (online) ho web nia naran „https///ona.io/solofdt2014‟, depois mak sei kopía (down load) hodi tau hamutuk para analiza tuir komponente ne‟ebé iha. 112 Analiza dadus Dadus hotu ne‟ebé iha transfere ba exel depois analiza uza programa genstat ed. 15th no 16 . Atu hatene kona-ba iha diferente signifikativa ka la‟e prova uza ANOVA jerál (general analysis of variance). Komponente importante hirak ne‟ebé analiza mak, produsaun (t/ha), musan/fuan (g) fuan/hun, todan musan maran 100 (g) no rezultadu hun/m2. Wainhira analiza hotu, hakerek relatóriu badak husi peskizadór hanesan reprezenta fatin peskiza (munisípiu) no ikus mai peskizadór hotu hamutuk hakerek relatóriu nasionál ba munisípiu hotu para bele inklui iha relatóriu peskiza anuál MAP/SoL nian. th Observasaun Observasaun ne‟ebé hala‟o iha peskiza ida ne‟e foka ba; kondisaun ai-horis iha tempu kuda to‟o kolleita, moris buras ka la‟e, persentu (%) du‟ut taka rai, moras no pesti, uza aimoruk kímiku ka lokál no tetu para kompara rezultadu produsaun nsst. Peskizadór ho to‟os na‟in sira hamutuk tau matan no hala‟o observasaun ba ai-horis esperimentasaun hahu husi kuda to‟o kolleita Rezultadu no diskusaun Iha Tabela 84 hatudu kona-ba rezultadu husi komponente produsaun hotu. Bazeia ba analiza hatudu katak, iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) mezmu ladún bo‟ot. Komponente seluk hatudu laiha diferente signifikativa. Tabela 84. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun, 2013-14 Variedade INDO PNG Tailándia F.prob. Lsd(p<0.05) CV (%) Prod. (t/ha) 0.73 0.80 0.90 0.59 ls 120 Hun/m2 1.88 1.86 1.91 0.97 ls 78 Fuan/hun 15.02 15.38 15.37 0.99 ls 121 Musan/fuan 12.88 12.57 13.08 0.85 ls 41 Todan musan 100 (g) 28.01 30.76 31.23 0.22 ls 38 Rezultadu produsaun (t/ha) ba kada komponente iha kada munisípiu hatudu katak iha munisípiu Baucau no Aileu fó produsaun aas liu kompara ho munisípiu sira seluk. Iha munisípiu balu ne‟ebé produsaun menus mosu tanba fatin implementasaun ladún barak kompara ho munisípiu hirak ne‟ebé hatudu produsaun aas. Kona-ba komponenete hun/m2, nafatin katak iha munisípiu Aileu ho Baucau mak kuda ai-horis iha kada metru kuadradu ne‟ebé barak liu duke iha munisípiu sira seluk. Ai-horis hun/m2 menus liu observa iha munisípiu Viqueque. Observasaun kona-ba komponente fuan/hun hatudu katak fuan barak liu hetan iha munisípiu Viqueque no Bobonaro se kompara ho munisípiu sira seluk. Komponente musan/fuan hatudu katak munisípiu Ainaro mak fó fuan barak liu i menus liu observa iha munisípiu Baucau ho Viqueque. Maibé, komponente todan musan 100 (g), munisípiu Aileu ho Baucau hatudu todan liu kompara ho munisípiu sira seluk (Tabela 85). 113 Tabela 85. Rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun iha kada munisípiu Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Manufahi Viqueque F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Prod. (t/ha) 1.09 0.30 1.15 0.10 0.99 0.48 <.001 0.499 112 Hun/m2 2.7 2.2 2.3 1.0 1.6 0.7 <.001 0.695 67 Fuan/hun 6.3 9.1 10.0 3.8 19.6 33.5 <.001 7.653 98 Musan/fuan 11.5 25.5 10.9 14.1 12.0 10.5 <.001 1.514 22 Todan musan 100 (g) 38.5 28.1 32.8 21.0 26.7 23.1 <.001 5.462 33 Tabela 86 hatudu kona-ba rezultadu husi kada komponente iha postu adm. hotu. Observa katak postu adm. Vemase fó produsaun aas liu no menus liu hetan iha postu adm. Balibo. Observasaun kona-ba komponente hun/m2 hatudu katak postu adm. Lequidoe mak barak liu i menus liu iha postu adm. Viqueque Vila. Komponente fuan/hun hatudu katak postu adm. Viqueque vila fó fuan barak liu kompara ho postu adm. sira seluk i menus liu iha postu adm. Aileu vila. Ba komponente musan/fuan, hatudu katak postu adm. Maubisse mak fó musan kada fuan barak liu kompara ho postu adm. sira seluk. Musan kada fuan menus liu entre postu adm. hotu mak iha Venilale. Kona-ba komponente todan musan maran 100 (g) hatudu katak postu adm. hotu-hotu kuaze hanesan (Tabela 86). Table 86. Rezultadu produsaun (t/ha) husi kada postu adm. Postu adm. Aileu Vila Alas Balibo Baucau Vila Laulara Liquidoe Maubise Remexio Same Vemasse Venilale Viqueque Vila F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Prod. (t/ha) 0.8 0.9 0.1 0.3 1.8 1.8 0.3 0.3 1.2 3.3 1.8 0.5 <.001 0.439 64 Hun/m2 1.6 1.5 1.0 1.2 3.5 5.4 2.2 2.6 1.8 2.9 5.1 0.7 <.001 0.6453 41 Fuan/hun 2.2 18.8 3.8 5.7 13.4 6.3 9.1 3.4 21.1 22.2 11.1 33.5 <.001 11.410 95 Musan/fuan 10.8 11.9 14.1 10.3 12.4 13.0 25.5 10.8 12.2 13.9 9.7 10.5 <.001 2.226 21 Todan musan/ 100 (g) 38.5 26.8 21.0 35.2 43.1 40.3 28.1 31.9 26.4 40.3 17.6 23.1 <.001 7.502 30 Iha Figura 36 Rezultadu produsaun (t.ha) tuir kada postu adm. Vemasse, Laulara, Liquidoe no Venilale mak hatudu iha produsaun aas liu wainhira kompara ho postu adm. sira seluk. 114 Prod. (t/ha) 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Subdistritu Figura 37. Rezultadu produsaun (t/ha) tuir kada postu adm. Iha Tabela 87 rezutadu duhaen tuir kondisaun topografi observa katak laiha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) iha topografia oin-oin. Mezmu nune‟e, observa katak duhaen fó produsaun di‟ak liu iha topografia ho kategoria rai lolon duke iha rai tetuk ka fehan. Observasaun kona-ba komponente produsaun hatudu katak iha diferente signifikativa entre topografia oin tolu ne‟e ba komponente hun/m2, fuan/hun no musan/fuan. Komponente produsaun ne‟ebé mak la iha diferente signifikativa mak todan musan 100 (g) (Tabela 87). Tabela 87. Rezultadu duhaen tuir kondisaun topografia Topografia Rai fehan Rai tetuk Rai lolon F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Prod.(t/ha) (t/ha) 0.86 0.59 1.10 0.215 ls 120 Hun/m2 1.6 2.5 4.4 <.001 0.915 72 Fuan/hun 16.3 8.1 8.1 0.016 11.460 119 Musan/fuan 11.3 18.5 11.2 <.001 2.954 34 Todan musan 100 (g) 30.2 29.8 25.7 0.640 ls 38 Observasaun ba pH rai hatudu katak iha rai ho pH 6.0 fó produsaun (t/ha) aas liu no menus liu hetan iha pH rai 5.0. Rezultadu hun/m2 no todan musan 100 (g) aas liu observa iha rai ho pH 5.5 se kompara ho nível pH rai sira seluk. Kona-ba fuan kada hun hatudu katak duhaen fó fuan barak liu iha rai ho pH 8.5 maibé razaun tansá aas liu ladún klaru. Observa mos katak musan kada fuan aas liu hetan iha rai ho pH rai 5.5 no 6.0. Tabela 88. Impaktu pH rai ba rezultadu produsaun (t/ha) no komponente produsaun duhaen. pH rai 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 F.prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Prod.(t/ha) 0.1 1.2 1.4 0.6 0.5 1.0 1.0 0.9 0.004 0.868 116 Hun/m2 2.4 3.8 2.6 1.1 1.8 2.1 1.8 1.3 <.001 1.274 73 Fuan/hun 1.1 8.2 19.8 15.4 12.2 13.3 16.6 25.3 0.318 ls 120 115 Musan/fuan 9.5 10.0 12.6 11.0 15.2 11.8 10.4 11.7 <.001 4.604 39 Todan musan 100 (g) 30.2 37.9 37.2 29.4 29.5 26.7 26.5 22.1 0.006 10.230 37 Duhaen Prod. (t/ha) 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 R² = 0.0511 Prod.(t/ha) Linear (Prod.(t/ha)) 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 pH_rai Figura 38. Impaktu pH rai ba produsaun (t/ha) no komponente produsaun duhaen iha OFDT, 2014. 5 Prod.(t/ha) 4 3 Prod. (t/ha) 2 Linear (Prod. (t/ha)) R² = 0.0146 1 0 0 500 1000 1500 2000 Elevasaun (m) Figura 39. Impaktu elevasaun ba produsaun duhaen iha OFDT, 2014. To‟os na‟in sira nia opiniaun Istória jerál kona-ba ai-horis duhaen ne‟ebé mak kuda iha munisípiu hitu, no mos to‟os na‟in sira barak mak kuda no iha to‟os na‟in balun mak koko han ona wainhira duhaen sei iha fuan nurak. Bele relata mos katak duhaen hanesan ai-horis foun ne‟ebé mak foin koko iha to‟os na‟in sira-nia to‟os. Iha postu adm. Venilale to‟os na‟in balu fa‟an ona duhaen hodi hetan osan ba rendimentu familia nian. Dalabarak to‟os na‟in sira hakfodak ho duhaen kuandu hare nia musan atu hanesan ervilla ka tunis, maibé duhaen nia fuan la hanesan. Ervilla fuan naruk atu hanesan koto surik mas nia lolon tarak ka saren, wainhira musan maran da‟an ho batar nia la dodok atu hanesan ho fore-keli, bele mos sona hanesan batar, isin iha rai laran mos bele tunu hanesan fehuk, talas, ai-farina nsst. Atu klaru liu tan bele hare istória kona-ba ai-horis duhaen husi to‟os na‟in sira iha munisípiu balu ne‟ebé implementa peskiza OFDT ba. Iha Ainaro, to‟os na‟in sira gosta tanba uza hodi tein sedok han gostu hanesan ervilla, depois uluk avo sira mos tein hanesan dadauk sira dehan ne‟e. No to‟os na‟in balun fó informasaun dehan duhaen fuan di‟ak maibé tempu kolleita kleur uitoan, entaun atu kuda fali ai-horis seluk fatin laiha. Iha Aileu, Maske rezultadu la másimu, to‟os na‟in balu fó komentáriu dehan sira gosta atu kuda duhaen tanba nurak halo modo kapas no gosta han nune‟e mos ai-horis ida ne‟e foun ba sira iha Aileu. 116 Iha Baucau vila, to‟os na‟in sira gosta tanba wainhira fuan tuan ona bele tein hamutuk ho na‟an, no mos balu dehan sira koko fa‟an duhaen no hetan ona osan hamutuk USD 127 entaun ida ne‟e di‟ak ba familia hodi aumenta sira-nia rendimentu. Iha Bobonaro, to‟os na‟in balu husi postu adm. Balibo ne‟ebé kuda duhaen sente entuziázmu los ho ai-horis duhaen ne‟e tanba nu‟udar ai-horis ida ne‟ebé foun ba sira. Sira mos fó komentáriu dehan ai-horis duhaen haree úniku uitoan tanba nia tahan hanesan sinkumas, fuan naruk hanesan koto surik, nia fuan ninin hanesan ema suku renda, nune‟e mos nia musan hanesan tunis nia musan; maibé, duhaen nia musan bo‟ot liu uitoan duke tunis. Sr.Victor Martins (to‟os na‟in husi Cowa) ho Jorge (to‟os na‟in husi Leo-Lima) dehan; sira hakarak kontinua kuda nafatin duhaen iha sira-nia to‟os, tanba ai-horis ida ne‟e di‟ak. Razaun duhaen bele uza halo modo, da‟an musan maran kahur ho batar, tein kahur ho foos no nia musan ita bele sona hanesan sona batar no bele han direta. Iha Liquiça, laiha komentáriu ruma tanba fatin esperimentu la hetan susesu di‟ak katak ai-horis mate hotu. Balu kuda duni mas la moris tanba bee la iha. Iha Manufahi, to‟os na‟in sira gosta tanba wainhira fuan sei nurak tein ho batar han gostu i morin. To‟os na‟in hakarak kuda kontinua iha tempu oin mai. Iha Viqueque, tuir to‟os na‟in sira ne‟ebé simu fini duhaen no kuda iha sira-nia to‟os informa dehan; sira gosta ai-horis duhaen no hakarak kuda iha tinan oin mai tanba duhaen nia fuan ne‟ebé nurak halo modo sabór gostu no midar. Balu mos komentáriu dehan fuan nurak kahur ho supermi gostu loos. Tuir observasaun wainhira hala‟o hela kolleita ba ai-horis duhaen, iha komunidade barak mak husu fini duhaen atu sira kuda iha sira-nia to‟os iha tinan oin mai. Tuir to‟os na‟in Afonso Pinto husi suco Bahalara-Uain dehan nia familia koko ona duhaen hodi halo modo no mos kahur ho supermi han midar loos. Komentáriu liu tan dehan, se kuda duhaen bele ku‟u nia fuan nurak hodi ba fa‟an para aumenta rendimentu familia nian. Iha suco Uma-Uain Craic, to‟os na‟in Cornelio Guterres ho nia familia sira koko ona sabór no komentáriu dehan han sente midar ka gostu loos. Depois molok to‟os na‟in atu koko han nia familia sira husi postu adm. Uatolari, suco Uaitame konsege mai ku‟u no han koko ona dehan han gostu tebes. Sr. Bernardo Soares Amaral suco Bahalara-Uain, Aldeia Aidak; dehan katak duhen ita bele halo modo ka tein kahur ho na‟an ka supermi. Iha Venilale, to‟os na‟in gosta han wainhira sei nurak no mos koko ona fa‟an iha merkadu. Tanba ema hakarak sosa entaun tinan kotuk to‟os na‟in ida naran Sr. Marcelino fa‟an ona no hetan osan hamutuk USD 127.00. Ida ne‟e di‟ak ba to‟os na‟in sira atu kuda duhaen hodi bele fa‟an no hetan osan. Iha Ossu, komentáriu dehan, wainhira tahan sei nurak no fuan sei okir/nurak bele uza halo modo raba-raba, depois durasaun tempu moris kleur iha to‟os ka uma hun tanba ne‟e bele uza ba bailoro kuandu hela besik be‟e. Konkluzaun Bazeia ba dadus ne‟ebé iha hatudu katak, variedade Tailándia fó rezultadu produsaun di‟ak. Ida ne‟e observa husi komponente tolu (produsaun aas (0.91 t/ha), hun/m2(1.9), musan kada fuan (13.1) ho todan musan 100 (31.2 (g) no fuan kada hun. Aleinde variedade Tailándia, fuan/hun ne‟ebé barak mos observa iha variedade Papua New Guinea (PNG). Em jerál, bele relata katak rezultadu produsaun ne‟ebé hetan ladún másimu iha teste ida ne‟e tanba duhaen nia fuan nurak to‟os na‟in sira ku‟u antes ba han molok peskizadór sira vizita hodi kolleita no tetu para hatene rezultadu total husi kada variedade. Duhaen mos adapta di‟ak ba kondisaun ambiente iha postu adm.hotu hahu husi elevasaun 6,00m-1000m bele moris buras no fó produsaun ne‟ebé di‟ak. Iha rai ho pH menus 117 husi 5.0 duhean sei la moris buras no fó produsaun di‟ak. Iha kondisaun rai ne‟ebé ho nia pH entre 5.5 -8.5 duhaen moris buras no fó produsaun di‟ak. To‟os na‟in hotu ne‟ebé involve iha peskiza OFDT gosta uza duhaen ba modo wainhira fuan sei nurak, no mos sira da‟an musan maran kahur ho batar. To‟os na‟in balu mos fa‟an ona duhaen hodi hetan osan no sustenta nesesidade familia nian. Rekomendasaun Haree ba rezultadu ne‟ebé mak iha, rekomenda ba MAP/SoL atu hala‟o peskiza kontinuasaun ba ai-horis refere iha to‟os na‟in sira-nia to‟os (OFDT) tanba ida ne‟e hanesan étapa dahuluk ba koko duhaen hamutuk ho to‟os na‟in sira. Em jerál, variedade tolu ne‟ebé uza iha teste ida ne‟e di‟ak hotu tanba ne‟e presiza koko kontinua nafatin atu hatene di‟ak liu tan. Karik iha tinan rua ka tolu nia laran hetan variedade ruma ne‟ebé mak hatudu produsaun konsisténsia no adapta di‟ak iha fatin hotu-hotu, buka habarak no fó sai ka lansa ba to‟os na‟in sira atu nune‟e sira bele asesu fini no kuda ai-horis duhaen iha sira-nia to‟os. Aneksu Figura 40. Mapa implementasaun peskiza OFDT duhaen, 2014 Figura 41. Foto atividade OFDT duhaen hamutuk ho to‟os na‟in sira 118 119 2.7 Fore-mungu 2.7.1 Rezultadu peskiza fore-mungu adaptasaun iha sentru peskiza Loes no Betano, 2014 Prepara husi; Marcos Correia Vidal no José Ronal Fregen Introdusaun Fore-mungu (Vigna radiata L.) iha nível proteina ne‟ebé relativamente aas (23%) nune‟e mos iha nutrisaun sira seluk liu-liu vitamina C, B1 ho B2. Fore-mungu iha posibilidade atu uza hodi hadi‟a kualidade ai-han iha Timor-Leste ne‟ebé sempre bazeia ba batar no foos. Nu‟udar familia husi ai-horis leguminosa, fore-ungu mos iha funsaun seluk hanesan bele uza hodi hadi‟a nutriente rai liu-liu nitrojeniu. Iha kontestu hadi‟a rai bokur, ida ne‟e sai importante tebes wainhira adubu kímiku la disponível ba agrikultór subsisténsia sira iha área rurais. Fore-mungu nu‟udar ai-horis tempu badak ne‟ebé bele integradu iha sistema kultivasaun ai-horis rotasaun. Baibain ai-horis ida ne‟e kuda mesak (monokultura) iha tempu bailoro depois de hare iha área parte tetuk no kuda kahur ho batar iha rai ho altitude aas. Em jeral, ai-horis fore-mungu fasil atu kultiva no fó produsaun di‟ak mezmu kuda tuir sistema tradisionál ne‟eb‟e existe iha Timor-Leste no la aplika input ruma. Mezmu nune‟e foremungu la tolera iha rai ho nível aluminium aas. Atu bele hetan produsaun aas, fore-mungu prefere liu rai ne‟ebé bokur no pH besik ka neutrál. Ai-horis ida ne‟e, serve liu ba rai ho testura argila (lempung) ne‟ebé bele identifika iha rai aas to‟o maizumenus 700m husi nível tasi. Nia tempu kolleita progresivu tanba isin mosu iha tempu ne‟ebé la hanesan husi periódu semana rua to‟o tolu. Maneira hamaran fore-mungu musan dalaruma husik deit hamutuk ho kain. Fore-mungu musan maran, bele da‟an ba han. Iha Timor-Leste, kuandu rai/haloot fore-mungu ba periódu ne‟ebé kleur hasoru prolema kona-ba fuhuk ka insekta (Bruchids). Problema kona-ba fuhuk estraga sai nu‟udar ameasa bo‟ot ida ba produsaun fore-mungu liu-liu ba to‟os na‟in hirak ne‟ebé hakarak produs ho kuantidade bo‟ot. Tuir informsaun ne‟ebé iha, produsaun fore-mungu iha Timor-Leste intervalu entre 0.8 - 1.2 t/ha. Bazeia ba informsaun hirak ne‟ebé iha bele relata katak iha oportunidade atu esporta fore-mungu ba iha Timor Osidentál no parte seluk husi Indonézia. Iha ona evidénsia balu katak TL kolsege esporta ona fore-mungu ba Indonézia hahu husi tempu okupasaun Indonézia to agora. Tuir estimasaun husi Diresaun Nasional da Hortikultura MAP katak iha tinan 2006, TL konsege produs fore-mungu ho kuantidade maizumenus tonelada 1,300 no 75% husi ida ne‟e mai husi munisípiu Covalima, Viqueque ho Bobonaro. Mezmu nune‟e, bele produs ho volume ne‟ebé substansialmente aas liu iha nasaun laran. Iha tinan 1997, produsaun nasionál rejista liu husi tonelada 4,000 (MAP, 2008). Objetivu Prova adaptasaun fini fore-mungu foun husi rai liur iha kondisaun klíma no rai TimorLeste nian. Hala‟o komparasaun entre fini variedade foun ho lokál hodi buka hatene variedade fore-mungu ida ne‟ebé mak fó produsaun di‟ak liu. Materiál no métodu Hala‟o ona avaliasaun ba fore-mungu variedade oin 12 iha periódu tinan 2010-12 iha sentru peskiza Loes no Betano. Variedade oin 3 mai husi Indonézia (ILETRI), variedade oin 4 lokál ne‟ebé uza nanis ona iha Timor-Leste durante tinan barak no 5 seluk mai husi Queesland Primary Industries iha Austrália. Peskiza ida ne‟e uza dezeñu RCBD ka RAK ho replikasaun 3. 120 Tabela 89. Detallu data kuda no kolleita peskiza fore-mungu iha tinan 2014 Fatin Númeru variedade Númeru replikasaun Data kuda Data kolleita Média prod. (t/ha) Betano Loes 12 ??? 3 2/05/2014 14/08/2014 1.19 Udan been iha tempu kuda (mm) ??? ??? Teste iha tinan 2014 hala‟o iha sentru peskiza Betano no Loes. Teste ne‟ebé hala‟o iha fatin rua uza kantreru ho medida 5m x 5m. Kuda fini musan ida kada rai kuak ho distansia kuda 25cm x 15cm. Baibain fore-mungu presiza tempu to‟o loron 40 hodi funan no média loron 30 tan hodi fó ka produs fuan. Observsaun ne‟ebé hala‟o ba peskiza ida ne‟e hahu husi tempu kuda to‟o tempu kolleita. Iha tempu kolleita, halo kalkulasaun ba komponente produsaun hotu. Atu bele halo kalkulasaun ba rezultadu produsaun, presiza sura total ai-horis hun kada rai kuak, konta hun kada m2 no mos observa kona-ba karateristíka ai-horis hanesan sukat ai-horis nia aas (uza amostra/sample hun 10 husi kada kantreru ho métodu random, sukat naruk husi ai-horis nia musan no sura musan kada fulin husi amostra hun 10. Dadus hotu ne‟ebé rekolla tranfere ba programa excel no analiza uza Genstat ed.16th. Atu hatene kona-ba variasaun uza Anova lsd 5%. Hala‟o mos analiza regressi ba produsaun kada komponente produsan. Analiza PCA ka Principle Component, hodi hatene adaptasaun husi kada variedade ba fatin. Tabela 90. Detallu kona-ba populasaun fore-mungu iha Betano no Loes 2014 Populasaun Fonte Medida fini* Tipu kulit Karateristíka seluk* Ki‟ik Kór musan Matak Celera Australia Brilliante Australia Bo‟ot Matak Brillinate Diamond Australia Ki‟ik Matak Dull Metan Mediu-bo‟ot Metan Dull Satin TimorLeste Austrália Ki‟ik Matak Dull Sirity Indonézia Ki‟ik Matak Brilliante Murai Indonézia Bo‟ot Matak Dull Merpati Indonézia Bo‟ot Matak Brillian Besicama Timor Bo‟ot Matak Dull Berken Australia Mediu-bo‟ot Matak Briliante Balibo TimorLeste Timor Ki‟ik Matak Dull Ki‟ik Matak Dull Iha resistensia di‟ak ba nakfera no mudansa tempu. Fasil atu estabelese. Menus rezisténsia ba fuhuk. Fasil atu nakfera. Toleránsia ba tan spot. Toleránsia ba kondisaun maran. Iha rezisténsia di‟ak ba nakfera iha reisténsia ba tempu udan. Iha rezisténsia di‟ak ba nakfera ba kondisaun rai maran Iha rezisténsia ba rai maran fasil atu kona moras tahan frujen. Iha rezisténsia ba tahan frugen no bailoro naruk Iha rezisténsia ba morsa tahan kuak metan Iha rezisténsia di‟ak ba musan nakfera no menus produsaun ba tempu udan bo‟ot, laiha rezisténsia ba pesti nako. Fasil atu kona moras powdery mildew ho tan spot Fasil kona moras tahan frusin, Laiha rezisténsia ba pesti nako. Laiha rezisténsia ba udan bo‟ot, Iha rezisténsia di‟ak ba tempu bailoro naruk. Delta Suai * Small: <4g/100 seeds; Medium:5g/100 seeds; Large:>6g/100 seeds ** Source: Queelsland Primary Industries and Fisheries - www.dpi.qld.gov.au *** Sourced from Vietnamese Jesuit priest in Suai. Probably an introduction from Vietnam. **** Relatorio Annual MAP 2009 **** Balai Penelitian Umbi dan Kacang-kacangan Indonézia 121 Rezultadu Tabela 91. Rezultadu produsaun (t/ha) husi peskiza fore-mungu iha sentru peskiza Betano, 2014 Kódigu Variedade Hun( m2) B BE F1 F2 F3 F4 F5 FM M MU S SU Prod. (t/ha) Média musan kada fuan Média fuan naruk (cm) Todan musan 1000 (gr) Média hun aas (cm) 11.1 15.3 13.7 12.3 10.9 11.1 13.2 13.3 12.2 9.9 12.0 10.8 1.5 0.7 1.3 1.2 1.0 1.2 1.2 1.1 1.3 1.3 0.9 1.3 11.6 11.6 10.9 11.9 10.9 12.3 11.2 11.2 11.3 12.1 11.3 11.7 9.0 9.4 9.1 8.5 9.7 8.8 9.3 9.0 8.6 9.1 8.9 9.2 36.9 40.9 35.9 41.6 37.7 43.7 27.0 40.1 40.3 38.9 40.3 27.6 85.4 86.2 69.6 62.5 65.3 62.5 71.9 87.3 63.0 74.3 83.5 75.4 F pr. Lsd (p<0.05) 0.6 ls 0.011 0.376 0.593 ls 0.462 ls <.001 5.861 <.001 9.096 Cv (%) 24 19 8 6 9 7 Bazeia ba rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha) (F pr. 0.011< alva 5%). Rezultadu produsaun aas liu observa iha variedade Balibo, Merpati, Muray, delta no Diamond. Produsaun ki‟ik liu observa iha variedade besikama. Iha tinan ne‟e variedade Balibo fó nia produsaun di‟ak liu kompara ho variedade sira seluk. Mezmu nune‟e, variedade sira seluk hanesan; Murai, Merpati no Delta sempre fó produsaun ne‟ebé di‟ak nafatin no konsisténsia kada tinan. Tabela 92. Teste sabór iha Sentru peskiza Betano, 2014 Kódigu Variedade B BE F1 F2 F3 F4 F5 FM M MU S SU F pr. To'os na’in hili 0.03 0.03 0.10 0.16 0.19 0.45 0.10 0.32 0.36 0.19 0.03 0.03 <.001 Butun La butun Mina La mina Morin La morin 0.26 0.00 0.19 0.29 0.16 0.16 0.07 0.19 0.19 0.07 0.23 0.26 0.55 0.81 0.71 0.61 0.71 0.77 0.65 0.77 0.74 0.71 0.74 0.71 0.45 0.52 0.65 0.84 0.45 0.71 0.42 0.58 0.65 0.65 0.71 0.48 0.42 0.39 0.29 0.07 0.42 0.26 0.26 0.45 0.29 0.23 0.26 0.48 0.32 0.58 0.68 0.68 0.61 0.65 0.45 0.68 0.74 0.45 0.61 0.52 0.55 0.39 0.26 0.26 0.29 0.29 0.32 0.36 0.26 0.39 0.29 0.39 0.064 0.641 0.013 0.021 0.032 0.463 122 Musan bo’ot 0.52 0.84 0.61 0.65 0.52 0.84 0.19 0.90 0.77 0.74 0.74 0.39 <.001 Musan Ki’ik 0.45 0.07 0.39 0.32 0.45 0.13 0.61 0.07 0.19 0.13 0.13 0.65 <.001 Iha diferente signifikativa entre variedade bazeia ba to‟os na‟in sira nia preferénsia kona-ba sabór husi kada variedade ne‟ebé koko tein no han. Variedade ne‟ebé mak to‟os na‟in sira hili barak liu mak variedade Delta. Variedade Delta nu‟udar ida ne‟ebé fó produsaun aas no mos sabór han gostu liu tuir to‟os na‟in sira nia preferénsia. Iha diferente signifikativa entre variedade hotu ne‟ebé koko; maibé, variedade sira balu ladún hatudu konsisténsia ba rezultadu produsaun kada tinan. Variedade ne‟ebé mak konsisténsia ho sirania rezultadu produsaun kada tinan teste mak variedade Merpati ho Delta. Tabela 93. Rezultadu produsaun (t/ha ) husi peskiza adaptivu ai-horis fore-mungu variedade oin 12 iha sentru peskiza Betano no Loes durante periódu 2008-14 Variedade Betano14 Betano 2013 Betano 2012 Betano 2011 Betano 2010 Betano 2009 Merpati 1.38 2.44 1.4 2.26 1.15 0.87 Satin 1.18 2.16 1.2 1.91 0.68 Delta 1.29 1.57 1.7 1.36 Berken 1.03 1.74 1.3 Murai 1.3 1.57 1.12 F.Metan 1.13 1.45 0.91 Suai 1.33 1.06 Celera 1.17 Diamond Besicama Betano 2008 Loes 2010 Médi a 2.58 1.14 1.62 1.04 2.53 1.03 1.47 0.81 1.09 2.74 1.15 1.46 2.1 0.55 0.84 2.5 1.13 1.40 1.69 0.59 0.97 1.55 2.14 1.13 1.34 1.25 0.7 0.79 1.39 1.89 1.21 1.19 1.12 1.86 0.55 0.44 1 2.52 1.02 1.21 1.01 1.34 1.76 0.53 0.91 1.79 0.79 1.16 1.39 1.62 1.05 0.48 0.83 0.99 2.3 0.83 1.19 0.7 1.11 1.12 0.81 0.48 0.54 1.01 2.65 1.46 1.10 Sirity 0.87 1.28 0.85 0.78 0.64 0.95 1.73 1.86 0.9 1.10 Balibo 1.48 1.32 1.19 0.68 0.58 0.49 0.82 2.37 1.26 1.13 0.011 0.38 19 1.16 0.003 0.6322 25 1.24 0.002 0.3295 16 1.08 <.001 0.473 20 1.15 0.005 0.2819 25 0.58 <.001 0.2123 15 0.57 <.001 0.41 23 1.05 0.01 0.52 13 2.36 Ls 0.4553 25 1.24 F prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) Média Lokál 1.38 Loes 2012 Tuir rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade hirak ne‟ebé observa ba rezultadu produsaun (t/ha). Rezultadu produsaun di‟ak liu hetan iha variedade Merpati, Satin no Delta. Produsaun ki‟ik liu observa iha variedade Sarity no lokál Besikama. Total hun m2 ba variedade sira hotu laiha diferente signifikativa entre variedade, ne‟e hatudu katak total hun kada variedade fore-mungu laiha difrente katak hotu-hotu moris ho númeru populasaun ai-horis ne‟ebé hanesan. Mezmu nune‟e, kada variedade fó sirania rezultadu produsaun la hanesan. Konkluzaun Durante hala‟o teste observa katak variedade Merpati sempre fó nia rezultadu produsaun aas liu wainhira kompara ho variedade sira seluk iha sentru peskiza Betano no Loes. Laiha diferente signifikatva ne‟ebé observa ba densidade ai-horis katak densidade hun 15 kada m² fó rezultadu produsaun ne‟ebé hanesan ho densidade ai-horis hun 35 kada m². Mezmu komparasaun densidade entre hun 15 no 35 iha kada m2 la hatudu diferente signifikativa, densidade ai-horis sei sai nafatin fatór interesante ne‟ebé atu prova nafatin iha teste hirak iha tempu oin mai hodi bele hatene klean no klaru liu tan. Rekomendasaun 1. Kontinua prova variedade Merpati no Delta iha to‟os na‟in sira-nia to‟os. 2. Iha tinan agora, bele kuda tan variedade Satin iha to‟os na‟in sira-nia to‟os. 3. Variedade Merpati bele lansa ona atu to‟os na‟in sira bele uza 123 2.7.2 Teste no demontrasaun fore-mongu iha agrikultór sira-nia to’os (OFDT), 2013-14 Prepara husi: Inácio S. Pereira,Luis da C. Patrocinio,Salvador de Jesus Abstratu Peskiza OFDT ne‟e hala‟o iha munisípiu tolu mak; Viqueque (postu adm. Viqueque vila), Bobonaro (postu adm. Balibo) no Aileu postu adm. (Lequidoe, Remexio no Laulara). Peskiza OFDT ne‟e hala‟o ho objetivu atu avalia fila-fali hodi konfirma no fó lansamentu ba variedade superior ne‟ebé identifika iha sentru peskiza katak karik variedade ne‟ebé koko bele hatudu produtividade no adapta di‟ak mos iha klíma no sistema kultivasaun tuir kondisaun to‟os na‟in sira-nian. Dezeñu ne‟ebé uza iha teste ida ne‟e mak dezeñu tratamentu la balansu (unbalance treatment structure). Teste ida ne‟e koko iha fatin ne‟ebé la hanesan. Teste ida ne‟e nu‟udar atividade peskiza kontinuasaun katak hala‟o ona iha tinan barak iha sentru peskiza Betano no Loes. Analiza hala‟o ba dadus hotu tuir observasaun ba kada komponente produsaun. Rezultadu hatudu katak produsaun aas liu (1.6 t/ha) observa iha variedade murai no menus liu iha variedade lokál (1.0 t/ha). Iha diferente signifikativa entre variedade introdus no lokál ba rezultadu produsaun (t/ha), maibé, laiha diferente signifikativa entre komponente produsaun hotu. Rezultadu komponente produsaun fuan kada hun barak liu hetan iha variedade delta (10.2) no menus liu hetan iha variedade merpati (8.3). Rezultadu komponente produsaun musan kada fuan ida aas iha variedade merpati (11.1) no menus iha variedade lokál (9.6). Rezultadu komponente produsaun todan musan 100 (g) todan liu hetan iha variedade merpati (6.1g) no menus liu iha variedade lokál (4.5g). Fatin estabelesimentu ba OFDT fore-mungu iha Viqueque vila hamutuk ualu, maibé fatin lima falla tanba laiha udan no balu la konsege kuda. Iha Balibo OFDT fore-mungu estabelse sia, mas to‟os na‟in rua simu tiha fini la konsege kuda tanba ne‟e iha hitu deit mak iha dadus no inklui iha relatóriu finál. Iha munisípiu Aileu laiha fatin ida mak konsege hetan dadus tanba fore-mungu hotu dodok no la bele kolleita. Introdusaun Fore-mungu (Vigna radiata L.) ho fore-mungu metan (Vigna mungu, L.) nu‟udar aihan ne‟ebé saudável ba kualker dieta tanba kontem nível konsentrasaun proteina ne‟ebé aas (23%). Iha kontestu komparasaun nutrisaun husi ai-han oin-oin, fore-mungu iha nível nutrisaun ne‟ebé signifikativa aas, liu-liu vitamina C, B1 ho B2. Iha posibilidade katak foremungu bele signifikativa hadi‟a kualidade ai-han ba populasaun iha Timor-Leste ne‟ebé maioria depende liu ba batar no hare. Aleinde fore-mungu iha benefísiu di‟ak ba hasa‟e nutrisaun, iha mos vantajen ba prátika sistema hadi‟a rai bokur tanba fore-mungu nu‟udar parte husi familia ai-horis leguminosa ne‟ebé bele fixa nitrojéniu atmosfériku. Ida ne‟e vantajen ne‟ebé di‟ak tebes iha kontestu disponibilidade adubu kímiku ba agrikultór ki‟ik sira iha Timor-Leste. Tuir istória, ai-horis fore-mungu nia orijinál mai husi Mongolia ho nia subespésie vigna radiata no sub-espésie sublobata ne‟ebé kuaze moris fuik iha ne‟ebá. Ai-horis ida ne‟e kuda barak liu iha sub-kontinente Índia nian durante tinan 4,000 resin, iha Xína, Ázia Sudeste no foin dadaun ne‟e mak kuda iha parte balu husi kontinente Européia nian, USA no Austrália. Iha Timor-Leste, maizumenus iha fore-mungu hektár 1,500 mak kuda ona, liu-liu iha munisípiu Covalima, Bobonaro ho Manatuto ho média produsaun entre 600 to‟o 900 kg/ha (dadus estatístiku MAP 2008). Fore-mungu nu‟udar ai-horis tempu badak ne‟ebé iha valór di‟ak. Agrikultór sira iha kontinente Índia nian, baibain sira kuda fore-mungu iha ai-horis 124 hare no trigu nia leet (tunpang sari/intercropping). Iha Timor-Leste ai-horis ida ne‟e serve atu kuda iha tempu besik remata udan no bele kuda kahur ho hare rai maran. Ai-horis ida ne‟e prefere liu moris iha rai ho pH besik neutrál, no iha Timor-Leste to‟os na‟in sira baibain kuda iha rai ho altitude menus husi metru 700 husi nível tasi (MAP, 2008). Fore-mungu bele da‟an no han hanesan soupa, bele uza halo rahun no han hanesan pasta, no mós ema balu uza hodi halo dose fore-mungu. Fore-mungu hanesan típu ai-han ne‟ebé importante tebes iha área agríkula tanba iha proteina ne‟ebé aas no nível bokur ne‟ebé uitoan (kadar lemak rendah). Fore-mungu mós bele sai hanesan fonte rendimentu ida ba to‟os na‟in sira. Fore-mungu nia musan kontem proteina (23-24%), karboidratu (58%) no vitamina liu-liu B1 & B2. Foremungu hanesan ai-horis ida ne‟ebé bele responde ba kondisaun rai maran katak sei bele fó rezultadu produsaun aas wainhira kondisaun bee iha rai laran menus ka ladún naton (Sutarman, 2002). Objetivu Objetivu husi peskiza ida ne‟e mak atu avalia no determina karik variedade superiór ne‟ebé identifika ona iha sentru peskiza hatudu nia potensialidade di‟ak, bele di‟ak mós iha agrikultór sira-nia to‟os tuir sira-nia kondisaun rasik. Atu buka hatene di‟ak liu tan kona-ba oinsa adaptasaun husi variedade hirak ne‟e ba klíma no fatór ambiente oin-oin iha rai laran, katak wainhira kuda iha fatin oioin bele moris no fó rezultadu produsaun di‟ak ka la‟e. Metodolojia Total fatin ba peskiza OFDT fore-mungu husi postu adm. haat (Balibo, Laulara, Remexio no Viqueque vila) hamutuk ualu no fatin hirak ne‟e reprezenta ona Zona AgroEkolójiku oin-oin ho nia elevasaun hahu husi 2m-60m. Iha Viqueque vila, fatin estabelesimentu ba teste OFDT fore-mungu hamutuk ualu maibé so bele rekolla dadus husi fatin tolu deit. Fatin lima seluk la konsege hetan dadus tanba fatin tolu la konsege kuda i rua seluk kuda duni maibé la bele kolleita tanba depois de kuda liu tiha udan laiha. Iha Balibo estabelese iha fatin sia mas iha final so iha fatin hitu deit mak konsege hetan dadus (Tabela 94). Tabela 94. Tempu kuda no kolleita fore-mungu OFDT iha postu adm. hotu, 2013-14 Munisípiu Postu Adm. Viqueque Bobonaro Aileu Viq.vila Balibo Laulara Remexio Total Númeru fatin OFDT Elev. (m) Karaterístika rai 8 9 5 3 25 68 472 740 1,142 Tetuk Teras Teras Rai lolon Númeru fatin kolleita 3 7 0 0 10 Média tempu kuda Juñu Feb. Nov. Nov. Média tempu kolleita Set. Abríl La kolleita La kolleita Molok hahu atividade OFDT fore-mungu, peskizadór sira esplika uluk ba agrikultór sira kona-ba prosesu hala‟o observasaun ba variedade fore-mungu oin hirak ne‟ebé introdus mai husi rai liur. Variedade fore-mungu oin hirak ne‟ebé koko mak; lokál Viqueque, delta, murai no merpati husi Indonézia. Variedade fore-mungu hirak ne‟e koko tinan barak ona iha sentru peskiza Loes no Betano. Variedade hirak ne‟ebé lori ba koko iha to‟os na‟in sira-nia to‟os nu‟udar ida ne‟ebé hetan rekomendasaun husi peskizadór sira husi sentru peskiza. Ida ne‟e hanesan peskiza kontinuasaun hamutuk ho to‟os na‟in sira iha sira-nia to‟os rasik hodi avalia no konfirma fila-fali rezultadu ne‟ebé hetan iha sentru peskiza. Medida kantreru ne‟ebé uza ba peskiza fore-mungu mak 3m x 3m. Peskizadór sira hala‟o observasaun ba peskiza ne‟e dalaida kada semana rua hahu husi tempu kuda to‟o kolleita. Atu atividade hirak ne‟e bele la‟o ho di‟ak, presiza hakbesik an ba xefe do suco ka ninia suplente suco sira ho estensionista MAP munisípiu no mos membru sira seluk ka to‟os 125 na‟in sira hotu ne‟ebé involve. Peskizadór esplika ba to‟os na‟in sira katak programa SoL sei la fó fini estra ka adubu tanba teste ne‟e hala‟o ho objetivu atu avalia no determina karik variedade superiór ne‟ebé identifika iha sentru peskiza bele aprezenta di‟ak mos iha agrikultór sira-nia to‟os liu-liu kona-ba oinsa variedade nia adaptasaun ba ambienta iha rai laran katak bele moris di‟ak i fó rezultadu produsaun di‟ak ka lae. Peskizadór sira esplika ba to‟os na‟in sira katak avaliasaun hanesan dalan ida atu buka hatene karaterístika ne‟ebé di‟ak husi variedade foun ruma molok fó sai ka halo lansamentu. Iha kuantidade fini ne‟ebé limitadu tan ne‟e to‟os na‟in sira simu fini uitoan deit so naton para hodi koko iha área ho medida 3m x 3m ba kada variedade. Peskizadór sira entrega fini ho kuantidade 100g kada variedade. Variedade lokál koko hamutuk ho variedade introdus iha kada OFDT. Kada fatin OFDT hetan kolaborasaun no partisipasaun ne‟ebé di‟ak husi to‟os na‟in sira. Observasaun ne‟ebé hala‟o hodi halibur dadus uza maneira rua; 1) iha momentu ba vizita prense informasaun ba iha protokolu ne‟ebé prepara ba kada ai-horis idaidak, 2) uza telefone Samsung (smart phone) hodi rekolla informasaun hotu tuir pergunta ne‟ebé iha programa ODK inklui hasai foto no haruka direta ba sistema formhub (tranfere dadus liu husi internet). Informasaun hirak ne‟ebé inklui iha protokolu mak pH rai, testura rai, konta ai-horis hun kada rai kuak, observa kona-ba hamoos du‟ut ka lae, pesti no moras ataka ka lae, informasaun kona-ba topografia, adubus, herbisida, dadus jeográfiku, métodu agronómiku, dadus kolleita no seluk-seluk tan. Iha tempu kolleita, foti dadus kona-ba total ai-horis ne‟ebé moris, total fuan kada kantreru, todan fuan kada kantreru, númeru musan husi fuan 10, todan musan bokon husi fuan 10 (g), todan musan maran husi fuan 10 (g) no todan musan maran 100 (g). Karaterizasaun fatin Foti ona dadus kona-ba latitude, longitude, no elevasaun husi fatin hatu zachannel GPS receiver (Garmin ETrex) ho nia precisaun/accuracy ± 4m. Aleinde ne‟e, observa mos kona-ba klase rai iha kada fatin hanesan orientasaun husi fatin peskiza. Kada fatin aloka tuir elevasaun no Zona Agro-Ekolójiku (ZAE) partikulár (ARPAPET 1996). ZAE fó númeru hahu husi 1 to‟o 6, númeru 1 iha parte tetuk kosta norte no 6 iha parte tetuk kosta súl. Tabela 95. Data kuda fore-mungu OFDT iha postu adm. Remixio no Laulara, 2013-14 Kódigu OFDT Data kuda fore-mungu Observasaun 22FF01 22FF03 22FF02 22TF01 24TF03 22FF04 24TF03 28-Novembru-2013 29-Novembru-2013 28-Novembru-2013 28-Novembru-2013 29-Novembru-2013 28-Novembru-2013 28-Novembru-2013 Fore-mungu nia isin dodok hotu Fore-mungu nia isin dodok hotu To'os na‟in kolleita fini oituan Bibi estraga iha tempu funan To‟os na‟in kuda fali fatin seluk Funan monu hotu laiha fuan Fore-mungu nia isin dodok hotu 24TF01 30-Novembru-2013 Fore-mungu nia isin dodok hotu Fatin ne‟ebé estabelese ba atividade OFDT fore-mungu iha tinan 2013-14 hamutuk 25 ne‟ebé inklui iha postu adm. lima mak iha postu adm. Viqueque vila (8), Balibo (9), Remexio (5) no Laulara (3). Iha postu adm. Viqueque vila fore-mungu OFDT fatin tolu deit mak iha dadus no fatin lima seluk dadus laiha tanba iha fatin balu udan laiha nune‟e mos fatin seluk to‟os na‟in sira la konsege kuda. Iha postu adm. Balibo mos hanesan katak OFDT ba foremungu hamutuk fatin sia mas iha fatin rua mak to‟os na‟in sira la konsege kuda tanba ne‟e dadus kona-ba kolleita husi postu adm. Balibo iha relatóriu ida ne‟e halibur husi fatin hitu deit. Iha postu adm. Remexio no Laulara OFDT fore-mungu hamutuk iha fatin ualu mas 126 hotu-hotu la konsege kolleita tanba fore-mungu fuan sai dodok, balu animal estraga nsst (Tabela 96). Tabela 96. Detallu kona-ba populasaun fore-mungu OFDT iha postu adm. Balibo no Viqueque vila, 2013-14 Fonte Medida musan Medida Fuan Kór musan Delta Austráia Bo‟ot Badak Matak Murai Indonézia Ki'ik Badak Matak la nabilan Merpati Indonézia Ki'ik Badak Matak Brigth (Nabilan) Lokál Timor-Leste Bo‟ot Naruk Matak la nabilan Variedade Típu fini ne’ebé koko Brigth (Nabilan) Karaterístika seluk Ladún rezisténsia ba powdery mildew, toleransia ba rai maran Ladún rezisténsia ba musan kuak wainhira rai kleur, toleransia ba rai maran Ladún rezisténsia ba musan kuak wainhira rai kleur, toleransia ba rai maran Musan rezisténsia ba tempu naruk, toleransia ba rai maran Teste OFDT hotu estabelese ho kantreru dezeñu la balansu (Unbalance Treatment Structure design) ho medida kantreru 3m x 3m, distánsia kuda tuir peskiza sentru katak 25cm x 15cm. Baibain fore-mungu presiza tempu to‟o loron 40 atu funan no média loron 30 antes atu produs musan. Mezmu nune‟e, variedade mai husi Austrália kuaze isin ka fuan lais liu. Teste ne‟e kuda iha fulan Maiu ka Juñu ne‟ebé depende ba disponibilidade udan been iha tempu kuda. Kada variedade kolleita nia musan maizumenus liman isin ida depois habai halo maran, no dala barak bele kolleita to‟o dala tolu. Aleinde sukat rezultadu produsaun, sukat mos komponente produsaun husi densidade ai-horis, fuan kada hun no musan kada fuan ida. Elevasaun Fatin OFDT fore-mungu iha rai ho testura, topografia, pH no elevasaun ne‟ebé la hanesan. Maioria fatin estabelesimentu ba OFDT fore-mungu 2013-14 hala‟o iha fatin ho elevasaun entre 0-100m husi nível tasi. Fatin ne‟ebé ho elevasaun entre 100-400 la estabelese (Tabela 97). Tabela 97. Distribuisaun fatin OFDT fore-mungu 2013-14 tuir elevasaun Elevasaun (m) Total Fatin OFDT Persentajen (%) 0-100 100-200 200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 4 0 0 0 3 1 1 44 0 0 0 33 11 11 Total 9 100 Rezultadu Bazeia ba rezultadu analiza hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba produsaun (t/ha). Mezmu nune‟e, laiha diferente entre variedade foun tolu ne‟ebé introdus husi Indonézia; maibé, sira hatudu iha diferente ho variedade lokál, so variedade delta deit mak lae. Rezultadu produsaun aas liu hetan iha variedade murai (1.6 t/ha) no menus liu hetan 127 iha lokál (1.0 t/ha). Laiha diferente signifikativa entre komponente produsaun ba rezultadu produsaun (t/ha) Tabela 98. Tabela 98. Rezultadu produsaun no komponente produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 Variedade Prod. (t/ha) Densidade (hun/m2) Fuan/hun Musan/fuan Todan musan 100 (g) Delta Lokál Merpati Murai 1.3ab 1.0a 1.4b 1.6b 31.1 30.0 36.9 35.0 10.2 9.1 8.3 9.7 9.7 9.6 11.1 11.0 4.9 4.5 6.1 5.5 0.02 0.34 27 0.80 ls 49 0.96 ls 80 0.75 ls 36 0.67 ls 53 F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Postu Administrativu ho Variedade Laiha interasaun entre variedade ho postu adm. ba rezultadu produsaun fore-mungu. Variedade murai fó rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu variedade sira seluk iha postu adm. rua mak hanesan Balibo ho Viqueque vila (Tabela 99). Tabela 99. Rezultadu produsaun (t/ha) ba fore-mungu iha postu adm. rua, 2013-14 Variedade Postu Adm. Balibo Viqueque vila Delta (t/ha) Lokál (t/ha) Merpati (t/ha) Murai (t/ha) 1.20 0.92 1.07 1.38 1.55 1.18 1.77 1.79 F.Prob. 0.481 Lsd (p<0.05) ls CV (%) 22 Rezultadu analiza variasaun hatudu katak laiha interasaun entre variedade no postu adm. ba rezultadu produsaun fore-mungu. Entre variedade fore-mungu hotu ne‟ebé koko, produsaun aas liu mak variedade murai iha postu adm. Viqueque vila (1.8 t/ha) tuir fali iha Balibo (1.4 t/ha).Variedade lokál nu‟udar ida ne‟ebé hatudu rezultadu produsaun menus liu iha postu adm. Balibo (1.0 t/ha) no mos iha Viqueque vila (1.2t/ha). Rezultadu produsaun kada munisípiu la disponível atu aprezenta iha relatóriu ida ne‟e tanba so iha dadus husi postu adm. rua deit mak reprezenta. Iha sesaun ida ne‟e, esplika mos uitoan kona-ba tempu kolleita fore-mungu iha munisípiu Aileu (postu adm. Lequidoe, Remexio no Laulara). Tuir observasaun nota katak, la konsege hetan dadus ruma husi Aileu tanba atividade kultivasaun fore-mungu la hala‟o tuir tempu udan been nian iha fatin refere. Ho razaun ida ne‟e mak fó impaktu ba fore-mungu ne‟ebé kuda katak la konsege fó fuan. To‟os na‟in sira iha Aileu mos rekomenda katak, wainhira atu kuda fore-mungu iha munisípiu refere, presiza haree ba tempu katak bele hala‟o depois de fulan Novembru remata ka depois de silu batar. Kona-ba sujestaun ida ne‟e hanesan mos ho esperiénsia husi to‟os na‟in sira iha postu adm. Balibo, katak baibain sira kuda fore-mungu depois de kolleita batar. Fatór ne‟ebé afeta produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 Hanesan mos ai-horis sira seluk, rezultadu produsaun husi fore-mungu mos hetan influensa husi fatór oin-oin. Tanba ne‟e, fatór balu ne‟ebé sai hanesan indikadór ba produsaun fore-mungu observa ona sira-nia impaktu iha pakote dadus kompletu. Liu husi analiza ne‟ebé hala‟o kona-ba impaktu husi fatór agrónomiku hirak ne‟e ba produsaun fore128 mungu iha agrikultór sira-nia to‟os ba tinan 2013-14, observa katak fatór balu hanesan variedade, fatin/munisípiu (postu adm), ZAE, kuda iha rai foho lolon ka tetuk nune‟e mos kondisaun topografia, fó impaktu signifikativa ba produsaun fore-mungu. Fatór seluk la hatudu impaktu signifikativu ba produsaun fore-mungu. Tabela 100. Fatór oin-oin ne‟ebé afeta produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 Fatór Variedade Munisípiu Variedade. Munisípiu Postu Adm. Var. Postu Adm ZAE Var. ZAE Klase rai lolon Var. Klase Rai lolon Kór Rai Var.Kór rai Testura rai Var.Testura rai Topografia Var.Topografia pH Var.pH F prob. 0.003 <.001 0.481 <.001 0.481 <.001 0.481 0.009 0.685 0.972 0.062 0.156 0.630 0.019 0.643 0.070 0.503 Signifikativa Laiha interasaun Laiha interasaun Laiha interasaun Laiha interasaun Ls Laiha interasaun Ls Laiha interasaun Laiha interasaun Ls Laiha interasaun Tabela 101. Impaktu persentajen rai hali‟is ba produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 Rai hali’is (%) Produsaun (t/ha) 0%-2% 1.5a 2%-5% 1.2a 5%-8% 1.0b F.Prob. 0.027 Lsd (p<0.05) 0.325 CV (%) 28 Kór rai Bazeia ba rezultadu analiza hatudu katak, laiha diferente signifikativa entre kór rai ne‟ebé observa ba rezultadu produsaun (Tabela 102). Tabela 102. Impaktu kór rai ba média produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 Kór rai Produsaun (t/ha) Kórkafe 1.25 Metan 1.34 F.Prob. 0.546 Lsd (p<0.05) ls CV (%) 30 Topografia Kondisaun topografia hatudu impaktu signifikativa ba rezultadu produsaun (t/ha). Tuir analiza hatudu katak produsaun aas liu iha rai ho topografia tetuk no menus liu iha rai teras (Tabela 103). Topografia rai tetuk fó rezultadu produsaun aas (1.5 t/ha) se kompara ho topografia rai teras (1.0 t/ha). 129 Tabela 103. Impaktu topografia ba média produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 Topografia Produsaun (t/ha) Slope/rai lolon 1.2a Teras 1.0a Tetuk 1.5b F.Prob. 0.03 Lsd (<0.05) 0.32 CV (%) 28 Testura rai Laiha diferente signifikativa husi testura rai oin-oin ba rezultadu produsaun foremungu. Mezmu nune‟e, testura rai sandy soil fó rezultadu produsaun (1.5 t/ha) aas liu uitoan se kompara ho produsaun husi testura rai sira seluk (Tabela 104). Tabela 104. Impaktu testura rai ba produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 Testura rai (Inglês) Produsaun (t/ha) Clay Loam Sandy Sandy Loam Silty Loam 1.2 1.5 1.2 1.4 F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) 0.38 ls 30 pH rai Laiha diferente signifikativa entre pH rai oin-oin ba rezultadu produsaun fore-mungu (t/ha). Mezmu nune‟e, entre variedade hirak ne‟ebé koko, murai fó rezultadu produsaun (1.7 t/ha) di‟ak liu se kompara ho variedade seluk iha pH 8.0. Produsaun menus liu hetan iha variedade lokál (0.9 t/ha) iha pH rai 6.5 (Tabela 105). Tabela 105. Impaktu pH ba produsaun fore-mungu OFDT, 2013-14 pH rai Variedade 6.5 7.0 7.5 Delta 1.0 1.6 0.9 Lokál 0.9 1.0 0.8 Merpati 1.1 1.1 1.5 Murai * 1.6 1.5 F.Prob. 0.5 Lsd (p<0.05) ls CV(%) 25 8.0 1.6 1.2 * 1.7 Analiza variasaun hatudu katak entre pH rai no variedade laiha interasaun ba rezultadu produsaun (t/ha). Iha Figura 41 hatudu kona-ba variedade murai ne‟ebé fó produsaun di‟ak liu iha pH rai 8.0 kompara ho variedade no pH rai sira seluk. Mezmu nune‟e, variedade merpati mos hatudu rezultadu ne‟ebé di‟ak iha fatin observasaun OFDT balu. 130 2.50 Produsaun (t/ha) 2.00 1.50 Lokal Delta 1.00 Murai Merpati 0.50 0.00 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 pH rai Figura 42. Impaktu pH rai ba produsaun fore-mungu OFDT iha kada postu adm, 2013-14. ZAE Laiha interasaun entre variedae ho Zona Agro-Ekolójiku ba produsaun fore-mungu. Produsaun variedade murai aas liu (1.8 t/ha) iha ZAE 6. Produsaun menus liu hetan iha variedade lokál ho merpati (0.9 t/ha) iha ZAE 1, 2 no 3. Variedade murai, delta no merpati fó produsaun di‟ak liu iha ZAE 6 (Tabela 106). Tabela 106. Impaktu ZAE ba produsaun fore-mungu OFDT tinan 2013-14 Variedade Delta Lokál Merpati Murai F.Prob Lsd (p<0.05) CV (%) ZAE 1 1.4 0.9 1.1 * 0.753 ls 23 2 3 6 1.3 1.0 0.9 1.6 1.0 0.9 1.1 1.2 1.6 1.2 1.8 1.8 Iha Figura 42 hatudu kona-ba variedade merpati fó produsaun di‟ak husi OFDT balu iha ZAE 6 (kosta súl) kompara ho fatin OFDT balu iha ZAE 1 (kosta norte) 131 2.50 Produsaun (t/ha) 2.00 1.50 Lokal Delta 1.00 Murai Merpati 0.50 0.00 0 1 2 3 ZAE 4 5 6 7 Figura 43. Impaktu Zona Agro-Ekolójiku ba produsaun fore-mungu OFDT 2013-14 Figura 44. Impaktu elevasaun ba produsaun (t/ha) Iha Figura 44 hatudu katak komponente produsaun densidade (hun/m2) iha korelasaun ho produsaun (t/ha). Rezultadu produsaun (t/ha), karik densidade hun aumenta produsaun mos sa‟e. 132 1.8 1.6 R² = 0.5531 Produsaun (t/ha) 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 0 5 10 15 20 Densidade 25 30 35 40 (Hun/m2) Figura 45. Impaktu komponente produsaun isin/hun ba produsaun t/ha Iha Figura 45 hatudu katak komponente produsaun musan per fuan iha korelasaun ho produsaun (t/ha). Rezultzdu produsaun sa‟e wainhira kada fuan iha musan barak. 1.8 1.6 R² = 0.6109 Produsaun (t/ha) 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 9 9.5 10 10.5 11 11.5 Musan per Fuan Figura 46. Impaktu komponente produsaun musan/fuan ba produsaun (t/ha) To‟os na‟in sira-nia hanoin Tuir to‟os na‟in sira ne‟ebé simu fini fore-mungu hodi kuda iha sira-nia to‟os katak, sira gosta fore-mungu foun oin tolu ne‟e tanba durasaun tempu atu funan, fuan no maran lalais liu duke fore-mungu lokál. Ho razaun ida ne‟e, to‟os na‟in sira hakarak kuda fila-fali iha tempu oin mai. Tuir informasaun seluk tan ne‟ebé hetan husi to‟os na‟in sira katak sira mos gosta tanba fore-mungu foun oin tolu ne‟e sira-nia hun badak no sanak ladún barak ho nune‟e fasil atu halo manutensaun ka hamoos wainhira sei iha to‟os. Balu mos fó komentáriu dehan, fore-mungu foun oin tolu ne‟e bainhira kuda ho distánsia ne‟ebé ki‟ik (besik malu liu) sei konsege fó fuan no ida ne‟e la hanesan ho lokál ne‟ebé kuandu kuda besik malu liu sei la fó fuan. Fore-mungu oin tolu ne‟e, iha tinan 2010-12, to‟os na‟in ida naran João Pinto husi suco Bahalara-Uain, Aldeia Aidak haktuir katak, fore-mungu foun hirak ne‟e fó rezultadu 133 produsaun di‟ak tanba mezmu kuda iha fatin uitoan deit mas hetan rezultadu barak no konsege faan ona hodi hetan osan maizumenus liu husi USD 250.00. Agora dadaun Sr. João Pinto sei kontinua kuda habarak tan fore-mungu oin tolu ne‟e hodi bele faan. Iha suco Uma-Uain kraik, aldeia Loho, to‟os na‟in seluk ho naran Anastacio da Costa Soares haktuir mos katak fore-mungu foun ne‟ebé peskizadór MAP/SoL nian entrega hodi halo demonstrasaun iha sira-nia to‟os di‟ak tanba fuan nurak bele uza halo modo ka da‟an hodi han ho etu, tein kahur ho etu mos bele. Fore-mungu ne‟e han sente midar no gostu duni. Informasaun hirak ne‟e loos duni tanba peskizadór MAP/SoL nian rasik mos ba asiste diretamente iha momnetu sira tein no rona rasik komentáriu husi Sr Anastacio nia oan sira kona-ba tein no han koko hamutuk ho sira iha to‟os fatin ka sira-nia uma. Tuir mai hato‟o informasaun kona-ba reprezentante to‟os na‟in husi atividade OFDT balu atu kontinua kuda variedade foun hirak ne‟ebé sira simu iha tempu oin mai. Sr. Olandino Valenti (agrikultór) haktuir katak variedade murai ho delta presiza kontinua kuda nafatin tanba bele moris ho buras, tahan hatudu kór furak los la hanesan ho lokál (kór matak-mina). Ami hanoin ona atu kontinua kuda variedade foun oin rua ne‟e iha tempu oin mai tanba fó produsaun di‟ak liu lokál. Anibal dos Reis (xefe Aldeia Fatuk laran Balibo) haktuir mos katak variedade foun oin tolu ne‟ebé simu husi peskizadór MAP/SoL hatudu duni rezultadu produsaun di‟ak mas entre tolu ne‟e iha rua mak di‟ak liu mak murai ho merpati. Variedade merpati ne‟e uluk iha tempu Indonézia ami kuda ona mas murai ho delta nu‟udar foun ba ami. Ami sei kontinua kuda variedade foun tolu ne‟e iha ami nia to‟os iha époka oin mai. Tuir to‟os na‟in balu seluk husi munisípiu Aileu (Lequidoe, Remexio no Laulara) katak sira gosta fore-mungu foun tolu ne‟e atu kuda iha sira-nia to‟os. Tuir informasaun husi Sra. Olinda D.C. Pereira (to‟os na‟in) husi suco Fatisi, Laulara, katak uluk sira mos kuda fore-mungu iha sira-nia to‟os no produsaun mos di‟ak. Hato‟o mos katak sira-nia fini lakon ona tanba fuhuk estraga hotu no mos sira han hotu ona. Fore-mungu iha tinan ida ne‟e tuir lolos fó produsaun di‟ak maibé tanba udan hela deit entaun fore-mungu sai dodok hotu ho nun‟e iha fuan ida-rua deit mak konsege di‟ak. Iha tempu kuda tinan oin mai sei kontinua kuda fila-fali maibé sei hala‟o tuir nia tempu kuda. Tuir sira-nia esperiénsia katak atu foremungu fó rezultadu di‟ak, presiza kuda iha tempu besik silu batar ka depois de silu batar tanba fore-mungu sei fó fuan di‟ak wainhira funan mosu iha tempu udan been hahu menus ona. Konkluzaun Bazeia ba rezultadu analiza no informasaun hirak ne‟ebé hetan, foti konkluzaun katak; fore-mungu variedade murai, merpati no delta hatudu rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu variedade lokál. Fore-mungu variedade murai, merpati no delta bele kuda iha fatin ho elevasaun ne‟ebé menus husi 500m husi nível tasi tanba variedade introdus oin tolu ne‟e hatudu adaptasaun no rezultadu produsaun ne‟ebé di‟ak se kompara ho variedade lokál. Rezultadu analiza hatudu mos katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun.Variedade tolu ne‟ebé introdus husi Indonézia la iha diferete signifikativa, maibé sira hatudu iha diferente ho lokál. Iha observasaun ida ne‟e, la iha diferente signifikativa husi komponente produsaun hotu ba rezultadu produsaun (t/ha). 134 Rekomendasaun Bazeia ba rezultadu husi atividade peskiza OFDT fore-mungu 2013-14, rekomenda katak variedade introdus tolu ne‟e presiza mantein iha peskiza kontinuasaun hodi nune‟e bele kompara sira nia produtividade ka karakterístika ho variedade lokál iha agrikultór sira nia to‟os tinan oin mai. Persiza iha kolaborasaun ne‟ebé di‟ak ho to‟os na‟in sira hodi nune‟e bele koko kle‟an liu tan variedade introdus hirak ne‟e ho lokál atu nune‟e bele hetan variedade foun ne‟ebé di‟ak liu no bele fó sai ka lansa ba to‟os na‟in sira iha Timor-Leste. 135 2.8 Koto nani 2.8.1 Teste adaptasaun koto nani hodi defini variedade ne’ebé iha produsaun aas ba hasa’e seguransa ai-han iha Timor-Leste Prepara husi; Armindo Moises, Antonio do Rego, Amandio Ximenes, Apolinario Ximenes no Maria Martins Introdusaun Koto nani (Phaseolus vulgaris L.) baibain ema kuda hodi fa‟an no sai hanesan mos aihan importante ida ba ema Timor-Leste. Ai-horis ida ne‟e kuda ona iha Timor-Leste durante tempu barak nia laran. To‟os na‟in sira ne‟ebé kuda koto nani sira mos fa‟an ona iha merkadu lokál no ida ne‟e sai hanesan fonte rendimentu ida ba sira. Durante tempu udan, koto nani kuda hamutuk ho batar ho maneira kultivasaun ida ne‟e iha benefísiu mutualízmu entre batar ho koto nani tanba la presiza tau ka tidin ai hodi suporta koto para nani/bobar sa‟e. Ba ai horis batar rasik, hetan benefisiu kona-ba adubu ne‟ebé bele suporta prosesu moris no dezenvolve nian liu-liu nitrojéniu husi koto nani tanba ai-horis ida ne‟e pertense husi familia ai-horis leguminosa. Iha tempu bailoro, koto nani presiza tau ai tonka ka harii ai hodi nani sa‟e. Problema ne‟ebé agrikultór sira infrenta mak sei menus produsaun kada tinan tanba maioria sira uza variedade lokál ne‟ebé seidauk dezenvolve ho di‟ak. Realidade ne‟e hatudu bainhira hala‟o peskiza husi programa Seeds of Life (SoL) komesa husi tinan 2009 ne‟ebé ho nia média produsaun variedade lokál 0.42t/ha kompara ho variedade foun superior ne‟ebé ho nia produsaun 1.02 t/ha (relatóriu anuál SoL, 2013). Haree ba problema refere, mak MAP liu husi diresaun nasionál de peskiza, ho apóiu husi programa SoL, hala‟o ona teste observasaun ba koto nani variedade foun oin 19 (inklui lokál 3) iha tinan 2009. Variedade hirak ne‟e tama iha tinan 2010 komesa hala‟o teste ho replikasaun iha fatin oin-oin. Liu husi teste adaptasaun ne‟ebé hala‟o ona, variedade ne‟ebé mak nia produsaun menus liu variedade lokál, hasai/elemina tiha tanba ne‟e iha deit variedade oin 10 mak sei kontinua hala‟o peskiza to‟o tinan 2014. Tinan 2013 kontinua habelar tan mos fatin peskiza ida iha Seloi Malere (postu adm. Aileu vila) ne‟ebé ho nia elevasaun 927mht (metru husi tasi), para reprezenta área hotu ne‟ebé iha potensialidade ba kuda koto nani iha Timor-Leste. Dadus ba peskiza fatin ida ne‟e la inklui iha relatóriu anuál 2013 nian, tanba kolleita tarde (depois de remata relatóriu anuál). Objetivu Atu buka hatene koko variedade foun ne‟ebé bele hatudu adaptasaun di‟ak iha kondisaun klíma Timor-Leste nian. Atu introdus variedade ne‟ebé iha potensialidade di‟ak atu hasa‟e produsaun agrikultór sira-nian hodi bele alkansa objetivu jerál ba hasa‟e seguransa ai-han nasionál. 136 Esperimentu replikadu Materiál no Métodu Lista Variedade no karateristíku Iha koto nani variedade oin 10 (inklui lokál 2) ne‟ebé teste to‟o ona iha tinan 2013, iha tinan 2014 variedade foun RWV 2409 hasai tiha no troka ho variedade lokál Leber. Razaun variedade RWV 2409 la kontinua koko tanba nia produsaun ladún iha diferente ho lokál tuir rezultadu teste ne‟ebé hala‟o durante tinan no fatin barak. Iha teste ne‟ebé hala‟o iha suco Seloi Malere sei uza nafatin variedade refere, tanba iha tempu hala‟o peskiza, iha fatin hotu sei uza variedade RWV 2409 maibé dadus la konsege analiza tanba foin kolleita iha tempu ne‟ebé prosesa ona relatóriu anuál 2013 nian. Variedade lokál Leber deside kuda fila-fali tanba iha tinan 2009 kuda ona iha Lisalara (Maubara) hatudu rezultadu ne‟ebé di‟ak, maibé ikus mai tanba problema tékniku la kontinua kuda fila-fali. Total variedade ne‟ebé uza hodi hala‟o peskiza iha tinan 2013-14 hamutuk 11 (inklui lokál Leber). Husi koto nani oin 11 refere, variedade foun oin 8 mai husi Rwanda (África) no variedade lokál oin 3; ida mai husi Hohra‟e Ki‟ik (Maubisse), ida foti husi Ululefa (Maubisse) no ida seluk mai husi Leber (Bobonaro). Detallu kona-ba lista naran no karateristiku variedade aprezenta iha tabela tuir mai. Tabela 107. Lista variedade no karaterístika koto nani ne‟ebé kuda iha tinan 2013-14 No 1 2 Naran variedade RWV 1348 RWV 2409 Kódigu Variedade Fonte/mai husi Kór musan Típu musan Aas/naruk ai-horis nani (m) R 03 * Rwanda (África) Kór-roza Lotuk naruk 2-3 R 05 ** Rwanda (África) Mean Bokar naruk 2-2.5 3 Decelaya R 06 Rwanda (África) Mean Bokar naruk 2-2.5 4 Umubano R 07 Rwanda (África) Coklate nabilan Lotuk kabuar 2-2.5 5 Mwirasi R 08 Rwanda (África) Azul tuan Bokar naruk 2-3 6 Gasilidia R 10 Rwanda (África) Azul tuan Bokar naruk 2-2.5 7 MAC 28 R 15 Rwanda (África) Kór-roza makerek Bokar kabuar 2-2.5 8 Yol X R 17 Rwanda (África) Kinur Bokar naruk 2-2.5 9 Lokál Maubisse L1Mb Maubisse (T.L) Mutin Belar 2-2.5 10 Lokál Ululefa L2Mb Maubisse (T.L) Mean makerek Bokar naruk 2-2.5 11 Lokál Leber L3Lb Maubisse (T.L) Mutin makerek Bokar naruk 0.8 * Iha kór fuan sei nurak matak, tuan mean no maran (prepara kolleita) kór-kafe ** La inklui kuda iha tinan 2014 no troka ho lokál Leber Iha peskiza ne‟ebé hala‟o iha tinan 2014, husi variedade foun oin 8 ne‟ebé kuda iha tinan 2013 hasai tan tiha variedade RWV 2409 hodi hela deit oin 7 mak sei kuda kontinua ho lokál oin tolu hamutuk iha variedade oin 10. Husi variedade lokál oin 3 ne‟ebé koko, variedade lokál Ululefa hatudu mos produsaun ne‟ebé aas hodi kompete maka‟as ho variedade foun ne‟ebé mak koko. Aleinde ne‟e, rua husi variedade lokál oin 3 (lokál Maubisse oin 2) maioria to‟os na‟in sira fa‟an iha merkadu lokál Timor-Leste. Dezeñu Teste Adaptasaun Teste iha fatin hotu halo dezeñu bloku randomizasaun ho replikasaun tolu no kada bloku iha kantreru 15. Total medida fatin (kantreru) no distánsia entre kantreru kada fatin peskiza la hanesan. 137 Maneira monta ai los hodi kuda koto para nani sa‟e ba ai nia lolon iha variasaun ka la hanesan iha kada fatin. Iha Ululefa monta ai ho modelu trianglu (segitiga), iha Venilale ho Ossu monta ai ho modelu baraka (para-para), iha Hohrae Ki‟ik tidin ai ida ka rua kada rai kuak depende ba kuantidade fini ne‟ebé moris kada rai kuak no iha Seloi Malere monta ai ida kada rai kuak. Medida ai los nia naruk mos kada fatin la hanesan. Iha Ululefa monta ai ho nia naruk 1.5m maibé iha fatin haat seluk monta ai ho nia naruk 2m. Aleinde ne‟e, distánsia kuda kada fatin mos la hanesan. Iha Ululefa no Ossu kuda ho distánsia 40cm x 40cm, iha Venilale uza 50cm x 20cm, iha Hohrae Ki‟ik no Aileu uza 50cm x50cm. Maioria iha fatin hotu kuda fini musan 2 kada rai kuak. Iha peskiza ne‟ebé hala‟o iha estasaun peskiza Ululefa, kuda mos ho variedade foun haleu iha kantreru replikasaun para aleinde produz fini, uza mos hanesan baliza hodi satan aihoris peskiza husi ameasa estérnu. Maioria teste iha fatin hotu kuda iha tempu udan 2014 so iha Aileu deit mak kuda iha tempu bailoro 2013. Detallu kona-ba esperimentu sira ne‟e aprezenta iha (Tabela 108). Tabela 108. Detallu kona-ba teste koto nani, tempu bailoro 2013 no tempu udan 2014 pH rai Média produsaun (t/ha) 124 6.5 0.8 28/10/2013 179 6.5 1.1 1633 26/11/2013 132 6.5 1.7 Ossu tempu udan 2014 941 13/12/2013 148 6 0.3 Venilale tempu udan 2014 700 24/01/2014 133 7 1.9 Elevasaun (mhtl)* Data kuda Aileu tempu udan 2013 927 23/05/2013 Ululefa tempu udan 2014 1350 Hohra‟e Ki‟ik tempu udan 2014 Fatin Loron atu isin ** * (mhtl): Metru husi tasi leten ** Loron atu isin: Foti husi loron ne‟ebé kolleita dala ikus nian ba variedade ne‟ebé mak fuan tarde liu Tratamentu Ai-horis Semana ida ho balu depois de kuda, ai-horis balu ne‟ebé la moris kuda fila-fali kedas (sulam) ho fini foun. La fokit sai ai-horis hun balu (penjarangan) depois de jerminasaun. Iha esperimentu ida ne‟e la uza bee irigasaun no mos adubu. Aleinde ne‟e, fatin ne‟ebé uza ba hala‟o peskiza mos la halo rotasaun (fatin ne‟ebé uza ona tinan kotuk). Prosesu hamoos du‟ut hala‟o to‟o dala tolu entre fulan ida-ida no depende mos ba kondisaun du‟ut bainhira haree moris no okupa rai. Rekolla Dadus Prosesu rekolla dadus fahe ba iha faze rua. Faze dahuluk rekolla durante ai-horis hala‟o prosesu moris (pertumbuhan) mak hanesan rejista kona-bá númeru ai-horis moris fulan 1, númeru ai-horis moris fulan 2, valor ai-horis moris buras, data funan primeiru mosu no moras ne‟ebé ataka iha tempu funan. Faze tuir mai rekolla iha tempu kolleita hodi rejista kona-ba data kolleita, númeru fuan, todan fuan bokon ho kulit (kg), todan habai tiha la inklui kulit (kg) no númeru musan. Kolleita fini musan hala‟o to‟o dala tolu tanba data maturidade/fuan la hanesan. Analiza dadus Dadus husi esperimentasaun replikadu hatama ba excel hodi analiza uza Genstat 16th Ed. ho sidik ragam Anova Lsd (P< 0.05) para hatene iha diferente entre variedade ka lae. Rezultadu produsaun ne‟ebé laiha efeitu signifikativa analiza mos ho covariates hodi buka impaktu fatores sira seluk ba efeitu produsaun. Existénsia no grau husi korelasaun entre 138 rezultadu produsaun ho komponente produsaun sira seluk identifika uza Simple Linear Regression ba kada fatin. Persentajen variabilidade ne‟ebé konta depois ekuivalénsia ba R² ajustadu. Rezultadu Rezultadu produsaun ho vantajen produsaun tuir fatin idaidak iha tinan 2013-14 aprezenta iha tabela tuir mai. Aileu tempu bailoro 2013 Aileu hanesan fatin peskiza koto nani ida ne‟ebé foun ho nia elevasaun naton no nia alokasaun besik rai ne‟ebé iha potensiál di‟ak ba produsaun koto nani hanesan Ainaro, Manufahi parte Turiscai no Ermera, iha potensialidade ba kuda koto nani iha fatin refere. Rezultadu peskiza koto nani iha Aileu ba tinan 2013 mos hatudu produsaun ne‟ebé mak di‟ak liu fali (0.8 t/ha) kompara ho iha fatin peskiza seluk hanesan Ossu ne‟ebé ho nia produsaun 0.3 t/ha. Maske nune‟e, rezultadu peskiza koto nani iha Aileu hatudu produsaun ne‟ebé bele dehan seidauk másimu, tanba kondisaun rai ne‟ebé utiliza ba halo peskiza nia bokur ladún hanesan. Ai-horis ne‟ebé moris iha kantreru balu buras mas iha balu fali moris ladún di‟ak. Aleinde ne‟e, kuantidade ai-horis moris kada rai kuak mos la hanesan, iha kantreru balu moris barak mas iha balu fali ladún. Liu husi peskiza ne‟ebé habelar tan iha munisípiu Aileu, bele reprezenta liu tan área hotu iha teritóriu Timor-Leste nian. Rezultadu peskiza koto nani iha Aileu ba tinan 2013, variedade ne‟ebé hatudu produsaun aas liu mak Mwirasi ho nia produsaun 1.3 t/ha (Tabela 109). Variedade refere nu‟udar variedade foun ida husi variedade superior ne‟ebé mak identifika hatudu produsaun aas durante hala‟o peskiza iha ambiente oin-oin no mos iha tinan barak nia laran. Variedade ne‟ebé hatudu rezultadu produsaun menus liu iha Aileu mak lokál Ululefa ho nia produsaun 0.4 t/ha. Variedade lokál Ululefa hanesan ida husi variedade lokál ne‟ebé hatudu mos rezultadu di‟ak maske foin kuda komesa husi tinan 2012. Iha Aileu variedade refere fó produsaun ne‟ebé mak menus liu fali tanba kantreru balu ne‟ebé mak kuda variedade refere kondisaun rai ladún bokur/estrume menus tanba ne‟e ai-horis balu labele moris ho buras no mate antes funan ka kolleita. Tabela 109. Rezultadu komponente produsaun husi variedade koto nani iha Aileu, tempu bailoro 2013 Variedade Mwirasi RWV2409 Yol X Gasalidia RWV1348 Decelaya Mac28 Umubano Lokál Maubisse Lokál Ululefa Média F Prob. Lsd. (p<0.05) CV (%) Prod. (t/ha) 1.3 1.1 1.0 1.0 0.8 0.8 0.7 0.5 0.5 0.4 0.8 0.146 ls 46 Ai-horis / m2 2.39 1.56 2.56 1.39 1.61 1.72 1.17 1.56 0.83 0.89 1.57 0.094 ls 44 Fuan / ai-horis 25.6 39.1 26.9 27.7 37.6 22.1 50.3 19.8 21.6 19.1 28.98 0.593 ls 67 Musan / Fuan 3.95 3.42 3.9 3.77 5.54 4.65 3.95 3.24 3.25 3.01 3.87 0.29 ls 29 Todan musan 100 (g) 56.5 65.7 39.9 72.6 30.5 51.2 61.9 89.4 66.3 170.1 70.41 0.211 ls 77 Total loron másimu ba kolleita 124 124 124 124 124 124 124 124 124 124 124 Produsaun bo'ot liu lokál % hira 185 147 121 118 74 73 53 18 6 -6 79 * 0 Produsaun koto nani iha Aileu tinan 2013 laiha diferente signifikativa entre komponente produsaun hotu, maibé variedade Mwirasi hatudu rezultadu ne‟ebé bo‟ot liu variedade hotu. Realidade ne‟e hatudu katak variedade refere iha ninia adaptasaun ne‟ebé 139 di‟ak liu maske kuda iha kondisaun rai ne‟ebé mak ladún di‟ak. Liu husi analiza ne‟ebé hala‟o hatudu katak laiha korelasaun entre rezultadu produsaun (t/ha) ho komponente produsaun sira seluk bainhira analiza ho R² ajustadu. Ululefa tempu udan 2014 Ululefa hanesan fatin primeiru ba hala‟o teste ai-horis parte rai malirin nian antes habelar ba iha fatin peskiza sira seluk. Produsaun koto nani iha estasaun peskiza Ululefa ba tinan 2014 iha aumenta iha média produsaun (1.1 t/ha) bo‟ot liu kompara ho tinan kotuk ne‟ebé mak nia média produsaun menus tebes (0.14 t/ha). Razaun produsaun koto nani iha Ululefa aumenta iha tinan ida ne‟e tanba tempu kuda ne‟ebé mak la hanesan. Tuir esperiénsia ne‟ebé mak iha, koto nani sei bele moris buras liu bainhira kuda tuir tempu kuda, hanesan époka primeiru kuda bainhira udan komesa tun rai no époka segundu kuda iha tempu besik remata fulan Abríl to‟o fulan Maiu nia laran. Se bainhira kuda la tuir tempu ne‟ebé mensiona, mak sei hasoru impaktu negativu ba produsaun koto nani. Realidade ne‟ebé hasoru kona-ba ida ne‟e hatudu iha tinan 2013 nian ne‟ebé kuda iha fulan Fevereiru tanba ne‟e fó produsaun menus tebes. Iha tinan 2014 nian produsaun aumenta maka‟as tanba kuda iha tempu udan hahu tun rai (Outubru). Variedade ne‟ebé fó produsaun aas liu iha estasaun peskiza Ululefa tinan 2014 mak decelaya ho nia produsaun 1.8 t/ha no menus liu mak lokál Leber ho nia produsaun 0.2 t/ha. 140 Tabela (Tabela 110). Variedade decelaya sempre hatudu rezultadu produsaun óptimu durante hala‟o peskiza husi tinan 2009. Númeru fuan husi variedade decelaya okupa segundu lugar (18.5 fuan/ai-horis) husi variedade umubano ne‟ebé mak iha númeru fuan barak liu hotu (19.7 fuan/ai-horis). Aleinde ne‟e, variedade decelaya mos iha todan musan ne‟ebé bo‟ot (49.5g/100 musan) husi variedade ne‟ebé mak iha todan musan ki‟ik liu hetan iha RWV 1348 (30 g/100 musan). Variedade lokál Leber fó nia produsaun ne‟ebé menus liu tanba variedade refere la nani no nia aas menus husi 0.8m hodi fuan besik hun deit no hala‟o kolleita dalaida deit. Variedade lokál Leber iha nia loron maturidade ne‟ebé mak lais liu kompara ho variedade sira seluk. Lokál Leber iha nia produsaun ne‟ebé mak aas liu iha tinan 2009 bainhira kuda iha Lisalara (Maubara) tanba kondisaun fini variedade foun barak mak ladún di‟ak. Kuaze iha diferente ne‟ebé signifikativa entre variedade ba komponente produsaun hotu. Komponente ne‟ebé laiha diferente signifikativa mak númeru ai-horis/m2, ne‟e signifika katak kuaze variedade hotu iha germinasaun ne‟ebé di‟ak iha tempu kuda. Variedade RWV 1348 produs fuan ne‟ebé tarde liu loron 42 kompara ho média husi loron kolleita ba variedade lokál oin tolu. Rezultadu produsaun ne‟ebé iha, analiza mos ho covariate hodi haree efeitu husi fatór sira seluk ba produsaun. Iha analiza ne‟ebé iha, bainhira uza covariate ho impaktu husi koluna (column) replikasaun, afeta duni ba rezultadu produsaun. Realidade ne‟e hatudu bainhira analiza iha diferente signifikativa tebes ba rezultadu produsaun koto nani no hamenus lsd no nia persentajen erru (cv %). 141 Tabela 110. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Ululefa, tempu udan 2014 Musan / Fuan Todan musan 100 (g) Total loron másimu ba kolleita Prod. bo'ot liu lokál % hira 18.5 19.7 5.1 7.2 49.5 33.1 162 162 124 113 3.7 3.4 3.6 3.7 3.8 3.8 3.7 3.7 17.4 17.1 9.8 11.3 9.9 14.7 10.9 5.8 7.5 3.7 5.2 4.1 5.4 4.2 4.9 2.4 30.0 47.3 62.4 56.2 49.8 40.4 44.0 46.2 177 142 155 149 142 142 162 122 85 48 43 33 27 23 14 -71 1.1 3.7 13.5 5.0 45.9 152 44 <.001 0.52 25 0.396 ls 6 0.026 8.07 35 <.001 0.68 8 <.001 6.32 8 <.001 14.29 6 Prod. (t/ha) Prod.C ovariat e (t/ha) Ai-horis / m2 Fuan / ai-horis Decelaya Umubano 1.8 1.7 1.6 1.8 3.8 3.6 RWV 1348 Lokál Ululefa MAC 28 Mwirasi Gasilidia Lokál Maubisse Yol X Lokál Leber 1.5 1.2 1.1 1.0 1.0 1.0 0.9 0.2 1.5 1.1 1.1 1.0 1.2 0.9 1.0 0.2 Média 1.1 0.024 0.75 39 Variedade F Prob. Lsd. (p < 0.05) CV (%) Seidauk iha dadus konkretu kona-ba koko fuhuk, maibé tuir observasaun bele haree katak variedade RWV 1348 iha tendénsia kona fuhuk ne‟ebé aas liu variedade hotu. Ida ne‟e observa liu husi prepara fini iha tempu atu kuda. Maske nune‟e, variedade foun hotu la hatudu simtoma moras durante ai-horis hahú moris to‟o kolleita so pesti mak baibain han halo kuak lotuk ba koto nia tahan ne‟ebé sei matak maibé ne‟e ataka ba variedade hotu inklui lokál. Rezultadu produsaun hatudu katak iha korelasaun ho númeru fuan/ai-horis, musan/fuan no periódu maturizasaun ai-horis (Figura 46). 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 Produsaun (t/ha) Produsaun (t/ha) Figura 47. Korelasaun entre produsaun ho ho a) fuan/ai-horis, b) musan/fuan no c) total loron másimu ba kolleita iha Ululefa, 2014. R² = 0.7772 4.0 9.0 14.0 19.0 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 R² = 0.5673 2.0 Fuan / ai-horis 4.0 6.0 8.0 Musan / Fuan a) Rezultadu produsaun versus fuan kada ai-horis b) Rezultadu produsaun versus musan kada fuan 142 Produsaun (t/ha) 1.8 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 c) R² = 0.6097 120 140 160 Rezultadu produsaun versus loron másimu ba kolleita 180 Total loron masimu ba kolleita Hohra‟e Ki‟ik tempu udan, 2014 Hohra‟e Ki‟ik nu‟udar fatin peskiza ida ne‟ebé mak ho nia elevasaun aas liu fatin peskiza ba koto nani hotu iha tinan 2014. Rezultadu peskiza koto nani husi fatin ne‟e hatudu katak produsaun aas liu fatin hotu, ida ne‟e signifika katak se bainhira kuda koto nani iha fatin ne‟ebé aas liu tan produsaun mos aumenta. Rezultadu produsaun koto nani iha Hohra‟e Ki‟ik tinan 2014, variedade ne‟ebé fó produsaun aas liu mak RWV 1348 ho nia produsaun 2.6 t/ha no variedade ne‟ebé produsaun menus liu mak lokál Leber ho nia produsaun 0.4 t/ha (Tabela 111). Variedade RWV 1348 hanesan variedade foun superior ida ne‟ebé mak dalabarak fó nia produsaun aas iha kada tinan no fatin barak ona. Variedade refere iha nia númeru ai-horis/m2 no todan musan 100 (g) ne‟ebé mak ki‟ik liu kompara ho variedade seluk, maibé nia rezultadu aas liu hotu. Realidade ne‟e signifika katak se bainhira númeru ai-horis ba variedade refere aumenta maka produsaun sei bo‟ot liu tan. Variedade lokál Leber hanesan variedade ida ne‟ebé mak iha nia karaterístiku moris badak hela hodi la nani, tanba ne‟e mak la produs fuan ne‟ebé barak ne‟ebé halo produsaun menus. Iha problema ne‟ebé afeta ba produsaun koto nani iha Hohra‟e Ki‟ik mak iha ai-hun balu ne‟ebé mak nia lalatak hamahon netik kantreru balu liu-liu iha replikasaun 3 ne‟ebé mak kuda ho variedade umubano. Variedade refere ne‟ebé kuda besik ai mahon moris ladún di‟ak hodi afeta ba menus produsaun. Variedade umubano fó produsaun ne‟ebé mak aas liu iha tinan kotuk (2013) bainhira kuda iha Aituto ne‟ebé mak iha nia elevasaun aas liu fatin peskiza hotu. 143 Tabela 111. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Hohra‟e Ki‟ik, tempu udan 2014 Produsaun (t/ha) Ai-horis / m2 Fuan / ai-horis Musan / Fuan Todan musan 100 (g) RWV 1348 Decelaya 2.6 2.5 5.1 7.8 64.1 26.4 9.9 8.2 8.8 15.5 132 132 152 144 Mwirasi Umubano Gasilidia Lokál Ululefa Yol X Mac 28 Lokál Maubisse Lokál Leber 2.4 2.3 1.6 1.5 1.4 1.2 1.1 0.4 6.9 9.3 8.4 6.9 7.4 7.6 8.5 7.9 27.2 30 19.8 21.1 18 13.6 9.5 4 8.6 7.8 7.6 5.6 7.1 6.8 5.9 3.6 15.5 12.6 13.9 21.6 15.8 16.9 22.4 36.7 126 132 132 114 130 132 123 102 135 130 62 50 43 15 10 -60 1.7 7.6 23.37 7.1 18.0 125 68 0.003 1.002 34 0.003 1.605 12 0.003 22.72 57 <.001 1.1 9 <.001 5.51 18 <.001 6.106 3 Variedade Média F.Prob. Lsd. (P < 0.05) CV (%) Total loron másimu ba kolleita Produsaun bo'ot liu lokál (%) Rezultadu produsaun hatudu katak iha korelasaun ho númeru fuan kada ai-horis, musan kada fuan, todan musan 100 no total loron másimu ba kolleita (Figura 47). 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 3.0 R² = 0.6381 0 20 40 Produsaun (t/ha) Produsaun (t/ha) Figura 48. Korelasaun entre produsaun ho a) fuan/ai-horis, b) musan/fuan, c) todan musan 100 (g) no d) total loron másimu ba kolleita iha Hohar‟e Ki‟ik 2014 60 80 2.5 R² = 0.8298 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 2.5 Fuan / ai-horis 4.5 6.5 8.5 10.5 Musan / Fuan b). Rezultadu produsaun versus musan kada fuan a) Rezultadu produsaun versus fuan kada ai-horis 144 3.0 R² = 0.6916 2.5 Produsaun (t/ha) Produsaun (t/ha) 3.0 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 R² = 0.4571 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 0.5 10.5 20.5 30.5 40.5 95 Todan musan 100 (g) 105 115 125 135 Total loron másimu ba koleta Ossu tempu udan, 2014 Produsaun koto nani tinan 2014 iha Ossu hatudu rezultadu ne‟ebé mak menus tebes. Maioria variedade hotu fó produsaun ne‟ebé menus husi tonelada ida kada hektár (média 277 kg/ha). Razaun produsaun menus iha Ossu tanba koto nia hun dodok iha tempu ne‟ebé mak ai-horis foin moris. Problema hun ne‟ebé dodok halo tahan iha nia hun kinur no halo ai-horis mate sedu. Aleinde ne‟e, koto nia fuan ne‟ebé sei nurak hetan ataka maka‟as husi pesti walang sangit hodi halo koto nia fuan la forma musan iha laran. Laiha diferente signifikativa entre variedade ho komponente produsaun hotu. Maske nune‟e, variedade ne‟ebé iha produsaun aas liu iha Ossu tinan 2014 mak Mwirasi ho nia produsaun 491 kg/ha no menus liu mak variedade RWV 1348 ho nia produsaun 123 kg/ha (Tabela 112). Iha tinan 2014 variedade Mwirasi sei nafatin hatudu rezultadu produsaun ne‟ebé mak konsisténsia aas iha Ossu. Koto nani variedade RWV 1348 hanesan mos ai-horis ida husi variedade foun superior ne‟ebé mak sempre hatudu rezultadu aas hanesan ho variedade Mwirasi. Iha tinan 2014 variedade refere hatudu rezultadu ne‟ebé mak menus tebes bainhira kuda iha Ossu. Aleinde ne‟e, variedade RWV 1348 mos hatudu diferente loron kolleita ho tinan hirak kotuk. RWV 1348 baibain sempre kolleita tarde liu kompara ho variedade sira seluk, maibé ba tinan ne‟e, variedade refere kolleita uluk liu fali loron tolu husi variedade ida ne‟ebé mak kolleita ikus liu. 145 Tabela 112. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Ossu, tempu udan 2014 Musan /Fuan Todan musan 100 (g) Total loron másimu ba kolleita Prod. bo'ot liu lokál (% ) 15.2 2.6 28.6 116 108 5.8 6.1 3.5 36.0 145 79 345 3.3 7.9 4.2 36.0 148 46 MAC 28 345 4.7 2.3 12.9 24.1 126 46 Lokál Maubisse 293 4.5 5.2 4.2 28.3 141 24 Lokál Ululefa 270 4.8 4.8 2.8 40.3 130 14 Gasilida 170 5.3 3.4 4.1 28.6 141 -28 Umubano 161 3.0 3.7 6.5 29.2 136 -32 Lokál Leber 146 4.2 5.1 1.9 39.9 116 -38 RWV 1348 123 3.5 1.9 6.4 29.1 145 -48 Média 276.6 4.4 5.6 4.9 32.0 134 17.0 F.Prob. Prod. (kg/ha) Aihoris / m2 Fuan / ai-horis Mwirasi 491 4.8 YOL X 422 Decalaya Variedade 0.006 0.38 <.001 <.001 0.169 0.023 Lsd. (P < 0.05) 183 ls 4.39 2.92 ls 20.30 CV (%) 38 33 46 34 23 9 Produsaun (t/ha) Variedade RWV 1348 baibain sempre hatudu rezultadu todan musan 100 (g) ne‟ebé mak ki‟ik liu kompara ho variedade sira seluk, maibé ba tinan 2014 iha Ossu hatudu todan musan ne‟ebé mak bo‟ot liu fali uitoan kompara ho variedade balu. Rezultadu produsaun hatudu korelasaun ho númeru fuan/ai-horis (Figura 48). 500 450 400 350 300 250 200 150 100 R² = 0.5256 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 Fuan / ai-horis Figura 49. Korelasaun entre produsaun ho fuan/ai-horis iha Ossu, 2014. Rezultadu produsaun (t/ha) versus númeru fuan kada ai-horis Venilale tempu udan, 2014 Rezultadu produsaun hatudu katak iha peskiza koto nani ne‟ebé hala‟o iha Venilale tempu udan 2014, laiha diferente signifikativa entre komponente produsaun hotu. Variedade ne‟ebé hatudu rezultadu aas liu mak decelaya ho nia produsun 2.4 t/ha no menus liu mak variedade Mwirasi ho nia produsaun 1.3 t/ha (Tabela 113). Variedade decelaya iha nia densidade ai-horis ne‟ebé menus liu (5.8 ai-horis/m2) ka okupa segundu lugar. Maske nune‟e, variedade refere fó nia númeru fuan ne‟ebé barak liu se kompara ho variedade hotu. Aleinde 146 ne‟e, observa mos katak variedade decelaya, nia iha musan ne‟ebé bo‟ot. Hanesan mos iha fatin peskiza seluk, iha tinan 2014 variedade decelaya fó rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu variedade hotu tanba ne‟e, presiza involve nafatin iha peskiza tuir mai hodi haree kona-ba nia produsaun konsisténsia nafatin ka la‟e. Variedade Mwirasi nu‟udar ida husi variedade foun superior ne‟ebé sempre hatudu rezultadu aas durante halo peskiza husi tinan 2009. Iha Venilale rezultadu produsaun koto nani tinan 2014 hatudu katak variedade Mwirasi mak fó rezultadu ne‟ebé menus liu fali se kompara ho variedade sira seluk. Ida ne‟e akontese tanba iha tempu kuda udan bo‟ot demais tanba ne‟e fó impaktu halo fini balu sai dodok. Aleinde ne‟e, depois de ai-horis tama iha faze fuan variedade refere hetan ataka husi pesti ho naran walang sangit (lian Indonézia) iha parte fuan ne‟ebé sei nurak hodi halo koto musan iha fuan nia laran aat barak. Tabela 113. Rezultadu ho komponente produsaun husi variedade koto nani iha Venilale tempu udan, 2014 Variedade Decelaya Lokál Ululefa Lokál Leber Yol X Lokál Maubisse MAC 28 Gasilidia RWV 1348 Umubano Mwirasi Média F. Prob. Lsd. (p < 0.05) CV (%) Prod. (t/ha) 2.4 2.3 2.2 2.0 2.0 1.9 1.8 1.8 1.7 1.3 1.9 0.361 ls 26 Ai-horis / m2 5.8 8.0 8.0 8.0 5.5 8.0 6.5 7.3 7.2 6.8 7.1 0.094 ls 16 Fuan / ai-horis 38.7 28.2 19.2 24.0 32.3 24.1 27.7 28.6 20.7 24.0 26.8 0.409 ls 35 Musan / Fuan 4.2 4.9 4.3 4.7 4.7 4.1 3.3 5.3 4.5 4.1 4.4 0.113 ls 15 Todan musan 100 (g) 29.1 21.7 34.3 22.9 24.8 26 32.3 16.6 24.7 18.7 25.11 0.055 ls 25 Total loron másimu ba kolleita 133 133 133 133 133 133 133 133 133 133 133 Prod. bo'ot liu lokál (%) 11.11 7.24 1.04 -5.95 -8.28 -11.41 -16.07 -17.61 -23.06 -37.85 -10.08 Laiha diferente signifikativa husi observasaun kona-ba loron kolleita ba variedade hotu iha Venilale tempu udan ba rezultadu produsaun tinan 2014. Diferente ho fatin sira seluk, iha loron kolleita ne‟ebé mak la hanesan. Variedade hotu iha Venilale kolleita iha tempu ne‟ebé mak hanesan deit, tanba fatin refere iha elevasaun ne‟ebé mak menus uitoan kompara ho fatin sira seluk katak nia klíma mos manas uitoan halo ai-horis maran lais deit. Laiha korelasaun entre rezultadu produsaun ho komponente produsaun hotu (t/ha) iha analiza R² ajustadu. Konkluzaun Rezultadu peskiza koto nani tinan 2014 hatudu katak, laiha variedade ida mak iha produsaun ne‟ebé konsisténsia aas iha fatin hotu. Variedade ne‟ebé fó produsaun aas liu mak decelaya, Mwirasi no RWV 1348. Variedade decelaya iha produsaun aas liu iha Ululefa ho Venilale, variedade Mwirasi aas liu iha Aileu ho Ossu no RWV 1348 aas liu iha Hohra‟e Ki‟ik. Iha Venilale no Ossu laiha diferente signifikativa entre komponente produsaun hotu. 2.8.2 Analiza koto nani iha fatin ho tinan barak Materiál no métodu Teste adaptasaun koto nani la‟o ho susesu (inklui tempu bailoro 4) implementa ona husi programa SoL hahú husi tinan 2009 to‟o 2014 iha fatin 10 ne‟ebé diferente hodi koko adaptasaun husi koto nani variedade oin 11 (inklui lokál 3). 147 Pakote dadus hotu-hotu ne‟ebé iha kompostu husi pontu dadus 208, Ex. Variedade kada kombinasaun ambiente. Ambiente (hanesan ho teste) ne‟ebé define husi fatin, tinan no époka (por ezemplu tempu bailoro tinan 2010 iha Maubisse, tempu udan tinan 2013 iha Venilale, nsst). Aprezentasaun husi variedade hirak ne‟e kalkula iha fatin idaidak. Fatin hirak ne‟e mak hanesan Maubisse (Maub), Turiscai (Tur), Venilale (Ven), Aileu (Ail), Lisalara (Lis), Holarua (Hol), Ossu (Oss), Ululefa (Ulu), Aituto (Ait) no Hohra‟e Ki‟ik (Hoh). Analiza cross-site hala‟o ona uza biplots (prosedura kantreru GGE iha Genstat 16) para atu avalia aprezentasaun no konsisténsia husi variedade ne‟ebé koko iha tinan no fatin barak nia laran (genotype/ambiente). Rezultadu Média produsaun husi pakote dadus hotu-hotu (ambiente 21, pontu dadus 198) mak 0.95 t/ha. Aleinde ne‟e, média produsaun husi teste ba teste kuaze oin-oin ba variedade oin 11 ne‟ebé mak teste, husi ki‟ik liu 28kg/ha to‟o másimu 2.7 t/ha (idaidak iha Lisalara 2010 ho Maubisse 2010). Tabela 114. Produsaun koto nani variedade oin 9 iha fatin esperimentu 11 husi tinan 2009-11 Variedade RWV 1348 Mwirasi Decelaya MAC 28 YOL X Gasilidia Umubano RWV 2409 Lokál Maubisse Maub. 2009 0.12 Tur. 2009 0.14 Ven. 2009 0.91 Ail. 2010 0.21 Lis. 2010 Maub. 2010w 4.28 Hol. 2010 0.47 Oss. 2010 0.48 Ven. 2010 0.6 Maub. 2010 0.43 Maub. 2011 0.14 0.34 0.28 0.44 0.14 0.08 0.08 0.36 0.3 0.24 0.08 0.22 0.18 0.17 0.02 0.2 0.14 0.51 0.43 0.63 1.07 0.38 0.36 0.41 * 0.33 1.12 0 0.23 0.24 0.28 0.18 0 0.01 0.04 0 0.03 0.02 0 0.11 0.01 3.63 2.68 3.65 2.96 2.2 1.91 2 1.17 0.32 0.37 0.16 0.1 0.18 0.32 0.15 0.31 0.13 0.53 0.11 0.29 0.14 1.1 0.05 0.09 0.44 0.29 0.35 0.59 0.25 0.22 0.29 0.35 0.85 0.6 0.7 0.39 0.99 0.27 0.7 0.39 0.29 0.04 0.11 0.14 0.05 0.13 0.05 0.04 La iha figura/biplot ba Tabela 115 tanba hatudu ona iha relatóriu anuál tinan kotuk nian (2013) Tabela 115. Produsaun koto nani variedade oin 10 iha fatin esperimentu neen husi tinan 2012-13 Variedade RWV 1348 Mwirasi Umubano Gasilidia Decelaya MAC 28 YOL X Lokál Ululefa RWV 2409 Lokál Maubisse Ulu. 2012 4.6 2.9 2.2 2.7 2.1 2.7 1.6 2.7 1.9 2 Ulu. 2013 Ven. 2013 Oss. 2013 Aitt. 2013 0.24 0.18 0.16 0.14 0.09 0.1 0.12 0.11 0.13 0.16 0.44 0.9 0.27 0.34 0.23 0.27 0.39 0.35 0.32 0.42 0.14 0.57 0.41 0.12 0.14 0.04 0.08 0.24 0.03 0.3 2.03 1.13 2.45 1.37 2.26 1.64 1.98 0.97 1.11 0.62 148 Ail. 2013 0.8 1.3 0.5 1 0.8 0.7 1 0.4 1.1 0.5 Tabela 116. Produsaun koto nani variedade oin 10 iha teste 4 ba tinan 2014 Variedade Decelaya RWV 1348 Umubano Lokál Ululefa Mwirasi Yol X Gasilidia MAC 28 Lokál Maubisse Lokál Leber Ulu. 2014 Ven. 2014 Oss. 2014 Hoh. 2014 1.8 1.5 1.7 1.2 1.0 0.9 1.0 1.1 1.0 0.2 2.4 1.8 1.7 2.3 1.3 2.0 1.8 1.9 2.0 2.2 0.35 0.12 0.16 0.27 0.49 0.42 0.17 0.35 0.29 0.15 2.5 2.6 2.3 1.5 2.4 1.4 1.6 1.2 1.1 0.4 Tabela 117. Média produsaun koto nani variedade oin 11 husi esperimentasaun 21, 2009-14 Média prod. (t/ha) fatin 11 (2009-11) Média prod. (t/ha) fatin 6 (2012-13) Média prod. (t/ha) fatin 4 (2014) Média prod. (t/ha) husi tinan 200914** RWV 1348 Lokál Ululefa Mwirasi Decelaya Umubano MAC 28 Gasilidia YOL X Lokál Leber 1.02 * 0.8 0.7 0.64 0.7 0.59 0.64 * 1.41 0.87 1.08 0.92 1.02 0.91 0.88 0.8 * 1.76 1.47 1.32 1.51 1.30 1.18 1.14 1.14 0.74 1.40 1.17 1.07 1.04 0.99 0.93 0.87 0.86 0.74 66 39 27 24 17 10 3 2 -12 Lokál Maubisse 0.42 0.65 1.10 0.72 * 0.59 -14 -31 Variedade RWV 2409 0.5 0.67 *La kuda** Média produsaun husi fatin 11, 6 no 4 Média prod. bo'ot liu lokál (%) Rezultadu média produsaun koto nani maioria husi tinan 2009 to‟o 2014 hatudu katak variedade foun RWV 1348 hatudu rezultadu ne‟ebé mak aas liu variedade hotu. Variedade lokál Ululefa mos hatudu rezultadu ne‟ebé mak aas tuir kedas iha variedade ida ne‟ebé mak fó produsaun aas liu. Variedade lokál Ululefa kuda iha ambiente 10, enkuantu variedade seluk kuda ona iha ambiente 21. Média produsaun bainhira foti husi ambiente 10 deit (hanesan ho lokál Ululefa) mak variedade foun Mwirasi iha rezultadu ne‟ebé mak bo‟ot liu variedade lokál Ululefa. Variedade Mwirasi hanesan ida husi variedade foun superior ne‟ebé mak sempre hatudu rezultadu ne‟ebé konsisténsia aas liu variedade lokál durante hala‟o teste. Figura 49 hatudu biplot ne‟ebé rezulta husi analiza variedade oin 10 ne‟ebé akumula husi ambiente neen hotu. Komponente rua ne‟ebé kombina hamutuk fó esplikasaun kona-ba 88% husi variasaun iha tabela produsaun variedade oin 10 iha ambiente teste 6 (2012-13). Analiza múltiplu hatudu katak rezultadu aas liu hetan husi variedade RWV 1348 iha Ululefa no umubano iha Aituto. Fatin rua refere hanesan fatin ne‟ebé iha elevasaun aas liu fatin sira seluk durante halo peskiza. Variedade rua ne‟e iha karaterístiku musan ne‟ebé ki‟ik no durasaun tempu kolleita ne‟ebé naruk hodi produz fuan mos barak. Kombinasaun variedade 149 oin 10 iha ambiente hotu durante tinan 2009-11 la aprezenta nia figura iha ne‟e, tanba hatudu ona iha relatóriu anuál 2013 nian. Figura 50. Hatudu Ranking ba rezultadu biplot husi koto nani variedade oin 10, iha ambiente teste neen 2012-13 Figura 50 hatudu biplot ne‟ebé rezulta husi analiza variedade oin 10 iha ambiente teste 4. Komponente rua ne‟ebé kombina hamutuk esplika kona-ba 95% husi variasaun iha tabela produsaun variedade oin 10 iha ambiente 4 iha tinan 2014. Variedade halai liu ba karuk husi liña hatudu di‟ak liu. Variedade RWV 1348 hatudu rezultadu di‟ak liu iha Hohra‟e Ki‟ik no Ululefa maibé ki‟ik liu iha Ossu. Variedade decelaya di‟ak iha Hohra‟e Ki‟ik no mos iha Venilale, ne‟e sujere katak variedade refere di‟ak iha parte rai aas no mos iha rai ne‟ebé elevasaun menus. Enkuantu variedade RWV 1348 rezultadu aas iha Hohra‟e Ki‟ik no Ululefa maibé ki‟ik iha Ossu ne‟ebé mos mak hanesan parte elevasaun aas nian, ne‟e sujere katak variedade refere la influénsa husi elevasaun maibé husi fatór sira seluk. 150 Figura 51. Hatudu Ranking ba biplot husi koto nani variedade oin 10 iha ambiente teste haat, 2014 Konkluzaun Teste ne‟ebé hala‟o iha ambiente 21 ho variedade oin 11 ne‟ebé implementa to‟o iha tinan 2013 no 2014, variedade RWV 1348 hatudu média vantajen produsaun 66% bo‟ot liu husi média lokál oin tolu ne‟ebé mak uza hodi hala‟o peskiza. Variedade lokál Ululefa hatudu rezultadu ne‟ebé mak aas (segundu lugar) husi ida ne‟ebé mak fó produsaun aas liu, maibé lokál Ululefa foin kuda iha ambiente 10 enkuantu variedade sira seluk kuda ona iha ambiente 21. Média produsaun bainhira foti husi ambiente 10 deit (hanesan ho lokál Ululefa), mak variedade foun RWV 1348 hatudu rezultadu liu ka dóbru husi média lokál nian. Aleinde ne‟e, variedade foun seluk hanesan decelaya no Mwirasi mos hatudu rezultadu ne‟ebé mak aas liu lokál Ululefa. Presiza halo teste dala ida tan para aleinde hetan dadus ne‟ebé sufisiente mos hodi haree kona-ba variedade ne‟ebé mak nia produsaun menus liu lokál bele hasai/elemina tiha husi teste. Variedade ne‟ebé iha produsaun aas liu lokál, presiza habarak fini hodi haree konaba nia adekuasaun iha te‟in no koko sabór antes konsidera ka rekomenda ba lansamentu. 151 2.9 Lehe 2.9.1 Prova kuda ai-horis lehe iha agrikultór sira-nia to’os (OFDT) hodi observa impaktu hadi’a rai nia bokur no suporta hasa’e produsaun ai-han (batar) Prepara husi; Leão Mauleto, Inacio Savio Pereira, Mario Tavares Goncalves, Salvador de Jesus, Aileu Introdusaun a) Lehe (Mucuna pruriens L.) nu‟udar parte husi ai-horis familia „leguminoceae‟ ne‟ebé baibain kuda hamutuk ho ai-horis batar, ai-farina nsst. Iha Timor, lehe konsidera hansesan ai-han ida ne‟ebé bele konsumu wainhira iha tempu hamlaha ka bele mos konsidera hanesan ai-han rezerve iha tempu ai-han seluk la disponível. Iha fatin balu liu-liu iha área remotas, lehe la‟os deit uza hanesan ai-han rezerve ka presiza deit iha tempu hamlaha mas sai mos hanesan ai-han ida ne‟ebé sira bele konsumu iha kulaker tempu. Iha maneira oin-oin atu prepara lehe hodi bele konsume tanba lehe la hanesan ho presesu tein ka da‟an fore sira seluk. b) Lehe ema koñese hanesan ai-han moruk tanba ne‟e atu han presiza tisi hanesan mos koto moruk. To‟os na‟in sira iha TL iha maneira oin-oin atu prosesa ka prepara lehe hodi bele sai hahan, maibé, em jerál iha maneira rua ne‟eb‟e baibain sira uza hodi prosesa lehe sai hahan mak; 1) da‟an no hein to‟o bee nakali didi‟ak (maizumenus bee nia kór kuaze domina ho lehe nia kór ba dala primeiru) depois hatun husi ahi no tisi. Kontinua da‟an no tisi to‟o dala tolu depois tau iha saku ka bote ruma no lori ba hoban iha be‟e matan durante kalan ida. Iha dader, bele ba foti lori mai no bele eskalda ka hamanas liu tiha no prontu atu konsumu. 2) se karik hakarak han ho lalais no lakohi hoban, entaun presiza da‟an no tisi to‟o maizumenus dala 7 ka 8. Ohin loron iha TL iha ona ema balu ne‟ebé matenek loos kona-ba tempra lehe ne‟ebé da‟an ka tisi midar ona hodi halo sai hahan ne‟ebé furak no aumenta gostu liu tan. c) Iha Timor-Leste ko ñese katak maioria populasaun (± 65%) hala‟o vida moris iha setór agríkula no barak liu agrikultór sira prátika halo to‟os ka natar ho eskala ki‟k (sistema subsisténsia) i tesi no sunu rai. Ho ida ne‟e sistema kuda lehe bele sai hanesan prátika ida ne‟ebé bele ajuda hadi‟a rai nia bokur no ajuda hasa‟e produsaun. Tuir esperiénsia no observasaun iha nasaun seluk, hatudu katak lehe iha funsaun oin-oin hanesan; bele hamenus tempu serbisu iha to‟os tanba lehe hamate du‟ut fuik iha to‟os laran, habokur rai liu-liu fornese nitrojéniu tanba lehe bele dada nitrojéniu atmosfériku ba rai laran liu husi bakteria rhizobium iha lehe nia abut, tanba taka rai metin entaun bele sai hanesan mulsa no ida ne‟e di‟ak tebes atu hamenus evaporasaun no mos aumenta infiltrasaun bee iha rai laran nsst. Sistema utilizasaun lehe iha to‟os nu‟udar maneira ida ne‟ebé banati tuir husi agrikultór sira iha nasaun Honduras (Ámerica Latina). Iha nasaun refere, maoiria sistema halo to‟os atu hanesan iha Timor-Leste katak halo to‟os iha rai lolon. Peskiza kona-ba implementasaun ai-horis lehe ne‟e hala‟o iha rai aas no rai tetuk no hahu hala‟o ona iha tinan 2013-14. Dadus hotu husi kada fatin halibur no analiza hodi buka hatene impaktu husi lehe. 152 Objetivu Atu buka hatene impaktu husi lehe ba hadia rai nia bokur, hamate du‟ut, hamenus óras serbisu no produsaun ai-han liu-liu batar. Materiál no métodu peskiza Fatin no tempu peskiza lehe Implementasaun atividade OFDT lehe hala‟o iha munisípiu ; Viqueque, Liquiça, Bobonaro no Aileu. Fatin hirak ne‟e nia elevasaun kuaze la hanesan. Peskiza ne‟e hahu iha fulan Novembru to‟o Agostu 2014 iha fatin ho elevasasun no pH la hanesan (Tabela 118). Tabela 118. Elevasaun no pH rai husi fatin peskiza lehe tinan, 2013-14 Munisípiu Postu Adm. Elevasaun (m) pH rai Viqueque Viqueque vila 29.49 6.0 Liquisa Maubara 50.67 6.5 Bobonaro Balibo 167.40 7.0 Aileu Remexio 6.2 Laulara 6.36 Lequidoe 982.73 6.5 Material Peskiza Material ne‟ebé uza ba peskiza OFDT ai-horis lehe mak; kalen sapa, pregu, martelu, lapijeira, telefone Samsung, katana, ai, fini lehe oin tolu (lehe musan metan, makerek no mutin). Métodu ne‟ebé peskizadór sira uja mak buka to‟os na‟in no hodi esplika objetivu husi peskiza OFDT lehe, lista no identifika to‟os ne‟ebé mak hakarak involve iha peskiza OFDT lehe. Observa fatin, sukat kantreru, koko pH rai, sukat elevasaun, observa klase rai, kór rai no testura rai. Medida kantreru ne‟ebé uza ba peskiza observasaun ai-horis lehe mak 5m x 5m. Observasaun ba peskiza ne‟e hala‟o husi peskizadór sira kada semana rua dala ida no hahu husi tempu kuda to‟o kolleita. Dadus hirak ne‟ebé inklui iha oservasaunn ida ne‟e mak; pH rai, testura rai, klase rai lolon, kór rai, latitude, longitude, elevasaun, total ai-horis ne‟ebé moris, observasaun kona-ba hamoos du‟ut ka lae, persentu (%) lehe tahan taka rai no mos mahar lehe tahan taka rai (cm). Dadus hotu ne‟ebé rekolla prense iha protokolu ne‟ebé prepara ona no mos foti uza telefone smart phone Samsung no haruka diretamente ba programa naran ODK liu husi internet. Latitude, longitude, no elevasaun rekórda husi fatin ne‟ebé sukat ho channel GPS receiver (Garmin ETrex) ba precisaun/accuracy ± 4m. Aleinde ne‟e, defini mos kona-ba klase rai iha kada fatin hanesan orientasaun husi fatin peskiza. Atu identifika kona-ba ZAE ne‟ebé estabelese depende ba elevasaun husi kada fatin ne‟ebé alokadu ona tuir Zona AgroEkolójiku (ZAE) partikulár (ARPAPET 1996) ne‟ebé númeradu husi 1 to‟o 6, hahu númeru 1 iha parte tetuk kosta de norte to‟o 6 iha parte tetuk kosta de súl (Tabela 119). Tabela 119. Definisaun Zona Agro-Ekolójiku 6 iha Timor-Leste ZAE 1 2 3 4 5 6 Área (Inglés) Northern coast Northern slopes Northern uplands Southern uplands Southern slopes Southern coast Elevasaun (m) 0-100 100-500 >500 >500 100 - 500 0-100 153 Istrumentu atu hatene kona-ba pH rai mak foti amostra/sample rai kompostu husi kada kantreru no depois taes ho pineira 2mm para hasai tiha fatuk musan ne‟ebé iha, rai kafuak nsst. Rai ho kuantidade uitoan tau iha sapa nia laran no depois kahur ho líkuidu indikadór. Wainhira kahur hotu tiha, aumenta ahu mutin ba iha rai nia leten (tau ba rai ne‟ebé kahur ona ho likuidu). Ahu mutin asume líkuidu no hatudu nia kór, no valór pH identifika liu husi komparasaun kór ne‟ebé hatudu ho kór ne‟ebé iha kartaun indikadór pH nian. Testura rai halo estimasaun uza métodu koko rai nia fita. Antes atu koko, taes uluk rai liman isin ida no depois aumenta bee hodi kria mall hanesan dose bolus. Rai bokon ida ne‟e forma nia típu hanesan bola kabuar, no depois tenta atu forma fita ho rai bokon ne‟e. Fita nia naruk (cm) sukat no kompara ho tabela referénsia ne‟ebé peskizadór sira lori. Analiza dadus Dadus hotu analiza uza GenStat edisaun16. Dadus rezultadu produsaun analiza uza ANOVA (General Analysis of Variance). Rezultadu observasaun dala ikus nian hatudu katak observasaun dala 7 nian, lehe tahan maran taka rai ho mahar hahu husi 3.3cm to‟o 7.0cm (Tabela 120). Tabela 120. Lehe tahan mahar taka rai iha OFDT Viqueque, Liquiça, Bobonaro no Aileu iha tinan 2013 -14 Munisípiu Postu Adm. Viqueque Liquica Bobonaro Aileu Viqueque Vila Maubara Balibo Remexio Laulara Lequidoe Númeru OFDT fatin 15 3 3 Lehe tahan maran taka rai mahar (cm) iha tempu observasaun ikus 6.67 5.33 7.0 15 3.26 Figura 52. Komparasaun mahar (cm) husi lehe tahan taka rai iha elevasaun oin-oin Lehe tahan/mulsa nia mahar (cm) 8 7 6 5 4 R² = 0.7506 3 2 1 0 0 200 400 600 800 1000 1200 Elvasaun (m) Rezultadu observasaun hatudu katak iha observasaun ba dala 7, lehe tahan monu barak no mahar taka rai maioria entre 3.3cm to‟o 7.0cm. Lehe tahan mahar taka rai depende mos ba distánsia kuda no kondisaun moris lehe nian. Distánsia kuda ne‟ebé kloot ho kondisaun lehe ne‟ebé buras sei fó rezultadu tahan taka rai ne‟ebé mahar liu kompara ho distánsia kuda ne‟ebé luan no lehe ne‟ebé moris ladún buras. Tuir observasaun ne‟ebé hala‟o 154 durante ne‟e hatudu katak iha OFDT fatin idaidak, lehe nia moris kuaze di‟ak hotu no hatudu duni rezultadu di‟ak kona-ba tahan maran monu taka rai husi kada fatin. Wainhira lehe maran taka rai mahar hatudu katak iha fatin refere sei fó estrume ba rai hodi aumenta rai nia bokur hanesan adubu orgániku tanba lehe nia tahan fasil atu dodok lalais no nia abut kontamina ho bakteira rhizobium ne‟ebé suporta mos ba ai-hosi batar wainhira to‟os nain sira hakarak atu kuda batar iha fatin refere. Iha Bobonaro lehe hatudu rezultadu ne‟ebé di‟ak tebes tanba fó rezultadu mahar taka rai atinji to‟o 7cm. Rezultadu ne‟eb‟e di‟ak mos observa iha Viqueque (6.7cm) no Liquiça (5.3cm). Tuir komentáriu husi to‟os na‟in sira katak iha fatin hirak ne‟ebé sira kuda lehe ba baibain nakonu ho du‟ut manu lain no depois kuda lehe du‟ut aat ne‟e mate tanba lehe domina ka hanehan mate. Sira mos fó kmentariu liu tan katak, du‟ut manu lain ne‟ebé mate tanba lehe hanehan sai mos hanesan mulsa, tanba ne‟e wainhira to‟o tempu lehe mate ka tahan maran hotu mulsa sai aumenta maka‟as tan iha fatin hirak ne‟e. Iha munisípiu Ainaro, lehe nia tahan maran taka rai ladún mahar tanba moris ladún buras se kompara ho fatin OFDT iha munisípiu seluk ne‟ebé lehe moris ho kondisaun buras. To‟os na‟in sira-nia opiniaun Peskiza OFDT ne‟ebé hala‟o iha munisípiu Viqueque, Liquiça, Bobonaro no Aileu, hotu-hotu kuda deit iha du‟ut manulain no du‟ut funan mutin nia leet la hamoos du‟ut mos lehe sei iha posibilidade bo‟ot atu moris no hamate du‟ut sira ne‟e no fó impaktu ne‟ebé di‟ak tebes ba rai. Tuir to‟os na‟in Agustinha Rangel no Pasquela Sarmento husi postu adm. Viqueque vila, Suco Bibileo, aldeia Balidi-Oan katak sira hakarak kuda lehe tanba iha tempu Indonézia sira koko ona no sei kuda i balu mos moris rasik iha ailaran. Sira gosta kuda lehe ne‟e tanba wainhira lehe moris di‟ak no produs musan barak entaun bele fó mos benefisiu di‟ak ba sira. Lehe ne‟e fó impaktu di‟ak tanba wainhira lehe moris ho kondisaun ne‟ebé buras bele hamate du‟ut no mos fó estrume di‟ak ba rai. Iha tempu Indonézia lehe iha nanis ona no sira kuda maibé kuda deit iha to‟os ninin. Tuir sira-nia esperiénsia, lehe mos bele moris rasik iha ai-laran. Prosesu atu konsume lehe musan mak hanesan haktuir iha sesaun introdusaun nian. Tuir sra. Agustinha Rangel no Sra. Pasquela katak, durante tinan haat nia laran sira konsumu lehe maske la‟os loroloron. Nia haktuir liu tan katak, iha tinan tuir mai sira sei koko atu kuda batar iha lehe fatin ne‟e hodi observa tuir batar nia kondisaun moris. Tuir to‟os na‟in Sr. Lourenço Soares katak, lehe ne‟e uluk mos iha mas seidauk hatene atu utiliza ho di‟ak tuir sistema ne‟ebé foin introdus agora ne‟e. Uluk uza duni mas kuda deit iha to‟os ninin no han bebeik mas agora ladún tanba kestaun tempu no forsa komesa menus ona atu haka‟as an hodi buka no prosesu da‟an ka tisi ba hahan. To‟os na‟in Domingos Soares haktuir katak nia sei kuda lehe iha to‟os ne‟ebé agora nakonu ho du‟ut soko. Nia kontente tanba bele hetan informasaun kona-ba tékniku kuda lehe hodi hamate du‟ut i ajuda mos hadi‟a rai nia bokur iha hau nia to‟os laran. Tuir Sr. Julião Monteiro no Alvaro Pinto katak lehe iha funsaun di‟ak tanba hamate du‟ut hodi nune‟e hamenus tempu hamoos to‟os no mos bele habokur rai tanba nia tahan no ka‟in ne‟e taka tomak rai tan ne‟e mak nia bele sai fali mulsa iha rai leten. Kuda lehe di‟ak tanba wainhira hamoos to‟os bele sai mamar kompara ho fatin ne‟ebé la kuda lehe. Konkluzaun Lehe ne‟ebé kuda iha Timor-Leste, sai hanesan hahan ida ba ema no mos ba animal. Kuda lehe iha to‟os bele hamate du‟ut no mos bele hasa‟e produsaun ai-han. Kuda lehe iha to‟os bele hadia rai nia bokur no proteze rai husi erosaun. Lehe moris ho kondisaun buras fó rezultadu tahan no ka‟in bele taka rai 3.3cm to‟o 7.0cm. Ida ne‟e signifika katak 155 lehe bele produs mulsa iha to‟os laran hodi prevene du‟ut labele moris, hamenus evaporasaun no aumenta infiltrasaun bee ba rai laran ne‟ebé bele suporta hasa‟e produsaun ai-han. Rekomendasaun Peskiza lehe iha OFDT munisípiu Viqueque, Liquiça, Bobonaro no Ainaro sei iha kontinuasaun atu nune‟e bele hetan sistema kuda lehe iha to‟os na‟in sira-nia to‟os hodi produs fini ne‟ebé sufisiente ba to‟os na‟in sira seluk. Lehe ne‟e iha benefisiu bo‟ot hanesan hamate du‟ut, hamenus tempu serbisu, erosaun, fóestrume ba rai, depois hasa‟e produsaun aihan liu-liu batar iha tempu oin mai. Peskiza lehe tempu Indonézia ne‟e persiza iha kolaborasaun husi to‟os na‟in sira atu nune‟e iha tempu oin mai ita bele hetan sistema halo to‟os ne‟ebé di‟ak iha futuru. To‟os sira ne‟ebé hetan ona fini lehe bele proteze didi‟ak no bele fahe ba to‟os nain sira seluk ne‟ebé seidauk hetan fini lehe maske uluk iha tempu Indonézia iha ona no hatene maibé óras ne‟e laiha ona bele foti tutan husi maluk sira ne‟ebé hetan no produs ona fini lehe ne‟e. 3. Produsaun fonte fini no kontrollu kualidade Introdusaun Produsaun fonte fini no kontrollu kualidade hanesan atividade rua ne‟ebé la hanesan. Fini breeder, fini fundasaun no fini sertifikadu presiza atu produs tinan-tinan husi MAP hanesan parte ida husi sistema fini nasionál. Departamentu fini iha MAP hatuur tarjetu produsaun ba kada klase fini. Fini breeder no fini fundasaun produs iha sentru peskiza sira ho kontrollu husi ofisiál fini governu nian hanesan reprezentante husi breeder. Fini sertifikadu kuda husi produtór fini selesionadu ne‟ebé iha ona esperiénsia barak kona-na produs fini kualidade di‟ak liu ho supervizaun fírmi husi ofisiál fini. Nune‟e mos prosesamentu profunda fini sertifikadu hala‟o iha armazen MAP ho kontrollu/jestaun husi ofisiál fini MAP nian. Kontrollu kualidade fini mos sai hanesan responsabilidade husi departamentu fini. Atividade hanesan inspesaun to‟os, foti sample fini, koko fini, no inspesaun fini hanesan atividade prinsipál husi kontrollu kualidade fini. Staff husi kontrollu kualidade fini fó atendimentu ba produtór fini sertifikadu no mos ba produtór fini komersiál. Produtór fini komersiál tolunulu resin ida hetan ona atendimentu iha tinan 2014. Atendimentu ne‟e inklui fó sertifikadu tinan 5 nian hodi produs fini komersiál, prestasaun lisensa produsaun fini anuál, inspesaun to‟os, foti sample fini, no koko fini. Sira mos fó treinamentu kona-ba habarak fini, prosesamentu no kontrollu kualidade. To‟o tinan 2014 hamutuk iha staff nain 27 mak existe iha departamentu fini ho maizumenus ofisiál fini nain ida iha kada munisípiu, exceitu/kecuali Dili ho Ermera. 3.1 Produsaun fini hare, batar no fore-rai 2013-2014 Entre fulan Agostu 2013 ho Outubru 2014, fini breeder batar no fore-rai no fini fundasaun produs ona iha sentru peskiza Betano no Loes. Fonte fini (benih sumber) depois habarak iha agrikultór sira-nia to‟os. Fini husi kategoria hirak ne‟e haloot iha armazen ne‟ebé lokálizadu iha sentru peskiza Betano, Loes no Triloca. Disponibilidade fini hirak ne‟e apartir de Outubru 2014 aprezenta iha Tabela 121. Atu dehan katak fini breeder no fini fundasaun hetan failansu iha Betano iha tinan 2013-2014 no fini husi tinan 2012-2013 sei presiza uja nafatin ba tinan 2014-2015. 156 Tabela 121. Disponibilidade fini breeder no fini fundasaun, Out. 2014 Variedade Tinan produsaun Sele (batar) Sele (batar) Noi Mutin (batar) Noi Mutin (batar) Nakroma (hare) 2012-2013 2013-2014 2012-2013 2013-2014 2013-2014 Fini breeder (kg) 15 0 150 217 20 Fini fundasaun (kg) 322 0 10 0 80 Armazen fini Sentru Peskiza Betano Sentru Peskiza Betano Sentru Peskiza Loes Sentru Peskiza Loes Sentru Peskiza Triloca Habarak fini husi produtór kontratadu sira hala‟o ona iha munisípiu 7 nia laran hanesan Aileu, Baucau, Bobonaro, Manufahi, Liquiça, Viqueque ho Manatuto. Área kultivadu atu produs fini sertifikadu iha tinan 2013-2014 maizumenus iha 34 ha ba batar, 14 ha ba hare no 15 ha ba fore-rai. Área hirak ne‟e hetan inspesaun husi ofisiál fini sira maibé tarjetu habarak fini sertifikadu ba époka kuda tinan 2013/2014 mak batar tonelada 15, hare tonelada 7 no ba fore-rai tonelada 11. Númeru produtór fini kontratadu ba kada munisípiu aprezenta iha Tabela 122. Hamutuk iha produtór fini 176 mak involve iha habarak fini sertifikadu no maizumenus husi sira iha 39 % mak feto sira. Tabela 122. Númeru no jéneru husi produtór fini kontratadu iha kada munisípiu Munisípiu Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Manatuto Total Batar Sele M* F* 3 1 9 Batar Noi Mutin M F 7 0 3 1 5 2 0 13 5 19 5 2 41 7 20 Hare Nakroma M F 1 24 14 5 14 7 8 35 4 21 2 1 4 1 8 0 29 76 Fore-rai Utamua M F 14 24 43 Grand total * M = mane, F = feto 13 37 176 Fini mos ne‟ebé produs iha tinan 2013-2014 kuaze liu uitoan hare tonelada 7 ne‟ebé presiza no batar tonelada 15, maibé habarak fini fore-rai kuaze menus husi tarjetu tonelada 11 (Tabela 123). Fini hirak ne‟e sei distribui iha tinan 2014-2015. Tabela 123. Produsaun fini mos Nakroma, Sele ho Utamua. 2013-2014 Munisípiu Aileu Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Total Hare (kg Nakroma) 872 5,000 0 0 0 2,000 7,872 Batar (kg Sele) 0 1,700 692 5,000 0 7,392 Batar (kg Noi Mutin) 952 1,324 0 1,125 2,665 4,038 10,104 Fore-rai (kg Utamua) 0 4,249 3,307 0 0 0 7,556 3.2 Distribuisaun fini hare, batar no fore-rai, 2013-2014 Fini ne‟ebé kolleita durante tinan 2012-2013 kuaze distribui ona ba époka kuda tinan 2013-2014 hodi apóia ba programa peskiza no ba habarak fini iha MAP-SoL no mos ba programa sira seluk. Maizumenus fini Nakroma tonelada 21.3, Utamua tonelada 7.6 no batar tonelada 37.7 mak distribui ona iha periódu ne‟e nia laran husi Setembru 2013 – Agostu 2014 157 (Tabela 124). Maioria fini distribui diretamente liu husi MAP (36%) ou liu husi projetu MAP/IFAD (36%). Tabela 124. Distribuisaun fini hare, batar no fore-rai, Set 2013 to‟o Agst 2014 Produtu HareNakrom a Fore-raiUtamua Batar (Sele +Noi Mutin) Total ONG (kg) MAP Munisípi u (kg) Raumok o 500 (2%) 18,320 (86%) 0 140 (2%) 1,01 5 (3%) 1,679 (22%) 4,244 (11%) 0 1,65 5 (2%) 24,243 (36%) Benefisiáriu fini MAP/SO MAP/SOL L Fini Fonte fini komunidad (kg) e (kg) 1,130 600 (5%) (3%) RDP 4 (kg) FAO (kg) IFAD (kg) OFD T (kg) Total (kg) 205 (1%) 585 (3%) 21,34 0 180 (2%) 465 (1%) 7,603 1,230 (2%) 66,66 5 821 (2%) 3,756 (49%) 351 (1%) 1,848 (24%) 2,780 (7%) 485 (1%) 4,215 (11% ) 23,34 6 (62%) 821 (1%) 5,237 (8%) 5,228 (8%) 690 (1%) 4,215 (6%) 23,34 6 (35%) 37,72 2 3.3 Produsaun no distribuisaun fehuk midar no ai-farina kain Fehuk midar Atu fornese fehuk midar kain ba époka kuda tinan 2013-2014, atividade habarak fehuk midar kain hahu ona iha fulan Junu 2013. Área ne‟ebé kultiva hahu husi medida kikoan ba bo‟ot uja fehuk kain husi fatin orijinál to‟o tempu distribuisaun (Novembru 2013 - Marsu 2014). Apartir de fulan Novembru, iha área ne‟ebé nia luan liu husi hektár 1 mak uja ba habarak fehuk midar kain. Área ne‟e lokálizadu iha sentru peskiza Betano (0.3 ha), no iha to‟os agrikultór kontratadu iha Aileu (0.08 ha), iha sentru peskiza Loes (0.25 ha), no iha to‟os agrikultór kontratadu iha Bobonaro (0.25 ha) ikus liu iha estasaun peskiza Triloca (0.08 ha). Fehuk midar kain liu husi 435,000 mak konsege distribui ona husi komponente ida ne‟e iha tinan 2013-2014 (Tabela 125). Maioria fehuk midar kain hirak ne‟e distribui ba grupu agrikultór sira (67%) no ba ONG sira (22%) no restu uja ba peskiza no ba programa sira seluk MAP nian. Tabela 125. Distribuisaun fehuk midar no ai-farina kain, 2013-2014. Produtu ONG MAP Munisípiu Fonte fini Fehuk midar Ai-farina 97,598 (22%) 7,650(2%) 6,800(2%) 23,200(24%) 5,300(5%) 17,500(18%) GHFK ho grupu agrikultór 292,94967%) 46,750(48%) OFDT Total 30,410(7%) 435,407 4,330(4%) 97,080 Ai-farina Atu fornese ai-farina kain ba époka kuda tinan 2013-2014 (Novembru 2013 – Marsu 2014), maizumenus iha área ho luan hektár 5 mak estabelese ona iha fulan Novembru 2012. Ida ne‟e han tempu fulan 10 – 12 antes kolleita para bele uja nia kain. Área multiplikasaun lokálizadu iha sentru peskiza Loes (1 ha), estasaun peskiza Corluli iha Bobonaro (1 ha), 158 sentru peskiza Betano (1ha) no iha agrikultór kontratadu sira-nia to‟os iha Viqueque (2 ha). Distánsia kuda mak 100 cm x 100 cm. Atu estimula kain barak husi hun ida, maka aparu tiha wainhira ai-horis ne‟e nia aas to‟o maizumenus 40 cm. Média sanak 2 – 3/ai-horis mantein durante periódu moris. Infelizmente, ai-horis hirak ne‟e hetan estragus husi bee bo‟ot ka bee lihun no sunu, nune‟e konsege produs no distribui deit kain 97,080 (Tabela 126). Maioria husi kain hirak ne‟ebé distribui iha époka kuda tinan 2013-2014 alokadu ona ba agrikultór no mos ba GHFK sira (48 %). Armazen fini no laboratóriu fini nasionál Unidade prosesamentu fini no armazen fini estabelese ona iha munisípiu neen no hatudu funsaun importante iha prosesamentu fini. Prosesamentu fini ne‟ebé di‟ak bele hadi‟a konteúdu fini nia pureza husi kada pakote liu husi hamenus númeru impureza, mamuk, nakfera no fini moras. Antes fin de 2014, armazen iha Aileu, Baucau, Bobonaro, Manufahi, Liquiça ho Viqueque kuaze halo operasaun másimu no ekipadu ho ekipamentu esensiál sira hanesan silo (lítru 2000 ho 1000), air screen cleaners/limpadores aar, makina dulas batar no hare, batch driers, sealers/mákina falun, kompresor, jeradór no jerminador. Laboratóriu fini mos estabelese iha Dili, Baucau (Triloka) ho Betano. Sample fini entrega ba laboratóriu hirak ne‟e no sukat uja regulamentu International Seed Testing Association (ISTA). Rezultadu koko fini ne‟ebé iha konfiansa sei fó informasaun importante ba utilizadór fini sira, produtór fini no mos ba ofisiál fini. Kada laboratóriu ekipadu ho ekipamentu sira ne‟ebé nesesáriu hanesan moisture meters/medidores umidade, jerminadór, divizór fini, ovens/fugaun, tabela pureza, dasin no microscopes. Figura 53 . Treinamentu kona-ba tékniku koko fini Hasa‟e kapasidade Departementu fini hetan treinamentu ne‟ebé sufisiente durante tinan tomak nia laran. Treinamentu ne‟ebé sira hetan mak hanesan kona-ba habarak fini, koko fini no teknolojia fini. Produtór fini sertifikadu no komersiál sira mos hetan treinamentu kona-ba kolleita no pós-kolleita iha habarak fini batar no hare. Treinamentu hirak ne‟e realiza iha teritóriu laran no mos iha Bogor, Indonézia 159 4. Habarak Fini Komunidade ho Fini Komersiál Introdusaun Aprosimasaun Habarak Fini Bazeadu Komunidade mak hanesan desentralizadu produsaun, armazenamentu no fa‟an fini kualidade di‟ak organizadu husi grupu agrikultór ne‟ebé hala‟o operasaun besik iha sira-nia uma hanesan Grupu Habarak Fini Komunidade (GHFK) ka Produtór Fini Komersiál (PFK). Diferensa entre GHFK ho PFK mak GHFK baibain ho nia membru na‟in 10-20 ne‟ebé produs fini hodi responde ba membru sira-nia nesesidade. Karik hetan rezultadu produsaun ne‟ebé liu husi grupu, maka sira fa‟an/troka/fahe balun ba viziñu sira ne‟ebé iha suco laran. Enkuantu, PFK ne‟e bo‟ot liu ho nia membru na‟in 25-100, produs fini ho objetivu atu fa‟an uja sira-nia marka no label loloos iha kada pakote fini ne‟ebé sira produs. Kualker grupu fini ne‟ebé hakarak atu sai PFK tenke rejista sira-nia grupu iha Departamentu Fini MAP hodi bele hetan sertifikadu ba tinan 5 nian hodi produs fini. Depois de hetan sertifikadu, PFK sira tenke rejista iha Departamentu Fini MAP para bele hetan lisensa anuál kada tinan hodi informa kona-ba ai-horis, variedade, área no fatin habarak fini. Iha faze inísiu, GHFK no PFK sira hetan treinamentu kona-ba habarak fini, armazenamentu no fa‟an fini husi ofisiál estensaun Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP) – Seeds of Life (SoL). Tanba esperiénsia husi GHFK no PFK sira ne‟e aumenta maka atividade habarak fini mos sira komesa hala‟o mesak ona ho apóiu ne‟ebé uitoan husi MAP. GHFK ho PFK sira ne‟e hanesan organizasaun ne‟ebé regula rasik maka sira espera atu kumpri regra habarak fini báziku ne‟ebé sira iha no produs fini kualidade di‟ak. Iha númeru variedade superior balun ne‟ebé dezenvolve husi Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP) ho vantajen produsaun husi 15% to‟o 131% liu variedade lokál. Maibé, tanba disponibilidade fini kualidade di‟ak ne‟ebé la sufisiente, maka benefísiu potensiál atu aumenta produsaun no produtividade ai-horis labele atu atinji agrikultór hotu. Haree ba fini kualidade di‟ak menus iha teritóriu laran, maka programa SoL iha MAP, realiza ona atividade habarak fini komunidade iha tinan lima nia laran hahu husi Fevereiru 2011 hodi hasa‟e disponibilidade no asesu fini kualidade di‟ak ne‟ebé lansa husi MAP ba agrikultór ki‟ik sira iha área rurais. Programa habarak fini komunidade implementa ona iha faze ne‟ebé di‟ak liu husi kobre munisípiu 7 iha tinan 2011/12, munisípiu 10 iha tinan 2012/13 no munisípiu 13 iha tinan 2013/14. Nune‟e, iha mos total PFK 31 ne‟ebé produs fini komersiál husi variedade hirak ne‟ebé lansa husi MAP iha tinan 2013/14. Ho introdusaun atividade programa habarak fini komunidade husi MAP-SoL, hatudu ona progresu impresivu kona-ba habarak fini iha nível komunidade. Iha tinan 2013/14, MAPSoL implementa atividade habarak fini komunidade liu husi fó apóiu ba grupu (GHFK) 1,018 iha munisípiu 13 nia laran tomak, postu administrativu 61 husi 65 no suco 349 husi 397 ne‟ebé kuda ida husi variedade ai-han prinsipál lima hanesan; batar, hare, fore-rai, fehuk midar no ai-farina. Ida ne‟e signifika katak MAP/SoL bele kobre munisípiu tomak, 94% husi postu administrativu hotu-hotu no 88% husi suco hotu-hotu iha tinan 2013/14. Entre tinan 2011/12 no 2013/14, kobertura suco kuaze aumenta besik dala lima husi suco 70 ba 349 no númeru GHFK MAP-SoL ne‟ebé involve iha habarak fini mos hatudu aumentu ne‟ebé maka‟as husi 280 to‟o 1018 (haree Tabela 126). 160 Tabela 126.GHFK tuir variedade ai-horis no munisípiu, 2013-2014 52 52 56 18 2 20 26 25 32 21 26 27 40 17 1 0 25 29 0 13 2 18 0 11 26 12 8 5 56 17 13 0 8 19 3 24 6 4 19 40 12 19 12 14 1 13 29 12 14 21 34 26 0 3 0 0 0 1 3 0 0 1 1 4 4 9 5 3 3 0 10 5 5 11 9 4 17 3 99 73 121 75 58 31 67 74 73 77 65 101 104 Total (2013-2014) 397 154 182 247 17 84 1,018 Total (2012-13) 239 109 114 173 10 36 Total (2011-12) 105 0 59 52 25 39 79 84 80 80 0 0 24 24 77 24 80 49 80 2011-12 2012-13 2013-2014 Fehuk Midar Ai-farina Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautem Liquiça Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque Total # grupu* Fore-rai Utamua 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 HareNakroma Munisípiu Batar Sele Nú Batar Noi Mutin - Époka Kuda 2013-2014 40 40 40 40 0 0 0 0 40 0 40 0 40 681 280 * Tanba iha GHFK balun mak kuda ai-horis liu husi ida, maka númeru GHFK dalabarak aas liu númeru GHFK iha munisípiu ida. GHFK 72 ne‟ebé rejista sira-nia aan hanesan PFK la inklui iha lista ida ne‟e. 4.1 Rezultadu iha époka kuda tinan 2013/14 Variedade oin sia husi ai-horis prinsipál ne‟ebé mak introdus ona iha époka kuda tinan 2013/14 uja ona ba habarak fini komunidade. Variedade hirak ne‟e inklui, variedade batar „Sele‟ ho „Noi Mutin‟, hare „Nakroma‟, fore-rai „Utamua‟, fehuk midar „Hohrae 1‟, „Hohrae 2‟, „Hohrae 3‟ no ai-farina „Ai-luka 2‟ ho „Ai-luka 4‟. Iha tinan 2013/14, batar fini hamutuk tonelada 96, hare fini tonelada 68, fore-rai tonelada 18 ne‟ebé total hamutuk tonelada 182 mak produs ona husi GHFK sira. Sumáriu rezultadu ne‟ebé produs husi variedade hirak ne‟e haktuir iha Tabela 127 tuir mai. Habarak fini batar Total grupu komunidade 551 mak involve ona iha habarak fini variedade „Sele‟ ka „Noi Mutin‟ husi ai-horis batar (Haree Tabela 127). Total fini tonelada 96 mak produs ona husi GHFK 551 ho média fini 174 kg/GHFK. 161 Tabela 127. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Batar husi GHFK iha tinan 2012/2013 SN Munisípiu # GHFK ne’ebé kuda Total Fini (Kg) Média Fini (kg)/GHFK 1 Aileu 69 12075 175 2 Ainaro 53 9100 172 3 Baucau 56 9800 175 4 Bobonaro 43 9275 216 5 Covalima 31 5425 175 6 Dili 20 3500 175 7 Ermera 31 6300 203 8 Liquiça 40 5775 144 9 Lautem 27 6125 227 10 Manatuto 21 3150 150 11 Manufahi 37 6475 175 12 Oecusse 43 9450 220 13 Viqueque 52 9450 182 TOTAL 551 95600 174 Grupu idaidak simu fini 5kg husi SoL iha tempu kuda no kultiva variedade „Sele‟ ka „Noi Mutin‟ iha kantreru ida (baibain nia luan 0.2 ha) no mantein distánsia izolamentu husi batar variedade seluk. MAP-SoL fornese treinamentu kona-ba „habarak fini báziku‟ ba ofisiál estensaun MAP sira iha suco iha fulan ida antes tempu kuda, no tuir fali ho treinamentu konaba „operasaun pós-kolleita no kontrollu kualidade‟ iha fulan ida antes kolleita. Depois ofisiál estensaun sira fó apóiu orientasaun no akompañamentu ba GHFK hirak ne‟e kona-ba prosesamentu no armazenamentu liu husi sira-nia vizita regular ba GHFK sira tuir aprosimasaun orientasaun no akompañamentu nian. Iha aumentu signifikativa iha númeru GHFK MAP-SoL ne‟ebé kuda batar husi 90 iha tinan 2011/12 ba 551 iha tinan 2013/14. Nune‟e mos, iha aumentu besik dala neen iha habarak fini batar husi tonelada 15 iha tinan 2011/12 ba tonelada 96 iha tinan 2013/14 husi GHFK MAP-SoL ho média fini 174kg/kg. Habarak Fini Hare Total GHFK 182 involve ona iha habarak fini variedade hare „Nakroma‟. Kada grupu simu ona fini ho kuantidade 5kg husi SoL iha tempu kuda. Kada grupu kuda hare variedade „Nakroma‟ iha kantreru úniku ida (baibain kantreru ne‟e nia luan 0.25 ha) no mantein distánsia izolamentu sufisiente husi variedade sira seluk. Observa katak, maioria GHFK sira adopta sistema ka tékniku ICM (integrated crop management) ka SRI (System Rice Intensification). MAP-SoL fornese treinamentu kona-ba „habarak fini báziku‟ ba estensionista hotu-hotu iha fulan ida antes tempu kuda, no treinamentu tuir fali kona-ba „operasaun pós-kolleita ho kontrollu kualidade‟ iha fulan ida antes kolleita. Estensionista sira depois fó apóiu orientasaun no akompañamentu ba GHFK kona-ba produsaun, prosesamentu no haloot fini liu husi sira-nia vizita regular no reuniaun ho GHFK sira. Sumáriu rezultadu ba habarak fini hare iha tinan 2013/14 aprezenta iha Tabela 128. 162 Tabela 128. Sumáriu Rezultadu husi Habarak Fini Hare iha tinan 2012/2013 SN Munisípiu # GHFK ne’ebé kuda Total Fini (Kg) Média Fini (kg)/GHFK 1 Aileu 8 3420 428 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Liquiça Lautem Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque 5 56 17 13 8 3 19 6 24 4 19 3420 21280 11020 5200 3420 1140 2139 2280 8400 1520 4940 684 380 648 400 428 380 113 350 380 380 260 TOTAL 182 68179 375 Iha aumentu iha númeru GHFK kuda hare MAP-SoL ne‟ebé hetan susesu husi 46 iha tinan 2011/12 to‟o 182 iha tinan 2013/14. Nune‟e mos, nia produsaun kuaze aumenta dalatolu husi tonelada 24 iha tinan 2011/12 ba tonelada 68 iha tinan 2013/14 husi GHFK MAP-SoL ho média produsaun fini 375kg ba kada GHFK. Iha tinan 2013/14, rezultadu habarak fini kuaze di‟ak iha Ainaro no Bobonaro tanba iha fornesimentu bee di‟ak durante periódu aihoris moris, enkuantu rezultadu fini iha Lautem signifikativa menus husi média produsaun GHFK tanba bee la sufisiente iha kantreru habarak fini durante periódu ai-horis moris. Habarak Fini Fore-rai Total GHFK 247 involve iha habarak fini Fore-rai variedade „Utamua‟. Kada grupu simu ona fini 10kg husi SoL iha tempu kuda. Kada grupu kuda fini iha kantreru ho medida 0.065 ha ho distánsia izolamentu ne‟ebé sufisiente husi fore-rai variedade seluk. Maizumenus iha fulan ida antes atu kuda, estensionista sira hetan treinamentu báziku kona-ba habarak fini no tuir fali treinamentu kona-ba operasaun pós-kolleita no kontrollu kualidade iha tempu antes atu kolleita. Depois estensionista sira fó apóiu estensaun no konsellu ba GHFK hirak ne‟e kona-ba produsaun no armazenamentu fore-rai liu husi vizita regular ba GHFK sira. Tabela 129. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Fore-rai iha tinan 2013/14 SN Munisípiu # GHFK ne’ebé kuda Total Fini (Kg) Média Fini (kg)/GHFK 1 Aileu 40 2484 62 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Liquiça Lautem Manatuto Manufahi 12 19 12 14 1 3 120 0 14 21 759 1311 1863 1104 69 897 966 2139 1380 966 63 69 155 79 69 69 81 74 66 69 163 12 13 Oecusse Viqueque 34 26 2277 1725 67 66 TOTAL 247 17940 73 Númeru GHFK MAP-SoL ne‟ebé susesu iha kuda fore-rai kuaze aumenta husi 47 iha tinan 2011/12 ba 247 iha tinan 2012/13. Nune‟e mos, habarak fini kuaze aumenta dala sanulu husi tonelada 1.7 iha tinan 2011/12 ba tonelada 18 iha tinan 2013/14 husi GHFK ho média 73kg/GHFK husi kantreru 0.065 ha (haree Tabela 129 iha leten). Razaun produsaun signifikativa aas liu iha Bobonaro tanba GHFK sira ne‟e iha ona esperiénsia antes kona-ba kultivasaun fore-rai (variedade lokál) no selesaun ba rai ne‟ebé bokur ba habarak fini. Habarak Fini Fehuk Midar Lisaun aprendizajen prinsipál ida iha tinan 2011/12 no 2012/13 husi kultivasaun fehuk midar mak nível moris fehuk midar ka‟in kuaze ki‟ik liu wainhira transporta ba GHFK sira husi sentru peskiza ne‟ebé do‟ok hanesan Betano, Baucau, Loes ka Maliana. Atu minimiza nível mortalidade fini fehuk ka‟in, SoL estabelese ona sentru produsaun fehuk midar ka‟in 37 ne‟ebé kobre maizumenus sentru ida iha kada munisípiu atu nune‟e suco ne‟ebé iha munisípiu ne‟e nia laran bele hetan fehuk midar ka‟in fresku para atu kuda tuir loloos nia tempu. Kada sentru nia área ho luan maizumenus hektár 0.02 ne‟ebé kuda ho fehuk midar ka‟in 2,000. Sentru hirak ne‟e iha kapasidade atu produs fehuk midar ka‟in 20,00040,000 iha tinan ida. Iha sentru balun mak hahu ona fa‟an fehuk midar ka‟in ba MAP no ONG sira hodi habarak fehuk midar variedade kualidade di‟ak. MAP-SoL planu ona atu produs maizumenus fehuk midar ka‟in milaun ida para bele fa‟an husi sentru 37 ne‟ebé existe ba époka kuda 2014/15. Habarak fini ai-farina Esperiénsia tinan rua kona-ba habarak fini komunidade iha munisípiu hatudu katak enkuantu seidauk iha motivassun hodi hari‟i mekanízmu ne‟ebé di‟ak, sei hasoru difikuldade kona-ba mantein no kontinua sentru produsaun fini ai-farina ka‟in. Razaun prinsipál ne‟ebé hato‟o husi agrikultór sira mak; dezafiu atu mantein kantreru habarak ai-farina ka‟in (sentru sira) husi animal ne‟ebé husik lívre no periódu atu produs ai-farina ka‟in ne‟ebé han tempu kleur. Haree ba razaun hirak ne‟e maka MAP-SoL suporta ona arame hodi halo lutu haleu iha kantreru hirak ne‟e. Nune‟e mos fó ona garante ba to‟os na‟in sira katak ai-farina ka‟in ne‟ebé sira produs iha sentru sei sosa hotu tan ne‟e sira konsege produs tuir padraun de kualidade mínimu. Esforsu atu estabelese sentru hirak ne‟e, estensionista MAP munisípiu konsege identifika ona sentru habarak ai-farina ka‟in 11 iha munisípiu ualu nia laran ne‟ebé kobre área ho luan hektár 4.32. Kuda ai-farina ka‟in iha sentru habarak ai-farina kain (sentru sira) hahu iha fulan Dezembru 2014 ne‟ebé sei produs maizumenus ai-farina ka‟in milaun 0.5 iha fin de 2015. 4.2 Produtór Fini Komersiál Tuir Sistema Fini Nasionál ba Variedade ne‟ebé Lansa (SFNVL), produtór fini komersiál hotu-hotu tenke hetan sertifikadu rejistrasaun husi Departamentu Fini MAP ba fa‟an fini komersiál. Iha tinan 2013-14, Asosiasaun Agrikultór 19 no Grupu Produtór Kontratadu Antigu 12 formalmente rejistradu iha Departamentu Fini MAP hanesan produtór fini komersiál atu produs no fa‟an fini husi variedade kualidade di‟ak MAP nian. Tuir matadalan SFNVL ba Habarak Fini Komersiál, husu ba Produtór Fini Komersiál rejistradu atu rejista sira-nia ai-horis, variedade no área ne‟ebé atu kultiva iha Departamentu Fini MAP tinan-tinan. Durante prosesu habarak fini, Ofisiál Fini Munisípiu sira husi Departamentu Fini 164 MAP halo vizita hodi verifika produtór fini komersiál sira-nia to‟os no padraun fini. Wainhira laiha rezervasaun husi Ofisiál Fini Munisípiu, maka Produtór Fini Komersiál sira bele fa‟an ho sira-nia marka rasik ho tau label loloos iha kada pakote fini. Sumáriu rezultadu husi habarak fini batar ho hare hatudu iha Tabela 130 tuir mai. Tabela 130. Sumáriu Rezultadu Habarak Fini Hare no Batar husi PFK iha tinan 2013/14 SN Munisípiu Total Fini Batar Ne’ebé Produs (Kg) 6,330 # PFK Ne’ebé Kuda Hare Aileu # PFK Ne’ebé Kuda Batar 2 - Total Fini Hare Ne’ebé Produs (Kg) - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Liquiça Lautem Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque 2 3 1 1 1 2 3 5 2 3,085 4,450 980 1,840 7,320 4,372 15,295 2,570 900 3 2 2 22,350 13,000 6,000 TOTAL 22 47,142 7 48,150 Fini batar ho hare hotu-hotu ne‟ebé produs husi produtór fini komersiál kompra husi MAP liu husi kompaña kontratadu. Tuir média, kompaña selu @1.50/kg ba fini batar no hare husi PFK. Ho aumentu ne‟ebé akontese iha produsaun fini kualidade di‟ak iha rai laran, MAP hahu ona hamenus fini importasaun iha tinan 2014/15. Kompra fini husi PFK liu husi MAP ho nia kompaña fó ona mensajen pozitivu ba PFK hotu-hotu atu produs fini iha tinan oin mai. 4.3 Asesu ba fini husi umakain vulnerável Asesu ba fini husi umakain vulnerável (UV) sai hanesan dezafiu bo‟ot iha TimorLeste tanba distribuisaun fini husi MAP ba deit grupu agrikultór sira no ba agrikultór individu ne‟ebé besik liu ba estensionista sira. Umakain vulnerável hirak ne‟e mak baibain la‟os parte husi grupu, hela iha área remotas, laiha kontaktu ho estensionista sira no ladún iha asesu ba fini variedade kualidade di‟ak. Aleinde ne‟e, sira mos hanesan ema kiak liu iha komunidade nia le‟et, hanesan faluk sira, feto sira ne‟ebé sai xefia umakain ne‟ebé la‟os deit hasoru difikuldade ba fini maibé mos laiha informasaun kona-ba atu kontaktu se no bele hetan fini husi ne‟ebé. Haree ba problema ne‟ebé infrenta husi UV hirak ne‟e, dezenvolve ona mekanízmu atu hadi‟a asesu ba fini husi UV no halo ona pilotu iha fulan Fevereiru 2012. Mekanízmu ida ne‟e hametin ligasaun entre utilizadór fini ho produtór fini iha komunidade nia le‟et. Tuir mekanízmu ne‟ebé iha, estensionista ho xefe aldeia sira hamutuk halo selesaun ba umakain vulnerável bazeia ba kritériu ne‟ebé konkórda hamutuk hanesan: i) umakain kiak liu ne‟ebé la‟os membru husi grupu ida ne‟ebé existe iha aldeia laran, ii) feto faluk sira ka umakain ne‟ebé sai xefia husi feto sira, no iii) umakain kiak liu ne‟ebé iha rai no iha interese atu kuda variedade kualidade di‟ak). Wainhira lista UV (baibain umakain 30 kada aldeia) aprovadu husi xefe suco, maka xefe aldeia no estensionista informa ba umakain vulnerável sira katak sira bele ona rekolla fini husi variedade kualidade di‟ak MAP nian iha GHFK 165 ne‟ebé besik iha suco laran. GHFK sira ne‟e, iha estensionista sira-nia oin, verifika naran haree husi lista UV ida ne‟ebé aprovadu no fornese kuantidade fini ne‟ebé konkórda ona (baibain fore-rai kg 1, no batar ka hare kg 2) ka fini seluk hanesan ai-farina ka fehuk midar ka‟in (fehuk midar ka‟in 200/UV). Fini hirak ne‟e distribui maizumenus iha fulan ida antes kuda. Depois de distribui fini hirak ne‟e husi GHFK, sira submete resibu ho lista ema ne‟ebé simu fini inklui sira-nia asinatura para bele hetan pagamentu. MAP-SoL liu husi Koordenadór Habarak Fini Komunidade halo pagamentu ba GHFK. Iha tinan 2013/14, fini ne‟ebé distribui husi GHFK ba umakain vulnerável sira implementa iha munisípiu 10 husi 13 ne‟ebé kobre suco 31 no aldeia 106. Total umakain 2588 (31% xefia husi feto) simu ona fini iha époka kuda hahu iha tinan 2013/14. 4.4 Integrasaun atividade rai no empresta osan husi Produtór Fini Komersiál PFK sai hanesan kapitál sosiál ne‟ebé forte iha komunidade ne‟ebé sira existe ba. Sira hetan ona asisténsia husi MAP-SoL atu dezenvolve kapasidade lima hanesan parte husi sasukat dezenvolve kapasidade. Hirak ne‟e mak hanesan; kapasidade instituisaun, kapasidade tékniku, kapasidade jestaun, kapasidade ligasaun no kapasidade finanséiru. Kapasidade sira seluk exetu apóiu dezenvolvimentu kapasidade finanséiru mak fornese husi MAP liu husi serbisu estensaun MAP-SoL nian. Tanba estabelesimentu PFK ho nia prinsipiu ba objetivu komersiál, maka edukasaun finansiál sai hanesan sávi ba hadi‟a kapasidade finansiál. Tanba ne‟e, PFK 17 hetan ona asisténsia husi MAP-SoL atu integra atividade rai no empresta osan dezde fulan Abríl tinan 2013. Membru sira hatudu ona voluntáriu. Atividade rai osan ida ne‟e hahu ona iha PFK 17 husi membru hirak ne‟ebé iha interese. No fó empresta ona ba membru sira ne‟ebé presiza bazeia ba razaun proposta sira hanesan ba atividade produtivu, atividade sosiál no mos ba atividade urjente sira seluk. Mosu ona interese maka‟as ba atividade rai no empresta osan husi membru PFK sira tanba ida ne‟e diretamente responde ba sira-nia nesesidade finansiál atu rai osan no empresta wainhira mosu nesesidade ne‟ebé urjente. ONG BIFANO ne‟ebé bazeadu iha Oecusse hetan kontratu husi MAP-SoL atu fornese asisténsia tékniku durante fulan 9 nia laran ba PFK hirak ne‟e, ne‟ebé iha ne‟e espera katak PFK sira ne‟e bele hala‟o atividade rai no empresta osan rasik sem apóiu husi ONG. 166 5. Peskiza sistema halo to’os 5.1 Sistema halo to‟os uza Lehe Prepara husi; Marcos Correia Vidal Introdusaun Lehe (Mucuna pruriens) hanesan ai-horis leguminosa ne‟ebé baibain ema kuda kahur hamutuk ho batar para atu hadi‟a rai nia bokur no hamenus du‟ut ne‟ebé moris iha to‟os laran. Tanba lehe nia tahan moris taka metin rai maka ita bele kuda wainhira kuda tiha batar liu loron 30-40 nia laran, ne‟e hanesan métodu efikás hodi kontrolla du‟ut ne‟ebé moris. Relatóriu husi Hataz iha munisípiu Bobonaro no husi área sira seluk haktuir katak lehe kuda kahur hamutuk ho batar ne‟e dezde tempu Portugueza nian kedas, maibé fini ai-horis ida ne‟e kuaze la disponível ona dezde agrikultór sira halai ba Indonézia. Tuir istoria, ai-horis ida ne‟e mos kuda hanesan ai-han iha illa, maibé tanba nia prosesu tein atu konsume kuaze difisil no han tempu barak entaun ida ne‟e hanesan fonte ai-han ne‟ebé minor. Variedade ai-horis ida ne‟e dalabarak ema koñese tuir esperiénsia lokál hanesan Karlele (katak „lehe katar‟) ne‟ebé moris barak iha teritóriu ida ne‟e nia laran, maibé tanba nia tahan halo isin katar maka halo ema barak la kuda. Programa SoL prova ona oinsa atu kuda integra ka kahur batar ho lehe iha sentru peskiza no mos iha agrikultór sira-nia to‟os dezde tinan 2005. Dalabarak liu husi kolaborasaun ho organizasaun ka parseiru no mos universidade lokál. Lehe kuaze populár tebes ba agrikultór sira, no iha balun mak sei kuda no habelar nafatin iha tinan hirak nia laran dezde simu fini uitoan iha inísiu hodi koko iha sira-nia to‟os. Lehe ho sistema kuda ai-horis, 2008-15 Esperimentasaun rotasaun tempu naruk kontinua halo iha sentru peskiza Betano durante tinan 2015. Objetivu husi peskiza ida ne‟e mak atu koko „efeitu husi rotasaun lehe ba iha rezultadu produsaun batar‟, no atu prova hanoin ida ne‟ebé dehan katak fila rai uza tratór ne‟e hanesan maneira di‟ak liu ba preparasaun rai. Uza Round-Up (herbisida seletivu) mos inklui iha teste ne‟e hanesan métodu ida hodi kontrolla du‟ut. Métodu Dezeñu kona-ba esperimentasaun rotasaun ba tempu naruk iha Betano deskreve ona iha relatóriu anuál antes. Teste ne‟e estabelese ho dezeñu randomized complete block/blok acak lengkap ho medida kantreru 40m x 20m. Aplika ona tratamentu oin lima iha replikasaun tolu hodi kompara ho sistema fila rai uza mákina ho prátika agrikultór sira-nian la fila rai, uza no la uza Round-Up. Kona-ba tratamentu Lehe, kuda depois de kuda batar liu tiha loron 30. Rezultadu hotu analiza uza programa GenStat Discovery no atu hatene kona-ba variasaun uza ANOVA. Tabela 131. Teste sistema kuda kahur lehe ho batar iha Betano, 2013 No Tratamentu/Fatór Tratór 1. 4. 5. Prepara ho liman Uza lehe X 2. 3. Round-Up Tratamentu Mákina X Round-up X X X 167 X Kombinasaun mákina/Lehe X Kombinasaun Round up/Lehe X Kombinasaun prepara ho liman/Lehe Iha tempu kolleita, du‟ut ho lehe kain ne‟ebé moris presiza lere hotu ho liman (atu nune‟e wainhira fila rai ho tratór labele estraga lehe nia musan wainhira la rega ho RoundUp. Antes kuda, rai atu fila ho tratór ka lae, depende ba iha tratamentu. Batar kuda musan rua kada rai kuak ho distánsia kuda 75cm x 25 cm (ex. hun 5.33/m2). Batar kuda liu tiha maizumenus fulan ida mak foin kuda lehe ho densidade 1/m2 (musan ida kada rai kuak). Kantreru ne‟ebé la kuda lehe hamoos du‟ut dalarua, hanesan baibain agrikultór sira halo. Du‟ut nia todan maran ho bokon sukat liu husi amostra/sample oin 5 (kuadradu husi 1m2) antes atu kuda no antes atu kolleita. Iha tempu kolleita, konta númeru batar hun no mos númeru fulin iha kada kantreru. Tetu produsaun ne‟ebé hetan husi kada kantreru, antes no depois de habai, no mos tetu todan husi musan 100 (g). Tabela 132. Detallu kona-ba kuda no kolleita lehe iha esperimentasaun, 2014-15 Fatin Betano Tempu Númerur ep. Data kuda udan 3 09 -12 - 2014 Data kolleita 23 - 03 - 2015 Loron atu isin 105 Udan been (mm)* 321 Média prod. (t/ha) 2.75 Rezultadu - Betano Iha teste tempu udan tinan 2014-15 iha Betano, iha kantreru ne‟ebé kuda kahur ho lehe fó rezultadu produsaun batar ne‟ebé dóbru kompara ho kantreru hirak ne‟ebé la kuda kahur ho lehe. Métodu preparasaun rai oin tolu ne‟ebé iha kuaze laiha diferente signifikativa, katak uza mákina hodi prepara rai ka Round-Up no preparasaun ho liman hanesan deit. Tinan estabelese tratamentu kuda no la kuda lehe hatudu iha diferente kona-ba rezultadu produsaun batar, maibé presiza halo teste profunda liu tan antes fó rekomendasaun. Hanesan mos ho teste iha tinan hirak antes, katak batar ne‟eb‟e fó fulin bo‟ot sei kontribui iha aumenta rezultadu produsaun batar. Husi peskiza ida ne‟e observa katak iha kantreru ne‟ebé kuda hamutuk ho lehe hatudu batar fulin bo‟ot. Rezultadu husi teste aprezenta iha Tabela 133. Tabela 133. Rezultadu teste replikadu batar kuda hamutuk ho Lehe, tempu udan Betano, 2014-15 Tratamentu Fila rai Fila rai no kuda lehe La fila rai kuda lehe La fila rai kuda lehe rega round up La fila rai rega round up F prob. Lsd (p<0.05) Cv (%) Prod. (t/ha) Densisdade 1.23 3.25 3.96 3.62 1.73 0.001 1.046 20 3.15 3.07 3.075 3.071 3.19 0.31 ls 3 Todan 100 biji 28 31 33 32.33 28.33 0.017 2.98 5 Husi rezultadu ida ne‟ebé hatudu katak produsaun batar ne‟ebé iha la hetan impaktu husi densidade hun/m2, maibé hetan impaktu husi tratamentu seluk ne‟ebé fó rezultadu produsaun batar la hanesan. Husi tratamentu lima ne‟ebé teste durante tinan hirak nia laran, observa katak tratamentu kuda no la kuda lehe iha impaktu ne‟ebé klaru ba rezultadu produsaun batar. Konkluzaun Agrikultór sira ne‟ebé kuda lehe iha sira-nia to‟os batar hetan benefisiu di‟ak tanba lehe bele ajuda hasa‟e rai nia bokur nune‟e mos hamate du‟ut aat iha to‟os laran. Ida ne‟e, reforsa mos ho rezultadu husi teste tempu naruk ne‟ebé fó apóiu ba hanoin ida katak lehe núdar teknolojia lokál ida hodi ajuda to‟os na‟in sira hasa‟e produsaun batar. Nia efikásia iha hamenus du‟ut ne‟ebé moris apóiu mos husi teste multi-ano no prova ona dalabarak katak iha potensia tebes hodi hadi‟a rezultadu produsaun batar. Iha tempu bailoro, vantajen produsaun 168 iha tendénsia atu aas liu tan no ita presiza atu haree liu tan iha tinan hirak oin mai, tanba ida ne‟e sei sai estratéjia ne‟ebé importante ba área hirak ne‟ebé maran ka marjinál wainhira ita bele prova nia efeitu. Ho ida ne‟e presiza kontinua koko fali iha to‟os na‟in sira-nia to‟os hodi avalia profunda. Rekomendasaun Persiza kuda lehe kontinua iha to‟os laran La bele sunu, lere ka hamoos husik too dodok Bele fila rai i la fila rai hanesan deit di‟ak liu lalika fila rai. Husu ba MAP atu di‟ak liu tan presiza halo analiza laboratóriu kona-ba rai ne‟ebé halo peskiza lehe iha Betano kona-ba nutrisaun iha rai husi parte micro no makcro nian. 5.2 Aplikasaun N ho P ba batar nia rezultadu produsaun Teste replikadu batar agronomia tempu udan no bailoro 2013-14 Prepara husi : Leandro C.R.Pereira, Armindo Moises, Felisberto A.Soares, Denisia R. S. Brito, Rojino da Cunha Batar hanesan ai-han ida ne‟ebé importante ba populasaun sira-nia moris loroloron nian liu-liu iha área rurais. Batar mos hanesan ai-han ida ne‟ebé fasil atu kultiva tanba bele moris iha fatin ne‟ebé de‟it. Iha Timor-Leste, produsaun batar kada tinan menus husi 1.0 tonelada/ha (Relatóriu Peskiza Anuál Seeds of Life, 2008). Em jerál, ai-horis batar la presiza rai ne‟ebé mak espesiál, maibé iha rai ne‟ebé fila, bokur no iha nutrisaun barak bele fó produsaun batar di‟ak no aas. Ai-horis batar bele kuda iha rai tetuk no aas ho altitude entre 50m – 1800m husi nível tasi. Problema ne‟ebé mak maioria agrikultór sira hasoru liu-liu iha sistema halo to‟os kuda batar mak produsaun batar menus kada tinan tanba maioria sei aplika sistema tradisionál nune‟e mos tékniku manutensaun ne‟ebé mak ladún di‟ak. Bazeia ba problema ne‟ebé infrenta, buka atu koko sistema oin-oin kona-ba hasa‟e rezultadu produsaun liu husi peskiza agronomia atu nune‟e bele fornese opsaun oin-oin ba to‟os na‟in sira. Iha teste ida ne‟e koko utiliza adubu kímiku; Fosfóru ho Urea nune‟e mos kontinua peskiza adaptasaun ho intensaun atu buka hatene kona-ba impaktu hasa‟e produsaun batar ba agrikultór sira iha baze. Objetivu Atu buka hatene kona-ba impaktu husi adubu Fósforu no Urea ba batar nia moris no rezultadu produsaun iha fatin 4. Atu buka hatene doze adubus Urea no TSP ne‟ebé óptimu ba produsaun batar. Métodu no Materiál Teste replikadu ba batar agronomia uza variedade Sele ho adubus kímiku (TSP ho Urea) hala‟o durante tempu udan no Bailoro tinan 2013-14 iha sentru peskiza Aileu, Betano, Loes, Darasula no Ululefa (Tabela 134). Sentru peskiza hirak ne‟e lokálizadu iha zona agroekolójiku haat husi neen ne‟ebé la hanesan iha Timor-Leste. Kada teste estabelese ho randomized complete block/blok acak kelompok ho replikasaun tolu, ho medida kantreru 5m x 5m. 169 Parte Agronomia a) Kuda fini musan rua kada rai kuak ho distánsia kuda 75cm x 25 cm. Semana rua depois de kuda sura ai-horis iha kada kantreru. Iha kantreru balu ne‟ebé la moris kuda fila-fali hodi nune‟e mantein populasaun ai-horis ne‟ebé hanesan ba kada kantreru. Observasaun hala‟o durante ai-horis moris to‟o kolleita. b) Hamoos du‟ut dala tolu iha époka ida, uza adubu no la rega ho bee depende deit ba udan been. Ba adubu ne‟ebé aplika uza ai-suak hodi tau adubu besik batar nia hun ho grama tuir tratamentu. Adubu tau dalaida deit ho tempu aplikasaun ne‟ebé la hanesan. TSP aplika hamutuk iha momentu kuda batar no urea aplika semana rua depois de kuda batar. c) Iha tempu kolleita, sura númeru ai-horis, sukat batar nia aas, konta fulin hafoin silu ho loke kulit. Atu hatene rezultadu produsaun loke hotu tiha tetu kedas hodi hatene todan bokon/kantreru (kg), depois habai no tetu fila-fali hodi hatene todan fulin maran husi kada kantreru. Behu batar fulin hotu no tetu hodi buka hatene todan musan/kantreru no ikus liu tetu musan 100 (g). d) Iha tabela ida hatudu kona-ba data kuda no kolleita iha fatin hotu-hotu. Data kuda no kolleita ba sentru peskiza Darasula la inklui tanba laiha rezultadu no udan been ba iha sentru peskiza Loes laiha tanba la rekolla dadus udan been. Tabela 134. Data kuda no kolleita, teste variedade batar, 2013-14 Fatin Aileu (K.Portugal) Betano (Same) Betano (Same) Loes (Maubara) Loes (Maubara) Darasula (Baucau) Ululefa (Maubisse) Tempu Udan Udan Bailoro Udan Bailoro Udan Udan Númeru Variedade 1 1 1 1 1 1 1 Replikasaun 3 3 3 3 3 3 3 Data Kuda 20-Nov-2013 15-Dez-2013 08-Maiu-2014 12-Dez-2013 24-Abríl-2014 Dadus laiha 16-Out-2013 Data Kolleita 15-April-2014 03- April-2014 10-Sept-2014 01-April-2014 26-Augt-2014 Loron atu isin 146 109 125 110 124 Udan been durante Teste 1045 259 417.5 817.9 169.1 18-April -2014 184 1985 Rezultadu produsaun (t/ha) 0.83 2.48 2.29 5.80 1.82 4.84 Rezultadu Rezultadu produsaun no komponente produsaun batar husi fatin 5, 2013-14. Rezultadu produsaun batar uza adubu oin rua Fósforu ho Urea laiha diferente entre tratamentu wainhira analiza uza fatorial. Mezmu iha Tabela 135 hatudu katak iha interasaun no iha diferente ne‟ebé signifikativu ba rezultadu produsaun (t/ha), maibé la konsisténte iha sentru peskiza Loes tempu udan (Tabela 135 no 136). 170 Tabela 135. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan uza fatorial ba adubu nitrojéniu ho fósforu husi sentru peskiza Loes, 2013-14 Fatór Nível 0N 15N 30N 60N 120N Nitrojéniu F.Prob. LSD (<0.05) 0P 20P 40P Fósforu F.Prob. LSD(<0.05) CV (%) F.Prob. Interasaun Produsaun (t/ha) 5.72 5.92 5.92 5.34 6.09 0.326 ls 5.86 5.97 5.57 0.359 ls 14 Hun/m2 4.911 4.684 4.724 4.569 4.613 0.831 ls 4.787 4.725 4.589 0.705 ls 14 Fulin/hun 1.1 1.1 1.2 1.1 1.1 0.707 ls 1.1 1.1 1.1 0.91 ls 14 Musan/fulin 408 422 402 394 422 0.667 ls 416 417 396 0.407 ls 12 Todan musan 100 (g) 29 29 29 29 29 0.778 ls 28.8 29.47 29.07 0.342 ls 4 0.007 0.386 0.822 0.024 0.441 Iha interasaun tanba ho doze ne‟ebé másimu (N120 ho P 40) fó produsaun ki‟ik liu (4.89 t/ha) kompara ho doze seluk no mos kontrollu. Tabela 136. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan (Tabela Interasaun) husi sentru peskiza Loes, 2013-14 Fósforu Nitrojéniu 0 20 40 0 5.71 5.81 5.65 15 6.16 6.51 5.11 30 5.19 5.4 7.16 60 5.29 5.7 5.02 120 6.96 6.42 4.89 Iha Loes, laiha impaktu interasaun husi uza adubu oin rua hanesan nitrojéniu no fósforu ba komponente hotu iha tempu bailoro (Tabela 137). Ida ne‟e bele akontese tanba iha fatin ne‟ebé hala‟o teste ba tinan antes kuda lehe ne‟ebé halo rai bokur tanba lehe hanesan familia leguminosa ne‟ebé produs nitrojéniu ba rai. Ho razaun ida ne‟e mezmu aplika adubu nitrojéniu no fósforu ne‟ebé doze bo‟ot, la fó impaktu ba rezultadu produsaun ai-horis batar. 171 Tabela 137. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu bailoro husi sentru peskiza Loes tinan 2014 Variedade Sele Sele Sele Sele Fatór Nitrojéniu Sele Nível Produsaun (t/ha) Hun/m2 Fulin/hun Musan/fulin Todan musan 100 (g) 0N 15N 30N 60N 1.48 1.95 1.77 1.94 2.81 2.92 2.68 2.88 0.89 0.86 0.84 0.88 60.60 78.40 84.70 76.40 30.89 30.11 30.22 30.89 120N 1.97 2.88 0.89 77.40 30.33 0.474 0.845 0.963 0.184 0.434 ls ls ls ls ls 0P 20P 1.78 1.91 2.78 2.85 0.92 0.86 70.3 79.9 30.27 30.20 40P 1.78 2.87 0.83 76.3 31.00 0.83 ls 0.866 ls 0.337 ls 0.448 ls 0.118 ls 36 17 20 12 4 0.179 0.417 0.778 27.5 3.7 F.Prob. Lsd (p<0.05) Sele Sele Fósforu Sele F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) F.Prob Interasaun Iha Betano, rezultadu husi uza adubu oin rua hatudu iha diferente signifikativa ba komponente hotu. Entre doze adubu hirak ne‟ebé aplika, kombinasaun nitrojéniu 120kg/ha ho fósforu 40 kg/ha fó rezultadu produsaun di‟ak liu duke doze sira seluk (Tabela 138). Tabela 138. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan iha sentru peskiza Betano, 2013-2014 Variedade Sele Sele Sele Sele Sele Sele Sele Fatór Nitrojéniu Fósforu Sele F.prob. Lsd(p<0.05) CV(%) Nível Prod.(t/ha) Hun/m2 Fulin/hun Todan/fulin (g) Musan/fulin 0 15 30 60 120 2.29 2.45 2.91 2.00 3.02 5.30 5.20 5.19 5.56 5.01 1.01 0.96 0.97 0.82 1.02 43.24 48.53 58.52 38.88 59.82 174.3 183.2 231.4 151.5 218.5 0 20 2.24 2.19 4.85 5.35 0.95 0.84 50.52 45.09 193.8 177.2 40 2.71 5.36 0.96 52.29 198.9 0.031 0.656 0.026 0.418 0.031 0.104 0.005 10.74 0.012 30.91 31 9 17 25 24 Iha diferente signifikativu entre tratamentu ba rezultadu produsaun (t/ha). Uza adubu kímiku nitrojéniu ho fósforu hatudu iha diferente ba rezultadu produsaun ba batar variedade sele, todan kada fulin no mos musan kada fulin, maibé laiha signifikativu ba hun kada m2 no fulin kada hun (Tabela 139). 172 Tabela 139. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu bailoro husi sentru peskiza Betano, 2014 Nível Prod.(t/ha) Hun/m2 Fulin/hun Todan/Fulin (g) Musan/fulin 0 15 2.26 2.81 5.11 5.40 0.63 0.56 70.31 90.95 232 301 30 60 2.36 2.97 5.15 5.17 0.56 0.67 80.40 84.81 268 283 Sele 120 2.57 4.77 0.66 83.45 279 Sele 0 1.84 5.12 0.58 63.41 212 20 1.88 5.14 0.58 62.90 210 40 1.64 5.11 0.55 59.90 202 F.prob. <.001 0.696 0.120 <.001 <.001 Lsd (p<0.05) 0.68 ls ls 17.91 53.16 36 12 20 27 26 Variedade Fatór Sele Sele Sele Sele Sele Nitrojéniu Fósforu Sele CV (%) Iha estasaun eskiza Ululefa, hatudu katak iha signifikativu entre tratamentu ba produsaun (t/ha), musan kada fulin, fulin kada hun, todan musan kada fulin, todan musan 100 (g) no fulin kada m2. Maibé, laiha diferente signifikativu entre tratamentu ba hun kada m2 no persentu (%) bee iha fulin husi tratamentu uza adubu nitrojéniu. Iha parte seluk, uza adubu fósforu laiha impatu signifikativu ba ai-horis batar sele iha komponente hotu, maibé iha interasaun iha todan musan 100 (g) iha estasaun peskiza Ululefa tempu udan (Tabela 140). Tabela 140. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan husi estasaun peskiza Ululefa, 2013-14 Variedade Sele Sele Sele Sele Sele F.Prob. Lsd(p<0.05) Sele Sele Sele F.Prob. Lsd(p<0.05) CV(%) Kódigu M 03 M 03 M 03 M 03 M 03 M 03 M 03 M 03 F. Prob Interasaun Lsd (p <0.05) Fatór Nitrojéniu Fósforu Nível 0 15 30 60 120 0 20 40 Prod. (t/ha) 3.75 4.45 4.67 5.71 5.64 <.001 0.568 4.83 4.89 4.81 0.917 ls 12 Hun/ m2 4.79 4.81 4.82 4.88 4.56 0.41 ls 4.84 4.84 4.63 0.179 ls 8 % bee iha fulin 40.56 38.74 38.52 38.25 42.44 0.29 ls 40.90 38.84 39.36 0.465 ls 12 Fulin ida musan hira 245.0 276.6 286.2 320.9 298.4 <.001 21.85 284.50 289.40 282.50 0.694 ls 8 0.56 ls 0.58 ls 0.92 ls 0.78 ls Fulin /hun 0.96 1.01 1.02 1.05 1.20 0.01 0.13 1.04 1.02 1.09 0.315 ls 13 Todan musan/ fulin ida (g) 81.50 91.40 94.50 111.20 106.20 <.001 8.63 95.20 99.20 96.50 0.463 ls 9 Todan musan maran 100 (g) 33.22 33.11 32.93 34.64 35.51 0.01 1.62 33.35 34.19 34.10 0.337 ls 5 Fulin/ m2 4.59 4.86 4.94 5.13 5.27 0.00 0.34 5.04 4.91 4.93 0.580 ls 7 0.33 ls 0.72 ls 0.07 ls 0.58 ls Iha estasaun peskiza Aileu, hatudu katak laiha impaktu signifikativu husi uza adubu oin rua (nitrojéniu no fósforu) ba komponente hotu. Observa mos katak laiha interasaun ba kada komponente hotu iha estasaun peskiza Aileu iha tempu udan (Tabela 141). 173 Tabela 141. Rezultadu produsaun batar agronomia tempu udan husi estasaun peskiza Aileu, 2013-14 Variedade Fatór Sele Sele Sele Sele Nitrojéniu Sele Nível Prod. (t/ha) Hun/m2 Fulin/hun Musan/fulin Todan musan 100 (g) 0N 15N 30N 60N 0.83 0.89 0.89 0.84 3.507 3.422 3.478 3.581 0.731 0.766 0.692 0.691 98.2 105.6 103.8 104.2 24.82 24.44 26.73 25.68 120N 0.68 3.152 0.67 107.5 25.25 0.903 0.462 0.486 0.994 0.269 ls ls ls ls ls 0P 20P 0.745 0.856 3.384 3.347 0.715 0.731 95.2 104.8 24.98 26.2 40P 0.869 3.553 0.684 111.6 24.97 0.77 ls 0.51 ls 0.578 ls 0.593 ls 0.249 ls 62 15 17 42 9 0.873 0.52 0.288 0.977 0.423 F.Prob LSD(p<0.05) Sele Sele Fósforu Sele F.Prob. LSD (p<0.05) CV(%) F.Prob. interasaun Rezumu Tratamentu Nitrojéniu - Fósforu - Betano Udan + + Betano Bailoro + - Loes Udan - - Loes Bailoro - - Ululefa Udan + - Aileu Komentáriu Maske uza nitrojéniu ho fósforu la fó impaktu ba produsaun batar sele, maibé iha parte seluk rai ne‟ebé halo peskiza ba rai refere pH menus (Asam) Uza adubu nitrojéniu ho doze 30kg fó nia impaktu produsaun 2.2-3 t/ha no mos fósforu ho doze 40 kg fó nia produsaun 2.2-3 t/ha. Uza adubu nitrojéniu ho doze 60kg 2.2-3.0 ba fósforu la fo impaktu ba produsaun batar Uza adubu nitrojéniu ho fósforu la fó impaktu ba produsaun batar tanba rai refere tinan antes kuda lehe Uza adubu nitrojéniu ho fósforu la fó impaktu ba produsaun batar tanba rai refere tinan antes kuda lehe Uza adubu nitrojéniu ho doze 60kg fó nia impaktu produsaun 3.7-5 t/ha maibé fósforu la fó impaktu Konkluzaun Teste replikadu batar agronomia ne‟ebé hala‟o iha sentru peskiza fatin 4 em jerál uza adubu fósforu la fó impaktu ba produsaun batar, so iha sentru Betano tempu udan, maibé ba adubu nitrojéniu iha impaktu uitoan hanesan iha sentru Betano tempu udan ho bailoro no estasaun Ululefa. Iha sentru peskiza Loes adubu oin rua ne‟e uza la iha impaktu ba époka rua (udan no bailoro) tanba iha fatin refere tinan antes uza ba peskiza lehe (leguminosa) entaun rai refere iha ona nitrojéniu. Iha estasaun peskiza Aileu aplika mos adubu oin rua la fó impaktu ba produsaun batar tanba rai ne‟ebé hala‟o peskiza ba pH menus tebes. 174 5.3 Impaktu habou rai ba rezultadu produsaun fehuk midar variedade oin-oin, 2014 Prepara husi: Inácio Savio Pereira Introdusaun Fehuk midar (Ipomea batatas, L.) (Lamb.) ne‟ebé programa SoL introdus hodi teste husi Centre for International Potato (CIP) liu husi edifisiu rejionál iha Indonézia ne‟ebé estabelese iha tinan sanulu resin liu ba. Teste agronomia fehuk midar ne‟ebé hala‟o ona durante ne‟e ba variedade oin haat inklui lokál husi Viqueque no Baucau (kór roxu). Teste ida ne‟e atu fasilita selesaun variedade oin tolu ne‟ebé lansa ona iha tinan 2007 (CIP 06 ho naran Hohrae 3), CIP 72 no CIP 83 inklui lokál Viqueque no Baucau roxu. Fehuk midar hanesan aihoris importante ida ba agrikultór sira iha Timor-Leste. Fehuk midar ne‟e tuir istória dahuluk lori husi España no kuaze haleu mundu liu-liu iha Ázia hanesan Japaun, Filipina, Indonézia inklui mos Timor- Leste (Rukmana, 1997). Fehuk midar ne‟e iha importánsia ne‟ebé bo‟ot no liu-liu karboidratu tanba ne‟e sai ai-han alternativa depois de foos no batar. Iha Timor-Leste, maneira kuda fehuk midar sei uja prátika tradisionál ne‟ebé iha, no iha agrikultór balu mak kuda fehuk midar sei kuda kahur ho batar (kuda iha ai-horis batar nia leet), ai-farina nsst. Fehuk midar mos iha potensia kona-ba hasa‟e kresimentu ekonomia ne‟ebé bo‟ot iha área merkadoria depois foos nsst. Peskiza ne‟e hala‟o ho objetivu atu buka hatene impaktu habou rai ba fehuk midar nia hun no husi kada variedade ne‟eb‟e teste. Atu buka hatene habou rai dala hira no variedade ida ne‟ebé mak bele fó produsaun no kualidade di‟ak liu no rezisténsia ba moras no peste. Peskiza ne‟e uza dezeñu hanesan Two Way Factorials in randomize (Dezeñu Randomiza Grupu (RAK= rancangan acak kelompok) ba fatór rua iha replikasaun tolu. Fatór dahuluk Habou rai (B); La habou rai (B0), Habou rai dala ida (B1), Habou rai dala rua (B2). Fatór daruak variedade (V) iha oin haat; CIP83 (V1), Hohrae3 (V2), CIP 72 (V3) no mos lokál roxu Baucau (V4). Bazeia ba dadus ne‟ebé analiza ba variasaun hatudu katak kombinasaun frekuénsia habou rai ho variedade laiha signifikativa entre fatór rua ba komponente produsaun hotu. Maibé, variedade mesak hatudu iha signifikativa. Variedade CIP72 fó rezultadu produsaun (32 t/ha) aas liu variedade sira seluk. Tuir fali CIP83 ho produsaun 27 t/ha. Variedade lokál roxu Baucau fó rezultadu produsaun ne‟ebé ki‟ik liu 12.4 t/ha entre variedade hotu. Habou rai la fó impaktu ba produsaun. Observasaun kona-ba persentajen peste Cylas formicarius ataka fehuk isin hatudu laiha diferente signifikativa, mezmu nune‟e CIP83 hatudu aas liu uitoan mas iha deit 18.5% no persentajen di‟ak mak 81.5% tanba ne‟e em jerál tama iha kategoria di‟ak hotu iha kontestu reziste ba pesti esraga. Observa katak, iha variedade tolu mak persentajen peste ataka isin <14% mak CIP72 (hetan ataka 8.7%), Hohrae3 (hetan ataka 12.7%) no lokál (hetan ataka 13.5%). Objetivu Teste ida ne‟e hala‟o ho objetivu atu buka hatene impaktu habou rai ba fehuk midar nia hun hodi hasa‟e rezultadu isin husi variedade oin-oin. Atu buka hatene habou rai dala hira no variedade ida ne‟ebé mak produsaun no kualidade di‟ak liu no rezisténsia ba peste (Cylas formicarius). 175 Hipoteza Peskiza ida ne‟e implementa atu prova ipoteza katak; la habou (hasa‟e) rai ho uza variedade lokál sei fó kualidade no rezultadu produsaun menus. Habou rai dala rua ho uza variedade CIP83 sei fó kualidade no produsaun di‟ak. Metodolojia peskiza Tempu no fatin peskiza Peskiza ida ne‟e hala‟o kada tinan no ba tinan 2014 nian kuda iha data 21 de Janeiru 2014 no kolleita iha data 24 de Jullu 2014. Total loron ne‟ebé fehuk midar fó isin mak entre loron 120 to‟o 160, inklui mos variedade lokál. Tuir loloos, fehuk midar bele fó isin la to‟o loron 120, maibé tanba udan been la fornese di‟ak entaun fehuk fó isin tarde uitoan. Peskiza ida ne‟e implementa iha aldeia Loho, suco Uma-Uain Karik, posto adm. Viqueque vila, munisípiu Viqueuqe. Peskiza agronomia ida ne‟e uza dezeñu two way randomized in blocks (blok acak kelompok) ho replikasaun tolu, medida kantreru 3.5m x 3.5m. Kuda fehuk midar kain ida kada rai kuak ho distánsia kuda 50cm x 50cm. Teste ne‟e la uza be‟e irigasaun katak la rega no mos la tau adubu ruma. Teste ne‟e hala‟o iha fatin ho elevasaun 10m husi nível tasi no longtitude (-8.56161), latitude (-125.17563). Materiál no ekipamentu Materiál no ekipamentu ne‟ebé uza mak; au ho ai, akar kelen, kanuru suru rai, katana, martelu, metru, kalen sapa, lapijeira, kadernu, regua, dasin bo‟ot no ki‟ik, GPS, pH rai test kit, tali rafia, arame, alkati, pregu, fini fehuk midar kain nsst. Dezeñu ne‟ebé uza Dezeñu ne‟ebé uza mak Two Way Factorial in randomized (Rancangan Acak Kelompok) ba fatór rua iha replikasaun tolu. Fatór dahuluk habou rai (B); la habou rai (B0), habou rai dala ida (B1) no habou rai dala rua (B2). Fatór daruak variedade (V), ne‟ebé iha nível haat; CIP83 (V1), Hohrae3 (V2), CIP72 (V3) no lokál Baucau (V4). Ho kombinasaun tratamentu haktuir iha Tabela 142 tuir mai. Tabela 142. Kombinasaun tratamentu iha teste ida ne‟e B/V B0 B1 B2 V1 B0V1 B1V1 B2V1 V2 B0V2 B1V2 B2V2 V3 B0V3 B1V3 B2V3 V4 B0V4 B1V4 B2V4 Observasaun Observasaun ne‟ebé hala‟o iha teste ida ne‟e mak hanesan tuir mai; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Sura populasaun ai-horis (foin moris) no tempu kolleita Observa kona-ba persentu moras no peste ataka ai-horis Sura isin iha kada fehuk kain ne‟ebé dolar iha kada kantreru Sura isin ne‟ebé iha kada hun Sura isin ne‟ebé aat husi kada kantreru Sura isin di‟ak husi kada kantreru Todan isin aat husi kada kantreru (kg) tanba hetan estraga husi peste (Cylas formicarius) 8. Tetu todan isin di‟ak husi kada kantreru (kg) 9. Produsaun (t/ha) husi kada variedade 10. Todan isin ida (g) ba kada variedade 176 Rezultadu no informasaun peskiza Variedade Analiza variasaun hatudu katak iha diferente signifikativa entre variedade ba rezultadu produsaun (t/ha). Rezultadu produsaun aas liu entre variedade hotu mak hetan iha variedade CIP72 (32 t/ha) no menus liu hetan iha variedade lokál roxu Baucau (12.4 t/ha) (Tabela 143). Rezultadu analiza kona-ba komponente produsaun hatudu katak laiha diferente signikativa husi densidade (hun/m2) no persentu isin di‟ak ba rezultadu produsaun (t/ha). Komponente produsaun seluk hanesan isin kada hun, todan isin ida no persentu isin aat hatudu diferente signifikativa. Tabela 143 .Rezultadu produsaun husi variedade fehuk midar oin haat, 2013-14 Variedade CIP83 Hoh3 CIP72 Lokál Baucau F.Prob. Lsd (p<0.05) CV (%) Prod. (t/ha) Densidade (hun/m2) Isin kada hun Todan isin ida (kg) % Isin aat % Isin di’ak 27.0a 25.9a 32.0a 12.4b 0.004 10.13 43 2.80 2.59 2.27 2.53 0.379 ls 25 4.5a 5.0a 7.4b 4.2a <.001 1.433 27 0.23a 0.21a 0.19a 0.12b 0.006 0.06 33 18.5a 12.7b 8.7b 13.5b 0.014 5.58 43 81.5 87.3 83.0 86.5 0.784 ls 16 Variedade CIP72 ne‟ebé hatudu rezultadu produsaun (t/ha) aas liu variedade sira seluk tanba suporta husi nia isin kada hun ne‟ebé barak (7.4) no bo‟ot. Iha diferente ne‟ebé bo‟ot tebes se karik kompara ho lokál Baucau ne‟ebé ho deit númeru isin kada hun (4.2) no mos ladún bo‟ot. Todan kada isin hatudu katak variedade CIP83 mak bo‟ot liu ho todan 0.23kg kada isin no menus liu observa iha lokál Baucau ho todan 0.12kg deit. Kona-ba persentu pesti ataka fehuk isin la hatudu iha diferente signifikativa entre variedade hotu, maibé entre variedade ataka barak liu hetan iha CIP83 (18.5%) no ataka menus liu hetan iha CIP72 (8.7%). Iha Figura 53 hatudu kona-ba korelasaun entre komponente produsaun no rezultadu produsaun (t/ha). Observa katak produsaun (t/ha) no komponente produsaun isin kada hun iha korelasaun signifikativa. Wainhira isin kada hun barak ho kualidade isin ne‟ebé di‟ak fó produsaun ne‟ebé di‟ak mos. Nune‟e mos produsaun (t/ha) no komponente produsaun todan kada isin ida iha korelasaun signifikativa. Wainhira todan kada isin ida ho todan ne‟ebé bo‟ot produsaun mos sa‟e. 35 35 R² = 0.5304 30 Produsaun (t/ha) Produsaun (t/ha) 30 25 20 15 10 R² = 0.7002 25 20 15 10 5 5 0 0 0 2 4 6 8 0.00 0.10 0.20 Todan kada isin ida (kg) Isin kada hun 177 0.30 Figure 54. Korelasaun produsaun ho komponente produsaun Habou rai Habou rai nu‟udar tékniku ida hodi hadi‟a kualidade fehuk isin katak bele proteje fehuk isin husi peste nune‟e mos hasa‟e kualidade produsaun fehuk. Mezmu nune‟e, tratamentu habou rai iha teste ida ne‟e la hatudu diferente signifikativa ba komponente produsaun hotu no rezultadu produsaun (t/ha) (Tabela 144). Tabela 144. Rezultadu husi frekuénsia habou rai ba komponente no rezultadu produsaun entre variedade ne‟ebé teste iha tinan, 2013-14 Isin kada hun Todan isin ida (kg) % isin aat % isin di’ak 23.2 Densidade (hun/m2) 2.69 5.3 0.17 15.88 84.1 Dala ida 24.2 2.36 5.5 0.19 11.85 82.0 Dala rua 25.5 2.59 5.0 0.19 12.32 87.7 F.Prob. 0.865 0.446 0.703 0.398 0.19 0.598 Lsd (p<0.05) ls ls ls ls ls ls 43 25 27 33 43 16 Frek.habou rai Prod. (t/ha) La Habou CV (%) To‟os na‟in sira-nia opiniaun Tuir to‟os na‟in sira katak; wainhira ita habou rai ba fehuk hun, sei produs fehuk isin ne‟ebé bo‟ot mas sei iha deit parte hun. Se karik ita atu lori ba fa‟an entaun fehuk isin ne‟ebé bo‟ot bele folin iha merkadu bainhira tempu bazar, tanba haree husi kualidade fehuk isin ne‟ebé di‟ak. Habou rai ba ai-horis nia hun la‟os deit variedade introdus maibé ba lokál mos hanesan katak hotu-hotu tuir tratamentu ne‟ebé iha. Habou rai ba ai-horis fehuk nia hun di‟ak tanba bele salva fehuk isin husi peste ne‟ebé bele ataka husi liur. Iha mos desvantajen mak wainhira ita kolleita tarde fehuk isin iha rai laran bele hetan ataka husi peste tanba variedade introdus ladún iha rezisténsia di‟ak ba peste (Cylas formicarius). Fehuk dikin husi variedade introdus ne‟e bainhira ku‟u halo modo han sente gostu loos no midar liu-liu variedade CIP72 tanba nia tahan hanesan mos ho kangkung. Koko ona da‟an hamutuk ho supermi no han sente furak loos, haktuir to‟os na‟in Lourenço da Costa Soares iha tinan 2012-14. Konkluzaun Bazeia ba dadus ne‟ebé analiza ba variasaun katak kombinasaun frekuénsia habou rai ho variedade laiha interasaun entre fatór rua ba komponente produsaun hotu. Variedade CIP72 fó rezultadu produsaun aas ho rezultadu produsaun 32 t/ha no mos CIP83 ho produsaun 27 t/ha. Variedade lokál roxu Baucau nu‟udar ida ne‟ebé fó rezultadu produsaun ki‟ik liu (12.4 t/ha). Bazeia ba persentajen peste Cylas formicarius estraga hatudu katak entre variedade hotu la hatudu diferente signifikativa. Variedade oin tolu hetan estraga husi peste Cylas formicarius maizumenus entre 8-18 %. Rekomendasaun Bazeia ba dadus peskiza durante tinan rua nia laran hatudu katak laiha diferente signifikativa ne‟ebé oberva kona-ba impaktu husi tékniku habou rai ho variedade nune‟e mos laiha interasaun entre fatór rua ne‟e. Observasaun kona-ba habou rai hatudu katak la fó impaktu hasa‟e produsaun fehuk midar tuir buat ne‟ebé to‟os na‟in sira hanoin. Habou rai so bele ajuda fó fehuk isin iha parte hun deit. Informasaun seluk ne‟ebé konsidera hanesan mos indikadór ba produsaun fehuk midar durante teste iha tinan 2012-13 hatudu katak rezultadu menus liu tanba udan bo‟ot entaun kolleita tarde tanba ne‟e fó impaktu ba fehuk isin sai dodok no balun hetan estraga husi peste naran (Cylas formicarius). Enkuantu iha tinan teste 2013-14, produsaun fehuk midar sa‟e aas tanba kondisaun klíma di‟ak no fehuk isin la hetan 178 estraga husi pesti nune‟e mos la sai dodok. Peskiza ne‟e hala‟o ona durante tinan rua, maibé observa katak laiha signifikativa entre fatór rua. Tanba ne‟e, rekomenda atu hala‟o peskiza hodi koko fatór seluk atu bele haree fila-fali nia impaktu interasaun ne‟e oinsa. Aneksu Figura 55. Dezeñu fatin kantreru Estrada Bo‟ot 4 Km 54.5 m Column / Koluna 1 2 3 Liña/ row Replikasaun I Replikasaun II Replikasaun III B2V 1 B0V 1 B2V 3 B0V 2 B1V 3 B0V 4 B2V 2 B0V 3 B1V 1 B1V 4 B1V 2 B2V 4 B1V 4 B0V 2 B1V 3 B1V 2 B2V 4 B0V 3 B2V 3 B1V 1 B0V 4 B2V 2 B2V 1 B0V 1 B1V 1 B2V 3 B1V 4 B0V 3 B1V 2 B2V 1 B2V 4 B0V 1 B2V 2 B1V 3 B0V 4 B0V 2 A B C D E F G H I J K 12 m L N Distánsia kuda = 50 cm x50 cm = 3.5 mx 3.5m (12.25 m2) Medida kantreru Distánsia kada replikasaun = 0.8m Distansa kada kantreru = 0.5m Total kantreru = 36 plots Total área (54.5 m x12m) = 650.4 m2 Total ai-horis kada kantreru = 49 populasaun x 36 kantadeiru = 1764 populasaun Total fini husi variedade 4 = 1764 populasaun Figura 56. Órariu/tempu implementasaun atividade peskiza Tabela 145. Tempu hala‟o atividade peskiza fehuk midar, 2013-14 No 1 2 3 4 5 6 7 8 Atividade Hamoos no fila rai Kuda fehuk midar Observasaun Habou rai Kolleita Rekolla dadus Analiza dadus Hakerek relatóriu Dec-13 *** Jan-14 Feb-14 Mar-14 ** *** * Fulan Abríl-14 Maiu-14 Juñu-14 Jullu-14 *** *** Aug-14 ** *** ** *** *** *** *** *** 179 5.4 Impaktu tempu muda viveiru no kuantidade hare oan bele hasa‟e produsaun hare Prepara husi; Tobias Moniz Vicente Introdusaun Hare (Oryza sativa L.) nu‟udar ai-horis ida ne‟ebé la‟os foun iha Timor-Leste tanba ema koñese dezde tempu uluk kedas. Iha Timor-Leste, hare konsidera hanesan ai-han importante no primeiru entre alimentar hotu ne‟ebé iha. Tuir maneira tradisionál nian, antes atu sai foos presiza fai uluk para hamoos nia kulit hafoin mak bele tein hodi konsumu. Foos kontem nutrisaun hanesan; karbohidratu, proteina, vitamina B1, B6, B12, no mos mineral ba ita nia saúde. Iha Timor-Leste, hare nu‟udar ai-han importante ida ba komunidade tanba kuaze ema hotu-hotu konsumu foos (etu) loroloron. Em jerál to‟os ka natar na‟in sira iha Timor-Leste koñese katak ai-horis hare iha típu rua; mak hare rai maran no hare natar. Hare rai maran la presiza bee ne‟ebé barak; maibé hare natar presiza fó manutensaun irigasaun ne‟ebé di‟ak ka udan been ne‟ebé naton hodi nune‟e bele suporta hare natar nia moris. Iha mos fatór barak mak afeta hare nia moris hanesan hare fini i nune‟e mos tékniku ne‟ebé agrikultór sira utiliza. Em jerál produsaun ba hare variedade lokál kada tinan hatudu katak agrikultór produs 2.8 t/ha (Relatóriu Peskiza Anuál 2010) hare bele produs iha altitude 100-1500m aas husi tasi, presiza manutensaun ne‟ebé di‟ak husi natar na‟in hanesan hatama bee durante tempu moris, troka bee kada semana no fokit/hamoos du‟ut. Mezmu ai-horis ida ne‟e importante iha Timor-Leste, agrikultór sira tinan-tinan sei hasoru bebeik difikuldade balu hanesan sei uza fini hare ne‟ebé ladún iha kualidade di‟ak tanba tinan barak ona nunka troka no sei nafatin aplika tékniku kuda hare tuir sistema tradisionál nian i nune‟e mos seidauk tau atensaun ba manutensaun ho másimu. Bazeia ba problema ne‟ebé agrikultór sira infrenta relasiona ho intensaun atu troka variedade hodi hasa‟e produsaun hare, peskizadór sira iha interese ho laran luak hodi fó solusaun ba agrikultór sira iha baze kona-ba sistema ICM, SRI no durasaun loron halo viveirus ne‟ebé di‟ak liu hodi hasa‟e produsaun. Iha estasaun peskiza Maliana, hala‟o ona peskiza agrónomia kona-ba hare uza variedade Nakroma, ne‟ebé existe ona iha Timor-Leste durante tinan hitu depois de fó sai/halo lansamentu iha tinan 2007 liu husi Ministériu da Agrikultura e Peskas (MAP). Objetivu Atu aplika sistema agronomia ne‟ebé di‟ak hodi hetan produsaun aas no fornese fini kualidade di‟ak ba agrikultór sira hodi hametin seguransa ai-han iha rai laran. Atu oferese opsaun tempu halo viveirus ba agrikultór sira. Teste hare agrónomia, 2014 Teste agrónomia hare irigasaun ne‟e hala‟o iha estasaun peskiza Raimaten-Maliana munisípiu Bobonaro. Teste ne‟e sukat efeitu husi durasaun/idade viveirus no númeru hareoan kada rai kuak ba rezultadu produsaun husi hare variedade Nakroma. Teste ida ne‟e nu‟udar implementasaun husi sistema balu ne‟ebé rekomenda mak hanesan SRI (System of Rice Intensification). Sistema ida ne‟e hetan rekomendasaun husi MAP ka programa sira seluk ne‟ebé suporta hasa‟e produsaun hare iha Timor-Leste. Matadalan SRI Timor-Leste nian kona-ba transplantasaun viveirus hare-oan no densidade planta ne‟ebé menus ho viveirus hare hun ida kada rai kuak (Deichert, Barro Noltze, 2009). Teste agrónomia tinan 2013 avalia efikásia husi rekomendasaun oin rua ne‟ebé iha. 180 Metodolojia Fatin no tempu Teste ne‟e hala‟o iha fatin peskiza estasaun Raimaten suco Odomau, postu adm. Maliana, munisípiu Bobonaro ho nia aas elevasaun 300m husi tasi. Teste ne‟e hahu hala‟o husi fulan Fevereiru to‟o Juñu 2014 (tempu udan) no data kuda bazeia ba tratamentu ne‟ebé iha. Fini no materiál Iha teste ne‟e uza fini hare variedade Nakroma. Materiál ne‟ebé uza mak; kanuru, tali rafia, lívru, metru, sapa hodi hakerek kantreru naran, dasin 100 (kg), dasin 100 (g), saku mamuk, nsst. Dezeñu ne‟ebé uza iha teste ne‟e Dezena ne‟ebé uza iha teste mak; RAK (Rancangan Acak kelompok faktorial) ho replikasaun tolu, ne‟ebé idaidak ho nia fatór mak hanesan: Fatór dahuluk loron viveirus (L) ho nia nível; L1 = loron 14, L2 = loron 20 no L3= loron 30. Fatór daruak mak; distánsia kuda (D) ho nia nível; D1 = 20cm x 20cm, D2 = 20cm x 25cm no D3 = 20cm x 30cm. Kombinasaun ba tratamentu rua hamutuk sia ne‟ebé replika iha bloku tolu ho total kantreru 27. Tabela 146. Tratamentu ba teste hare agronomia, 2014 Loron viveirus Distánsia kuda 14 20 30 20cm x 20cm L1D1 L2D1 L3D1 25cm x 25cm 20cm x 30cm L1D2 L1D3 L2D2 L2D3 L3D2 L3D3 Pasu atividade peskiza Halo viveirus Molok atu muda hare oan ka kuda, presiza prepara uluk viveirus tuir tratamentu ne‟ebé iha. Prepara fatin Fatin ne‟ebé atu uza hodi halo teste presiza fila rai dala rua (grade) no hamoos ka halo kabubu ho objetivu para rai sai mamar no dodok. Kuda hare Kuda hare fini bazeia ba nia tratamentu ne‟ebé mensiona, muda hare oan ba fatin teste no kuda hun 1-2 kada rai kuak. Manutensaun Kuda fila-fali hare oan ne‟ebé mate, hamoos du‟ut kada semana rua no observa peste no moras ne‟ebé ataka ai-horis, rega uza pestisida ba ai-horis ne‟ebé hetan ataka husi moras no peste. Observasaun no sukat variavel ai-horis Aas ai-horis (cm); sukat ai-horis nia aas husi rai leten to‟o nia tutun uza metru kada semana rua, uza amostra/sample ai horis husi kada kantreru. 181 Hare nia tahan Sura hare nia tahan ne‟ebé foin moris ka mosu kada semana rua (visual) ba ai-horis kada amostra/sample iha kantreru laran Hare nia oan Sura hare nia oan ne‟ebé foin moris ka mosu kada semana rua (visual) ba ai-horis kada sample iha kantreru laran Total ai-horis ikus Sura total ai-horis (visual) ne‟ebé konsege kolleita kada kantreru Aas ai-horis ikus (cm) Sukat aas ai-horis ikus uza metru kada kantreru molok atu kolleita. Todan bokon fo‟er (kg) Tetu todan bokon ho boen kada kantreru Todan bokon moos (kg); Tetu todan bokon moos ne‟ebé hamoos ona boen Todan maran (kg) Tetu todan maran ne‟ebé habai ona iha loro laran durante loron 3-4 no mos koko persentu bee (%) ho moisture meter. Todan musan 100 (gr) Tetu todan musan 100 hodi konverte no hatene todan kada variedade (g). Dadus husi teste ne‟e hotu analiza uza programa GenStat Discovery ed.16. Atu hatene katak iha efetu signifikativa ka la‟e entre tratamentu uza two way ANOVA hodi prova. Rezultadu Rezultadu husi esperimetu ne‟e hatudu iha Tabela 147. Iha komponenente balu hutudu iha diferente signifikativa mak komponente produsaun (t/ha) no todan musan 100 (g) iha tinan 2012 tempu udan no bailoro no komponente aas ai-horis ikus. Iha tinan 2013 tempu udan no bailoro mos hanesan katak hatudu iha diferente signifikativa ne‟ebé aas entre komponente produsaun (t/ha) no aas ai-horis ikus. Iha tinan 2014 tempu udan komponente produaun (t/ha) hatudu diferente signifikativa ne‟ebé aas. Maioria observa katak rezultadu produsaun (t/ha) di‟ak iha kada observasaun. Observa mos katak iha interasaun entre komponente todan musan 100 (g) iha tinan 2012 no mos 2013 iha tempu ne‟ebé hanesan; maibé, laiha interasaun signifikativa entre fatór rua ne‟ebé halo teste. Informasaun hirak ne‟e observa bazeia ba valór husi f. probabilidade (F. Probability). 182 Tabela 147. Durasaun loron viveirus ho distánsia kuda iha esperimentu hare agronomia, SPR-Maliana, 2014 F. Prob. 2012 TU Fatór (númeru modalidad e) Fatór 1; Loron viveirus (3) Fatór 2; Kuantidad e hare oan (3) Interasaun (9) 2012 TB 2013 TU Prod usau n (t/ ha) Todan musan 100 (g) As aihor is ikus (cm ) 0.0 5 Produ saun (t/ ha) Todan musan 100 (g) As aihori s ikus (cm) 0.03 0.03 0.42 0.46 0.46 0.30 0.18 0.42 0.75 0.82 0.19 0.11 0.37 0.83 0.02 2013 TB Prod usau n (t/ ha) To dan mu san 100 (g) As aiho ris ik us (c m) <.00 1 <.00 1 0.9 6 0. 22 0.79 0.05 0.19 0.25 0.03 0.08 0.3 0 0.3 7 1. 00 1. 00 Prod usau n (t/ ha) Toda n mus an 100 (g) As aihoris ikus (cm) 0.00 4 0.00 7 0.43 0.03 0.50 0.35 0.75 0.60 0.07 Produ saun (t/ ha) Toda n musa n 100 (g) As aihoris ikus (cm) <.001 0.32 0.89 0.09 0.4 8 0.7 8 2014 TU Iha Tabela 148 hatudu klaru kona-ba tendénsia produsaun aas ho komponente produsaun ba durasaun viveirus ho loron 14 kompara ho loron 20 no 30. Iha fatin ne‟ebé kuda hare ona husi viveirus ne‟ebé ho nia idade sei naton liu hatudu vantajen produsaun aas kompara ho idade tuan liu. Wainhira observa liu husi rezultadu lsd (p<0.05), komponente produsaun (t/ha) maioria hatudu iha diferente signifikativa husi teste agronomia dalima nia; maibé la inklui tinan 2012 bailoro. Ida ne‟e akontese mos ba komponente seluk husi teste tinan dahuluk to‟o 2014 tempu udan been; maibé komponente balun la‟e. Tabela 148. Durasaun loron viveirus ho distánsia kuda iha esperimentu agronomia iha SPRMaliana, 2014 2012 TU Toda n musa Prod n 100 . t/ha (g) As aihoris ikus cm 2012 TB Toda n As aiProd musa horis usau n 100 ikus n t/ha g cm 2013 TU Toda Prod n usau musa n n 100 t/ha g As aihoris ikus cm 2013 TB Toda n As aiProdu musa horis saun n 100 ikus t/ha g cm 14 5.98 1.63 63.7 7.34 2.43 86.3 9.45 2.39 76.2 2.83 * 2.47 42.7 20 5.00 1.44 62.2 7.96 2.41 80.8 8.81 2.41 82.9 3.67 2.52 42.7 30 lsd (P<0.0 5) 5.02 1.45 61.9 8.14 2.39 86.4 5.29 2.33 87.1 4.79 2.56 47.0 Pro dus aun t/ha 9.0 9 7.9 2 5.2 8 0.03 0.03 0.42 0.46 0.46 0.05 <.00 1 0.32 0.00 4 0.01 0.43 <.001 <.0 01 Loron viveirus 2014 TU Todan musan 100 g As aihoris ikus cm 2.50 83.7 2.51 81.7 2.51 87.0 0.96 0.22 *; Manu lin mak han barak Konkluzaun Teste ida ne‟e hanesan modelu teste ne‟ebé koko ona durante tinan tolu husi DNPSE/programa Fini ba Moris, no agora hala‟o teste kontinuasaun iha tinan hirak ba oin. Durasaun viveirus loron 14 signifikativa hatudu rezultadu produsaun ne‟ebé aas liu kompara ho durasaun ne‟ebé kleur liu. Distánsia kuda la hatudu iha efeitu ruma; maibé ida ne‟e presiza 183 hala‟o tan teste kontinua iha tempu oin mai. Wainhira sistema SRI ho sistema agronomia seluk prátika ona iha agrikultór sira nia le‟et, mak sistema ne‟e sai importante atu koko implementasaun iha baze. Esperimentasaun ida ne‟e repete fila-fali iha tinan ikus 2014 no nia rezultadu sei inklui iha relatóriu peskiza anúal 2015 nian. Ida ne‟e sei fasilita para bele analiza multi-tinan ne‟ebé produs rezultadu forte liu hodi koko efikásia husi rekomendasaun sistema SRI ne‟e. Rekomendasaun Ba MAP/SoL sistema SRI ne‟ebé uza hodi implementa iha teste hare agronomia hanesan durasaun viveirus loron 14 mak di‟ak liu tanba bele hasa‟e rezultadu produsaun hare. Atu di‟ak liu ba agrikultór sira, sistema SRI ne‟e presiza aplika no kontinua iha prátika halo natar. 184 6. Peskiza siénsia sosiál 6.1 Baze de dadus agrikultór OFDT (Buka Dadus Los) Baze de dadus rekolla ona husi umakain agrikultór 273 ne‟ebé implementa Teste no Demonstrasaun iha To‟os (OFDTs) durante tinan 2013-2014 hodi avalia sira-nia kondisaun umakain relasionadu ho ai-han no ekonomia, sistema sosiál no prátika halo to‟os. Buka Dadus Los (signifika „buka dadus ne‟ebé loloos no iha konfiansa‟) la sempre kompleta ba kada umakain ne‟ebé partisipa. Umakain agrikultór no partisipasaun jéneru Umakain agrikultór sira iha Timor-Leste baibain hanesan familia ne‟ebé bo‟ot ou luan ho nia membru umakain husi nain 3-10. Hanesan hatudu iha Tabela 149, númeru máximu membru umakain ne‟ebé involve iha OFDT ida mak nain 25 mak hanesan (avo sira, la‟en, fen no oan inklui familia seluk ne‟ebé hela hamutuk iha uma ida deit), no mínimu liu mak ema nain ida deit. Tuir média, umakain OFDT sira iha munisípiu ualu iha nia membru umakain 8.7 (~9) mak hela iha uma ida. Membru umakain hirak ne‟e baibain serbisu hamutuk iha to‟os, ne‟ebé labarik sira haree animal no ema katuas ka ferik sira kaer serbisu kma‟an hanesan fai, rega no buka ai sunu. Tabela 149. Númeru membru umakain Munisípiu Memberu kada umakain 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15 25 Total Aileu 1 1 1 7 8 7 6 6 9 46 Ainaro 1 2 1 2 4 2 3 3 1 3 1 23 Baucau Bobonaro 1 Ermera 1 5 15 12 12 12 5 2 4 5 12 5 10 6 1 3 1 1 1 49 3 1 2 1 68 1 1 Liquiça 2 1 1 4 Manufahi 4 2 1 2 1 3 1 1 Viqueque 1 4 3 15 11 9 4 10 1 2 1 13 11 60 Total 3 8 13 31 51 37 39 39 16 20 5 4 5 1 1 273 Mezmu umakain agrikultór sira serbisu koletivamente iha operasaun to‟os, xefe da familia hatudu nia funsaun importante iha foti desizaun ba umakain. Ida ne‟e inklui jere no kontrolla to‟os, no deside kona-ba gastus umakain nian. Husi umakain 273, 69% mak xefia husi mane no 31% husi feto (Tabela 150). Persentajen feto sai hanesan xefe da familia iha tinan 2013-2014 kuaze aas liu kompara ho iha tinan 2012-2013 ne‟ebé 24% husi umakain OFDT 143 xefia husi feto sira. 185 Tabela 150. Jéneru husi xefe da familia Munisípiu Aileu Aileu Aileu Aileu Ainaro Baucau Baucau Baucau Bobonaro Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Manufahi Viqueque Viqueque Postu. Adm Aileu vila Laulara Liquidoe Remexio Maubisse Baucau Vemase Venilale Balibo Maliana Hatolia Liquiça Alas Same Ossu Viqueque Total Númeru Feto Mane 1 3 12 11 3 4 4 8 5 18 14 16 11 17 2 8 5 38 4 2 1 2 2 11 2 5 1 3 8 13 10 29 85 188 Persentu Feto Mane 25 75 52 48 43 57 33 67 22 78 47 53 39 61 20 80 12 88 67 33 33 67 15 85 29 71 25 75 38 62 26 74 31 69 Total 4 23 7 12 23 30 28 10 43 6 3 13 7 4 21 39 273 Atividade iha to‟os dalabarak implementa hamutuk entre feto ho mane. Tabela 151 hatudu kada munisípiu wainhira iha tinan 2013-2014, mane ho feto serbisu hamutuk iha kultivasaun batar no hare, no wainhira sira serbisu ketaketak. Ba OFDTs hotu-hotu, kuda batar maioria hala‟o hamutuk (51%) no 40% husi umakain relata katak batar kuaze kuda deit husi feto sira, no kuda husi mane 2% deit. Ba hare, kuaze kuda hamutuk entre feto no mane (27% ou 98% husi agrikultór hare). Total númeru agrikultór ne‟ebé relata kona-ba funsaun jéneru iha kuda batar no hare idaidak mak 251 ho 80. Iha Aileu, Ainaro, Liquiça no Manufahi entre umakain hirak ne‟ebé hetan entrevista laiha ida mak kuda hare iha époka kuda tinan 2013-2014. Tabela 151. Funsaun husi jéneru iha kuda batar no hare Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total Hamutuk N % 36 78 13 59 20 29 3 6 9 57 138 90 95 51 Batar Feto N % 10 22 9 41 40 59 32 65 3 100 13 100 1 10 108 40 Mane N % Hamutuk N % 3 7 13 3 10 27 100 50 73 83 27 2 5 4 3 2 Hare Feto N % 6 6 N Mane % 1 2 1 0.4 9 2 Total 46 22 68 49 3 13 10 60 271 Serbisu ekipa no asisténsia sosiál Persentu tolunulu resin sia husi umakain OFDTs iha tinan 2013-2014 involve iha serbisu grupu no 56% hetan asisténsia balun husi MAP, ONG sira no seluk-seluk. Tabela 152 hatudu umakain OFDT hira iha kada munisípiu ne‟ebé pertense ba grupu hirak ne‟e iha sirania suco ka aldeia. Iha Ermera, umakain OFDT hotu-hotu pertense ba grupu ruma. 186 Tabela 152. Partisipasaun grupu husi umakain OFDT Grupu serbisu Númeru Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total Lae 28 1 61 37 8 4 28 167 Los 18 22 7 12 3 5 7 32 106 Persentu No Yes 61 39 4 96 90 10 76 24 100 62 38 36 64 47 53 61 39 Total 46 23 68 49 3 13 11 60 273 Aleinde sira-nia involvimentu iha atividade grupu, agrikultór sira mos hetan asisténsia husi instituisaun sira ne‟ebé serbisu iha agrikultura hanesan (ex. MAP, ONG sira no sira seluk hanesan Igreja). Típu asisténsia ne‟ebé fornese mak inklui fini, tratór, treinamentu no seluk-seluk. Hanesan hatudu iha Tabela 153, 56% husi agrikultór sira ne‟ebé partisipa iha OFDTs simu típu asisténsia ida ka liu durante époka kuda tinan 2013-2014. Tabela 153. Asisténsia simu husi umakain ne‟ebé hetan entrevista Asisténsia ne’ebé simu Númeru Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total Lae 23 Persentu Los 23 23 31 20 2 1 10 42 152 37 29 1 12 1 18 121 Total 46 23 68 49 3 13 11 60 273 Lae 50 Los 50 100 46 41 67 8 91 70 56 54 59 33 92 9 30 44 Kompara típu asisténsia ne‟ebé agrikultór sira simu durante époka kuda tinan 20132014, estudu hatudu katak maioria agrikultór sira (55%) iha munisípiu ualu simu fini. persentu tolunulu hetan subsídiu ba uja tratór, 12% hetan treinamentu no 4% hetan asisténsia seluk (Tabela 154). Fontes asisténsia mak mai husi MAP (46%), MAP-ONG (30%), ONG sira (19%) no MAP-seluk (4%) (Tabela 154). Tabela 154. Tipu asisténsia simu husi umakain ne‟ebé hetan entrevista Fini Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total N 19 23 25 18 2 1 3 42 133 % 50 100 47 95 100 100 19 47 55 Típu asisténsia Tratór Treinamentu N % N % 3 8 11 29 25 1 47 5 10 33 72 63 37 30 187 3 14 28 19 16 12 Seluk N 5 % 13 3 6 1 9 1 4 Total 38 23 53 19 2 1 16 90 242 Tabela 155. Fonte asisténsia ne‟ebé fó ba umakain agrikultór MAP Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total N 4 1 27 13 2 1 5 17 70 Fontes asisténsia ONG N % 6 26 19 83 MAP-ONG N % 12 52 3 13 1 3 3 16 % 17 4 87 68 100 100 50 40 46 5 22 46 50 52 30 3 16 28 19 MAP-Seluk N % 3 10 3 6 7 4 Seluk Total N 1 % 4 1 1 23 23 31 19 2 1 10 42 151 Fini no estratéjia atu hasoru Iha ne‟e husu ba agrikultór OFDT sira karik sira iha esperiénsia kona-ba menus fini iha époka kuda tinan 2013-2014, no karik los maka husu ba sira kona-ba estratéjia saida mak sira uja atu hetan fini. Ida ne‟e prinsipalmente foka ba batar fini, no 79% husi umakain OFDT relata katak sira iha fini ne‟ebé sufisiente (Tabela 156). 21% husi agrikultór sira ne‟ebé fini la sufisiente uja estratéjia oin-oin kona-ba oinsa atu bele hetan fini (Tabela 156). Maioria agrikultór rejolve sira-nia problema menus fini liu husi sosa iha merkadu (75%) husu tuir ba MAP-SoL, husu ba familia sira, sosa husi familia no iha merkadu, ONG no fini rasik. Tabela 156. Menus esperiénsia kona-ba fini husi umakain ne‟ebé hetan entrevista Menus fini Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total Númeru Lae Los 22 24 2 21 60 7 44 4 3 13 10 1 59 1 213 58 Persentu Lae 48 9 90 92 100 100 91 98 79 Total 46 23 67 48 3 13 11 60 271 Los 52 91 10 8 9 2 21 Tabela 157. Fonte fini – karik agrikultór presiza fini foun Fonte fini Sosa iha merkadu MAP-SoL Husi familia MAP munisípiu Merkadu no familia ONG Fini rasik Total respondente Aileu N % 19 79 Ainaro N % 20 100 Baucau N % 3 2 8 2 1 8 4 Manufahi N % 43 100 100 43 1 20 Viqueque N % 1 1 3 24 Bobonaro N % 4 100 14 7 4 1 1 Total N % 43 75 4 7 3 5 3 5 2 4 1 2 1 2 57 Númeru kantreru no periódu kultivasaun Husu ba agrikultór sira kona-ba to‟os hira mak sira kuda iha époka kuda tinan 20132014. Husi umakain OFDT 268, maioria (53%) relata katak sira iha to‟os/kantreru 2-4, agrikultór menus husi metade (47%) relata katak sira iha kantreru ida deit, no agrikultór 0.8% deit mak relata katak sira iha kantreru 5-6 durante époka kuda tinan 2013-2014 (Tabela 158). 188 Laiha informasaun ne‟ebé disponível kona-ba medida kantreru, tanba hirak ne‟e la sukat durante halo levantamentu. Tabela 158. Númeru kantreru kuda husi agrikultór sira 2013-2014 1 Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total N 14 1 31 17 1 8 9 44 125 Númeru kantreru 3 4 N % N % 8 17 2 4 13 57 3 13 5 7 3 7 1 2 2 % 30 4 46 37 33 67 90 73 47 N 22 5 32 24 2 4 1 16 106 % 48 22 47 52 67 33 10 27 40 29 11 6 5 2 6 N % 1 4 1 0.4 N % 1 2 1 0.4 Total 46 23 68 46 3 12 10 60 268 Iha to‟os ka kantreru barak mak uja ona durante tinan barak nia laran. Hanesan hatudu iha Tabela 159, rua baluk tolu (2/3) husi to‟os/kantreru kuaze uja ona durante tinan 10 ou liu. Ida ne‟e bele afeta disponibilidade nutrisaun iha rai laran. Tanba agrikultór sira kontinua uja nafatin to‟os/kantreru ne‟ebé hanesan sem sasukat espesífiku atu hadi‟a rai nia nutrisaun, ida ne‟e bele rezulta rai nia bokur sai menus no produsaun mos tun, ne‟ebé fó difikuldade ba umakain atu responde ba sira-nia nesesidade ai-han rasik. Kestaun kona-ba nutrisaun rai no durasaun uja to‟os importante tebes ba hadi‟a produsaun ai-han. Tabela 159. Durasaun tinan uja to‟os Durasaun uja Munisí piu Aileu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 8 >10 N % 5 27 9 5 13 7 3 25 7 7 36 8 3 1 3 6 8 2 1 7 3 5 7 N % N % N % N % N % N % N % N % N % N % 1 4 1 2 4 9 1 2 2 1 3 2 3 1 0 1 5 3 4 3 4 9 4 3 1 2 1 2 1 2 1 2 2 4 2 2 4 2 7 Ainaro Baucau Bobon aro 5 7 Ermera 3 4 7 1 0 3 7 6 7 1 5 1 0 2 4 2 Liquiça Manufa hi Viqueq ue 1 8 1 2 Total 7 3 2 1 1 1 4 2 5 1 1 3 1 5 8 1 0 5 6 2 3 8 1 4 3 1 4 4 0 5 5 1 3 1 6 1 0 2 2 0 5 1 2 6 9 3 1 6 2 4 1 0 1 0 1 2 4 1 Tot al 46 23 68 46 3 13 10 4 3 2 5 5 9 44 15 4 60 268 Rendimentu Rendimentu husi agrikultór ne‟ebé hetan entrevista durante tinan 2013-2014 mak mai husi atividade oin-oin. Hanesan hatudu iha Tabela 160, agrikultór sira halo atividade oin-oin atu hatama reseita ba umakain ne‟ebé maioria kuaze husi hakiak animal (55%), kuda ai-horis no halo plantasaun (42%). Restu hetan husi halo serbisu iha liur (18%) no halo negósiu kikoan hanesan fa‟an ai-sunu (11%), loke kios (4%), fa‟an mina (1%) no serbisu ba kompaña (0.4%). Montante média ne‟ebé agrikultór sira simu husi fa‟an animal mak $ 268; husi fa‟an 189 produtu $ 114 no husi plantasaun $ 132. Hetan husi halo serbisu iha liur mak $ 334, loke kios $ 250, fa‟an ai-sunu $ 57, husi serbisu iha kompaña no fa‟an mina idaidak mak $ 250 no $ 413. Aleinde fontes hirak iha leten, agrikultór balun (12%) mos hetan rendimentu husi osan pension selu husi governu ne‟ebé konta ba média $ 779 (Tabela 160). Tabela 160. Fonte rendimentu Fonte rendiment u Pekuária Alimentár Plantasau n Peska Pensionist a Serbisu Ai sunu Kios Fa‟an mina Kompaña N Aileu N % 3 8 8 3 1 5 1 2 4 2 8 1 2 1 4 Ainaro N % 1 1 48 2 10 3 0 2 10 3 0 1 3 57 4 7 30 5 22 9 1 5 4 7 2 46 23 Bauca u N % 2 3 3 4 3 4 0 4 1 2 7 5 Bobonar o N % Ermera N % Liquiça N % Manufah i N % Viquequ e N % 24 49 2 10 77 7 64 36 60 10 20 3 5 38 6 55 33 55 4 8 48 80 Total N % 15 1 55 11 5 42 11 4 42 5 7 13 27 2 15 2 18 4 7 50 18 4 6 14 29 1 8 3 27 1 2 34 12 1 1 3 6 1 1 8 8 1 9 2 2 3 3 12 11 3 4 4 1 1 9 1 2 1 1 2 2 68 49 67 10 0 3 13 11 2 1 60 1 0.4 273 Tabela 161. Montante osan ne‟ebé simu husi kada atividade Munisípi u Aileu Ainaro Baucau Bobonar o Ermera Liquiça Manufah i Viquequ e Média Pensionist a 529 195 283 1452 Min a 100 0 Montante simu husi Kio Kompañ Pesk s a a 534 160 Serbis u 168 158 270 Pekuári a 252 141 243 639 20 150 200 539 100 196 360 650 411 15 320 334 161 268 425 250 298 779 120 413 250 250 Alimentá r 54 86 180 Plantasau n 225 211 181 Ai sunu 71 108 220 38 186 44 200 248 200 62 114 50 10 26 132 57 Ai-horis Ai-horis haatnulu resin tolu (la inklui sira seluk = 4%) kuda ona husi umakain OFDTs sira iha munisípiu ualu durante époka kuda tinan 2013-2014 (Tabela 162). Ai-horis sira ne‟ebé identifika mak hanesan aiata, sabaraka, koto, forekeli, jambua, kaju, toad (modo tahan), koto nani, mahoni no markujas. Mezmu nune‟e, maioria agrikultór sira kuda batar (85 %), ai-farina (77%), fehuk midar (73 %), lakeru (58%), kontas (54 %) no batar lais ho foretali (idaidak 48%) hanesan ai-horis prinsipál iha sira-nia to‟os enkuantu hare irigasaun no hare rai maran kultiva deit husi umakain 21% no 11% . Aleinde ai-horis sira ne‟ebé mensiona iha leten, agrikultór sira iha munisípiu ualu mos kuda koto ho ai-han fuik hanesan parte ida husi sira-nia operasaun to‟os. Koto ka fore hirak ne‟e mak hanesan fore tali (48%), koto mean, fore-mungu (idaidak 19%) no fore-metan (Phaseolus vulgaris) (6%) enkuantu ai-han fuik mak hanesan kumbili (29%), singkumas 190 (20%), maek (18%) no lehe (11%) (Tabela 162). Aleinde ai-horis hirak iha leten, agrikultór sira mos kuda ai-fuan no modo (has, sabaraka, bayam, tomate, ai-manas no mostarda) para bele fa‟an no konsume iha umakain. Tabela 162. Ai-horis kuda iha to‟os agrikultór ne‟ebé hetan entrevista Inglés Maize Cassava Sweet Potato Pumpkin Taro Early maize String bean Arrowroot Cucumber Yam Peanut Irrigated rice Jicama Mung Bean Red Bean Elephant Foot Yam Papaya Sorghum Irish potato Upland rice Velvet bean Banana Coconut Eggplant Chili Pigeon pea Black turtle bean Other maize Wing bean Mango Spinach Mustard green Watermelon Pineapple Jackfruit Malunggay Teak tree Lemon Cacao Basil Tobacco Sugarcane Tomato Other N =273. Tetum Batar bo‟ot Aifarina Fehuk midar Lakero Talas Batar lais Foretalin Kontas Pipinhu Kumbili Fore-rai Hare irigasaun Singkumas Fore-mungu Koto Maek Aidila Bata rain as Fehuk ropa Hare rai maran Lehe Hudi Nu‟u Brinjela Aimanas Tunis Fore metan Batar seluk Duhaen Has Bayam Mostarda Pateka Ainanas Kulu Marungi Aiteka Derok Kakao Ruku Tabako Tohu Tomate Latin Zea mays L. Manihot esculenta Cranz Ipomea batatas L. Cucurbita spp Colocasia esculenta Zea mays L. Phaseolus vulgaris Maranta arundinacea Cucumis sativus Dioscorea spp. Arachis hypogaea L. Oryzasativa L. Pachyrhizus erosus Vigna radiata Phaseolus vulgaris Amorphophallus paeoniifolius Carica papaya Sorghum bicolour Solanum tubersosum L. Oryzasativa L. Mucuna pruriens Musa sapientum fixa Cocos nucifera Solanum melongena Capsicum sp. Cajanus cajan Phaseolus vulgaris Zea mays L. Psophocarpus tetragonolobus Mangifera sp. Spinacia oleracea L. Brassica juncea Citrullus lanatus var. lanatus Ananas comosus L. Artocarpus heterophyllus Moringa oleifera Tectona grandis Citrus L. Theobroma cacao Ocimum basilicum Nicotiana tabacum L. Saccharum officinarum Solanum lycopersicum L. Númeru 231 211 200 159 147 132 130 102 101 79 74 56 55 53 51 49 42 40 35 30 29 29 26 19 18 18 16 10 9 8 7 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 12 Persentu 85% 77% 73% 58% 54% 48% 48% 37% 37% 29% 27% 21% 20% 19% 19% 18% 15% 15% 13% 11% 11% 11% 10% 7% 7% 7% 6% 4% 3% 3% 3% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 4% Husi númeru total ai-horis kuaze liu husi 43 (Tabela 161) maioria agrikultór (85%) kuda ai-horis oin 4-13 iha sira-nia to‟os durante tinan ida nia laran (Figura 56). Ida ne‟e hala‟o husi agrikultór OFDTs sira para bele hamenus failansu se wainhira kuda deit produtu oin ida ka rua iha époka ida ka rua nia laran. Hanesan hatudu iha Tabela 162, agrikultór sira iha munisípiu ualu kuaze kuda ai-horis isin oin-oin deit hanesan (ai-farina, fehuk midar, talas no kontas iha sira-nia to‟os) ba 191 konsume umakain durante tinan tomak nia laran. Ai-horis hirak ne‟e bele kolleita iha kualker tempu durante tinan tomak nia laran ba konsume umakain. Tanba ne‟e bele responde ba inseguransa ai-han umakain durante periódu rai hamlaha. Numeru ai-horis ne'ebé kuda husi agrikultór OFDT 35 Númeru agrikultór 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Total 17 13 8 17 25 18 30 27 32 33 19 16 14 4 Figura 57. Ai-horis kuda husi agrikultór ne‟ebé hetan entrevista Avaliasaun ba batar ne‟ebé kolleita iha époka 2013-2014 Iha ne‟e husu ba agrikultór sira ne‟ebé hetan entrevista kona-ba sira-nia haree ba tempu karik di‟ak, médiu ou aat. Estudu hatudu katak 85% husi agrikultór OFDT relata katak sira hetan rezultadu produsaun batar ne‟ebé médiu ka di‟ak durante tinan tomak nia laran (Tabela 163). So iha 15% deit husi sira mak relata katak sira-nia rezultadu ladi‟ak. Tabela 163. Rezultadu batar kolleita 2013 Média Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total Di’ak Aat N 22 17 53 35 % 48 74 79 88 N 13 6 7 1 % 28 26 10 3 1 5 45 178 8 50 76 69 11 2 85 20 40 15 N 11 % 24 7 4 3 1 3 14 43 10 10 100 8 30 24 16 Númeru total 46 23 67 40 3 13 10 59 261 Seguransa ai-han Seguransa ai-han avalia bazeia ba disponibilidade husi produsaun batar iha rai laran durante époka kuda tinan 2013-2014 ne‟ebé umakain agrikultór konsume. Batar konsidera hanesan fonte ai-han prinsipál ba seguransa ai-han umakain iha estudu ida ne‟e ne‟ebé sufisiente, la sufisiente ou liu atu konsume husi umakain agrikultór sira durante tinan tomak nia laran. Husi total umakain OFDT 252 relata katak seguransa ai-han umakain durante levantamentu, 26% husi sira mak batar la sufisiente atu konsume durante tinan tomak nia laran (Tabela 164). Sira seluk kuaze iha batar ne‟ebé sufisiente ou liu para konsume. Ida ne‟e konta ba idaidak 59% ho 15%. 192 Tabela 164. Seguransa ai-han umakain tuir munisípiu Naton Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Female Male Total N 23 8 47 31 % 50 36 75 86 4 5 31 46 103 149 31 50 53 57 60 59 N 13 14 12 2 1 9 2 12 20 45 65 Insufisiente % 28 64 19 6 33 69 20 20 25 26 26 Liu N 10 % 22 4 3 2 6 8 67 3 16 15 23 38 30 27 19 13 15 Total 46 22 63 36 3 13 10 59 81 171 252 Wainhira tau hamutuk dadus seguransa ai-han husi umakain OFDT tinan 2007-2008 to‟o 2013-2014, iha ne‟e hatudu katak númeru umakain ne‟ebé haktuir katak sira-nia batar sufisiente ka la sufisiente para konsume ba tinan tomak kuaze di‟ak liu tinan hirak antes. Ida ne‟e hatudu figura di‟ak liu entre umakain hirak ne‟ebé partisipa iha OFDT dezde implementasaun programa iha tinan 2006-2007, so diferente deit mak iha tinan 2009-2010 ho 2010-2011 (Tabela 165). Tabela 165. Seguransa ai-han umakain tuir tinan Tinan 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 Insufisiente % 38 29 16 21 47 35 26 Sufisiente % 47 54 73 72 45 48 59 Liu % 15 17 11 7 8 17 15 Númeru respondente 502 262 354 232 114 127 252 Agrikultór ne‟ebé relata katak sira-nia ai-han la sufisiente atu konsume durante tinan tomak mos hetan pergunta kona-ba iha fulan saida mak sira-nia ai-han ne‟e hahu menus. Rezultadu hatudu katak agrikultór sira primeiru hasoru ai-han menus (ou ai-han hahu menus) iha fulan Marsu no batar ne‟ebé haloot kuaze konsume hahu iha fulan Fevereiru (Figura 57). Iha ne‟e ita haree katak iha umakain agrikultór balun mak sira-nia ai-han rezerva deit ba fulan ida ka rua no iha balun mak rezerva to‟o fulan 10-11. Maioria agrikultór (68%) haktuir katak sira-nia ai-han kuaze menus husi fulan Outubru-Janeiru. Fulan hirak ne‟e (Outubru-Janeiru) hanesan fulan ne‟ebé tempu rai hamlaha akontese loloos iha teritóriu laran tomak ne‟ebé akontese durante ema preokupadu ho halo to‟os iha teritóriu laran. Iha Timor-Leste maioria agrikultór prepara sira-nia rai antes fulan Novembru, kuda batar durante fulan Novembru to‟o Dezembru no halo kolleita iha inísiu tinan (durante fulan Fevereiru no Marsu). Fulan ne'ebé batar hotu 100 50 0 Figura 58. Fulan ne‟ebé batar rezerva konsume hotu 193 Agrikultór sira ne‟ebé relata katak sira-nia ai-han la sufisiente atu konsume durante tinan tomak tanba kauza husi failansu kolleita ne‟ebé afeta husi kondisaun maran/bailoro naruk, anin bo‟ot, du‟ut makaas, estraga husi animal, peste no moras. Hanesan hatudu iha Tabela 166, maioria agrikultór (48%) relata katak sira-nia produsaun hetan failansu kolleita tanba kauza husi kondisaun maran, anin bo‟ot (23%), estraga husi animal (13%), du‟ut makaas (11%), peste (3%) no moras (2%). Tabela 166. Agrikultór sira-nia persepsaun ba fatór sira ne‟ebé hamenus rezultadu kolleita tuir munisípiu Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Liquiça Manufahi Númeru total respondente % husi kauza % respondente ne’ebé relata lakon Udan laiha 8 5 7 9 2 31 48% Anin 4 1 4 4 2 15 23% Animal 2 48% 23% Du’ut Peste 1 Moras 4 2 4 1 1 8 13% 2 1 7 11% 2 3% 1 2% 12% 11% 3% 2% Entre fatór hirak ne‟ebé haktuir iha leten, kondisaun batar menus mos akontese tanba iha agrikultór balun mak fa‟an sira-nia produtu iha merkadu. Hanesan hatudu iha Tabela 165, 42% husi agrikultór ne‟ebé partisipa iha OFDTs mos fa‟an sira-nia ai-han no montante média ne‟ebé sira hetan husi ne‟e iha munisípiu ualu nia laran mak $ 114. Armazenamentu Hanesan iha tinan hirak antes, maioria agrikultór haloot sira-nia batar la ho kulit iha saku laran, ho kulit no iha bote laran (Tabela 167). Iha 8% deit husi agrikultór sira mak haloot sira-nia batar (batar musan) no mos ai-han sira seluk iha bidon laran. Tabela 167. Métodu armazenamentu fini batar no ai-han sira seluk Saku Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Ermera Liquiça Manufahi Viqueque Total N 4 21 36 2 1 1 1 31 97 % 9 100 68 6 33 8 13 54 41 Ho kulit N % 28 61 14 18 26 50 10 5 21 96 77 63 37 41 Métodu haloot Bidon N % 1 2 2 15 1 1 1 1 22 4 42 33 8 13 2 9 Bote N 1 1 2 % Seluk N % 13 28 1 1 2 3 1 4 20 13 7 8 33 8 1 Total 46 21 53 36 3 13 8 57 237 Hamutuk iha agrikultór nain atus ida tolunulu resin ualu husi sira ne‟ebé hetan entrevista mak uja bidon hodi haloot sira-nia produtu, no husi númeru ne‟e deskobre katak iha 51% husi sira mak uja bidon hodi haloot sira-nia batar fini, no 39% husi sira mak uja bidon hodi haloot ai-han jerál no iha 10% mak uja bidon hodi ense bee ou ba buat seluk (Tabela 168). 194 Tabela 168. Uja bidon iha munisípiu hitu nia laran Fini Munisípiu Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Liquiça Manufahi Viqueque Total N 4 15 6 21 1 3 21 71 % 40 60 33 54 50 75 53 51 Uja bidon Ai-han Bee N % N % 2 20 4 40 10 40 5 28 6 33 18 46 1 50 1 25 18 45 1 3 54 39 12 9 Seluk N % 1 6 1 1 Total 10 25 18 39 2 4 40 138 Status ekonómiku Status ekonómiku husi umakain OFDT sira hetan ona avaliasaun uja indikadór rua – kondisaun uma no númeru sasan ne‟ebé sira iha. Iha ne‟e asumi katak agrikultór sira ho uma halo husi sementi (duku ho zinku, nia didin no rai uja sementi) no iha sasan barak konsidera hanesan agrikultór ne‟ebé ho status ekonómiku aas liu (moris di‟ak) kompara ho sira seluk ne‟ebé sasan laiha (ki‟ak liu). Uma kompostu husi duku parte leten, didin lolon no parte rai, hanesan hatudu iha Tabela 169, maioria umakain agrikultór sira ne‟ebé hetan entrevista (78%) mak sira-nia uma duku ho zínku ou tella no 22% deit mak haktuir katak sira-nia uma duku ho tali tahan ka du‟ut. Ida ne‟e kontráriu ho iha tinan 2007 wainhira 56% husi umakain agrikultór sira-nia uma duku ho du‟ut ka tali tahan. Kona-ba didin lolon, 78% (17% mak uja bloku/sementi kompletu no 61% mak la uja bloku ka sementi), enkuantu iha 15% mak haktuir katak sira-nia didin lolon uja material rua. Kona-ba parte rai, iha umakain agrikultór 17% deit mak haktuir katak sira-nia rai nahe ho sementi ka ajulezu. 195 Tabela 169. Kondisaun uma husi agrikultór OFDT sira iha munisípiu ualu nia laran Estrutura uma N Hodi duku Zínku Tella Tali tahan/du‟ut Didin Bloku tomak Sementi La uja bloku Au Bebak Uja rai/tahu Ai Zínku Meia parede Bloku ho bebak Bloku ho au Bloku ho zínku Bloku ho ai Bloku ho buat seluk Rai/tahu no au Rai/tahu no bebak Rai/tahu no ai Rai/tahu no bebak Zínku no bebak Zínku no au Fatuk no bebak Fatuk no au Bebak no seluk Sementi/rai Ho rai ajulezu Ai Au Seluk Aileu 46 Ainaro 23 Baucau 68 Bobonaro 48 % Ermera 3 98 78 94 58 2 22 6 42 26 26 72 65 2 4 4 4 83 35 17 22 17 17 38 100 38 100 2 9 8 26 26 49 29 3 6 7 3 24 7 4 1 3 Liquiça 13 Manufahi 10 Viqueque 60 Média 271 77 30 20 50 70 77 1 22 30 30 40 7 7 75 38 20 2 10 5 18 10 2 3 100 23 8 8 69 38 15 15 17 15 40 15 8 30 2 1 1 8 2 4 3 4 2 1 2 70 11 2 17 100 66 13 44 54 2 100 92 8 21 80 20 87 5 8 196 17 17 61 32 17 5 4 3 15 7 1 1 1 0.4 1 0.4 0.4 0.4 1 0.4 0.4 0.4 0.4 72 17 0.4 0.4 10 Halo ona levantamentu iha munisípiu ualu ba riku soin umakain ne‟ebé kompostu husi númeru sasan ne‟ebé umakain iha. Iha sasan sanulu resin rua mak agrikultór OFDTs sira iha no maioria agrikultór iha munisípiu ualu ne‟e iha sasan hirak hanesan kadera, telemóvel no radio (Tabela 168). Agrikultór sira ne‟ebé relata katak sira iha televizaun no motor ho persentu 23 no 18 no hirak ne‟ebé relata katak sira iha bidon ho persentu 28. Iha nível munisípiu, agrikultór iha Baucau kuaze moris di‟ak liu fali agrikultór sira husi munisípiu seluk. Hanesan hatudu iha Tabela 168, agrikultór hotu-hotu iha Baucau maizumenus iha sasan ida husi hirak ne‟ebé haktuir iha Tabela 170 enkuantu agrikultór sira iha Ermera iha sasan haat deit husi hirak ne‟ebé haktuir iha tabela laran. 197 Tabela 170. Sasan ne‟ebé umakain iha Riku soin/sasan Kadeira Telemóvel Radio Bidon Televizaun Motor Bicykleta Jeleira Jeradór Kareta Mákina dulas batar Mákina dulas hare Total respondente Aileu % 48 83 43 13 9 13 Ainaro % 83 96 87 65 13 30 4 2 46 Baucau % 91 78 76 12 34 16 6 6 4 1 23 Bobonaro % 82 78 12 43 35 33 Ermera % 100 33 67 33 Liquiça % 54 46 15 15 15 8 Manufahi % 73 91 27 27 27 18 73 Viqueque % 67 50 27 35 15 8 2 6 2 2 Média % 74 73 44 28 23 18 5 3 1 1 4 1 4 1 68 49 3 13 11 60 273 Kompara kondisaun ekonomia umakain durante tinan hirak nia laran, maioria status ekonómiku husi umakain OFDT sira kuaze iha melloramentu makaas dezde 2006-2007. Hanesan hatudu iha Tabela 171, agrikultór barak liu tan mak iha motor no telemóvel kompara ho tinan hirak antes. Tabela 171. Sasukat moris di‟ak iha tinan barak nia laran Deskrisaun Uma duku ho zínku Didin bloku tomak Meia parede Nahe ho sementi/ajulezu Telemóvel Motor Kareta Jeradór gazoel Total # respondente 2006-07 % n/a n/a n/a n/a 2007-08 % 76 19 22 34 2008-09 % 69 17 10 22 2009-10 % 79 24 13 35 2010-11 % 70 24 13 30 2011-12 % 62 13 12 19 2012-13 % 76 12 15 36 2013-14 % 78 17 10 17 3 5 2 3 340 10 5 3 3 502 6 3 1 2 362 43 11 2 3 354 65 22 4 9 237 35 10 0.9 1.4 156 71 13 9 1 136 73 18 1 3 273 6.2 Sumáriu estudu kazu hala‟o durante tinan 2014 Iha tinan 2014, ekipa peskiza sósio-ekonomiku involve aan iha ou fo apóiu ba estudu no levantamentu oin-oin. Iha sesaun ida ne‟e haktuir detallu kona-ba deskrisaun atividade no rezultadu ne‟ebé hetan. Iha relatóriu separadu kompletu kona-ba levantamentu no estudu ne‟ebé fó informasaun detallu liu tan ida ne‟ebé haktuir iha sesaun ida ne‟e. 6.2.1 Utiliza relasaun sosiál ba difuzaun fini iha TimorLeste Ida ne‟e estudu foti husi Modesto Lopes ba nia mestradu iha University of Western Australia (UWA). Parte husi estudu ho títulu Tipolojia Susesu husi Grupu Habarak Fini Komunidade (GHFK) ba multiplikasaun no distribuisaun batar fini produsaun aas iha TimorLeste hakerek fila-fali hanesan papel ne‟ebé publikadu iha jornál Agronomia ba Dezenvolvimentu Sustentável ho títulu “Harnessing social capital for maize seed diffusion in 198 Timor-Leste” (Lopes et al, 2015). Estudu ne‟e foka ba membru husi GHFK 30 ne‟ebé hetan entrevista iha tinan klaran 2013, besik ba tinan rua depois de sira-nia estabelesimentu. Grupu 30 ne‟e hili husi munisípiu lima (grupu neen kada munisípiu), no iha kada grupu hili ho arbiru/acak ba membru nain tolu hodi bele halo entrevista. Fatór ne‟ebé avalia relasionadu ho sira-nia influensa ba susesu GHFK hatudu iha Figura 58. Kompozisaun jéneru Medida grupu Estrutura grupu Esperiénsia grupu GHFK ne‟ebé susesu Apóiu estensaun Frekuénsia reuniaun Nível konfiansa Kualidade lideransa Figura 59. Kuadru peskiza Estudu hatudu: 1) katak grupu sira hetan produsaun aumenta iha sira-nia operasaun tinan segundu; 2) katak fini fahe ona ba membru grupu sira; 3) katak fa‟an fini estra hodi hetan rendimentu; no 4) katak susesu husi grupu sira ne‟e inspira agrikultór sira seluk atu estabelese grupu ne‟ebé hanesan. Karaterístiku balun ne‟ebé koreladu ho kuantidade fini ne‟ebé distribui ba membru grupu individuál, hanesan sasukat husi efikásia grupu: frekuénsia enkontru (r=0.69), númeru karaterístika lideransa pozitivu (r=0.57), nível konfiansa suco (r=0.51), no númeru funsaun jestaun definidu iha grupu laran (r=0.41). Karaterístiku hirak ne‟e hotu refleta kapitál sosiál no grupu governasaun ne‟ebé forte. Husi ne‟e ita bele konkluidu katak dezenvolvimentu bele halo profunda liu husi aliña no halo hanesan pozitivumente kapitál sosiál ne‟ebé existe entre agrikultór sira ba dizeminasaun teknolojia. 6.2.2 Estudu ba GHFK ualu ne’ebé kuda batar, hare no fore-rai Estudu ida ne‟e halo ba Grupu Habarak Fini Komunidade (GHFK) ualu (haree Tabela 172) ne‟ebé estabelese iha tinan 2012 iha munisípiu Ermera, Manatuto ho Lautem, ne‟ebé antes ne‟e Seeds of Life la implementa nia atividade iha ne‟ebá. Objetivu husi estudu ida ne‟e atu determina kapasidade husi grupu idaidak. 199 Tabela 172. Suco no GHFK selesionadu ba estudu lonjitudinál Nu . Munisípiu Postu Adm. Suco Naran GHFK Variedade ai-horis kultiva husi GHFK Avaliasaun kapasidade ba GHFK, 2014 tinan klaran (*) 1 2 3 4 5 6 7 Ermera Manatuto Lautem 8 (*) Railaco Hatolia Laclo Lalaeia Lospalos Lautem Lihu Tocoluli Ailelo Umacaduac Lifau Fuiloro Maina I Lesrema Aihatato-Haburas Loron Matan Remis Fela Hametin Haburas Lautem2 Sele Noi Mutin Noi Mutin Utamua Nakroma Nakroma Sele Baduro Moris Mesak Utamua A A B Iha PFK agora A B Iiha PFK agora B GHFK sira hetan avaliasaun husi Koordenadór Fini Komunidade Munisípiu, no fó valór ida husi tolu ne‟ebé iha: (A): aprezenta di‟ak; (B) aprezenta razoavél; (C) la aprezenta di‟ak. Total membru nain 64 husi grupu ualu hetan ona entrevista ba primeira vez iha trimestre primeiru no segundu 2013, wainhira sira kolleita ona sira-nia ai-horis primeiru, no segundu vez iha fulan Janeiru-Fevereiru 2014. Entrevista ronde primeiru foka ba rekollamentu informasaun jerál kona-ba agrikultór sira-nia umakain, prátika agrikultura, uja no haloot fini, familiaridade ho variedade kualidade di‟ak, seguransa ai-han no estratéjia buka ai-han. Entrevista ronde segundu foka ba diferensa jéneru iha atividade agrikultura, uja fini, seguransa ai-han no estratéjia buka ai-han. Ronde ida tan ba rekollamentu dadus ho agrikultór sira husi grupu ualu ne‟e planéia ba tinan klaran 2015. Área kobertura husi perguntas sei presiza atu determina, maibé avaliasaun inísiu kona-ba impaktu sei sai hanesan parte ida husi ne‟e. 6.2.3 Impaktu relasaun sosiál iha adosaun teknolojia agríkula Estudu ida ne‟e bazeia ba dadus rekolla durante levantamentu baze de dadus SoL iha fulan Outubru 2011. Dadus analiza husi Liv Pommer Jensen ba nia estudu mestradu iha University of Edinburgh, UK, ho títulu Adosaun ba Teknolojia Agrikultura: Fatór hirak ne‟ebé relasionadu ho adosaun ba variedade ai-horis kualidade di‟ak iha Timor-Leste. Estudu ne‟e nia objetivu atu identifika fatór hirak ne‟ebé relasionadu ho adosaun variedade ai-horis kualidade di‟ak iha zona agro-ekolojikal hotu-hotu, uja using binary logistic regression iha dadus ne‟ebé rekolla husi umakain rurais 1,511. Fatór ne‟ebé deskobre iha relasaun forte liu ba adosaun mak relasaun entre agrikultór sira ne‟ebé kuda variedade kualidade di‟ak no relasaun ne‟ebé besik liu entre sira. Nune‟e mos, ho diferensa iha zona agro-ekolójiku hotu-hotu, maka fatór tuir mai deskobre iha relasaun ba adosaun: munisípiu sira ne‟ebé implementa ona atividade SoL nian relasionadu ho variedade ai-horis kualidade di‟ak; familiaridade no involvimentu ho programa SoL hodi dezenvolve variedade ai-horis kualidade di‟ak; jéneru; idade; númeru no medida kantreru ka to‟os; tempu viajen entre umakain no to‟os; no nain ba transporte. Jeralmente, rezultadu husi estudu sujere katak adosaun bele hadi‟a liu husi foka ba rede sosiál no dezeña programa sensitivu ba zona agroekolojikál. 200 Iha segundu semestre 2013, teze mestradu kondensadu ba papel revizaun pár ne‟ebé publikadu iha fulan Juñu 2014 iha jornál Seguransa Ai-han ho títulu “Impaktu Relasaun Sosiál ba Adosaun Teknolojia Agrikultura: kazu variedade ai-horis iha Timor-Leste” (Jensen et al 2014). 6.2.4 Membru Rai & Emprestimu iha Asosiasaun Agrikultór Iha tinan klaran 2013, asosiasaun rua husi GHFK – ida bazeadu iha Liquiça, ida iha Baucau – hahu implementa atividade Rai no Emprestimu (R&E) ho membru sira. Atividade ida ne‟e inspira husi R&E no atividade empoderamentu ne‟ebé apóia ona husi Mundu Viziñu iha enclave Oecusse durante periódu 2006-2012. Kombina atividade grupu halo to‟os ho atividade R&E bele ajuda hametin relasaun sosiál iha grupu nia laran, no programa tanba hakarak atu dokumenta esperiénsia ne‟ebé hetan liu husi apóiu ida ne‟e. Levantamentu baze de dadus ba membru sira ne‟ebé involve iha atividade R&E (28 iha Baucau; 33 iha Liquiça) hala‟o ona iha fulan Dezembru 2013 no Janeiru 2014. Levantamentu finál sei realiza iha tinan 2015. Tabela 173 hatudu kona-ba saida mak motiva membru R&E sira atu involve iha atividade hirak ne‟e, no Tabela 173 hatudu kona-ba benefísiu saida mak sira espera atu hetan husi ne‟e, ou hetan tiha ona husi ne‟e (ba sira ne‟ebé empresta tiha ona iha momentu halo levantamentu ne‟e). Tabela 173. Motivasaun atu tama ba iha atividade R & E osan Razaun involve iha atividade R & E osan Atu bele empresta Fasil atu hetan osan iha situasaun emerjensia Atu aprende oinsa bele jere rendimentu Bele fahe lukru iha fin de tinan-tinan Atu investe Total sample 87% 69% Mane (N=34) 85% 65% Feto (N=27) 89% 74% Baucau (N=28) 82% 75% Liquiça (N=33) 91% 64% 54% 59% 48% 68% 42% 54% 62% 44% 64% 46% 44% 44% 44% 43% 46% Klaramente razaun prinsipál atu involve iha atividade R&E mak finansiál: nesesidade atun empresta osan no bele suporta iha situasaun emerjénsia. Respondente menus husi metade mak hanoin kona-ba investimentu, la haree ba xefe da familia nia serbisu iha agrikultura ka iha fatin seluk. Analiza korelasaun (uja teste chi square) hatudu katak laiha korelasaun entre jéneru no razaun atu involve, maibé iha korelasaun ho suco ba razaun "aprende oinsa atu maneija rendimentu": membru ho proporsaun aas iha Tequinomata (Baucau) involve iha grupu ho perspetiva ida ne‟e kompara ho Fahilebo (Liquiça). 201 Tabela 174. Espera ou hetan ona benefísiu husi involve iha atividade R & E osan Espera ou hetan ona benefísiu husi involve iha atividade R&E osan Selu oan sira-nia eskola Loke negosiu ki‟ik foun Hau bele responde di‟ak liu tan ba nesesidade emerjénsia Responde ba ai-han la to‟o Sosa sasan ka ekipamentu umalaran Seluk Eduka hau atu jere rendimentu Hadi‟a uma ou harii foun Hatama tan osan ba iha negosiu ne‟ebé existe Sosa animal no hakiak Lívre husi prátika usura Bele fahe lukru iha fin do ano Sosa ekipamentu agrikultura no insumu % sira ne’ebé mensiona kada benefísiu Total Total Total Total Total sample mane feto Baucau Liquiça (N=34) (N=27) (N=28) (N=33) 85% 85% 85% 86% 85% 48% 38% 59% 57% 39% 71% 82% 56% 89% 55% 39% 28% 5% 64% 39% 10% 21% 7% 30% 8% 38% 27% 6% 68% 41% 9% 29% 9% 41% 12% 41% 30% 4% 59% 37% 11% 11% 4%% 15% 4% 50% 29% 7% 71% 50% 14% 29% 14% 43% 11% 30% 27% 3% 58% 30% 6% 15% 0% 18% 6% Valor média* 4.60 3.60 3.30 3.10 2.80 2.70 2.20 2.00 1.80 1.50 1.00 0.90 0.00 * Konta respondente ne‟ebé mensiona no halo klasifikasaun válidu. Hanesan hatudu iha Tabela 174, ne‟ebé resposta sira klasifikadu tuir sira-nia valor média, no benefísiu importante liu tolu ne‟ebé espera mak hanesan: selu oan sira-nia osan eskola, hahu hala‟o empreza kikoan foun, no responde ba nesesidade emerjénsia 1 . Suprezamente, laiha korelasaun entre respondente sira ne‟ebé haktuir katak sira involve iha grupu atu investe (responde ba pergunta ne‟ebé liga ba Tabela 174) no sira ne‟ebé mensiona katak sira espera atu bele hahu loke empreza kikoan. Ida ne‟e bele sujere respondente sira atu kompriende kona-ba "investimentu" ba pergunta primeiru iha maneira posivél barak (investe iha edukasaun, iha uma laran, iha ekipamentu, iha empreza kikoan, nsst). Entre respondente 61, so iha 13 deit mak mensiona katak sira espera atu gasta osan ba agrikultura, ne‟ebé iha parte okos liu husi tabela. De fatu, empresta nia primeiru objetivu mak atu gasta ba buat ne‟ebé "imédiatu" liu hanesan ba edukasaun ka ba emerjénsia. Depois de kobre tiha buat hirak ne‟e mak espera atu uja ba "objetivu tempu naruk" hanesan hahu loke empreza kikoan, hadi‟a uma, sosa sasan ba uma ka ba agrikultura. Ida ne‟e bele haree hanesan sinál katak membru R&E sira la haree agrikultura hanesan sira-nia fonte prinsipál atu hadi‟a sira-nia vida moris. Fatór barak mak bele esplika situasaun ida ne‟e: asesu limitadu ba merkadu, asesu limitadu ba insumu agrikultura ou hanesan preferénsia ida deit ba atividade hatama osan ne‟ebé la‟os mai husi agrikultura. Alternativamente, sira bele adekuadamente kompleta ho instrumentu agrikultura, no nune‟e sira-nia nesesidade atu investe iha instrumentu adisionál sai menus. 1 Karik valor fo tuir persentajen respondente neebe lista kona-ba benefísiu, benefísiu tolu neebe mensiona ona husi respondente liu husi metade mak: 1) selu oan sira-nia eskola; 2) responde di‟ak liu ba situasaun emerjénsia, no 3) aprende oinsa jere rendimentu. 202 6.2.5 Distribuisaun fehuk midar kain ba umakain vulnerável Iha fulan Fevereiru 2013, fehuk midar kain ne‟ebé foti husi GHFK haat iha suco Maumeta, munisípiu Liquiça, distribui ba umakain vulnerável 120 iha suco ne‟ebé hanesan. Vulnerabilidade umakain bazeia ba avaliasaun konjunta kona-ba kondisaun uma, sasan ne‟ebé iha, área ka to‟os ne‟ebé kultiva, kuantidade batar ne‟ebé kolleita kada membru umakain no periódu ka durasaun tempu rai hamlaha‟. Ida ne‟e hanesan primeira vez tarjetu troka husi agrikultór ba agrikultór iha umakain vulnerável, no estudu kikoan organizadu atu aprende husi esperiénsia ida ne‟e. Iha fulan Novembru 2013, Ekipa Peskiza Sosio-Ekonómiku Seeds of Life vizita suco no tenta atu kontaktu benefisiáriu hotu-hotu ne‟ebé iha lista, atu verifika karik sira simu ona fehuk midar kain ka lae, karik sira kuda ona, karik sira bele kolleita ona, no tenta atu avalia sira ne‟e umakain vulnerável duni ka lae. Husi naran 120 ne‟ebé iha lista, ne‟ebé mai husi aldeia tolu husi haat ne‟ebé iha suco, bele halo kontratu ho ema nain 92. Husi ne‟e, 57 (62 %) simu ona fehuk midar kain no 35 (38 %) seidauk simu. Lista naran prepara ona antes atu halo distribuisaun, no mezmu sira hanehan ona liman iha lista nia laran, maibé ema hirak ne‟e haktuir katak sira seidauk simu fehuk kain, ou „asina‟ para simu. Benefisiáriu hotu-hotu kuda fehuk midar kain, maioria iha loron hanesan deit (64 %) ou iha loron tuir fali (29 %), no maioria agrikultór (79 %) kuda fehuk kain iha kintál besik uma. Iha agrikultór balun (61 %) foti sasukat ida ka rua hodi halo fehuk kain moris di‟ak liu, tuir prátika sira halo bebeik mak hanesan rega (45 % husi agrikultór) no hamoos du‟ut (39 %). Kondisaun rai maran hanesan problema importante ne‟ebé hasoru (husi agrikultór 67 %), no agrikultór 88 % ne‟ebé hetan esperiénsia failansu kolleita mak tanba sira la rega; husi agrikultór nain 25 ne‟ebé rega sira-nia fehuk kain, so iha nain tolu deit mak hetan esperiénsia kona-ba failansu kolleita. Fehuk midar, isin no tahan kuaze kolleita ona husi agrikultór 54 % ne‟ebé kuda ona fehuk midar kain ne‟e. Rezultadu kolleita kuaze uja husi hotu-hotu hanesan ai-han ba umakain, maibé mos fahe ho sira seluk, fa‟an nia isin no tahan, no fó han ba animal. Rezultadu prometidu ne‟ebé deskobre husi levantamentu katak maioria agrikultór (91 %) ne‟ebé simu ona fehuk midar kain kuaze kuda fila-fali ona, ou iha intensaun atu kuda filafali fehuk midar ne‟e – inklui agrikultór nain 21 husi 25 ne‟ebé hetan failansu kolieta. Kuda fila-fali kuaze iha área ka to‟os ne‟ebé hanesan deit (57 %), ou iha to‟os ne‟ebé luan liu tan (29 %). Wainhira agrikultór sira kuda fehuk kain iha kintál besik uma maka sira bele rega iha tempu bailoro ne‟ebé halo fehuk kain balun bele moris hodi produs nia kain para kuda filafali iha époka tuir mai. Levantamentu ne‟e mos tenta atu responde ba pergunta karik benefisiáriu sira ne‟e umakain vulnerável duni ka lae. Bazeia ba avaliasaun konjunta kona-ba kondisaun uma, sasan ne‟ebé umakain iha, medida to‟os ne‟ebé kuda, kuantidade batar ne‟ebé kolleita kada membru uma kain, no periódu ka durasaun tempu rai hamlaha‟, dalaruma um térsu husi benefisiáriu sira ne‟e partikularmente la konsidera hanesan vulnerável. Husi perspetiva atu hasa‟e númeru agrikultór ne‟ebé kuda variedade kualidade di‟ak, ida ne‟e la‟os problema bo‟ot ida; husi perspetiva atu fornese umakain vulnerável ho asesu ba fini variedade kualidade di‟ak mak sai hanesan problema uitoan. 203 Atu atinji tarjetu di‟ak liu ba umakain vulnerável, presiza fó breve intensivu no orientasaun husi parte prinsipál sira ne‟ebé foti desizaun hanesan (Estensionista, Xefe Aldeia no Xefe do Suco sira) antes halo distribuisaun fehuk kain ho objetivu distribuisaun (ex. atu fó asesu umakain vulnerável ba fini kualidade di‟ak; la‟os deit simplesmente atu hasa‟e númeru agrikultór ne‟ebé kuda variedade kualidade di‟ak) no ida ne‟e dalaruma sei efikás no baratu liu duke aplika mekanízmu kontrollu ne‟ebé firmi. 6.2.6 Monitorizasaun ba distribuisaun fini ai-horis Husi fulan Outubru 2013 to‟o Marsu 2014, MAP ho ONG sira distribui ona fehuk midar kain milaun metade nasionalmente husi variedade kualidade di‟ak lansa husi MAP hanesan Hohrae 1, 2 ho 3. Maizuenus fehuk kain 120,000 mak foti husi GHFK sira no restu husi ne‟e foti husi sentru peskiza ka husi produtór kontratadu sira. Fehuk kain sira ne‟e distribui ba ONG sira, ba grupu agrikultór ka individuál, ne‟ebé 70% mak organiza husi MAP no 30% husi ONG sira. Entre fulan Jullu no Outubru 2014, agrikultór nain 339 hetan entrevista iha suco 38 iha munisípiu hitu nia laran, atu husu sira-nia feedback kona-ba distribuisaun fehuk midar kain, no mos fini husi ai-horis sira seluk. Jeralmente, kobertura husi distribuisaun fehuk midar kain depois de distribuisaun kuaze satisfatóriu: 99% husi agrikultór sira ne‟ebé simu fehuk kain ne‟e kuaze kuda fila-fali ona, no 77% kuaze halo ona kolleita iha tempu halo levantamentu ne‟e, ka besik atu kolleita. Mezmu fehuk kain barak mak mate tanba kondisaun maran ne‟ebé akontese durante transportasaun, maibé so iha uitoan deit mak hetan estragus total: 89% husi fehuk kain sira ne‟ebé simu husi agrikultór sira kuaze di‟ak uitoan para atu kuda fila-fali (persentajen aas dalaruma tanba estensionista sira soe tiha kain ne‟ebé labele uja antes distribui ba agrikultór sira). Sasukat atu mantein fehuk midar kain fresku hela deit durante transportasaun (ex. kesi hamutuk ou falun ho saku mutin, hudi kulit, nsst) ajuda hadi‟a fehuk kain nia kualidade wainhira to‟o iha nia destinasaun. Kestaun prinsipál ne‟ebé fó sai liu husi levantamentu mak ligadu ba falta informasaun no sosializasaun ba agrikultór sira, ne‟ebé dalaruma afeta agrikultór ki‟ak sira espesifikamente:metade husi benefisiáriu hetan informasaun kona-ba distribuisaun tarde liu (loron antes ou loron ne‟ebé halo distribuisaun, ou dalaruma laiha liu informasaun), benefisiáriu 15% deit mak hatene kona-ba naran husi variedade ne‟ebé sira simu ona,agrikultór 31% mak rega sira-nia fehuk kain depois de kuda hotu tiha ne‟ebé rezulta fehuk kain balun mate tanba rai manas ne‟ebé iha. Agrikultór balun nia fehuk kain mos hetan estraga husi animal (laiha lutu). Aspetu hirak ne‟e bele hadi‟a husi estensionista sira. Parseiru MAP nian foka ba faktu katak distribuisaun kuaze tarde iha munisípiu balun. Tuir sira-nia hanoin katak koordenasaun di‟ak liu entre nível nasionál no munisípiu no mos buka atu fornese fini husi rai laran sei bele ajuda hadi‟a situasaun ida ne‟e. Programa haree tuir ona rekomendasaun ida ne‟e, no iha tinan 2014 halo ona preparasaun atu estabelese rede ba sentru distribuisaun fehuk midar kain. Figura 59 hatudu sentru hirak ne‟e iha teritóriu laran tomak. 204 Figura 60. Fatin husi sentru distribuisaun fehuk midar kain Durante hala‟o levantamentu, hetan mos informasaun kona-ba fini no ai-farina kain. Diferensa ida entre fini no ai-farina kain mak benefisiáriu sira dalabarak hato‟o katak sira hetan konfirmasaun sedu kona-ba distribuisaun fini no simu fini sedu liu kompara ho aifarina kain. Kaptasaun kona-ba variedade kuaze satisfas makaas: maizumenus 90% husi benefisiáriu kuda fini hotu-hotu/kain ne‟ebé sira simu no 82% husi sira ne‟ebé simu ai-farina kain bele halo kolleita ba sira-nia ai-farina (ou atu kolleita). Para atu familiariza agrikultór sira ho variedade kualidade di‟ak, dalaida tan levantamentu hatudu importánsia husi sosializa variedade nia naran ba benefisiáriu sira ne‟ebé hetan distribuisaun. De fatu, 83% husi agrikultór sira ne‟ebé haktuir katak sira la rona kona-ba naran “Hohrae” (total hamutuk 107) atualmente simu ona fehuk midar kain durante époka kuda ikus. Nune‟e mos, 24% husi agrikultór sira ne‟ebé haktuir katak sira la rona kona-ba naran “Ai-luka” atualmente simu ona ai-farina kain. Kazu ne‟ebé hanesan observa mos iha benefisiáriu fore-rai hitu. Nune‟e mos, respondente nain 63 primeiru haktuir katak sira la lembra kona-ba naran variedade fehuk midar ne‟ebé fahe ba sira maibé sira dehan katak sira kuaze familiar ho naran “Hohrae”. Kazu ne‟ebé hanesan deskobre mos iha agrikultór 23 ne‟ebé simu ona ai-farina kain husi variedade Ai-luka. 6.2.7 Levantamentu adosaun 2014 Iha fulan Agostu-Setembru 2014, halo entrevista ba respondente nain 702 iha suco 60 iha munisípiu 13 nia laran hodi hetan dadus loloos kona-ba nível adosaun variedade kualidade di‟ak, no mos kona-ba asuntu relasionadu sira seluk. Kompara ho baze de dadus iha tinan 2011 no levantamentu térmu médiu hala‟o iha tinan 2013, levantamentu adosaun tinan 2014 hatudu sinál ne‟ebé aumenta iha taxa adosaun variedade kualidade di‟ak (haree Tabela 175). 205 Tabela 175. Taxa adosaun ba variedade kualidade di‟ak Levantamentu baze Levantamentu de dadus térmu-médiu (2011) (2013) Adosaun ba variedade MAP oin ida ka liu 18% 25% (nasionál): Rejional: Oeste 12% 18% Sentru 20% 26% Leste 31%* 32% Programa relasionadu: Munisípiu husi inísiu 30% 36% SoL2** Munisípiu sira seluk 11% 20% Adosaun kada variedade: Sele (batar) 13% 15% Noi Mutin (batar) 2% Nai (batar) Nakroma (hare) 11% 15% Utamua (fore-rai) 16% 11% Hohrae (fehuk midar) 7% 7% Ai-luka (ai-farina) 3% 3% * La inklui Viqueque ho Lautem ** Liquiça, Aileu, Baucau no Manufahi Levantame ntu adosaun (2014) 33% 25% 39% 39% 42% 29% 20% 10% 0.3% 14% 12% 9% 5% Fatór prinsipál ne‟ebé deskobre influensa adosaun variedade kualidade di‟ak mak ligadu ba GHFK. Faktu hatudu katak iha GHFK iha suco, ne‟ebé agrikultór sira hatene konaba sira-nia existénsia nune‟e mos sai membru ba GHFK kuaze aumenta oportunidade ba agrikultór sira atu sai hanesan adotante. Enkuantu razaun prinsipál ba agrikultór sira hakarak kuda variedade MAP nian tanba deit fini fó ho gratuitu, no espera atu mosu motivasaun pozitivu hanesan promosaun, konsiénsia no asesu ba variedade kualidade di‟ak kuaze aumenta ho desentralizasaun no komersializasaun produsaun kualidade fini no fornesimentu. Respondente sira ne‟ebé kuda variedade kualidade di‟ak fó informasaun kona-ba periódu sira kuda variedade hirak ne‟e, no karik sira hakarak mantein kuda nafatin variedade sira ne‟e (haree Tabela 176). Tabela 176. Karateríistika adotante Média área % adotante Média Fonte ne’ebé kuda ne’ebé kuda durasaun primeiru husi kada variedade adosaun fini adotante kualidade di’ak (tinan) (ha) liu husi tinan ida Sele (batar) Noi Mutin (batar) Nakroma (hare) Utamua (fore-rai) Ai-Luka (ai-farina) Hohrae (fehuk midar) 43% MAP 52% MAP 50% MAP 34% MAP 30% CCT 52% MAP 0.3 0.3 0.4 0.1 0.2 0.1 42 20 52 48 27 49 1.9 1.4 2.0 1.9 1.6 2.1 Proporsaun husi planeamentu adotante atu kontinua kuda variedade kualidade di’ak (%) 99 98 97 96 100 100 Hanesan hatudu iha tabela iha leten, agrikultór sira ne‟ebé adopta variedade foun konsege kuda ona durante tinan rua nia laran, no maioria husi sira hotu hakarak atu mantein kuda nafatin variedade foun hirak ne‟e. 206 Jeralmente, 25% husi agrikultór sira rona ou hatene ona kona-ba ida husi variedade hirak ne‟e. Variedade ne‟ebé sira koñese liu mak Nakroma (32% husi agrikultór hare ne‟ebé seidauk kuda variedade Nakroma, ekuivalénsia ba 9% husi agrikultór hotu-hotu), Sele (15% husi agrikultór batar ne‟ebé seidauk kuda variedade Sele, 12% husi agrikultór sira hotu), Noi Mutin (13% husi agrikultór batar ne‟ebé seidauk kuda variedade Noi Mutin; 12% husi agrikultór hotu-hotu) no Utamua (10% husi agrikultór fore-rai ne‟ebé seidauk kuda variedade Utamua; 3% husi agrikultór hotu-hotu). Hanesan ita hatene katak agrikultór ho númeru aas liu ne‟ebé familiar ho variedade kualidade di‟ak lokálizadu iha munisípiu sira ne‟ebé involve kleur liu iha programa. Nune‟e mos, faktu hatudu katak agrikultór sira ne‟ebé hela iha suco ne‟ebé existe GHFK hetan oportunidade dóbru atu koñese di‟ak liu variedade hirak ne‟e (42% versus 21% ba agrikultór sira ne‟ebé hela iha suco ne‟ebé laiha GHFK). Habarak no distribuisaun fini liu husi GHFK sai ona hanesan aprosimasaun prinsipál ba asesu variedade kualidade di‟ak iha tinan tolu primeiru husi SoL 3. Tanba ne‟e mak importante atu hatene kona-ba to‟o iha ne‟ebé mak agrikultór sira sente, no partisipa iha GHFK sira ne‟e. Em jerál, iha agrikultór barak mak seidauk hatene kona-ba existénsia husi GHFK. De faktu, sample suco 49 husi 60 iha ona GHFK maibé so iha respondente 22% deit mak haktuir katak sira rona ka hatene kona-ba GHFK iha sira-nia suco laran. Enkuantu iha agrikultór barak (46%) haktuir katak laiha GHFK iha sira-nia suco laran, iha kazu maioria (75%) atualmente ida ka liu. Maizumenus um-tersu husi agrikultór ne‟ebé haktuir katak sira hatene kona-ba existénsia husi GHFK iha sira-nia suco mak sira ne‟ebé involve direta ou membru husi grupu ne‟e rasik, no metade husi ne‟e (48%) foin sai membru ba tinan ida2. Alvu husi programa SoL mak atu hadi‟a seguransa ai-han liu husi hasa‟e produtividade ai-han prinsipál. Tanba ne‟e mak inkluidu levantamentu iha sesaun foka ba seguransa ai-han. Relatóriu kona-ba inseguransa ai-han kuaze sei aas uitoan: 82% husi respondente haktuir katak sira-nia familia hasoru ona situasaun “tempu rai hamlaha” durante tinan tomak nia laran. Tuir média, tempu rai hamlaha ida ne‟e han tempu to‟o fulan 3.6. Dadus kona-ba konsume ai-han husi kuda rasik mos rekolla hotu ona atu kalkula kona-ba periódu ai-han menus (ex. periódu wainhira familia sira laiha ona ai-han ne‟ebé sira kuda rasik hanesan batar, hare, fore-rai, ai-farina no fehuk midar para atu konsume). Persentu ualunulu resin ida husi respondente sira hasoru ona situasaun ai-han menus maizumenus durante fulan ida nia laran no tuir média durasaun ai-han menus ne‟e han tempu to‟o fulan 4.2. Rezultadu ida ne‟e inkonsisténsia ho rezultadu levantamentu térmu-mediu tinan 2013 nian (ex. ai-han menus fulan 2.7), ne‟ebé hatudu katak dalaruma agrikultór sira subestimadu sira-nia ai-han ne‟ebé konsume iha levantamentu tinan 2014. Tarjetu prinsipál ba SoL nian mak to‟o iha fin de programa, umakain agrikultór 65,000 mak bele kuda ona variedade ai-han kualidade di‟ak oin ida ka liu. To‟o iha tinan klaran 2014, halo ona estimasaun katak umakain agrikultór 40,957 adopta ona maizumenus variedade kualidade di‟ak oin ida. Tanba ne‟e mak programa ida ne‟e kuaze la‟o tuir nia dalan atu atinji nia tarjetu iha fin de programa. Ida ne‟e ligadu ba taxa espansaun programa iha estabelesimentu GHFK: husi tinan 2011 (total husi GHFK 280 iha munisípiu 7), 2012 (GHFK 680 iha munisípiu 10) no 2013 (GHFK 1,018 iha munisípiu 13). Iha ne‟e espera katak sei iha maizumenus GHFK 1,350 wainhira programa ne‟e to‟o nia rohan. 2 207 Rekomendasaun tolu atu aumenta adosaun profunda ba variedade kualidade di‟ak mak hanesan: hasa‟e asesu ba fini iha rejiaun oeste ne‟ebé nia nível adosaun kuaze ki‟ik liu kompara ho rejiaun sira seluk; apóia MAP (no ajénsia sira seluk/ONG sira) atu hasa‟e efikásia husi sira-nia distribuisaun fini; hasa‟e publisidade, kontrollu no orientasaun ba GHFK sira ne‟ebé existe para asegura grupu sira ne‟e hodi bele garante difuzaun luan husi fini musan no kain ba sira-nia komunidade. 6.2.8 Potensiál komersializasaun husi sistema fini nasionál Dezde tinan 2012, SoL kolabora ona ho programa Master of Public Administration in Development Practice, iha International and Public Affairs, iha Columbia University, New York, liu husi simu estudante mestradu hodi halo prátika hanesan parte ida husi programa kolokasaun tempu rai manas. Iha tinan 2014, Molly Schneider mai hamutuk ho SoL durante periódu fulan tolu nia laran, hahu husi fulan Juñu to‟o Agostu, no halo levantamentu ho Produtór Fini Komersiál sira, agrikultór no mos fornesedór sira atu identifika dalan ne‟ebé potensiál liu ba komersializasaun Sistema Fini Nasionál. Foka husi estudu ne‟e mak atu entrevista no estuda kona-ba membru husi asosiasaun agrikultór, fornesedór kikoan kona-ba insumu agrikultura, no atu identifika ligasaun entre sira hodi hametin merkadu fini komersiál Timor-Leste nian ne‟ebé mosu. Setór privadu ba insumu agrikultura iha Timor-Leste mantein esporadiku no la la‟o ba oin. Nune‟e, rezultadu produsaun ki‟ik husi ai-horis prinsipál no ai-horis komersiál hamosu demanda ne‟ebé makaas ba insumu. Hahu iha tinan 2013, SoL apóia atividade oin-oin hodi liga Produtór Fini Komersiál (PFK) ho públiku no kanál privadu ba venda fini. Idealmente, MAP sei kompra fini hotu-hotu ne‟ebé nia kualidade garantidu produs husi PFK sira para atu substitui fini kuantidade bo‟ot ne‟ebé importa tinan-tinan husi governu. SoL mos halo ona esforsu atu fornese treinamentu kona-ba negósiu no konsellu venda fini ba PFK sira, no atu liga sira ba fornesedór insumu rejionál no nasionál (loja agrikulturas ho komersiante rejionál). Objetivu husi ne‟e mak atu hahu harii rede fornesedór fini komersiál no kompradór sira ne‟ebé la unikamente depende deit ba fini kompra husi governu. 208 Figura 61. Asosiasaun agrikultór Fitun Leste iha Baucau Dezenvolve viabilidade komersiál PFK la‟os deit depende ba viabilidade atu produs fini kualidade di‟ak maibé mos kona-ba produs no fa‟an produtu ne‟ebé responde ba demanda husi agrikultór kikoan sira liu husi kórente fornesimentu ne‟ebé existe ona. Rezultadu prinsipál hetan husi estudu ne‟e, no rekomendasaun ne‟ebé atu halo tuir husi ne‟e haktuir iha kraik. Inisialmente, wainhira asosiasaun agrikultór sira iha konfiansa liu tan ba MAP atu sosa sira-nia fini, maka kontratu profunda kona-ba sosa fini entre MAP ho PFK sira tenke preparadu. Mezmu nune‟e, ba tempu médiu no naruk, presiza halo esforsu sériu iha komunidade ONG nia le‟et no MAP atu hadi‟a tarjetu no hamenus neineik distribuisaun fini gratuitu. Distribuisaun gratuitu ne‟ebé bo‟ot nia rezultadu to‟o agora mak hamoosu merkadu komersiál ai-han prinsipál ne‟ebé barak liu tan. Nune‟e tenke halo esforsu atu halakon distribuisaun fini gratuitu ne‟ebé ho eskala bo‟ot, para empreza sira labele kontinua dúvida atu investe iha merkadu komersiál ba fini. Bazeia ba dadus rekolla husi agrikultór kikoan sira, iha merkadu potensiál ba pakote fini kualidade di‟ak iha sira-nia merkadu lokál. SoL tenke serbisu atu ajuda PFK sira estabelese venda iha área hirak ne‟e. Loja agrikultura no varejista insumu sira relata katak sira iha interese atu sai varejista ba fini pakote kikoan husi ai-han prinsipál, no liga ba komersiante rejionál sira. Tan ne‟e, SoL tenke serbisu atu liga PFK sira ba komersiante rejionál sira ne‟ebé bele fornese insumu ho pakote fini kualidade di‟ak SoL. SoL ho PFK sira tenke halo esforsu makaas atu hadi‟a merkadu nasionál ba variedade kualidade di‟ak liu husi kanál média Timor nian para atu habelar koñesementu kona-ba variedade no aumenta demanda konsumidór. Adisionalmente, tenke fó pensamentu ba dezenvolvimentu fini ho marka “Fini ba Moris”, ne‟ebé bele prova hanesan tékniku komersializasaun ne‟ebé iha benefísiu hodi hadi‟a demanda ba fini ho kualidade garantidu. 209 Bazeia ba feedback husi PFK, agrikultór kikoan no fornesedór insumu sira katak SoL tenke fó avizu ba PFK sira para bele falun ka ense fini iha pakote ne‟ebé ho medida diferente hanesan: 5kg, 2kg, 1kg, 500g, 250g. Informasaun kona-ba fa‟an fini tenke hadi‟a nafatin atu nune‟e bele buka popularidade pakote ho medida oinoin iha merkadu ne‟ebé diferente. Jeralmente, utilizadór no varejista variedade fini kualidade di‟ak no insumu agrikultura jerál presiza atu fó informasaun nafatin kona-ba produtu ne‟ebé sira uja. SoL tenke kontinua serbisu ho parseiru sira atu hadi‟a dizeminasaun informasaun kona-ba produtu agrikultura iha kada pontu husi kórente de valor ba insumu agrikultura. Ida ne‟e bele halo liu husi fó label ba produtu, venda no dizeminasaun informasaun jerál liu husi kanál média públiku hanesan televizaun, radio no jornál. Balun husi rekomendasaun hirak iha leten implementa tiha ona durante époka kuda tinan 2014-2015, em partikulár liu husi apóiu ho rede loja agrikultura iha munisípiu sira. 210 7. Klimátika no Sistema Kuda Rai Iha TimorLeste 7.1 Metereolojia ho Estasaun Klímatika Automátiku (Automatic Weather Stations) Rekollamentu dadus udan been kontinua ba tinan 2013-14 iha tempu kuda ai-horis iha munísipiu hotu exetu Ermera. Munísipiu Ermera reperezenta husi AWS CIMEL ALGIS nian. Estasaun balun muda fali ona husi to‟os na‟in sira-nia to‟os ba rai estadu nian ne‟ebé besik liu fatin metereolojia tempu Portugues nian. Ezemplu, hafoin peskiza ai-horis iha Holarua, Same AWS ne‟e muda fali ba fatin antigu Postu Administrativu, Same Vila. (Figura 1). Ida ne‟e atu halo komparasaun dadus tempu agora ho tempu Portugues nian atu hatene liu tan klímatika muda ka lae. Figura 62. AWS ne‟e muda husi to‟os OFDT nian iha Holarua lori mai iha fatin antigu iha Pousada, Same Vila, Edifísiu Administrativu Portuguesa iha tempu Portugues nian. Tuir sistema telekomunikasaun ne‟ebé mak avansadu ohin loron, entaun ami mos responde ho instalasaun estasaun 3 uza GSM ho kapasiddade di‟ak atu haruka dadus loroloron nian husi AWS ba internet. Estasaun 3 ne‟e mak hanesan iha Laklubar, Baguia no Fohorem. Estasaun hirak ne‟e wainhira monta fofoun lao ho di‟ak tebes (bailoro) maibé wainhira tempu udan to‟o sei infrenta problema ho transfere dadus ba internet tanba pilha fraku (battery solar panel down) impaktu husi kualidade loro matan no distánsia server ne‟ebé mak dook. AWS GSM ne‟e prova katak relativamente susesu hodi transfere dadus ba internet maski hetan problemas durante tempu udan problema kona-ba distánsia server. Agora daudaun rede estasaun agro-metereolojia iha Timor-Leste tomak hamutuk fatin 48 ne‟ebé responsabiliza husi ALGIS, MAF/SoL no JICA (Figura 3). 211 Figura 63. Mapa estasaun kilmátika hirak ne‟ebé responsabiliza husi ALGIS/SoL no JICA (MAP) iha Timor-Leste 212 Tabela 177. Lista estasaun klímatika automátiku (automatic weather station) hirak ne‟ebé responsabiliza husi MAP ID 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Latitude -8.71917 -8.83170 -8.99889 -8.57940 -8.92250 -9.31860 -8.59110 -8.74940 -8.45190 -8.53190 -9.16660 -8.53836 -8.72340 -8.92495 -8.58697 -8.98912 -8.61661 -8.70451 -8.73364 -8.83692 -8.89135 -8.90146 -8.53510 -8.64255 -8.63033 -8.94717 -8.96925 -9.28451 -8.26482 -8.49582 -8.54236 -8.67051 -8.73720 -8.74928 -9.00091 -9.02642 -9.16303 -9.20623 -8.74562 -8.86711 -8.61269 -8.47092 -8.67554 -9.01090 -9.09777 -8.74878 Longitude 125.57167 125.59810 125.50361 126.38661 125.18140 125.26000 125.56890 125.40000 127.01400 126.00530 125.71660 125.68453 125.43432 125.39885 125.34950 126.06158 125.63850 125.56480 125.56070 125.61240 125.59658 125.52087 126.34650 126.37929 126.66427 125.20537 125.04325 125.09632 125.60496 127.02705 126.83355 125.32979 125.13956 125.90888 125.65174 125.92083 125.71850 124.37433 126.38180 126.36533 126.29880 126.50960 125.99143 126.00900 125.70060 126.70591 Elevasaun 900 1500 812 612 135 22 460 1165 375 25 30 982 982 1165 52 69 975 980 925 1316 1667 2203 690 836 309 163 551 688 6 358 409 919 22 1005 550 101 9 29 648 51 88 10 135 21 32 6 Fatin Aileu Maubisse Ainaro Fatumaca Maliana Suai Dare Ermera Fuiloro Manatuto Betano Hera Gleno Atsabe Liquica Natarbora Acumau Quintal Portugal Seloi Malere Ululefa Aituto Hatobuilico Darasula Venilale Baguia Ritabou Balibo Fohorem Maumeta Fuiloro Luro Fazenda Algarve Loes Laklubar Same Dotik Betano Pante Macassar Ossu Viqueque Vemase Seical Cribas Sahen Caraulun Irabere 213 Munisípiu Aileu Ainaro Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautem Manatuto Manufahi Dili Emera Emera Liquica Manatuto Aileu Aileu Aileu Ainaro Ainaro Ainaro Baucau Baucau Baucau Bobonaro Bobonaro Covalima Dili Lautem Lautem Liquica Liquica Manatuto Manufahi Manufahi Manufahi Oecussi Viqueque Viqueque Baucau Baucau Manatuto Manufahi Manufahi Viqueque Operador ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS ALGIS SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL SoL JMP JMP JMP JMP JMP JMP Tipu CIMEL 405 CIMEL 405 CIMEL 420 CIMEL 420 CIMEL 420 CIMEL 420 CIMEL 405 CIMEL 420 CIMEL 420 CIMEL 420 CIMEL 405 Manual Manual Manual Manual Manual Hobo Micro Hobo Standard Hobo Micro Hobo Standard Hobo Micro Hobo GSM Hobo Standard Hobo Micro Hobo GSM Hobo Micro Hobo Micro Hobo GSM Hobo Satellite Hobo Micro Hobo Micro Hobo Micro Hobo Standard Hobo GSM Hobo Micro Hobo Micro Hobo Standard Hobo Satellite Hobo Micro Hobo Micro Hobo GSM Hobo GSM Hobo GSM Hobo GSM Hobo GSM Hobo GSM Tabela 178. Fatin Automatic weather station hirak ne‟ebé responsabiliza husi SoL husi média loroloron nian ba kada estasaun (Novembru, 2012, - Agostu, 2014) Média loroloron/Total Fatin Estasaun Udan (mm) Temp Max (⁰C) Temp Min (⁰C) RH Max (%) RH Min (%) Radiasaun Solar (MJ/m2/ loron) Velosidade anin (m/s) Anin hu rajada/ gust Max (m/s) Estasaun Munisípiu Latitude Longitude Alt (m) Acumau Kinta Port. Seloi Malere Aituto Ululefa Darasula Fatulia Ostico Balibo Ritabou Atauro Fuiloro Fazenda Alg. Loes Betano Dotik Holarua Same Pante Macasar Bahalara-uain Ossu De Cima Aileu Aileu Aileu Ainaro Ainaro Baucau Baucau Baucau Bobonaro Bobonaro Dili Lautem Liquiça Liquiça Manufahi Manufahi Manufahi Manufahi Oecusse Viqueque Viqueque -8.61661 -8.70451 -8.73364 -8.89135 -8.83692 -8.5351 -8.65613 -8.53551 -8.98455 -8.94717 -8.264374 -8.49582 -8.670667 -8.737201 -9.16303 -9.02642 -8.93483 -9.00104 -9.1999 -8.94973 -8.68865 125.6385 125.5648 125.5607 125.59658 125.6124 126.3465 126.36072 126.33021 125.04008 125.20537 125.607271 127.02705 125.329903 125.13956 125.7185 125.92083 125.62914 125.651755 124.34932 126.27348 126.37335 975 980 925 1667 1316 690 854 695 529 163 4 358 1130 22 9 101 1033 550 7 21 950 4.5 4.4 5.9 6.3 5.3 4.5 5.3 5.3 6.0 8.0 3.6 7.1 4.3 4.4 4.4 5.4 10.5 3.4 2.4 5.1 7.6 25.9 27.8 28.8 21.8 24.4 28.4 26.7 26.7 28.4 32.7 32.2 29.3 25.5 32.3 31.3 31.5 26.7 16.5 32.6 32.1 26.1 18.8 15.8 16.0 14.7 13.4 18.6 19.2 19.2 19.6 21.9 24.6 21.2 18.3 22.5 22.8 21.4 16.1 11.9 24.0 22.6 18.9 94.9 99.1 98.6 97.4 99.5 94.2 96.7 94.6 97.2 90.8 92.1 98.9 95.5 97.1 95.2 92.3 86.5 53.3 86.4 94.6 97.6 68.4 58.0 55.6 64.7 63.5 66.5 68.9 61.8 68.5 60.7 68.2 69.2 73.3 62.3 67.0 63.8 61.4 35.7 57.3 67.7 67.1 14.3 16.5 16.4 14.4 16.0 16.2 16.0 14.3 16.2 17.6 18.7 16.2 14.6 19.7 17.7 16.7 15.5 16.2 19.7 17.8 15.5 0.5 0.4 0.2 1.0 0.5 0.5 1.3 1.8 0.4 0.2 0.2 1.8 0.4 0.9 1.0 0.5 0.2 0.1 0.4 0.3 1.6 5.3 6.1 5.6 8.0 6.5 5.8 7.2 7.3 4.8 5.2 3.9 8.2 5.3 6.3 6.2 5.9 4.5 1.9 5.3 5.1 8.3 Ossu Viqueque -8.74467 126.38136 667 7.6 26.1 18.9 97.6 67.1 15.5 1.6 8.3 214 7.2 Analiza Dadus Tempu (klíma) tuir ZAE sira ba tinan 2013-14 7.2.1 Udan been Udan been iha teritóriu tomak laó di‟ak durante tempu kuda rai iha tinan 2013/2014 no laiha inundasaun signifikante ka estremu (makas)/ extreme flooding ne‟ebé mak bele afeta ba vida agrikultór sira to‟o tinan klaran 2013. Iha parte súl simu udan been barak liu no konsidera hanesan bi-modal ba tempu udan. ZAE 4 no 5 nudar fatin tempu udan ho durasaun fulan ualu no klasifika nudar fulan bokon ho total 100mm liu fulan-fulan (> 100 mm/fulan). ZAE 4 ho total udan been 2057mm kuaze dala rua barak liu kompara ho total udan been iha ZAE 1. Udan barak liu mos akontese iha Ossu de Cima ho total 166mm iha periódu óras 24 nia laran. Fatin seluk hanesan Fuiloro no Ritabou mos akontese udan barak mas ladún rezulta inundasaun (menus dook liu iha fulan Juñu, 2013 ba Bahalara-uain ho total 277mm). Tabela 179. Média udan been kada fulan ba zona agro-ekolojikál (ZAE) husi periódu Setembru 2013 to‟o Agostu 2014; ho total fulan ne‟ebé hetan bokon no udan barak liu iha loron ida ba kada ZAE Fulan ZAE 1 ZAE 2 ZAE 3 ZAE 4 ZAE 5 ZAE 6 Setembru Outubru Novembru 3.7 8.1 103.0 89.7 185.8 2.3 35.3 176.9 21.7 45.5 243.4 6.2 26.6 123.8 14.9 34.4 109.9 Dezembru Janeiru Fevereiru Marsu Abríl Maiu Juñu Jullu Agostu Total ba Tinan Fulan bokon (>100mm) Max ba loron ida (mm) 182.6 313.9 232.5 44.3 146.9 16.7 35.3 42.8 0.1 430.7 542.3 313.8 109.6 257.1 40.9 3.5 43.7 2.7 373.5 186.6 249.1 185.7 239.3 43.4 71.9 21.8 0.3 397.9 144.0 150.4 262.2 190.0 188.8 362.9 42.5 8.0 298.4 149.6 138.4 263.2 288.0 285.6 405.8 48.0 11.2 162.6 119.8 134.9 73.6 97.5 249.6 232.2 33.4 7.5 1130.0 2019.8 1585.9 2057.3 2044.8 1270.4 5 6 6 8 8 6 83.4 111.0 95.8 166.0 111.2 84.0 Fatin Maumeta Ritabou Darasula Ossu De Cima Fuiloro Betano Parte norte simu intensidade udan been aas liu. Ne‟e hatudu ba zona 6 nian katak iha ZAE 2 simu udan been liu 150mm (>150mm) iha loron 10 (dekadal) (Figura 63). Hanesan komparasaun deit, situasaun ne‟e akontese dala rua iha ZAE 4 no 5 iha parte súl. ZAE hotu exetu ZAE 1 simu udan been ba dala uluk iha fulan Outubru nia rohan, tuir kestaun periódu udan maran semana rua ka liu. Situasaun ne‟e importante liu ba agrikultór sira katak bele maneja rísku ne‟ebé mak atu mai ho ne‟e agrikultór sira bele rai fini balu hanesan rezerva ba tempu udan lolos. ZAE 1 no ZAE 2 baibain sira la utiliza rai iha periódu rai maran nian, durante fulan Marsu no Abríl ne‟ebé bele fó impaktu ba kuda batar liu-liu ba agrikultór sira ne‟ebé mak kuda tarde. Periódu udan maran ne‟e sei tuir mai ho udan barak liu ne‟ebé bele fó 215 oportunidade ba agrikultór sira hodi kuda ai-horis ho hortikultura hanesan modo tahan ka fore. Agrikultór ho teknolojia hodi hatene katak udan monu rai tarde sei bele fó tempu hodi halo finaliza sira-nia to‟os ba kuda rai iha tempu udan mai. 250.0 200.0 Udan been (mm) 150.0 100.0 50.0 0.0 AEZ 1 AEZ 2 AEZ 3 Figura 64. Média udan been kada dekadal ba zona agro-ekolojikál (ZAE) nian iha parte norte Timor-Leste Udan been (mm) 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 AEZ 4 AEZ 5 AEZ 6 Figura 65. Média udan been ba kada dekadal husi zona agro-ekolojikál (ZAE) nian iha parte súl Timor-Leste 216 Iha kosta súl, agrikultór sira hatene rai maran di‟ak liu iha tinan ida liu ba ho kumulativu udan been tun liu husi fulan Janeiru to‟o Maiu (Figura 6). Situasaun ne‟e kontráriu ho agrikultór sira iha kosta norte ne‟ebé hetan udan been di‟ak liu kompara ho kosta súl ho kuda rai dahuluk to‟o Marsu. Ida ne‟e núdar dezafiu ba variabilidade aas atu dezenvolve rezilénsia. Kuda ho kuidadu kombina hamutuk ho rai orgániku mak di‟ak sei satan maho been hodi tulun hetan produsaun di‟ak liu. 2500.0 Udan been (mm) 2000.0 AEZ 1 1500.0 AEZ 2 AEZ 3 1000.0 AEZ 4 AEZ 5 500.0 AEZ 6 0.0 Figura 66. Kumulativu udan been tuir Zona agro-ekolojikál husi fulan Setembu, 2013 to‟o fulan Agostu 2014 7.2.2 Temperatura Timor-Leste toman ona ho temperatura manas. Kuaze rísku ne‟e mosu relasaun ho temperatura aas liu-liu besik tasi ibun. Ba rai ne‟ebé mak ho elevasaun aas, agrikultór sira aproveita malirin ne‟e hodi kuda trigu, sabaraka no mos hortikultura sira seluk. Ritabou, iha rai tetuk Maliana rekorda ho temperatura aas liu mak 37.2 °C iha fulan Outubru nia rohan. Iha fatin seluk sira hanesan Maumeta (Atauro), Loes, Pante Makassar, Betano, Bahalarauain no Dotik ho temperatura 35°C liu. Nune‟e mos iha Bahalarauian, Ritabou no Pante Makassar temperatura aas liu iha fulan Fevereiru nia rohan no inísiu fulan Marsu ne‟ebé bele fó impaktu ba batar nia funan. Temperatura malirin liu akontese iha fulan Agostu iha Maubisse ho nia rekorda tun liu 4.8°C. Nune‟e mos akontese iha sentru peskiza Ululefa ne‟ebé lokalizadu iha foho altitude aas nia sorin. 217 40 35 Temperatura (oC) 30 25 20 AEZ 1 15 AEZ 2 AEZ 3 10 5 0 Figura 67. Dekadal másimu (upper) no mínimu (lower) temperatura iha parte norte TimorLeste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) 40 35 Temperature (oC) 30 25 20 AEZ 6 15 AEZ 5 10 AEZ 4 5 0 Figura 68. Dekadal másimu (upper) no mínimu (lower) husi temperatura iha parte norte Timor-Leste husi zona agro-ekolojikál (ZAE). 7.2.3 Radiasaun loro-matan Komparasaun radiasaun loro-matan nian ba zona agro-ekolojikál hotu hatudu katak iha área kostal (tasi ibun) ZAE 1 no ZAE 6 hetan radiasaun loro-matan aas liu. Iha área parte foho em jerál hetan radiasaun loro-matan menus liu tanba kalohan taka metin. Durante periódu fulan Dezembru to‟o Abríl iha parte foho ZAE 3 no ZAE 4 hetan radiasaun loromatan 25% no ida ne‟e menus liu wainhira kompara ho área kostal (tasi ibun) ZAE 1 no ZAE 6. Durante iha periódu hanesan entre foho lolon parte norte no parte súl ba ZAE 2 no ZAE 5 hetan radiasaun loro-matan 14% deit. 218 300.0 Radiasaun (MJ/m2/d) 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 AEZ 1 AEZ 2 AEZ 3 Figura 69. Dekadal radiasaun loro-matan iha parte norte Timor-Leste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) idaidak. Radiasaun (MJ/m2/d) 300.0 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 AEZ 4 AEZ 5 AEZ 6 Figura 70. Dekadal radiasaun loromatan iha parte súl Timor-Leste ba zona agro-ekolojikál (ZAE) idaidak. 219 3500.0 Radiasaun (MJ/m2/d) 3000.0 2500.0 AEZ 1 AEZ 2 2000.0 AEZ 3 1500.0 AEZ 4 AEZ 5 1000.0 AEZ 6 500.0 0.0 December January February March April Figura 71.Gráfiku kulmulativu radiasaun loromatan ba zona agro-ekolojikál (ZAE) hotu iha Timor-Leste. 7.2.4 Estragus husi Anin Kuandu anin hu maka‟as fó impaktu ba redusaun produsaun batar no bele halo batar hun barak sai tohar. Anin ne‟e estraga batar bainhira batar hahu funan ona no mos hahu isin tanba iha periódu funan mak anin maka‟as entaun anin hu sai hotu batar nia funan (funan mane no funan feto) ne‟ebé mak sei afeta ba batar nia isin. No mos bainhira batar isin ona mak anin maka‟as entaun sei fó impaktu ba batar hun tohar ho nune‟e batar sei la fó prosudaun ne‟ebé di‟ak ka aas. Iha área ne‟ebé mak baibain iha anin hu maka‟as agrikultór sira di‟ak liu labele kuda batar ho nia densidade liu hun 7/m² estragus sei afeta barak liu iha faze vejetativu (Mi, Liu & Zhang, 2014). Durante batar sei badak (juvenile) anin hu maka‟as mos sei la afeta ba batar. Rísku hirak ne‟e sei akontese em jerál iha fulan Janeiru no kontinua to‟o Marsu. Tabela 179 hatudu katak fatin ne‟ebé mak hili inklui estasaun peskiza 4 no mos fatin seluk ne‟ebé hetan estragus husi anin maka‟as. Estragus husi anin mos depende ba fatór lokál hirak hanesan iha tempu kuda rai, rai lolon (slope) no mos aspetu protesaun husi vejetasaun (ai) seluk. Velosidade anin maka‟as liu 15m/s (54km/hr) akontese entre fulan Janeiru nia rohan no Fevereiru núdar fulan ne‟ebé hetan estragus maka‟as husi anin. 220 Velosidade rajada (ms-1) 30 25 20 15 10 5 0 January Loes Darasula February Fatulia QP Fazenda March Aituto Fuiloro Betano Figura 72. Komparasaun dekadal velosidade anin másimu ba fatin diferente iha Timor-Leste. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0:00 4:40 9:20 14:00 18:40 23:20 4:00 8:40 13:20 18:00 22:40 3:20 8:00 12:40 17:20 22:00 2:40 7:20 12:00 16:40 21:20 2:00 6:40 11:20 16:00 20:40 1:20 6:00 10:40 15:20 20:00 0:40 5:20 10:00 14:40 19:20 Velosidade anin (ms-1) Hanesan ezemplu, agrikultór sira iha Lospalos rai aas (plateau) baibain anin maka‟as akontese iha fulan Janeiru nia rohan no inísiu fulan Fevereiru hanesan hatudu iha Figura 13. Durante loron 3 anin maka‟as liu 15m/s halo batar hun balu monu no tohar. Fatin aas hanesan Aituto hetan rísku anin bo‟ot tebes ho velosidade anin 85k/h akontese iha fulan Janeiru. Situasaun ida ne‟e fó impaktu ba agrikultór sira-nia produsaun batar iha to‟os laran. Tanba wainhira anin maka‟as maka sei estraga batar tohar no monu no labele fó produsaun di‟ak. Impaktu husi anin mos bele lori moras no pesti ba batar. Ho velosidade anin ne‟ebé bo‟ot estraga mos to‟os na‟in sira-nia uma iha tempu ne‟ebá. Wind Gust Figura 73. Velosidade anin iha Fuiloro, Lautem durante loron 7 tuituir malu 28/1/2014 to‟o 3/2/2014, hatudu anin maka‟as liu ho16m/s. 221 periódu Figura 74. Staff MAP han hamutuk ho to‟os na‟in iha to‟os na‟in nia uma oin ne‟ebé mak hetan estraga husi velosidade anin ne‟ebé bo‟ot iha tinan 2012. No mos Hobo Micro Weather Station iha liman karuk. 222 7.3. Sukat Klíma Tempu Antigu Nian (Tempu Portugues) Operasaun estasaun metereolojika ba dahuluk iha Timor-Leste ho periódu badak deit husi fulan Jullu, 1861 to‟o Janeiru, 1863. Operasaun tempu ne‟ebá la to‟o iha tinan 1914 no iha tinan ne‟ebá foin mak inísia atu dedika serbisu metereolojia ba Timor - Leste. Hahu husi ne‟e Timor Portugues iha tempu ne‟ebá hetan sukat udan been manuál hamutuk unidade 4 ne‟ebé installa iha Dili, Ermera, Hatolia no Raimera. Tinan 1916 sukat udan been aumenta hamutuk unidade 20 iha teritóriu tomak. Sukat udan been hirak ne‟e monta iha fatin Igreja (missaun) no postu militár sira nian. Tinan 1917 aumenta tan ho unidade 15 ba metereolojika no unidade 15 ba sukat udan been manuál. Tinan 1941 estasaun hamutuk unidade 16 no sukat udan been unidade 11 ne‟ebé mak hala‟o opersaun iha tinan ne‟ebá tanba hetan impaktu husi funu mundiál II (Segundu gerra mundiál). Iha tempu ne‟ebá munisípiu Baucau hetan rekomendasaun iha fulan Outubru hodi installa iha ne‟ebá mas operasaun la hala‟o to‟o tinan 1950 nian klaran. Durante tempu ne‟ebá kolonizadór sira halo dekretu lei ida hodi kombina hamutuk entre metereolojia, jeofízika no astronomia ne‟ebé hetan kontrolla husi diresaun ida deit. Iha tinan 1955, rede metereolojika opera metereolojia hamutuk unidade 26 no sukat mos udan been hamutuk unidade 26. Serbisu ne‟e mos hetan tan impaktu husi kolonizadór Portugal dada aan husi Timor Portugues ba sira-nia rai no Indonézia hahu invade Timor Portugues tempu ne‟ebá. Governu Indonézia re-installa serbisu metereolojika iha TimorLeste maibé ba fatin 3 deit mak hanesan estasaun Dili, estasaun Baucau no estasaun Pante Makassar iha Oecusse. Arkivu Nasionál toma konta dadus udan been loroloron nian iha tempu Portugues no agora dadaun sei buka atu hatama hela (entry digitizing) hahu husi tinan 2013 to‟o 2014 maneja husi Diresaun Nasionál Metereolojia no Jeofízika (DNMJ) ne‟ebé mos hetan apóiu konsellu husi Seeds of Life (SoL). Maibé, informasaun kona-ba fatin hirak ne‟ebé sukat klíma ne‟e seidauk loloos. Tanba pontu GPS ne‟ebé mak foti hanesan latitude no longitude ne‟ebé mak iha la los (accuracy) ba distánsia (km) no fatin balun laiha no mosu fali iha fatin seluk. Maibé informasaun balun hetan husi peskizadór Santika (Santika, 2004). Dadus tempu Portugues nian no mapa balun sei uza mak hanesan „O Clima De Portugal (Ferreira, 1965), O Clima e O Solo De Timor (Soares, 1957) no buletin kona-ba agrikultura balun iha inísiu tinan 1900 (Agriculture, 1920)‟. Referénsia balun halo husi foto aérea (aerial photography) ne‟ebé hala‟o husi konsultór ho MAP. No to‟o ikus kazu balun rezolve ona liu husi hala‟o vizita ba fatin-fatin tuan no identifika fatin balun. Maibé iha fatin balun hanesan “ Granja E. Marques no Suro” to‟o agora seidauk hetan loloos. Mapa no tabela kraik hanesan fatin estasaun balun ne‟ebé mak identifika ona. Latitude no longitude tuir World Geodetic System,1984 (WGS84). 223 32 12 Figura 75. Mapa sukat klíma históriku durante periódu Portugues nian. 224 Tabela 180. Fatin Sukat Klíma Históriku ID 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Naran Aileu Ainaro Alas Atabae Atauro (Maumeta) Baaguia Balibo Barique Baucau Betano Bobonaro Boibau Dare Dili Ermera Fasenda Algarve Fatu Berliu Fatu Bessi Fohorem Gleno Granja E. Marques? Hato Builico Hato Lia Hato Lore Hato Udo Ilomar Kelicae (Quelicai) Laclo Laclubar Lacluta Laga Lahane Latitude -8.73148 -8.99103 -9.02021 -8.81446 -8.26723 -8.62827 -8.96843 -8.84766 -8.46259 -9.16491 -9.03522 -8.68276 -8.59239 -8.55563 -8.75211 -8.67078 -8.94979 -8.75288 -9.28373 -8.72351 -8.54576 -8.90157 -8.81401 -8.77744 -9.11038 -8.71009 -8.60278 -8.55704 -8.74769 -8.78803 -8.47445 -8.57454 Longitude 125.56706 125.51007 125.79070 125.15587 125.60435 126.65312 125.04236 126.06376 126.45285 125.72928 125.32463 125.31761 125.57150 125.57636 125.39564 125.32982 125.87620 125.32426 125.09223 125.43555 125.57666 125.52009 125.31713 126.56305 125.58691 126.82683 126.55920 125.91368 125.91076 126.15511 126.59852 125.58488 ID 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Naran Laivai Lautem Lete Foho Liquica Lolotoe Lore Lospalos Luro Maliana Manatuto Maubara Maubisse Natar Bora Nitibe Oesilo Okussi Ossu Raimera Latitude -8.41295 -8.36498 -8.83369 -8.59380 -9.16420 -8.66553 -8.52426 -8.54236 -8.99772 -8.51069 -8.61643 -8.84075 -8.98400 -9.33738 -9.34774 -9.20146 -8.74330 -9.01781 Longitude 126.73949 126.90063 125.42528 125.32707 125.26814 127.02398 126.99593 126.83355 125.22485 126.01604 125.21073 125.60190 126.06357 124.22044 124.37902 124.37088 126.38519 125.62552 Elevasaun (m) 920 815 202 387 10 428 554 340 327 6 802 644 524 5 1192 916 595 1092 598 708 Precisaun (m) 500 500 500 50 100 200 50 100 6300 2000 100 50 2000 50 100 20 1000 500 1000 1000 1926 583 237 470 391 698 142 1077 316 52 104 200 600 50 100 500 500 800 200 5000 100 100 Elevasaun (m) 26 16 1490 26 819 12 395 413 253 7 76 1463 33 780 475 10 669 735 Precisaun (m) 100 100 800 20 1000 500 100 50 500 500 50 50 2000 2000 1000 500 50 50 225 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 Remexio Same Soibada Suai Suro? Tutuala Turiscae Ue Laluho (Quiras) Vemassi Venilale Viqueque We Berec Zumalai -8.61505 -9.00063 -8.85939 -9.30908 -9.05976 -8.39184 -8.82269 -9.02562 -8.51475 -8.64101 -8.85538 -9.01318 -9.15828 125.66485 125.65200 125.94249 125.25324 125.54343 127.25722 125.70484 125.99725 126.20930 126.38060 126.36277 125.89548 125.44991 878 556 645 91 432 361 1183 29 45 839 58 127 91 226 300 20 600 500 200000 500 500 1000 1000 500 1800 1000 1000 Validasaun APSIM-Variedade batar “Sele” 7.4 Modelasaun Programa (modelling program) ba ai-horis naran APSIM (Agriculture Production Simulation) aseita halo investigasaun ba dezenvolvimentu no produsaun ba batar iha Timor-Leste. Fatin ai-horis sira ne‟ebé mak kuda iha Timor-Leste ho variasaun temperatura diferente iha foho lolon ho nia nia nível tasi liu husi 2,963m ho distánsia kilomteru 40 husi tasi. Latitude fó impaktu ki‟ik liu ba temperatura nia intervalu iha Timor Leste hasoru leste oeste no nia extensaun 1.4° husi latitude. Variedade batar dezenvolve ona iha APSIM laran hodi hatene durasaun moris husi LYDMR (CYMMIT, Índia) hodi halo peskiza adaptasaun no fó sai ona (fó naran ona) iha Timor-Leste ho naran koñesidu „Sele‟. Simulasaun ne‟e hala‟o ho dadus klímatika nian husi fatin 9 ho époka kuda rai dala ida (one growing season) no kompara ho observasaun durasaun moris ba maizumenus esperimentsaun ba fatin 100 ne‟ebé mak besik sukat klíma nia fatin. Sukat klíma nia intervalu altitude husi tasi hahu husi 21m to‟o 1667m. Batar presiza tempu manas husi foin moris (kecambah) to‟o periódu juvenile (vejetativu) nia rohan to‟o 273°C/loron atu dezenvolve batar „Sele‟ iha Timot-Leste. APSIM – Batar Sele koko atu responde nitrojéniu ne‟ebé mak uza ba esperimentu iha kampu hanesan iha sentru peskiza Betano, Ululefa no Loes. Simulasaun produsaun ba fatin 3 ho total nitrojéniu entre 0, 15, 30, 60 no 120 N/ha. Materiál orgániku rai nia uza 0kg husi esperimentu N ho nune‟e simulasaun produsaun bele hanesan ho produsaun observasaun iha kampu. Aumenta doze N uza mos ba modelasaun no kompara ho rezultadu iha kampu (Figura 75). Rezultadu simulasaun (t/ha) 8 7 6 5 Urulefa 4 Betano 3 Loes Dry 2 Linear (1 to 1) 1 0 1 2 3 4 5 Rezultadu observadu (t/ha) 6 7 Figura 76. Rezultadu produsaun batar uza APSIM kompara ho produsaun batar observasaun nian ho aplikasaun doze adubu N iha estasaun peskiza fatin 3. 227 7.5 Halo simulasaun ba efeitu temperatura, adubu no fenolojia ba batar Metodolojia Simulasaun detallu ba impaktu esperimentu husi APSIM – Batar (Keating et al., 2003) ba fatin 4 iha Timor-Leste ba tinan 8 nian (2004-12) no dadus detallu liu ba fatin metereolojika bele hare iha Tabela 181 atu determina efeitu temperatura sa‟e ba batar nia moris no produsaun. APSIM-Batar ne‟e halo analiza ba fatin peskiza idaidak ho dadus klímatika ba periódu tinan 8 nian (dadus klíma ba tempu agora nian) no mos halo analiza dalaida tan ho aumenta temperatura ba 1.5°C no 3.0°C ba loroloron durante batar nia moris no la fó adubu adisionál N 40kg/ha no 80kg/ha kada tinan. Tabela 181. Fatin peskiza 4 ho média dadus husi 2004-12 Fatin Latitude Longitude Elev. (m) Aspetu Max temp (°C) Min temp (°C) Udan tun Dez-Mar (mm) Radiasaun loro-matan (MJ m-2) ZAE Betano 9.148°S 125.696°E 20 Flat 25.2 18.1 594 14.9 Southern coast Dare 8.591°S 125.568°E 440 21.2 16.0 628 9.4 Northern lowlands Alieu 8.719°S 125.572°E 940 22.5 14.2 925 12.4 Northern highlands Maubisse 8.832°S 125.598°E 1480 17.4 11.3 593 11.6 Southern highlands Northern slope (80%) South west slope (5%) South east slope (40%) APSIM-Batar ne‟e uza halo analiza ba fatin peskiza idaidak no uza dadus klíma durante tinan 8 nia laran (dadus ba tempu agora nian), no analiza dalaida tan ho aumenta temperatura 1.5°C no 3.0°C loroloron durante batar nia moris no produsaun no la ho adubu adisionál N 40 no 80 kg/ha. Nune‟e mos sei analiza barak liu tan nível N no nível karbonu orgániku rai nian ne‟ebé hatudu iha Tabela 182. Orgániku karbonu (org. C) ho total faksaun (fraksi) husi Walkey no Black (1934), faksaun biomass (FBiom). Simulasaun ba dala rua analiza ba batar „Sele‟ maibé uza orgániku karbonu rai nian 1.2%, 1.9% no 3.8%. Atu halo simulasaun ba durasaun moris ba variedade ne‟e tempu manas sei muda husi periódu foin moris (kecambah) to‟o juvenile (vejetativu) nia rohan ho + 50°C/loron no +100°C/loron. 228 Tabela 182. Xave rai, Uza parametru kuda rai no jestaun iha analiza simulasaun ho APSIMBatar Parametru Perfil rai Bee iha ba aihoris Karbonu rai no nitrojéniu orgániku Variedade Jestaun Valór Perfil rai flúviku ho rai kle‟an husi 1.8m fahe ba fase 5 (0-0.12, 0.12-0.35, 0.350.7, 0.7-1.0, 1.0-1.8 m) Bee inísiu 20% disribui hanesan iha perfil Kle‟a 0-15 15-30 30-60 Total Org. C (Walkley Black, %) 1.90 0.36 0.42 60-90 0.24 0.4 0.6 0.8 Iníisiu Nitrate N (kg ha-1) 4.0 2.0 1.0 Inísiu Ammonia N (kg ha-1) 1.0 1.0 0.5 1.0 1.0 0.5 FBiom (0-1) FInert (0-1) 0.04 0.02 0.02 0.02 90-120 0.24 0.01 1.0 1.0 0.5 “Sele” Média variedade maturasaun tarde. Hanesa ho SC623 maibé ho tempu termiku emerjénsia (kecambah) atu akaba faze juvenil mak 273oC loron no númeru másimu batar musan mak 520 musan kada fulin. Kria ona extra durasaun 2 ho tempu terminku husi emerjénsia to faze juvenile mak 323 (+50) no 373 (+100) °C loron. Aplika ona “disc”-type tillage ida ba kle‟an 150mm ihaloron 1 fulan Outubru. Uza planador ba kultiva ho medida 150mm Kritéria kuda: Akumula udan been 20mm durante loron 3 husi 1 Nov. to‟o 10 Jan. Densidade ai-horis: ai-horis hun 5 kada m-2. Distánsia ho kle‟an: 0.75 m liña no 20mm kle‟an. Kari adubu ba kada tratamentu Material orgániku iha rai leten hasai iha 1 de Setembru kada tinan. Rezultadu Hasa‟e durasaun moris faze vejetativu nian signifika katak sei hatun produsaun husi 3,350kg/ha ba 3,170kg/ha ba batar Sele bainhira iha faze vejetativu temperatura sa‟e to‟o 50°C/loron no hetan deit produsaun 2,900kg/ha bainhira temperatura sa‟e to‟o 100°C/loron. Bainhira halo simulasaun manas global ba aumenta temperatura 1.5°C no 3.0°C iha fatin Betano no Dare produsaun sei tun la ho adubu maibé produsaun sei sa‟e iha fatin ne‟ebé mak konsidera rai malirin hanesan Aileu no Maubisse (Tabela 183). Peskiza ne‟e mantein uza ho aplikasaun adubu N 40kg/ha exetu fatin peskiza iha Aileu. Aumenta adubu adisionál N ho 80kg/ha ba fatin hotu hatudu produsaun tun bainhira temperatura mos aumenta. 229 Tabela 183. Simulasuan tempu ba 50% funan no isin tasak depois kuda 0 kg ha-1 Nitrojéniu Temp. 50% Maturu regime Funan (LDK) (LDK) 40 kg ha-1 Nitrojéniu 80 kg ha-1 Nitrojéniu (t/ha) (t/ha) 50% 50% Maturu Prod. Biomass Maturu Prod. Biomass Funan Funan (LDK) (LDK) (t/ha) (t/ha) (LDK) (LDK) (t/ha) (t/ha) Prod. Biomass Betano 51.9 87.8 4.02 8.49 51.9 87.8 4.34 9.56 52 87.9 4.38 9.80 +1.5 °C 49.3 83.4 3.68 8.21 49.3 83.4 3.88 8.70 49.1 83.3 3.89 8.92 +3.0 °C 48.3 81.9 3.42 8.00 48.3 81.9 3.53 8.35 48.1 81.8 3.53 8.47 54.5 95.4 2.34 5.53 54.5 95.4 2.48 5.76 54.5 95.4 2.50 5.80 +1.5 °C 50.5 88.4 1.92 4.78 50.5 88.4 1.99 4.90 50.5 88.4 2.01 4.95 +3.0 °C 47.0 82.3 1.63 4.08 47 82.3 1.66 4.16 47 82.3 1.69 4.22 115.3 2.57 6.62 66 115.3 3.97 8.79 66 115.3 4.58 10.11 +1.5 °C 59.8 105 3.08 6.68 59.8 105 4.11 8.43 59.8 105 4.37 9.06 +3.0 °C 54.9 Maubisse 96.4 3.13 6.57 54.9 96.4 3.59 7.57 54.9 96.4 3.65 7.80 80.8 142.1 1.74 6.07 80.8 142.1 3.66 9.36 80.8 142.1 5.35 11.83 +1.5 °C 72.9 127.6 2.41 6.40 72.9 127.6 4.26 9.42 72.9 127.6 5.47 11.44 +3.0 °C 65.9 115.4 2.60 6.67 65.9 115.4 4.26 9.23 65.9 115.4 4.96 10.52 Atual Dare Atual Aileu Atual Atual 66 Fatin hotu-hotu iha variasaun temperatura ne‟ebé la hanesan ba batar nia moris, rezultadu ne‟e hatudu mai ita katak iha duni interasaun entre temperatura ho nitrojéniu. Relasaun entre batar nia moris ho temperatura no produsaun (iha diferensa simu radiasaun) no mos variasaun nível aplikasaun N (Figura 17). La‟os ho N, rezultadu simulasaun ba produsaun batar sa‟e tuir temperatura másimu entre 23°C to‟o 31°C no produsaun tun ba temperatura másimu to‟o 36°C maibé ho aplikasaun adubu N 80kg/ha produsaun sei tun neineik hanesan temperatura sa‟e husi 23°C to‟o 36°C (Figura 17). Ho apliksaun adubu N 40kg/ha la fó impaktu temperatura ba produsaun husi 23°C to‟o 31°C, hafoin produsaun tun ba temperatura ne‟ebé mak manas liu (Figura 17). Temperatura 31°C to‟o 36°C núdar temperatura másimu ne‟ebé fó impaktu negativu ba produsaun batar husi 3,500kg/ha ba 2,000kg/ha no bainhira hasa‟e nível N nian sei la afeta mos ba produsuan batar nian (Figura 17). Analiza ida ne‟e fó sujestaun di‟ak katak iha interasaun entre temperatura no variasaun aplikasaun N ba produsaun batar. Ida ne‟e signikativa tebetebes no asosiadu entre rezultadu simulasaun ba produsaun ho N ho total barak liu husi nia intervallu ba kada fatin husi tratamentu N husi simulasaun tempertaura (r² = 76.8***) ho produsaun sa‟e 35.6kg/ha/kgN. Interasaun entre másimu batar ninia moris ba temperatura no fornesimentu N ba hasa‟e nível adubu N nian hanesan ho interasaun produsaun ne‟ebé observa, exetu ba aplikasaun 40kg/ha husi adubu N rezulta hasa‟e nível N ba temperatura (Figura 18). Figura 76 Relasaun entre média másimu moris – temperatura époka (MaxT) no rezultadu produsaun ba kada tinan no kada simulasaun (atuál, +1.5 ho +3.0 °C; Sele, Sele+50 no Sele+100 °C durasaun loron1 husi moris ba to‟o faze naton; no fatin haat: Betano, Dare, Aileu, ho Maubisse) ba 0 (x), 40 ( ) no 80 (+) kg ha-1 husi nitrojéniu (N). Liña hirak ne‟e fíxa 230 iha Genstat ba rezultadu produsaun hasoru (N x MaxT2 + Mean_Rad_Crop), ne‟ebé „Mean_Rad_Crop/ Média-Radiasaun-Ai-Horis‟ mak média moris loroloron-radiasaun époka (MJ m-2 loron-1). Figura 77. Relasaun entre époka-kuda média másimu (MaxT) ho nitrojéniu (N) absorve iha kada tinan no iha kada simulasaun. Relasaun entre époka-kuda média másimu (MaxT) ho nitrojéniu (N) absorve iha kada tinan no iha kada simulasaun (atuál, +1.5 ho +3.0 °C; 0, 40 no 80 kg ha-1 husi Nitrojéniu; no fatin haat: Betano, Dare, Aileu, no Maubisse) ba 0 (x), 40 ( ) no 80 (+) kg ha-1 husi nitrojéniu (N). Liña hirak ne‟e fíxa iha Genstat ba rezultadu produsaun kompara ho (SOC x N x MaxT2 + Mean_Rad_Crop), ne‟ebé „Mean_Rad_Crop‟ mak média radiasaun husi époka kuda loroloron (MJ m-2 loron-1). Diskusaun Simulasaun ida ne‟e suporta ipoteza ba temperatura nia sa‟e, produsaun batar ne‟ebé mak sa‟e neineik iha fatin peskiza ho limitasaun nitrojéniu iha rai laran no mos em jerál iha fatin hirak ne‟e menus bee. Nune‟e mos, hatudu simulasaun fornesimentu N ba benefísiu produsaun barak liu tan iha rai ho elevasaun aas ho temperatura menus no materiál orgániku dodok kleur no funsiona kompara ho elevasaun rai tetuk ho temperatura sa‟e no materiál orgániku dodok lalais funsiona. Em jerál iha rejiaun trópiku simu katak bainhira temperatura sa‟e produsaun batar sei tun. Rezultadu husi peskiza demonstrasaun ne‟e hatudu katak iha problema ba rai nia bokur. Simulasaun ida ne‟e apóia ipoteza katak wainhira temperatura sa‟e, maka rezultadu produsaun batar kuaze sa‟e iha fatin ne‟ebé N limitadu tebes no jerálmente bee menus. Aleinde ne‟e, simulasaun hatudu katak fornesimentu adisionál N sei fó benefísiu ba rezultadu produsaun aas liu tan iha fatin ho elevasaun aas ne‟ebé nia temperatura tun liu no volume orgániku hetan neineik liu kompara ho fatin ho elevasaun badak liu ne‟ebé nia temperatura aas liu no nia volume orgániku hetan lalais liu. Jerálmente konkorda katak iha rejiaun trópiku temperatura ne‟ebé sa‟e sei kauza rezultadu produsaun batar sai menus tanba periódu batar nia moris kuaze badak liu ne‟ebé hamenus radiasaun loro matan. Rezultadu husi peskiza ida ne‟e hatudu katak ida ne‟e kazu rai ho nia bokur ne‟ebé aas los, la‟os kazu ba rai ne‟ebé nia bokur menus. Batar hetan 231 benefísiu husi periódu moris ne‟ebé hanaruk wainhira iha fornesimentu N ne‟ebé adekuadu liu husi aumenta adubu inorgániku ka aumenta SOC. Iha to‟os agrikultór subsisténsia sira nian iha rejiaun trópiku dalabarak SOC bele sai menus no la uza adubu inorgániku. Se enkuantu hanesan ne‟e, maka hanesan iha Timor-Leste, rezultadu produsaun aas liu iha fatin ne‟ebé manas. Konsiderasaun ida husi dadus sujere katak ida ne‟e tanba aumentu iha mineralizasaun husi material orgániku rai nian ne‟ebé halo disponibilidade N barak liu tan ba ai-horis. Buat ne‟ebé observa iha Timor-Leste mak rezultadu produsaun batar iha fatin ho elevasaun aas ho temperatura malirin jerálmente menus liu kompara ho fatin ho elevasaun badak. Ai-horis labele atu foti vantajen husi radiasaun loro matan ne‟ebé aumenta iha temperatura ne‟ebé malirin tanba limita husi fornesimentu N ne‟ebé menus to‟o taxa menus liu husi mineralizasaun N. Iha limitasaun ba benefísiu husi temperatura ne‟ebé aumenta hanesan hatudu iha temperatura Betano ne‟ebé sa‟e 3 oC no nia rezultadu produsaun batar tun 15%. Rezultadu produsaun hetan husi temperatura manas kuaze mínimu kompara ho rezultadu produsaun potensiál ne‟ebé aumenta liu husi aplikasaun materiál orgániku rai nian ka doze-mikro ho adubu N. Ida ne‟e espesialmente los ba klíma ne‟ebé malirin liu ne‟ebé bele maximiza benefísiu husi fornesimentu N ne‟ebé adekuadu ho aumenta radiasaun loro matan. Benefísiu husi hadi‟a rai nia bokur kuaze ladún bo‟ot iha fatin ho temperatura aas liu ne‟ebé durasaun ai-horis batar substansialmente badak liu. Iha fatin ne‟ebé atualmente nia temperatura aas, klíma manas sei potensialmente rezulta iha agrikultór sira hetan benefísiu uitoan husi hadi‟a rai nia bokur. Radiasaun loro matan ne‟ebé menus bele difikulta kapasidade batar atu hetan benefísiu husi rai ne‟ebé di‟ak. Dare, hanesan ida husi fatin hat ne‟ebé uza ba simulasaun, ne‟ebé nível radiasaun kuaze ki‟ik uitoan. Ida ne‟e hanesan fatin ho fenómena espesífiku relasionadu ho aspetu rai lolon ba norte ho mahon iha dadersan sedu no lorokraik husi aihirak ne‟ebé moris iha ne‟ebá. Durante periódu kuda ai-horis loro matan pasa ba parte súl husi país ida ne‟e. Dare ladún responde di‟ak ba aumenta iha N ka aumenta SOC tanba limitasaun iha radiasaun. Fatin barak iha rai lolon parte norte no iha rai kle‟an sira iha TimorLeste mak hetan radiasaun loro matan limitadu ne‟ebé kauza rezultadu produsaun sai menus. Konkluzaun Simulasaun hatudu ona katak agrikultór subsisténsia iha klíma malirin kuaze vulnerável liu ba mudansa klimátika relasionadu ho impaktu husi temperatura manas ba rezultadu produsaun batar. Mezmu nune‟e, sira bele hadi‟a sira-nia seguransa ai-han iha rai ne‟ebé bokur di‟ak. Agrikultór subsisténsia iha klíma manas bele hetan esperiénsia kona-ba redusaun iha rezultadu produsaun. Hadi‟a rai nia bokur bele atinji liu husi aumenta material orgániku rai nian liu husi uza ai-horis legumes tuir maneira rotasaun ka kuda kahur ho batar, ka adubu nitrojéniu ho doze-mikro, ka kombinasaun rua ne‟e hotu. Nune‟e, akesimentu global/global warming sei hasa‟e rezultadu produsaun batar ba agrikultór ki‟ik sira ne‟ebé kuda batar ho insumu menus iha époka kuda ho temperatura másimu ne‟ebé nia temperatura menus husi 31 °C, enkuantu agrikultór ki‟ik sira ho insumu menus kuda batar iha époka kuda ho temperatura másimu ne‟ebé nia temperatura liu husi 31 °C maka sei hetan esperiénsia iha rezultadu produsaun sai tun. Doze-mikro ho nitrojéniu ka fornesimentu nitrojéniu orgániku adisionál (liu husi aumenta materiál orgániku) sei hasa‟e rezultadu produsaun iha fatin hotu-hotu ho temperatura média masimu entre 20 ho 35 °C. 232 7.6 Teste Rai Durante tinan 2014, prepara ona rai 195 hodi teste nia fósforu (P), pH no kondutividade elétriku (EC). Metodolojia Olsen available phosphorus Fósforu Olsen disponível bazeia ba métodu extratu fósforu (P) husi Olsen et al. (Olsen, Cole, Watanabe, & Dean, 1954), ne‟ebé uza extratu ida ho bicarbonate hodi halo estimasaun ba P ne‟ebé disponível iha rai ba ai-horis. Phosphate-P iha solusaun determina kolorimetrikamente uza métodu Murphy ho Riley (Murphy & Riley, 1962) hanesan deskreve husi Blakemore et al. (Blakemore, Searle, & Daly, 1987). Térmu bee uza iha métodu ida ne‟e refere ba‟a bee destiladu ka ekuivalénsia bee lívre P. Asisténsia no monitorizasaun tékniku estabelese uza Laboratóriu Standar Rai Austrália nian ho hetan supervizaun husi expertu rai David Lyons. Kondutividade Elétriku (EC) of 1:5 rai/extratu bee Kondutividade elétriku sukat ho eletroda EC (kondutividade elétriku) uza métodu atualizadu husi 3A1 iha Rayment no Lyons (Rayment & Lyons, 2011). Ida ne‟e bazeia ba 1:5 w/v rai/bee distila ho air dry (40oC) rai. Rasio rai/bee kuaze uza barak ona iha Austrália no akumula ona dadus ne‟ebé konsiderável. Wainhira uza suspensaun ne‟ebé hanesan ba determinasaun Cl– no pH, maka determina uluk EC (kondutividade elétriku) hodi hamenus rísku husi Cl– kontaminasaun husi referénsia pH eletroda calomel (ka hanesan). Karik rai kontem gypsum maizumenus liu husi 1%, maka suspensaun rai besik ba saturasaun no iha kondutividade elétriku maizumenus 2.2 dS/m. Wainhira gypsum barak mak mosu ida ne‟e sei labele atu dizolve kompletamente iha suspensaun rai/bee 1:5. Mezmu nune‟e, indikasaun ne‟ebé los husi masin signifika lakon iha rai ne‟e. pH husi 1:5 suspensaun rai/bee Métodu ida ne‟e (Rayment and Lyons, 2011) mak uza barak liu iha Austrália, no bazeia ba rai/bee ho rasio 1:5 iha 25C. pH determina ho eletroda depois de doko óras 1 nia laran. Suspensaun kedok durante sukat hodi minimiza mudansa potensiál iha eletroda ne‟ebé asosiadu ho efeitu suspensaun no pozisionamentu eletroda. Rezultadu Rezultadu teste rai bele halo kategoria tuir Tabela 184 nu‟udar matadalan hodi kompriende rezultadu teste rai. Tabela 184. Matadalan hodi kompriende rezultadu teste Olsen P EC(ms/cm) pH <5 menus los 5~10 menus 10~17 marjinál 17~25 óptimu >25 aas <0.15 0.15-0.4 0.4-0.8 0.8-2 >2 menus los menus naton aas aas los <5 5.0-6.0 6.1-7.8 ásidu maka‟as ásidu naton neutrál 7.9-8.5 alkali naton >8.5 alkali maka‟as 233 Rai iha munisípiu hotu kuaze menus iha P ho rai 73% mak nia rezultadu Olsen P menus husi 10. Rai ne‟ebé koko iha 15% deit mak deskobre nia nível fósforu kuaze adekuadu óptimu no aas. Iha kazu balun ne‟ebé rai ho nível P adekuadu ne‟ebé deskobre iha rai aas Baucau, no iha parte kosta Betano no iha ZAE 3 rejiaun Liquiça. Kondutividade elétriku kuaze ki‟ik to‟o ki‟ik liu iha fatin hotu-hotu ne‟ebé nia rai hetan teste. Iha rai tetuk parte norte no súl nia rai jerálmente alkali. Rai iha parte foho jerálmente ásidu liu espesialmente iha munisípiu Ermera, Liquiça no Aileu. Área iha altitude aas hanesan iha Maubisse no Ossu De Cima nia pH rai kuaze aas liu wainhira halo observasaun. Mezmu nune‟e, pH ne‟ebé atribui iha fatin ki‟ik ne‟e kuaze oin-oin deit. 234 Figura 78. Mapa nível rai fósforu iha Timor-Leste tomak hatudu nível ki‟ik liu domina no fatin balun fósforu aas liu (Oecusse no Atauro laiha rezultadu hanesan hatudu iha mapa) 235 8. Komunikasaun no habelar teknolojia 8.1 Material promosaun Durante tinan tomak nia laran, iha materiais tékniku no promosionál 52 mak dezeña no imprimi iha lian Tetun no Inglés. Hirak ne‟e distribui ba parseiru prinsipál sira inklui ba staff ministériu, parseiru dezenvolvimentu sira, no ba agrikultór sira; no hatudu iha SoL nia website; no mos hatudu iha edifísiu MAP no SoL (iha Dili no mos iha munisípiu sira). Iha brosúr, poster no pamfletu barak mak kontinua distribui no uja iha eventu MAP-SoL nian hodi promove variedade hirak ne‟ebé iha no mos promove Sistema Fini Nasionál. Materiais hirak ne‟ebé dezenvolve mak hanesan: Booklet ho pájina 24 ne‟ebé esplika kona-ba Sistema Fini Nasionál ba Variedade Ne‟ebé Lansa Pamfletu promove loja agrikultura sira iha munisípiu, Loron Ai-Han Mundiál, no variedade hirak ne‟ebé lansa Label ba pakote fini sertifikadu batar variedade Sele, Noi Mutin no hare variedade Nakroma 500g, 1kg no 5kg Posters atu promove existénsia husi PFK ho GHFK iha kada suco, no atu hatudu kona-ba PFK sira-nia planu negósiu Programa radio kompostu husi episódiu minutu 6 x 10 ne‟ebé esplika kona-ba prátika agrikultura di‟ak ba batar Relatóriu kobre Peskiza Anuál iha tinan 2013 no Levantamentu Adosaun iha tinan 2014 Kalendáriu ba didin lolon tinan 2015 nian. 8.2 Komunikasaun MAP-SoL hetan mensiona 64 iha tinan 2014 iha média lokál (51) no iha média internasionál (13). Buat hirak ne‟ebé sira mensiona típikamente kuaze pozitivu (19) ou neutrál (39), ho mensiona negativu neen. Iha segundu metade do ano, MAP-SoL hetan mensiona iha artigu 13 no istória iha média lokál (10) no média internasionál (3). Maioria husi mensiona hirak ne‟e kuaze pozitivu (9) ou neutrál (3), ho mensiona ida mak negativu. Thema komún liu mak kona-ba meteorolojia no klimátika ho artigu iha SoL nia mapa (4), estasaun meteorolójika (1) no pájina informasaun (1). Tópiku sira seluk mak inklui apóiu SoL nian ba GHFK, vizita kampo husi estudante University of New South Wales, diskusaun kona-ba fini hybrida, distribuisaun fini no animasaun batar. ACIAR ho Australian Broadcasting Corporation (ABC) kolabora kona-ba produsaun programa “Food Bowl”, programa televizaun ida kona-ba oinsa agrikultura, siénsia no to‟os bele hamutuk hodi halakon pubreza no garante ai-han seguru iha futuru. Atividade ACIAR iha TimorLeste partikularmente foka ba programa Seeds of Life ho pekuária, ne‟ebé selesiona ba episódiu ida. Ekipa Food Bowl mai Timor-Leste iha Maiu fulan klaran 2014 durante loron 3½ hodi halo filmajen, no fó sai programa minutu 25 iha Australia Plus TV iha dia 24 de Dezembru 2014. Husi fulan Agostu to‟o Outubru, ekipa komunikasaun tau sira-nia atensaun prinsipál ba iha engaña estasaun radio komunidade: Koordenadór komunikasaun hasoru malu ho estasaun radio komunidade 14 iha munisípiu 12 nia laran mak hanesan – Aileu, Bucoly Sahe, Ermera, Liquiça, Los Palos, Maliana, Manatuto, Matebian, Maubisse, Oecusse, Same, Suai, Tatmailau (Ainaro) no Viqueque. Vizita hirak ne‟e dezeña atu hametin relasaun SoL nian ho estasaun radio komunidade no deskuti kona-ba oportunidade iha tempu oin mai atu serbisu hamutuk. 236 SoL selu programa radio rua kona-ba batar no fehuk midar (idaidak ho minutu 6 x 10) atu fó sai iha radio komunidade 14 no mos iha estasaun nasionál ida. Programa ne‟e nia kustu mak $2-$2.50/minutu, ne‟ebé gasta hamutuk maizumenus $4,800. Tanba menus konteúdu ka programa iha estasaun radio sira maka dalabarak estasaun radio hirak ne‟e repete fali SoL nia programa radio iha óras estra sem pagamentu ruma. SoL husu ba estasaun radio komunidade hirak ne‟e atu organiza no fó sai talk-shows ho minutu 30 ne‟ebé agrikultór sira bele kontaktu husu pergunta via telemóvel no responde husi reprezentante MAP ka SoL hanesan estensionista sira. Kada estasaun husu para atu fó sai talk shows ho durasaun minutu lima, ne‟ebé idaidak foka ba espesies ai-horis oinoin hanesan (batar, hare, fore-rai, fehuk midar no ai-farina). Kustu média ba estasaun hirak ne‟e atu organiza no fó sai talk shows lima mak $375; tanba ne‟e mak estimasaun kustu total ba talk shows hirak ne‟e iha estasaun radio 13 mak $4,875. Estasaun haat (Viqueque, Bucoly-Baucau, Aileu no Maubisse) fó sai ona talk shows to‟o agora, ne‟ebé hetan resposta pozitivu husi agrikultór hirak ne‟ebé halo kontaktu via telemóvel, no atividade ida ne‟e sei kontinua iha tinan 2015. Fílmi SFNVL ho minutu 20 fó sai dalarua iha televizaun nasionál iha fulan Outubru. Ida ne‟e fó sai durante programa agrikultura MAP durante óras hirak nia laran iha Domingo lorokraik, sem pagamentu ruma husi SoL. Seeds of Life asina akórdu patrosíniu tinan ida ho ONG lokál Cinema Lorosa‟e ho orsamentu $5,000 iha fulan Outubru. Akórdu ida ne‟e involve Cinema Lorosa‟e halo filamajen badak kona-ba SoL inklui filmajen kona-ba jéneru, filmajen SFNVL ka animasaun batar no halo levantamentu ba partisipante nain lima kona-ba filmajen SoL iha kada eventu. Parseria ida ne‟e fó maneira ne‟ebé bele asesu ba no efikás ba fahe mensajen prinsipál ho komunidade rurais sira. Durante tinan 2014, informasaun kona-ba Seeds of Life no nia atividade sira fahe ba audiénsia sira liu husi kanál oin-oin (Tabela 185). 237 Tabela 185. Típu komunikasaun, 2014 Audiénsia Agrikultór sira Staff MAP munisípiu ONG & ajénsia parseiru Komunidade Timorense Komunidade internasionál Australianu & Medium komunikasaun Komunikasaun oin ho oin ho staff OFDT SoL Loron to‟os nain Reuniaun aprezenta rezultadu peskiza Soru-mutu kona-ba habarak fini Soru-mutu kona-ba sosializasaun Material imprimi (posters, pamfletu, brosúr, nsst) Radio komunidade Teatru komunidade Ligasaun atuál entre staff SoL munisípiu ho líder sira Treinamentu Loron to‟os nain Material imprimi (booklets, brosúr, nsst) Reuniaun aprezenta rezultadu peskiza Ligasaun atuál entre staff SoL munisípiu ho líder sira Reuniaun aprezenta rezultadu peskiza Website Publikasaun Rede média sosiál Material imprimi (brosúr, pamfletu, nsst) Konferénsia Publikasaun língua Tetun Média lokál Distribuisaun informasaun iha eventu nasionál no lokál Website Rede média sosiál Website Imprimi no istória radio Konferénsia internasionál Publikasaun língua Inglés Rede média sosiál Publikasaun jornál internasionál durante tinan 2014 Jensen, L.P., Picozzi, K., Almeida, O.C.M., Costa, M.J., Spyckerelle, L., Erskine, W. (2014). Impaktu husi relasaun sosiál ba adosaun teknolojia agrikultura: asuntu kona-ba variedade ai-horis iha Timor-Leste. Seguransa Ai-Han, 3:397-409. Website http://www.seedsoflifetimor.org/ 238 9. Hasa’e kapasidade Iha tinan 2014, iha staff MAP nain ida mak hetan bolsu estudu husi John Allwright hodi kontinua nia eskola mestradu iha The University of Western Australia. Ho ida ne‟e halo númeru staff ne‟ebé foti eskola mestradu iha rai liur sai ba nain lima durante tinan tomak nia laran (Tabela 186). Em termus de kúrsu ka treinamentu tempu badak, foka importante fó ba hametin kapasidade finansiál staff husi Produtór Fini Komersiál (PFK) sira. Sira ne‟e hetan treinamentu kona-ba prepara planu negósiu no mos komprensaun kona-ba mekanízmu Rai & Emprestimu (treinamentu hirak ne‟e kategorizadu hanesan Administrasaun no Jestaun iha Tabela 186. Estensionista sira ne‟ebé serbisu hamutuk ho PFK sira hetan mos treinamentu ne‟ebé hanesan. Nune‟e mos, agrikultór sira ne‟ebé involve iha Grupu Habarak Fini Komunidade (GHFK) hetan treinamentu substansiál kona-ba tékniku kolleita no pós-kolleita, báziku kona-ba habarak fini komunidade no mos halo vizita kruza hodi aprende ba malu. Membru GHFK selesionadu iha Aileu, Lautem ho Oecusse mos hetan treinamentu kona-ba nutrisaun. Staff sira ne‟ebé involve iha kontrollu kualidade fini hetan treinamentu iha rai liur konaba teknolojia fini no koko fini enkuantu ofisiál foun sira ne‟ebé foin noméia hetan treinamentu kona-ba teknolojia kolleita no pós kolleita. Husi programa organiza mos kúrsu tékniku importante hanesan analiza dadus, estatístiku, levantamentu dadus no analiza, agronomia, no kona-ba rai ba peskizadór sira. Kúrsu jerál hanesan Matemátika, IT, Inglés, jéneru, aplikasaun komputadór no fotografia realiza mos ba staff sira. Iha staff SoL balun mos hetan treinamentu kona-ba administrasaun no jestaun finanséiru iha Indonézia enkuantu iha asesor SoL balun ho staff lokál sira hetan mos oportunidade ba partisipa iha konferénsia internasionál ne‟ebé realiza iha Austrália no Malayzia. Total oportunidade treinamentu tempu badak durante tinan tomak nia laran hamutuk iha 5162 ou ekuivalénsia ba oportunidade treinamentu 19 kada loron serbisu ne‟ebé signifika katak total staff MAP nain 19 mak atende treinamentu kada loron serbisu durante tinan tomak nia laran (Tabela 186). Em termus de númeru, maioria partisipante durante tinan 2014 mak agrikultór sira. Estensionista sira mos partisipa iha treinamentu dalabarak hanesan ho peskizadór sira, staff administrasaun no staff habarak fini sira (Figura 78). Programa mos fornese oportunidade ba ONG sira ne‟ebé serbisu hamutuk hodi atende mos iha treinamentu hirak ne‟e. Programa mos fó asisténsia tékniku ba estudante nain 7 husi Fakuldade de Agrikultura iha Universidade Nacional Timor Lorosa‟e (UNTL) hodi prepara sira-nia teze ba lisensiatura. Tabela 186. Bolsu estudu mestradu durante tinan 2014 Data hahu Data remata Titulu kúrsu 29/08/2012 29/08/2012 08/03/2013 02/07/2013 10/02/2014 30/04/2015 30/04/2015 07/03/2016 02/07/2016 25/12/2016 Agronomia- Plant Breeding Agronomia- Plant Breeding Agronomia- Tissue Culture Agronomia- Plant Breeding Ekonomia Agríkula, Siénsia Planta no Rai 239 Partisipante M F Total 1 0 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 Tabela 187. Treinamentu no kúrsu durante tinan 2014 (la inklui estudu mestradu) Kategoria kúrsu Partisipante sira F Total 160 892 320 738 14 133 125 236 53 195 42 253 18 86 23 97 10 66 M 732 418 119 111 142 211 68 74 56 Habarak Fini Administrasaun & Jestaun Estatístiku Nutrisaun Aplikasaun Komputadór Inglés Komunikasaun Jéneru Matemátika Levantamentu Rekollamentu Dadus & Analiza Rai Agronomia Information Technology (IT) Total Oportunidade treinamentu 1211 1082 611 568 483 441 165 157 156 5 10 15 120 3 19 31 1989 2 1 9 787 5 20 40 2776 85 43 40 5162 Númeru partisipante tuir kategoria serbisu, 2014 Total participants NGO Staff MAF Senior staff Seed Production Staff Administration, SOL advisors & others Researcher 18 60 209 323 359 Extension Staff 748 Farmers 1059 Figura 79. Númeru partisipante treinamentu tuir kategoria serbisu, 2014 10. Rekomendasaun teknolojia 10.1 Lansamentu no variedade potensiál Variedade ai-horis kualidade di‟ak oin 11 ne‟ebé identifika husi SoL/MAP lansa ona husi MAP iha fin de 2014. Variedade 7 primeiru ne‟ebé identifika husi SoL lansa ona husi Komisaun Lansamentu Variedade iha dia 8 de Marsu 2007. Rua husi variedade oin 7 ne‟e mak batar kór kinur, fehuk midar oin 3, hare oin 1 no fore-rai oin 1. Variedade hotu-hotu ne‟ebé lansa kuaze liu ona husi avaliasaun tuir kondisaun iha estasaun peskiza durante periódu 2000-05 no depois de tinan hirak ne‟e. Ai-horis hirak ne‟e nia avaliasaun deskreve kompletu iha Seeds of Life nia Relatóriu Peskiza Anuál ba tinan 2008. Ai-farina variedade oin 2 lansa ona husi MAP iha dia 27 de Agostu 2009 no habarak iha tinan 2009-10 para halo distribuisaun ba produtór fini sira. Variedade hirak ne‟e lansa ho naran Ai-Luka 2 ho Ai-Luka 4. Deskrisaun husi avaliasaun orienta ba lansamentu variedade hirak ne‟e inklui dokumentu lansamentu variedade ne‟ebé aprezenta iha SoL, 2009. 240 Variedade batar mutin produsaun aas ida liu ona avaliasaun iha tinan hirak nia laran husi 2009 to‟o 2012 ne‟ebé konsege lansa iha dia 27 de Jullu 2012 ho naran Noi mutin. Detallu husi avaliasaun variedade ida ne‟e orienta ba rekomendasaun lansamentu ba Komisaun Lansamentu Variedade ne‟ebé inklui iha Relatóriu Peskiza Anuál SoL 2011. Variedade ai-farina moruk terseiru ba produsaun uut lansa ona iha fulan Maiu 2014. Variedade ida ne‟e iha tempu ne‟ebá kuaze estensivumente promove ona husi Cooperativa Café Timor (CCT) hanesan ai-horis segundu ne‟ebé bele fa‟an husi agrikultór kafé sira maibé hatudu nia nível uut makaas iha teste ne‟ebé halo husi SoL. Maioria variedade oin sanulu ne‟ebé lansa inklui ona iha teste replikadu no teste iha agrikultór sira-nia to‟os depois de halo lansamentu ofisiál. Detallu husi hirak ne‟e inkluidu iha naran espesie tuir mai. 10.1.1 Batar Sele, Suwan 5 ho Noi Mutin Husi variedade batar kór kinur 2 ne‟ebé lansa, Sele ho Suwan 5, to‟o agora Sele mak kuaze popular liu ba agrikultór sira no habarak fini ho nia distribuisaun kuaze konsentra ona bavariedade ida ne‟e hahu husi periódu 2007 to‟o 2012. Sele hanesan batar musan kór kinur, ne‟ebé nia karaterístika prefere liu husi populasaun sira seluk. Batar ida ne‟e nia produsaun aas, iha karaterístika fai ne‟ebé di‟ak no han sente midar. Nune‟e mos batar ida ne‟e partikularmente aprezenta di‟ak iha kondisaun ne‟ebé maran. Deskrisaun husi karaterístika hirak ne‟e no reasaun husi agrikultór ba Sele halo rezumu iha relatóriu SoL, 2008. Sele kontinua aprezenta di‟ak iha teste replikadu iha OFDT durante tinan 2012 (Haree SoL, 2012) hanesan ho iha tinan inísiu (Tabela 102, Tabela 103). Hanesan variedade ne‟ebéprefere liu, batar ida ne‟e mos uza hanesan estandarte ba kompara ho variedade sira seluk. Maioria variedade ne‟ebé iha teste replikadu iha tinan 2011-12 mak batar kór mutin tanba variedade hirak ne‟e prefere liu husi agrikultór sira iha parte barak husi Timor-Leste. Komparasaun rezultadu produsaun entre Sele ho P07 (ne‟ebé lansa ho naran Noi mutin iha tinan2012) ho kontrolu durante teste replikadu tinan 6 nia laran aprezenta Tabela 102. Sele nia produsaun liu lokál ho média 50% liu iha periódu ida ne‟e no P07 (Noi mutin) ho 46%. Batar kór mutin Noi mutin inklui ona iha OFDTs ba tinan dahaat iha 2011-12. Variedade ida ne‟e kontinua hatudu nia rezultadu produsaun liu lokál hanesan hatudu husi Sele. Sele nia rezultadu produsaun liu lokál ho média 43% no Noi mutin 27% liu iha fatin 662 entre tinan 2009 ho 2012 (Tabela 104). Variedade batar mutin oin 4 seluk (V11, V15, V41 ho S07) aprezenta di‟ak iha teste replikadu tinan 2010-11 ho 2011-12 inisialmente konsidera atu inklui iha OFDT tinan 2012-13 maibé hasai tiha tanba fasil atu hetan estragus husi fuhuk durante teste tempu bailoro. 241 Tabela 188. Produsaun no vantajen produsaun batar Sele ho Noi Mutin, sentru peskiza, 20072012 Tinan Produsaun (t/ha) Sele 2007 (Fatin neen) 2008 (Fatin haat) 2009 (Fatin lima) 2010 (Fatin haat) 2011 (Fatin haat) 2012 (Fatin neen) Meiu (2007-2012) 2.6 1.5 1.8 1.7 2.2 2.5 2.1 Noi Mutin 2.6 1.3 1.6 2.1 2.3 2.2 2.0 Local 1.5 1.0 1.0 1.2 1.5 2.0 1.4 Vantajen produsaun (%) Sele Noi Mutin 73 73 53 33 81 58 42 75 47 53 25 5 50 46 Tabela 189. Produsaun no vantajen produsaun batar Sele ho Noi Mutin, OFDTs, 2009-2012 Tinan 2009 (Fatin 235) 2010 (Fatin 188) 2011 (Fatin 86) 2012 (Fatin 153) Méiu (2009-2012) 10.1.2 Produsaun (t/ha) Sele Noi Mutin 2.2 1.7 2.7 2.5 2.1 1.9 2.6 2.4 2.4 2.1 Vantejen produsaun (%) Sele Noi Mutin 57 21 51 40 34 21 31 23 43 27 Lokál 1.4 1.8 1.5 2 1.7 Fore-rai Utamua Variedade fore-rai ne‟ebé lansa ho naran Utamua, kontinua hatudu média produsaun ne‟ebé di‟ak durante tinan 2012. Mezmu nune‟e, nia rezultadu kuaze oin-oin ho balun mak hetan failansu. (Tabela 104). Laiha teste no demonstrasaun fore-rai ne‟ebé mak hala‟o iha tempu udan tinan 2011-12 maibé iha tinan hirak antes hatudu aprezentasaun di‟ak kompara ho variedade sira seluk iha OFDT (Tabela 105). Tabela 190. Produsaun no vantajen produsaun fore-rai Utamua, sentru peskiza, 2001-2012 Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%) Tinan Utamua Pt14 Pt15 Pt16 Lokál Utamua Pt14 Pt15 Pt16 2001-2005 2.1 Laiha Laiha 2.0 7 Laiha Laiha 2006 (Fatin rua) 1.1 1.8 1.3 1.6 1.2 -9 50 8 33 2007 (Fatin lima) 2.0 2.4 2.3 1.8 1.7 17 40 34 6 2008 (Fatin haat) 1.3 1.1 1.1 0.7 0.9 43 26 23 -22 2009 (Fatin neen) 1.5 1.2 1.5 1.8 1.1 32 5 32 58 2010 (Fatin haat)* 1.2 0.7 0.8 0.9 0.8 71 -1 10 14 2011 (Fatin haat) 1.1 0.4 86 2012 (Fatin rua) 1.2 0.9 27 Meiu (2006-2012) 1.3 1.6 1.5 0.9 38 24 21 18 * So fatin rua deit ba Utamua no kontrollu idaidak mak konsidera ba avaliasaun ida ne‟e 242 Tabela 191. Produsaun no vantajen produsaun fore-rai Utamua, OFDTs, 2006-2010 Produsaun (t/ha) Vantajen produsaun (%) Tinan Utamua Pt14 Pt15 Pt16 Local Utamua Pt14 Pt15 2006 (Fatin 168) 1.8 Laiha Laiha Laiha 1.2 50 Laiha Laiha 2007 (Fatin 138) 2.0 Laiha Laiha Laiha 1.6 24 Laiha Laiha 2008 (Fatin 175) 2.0 Laiha Laiha Laiha 1.5 33 Laiha Laiha 2009 (Fatin 166) 2.0 1.1 1.4 Laiha 1.1 82 0 27 2010 (Fatin 132) 3.5 na 2.3 2.3 2.4 43 Laiha -6 Méiu (2006-2010) 2.3 1.1 1.9 2.3 1.6 47 0 3 10.1.3 Pt16 Laiha Laiha Laiha Laiha -7 -7 Fehuk midar Hohrae 1, Hohrae 2 no Hohrae 3 Variedade oin 3 ne‟ebé lansa, Hohrae 1-3 (Tabela 107) kontinua aprezenta di‟ak iha teste replikadu durante tinan 2012. Variedade oin 3 ne‟e kuaze popular aas ba agrikultór sira, liuliu variedade Hohrae 3 ne‟ebé nia laran kór laranja ne‟ebé iha vitamina D estra ne‟ebé di‟ak ba konsumidór sira-nia saúde. Rezultadu husi teste ne‟ebé halo iha tinan 2011 mos hatudu katak CIP 83 ho CIP 72 aprezenta di‟ak. Rezultadu produsaun husi variedade hirak ne‟e aprezenta iha Tabela 192. Hohrae sei kontinua inklui nafatin iha OFDT durante tinan 2012 ne‟ebé hanesan aprezentadór di‟ak liu to agora hodi halo komparasaun. Tabela 192. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2001-2010 Tinan 2001-2005 2006 (Fatin ida) 2007 (Fatin ida) 2008 (Fatin rua) 2009 (Fatin lima) 2010 (Fatin lima) Méiu (2006-2010) Hohrae 1 12.7 2.8 29.6 22.2 9.2 5.0 13.8 Produsaun (t/ha) Hohrae 2 Hohrae 3 13.2 13.3 4.8 1.3 23.9 26.5 15.9 21.9 13.8 19.6 6.6 9.5 13.0 15.8 Lokál 5.6 0.6 9.8 8.9 8.9 5.9 6.8 Vantajen produsaun (%) Hohrae 1 Hohrae 2 Hohrae 3 128 137 138 367 700 117 202 144 170 149 79 146 3 55 121 -15 12 61 102 91 131 Tabela 193. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, sentru peskiza, 2011 ho 2012 Tinan 2011 (Fatin haat) 2012 (Fatin lima) Hohrae 3 10.2 14.0 Produsaun (t/ha) CIP83 CIP72 9.1 14.8 7.9 12.7 Local 4.2 7.2 Vantajen produsaun (%) Hohrae 3 CIP83 CIP72 145 118 254 95 10 76 OFDT ne‟ebé hala‟o entre tinan 2007-10 hatudu kapasidade husi variedade Hohrae atu aprezenta iha to‟os ho kondisaun oin-oin (Tabela 109). Hohrae 3 inklui ona iha OFDT 41 iha tinan 2012 no sai aprezentadór ne‟ebé di‟ak hanesan ho CIP 83 (Tabela 194). 243 Tabela 194. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar, OFDTs, 2007-2010 Tinan 2001-2005 2006 (La kolleita) 2007 (Fatin 83) 2008 (Fatin 115) 2009 (Fatin 76) 2010 (Fatin 109) Méiu (2006-2010) Produsaun (t/ha) Hohrae 2 Hohrae 3 Laiha Laiha Laiha Laiha 4.7 4.5 6.3 6.5 Laiha 15.6 Laiha 15.8 5.5 10.6 Hohrae 1 Laiha Laiha 4.0 6.1 Laiha Laiha 5.1 Local 3.1 3.0 3.8 6.5 4.1 Vantajen produsaun (%) Hohrae 1 Hohrae 2 Hohrae 3 Laiha Laiha Laiha Laiha Laiha Laiha 29 52 45 103 110 117 Laiha Laiha 311 Laiha Laiha 143 66 80 159 Tabela 195. Produsaun no vantajen produsaun fehuk midar selesionadu, OFDTs, 2011 ho 2012 Tinan Hohrae 3 13.4 10.6 2011 (Fatin 44) 2012 (Fatin 41) 10.1.4 Produsaun (t/ha) CIP83 CIP72 9.3 4.0 10.9 7.4 Lokál 4.0 4.6 Vantajen produsaun (%) Hohrae 3 CIP83 CIP72 235 127 0 130 137 61 Hare Nakroma Nakroma (lansa iha tinan 2007) aprezenta di‟ak tebes iha agrikultór sira-nia to‟os entre tinan 2005 ho 2010 ho média produsaun 31% liu iha fatin 51 (Tabela 196). Variedade ida ne‟e hili ona husi staff MAP no agrikultór sira husi teste ne‟ebé halo iha tinan 2005 para atu lansa iha Timor-Leste. Variedade ida ne‟e mantein nia popularidade entre populasaun hare sira seluk ne‟ebé iha no kuaze domina lais iha área hirak ne‟ebé kuda hare ba. PSB RC 80 hanesan variedade ida seluk ne‟ebé mos aprezenta di‟ak iha área balun ne‟ebé kuda hare no kuaze simu di‟ak husi agrikultór sira. Variedade ida ne‟e no PSB RC 82, Matatag 2 no Angelica inkluidu ona iha OFDTs durante tinan 2011 no Matatag 2 iha tinan 2012 (Tabela 196) maibé la halo lansamentu. Tabela 196. Produsaun hare iha OFDT, munisípiu hotu-hotu, 2005 - 2010 Variedade 2005/06 (Fatin 47) 2006/07 (Fatin 52) 2007/08 (Fatin 76) 2008/09 (Fatin 71) 2009/10 (Fatin 51) Total (Fatin 297) Lokál 2.9 3.0 3.6 3.2 2.9 3.1 Méiu produsaun (t/ha) Nakroma PSBRC 80 3.3 Laiha 3.7 Laiha 4.8 Laiha 3.8 3.3 3.8 3.5 3.9 3.4 Vantajen produsaun (%) Nakroma PSBRC 80 17 Laiha 20 Laiha 30 Laiha 18 4 31 21 24 11 LSD (p=0.05) 0.5 0.6 0.5* 0.7 Tabela 197. Produsaun hare husi variedade OFDT 2010-2011 no 2011-2012 2010-2011 (Fatin 17) 2011-2012 (Fatin 29) Signifikativa ls ls Lokál 2.4 2.1 Nakroma 3.3 2.7 244 Méiu produsaun preditadu (t/ha) PSBRC 80 PSBRC 82 Matatag 2 3.0 2.5 4.2 2.6 Angelica 2.1 10.1.5 Ai-farina Ai-luka 2 ho Ai-luka 4 lansa iha fulan Agostu 2009 hanesan variedade ai-farina midar ne‟ebé fó produsaun aas. Variedade oin rua ne‟e identifika ona depois de liu husi prosesu avaliasaun ne‟ebé rigorozu husi SoL. Ai-luka 2 ho 4 hili tanba nia produsaun aas no fó uut di‟ak, no mos hetan resposta pozitivu husi agrikultór sira. Ai-farina ne‟e fó produsaun 51-65% aas liu variedade lokál, bazeadu ba teste replikadu no teste iha agrikultór sira-nia to‟os. Iha dia 23 de Maiu 2014, variedade ai-farina moruk KU50 (Ca109) lansa ho naran AiLuka 1. Variedade ai-farina ida ne‟e promove ona husi Cooperativa Café Timor (CCT) hanesan produtu segundu ne‟ebé bele fa‟an husi agrikultór kafe sira. Iha tinan 2010, agrikultór kafe nain 205 hahu kuda ai-farina ida ne‟e iha área ho luan 50 ha iha munisípiu Baucau, Bobonaro, Covalima no Manufahi. Espansaun kultivasaun durante periódu tinan haat nia laran haktuir iha Tabela 198. Tabela 198. Ai-farina moruk kultiva husi agrikultór CCT sira Tinan 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 Nu. Agrikultór Área kuda (ha) 205 787 2,192 2,306 50 180 501 1,703 Kuantidade sosa husi agrikultór (t) 102 307 833 Nota: CCT halo estimasaun katak kuantidade ne‟ebé kolleita husi agrikultór sira kuaze dóbru husi kuantidade ne‟ebé sosa husi agrikultór sira. Benefísiu ba agrikultór sira mak bele hetan $ 500 – 1,500 kada hektár. Isin ne‟ebé kolleita bele prosesa sai ai-farina uut iha fatin Tibar ne‟ebé iha kapasidade atu produs tonelada 3 kada óras. Variedade ai-farina ida ne‟e orijinalmente haruka mai husi Tailándia no sujere ba CCT bazeia ba peskiza ne‟ebé halo iha sentru peskiza sira. Variedade ida ne‟e nia produsaun aas no nia konteúdu uut mos barak, maibé nia nível sianida mos aas. Konteúdu sianida no sabór moruk prevene ai-farina ida ne‟e nia isin atu hetan estragus ou han husi laho ka animal seluk. 245 Figura 80. Asina dokumentu lansamentu ai-farina variedade Ai-Luka 1 Husi karuk ba los: HE Marços da Cruz, Vice Ministru da Agrikultura e Peskas; Lourenço Borges Fontes, Director-Geral MAP; no Master de Ceremony, Francedez Suni Antes lansamentu, Komisaun Lansamentu Variedade hasoru malu ona no indika sira-nia apóiu ba lansamentu variedade husi ministériu. 10.2 Rekomendasaun sistema halo to‟os Batar Zona Agro-Ekolójiku (ZAE). Peskiza ne‟ebé hala‟o durante tinan tomak la hatudu variedade husi interasaun ZAE. Ida ne‟e hatudu katak Sele ho Noi Mutin kuaze adapta di‟ak iha rejiaun teste hotu-hotu. Laiha indikasaun katak Sele ka Noi Mutin tenke rekomenda ba iha área balun no área seluk labele. Mezmu nune‟e dala barak agrikultór sira haktuir katak Sele hatudu rezisténsia signifikativa ba kondisaun rai maran. pH rai. Aprezentasaun husi variedade batar hotu-hotu kuaze sai menus wainhira kuda iha rai báziku ka ásidu. Husi fatin produsaun batar hotu-hotu, 18% mak nia pH rai ásidu uitoan atu hamenus batar nia produsaun. Peskiza tempu oin mai bele avalia variedade oin-oin atu haree karik iha posibilidade atu habelar balu ne‟ebé toleránsia ba pH husi variedade batar, hadi‟a rai para bele aumenta rezultadu produsaun. Ida ne‟e mos hanesan funsaun husi estensionista sira atu serbisu hamutuk ho agrikultór hodi identifika rai ne‟ebé ásidu. Wainhira identifika ona, agrikultór sira bele evita fatin ne‟ebé nia rai ásidu, no produs rezultadu aas liu iha fatin seluk. Musan kada rai kuak. Rezultadu peskiza hatudu katak númeru óptimu husi fini musan kada rai kuak mak musan 3 ka menus, wainhira agrikultór sira kuda liu husi númeru ida ne‟e maka rezultadu produsaun sei tun maka‟as. Sei fó kórajen ba agrikultór sira atu mantein sira-nia densidade kuda kada rai kuak para menus husi 4 ba variedade lokál no mos foun. Densidade ai-horis. Rezultadu produsaun la influénsa husi batar kuda iha liña ka kuda arbiru (la tuir liña). Mezmu laiha vantajen produsaun iha densidade ai-horis liu husi hun 4 kada metru kuadradu, maibé rezultadu produsaun sei sai menus wainhira hun/m2 menus husi 4. Tenke maneja ai-horis batar atu atinji maizumenus planta hun 4/m2 iha tempu kolleita. 246 Hamoos du‟ut. Hamoos du‟ut dalarua, prefere liu iha inísiu de époka rekomenda ba batar. Hamoos du‟ut liu husi dalatolu sei la hasa‟e produsaun. Hamoos du‟ut primeiru, iha semana 4 nia laran depois de kuda batar, importante tebes atu atinji rezultadu produsaun aas. Adubu. Agrikultór sira iha Timor-Leste agora dadaun la uza adubu, orgániku ka kímiku, iha batar, mezmu melloramentu ba rai bele signifikamente hasa‟e rezultadu produsaun. Insekta, peste no moras. Ai-horis batar la signifikativa afeta husi insekta, peste no moras durante tinan tomak nia laran. Mezmu nune‟e downy mildew/kumbang bubuk dalaruma bele halo ai-horis fasil atu hetan estragus, nune‟e esensiál tebes atu buka variedade ne‟ebé iha rezisténsia ba kumbang bubuk/downy mildew. Hare Densidade ai-horis. Rezultadu produsaun sei la influensa husi ai-horis kuda iha liña ka kuda arbiru deit iha pakote dadus OFDT. Mezmu nune‟e para atu fasil hamoos du‟ut, espesialmente wainhira uza mákina hamoos du‟ut, tenke kuda tuir liña no distánsia intervalu maizumenus 20-25cm. Hamoos du‟ut. Hamoos du‟ut segundu hatudu benefísiu di‟ak ba rezultadu produsaun hare. Maizumenus hamoos du‟ut dalarua – prefere liu iha inísiu de époka rekomenda ba hare Fore-rai Musan kada rai kuak. Kuda musan 2 kada rai kuak sei aumenta rezultadu produsaun ba fore-rai variedade Utamua no mos lokál. Kuda fila-fali. Kuda fila-fali iha rai kuak ne‟ebé fini la moris sei aumenta populasaun aihoris no rezultadu produsaun. Hamoos du‟ut. Peskiza iha tinan 2007 hatudu katak rezultadu produsaun musan ho kulit/polong sei sai aas liu wainhira aumenta númeru atividade hamoos du‟ut. Du‟ut iha fatin kuda fore-rai tenke hamoos to‟o dala 4 para atu másimiza rezultadu produsaun. Jerál Haloot ai-han. Fuhuk hanesan problema famozu ne‟ebé akontese ba fini ka ai-han ne‟ebé haloot iha Timor-Leste. Tékniku atu hadi‟a batar nia moris iha armazenamentu inklui haloot iha bidon ne‟ebé taka metin, iha kontentór hanesan (plástiku no saku) ka hili variedade ne‟ebé koñesidu iha rezisténsia ba fuhuk. Teste ne‟ebé halo durante tinan tomak nia laran konfirma katak toleránsia fuhuk parsialmente tanba karaterístika kulit nune‟e mos depende ba karaterístika husi musan ne‟e rasik. Peskiza tuir mai sei foka liu ba hadi‟a tékniku rai fini no lansa variedade ne‟ebé iha toleránsia di‟ak liu. Lehe Uza lehe (Mucuna pruriens) sei ajuda hamenus/hanehan du‟ut ne‟ebé moris no mos sei hadi‟a nutrisaun ne‟ebé iha rai laran liu husi mulsa ne‟ebé baibain ema koñese iha parte balun iha mundu tomak. Teknolojia ida ne‟e uza ona husi agrikultór Timor-Leste iha tempu liu ba no bele habelar ba agrikultór sira seluk wainhira halo avaliasaun iha to‟os tempu oin mai. Peskiza ne‟ebé halo entre tinan 2006-12 hatudu katak lehe presiza atu kuda depois de kuda batar hodi nune‟e bele evita lehe labele taka netik batar durante tempu udan. Kuda lehe iha tempu ne‟ebé hanesan ho kuda batar sei halo lehe moris domina liu tiha batar, no hamenus rezultadu produsaun batar. Iha ne‟e rekomenda katak bele uza lehe hanesan teknolojia ida ne‟ebé hodi 247 hasa‟e rezultadu produsaun batar no hamenus du‟ut ne‟ebé presiza atu hamoos husi agrikultór sira. Iha parte kosta súl ne‟ebé baibain agrikultór sira kuda ai-horis tinan ida dalarua, rekomenda atu kuda lehe iha tempu udan bo‟ot atu nune‟e bele signifikamente hasa‟e rezultadu produsaun batar ne‟ebé kuda iha époka segundu (kuda iha fulan Máiu-Juñu). 248 Referénsia SoL, 2006 Relatóriu peskiza anuál, 2006, Seeds of life, Janeiru, 2007 SoL, 2007 Relatóriu peskiza anuál,2007, Seeds of life, Agostu, 2008 Sol, 2008 Relatóriu peskiza anuál, 2008, Seeds of life, Agostu, 2009 Sol, 2009 Relatóriu peskiza anuál,2009, seeds of life, Juñu, 2010. Sol, 2010 Relatóriu peskiza anuál, 2010, seede of life Juñu, 2011 Pers.Com (2011) informasaun husi to’os na’in. Viqueque Pers.Com (2011) Informasaun husi to’os na’in. Baucau Pers.Com (2011) Informasaun husi to’os na’in. Lospalos Pers.Com (2011) Informasaun husi to’os na’in. Manatuto Claydon A (1983) Potential of Winged Bean Pods and Their Products in Papua New Guinea. Plant Foods for Human Nutrition 32(2): 167-177. Seeds of Life (2011) Annual research Report. Seeds of life (2012) Annual research Report. National Academic Science. (1975) Underexploited Tropical Plants with Promising Economic Value. National Academy of science Relatóriu Anuál, 2014, hal 89-99) Id.wikipedia.org/wiki/kecipir www. Cataloqueoflife.org/col/details/species/id/11469626 www.proseanet.org/prohati4/browser.php?docsid=205 Relatorio Peskija annual, 2010. Seeds of Life/ Fini ba Moris.Ministerio da Agricultura e Pescas, Timor-Leste. Relatorio Peskija annual, 2012. Seeds of Life/ Fini ba Moris.Ministerio da Agricultura e Pescas, Timor-Leste. Buckles D. , Trimophe B., and Sain G. Cover crops in hillside agriculture farmer innovation with Mucuna. Wilkerson et al. 1986, Management of the velvetbean caterpillar can be achieved through use of natural enemies, insecticides and various cultural practices. Tan, NH; Fung, SY; Sim, SM; Marinello, E; Guerranti, R; Aguiyi, JC (2009). "The protective effect of Mucuna pruriens seeds against snake venom poisoning". Journal of ethnopharmacology Agriculture, B. (1920). Boletim De Comércio, Agricultura e Fomento Da Provincia De Timor. Dili: Direcção Dos Serviços Do Fomento Agrícola E Comercial. Blakemore, L., Searle, P., & Daly, B. (1987). Methods for Chemical Analysis of Soils. New Zealand Soil Bureau Scientific Report 80. Ferreira, H. A. (1965). O Clima De Portugal Fascículo XII Província De Timor. Lisboa: Serviço Meteorológico Nacional. 249 Mi, C. Q., Liu, Z., & Zhang, X. D. (2014). GIS-based evaluation of maize cultivar lodging resistance. Int J Agric & Biol Eng , 51-58. Molyneux N, C. G. (2012). Climate Change and Population Growth in Timor Leste: Implications for Food Security. AMBIO . Murphy, J., & Riley, J. (1962). A modified single solution method for the determination of phosphate in natural waters. Analytica Chimica Acta 27: 31 - 36 , Acta 27: 31 - 36. Olsen, S., Cole, C., Watanabe, F., & Dean, L. (1954). Estimation of available phosphorus in soils by extraction with sodium bicarbonate. USDA Department Circular 939. Rayment, G., & Lyons, D. (2011). Soil Chemical Methods – Australasia. Victoria, Australia.: CSIRO Publishing. Santika, T. (2004). Timor Leste Rainfall. Canberra: Centre for Resource and Environmental Studies, Australian National University. Soares, F. A. (1957). O Clima E O Solo De Timor. Lisboa: Ministério Do Ultramar. Young, P. (2013). Case Studies for Seeds of Life. Dili: Seeds of Life. 250 Seeds of Life activities form a program within Timor-Leste’s Ministry of Agriculture and Fisheries (MAF). Funding for the program is provided collaboratively by the Ministry for Agriculture and Fisheries and the Australian Government through the Department of Foreign Affair and Trade (DFAT) and the Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR). The Centre for Plant Genetics and Breeding (PGB) within The University of Western Australia (UWA) is commissioned to coordinate the Australian funded activities. Improved food security through increased productivity of major food crops
Documentos relacionados
B13. Peskiza fore munggu
produtividade aas, adapta ba klíma no responsivu ba reparasaun ambiente no tuir konsumidor sira-nia nia preferénsia. Atu hetan variedade ne’ebé superior bele liu husi dalan selesaun depois de halo ...
Leia maisPrograma Fini ba Moris Timor-Leste
agrikultór ida ne’ebé hela iha suco Bahu, Baucau, ne’ebé kuda fehuk midar variedade foun oin tolu variedade: Hohrae 1, 2 no 3. Nia primeiru involve iha programa Fini ba Moris iha tinan 2009 wainhir...
Leia mais