Ainaro – Perfil de Distrito

Transcrição

Ainaro – Perfil de Distrito
Título Perfil Distritu Editor Boaventura Soares da Silva Sebastiao J. S. L. Pereira Augusto Filipe Gama Clementino P. Barbosa Direksaun Nacional Administrasaun Local Rua de Belarmino Lobo, Dili, Timor‐Leste Director DNAL Abilio Jose Caetano Design e Composisaun Silvino Lopes Boaventura Soares da Silva Direksaun Nacional Administrasaun Local Perfil Distritu Ainaro, 2012 i Edifisio Ministerio Administrasaun Estatal Fig. 1. Edifisio Central Ministerio Administrasaun Estatal www.estatal.gov.tl Perfil Distritu Ainaro, 2012 ii Indice Titlu ............................................................................................................................................................................... i Edifisio Miniaterio Administrasaun Estatal ................................................................................................. ii Indice ........................................................................................................................................................................... iii Lian Mak Loke .......................................................................................................................................................... iv Mapa Timor‐Leste ................................................................................................................................................... v Kapitulo I. Introdusaun 1.1. Antecedensia ........................................................................................................................... 1 1.2. Objectivo e Alvo ..................................................................................................................... 1 1.3. Sistematika Elaborasaun ................................................................................................... 2 Kapitulo II. Historia, Simbolo, no Mapa Distrito 2.1. Historia ..................................................................................................................................... 3 2.1.1. Etimologia no Origin Distritu ............................................................................. 3 2.1.2. Formasaun no Estabelecimento hanesan Distritu ....................................... 4 2.1.3. Simbolu Distritu Ainaro .......................................................................................... 5 2.1.4. Mapa Distritu Ainaro ............................................................................................... 6 Kapitulo III. Situasaun Geral 3.1. Lokalisasaun no Fronteira ............................................................................................ 7 3.1.1 Lokalisasaun Geografika ................................................................................... 7 3.2. Situasaun Klimatika .......................................................................................................... 7 3.3. Divisaun Administrativa no Estrutura Organika Distrital ................................ 8 3.3.1. Divisaun Administrativo ..................................................................................... 8 3.3.2. Estrutura Organika Distrital .............................................................................. 9 3.4. Demografia .......................................................................................................................... 10 3.4.1. Populasaun tuir sexo, sexo ratio, area, densidade, nu uma kain ....... 10 3.5. Kapital Sosial ...................................................................................................................... 14 3.5.1. Lian .............................................................................................................................. 14 3.5.2. Reliziaun .................................................................................................................... 15 Kapitulo IV. Sektor Sosial e Kultura 4.1. Sektor Saude .................................................................................................................... 15 4.1.1. Servisu Kuidadu Saude Primaria .................................................................. 16 Perfil Distritu Ainaro, 2012 III 4.1.2. Ospital Distritu Ainaro ......................................................................................... 16 4.1.3. Rekursus Umanu saude Distritu ...................................................................... 16 4.1.4. Sentru saude de Komunitaria ............................................................................ 17 4.3. Sektor Edukasaun .............................................................................................................. 19 4.3.1. Edukasaun Formal ................................................................................................ 19 4.3.2. Ensinu Pre Eskolar ............................................................................................... 19 4.3.3. Eskola Basiku ........................................................................................................... 19 4.3.4. Ensinu Sekundaria ................................................................................................ 22 4.3.5. Kursus Equivalensia ............................................................................................. 24 4.4. Aspecto Socio‐Cultura e Linguistico .......................................................................... 24 4.4.1. Lian ............................................................................................................................ 24 4.4.2. Relijiaun ................................................................................................................... 25 4.4.3. Kultura no Eransa Tradisaun .......................................................................... 25 4.5. Seguransa Sosial Alimentasaun, Terceira idade, Veteranos, Antigo Comb 28 4.5.1. Protesaun ba Ferik no Katuas Sira .................................................................. 28 Kapitulo V. Sektor Ekonomia 5.1. Dezenvolvimentu Ekonomia .......................................................................................... 31 5.2. Dezenvolvimentu Seitor Kooperativa ........................................................................ 31 Kapitulo VI. Dezenvolvimentu Infraestrutura 6.1. Habitasaun ........................................................................................................................... 32 6.2. Turismu ................................................................................................................................. 33 6.3. Estrada .................................................................................................................................. 36 6.3.1. Estrada Nasional ................................................................................................... 36 6.3.2. Estrada Distrital .................................................................................................... 36 6.3.3. Estrada Rurais ....................................................................................................... 36 6.4. Be’e Mos no Saneamentu ................................................................................................. 40 6.5. Electricidade ......................................................................................................................... 41 Perfil Distritu Ainaro, 2012 III 6.6. Telekomunikasaun ........................................................................................................ 43 Kapitulo VII. Rekursus Naturais 7.1. Agricultura ......................................................................................................................... 45 Kapitulo VIII. Sektor Judiciario e Defesa/Seguransa 8.1. Justica .................................................................................................................................. 48 8.2. Defesa .................................................................................................................................. 50 8.3. Seguransa .......................................................................................................................... 51 Perfil Distritu Ainaro, 2012 III Lian mak loke V Governo Konstitusional, liu husi Ministério Administrasaun Estatal, desde I to’o V Governo Konstitusional implementa programa PDL,PDD I, PDD II iha distritos, sub‐distritos to’o nivel sucos. Para alem de programa hirak ne’ebé MAE implementa iha mos programa barak ne’ebe implementa husi liñas sektorais/ministerios, NGO’s lokal no Internasional iha distritos 13. Proseso hirak ne’e hotu realiza tuir kondisaun distrito, rekursus no potensia distritos. Nune’e mos to’o agora seidauk identifika no halo levantamento lo‐los kona ba situasaun ekonomiko social, edukasaun, saude, rekursus naturais, rekursus humanos no seluk tan atu sai pakote informasaun ba públiko hanesan referensia ba Governo, Sociedade Civil, no Sektor Privado atu hatene potensia no progresso desenvolvimento disttritos. Hó referencia ba pontos hirak ne’e, iha Planu Assaun Anual (PAA) tinan fiskal 2012, Direksaun Nasional Administrasaun Lokal (DNAL) koloka elaborasaun perfil 13 distritos hanesan panorama atividade importante ba Direksaun no Ministério rasik. Perfil distrito hanesan panorama jeral konaba karakteristika distrito ida‐idak ho nia kontiudu kontempla informasaun no dados kona‐ba situsaun jeral, rekursus naturais, infraestrutura, edukasaun, saude no setor relevantes seluk. Fontes dados no informasaun hirak ne’e mai husi Census populasaun 2010 no dados balun rekollã husi distrito no aktulizado depende ba tipo de informasaun husi base. Informasaun no dados iha perfil ne’e elaborado no emitido iha forma elektronika no sei lansa atraves Website Ministério Administrasaun Estatal atu ema hotu bele asesu no sei aktualiza kada fulan ne’en depende ba tipo dados ne’e resik. Parabens ba direksaun Nasional Administrasaun Lokal (DNAL). Administrasaun 13 Distritos, Ministério relevantes no partes hotu ne’ebé fó apoio ba biban ne’e atu bele diak liu tan ita nia nasaun, konteudo perfil ida ne’e rasik ladauk reflecte situasaun real distrito no seidauk responde estrategia desenvolvimento lokal iha distrito, maibe hau espera katak panorama ida ne’e bele hadia no hein sugestoes, ideias husi parte hotu atu hadia iha futuro. Susessu no hakuak bot, ksolok wain. Ministro do MAE Dr. Jorge Da Conceição Teme Perfil Distritu Ainaro, 2012 iv v Fig. 2 : Mapa Timor‐Leste Perfil Distritu Ainaro, 2012 Perfil Distrito
Ainaro
Perfil Distritu Ainaro, 2012 01 Perfil Distritu Ainaro, 2012 Fig. 3. Dansa tradisional Simu bainaka Sub‐Distritu Maubisse Kapitulo I Introdusaun 1.1. Antecedensia Plano estrategiko Desenvolvimento Nasional Timor Leste nu’udar visaun 20 anos nebe reflekte aspirasaun povo timor leste tomak no PEDN ne’e sai hanesan base nebe inspira no motiva ema hotu para hadia moris no halakon kiak no mukit iha timor laran para nasaun ne’e bele forte no prospero. Distritos, subdistritos no sucos sai mos hanesan alvo Desenvolvimento konforme politika nebe difini iha Plano Estrategiko Desenvolvimento Nacional . Embora Plano Desenvolvimento Nacional fo prioridade ba Distrito, maibe processo sira ne’e hotu hala’o ka realisa iha distrito tuir kondisaun, rekursus no potencia nebe kada distrito iha; Programa barak maka implementa iha distrito maibe to’o agora seidauk iha informasaun ka dados nebe reflecte kondisaun ekonomiko social, edukasaun, saude , rekursos naturais, recursos humanos iha distritos 13 . Ha referencia ba ponto hirak iha leten, Ministerio liu husi DNAL sei providencia informasaun ka dados sai hanesan pakote informasaun nebe bele sai referencia ba sociedade civil, Governo, NGO ka agencia internacional ka distrito ne’e rasik .; Informasaun ka dados ne sei hatama ka insere iha Sistema Informasaun Perfil Distrito (SIPD
‐On‐Line) no emitido em forma de Livro Profil 13 Distritos, nune’e mos distrito Ainaro . Profil Distrito, em geral, descreve ka apresenta situasaun geral kona ba karakteristika distrito hotu inklui distrito Ainaro ‐ no nia conteudo kontempla informasaun no dados sobre situasaun geral,, monografia, rekursos naturais, infraestrutura, edukasaun no sektor relevantes hotu‐hotu; 1.2. Objectivo e alvo Objectivo husi elaborasaun Perfil distrito para atu providencia dados/informasaun ba Distrito ne’e rasik ka Governo em termo de planeamento e desenvovlimento; Enkuanto nia alvo para : a. atu produs dados no informasaun nebe mai husi Census populasaun 2010 no dados primarios/basicos husi 13 Distritos no sektores relevantes no sei providencia em forma de Sistema Informasaun Perfil Distrito (SIPD‐On‐Line) no em forma de Livro ba Governo no Distrito em termos de Planeamento e desenvolvimento; b. Sai mos hanesan referencia de promosaun distrito ba comunidade internacioanal, qualquer ema nebe hakarak investe no emvolve iha planeamneto no desenvolvimento distrito nian; Perfil Distritu Ainaro, 2012 1 1.3. Sistematika elaborasaun Perfil de Distrito sei elabora tuir nia sistematika hanesan iha kraik : Kapitulo I : Introdusaun Antecedensia Objectivo no Alvo/target Sistematika elaborasaun Kapitulo II : Historia no simbolo Distrito Origem no estabelecimento Simbolo no Mapa Distrito Kapitulo III : Situasaun geral Lokalisasaun no limites Situasaun geografika (klima, temperatura, estasaun tempo, tipo no funsaun solo, topopgrafia, relevos) Divisaun Administrativa Demografia Kapitulo IV : Sektor Social Saude Edukasaun Seguransa Social Alimentasaun, terceira idade, veetranos no antigos combatentes) Kapitulo V : Sektor ekonomia Industria Comercio e coperativa Instituisaun empresarias/firmas Instituisaun publicas/empresas publicas Kapitulo VI : Desenvolvimento Infraestrutura Habitasaun Turismo Trasporte e estradas Kapitulo VII : Rekursus Naturais Agrikultura Florestas Agropecuario Terras e propriedades Rekursus minerais Potencias a explorar no futuro Kapitulo VIII : Sektor Politica, Judiciario e Seguransan/defesa Organisasaun politica Seguransa interna Sistema judiciario Perfil Distritu Ainaro, 2012 2 Kapitulo II Historia, no Simbolo Distrito 2.1. Historia 2.1.1. Etimologia e Origem do Distrito Lia fuan Ainaro nia origem no etimologikamente mai husi lia fuan mambae nebe komposto husi liafuan rua : Ai + Naruk, katak iha ai hun ida maka hamarik naruk iha rai Aktual Ainaro, konforme nia historia haktuir katak iha tempo Governador Afonso de Cas‐
tro, Suro/Ainaro la tama iha mapa de Timor hanesan Distrito tamba rai Suro sei rona hela ba Liurai Nai D.Malbuti “ AN HIN PAT, AN MAN PAT” Pukul Sarin, Darha‐Aitua Letai‐Poeluli, Bismau‐Daci‐Coli, Lequi‐Teti‐Dadia, Aloko‐Mausur, Lau‐Bei‐Mau‐Teni, ikus mai aumenta tan “Nai‐Hin Assa Lau‐Ussu” no “Nai Hin Boeloko‐Berteni”. Depois iha tempo Govenador Celestino da Silva, mais ou menos iha tinan 1898, nia haruka expediente/enviado ida comandado husi cabo ida naran Jose da Silva infiltra/mai husi Atsabe, Tiarlelo mai iha aldeia Fatu‐Meta, besik Foho Mau‐Ulo Lau, iha actual Suco Mau‐
Ulo, depois nia contacto ho Kapitan Leto Bere ho nia comunidade hodi ajunta/halibur fatuk para atu hatur kota/vila iha fatin Lesu‐ata, maibe tamba ladun estrategico nia desisti tiha , fila hikas ba Fatubessi/Hatolia, fatuk halibur ne’e to’o agora sei iha hela; Governador Celestino da Silva, preocupa tebes ho revolta D. Duarte, Regulo Manu‐
fahi, D. Boaventura nia aman, entaun, Governador buka meios oin‐oin para ocupa Rai‐Suro hodi ataka D. Duarte, entaun nia haruka fali segunda expedisaun/enviado, mais ou menos iha tinan 1900 liu husi Lete‐Foho, Hatu‐Builico mai to’o Nunu‐Mogue, iha reino Lequi‐Tet‐
Dadia maibe la alkansa objectivo tamba laiha solusaun; Governador Celestino da Silva, iha fali tinan 1902, haruka fali terceira expedisaun/
enviado mai husi Railaco, Aileu, Lequidoe, Turiscai, Alas – Same mai to’o Suro‐Craic, iha neba hasoru malu ho Liurai Mutin, Nai Cau ho Liurai Metan, Nai‐Cosso, ho objectivo atu buka rai ka fatin para hari ou estabelece kota/vila, cidade iha rai Suro, iha sorumuto ne’e sira concorda ho objectivo ne’e, entaun, sira sai husi Soru‐Craic direcção Norte, wainhira to’o iha Orema, besik foho Suro‐Lau, sira decide atu tau kota iha neba maibe tamba falta de be, raihenek no kondisaun seluk2 tan, entaun sira kontinua ba direcção norte nafatin to’o iha foho tutun Berbakalau hateke mai rai tetuc, actual vila Ainaro, kondisaun altura ne’e sei iha onu laran barak hanesan dolok, seidauk iha buat ida, iha deit ‐ Ai hun mesak ida naruk tebes‐tebes ‐ naran Ai kapiri, entaun Malae ho Liurai Mutin no Liurai Metan decide atu estabelece kota/cidade iha neba, tamba influencia lian portugues, ainaruk ne’e pronuncia ho lia AINARO ; Fatin ne’e, antes Malae sira estabelece kota, fatin ne’e naran “Orluli” signifika Au Lulik , fatin ne’e iha quintal vila ave Maria, tamba iha be matan ida no au lulik ida, Hahu momento neba rai orluli hanaran oficialmente AINARO; Lia fuan orluli to’o agora halot tiha ona, maibe dalaruma lia nain sira sei usa hodi sergala simu bainaka sira hodi hateten nune’e : “ó hó am nap bit laigia, am nap bor laigia, am ping laigia, am gana laigia, am kontra ba nei, am rai ber ba nei, bos ba bos lak ba lak Ainaro Orluli –luli pes tata” signifika : ami nahe biti – nahe biti bot, ami hein‐hein ho laran maus, ami ba la hanoin atu soke, la sei lakon la sei mohu, Ainaro Orluli sei lulik nafatin1 ; Perfil Distritu Ainaro, 2012 3 1.1.2. Formasaun no estabelecimento hanesan distrito 1. Antes Portugues sira estabelece ka introduz sira nia autoridade iha rai Ainaro, iha rai ne’e iha ona autoridade tardicional nebe ukun hatur/ fahe ba reino ka regu‐
lado nebe “liurai” maka autoridade maximo tau ukun ba nia reino sira. Embora li‐
urai maka autoridade maximo mas nia la exerce autoridade comun ba Distrito Ainaro tamba Ainaro/suro iha tempo neba sei submete ka halo parte liurai/reino Atsabe ‐2 ; 2. Depois quando Governo portugues introduz sira nia autoridade/ukun , liu husi Gov‐
ernador Antonio Coelho Guerreiro, iha tinan 1698, komesa halo intervensaun ba autoridade tradicional sira iha Timor inklui iha rai Suro/Ainaro , sira halo mudança ba Autoridade tardicional hirak ne’e, liu husi carta patente fo atribuisaun titulos hanesan Dom, divisas hanesan Brigadeiro, Koronel, Tenente – Koronel, Maijor, Tenente ba liurai sira konforme kompetencia ka kbit nebe liurai sira iha, ida ne’e akontece bainhira Timor hola parte hanesan Adminis‐
tração Régia do Estado de India Portuguesa3 ; 3. Depois iha loron 20 de Abril 1859, liu husi Governador Afonso de Castro estabelece/
cria 11 Distritos, Ainaro latama iha mapa 11 Distritos, maibe sei halo parte Distrito Atsabe4 ; 4. Iha tinan 1908, liu husi Governador Celestino da Silva, estabelece comando militar , Ainaro mos sai hanesan Comando militar ida5 ; 5. Depois liu tiha segunda Guerra mundial, Governador Oscar Ruas muda Comando mili‐
tar ba Circuscrição Civil, maka Ainaro/Suro mos sai hanesan Circunscrição civil nebe komposto husi Posto administrative Ainaro, posto administrative Alas, posto Administrativo Maubisse, Posto Administrativo Same, Posto Administrativo Turiscai, Posto Administativo U.B.Lico no Posto Administrativo Hatu‐Udo6 ; 6. Liu husi “Boletin Oficial de Timor” No. 52 ,data 13 de Desembro 1974 Ainaro trans‐
forma sai hanesan administracao do concelho ho nia posto admnistrativo Ainaro Vila, Maubise, Hatu‐Udo no Hatu‐Builico7; 7. Iha tempo okupasaun Indonesia, iha mudansa ba Subdistirto Turiscai nebe pasa fali ba iha Distrito Manufahi no Sub Distrito Hato‐Udo husi Distrito Manufahi pasa fali mai Ainaro, ho nune Distrito Ainaro iha Subdistrito 4 hanessan Ainaro Vila, Hato‐
Udo, Maubisse no Hatu‐Builico. ________________________ 1 MAGNO, Antonio. Lia Na’in Ainaro 2. FILIPE XIMENE.Carlos.Os antigos reinos de timor‐LetsteEdicao Tipografia Diocese Baucau 2011 3 SOARES. Antonio Vicente Soares. Pulau Timor, Sebuah Sumbangan untuk sejarahnya 4. Idem 5. Idem 6. Idem 7. Idem 8. Idem Perfil Distritu Ainaro, 2012 4 1.1.3 Simbolu Distritu Ainaro Fig. 4 : Regulo D. Aleixo Corte Real, Regulo iha Distritu Ainaro Fig. 5 : Monumentu Iha Distritu Ainaro Perfil Distritu Ainaro, 2012 5 Introdusaun 1.1.4. Mapa do Distrito Ainaro Fig. 6 : Mapa Distrito Ainaro Perfil Distritu Ainaro, 2012 6 Kapitulo III Situasaun Geral 3.1. Lokalisasaun e Fronteiras 3.1.1. Lokalisasaun geografika Lokalizadu iha sudoeste paíz. Iha abitantes 59,175 mil (Sensu 2010) no área 870 km². Nia kapitál mak sidade Ainaro. Distrito Ainaro uluk iha tempu Timor Portugêz hanesan kon‐
celhu ida ho naran ne’ebé hanesan, maibé iha exepsoens balu hanesan ne’e: durante Ad‐
ministrasaun Indonézia Subdistrito Turiskai pasa husi Distrito Ainaro ba Manufahi, troka ho Hato‐Udu ne’ebé pertense fali ba Ainaro. Distritu Ainaro inklui atualmente Subdistritus Ainaro, Hato‐Udu, Hatu Builiku no Maubise. Distrito Ainaro iha bee barak tebes no rai ne’ebé bokur i di’ak ba Agrikultura. Nia iha mós área ida ke besik tasi, no zonas barak liu mesak foho, inklui pontu aas lihotu iha Timor‐Leste, mak Foho Ramelau (2.960 m). Tuir istória, Ainaro iha papél boot tebes durante tempu Rezistênsia hasoru okupasaun Indoné‐
zia iha Timor‐Leste, hodi fó fatin subar ba gerrilheirus sira iha foho leten bá. Alein‐de lín‐
guas ofisiais paíz, tetun no portugêz, iha Distrito Ainaro populasaun barak liu mak koalia mambae. 1. Fronteiras Distrito Ainaro em termos geografiko e Administrativamente halo fronteira ho : Distrito Aileu iha Parte Norte Distrito Manufahi iha Parte Leste Distrito Covalima iha parte Ocidental Distrito Bobonaro iha parte Oeste Distrito Ermera iha parte Norte no Weste 2. Situasaun Klimatika Jeralmente, klima iha Distritu Ainaro hanesan ho maioria parte seluk iha Timor Leste. Klima iha Ainaro fahe ba estasaun rua: estasaun bai‐loron no estasaun udan. Estasaun bai‐
loron hahu husi fulan Jullu to’o Setembru. Rejistu iha presipitasaun hatudu katak temperatura aas liu Outobru 24.910 C iha Subdistrito Maubisse no Subdistrito Ainaro minimu iha Jullu 10.520 C iha subdistrito Maubisse no iha Subdistrito Ainaro 29.720 C iha fulan Novembru. Estasaun udan hahu husi Novembru to’o Juñu. Maibe ho kondisaun “Mudansa Klimatika” nebe akontese iha tinan balun ikus ikus ne’e defisil atu halo predisaun. Iha territoriu laran tomak akontese bai‐loron naruk liu duke tempu udan. Exemplu iha tinan 2012 bai‐loron hahu kedas iha fulan Maiu no udan monu rai iha fulan Dezembru. Perfil Distritu Ainaro, 2012 7 Mudansa klimatika afeta maka’as iha Distritu Ainaro. Iha tempu bai‐loro naruk, rai manas liu – liu iha area kostal nebe afeta ba perservasaun be’e menus, rai maran no tempu udan akontese inundasaun. Erosaun iha Distritu Ainaro klasifika aas teb‐tebes. Klima iha area foho no foho lolon sira jeralmente fresku enquanto iha area kostal manas. Kondisaun klima hanesan ida ne’e impaktu maka’as ba vegitasaun sira. Produsaun aneka vegitasaun akontese iha foho no foho lolon sira nebe iha klima fresku emkuanto iha parte area kostal manas. Informasaun klarus bele hare iha tabela tuir mai neé Tabela 1 . Situasaun klima iha distrito Ainaro iha Tina 2011 Tinan 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 Fulan January February March April May June July August September October November December Subdis‐
Min Temp trito Maubisse 15.47 Maubisse 15.71 Maubisse 15.81 Maubisse 15.48 Maubisse 13.02 Maubisse 10.52 Maubisse 11.75 Maubisse 11.34 Maubisse 12.96 Maubisse 14.59 Maubisse 14.72 Maubisse 16.08 Max Temp Subdistrito 22.97 24.06 24.15 22.74 20.66 19.75 19.99 20.34 22.84 24.91 24.77 24.55 Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Ainaro Min Temp 19.47 18.87 18.93 18.22 17.15 14.50 14.32 15.32 17.20 17.66 19.18 Max Temp 29.27 29.24 29.16 28.09 26.25 24.98 26.06 29.15 28.94 29.72 28.97 3.3. Divisaun Administrativa no Estrutura Organika Distrital 3.3.1 Divisaun Admnistrativa Iha Timor Leste, Divisaun administrative, sei halo tuir sistema divisaun administrativa por‐
tuguesa nian tamba iha momento neba timor leste sei hanesan provincia ultramarinha por‐
tuguesa nebe nia divisaun administrativa to’o iha tinan 1974 fahe ba Camara Municipal 1, Administrasaun Concelhos 13, Posto Administrativo 64, 408 Sucos no 1772 povoasaun, nune’e mos quando iha tempo okupasaun Indonesia, la halo mudansa ba divisuan adminis‐
trativo nebe iha ne’e maibe Governo Indonesia adopta divisaun admnistrativo portuguesa nian sem halo alterasaun signifikativo tamba Timor leste sai hanesan vigesima setima (27o) provincia Indonesia nian ho nia divisaun administrative to’o iha tinan 1999 fahe ba “Kotamadia 1, 13 kabupaten, 62 Kecamtan no 442 Desa”. Depois quando Timor leste restaura independencia iha 20 de Maio de 2002, lahalo alterasaun ba divisaun administra‐
tivo anterior maibe Timor Leste mos adopta ka mantem “Status quo” ba divisaun administra‐
tive existente ne’e tamba lei kona ba poder local, lei eleição municipal no lei divisaun admin‐
istrative sei iha processo elaborasaun hela . Perfil Distritu Ainaro, 2012 8 Tamba ne’e por enquanto divisaun administrativo to’o presente data fahe ba 13 Distritsos, 65 subdistritos , 442 sucos no 2225 Aldeias hodi hein pakote de lei nebe regula sobre Gov‐
erno/Poder lokal aprova ona iha Parlamento maka sei halo reajustamento ba divisaun admnistrativo ne’e konforme kondisaun no kriterio nebe estabelece iha lei ba divisaun Admnistrativo; Tuir decreto Governo nebe regula kona ba estatuto organiko Ministerio nian, Distrito sai hanesan parte ida husi Ministerio Administrasaun Estatal , nebe em termos de estrutura e administrativamente suboordina ba DNAL ho nia estrutura fahe ba Distrito, Subdistrito no Sucos konforme diploma ministerial no.24/2011 nebe regula kona ba Administrasaun Dis‐
trito, Enquanto Sucos la faz parte iha estrutura administrasaun distrito tamba Suco regula tuir Lei no. 3/2009 nebe no tuir lei ne’e Suco ho nia estrutura konsidera hanesan lideransa komunitario nebe eleito directamente husi comunidade; Hare ba divisaun admnistrativa em geral iha Timor Leste maka iha Distrito Ainaro administrativamente fahe ka komposto husi Subdistrito 4, Sucos 21 no Aldeia 131 hanesan iha tabela tuir mai :Tabela tuir mai hatudu deskrisaun konaba dadus administrativu báziku iha Distritu Ainaro. Tabela 2: Dadus administrative baziku Sub‐distritos
Ainaro Hatu‐Builico Maubisse Hatu‐Udo Total Suco
Total Aldeia
Area Km2
7 3 9 2 21 32 21 62 16 131 235.94 129.88 260.97 243.01 869.79 3.3.2. Estrutura Organika Distrital Baseia ba Diploma Ministeral no. 24/2011/MAEOT nebe regula kona organika Adminis‐
trasaun Distrito difini katak Admnistrasaun distrito hanesan servisu deskonsentrado Gov‐
erno nian iha nivel distrito nebe responsavel ba execusaun politica estabelecido no halo koordensaun no apoio aktividades ba servisus nebe existe iha distrito no em particular ba liu politika desenvolvimento local em termos de politica de descentralisasaun nebe tuir lei di‐
fini; Tuir decreto‐lei no 27/2008 nebe regula kona ba cargos de direksaun e chefia, cargo hane‐
san Admnistrador Distrito la menciona no klasifika iha lei ne’e ho nune’e Ministerio da Ad‐
ministrasaun Estatal hasai diploma Ministerial para halo equiparasaun salarial ba cargo Ad‐
ministardor distrito; Ho nune’e integra iha estrutura organika distrito Ainaro no equiparsaun salarial maka hane‐
san tabela tuir mai : Perfil Distritu Ainaro, 2012 9 Tabela 3 : Estrutura organika distrito Ainaro No. Designasaun/Cargo Admnistrador Distrito Equiparasaun salarial Hanesan Direktor Nacional Observasaun 1. 2. Secretario Distrital Director Distrital 3. Departamento de Finanças Chefe de Departamento 4. Departamento de Assuntos Sociais Chefe de Departamento 5. Dep.Planeamneto e Desenv. Chefe de Departamento 6 Dep. de Limpeza e Saneamento Chefe de Departamento 7. Admnistrador subdistrito Chefe de Departamento 3.4. Demografi 3.4.1. Populasaun tuir sexo, sexo ratio, area, densidade no uma kain Tuir sensus populasaun 2010, Distritu Ainaro iha total populasaun hamutuk 59,175 habi‐
tantes. Husi total populasaun ne’e mane barak liu duke feto, mane ho total 30,183 habitantes no feto ho total 28,922 habitantes. Dadus populasaun no sensus uma kain 2010 hatudu katak total uma kain Distritu Ainaro hamutuk 7,819. Tabela 4 : Total populasaun Distritu Ainaro tuir idade Sub‐Distrito Ainaro Hatu‐Builico Maubisse Hatu‐Udo Total POPULASAUN TUIR IDADE 0‐4 5‐9 10‐14 15‐19 2,368 2,384 2,264 1,801 2,286 1,935 1,693 859 3,588 3,457 3,211 2,294 1,396 1,488 1,261 931 9,638 9,264 8,429 5,885 20‐64 5,990 4,560 8,529 4,041 23,120 65+ 751 617 943 528 2,839 Total 15,558 11,950 22,022 9,645 59,175 Fonte: Sensu Populasaun no Uma‐Kain 2010 Pozisaun Distritu Ainaro tuir mapa ne’ebe iha, hatudu katak Ainaro fronteira ho Distrtu Manufahi iha parte Leste nian, husi parte Sudeste fronteira ho Distritu Aileu, no parte Su‐
doeste fronteira ho Distritu Bobonaro, husi parte Sul ho Distritu Ermera no parte Norte fron‐
teira ho tasi Savu. Ho nune Ainaro kontinua sai hanesan Distritu rural ida ho nia populasaun 92% (58,322 habitantes) maka hela iha area rural, enkuantu suku Ainaro husi Sub Distritu Ainaro ho populasaun hamutuk 8% (5,081 habitantes) maka rejistu hanesan suku urbanu (Sensu Populasaun 2010). Wainhira halo deskrisaun detallus konaba grupu populasaun, dadus husi sensus populasaun no uma kain 2010 haktuir katak grupu populasaun iha Distritu Ainaro tuir idade maka hane‐
san Tabela tuir mai ne’e: Perfil Distritu Ainaro, 2012 10 Tabela 5. Populasaun grupu idade tinan lima tuir seksu bazea ba Sensu Populasaun no Umakain 2010 iha Distrito Ainaro Grupu Idade Total Total 0 ‐ 4 5 ‐ 9 10 ‐ 14 15 ‐ 19 20 ‐ 24 25 ‐ 29 30 ‐ 34 35 ‐ 39 40 ‐ 44 45 ‐ 49 50 ‐ 54 55 ‐ 59 60 ‐ 64 65 ‐ 69 70 ‐ 74 75 + Sexu Mane Feto 59,175 30,183 28,992 9,638 9,264 8,429 5,885 4,002 3,648 2,729 3,114 2,482 1,649 1,222 842 3,432 1,390 654 795 5,011 4,802 4,422 3,036 1,976 1,786 1,313 1,632 1,344 869 617 439 1,516 686 348 386 4,627 4,462 4,007 2,849 2,026 1,862 1,416 1,482 1,138 780 605 403 1,916 704 306 409 Husi dadus nebe iha, identifika mos indikador konaba grupu populasaun produktivus no grupu dependentes. Tuir klasifikasaun Timor Leste hatudu katak grupu idade husi tinan 0 to’o 14 klasifika ba grupu dependentes inklui mos grupu ho idade 60+. Ho baze ida ne’e maka grupu populasaun dependentes iha Distritu Ainaro hamutuk ema 33,602 serake klasi‐
fikadu nudar grupu produktivus maka hamutuk ema 25,573. Populasaun Distritu Ainaro klasifika tuir sexu no grupu idade maka hanesan apresenta liu husi tabela tuir mai ne’e: Tabela 6 : Populasaun tuir sexo no grupu idade iha Distritu Ainaro Sexu Mane Feto Total Total 30,183 28,992 59,175 0‐4 5‐9 5,011 4,627 9,638 4,802 4,462 9,264 Grupu de idade 10‐
15‐19 14 4,422 3,036 4,007 2,849 8,429 5,885 20‐64 65+ 11,492 11,628 23,120 1,420 1,419 2,839 Fonte: Sensus Populasaun no Uma Kain 2010 Perfil Distritu Ainaro, 2012 11 Distribuisaun populasaun tuir Suku iha Distritu Ainaro konforme dadus populasaun no uma kain 2010 hatudu diferente husi porsentajen (%) nebe makas entre suku ida ba suku seluk. Tuir dadus nebe konsege justifika hatudu katak suku Ainaro, Sub Distritu Ainaro iha porsentazen 12% populasaun nebe as liu suku sira seluk. Populasaun Suku Ainaro okupa 12% husi total populasaun Ainaro no tuir mai maka suku Mulo ho populasaun 11%. Suku Maubisse 10% iha suku Leolima, Foho‐Ai‐Lico, Aitutu distribuisaun populasaun 7‐9% enkuantu populasaun menus liu entre suku 21 iha Ainaro maka suku sira nebe distribu‐
isaun populasaun 1% husi total populasaun iha Distritu Ainaro. Ho nune ita bele nota katak porsentajen barak liu husi distribuisaun populasaun Suku iha Ainaro maka populasaun en‐
tre 2% to’o 5%. Dadus populasaun no sensus 2010 hatudu katak porsentajen populasaun Distritu Ainaro barak liu hela iha area rural. Dadus detallus konaba porsentajen ba distribuisaun populasaun tuir suku iha Distritu Ainaro apresenta iha Grafiku tuir mai. Grafiku 1 : Distribuisaun Populasaun tuir Suku iha Distritu Ainaro Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010 Aleinde Distribuisaun populasaun tuir porsentajen, hanesan apresenta iha figura ne’e, grafika tuir mai hatudu mos komparasaun distribuisaun populasaun entre feto no mane. Husi grafika ida ne’e hatudu mai ita katak numeru populasaun feto barak liu kompara ho numeru populasaun mane. Kondisaun ida ne’e akontese kuaze iha suku barak iha Distritu Ainaro. Perfil Distritu Ainaro, 2012 12 Grafiku 2 : Numeru Populasaun Area nia luan populasaun iha Distritu Ainaro hatudu diferensia entre Suku ida ba Suku seluk, Sub Distritu ida ba Sub Distritu seluk. Despari‐
saun populasaun iha Sub Distritu Ainaro ho total area 236 Km2 densidade populasaun hamutuk 2 65.94 per km no tuir mai 2
Sub Distritu Hatu‐Builico ho nia total area 130 Km densidade populasaun hamutuk 92.01 per Km2, Sub Distritu Maubisse ho total area 1261 Km2 nia densidade populasaun hamutuk 84.39. per Km2 no Sub Distritu Hatu‐Udo ho total area 243 Km2 nia densidade populasaun hamutuk 36.69. per Km2 Mapa 1 : Desparisaun populasaun por kada square km Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Ainaro Área (kilometre kuadradu (Sq.km) Sub‐Distrito Ainaro 235.94 km² ho total popula‐
saun 15,558 habitantes. Sub‐
Distrito ne’e baliza ho Sub‐
Distrito Hato‐Udo, Distrito Co‐
valima, Bobonaro no Ermera Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Hatu‐Builico Área (kilometre kuadradu (Sq.km) Sub‐Distrito Hatu‐
Builico 129.88 km² ho total populasaun 11,950 habitantes. Sub‐Distrito ne’e baliza ho Sub‐Distrito Ainaro, Maubisse, Distrito Manufahi no Ermera . Perfil Distritu Ainaro, 2012 13 Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Maubisse Área (kilometre kuadradu (Sq.km) Sub‐Distrito Maubisse 260.97 km² ho total populasaun 22,022 habitantes. Sub‐Distrito ne’e baliza ho Sub‐Distrito Hatu‐Builico, Distrito Manufahi, Ermera, noAileu. Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Hato‐Udo Área (kilometre kuadradu (Sq.km) Sub‐Distrito Hato‐Udo 243.01 km² ho total populasaun 9,645 habitantes. Sub‐Distrito ne’e baliza ho Sub‐Distrito Ainaro, Distrito Covalima no Manufahi. Mapa Distrito Ainaro Fig. 7 : Mapa Distrito Ainaro Perfil Distritu Ainaro, 2012 14 KAPITULO IV SEKTOR SOSIAL E KULTURA Governu liu husi Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional rekoñese katak nasaun ida nia riku‐soin lolós, mak kbit povu nian. Save infortante atu hadia capital social dezem‐
volvimento mak hanesan iha setores hanesan saúde, edukasaun ho mós kualidade moris timoroan tomak nian, esensial teb‐tebes ba konstrusaun sosiedade ida ke justa no progre‐
siva. Iha planu estratejia dezenvolvimentu nasional klasifika katak setores nebe konsidera per‐
tensi ba pilar kapital sosial maka hanesan; edukasaun no treinamentu, saude, inkluzaun so‐
cial, meiu ambiente, kultura no eransas tradisionais. Tuir lalaok nebe define konaba prosesu elaborasaun Planu strategia nasional nebe governu planeado tiha ona. 4.1. Saude Saúde di'ak, esensial ba kualidade moris. Governo sei garante katak timoroan hotu bele hetan asesu ba kuidadus saúde, alimentus nutritivus, bé mós no saneamentu nebé di'ak. Husi maior parte famílias Timor, kontactu dahuluk ho sistema saúde, liu‐husi servisus ba kuidadus saúde primárius nebé, estrutura iha Centros Saúde Distritais fornese hela ba popu‐
lasaun, inklui husi Klínikas Móveis, Postos Saúde ho Sentrus Saúde Komunitárius. Activi‐
dades ho baze iha komunidades, hanesan Servisus Integrados ba Saúde Komunitária (SISCa), sei bá to'o aldeias, no mós servisus móveis nebé hala'o iha fatin seluk‐tán, hanesan eskolas, merkadus no áreas remotas. Iha tinan lima oin mai, Governo sei garante katak sukus ho populasaun husi ema 1.500 to'o 2.000, nebé hela iha áreas remotas liu, sei hetan atendimentu husi Postos Saúde no, atu atende populasoens hirak né, sira sei lori pakote servisus bot ida nebé inklui servisus kurati‐
vus bázikus, programas vasinasaun, kuidadus saúde materna no infantil, programas nutri‐
saun, akompanhamentu ba tuberkuloze, kuidadus saúde mental, promosaun ba saúde no edukasaun kona‐ba saúde. Ami sei hahú kumpre kompromissu ida né, atu garante katak, iha aldeias nebé ema la'o lori oras ida resin atu to'o iha Posto Saúde, sei iha parteira formada ida husi Ministério Saúde. Parteiras sira né sei simu estojus saúde, meios transporte ho insentivus no, tuir kontratu, sira tenki hela iha aldeias, durante pelo menos tinan tolu. Tuir Planu Estratéjiku Sector Saúde nian, ba 2011‐2030, iha médio ho longo prazo, sei buka dezenvolve rekursus humanus nebé presiza, atu nuné Sukus sira, ho 2.000 habitantes ba leten, bele hetan ona médiku ida, enfermeiros rua, parteiras rua, tékniku laboratório ida ho tékniku Farmásia ida. Enkuantu seidauk konsegue hetan númerus mínimus nesesárius, hanesan temi né, sei implementa, ho regularidade, programa SISCa iha Sukus hotu‐hotu. Perfil Distritu Ainaro, 2012 15 Suku sira ho populasaun entre 1,500 ho 2,000 ne’ebé lokaliza iha area remota sira sei hetan servisu saude husi postu saude sira ne’ebé sei presta pakote serbisu ne’ebé komprensivel. Populasaun Timor Leste saudavel maka nasaun Timor Leste mos sei saudavel. Saude nu’u‐
dar setor importante ida ba ema nia moris. Tamba nee Governu nia politika liu husi Ministe‐
riu de Saude esforsu atu estabelese programa saude oi‐oin atu bele antesipa, minimiza mor‐
talidade husi moras oi‐oin nebe mak povu ida nee enfrenta iha sira nia moris lor‐loron. Oras ne’e distrito Ainaro estabelese ona fasilidade saude oi‐oin atu bele proteje povu ida nee hodi bele moris iha saudavel no prosperu. Atu bele garante objetivu misaun ida nee, Ministerio de Saude hala’o deskonsentrasaun fun‐
saun liu husi nivel servisu distrital, sub‐distrital no komunitaria liu‐liu ba servisu kuidadu saude primaria. 4.1.1. Servisu Kuidadu saude primaria Meta operasional ba Prestasaun Servisu de Saude maka atu fornese kuidadu saude ho kuali‐
dade ba komunidade Timor Leste. Servisu kuidadus saude primaria no nia fasilidade imple‐
menta iha komunidade hahu husi SISCA iha suku sira, postu saude iha suku no sentru saude iha Sub‐Distritu sira. Iha nivel distritu sei iha poliklinika ka ospital Distritu no mos ospital rejional (ne’ebe harii iha Ermera, Maubessi/ Ainaro no Natarbora/ Manatutu). Ospital na‐
sional ne’ebe konsentra iha kapital Dili sei sai hanesan ospital kuidadus tersiariu. 4.1.2. Ospital Distritu de Ainaro Ospital Distritu de Ainaro iha Servisu profesionais saude hamutuk ema nain 50 iha tinan 2011 ho nia espesialidade mak hanesan tuir mai ne’e : mediku 12 ; infermeirus hamutuk 19; parteiras 19, Ospital Distrito Ainaro iha fasilidade mak hanesan, sala emerjensia, sala konsulta jeral, fatin simu ai‐
moruk, sentru de internamentu, sentru de materni‐
dade., fatin observa aimoruk, fatin lojistiku, ambu‐
lansia no laboratoriu. Iha mos dapur kompletu ho Fig. : 8 Hospital Distrito Ainaro instalasaun bee no eletresidade. Hahan ba ema in‐
ternamentu prepara husi chatrin nebe hetan kontratu husi MdS. 4.1.3. Rekursu Umanu Saude Distritu Dadus hatudu katak rekursu umanu setor saude Distrito Ainaro, Centru Saude : Medicos Nacionais : 0 Internasional : 3 Empremeiro 13 Parteira 12; servisu saude iha Hospital Dis‐
tritu Ainaro hamutuk 23 (nasional 4, internasional 6; Emfremeiro 6, parteiras 7. (Relatoru Estatistica Saude Periudu Janeiro‐Dezembru 2011) Perfil Distritu Ainaro, 2012 16 4.1.4. Sentru de Saude Komunitaria Sentru de Saude nu’udar unidade prestasaun servisu iha servisu distrital saude nia okos ne’ebe responsabiliza ba implementasaun Pakote Servisu Baziku iha Sub‐Distritu ida‐idak ka iha area kobertura ida. Figura 5 : Sentru Saude Sub‐distritu Hato‐Udo, Ainaro Atu bele garante servisu kuidadu de saude iha Distritu Ainaro, estabelese ona sentro saude iha Sub–Distritu 4 (tolu) mak hanesan, Sub‐
distrito Ainaro, Subdistrito Hatu‐Builico, Sub‐
distrito Maubisse no Subdistrito Hato‐Udo. Iha Ainaro Subdistrito Maubisse mos iha mos Hospital Referal atu atende moras sira husi Distrito Seluk hanesan Manufahi, Covalima. Aleinde ne’e, existe mos klinika privada. Fig. 9 : Sentru Saude Subdistrito Hato‐Udo Fasilidade de Saude no SISCa iha Distrito Ainaro tinan 2011 mak haanesan Hospital 1, Centru Saude 4 Postu Saude hamutuk 10; Aktivo 9 la aktivo 1 SISCa hamutuk 33 aktivo hotu, no klinika pribado 1 aktivo iha tinan 2011. (Relatorio Estatistica Saude Periudu Janeiro‐
dezembru 2011) Tabela 7: Data mortalidade labarik Distritu Viqueque Dili Ainaro Liquiçá Oecussi Manatuto Covalima Lautem Baucau Bobonaro Aileu Manufahi Ermera Labarik idade ‐5 77 60 97 101 92 69 95 98 42 85 76 86 102 Labarik idade 0 – 1 54 39 77 68 66 50 76 69 30 50 56 62 70 Labarik idade 1 – 4 24 22 22 35 27 20 21 31 12 36 21 25 34 Fontes : Peskiza Demográfiku no Saúde 2009‐10 Perfil Distritu Ainaro, 2012 17 Grafiku 3 : Grafika Mostalidade Bazea dadus Survey Saude Demograpia Timor‐Leste tinan 2009‐10 hatudu variasaun iha mortalidade labarik tinan 5 mai kraik katak Baucau maka kiik (42 mate husi 1,000 labrik nebe moris) labarik menus tinan 5 mai kraik nebe mortalidade as iha distrito Ermera (102 mate husi 1000 labarik nebe moris no distrito Ainaro) mostalidade labarik tinan 5 mai krak iha Distrito Ainaro (97 mate husi 1,000 nebe moris). Husi parte seluk ita hare husi fertili‐
dade nebe iha hatudu katak iha distrito Ainaro hatudu katak total fertilidade nebe tuir sur‐
vei saude demografia iha Distrito Ainaro ho total fertilidade 7.2 nebe as liu iha distritu hotu. Grafiku 4 : Total Fertilidade tuir Distrito Tinan 2010‐10 Fontes: Survey Demographic and Health Survey 2009‐10 Perfil Distritu Ainaro, 2012 18 4.3. Edukasaun 4.3.1. Edukasaun Formal Edukasaun nu’udar save ba dezenvolvimentu. Atu dezenvolvimentu bele la’o ho diak de‐
pende ba matenek na’in sira ka rekursu umanu. Distritu Ainaro existe ona eskola husi nivel Pre‐eskolar, Eskola Basika, Eskola Sekundariu kompleta ho nia infrastrutura no profesores ne’ebe estabelese iha sub distritu 4 (Ainaro, Hatu‐Builico, Maubusse no Hato‐Udo). Aleinde eskola publiku, iha mos eskola privadas ne’ebe harii husi parte Igreja Katolika no organi‐
zasaun seluk. 4.3.2. Ensinu Pre‐eskolar “Pelu‐menus sorin‐baluk husi labarik Timor‐oan sira, feto ho mane sira hanesan deit, ho idade entre tolu to’o lima sei rejista no hetan edukasaun pre‐eskolar ne’ebé ho kualidade”. Bazeia ba dadus Sensus 2010 hatudu katak iha ona labarik maka rejistu ona iha Pre‐eskola iha Distritu Ainaro mak hanesan iha Sub‐distritu Ainaro rejistu ona labarik 13.88%, Sub‐
distrito Hatu‐Builico rejistu ona labarik 11.38 %, Sub‐Distrito Maubisse rejistu ona labarik 7.77% no Sub‐distrito Hatu‐Udo rejistu ona labarik 8.99 %, Grafiku 5 : Proporsaun Populasaun Tinan 3‐5 Hetan Edukasaun Pre‐Eskolar iha Distritu Ainaro Fontes : Sensu Populasaun mo Umakain tina 2010 4.3.3 Eskola Basiku Governu sei kontinua harí sistema ensinu báziku ida ke forte, nebé fó asesu universal no ho garantia katak labarik sira bele konklue (ka remata) ensinu báziku ida ho kualidade. Perfil Distritu Ainaro, 2012 19 Iha tinan 5 oin mai, Governu sei buka garante:  Matríkula iha 1.º ano ensinu báziku, tuir idade nebé lós, ba labarik sira hotu  Hamenus abandonu eskolar, nebé actualmente besik 70%, no remata ensinu báziku, tuir tempu nebé previstu, né katak, labarik sira sei hetan hotu graduasaun ho tinan 9 esko‐
laridade ‐ (ohin loron, labarik sira presiza, em média, tinan 11.2, atu remata sexto ano eskolaridade)  Introduz rekomendasoens kona‐ba 'Polítika Ensinu Multilingue, nebé bazeia ba Línguas Maternas iha Timor‐Leste', atu bele hetan kompetênsias mínimas kona‐ba literasia no numerasia, iha kazus nebé lian sai hanesan barreira ida, ba aprendizajem no ba susesu eskolar, hodi nuné dezenvolve partisipasaun aktiva husi alunos, enkuantu sira hala'o tranzisaun sistemátika ba aprendizajem lian ofisiais.  Melhoria radikal, iha kualidade sistema ensinu, inklui hadi'a formasaun ba professores no rekursus humanus seluk  Provizaun edifísius no instalasoens eskolares, nebé nesesários, no infraestruturas sira né tenki proporsionais ba krescimentu populasional labarik sira‐nian ho idade eskolar  Dezenvolve no implementa kurríkulu eskolar, nebé modernu no iha area pedegojia tenki adekuadu ho ita nia realidade  Fornese, ba professores no alunos sira, materiais ho kualidade, kona‐ba ensinu no aprendizajem Dezenvolve sistema foun no descentralizadu ida, ba jestaun eskolar, nebé bele garante atu fó ka hato'o edukasaun ho kualidade, ke efisiente, asesível no sustentável. Aborda‐
jem foun ida ne'e, sei inklui: aspektus administrativus, finanseirus, akadémikus, lojísti‐
kus ho rekursus humanus, nuné mos fó dalan ba professores, inan‐aman ho alunos bele mós envolvidu iha sistema né. Distritu Ainaro mos existe Eskola Baziku/ EB (9 anus) no profesores ho mos nia infra‐
estruturas tomak iha Sub Distritu 4. Total alunu husi primeiru anu (1 anu) to’o nonu anu (9o anu) hamutuk 18,939 nebe kompostu husi feto 9,058no mane 9,881. Total profesores eskola EB hamutuk 480 nebe feto 231 no mane 249. Haree husi dadus infrastrutura ne’ebe iha, maka total eskola Ensinu Baziku (EB) iha Distritu Ainaro hamutuk 90 eskolas, EB publiku hamutuk 82 eskolas, privada hamutuk 8 eskolas. Kondisaun no fasilidades iha eskola refere kompletu maibe presija hadia. Fasilidade hanesan biblioteka no Laboratoriu mak sidauk iha. Perfil Distritu Ainaro, 2012 20 Grafiku 6 : Total Estudante tuir distrito tinan 2012 Fontes : MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO, Departamento SIGE/EMIS Fig. 10 : Alunus Eskola Baziku Sub Distritu Ainaro Fig. 11 : Eskola Bazico Cassa Ainaro Perfil Distritu Ainaro, 2012 21 4. 3.4. Ensinu Sekundariu Governu sei garante katak, alunus sira‐hotu nebé konklue ensinu báziku, iha asesu ba ensinu sekundáriu. Ba ida né, presiza aumenta asesu ba ensinu sekundáriu, presiza prepara tan in‐
fra‐estruturas adequadas, presiza professores kualifikadus iha escolas sekundárias, presiza kurríkulus adekuadus, hodi responde ba nesesidades dezenvolvimentu país nian. Ho nuné, mak bele garante, ba sira, asesu fásil ona ba merkadu‐de‐trabalhu no mós bele motiva sira, atu kontinua estudus superiores. Ensinu sekundáriu, iha Timor‐Leste, fahe ba eskolas sekundárias jerais no eskolas se‐
kundárias técnikas. Ensinu sekundáriu jeral, mak prepara alunos sira atu kontinua ba ensinu superior, enkuantu ke ensinu sekundáriu tékniku sei prepara alunos sira, atu tama iha mer‐
kadu‐de‐trabalho, maibé permite mós asesu ba ensinu superior técniku ho ensinu univer‐
sitáriu mós. Atu alkansa metas hirak ne, Governo sei:  Aumenta maka'as kapasidade eskolas sekundárias, atu absorve (ka simu) número alunos nebé sei boot liu, nebé mai husi sira nebé konklui ona ensinu báziku, no mós sei alarga actual sistema ensinu sekundáriu iha país tomak, liu‐liu iha áreas remotas no rejionais  Implementa programa infra‐estruturas nian, atu konstrói eskolas modernas, nebé bele simu no hanorin número barak liu, husi alunos nebé atu tama ba ensinu sekundáriu. No mós atu hahú, iha rejioens balun, programa kona‐ba Centros Técnicos de Excelência, iha áreas ekonomia, agrikultura no enjenharia, nuné mós ba kursus, nebé relasionadus ho sectores servisus, turismo no hotelaria  Dezenvolve kurríkulu foun ida ba ensinu sekundáriu, nebé bele fó kualifikasoens no kon‐
hesimentus, atu responde ba nesesidades alunus sira nian no ba nesesidades merkado‐
de‐trabalho, hodi haré mós ba sá‐ida mak ita presiza atu dezenvolve ita nia nação, inklui promosaun ba kualifikasoens kriativas, kbit ba komunikasaun no pensamento ( ka ha‐
noin) nebé krítiku.  Dezenvolve kurríkulu foun ida ba ensinu sekundáriu técniku, hodi atende ba nesesidades merkado‐de‐trabalho, ho focus iha áreas agrikultura, indústria, mekânika, electrónika no servisus seluk, nebé orientados ba jestaun emprezarial no turismo.  Hadi’a kualidade de ensino, ho rekisitus nebé abranjentes, kona ba formasaun no kualifi‐
kasaun dosentes sira nian. Perfil Distritu Ainaro, 2012 22 Iha Distritu Ainaro iha eskola Sekundariu publika no eskola Secundaria Privada ida ne’ebe konsentra iha kapital Ainaro no Subdistrito. Total estudante husi eskola refere Anu Letivu 2012, hamutuk 1,766 ho deskrisaun katak feto 919no mane 847. Total profesores hamutuk 53 (mane 38, feto 15). Fontes : Grafiku 7 : Total Profesores iha ES tuir Distrito tinan 2012
Fontes : MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO, Departamento SIGE/EMIS
Numeru Eskola nebe eziste iha distrito Ainaro mak hanesan tabela tuir mai neé : Tabela 8 : Numeru Eskola tuir distrito tinan 2012 Distrito Aileu Ainaro Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Lautem Liquica Manatuto Manufahi Oecusse Viqueque Total Eskola Baziku EP EPS 67 1 66 3 138 17 120 2 74 1 68 14 105 2 67 2 52 4 54 2 62 3 57 2 80 3 1,010 56 Perfil Distritu Ainaro, 2012 EBC 11 17 17 23 20 14 22 15 7 16 13 9 18 202 Edukasaun Secundaria General Tekniku 6 1 4 0 9 3 4 0 4 1 21 4 4 2 2 1 3 1 4 0 6 2 3 1 8 1 78 17 Total 86 90 184 149 100 121 135 87 67 76 86 72 110 1,363 23 4.3.5. Kursu Equivalensia Governu konsidera katak abut husi esforsu tomak ba eradikasaun pobreza maka analfabeti‐
zasaun. Dadus sensu populasaun no uma kain 2010 hatudu katak numeru ema nebe la hatene lee no hakerek iha Distritu Ainaro aas. Numeru analfabetus no alfabetizadus iha Dis‐
trito Ainaro hanesan tuir; analfabetus total ema 20,811 (42.81%) husi populasaun tinan 5 ba leten no numeru alfabetizadus total ema 27,797 ( 57,19%) husi populasaun tinan 5 ba leten. Informasaun klaru bele hare tabela tuir mai ne’e : Tabela 9 : Populasaun tinan 5 ba leten tuir sexo nebe Alfabetizadus no Ananfabetizadus iha Distritu Ainaro Distrito no Sub‐
distrito Total Total Alfabeti‐ zadus Male Alfa‐
Analfa‐ Total beti‐ betus zadus 20,811 24,605 14,898 3,774 6,280 4,534 Analfa‐ betus 9,707 1,746 Female Alfa‐
Analfa
Total beti‐ ‐ betus zadus 24,003 12,899 11,104 6,037 4,009 2,028 TOTAL Ainaro Hatu‐
Builico Maubisse 48,608 12,317 27,797 8,543 9,647 5,160 4,487 4,802 2,812 1,990 4,845 2,348 2,497 18,408 9,470 8,938 9,343 5,086 4,257 9,065 4,384 4,681 Hato‐Udo 8,236 4,624 3,612 4,180 2,466 1,714 4,056 2,158 1,898 Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010 4.4. Aspecto Sosio‐cultural e linguistico (etnico no dialecto) 4.4.1 Lian Maioria populasaun Distritu Ainaro koalia lian Tetum (nudar lian nasional), lian Mambae no hanesan lian lokal. Portugues mos uza iha Ainaro hanesan lian ofisial maibe so husi lider‐
ansa sira ho idosu sira nebe eskola iha tempu Portugues nia ukun. Tuir Sensu 2010 popula‐
saun tinan 15 ba leten nebe koalia, hakerek no komprende iha lian Portuguese 21.90%, koalia, hakerek no kompriende iha lian tetum 43.00%, koalia, hakerek no komprende lian Indonezia 30.20% no koalia, hakerek no komprende iha lian Ingles 11.10% husi dadus ne’e ita bele hare katak populasaun iha distritu Ainaro maioria sei uza lingua Indonezia ba aktivi‐
dade lor‐loron Informasaun kompeletu hare tabela tuir mai ne’e : Tabela : 10 Proporsaun populasaun tinan 15 ba leten nebe literacy iha lingua Lingua Lingua Inglesh Lingua Portugés Lingua Indonézia Lingua Tetun Perfil Distritu Ainaro, 2012 Total 11.10 30.20 21.90 43.00 Ainaro 15.70 42.70 28.10 56.60 Hatu‐Builico Hatu‐Udo Maubisse 4.30 16.60 9.00 26.30 33.20 22.60 13.40 26.30 20.10 37.30 44.20 36.40 24 4.4.2. Relijiaun Dadus konaba relijiaun hatudu katak maioria populasaun iha Distritu Ainaro nudar ema ka‐
tolika. Husi Sensu 2010 hatudu katak populasaun distritu Ainaro 98.41% Katolika, Maske nune faktus hatudu mos katak iha Ainaro existe mos relijiaun seluk maka hanesan 1.16% Protestante, 0.08% Islam, 0.07% Budha no tradisional 0.27%. Grupu populasaun husi reliji‐
aun tolu ne’e sai nudar grupu minoria. Informasaun kompletu bele hare iha tabela tuir mai ne’e : Table 11. Religiao tuir sexo iha Distrito Ainaro Reliziaun
Total
Katolik
Protestan/Evangelica
Islam
Budah
Tradisional
Total
Total
58,148
57,221
677
49
42
3
156
Sexo
Mane
Feto
29,565
29,099
327
32
24
3
80
28,583
28,122
350
17
18
0
76
Fontes : Sensus Populasaun no Uma Kain Timor‐Leste 2010 4.4.3. Kultura o Eransa Tradisaun Governu sei apoia atu alarga setor turismu komersial, iha Timor‐Leste. Ita nia kultura tra‐
disional, ita nia komunidades rurais nia história viva (ka moris loro‐loron nian), ita nia artezsenatu, múzika ho dansa, sei proporsiona (ka sei oferese) ba vizitantes sira, experiên‐
sias nebé sira sei la haluha. Governu sei apoia alojamentos iha aldeias, iha país tomak nia laran, hodi promove turismu kultural. 1. Kultura Ita nia kultura, mak uluk fó forsa mai ita atu reziste, hodi alkansa independênsia no, agora, sei ajuda ita, atu kaer metin ita nia futuru. Governo sei proteje ita nia identidade nasional, lori enkoraja prezervasaun, modernizasaun no divulgasaun ba ita nia kultura, no sei fó apoio atu promove artes kriativas, iha ita nia dezenvolvimentu ekonómiku. Iha duni prátikas oioin, nebé halo parte ba ita‐nia ekonomia kriativa, hanesan soru‐tais, eskultura (ka halo estátuas) , dezenho no pintura, design, múzika, reprezentasaun ho aspek‐
tus seluk hanesan teatro, dansa, sinema, produsaun de rádio no televizaun, eskrita (ka husi hakerek ), publikasaun no publisidade. Prátikas sira né hotu, envolve uza kriatividade no konhesimentu kulturais, atu bele gera (ka haki'ak) rendimentus no rikeza. Perfil Distritu Ainaro, 2012 25 Hahalok, toman no vida moris lor‐loron nian iha komunidade nebe buras no konserva husi jerasaun ba jerasaun konsidera henesan kultura iha vida moris komunidade Distritu Ainaro. Fig. 12 : Dansa tradisional simu baiaka iha subdistrito Maubisse Figura menciona iha leten hatudu hahalok komunidade iha Distritu Ainaro liu – liu iha areas rurais wainhira simu bainaka. Liu husi hahalok hanesan ida ne’e hakarak hatudu katak ema (bainaka) nebe sira simu importante tebes ba sira ho esperansa katak ba oin mai no liu – liu durante bainaka iha sira nia let, sai hanesan sira maluk. Lisan no Lulik Fig. 13 : Uma Lulik” , Lulik Lokometa‐
Darlau Nunufu, iha suku Nunu Moge, Sub
‐distritu Hatu‐Builiku, Distritu Ainaro Perfil Distritu Ainaro, 2012 26 Lisan no lulik nudar kustume ida ne´ebe uza regularmente iha Timor‐Leste. Lisan refere ba iha lei no ordem tradisional lokal, no lulik refere ba buat sira ne´ebe mak sagradu. Lisan nu’udar hahalok ka kustume nebe husik hela husi jerasaun ida ba jerasaun seluk ka husi bei ala sira nebe tenke halo tuir. Jeralmente Lisan konsidera hanesan lei nebe presiza halo tuir tamba lisan iha impaktu positivu no negativu ba moris ema nian. Impaktu positivu katak wainhira ema halo tuir sei hetan isin diak, vida/ moris naruk no hetan susesu iha vida individual no vida kolektivu. Impaktu negativu katak wanhira la halo tuir, ema nebe indika ba individual ka kolektivu sei hetan horok, mate no insusesu iha nia/ sira nia vida tomak. Lulik ligadu ba fatin ka sasan nebe bei ala sira husik hela. Wainhira ema individual ka kolektivu tau konsiderasaun ba fatin hira ne’e ka sasan sira ne’e, ema sei hetan matak malirin no dame. Komunidade konsidera fatin lulik maka hanesan uma lulik, be’e matan lulik sira, foho nebe defini ona, fatuk no ai horis sira nebe uza ba fatin serimonia adat nian no seluk tan. Enquanto sasan lulik maka hanesan surik, kohe mama viz avo sira nian no seluk tan. Iha Distritu Ainaro ita bele hetan terminolojia nebe apropriadu ba uma maka hanesan uma knua, uma‐lisan no uma‐lulik. Uma‐knua mak hanesan hela fatin ne’ebe uluk beiala sira helaba hanesan fatin eransa ba nia jerasaun sira. Uma‐Lisan mak hanesan hahalok ka kustume husi jerasaun ida ba jerasaun seluk nakonu ho valor sosial no espiritual ne’ebe tenke tane no habelar nu’udar lisan moris nian. Uma‐Lulik, nuudar fatin ida ne’ebe sagrada hodi konserva eransa kulturais mak beiala sira husik hela. 2. Eransa Kultural Extremamente bele dehan katak ho destroisaun bo’ot 1999, Distritu Ainaro riku em termus de istoria no eransa kultural. Tuir Diresaun Terras no Propriedade, konstrusaun hirak ne’e konsidera iha interese kultural husi tempu/ era kolonial Portugues. Klareza katak balun iha dadauk prosesu rehabilitasaun maibe barak mos seidauk. Tuir mai apresenta hanesan figura iha kraik neé konaba konstrusaun nebe identifika nudar eransa kultural. Fatin interesante balun nebe konsidera nudar eransa kultural lokalizadu iha Sub Distritu Ainaro konsege identifika hanesan tuir mai; 1. Monumento dos Edefisiu Administrasaun, lokalizadu iha Ainaro Vila. Ex‐edifisiu da Administrasaun do Distritu de Ainaro mos sai nudar eransa ida seluk iha Rua Distrito Ainaro Vila Suku Ainaro. Oras ne’e dadauk konstrusaun fisika uza nudar edefisiu Administrasaun Distritu Ainaro. Konstrusaun edefisiu ne’e rasik sei origen nudar konstrusaun tipu Portugues. Ex‐residência Administrador do Distritu de Fig. 14 : Edifisiu Administrasaun Distrito Perfil Distritu Ainaro, 2012 27 4.5. Seguransa Social Alimentasaun, terceira idade, veetranos no antigos combatentes) 4.5.1. Protesaun ba ferik‐ho Katuas sira Kestaun kona‐ba protesaun ba ema idade sira, ne’e preokupasaun boot ida hosi Governu, ho hanoin katak ferik ho katuas sira, tanba buat sira ne’ebé sira halo iha tempu uluk, sira maka hanesan guardioens patrimóniu istóriku no kulturál Nasaun nian, sira mós sidaduns ho di‐
reitus no responsabili‐dades, direitu ba integrasaun, atu hetan rekoñesimentu, respeitu no protesaun. Bazeia ba prinsípius hirak ne’e maka Governu propoen atu: 1. Reforsa no estimula solidariedade no insentivus ba famílias, ho espasus privilejia‐
dus ba insersaun, relasaun no protesaun ba ferik no katuas sira; 2. Reforsa no apoia organizasoens hirak ne’ebé promove no dezenvolve atividades ba idozus sira nia di’ak; 3. Dezenvolve inisiativas komunitárias ba atendimentu ba ema idade ona liu hosi Sentrus Komunitárius ne’ebé sei harii iha sukus; 4. Promove edukasaun sívikas no morál, atu muda ou prevene hahalok ladi’ak ne’ebé iha sosiedade ema hatudu ba ferik‐katuas sira; 5. Dezenvolve no alarga programas informasaun no komunikasaun kona‐ba direitus ema idozus sira nian no papél valiozu sosiedade, ba kamadas jovens sira; 6. Halo di’ak liu sistema previdênsia no seguransa sosiál ba idozus sira, no kria mekanizmus asistênsia sosiál direta no formas seluk tan atu apoia idozus sira, hanesan fó pensoens. Dezenvolvimentu Feto no sira nia papél iha dezenvolvimentu armoniozu iha sosiedade timorense Governu ne’e nia inten‐saun maka atu loke konsiênsia sosiedade ida ne’e nian kona‐ba feto sira nia direitus, ne’ebé hakarak tau iha prátika medidas atu: 1. Reforsa introdusaun perspetiva jêneru iha konsepsaun no análize kona‐ba polítikas i estratéjias ba dezenvolvimentu nasionál; 2. Reforsa partisipasaun Feto nian iha órgauns ne’ebé bele foti desizaun, iha níveis hotu‐hotu, partikulár liu iha domínius hanesan vida polítika, ekonómika, sosiál, kul‐
turál, hodi garante ba nia igualdade hetan oportunidades, hodi rekorre ba deskrimi‐
nasaun pozitiva karik presiza; 3. Dezenvolve no alarga programas informasaun, komunika‐saun no edukasaun kona‐
ba direitus Feto nian, uza línguas nasionais no métodus ne’ebé bele aplika (arte no téknikas audiovizuais), ho envolve mós órgauns komunikasaun sosiál, sensibiliza no kapasita sira kona‐ba tratamentu kazus violênsia. 4. Adopta polítikas vigorozas (forti) atu kombate violênsia doméstika ne’ebé feto sira deit maka sai vítimas; 5. Apoia feto ne’ebé hanesan xefi família ho kapasidade ekonómika fraku, liu hosi pro‐
jetus ne’ebé bele fó rendimentu no autu‐empregu; Perfil Distritu Ainaro, 2012 28 6. Reforsa kapasidade intervensaun organizmus no organi‐zasoens ne’ebé defende di‐
reitu feto nian, partikularmente ONGs, fó ba sira rekursus atu dezenvolve sira nia atividade hodi ajuda Feto sira: atu luta kontra kiak; kontra violênsia ho diskrimina‐
saun; hetan asesu ba kréditu, formasaun profisionál no empregu, ba edukasaun no saúde i dezenvolvimentu atividades ne’ebé bele fó rendimentu; 7. Hadi’a artikulasaun no koordenasaun entre intervenientes barak, atu optimiza rekur‐
sus no fó impaktu hosi respostas ne’ebé hetan. Bazea ba publikasaun Timor‐Leste Em Números tinan 2011 hatudu katak numeru de idosos no numeru combatentes da libertasaun aumenta husi tinan ba tinan hanesan dadus Estatis‐
tica hatudu iha grafiku no tabela tuir mai neé : Grafiku 8: Nùmero de combatentes da libertação nacional e beneficiários dos mártires nebe simu pensão Tabela 12 : Nùmero de combatentes da libertação nacional e beneficiários dos már‐
tires nebe simu pensão Distritos/
Districts Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Liquiça Lautem Manufahi Manatuto Oecussi Viqueque Total Perfil Distritu Ainaro, 2012 2009 420 255 467 282 216 234 309 275 567 229 268 64 452 4,038 Tinan 2010 753 589 971 731 493 1,002 893 788 965 494 548 104 760 9,091 2011 1,045 763 1,357 983 665 496 1,059 1,006 1,207 671 677 116 1,047 11,092 29 Grafiku 9 : Nùmero de idosos (≥ 60 anos) e pessoas inválidas nebe simu subsídio Fonte/Source: Publikasaun Timor‐Leste em Númerus 2011 Tabela 13 : Nùmero de idosos (≥ 60 anos) e pessoas inválidas nebe simu subsídio 2010 Distritos Idosos/
Elderly Inválidos/
Disable Ainaro Aileu Baucau Bobonaro Covalima Dili Ermera Liquica Lautem Manufahi Manatuto Oecussi Viqueque Total 5435 2904 12175 8895 5816 6984 7171 5427 5562 4358 4573 4290 9284 82874 228 73 1094 232 161 559 297 204 140 234 272 68 544 4106 2011 Total 5663 2977 13269 9127 5977 7543 7468 5631 5702 4592 4845 4358 9828 86980 Idosos/
Elderly Inválidos/
Disable 5 512 2 833 11 745 8 842 3 072 7 051 7 273 5 299 5 594 4 594 2 624 4 851 8 984 78 274 276 90 1 699 323 158 741 431 337 173 271 293 105 609 5 506 Total 5 788 2 923 13 444 9 165 3 230 7 792 7 704 5 636 5 767 4 865 2 917 4 956 9 593 83 780 Fonte/Source: Publikasaun Timor‐Leste em Númerus 2011 Perfil Distritu Ainaro, 2012 30 KAPITULO V SEKTOR EKONOMIA 5.1. Dezenvolvimentu Ekonomia Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasional ba dezenvolvimentu ekonomia fo sai katak: Pilár sentral ida husi Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasional maka harii no halo manutensaun ba infra‐estrutura sira ne’ebé importante no produtivu ba implementasaun husi planu ida ne’e, ita nia vizaun ba 2030 katak Timor‐Leste sei iha ekonomia modernu ida ne’ebé diversifikadu, ho kualidade infra‐estrutura ne’ebé aas inklui estrada, eletrisidade, portu sira no telekomunikasaun. Agrikultura ne’ebé subsistensia sei troka ho agrikultura komersiu no diak liu. Timor‐Leste sei iha hahan rasik ne’ebé sufisiente no sei produz produtu agrikultura ba merkadu internasional inklui, hahan, animal, ai‐fuan no modo sira no plantasaun sira seluk, inklui mos produtu sira husi parte floresta no peskas nian. Ho nune oras ne’e dadauk no ba future, dezenvolvimentu ekonomia Timor‐Leste sei harii bazeia ba industria importante tolu: agrikultura, turismu no petróleu. Husi pilar sentral ba dezenvolvimentu ekonomia hanesan deskreve iha Planu Estratejiku Nasional (PEDN) hamosu analize ba Forsa, Frakeza, Oportunidade, no Ameasa . 5.1.1. Dezenvolvimentu Setor Koperativa Governu liu husi Sekretariu Estadu ba Asuntus Koperativa halo esfosu hodi kria politika atu dezenvolve setor koperativas. Governu sei kontinua fo apoiu atu konstitue (ka estabelese) koperativas, hodi enkoraja kresimentu setor privadu, iha áreas rurais, liu‐husi finansia‐
mentu inisial ida ho konsesoens ba formasaun, kapasitasaun no akompanhamentu ba koperativas sira ne’e, inklui sosa no distribui ekipamentu ba grupu sira. Aliña ho programa governu refere, Distritu Ainaro servisu hamutuk sosiedade sivil hanesan NGO no agensia dezenvolvimentu sira nebe existe iha Ainaro hodi organiza grupu sira esta‐
belese koperativas. Involvimentu sosiedade sivil ba dezenvolvimentu koperativa iha Ainaro fokus liu ba kapasitasaun rekursus humanus no fo asistensia teknika. Perfil Distritu Ainaro, 2012 31 KAPITULUO VI DESENVOLVIMENTO INFRAESTRUTURA Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasional fo sai katak: “Pilár sentral husi Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasional maka harii no halo menutensaun ba infra‐
estrutura sira ne’ebé prinsipal no produtivu”. Ida né hatudu katak atu atinji objetivu husi pilar infra – estrutura hanesan mensiona iha PEDN né maka politika V governu konstitusional define katak atu dezenvolve ita nia nasaun, atu harí ekonomia nebé moderna no produtiva, no atu kria empregu, ita presiza konstrói infra‐estruturas bázikas no produtivas. Haré ba ita nia nesesidades, eskala (ka dimensaun) infra‐estruturas nian no nia kustus sei boot tebetebes, tamba né maka, ita tenki planeia, ho di’ak, programa ida né atu bele implementa, ho hanoin no sukat nebé realístiku. Implementasaun planu ne’e la’os buka atu haforsa deit konaba dezenvolvimentu nasaun nian, maibe mos hasa’e produtividade, kria kampu de traballu hodi fo oportunidade servisu ba ema hotu, liu‐liu iha area rural sira, no apoia dezenvolvimentu setor privadu sira.” Pilar infra‐estrutura nebe mensiona iha PEDN ne’e inklui estrada no ponte sira, portu ho aero‐portu sira, no mos abastesimentu bee – mos ho eletrisidade. Analiza ba Forsa, Frakeza, Oportunidade no Ameasa ne’ebé Distritu hasoru hodi atinji vizaun husi PEDN nian maka hanesan tuir mai. 6.1. Habitasaun Husi rezultado sensu 2010 aprezenta katak uma iha Distrito Ainaro liu‐liu material ba konstruk‐
saun ba uma kakuluk maioria husi kalen. Iha Subdistrito Ainaro ho 79.09%, Subdistrito Fig. 15 Ezemplo material uma kakukuk Maubisse 48.0% Subdistrito Hatu‐Builico ho kalen 47.76% no Subdistrito Hato‐Udo 41.99% Grafiku 10 : Materiál konstrusaun ba uma kakuluk ho kalen Perfil Distritu Ainaro, 2012 32 Fig. 16. Uma nebe uja Tali tahan
Husi tabela neé mos hatudu mai ita katak se ita hare husi parte seluk material konstruk‐
saun uma kakuluk sei iha porsentu nebe boot nebe sei uza tali tahan/ai tahan/duut sei at‐
inji porsente nebe boot iha subdistrito Hato‐
udo 54.26%, Subdistrito Hatu‐Builico 50.73% no Subdistrito Maubisse 48.56% no kiit iha subdistrto Ainaro ho 17.45%. Tabela 14 : Proporsaun husi Uma kain tuir tipu materiál konstrusaun ba uma Persentajen ‐ 2010 Subgroup 1. Tali tahan/Ai tahan/duut 2. Kalen 3. Azulezu/keramik 4. Asbestos 5. Fui/beton 6. Au/Bambu 7. Materiál uma kakuluk seluk Ainaro Hatu‐Builico 17.45 50.73 79.36 47.33 0.52 0.44 0.83 0.19 0.22 0.1 1.4 1.12 0.22 0.1 Hatu‐Udo 54.27 41.75 0.23 3.04 0.12 0.47 0.12 Maubisse 48.56 47.34 0.67 0.47 0.31 2.19 0.47 Fontes : Sensu Populasaun no Umakain Timor‐Leste 2010 6.2. Turismu Promosaun no dezenvolvimentu turismu sai nudar prioridade nasional ida, nebe aas iha planu dezenvolvimentu estratejiku iha area estratejiku ba investimentu no kresimentu (Primeiru Ministru, 2010). Nudar aprezenta iha sesaun Kapital Sosial ida ne’e liu–liu iha parte eransa kultural, klimatika Ainaro, tasi ibun nebe furak no fatuk ruin sira hametin sintidu paizajem turistika nebe sai mos rekursu signifikante ba futuru rendimentu Distritu nian. Fig. 17 : Panorama iha Fleiza AInaro Fig. 18 : Vila Maria Manutasi Perfil Distritu Ainaro, 2012 33 Pozisaun Ainaro rasik hatudu katak ema barak halo viajen diariamentu no viajem findese‐
mana hodi desloka husi vida urbana Dili ba iha Maubisse Ainaro. Maske nune, presiza nafatin kriasaun fasilidades atu bele responde nesecidades vizitantes lokais no estranjeiru ho sentidu atu halo Distritu sai atrativu ba vizitante sira. Sai nudar parte importante ba fu‐
turu, konstrusaun publikus balun iha Sub Distritu 4 iha Ainaro nebe sei bele transforma ba hotels, hotelarias no restaurantes. Fig. 19 : Hotel, Pausada de Maubisse Fig. 20 : Guest House Bensa Au Ama Maubisse Hanesan mos parte seluk iha nasaun ne’e, Ainaro sai opsaun menus/ uit‐oan liu ba vizitante sira fatin atu hela. Klaru katak mudansa la’o neneik liu iha Distritu Ainaro. Pratika diak mak fatin deskansa “iha Pusada Maubisse”, nebe oras ne’e dadauk loke ona, sai referensia boot ida ba nivel nasional. Hotel/ restaurant ne’e fatin busnis ema timor oan nian ho “bungalow 6” (ema nain 2 – dollar 80 ba kalan ida) no iha planu atu halo expensaun. Fig. 21 : Centru Turismo Komuni‐
tario HAKMATEK‐Maubisse. Perfil Distritu Ainaro, 2012 34 Fig. 22 : Tumau Bermeta iha Fatubessi subdistrito Maubisse. Fig. 23 : idem Tumau Bermeta Fatubessi laos sai deit hanesan fatin turismo maibe, sai mos hanesan fatin historico iha suco Fatubessi no mos ba sub distrito Maubisse. 1. Fatin Historico. Tartehi Liquitei, Maubisse Vila. Liafuan ida “Maubessi” mai husi liafuan original Maubesi katak forsa ou forte. Iha Suco Maubesssi vila, aldeia Liq‐
uitei iha uma lisan Tartehi iha besi ida ne’ebe tinan‐tinan katuas lia nain sira sempre halao ceremonia ritual hodi tebe besi ne’e tamba besi nebe temi ona iha leten moris hosi rae iha uma lisan Tartehi. Liafuan ida Maubessi sai husi uma lisan Tarteh Mau + Besi = Maubesi Mau = Mane Besi = Besi/forte Tumau Bermeta, Fatubessi. Fatuk Tumau uluk iha familia ida naran Tumau Bermeta ho nia fen mak hela iha ne’eba, tuir historia katak katuas tumau quando atu ba Bobonaro/Manatuto hakat passu id deit. Iha momento ida kas‐
tuas Tumau Bermeta lolo liman ba foti masin iha Manatuto ema tesi kotu tiha nia liman e nia lori nia fen tama ba fatuk kuak tumau to’o agora la hatene nia paradeiro. Ain fatin Lokbere Nauhoe, Maulau.Tuir historia, katuas Lokbere Nauhoe nia iha relasaun ho lalehan, nia naruk besik to’o lalehan quando hakarak han masin nia lolo liman ba foti masin iha Manatuto. To tempo ida nia bo’ok fali feto klosan iha lalehan ema iha lalehan kua kotu tiha tali, nia monu tun mai nia ain sama kona fatuk ne’ebe hanaran lokbere nauhoe no iha momento ne’e kedas sira nia relasaun mos kotu ho ema lalehan e katuas lokbere nia ain fatin to’o agora sei iha nafatin fatuk ne’e. (Ema ne’ebe prepara Xisto Alves Lemos CDO Sub Distrito Maubisse) 

Perfil Distritu Ainaro, 2012 35 6.4. Estrada Governu Timor Leste komprometidu atu planea no atua/ implementa programas konaba konstrusaun no rehabilitasaun estradas no ponte sira iha territótiru laran tomak. Atu realize promesa ne’e governu sei halo investimentu ida nebe boot tebes, atu aktualiza no mellora ita nia sistema dezenvolvimentu konaba estradas nasionais, rejionais ka distritais no rurais. Sistema ne’e sei hahu hodi halo manutensaun nebe diak ba rede estradas no ponte sira hodi fasilita transportasaun sasan ho presu ida nebe razoável ba povu, promove agrikultura hodi insentiva (ka dudu) kresimentu setor privadu nian no mos permite ba presta servisus gover‐
namentais bele la’o ho di’ak. Estrada sira iha Timor leste define hodi klasifika ba tipu 3 maka hanesan estrada nasional, estrada regionais ka distritais no Estradas rurais. Klasifikasaun nudar estrada nasional ap‐
lika ba estrada sira nebe liga Distritu ba capital Dili no mos estrada sira nebe halo ligasaun husi Distritu ida ba Distritu seluk. Estrada distritais adjudika ba estrada sira nebe liga Dis‐
tritu ba sentru Sub Distritu sira no tipu estrada ikus liu maka estrada rural. Klasifikasaun estrada ho tipu estrada rural aplika ba estradas sira nebe liga suku ba Sub Distritu. 6.4.1. Estrada Nasional Estrada Distritu Ainaro liga ba Kapital Dili, Distritu Aileu no mos ba Distritu Manufahi klasi‐
fika nudar estrada nasional. Distinasaun entre estrada Ainaro liga ba fronteira Distritu Co‐
valima. Estrada nasional ligasaun entre sentru Administrasaun Distritu Ainaro ba fronteira Dili, kondisaun diak kompara ho kondisaun estrada nebe liga entre Ainaro – Aileu no Ainaro Manufahi. Tipu estrada nasional Distritu Ainaro maior parte kondisaun Estrada ladiak tamba inundasaun no udan 6.4.2. Estrada Distrital Estrada husi kapital Distritu Ainaro ba kapital Sub Distritu sira jeralmente iha problema. Maske nune estrada nebe liga husi kapital Distritu Ainaro ba sentru Sub Distritu nebe iha Distrito Ainaro presija hadi’a tan. Iha estrada nebe liga Sub Distritu ho kapital Distritu Ainaro sei ho kondisaun minimu. Entre estrada ne’e, estrada ligasaun Ainaro–Hatu‐Builico, Ainaro‐
Hato‐Udo, Ainaro Maubisse. Kondisaun Estrada kuaze ladiak hotu durante tempu udan. Maske 64.3. Estrada Rurais Estrada sira husi kapital Sub Distritus ba sentru Suku sira konsidera nudar estrada rurais. Wainhira ita hare eatrada rurais kuaze ladiak hotu wainhira Fig. 23. Estrada Sub-distritu Hatu-Udo
udan. Perfil Distritu Ainaro, 2012 36 Figura 24 : Tipu estradas existe iha Distritu Ainaro Fig. 24 : Estrada Distrito iha Ainaro Suco Aituto Fig. 25 : Estrada ligasaun Distritu iha Suku Aitutu 6.4. Be’e mos no Saneamentu Iha tinan lima mai né, sei instala, pelo menos, sistemas bé 400 ba famílias rurais 25.000. Nuné mós, Governo sei harí latrinas komunitárias, sei fo apoiu kona‐ba konhesimentus técni‐
kus espesializadus no sei monta sistema ba supervizaun, iha komunidades sira, liu‐husi rek‐
ruta fasilitadores 88 ba bé no saneamentu, iha nível subdistritos, ba sukus sira, tuir Pro‐
grama Rural de Abastesimentu de Água e Saneamentu. Infra‐estruturas água ho saneamento, iha ita nia sentrus urbanos, hetan estragu ka de‐
struisaun, iha 1999, inklui estasoens bombajem, kanos transmisaun, válvulas no tanques. Iha tinan lima mai né, Governo sei reabilita neineik infra‐estruturas sira né hotu, hodi garante abastesimentu nebé seguru ba água kanalizada, ba uma sira iha centros distritos hotuhotu, liuliu iha areas sira nebé, situasaun krítika duni (ka at liu ona) , nomeadamente Baukau, Manatuto, Los Palos no Suai. Sei konsegue buat sira né, ho:  Dezenvolve Plano jeral ida, ba Sentrus de Distrito, ho objectivu atu estuda solusoens no hatúr prioridades  Halo reparasaun ba furos, reabilitasaun ba kanus nebé at ona, no harí sistema atu li‐
gasoens hotuhotu tenki legais ona  Lokaliza no aproveita 'novas fontes de água' (ka bé‐matan foun)  Konstrói rezervatórius bé nian no instalasoens ba tratamentu Liga bé ba uma hotuhotu, husi fornesimentu kanalizadu Saneamento nebé ladi'ak, sei sai mós problema ida ba áreas urbanas iha distritos, tamba la iha instalasoens (ka fatin) atu bele simu no halo tratamento ba 'águas residuais' (ka bé‐
fo'er) . Governo sei estuda solusoens ba problema esgotus nian, hanesan parte ba Planus Jerais ba Sentrus de Distrito. Perfil Distritu Ainaro, 2012 37 Solusoens sira né, sei inklui harí sistemas ba rekolha esgotus no harí instalasoens ba trata‐
mento (hahú ho bé‐lihun ba ema 5.000), hodi liga 'tanques sépticos' husi fatin‐fatin komer‐
siais ho residensiais, no husi uma sira nebé uza ona autoklismos, no insentiva daudauk ema atu instala autoklismos iha sira‐nia uma, ho mós, iha kazus seluk, konstrói cazas‐de‐banho ba komunidades sira atu jere rasik, hodi bele benefisia ona grupos de famílias. Iha tinan lima mai né, no liu‐husi inisiativas sira né, Governo hakarak fó asesu ba sistemas saneamentu, nebé apropriadus, ba 60% áreas urbanas nian, iha distritos sira. Nuné mós, to'o 2020, liu‐husi programa Água para as Eskolas, Governo sei esforsa atu for‐
nese água kanalizada, nebé permanente, ba eskolas governamentais hotuhotu. Programa ida né, to'o 2014, sei fó kedas prioridade atu fornese bé kanalizada, ba eskolas sira nebé dok metros 500, husi fatin fornesimentu nebé iha, karik tanque karik bé‐matan. (http://timor‐
leste.gov.tl/?cat=39&lang=tp#toc334202771) Ba Distritu Ainaro nia futuru, vital tebes atu iha rezervas água potável (ka bé‐mós ba hemu), saneamentu hijiéniku efisientes, tamba be’e no saneamentu sai nudar ejizensia importante nebe permite ba saúde públika nebé di’ak. Dezenvolvimentu infra‐estrutura mos sei fo kon‐
tribuisaun makas ba kriasaun kampu trabalhu, sei enkoraja dezenvolvimentu lokal no fasilita manutensaun no sustentasaun rekursus ‘hídricos’ (ka bé nian), nebé importante te‐
bes ho mós infra‐estruturas seluk. 6.5.1. Be’e Mos Sistema be’e mos Distritu Ainaro estabelesidu iha tipu tolu (3): tipu ida mak sistema be’e posu nebe maioria nudar propriedadi privadu. Uma kain ida–idak esforsu rasik hodi atende nia nesesidade uma laran rasik. Tipu rua (2) seluk fornese husi Governu, liu husi sistema perfurasaun (boor) no sistema gravítasaun. Sistema perfurasaun (boor) 4 monta iha area urbanu nebe konsentra iha Kapital Distritu Ainaro no 2 monta iha area rural. Entre per‐
furasaun fatin 2 nebe monta ba area rural ne’e, fatin ida iha area Mota ulun no fatin ida seluk iha area Aipelu. Aleinde sistema perfurasaun, tipu fornesimentu bee mos ne’ebe boot liu ba publiku maka sistema gravítasaun ne’ebe akontese iha area urbana no iha area rural. Bazeia ba dadus SAS Distritu hatudu katak total uma kain Distritu Ainaro hamutuk 13.515. Maibe husi total uma kain refere (13.515 Uma Kain), iha de’it uma Kain 8.201 maka hetan ona asesu be’e mos, serake total Uma Kain 5.314, seidauk iha asesu ba be’e mos. Husi kuanti‐
dade nebe iha indika katak iha ona 61% maka hetan asesu ba be’e mos no 39% seidauk hetan. Perfil Distritu Ainaro, 2012 38 Tabela 15 : Dadus be’e mos nebe umakain asesu iha Distrito Ainaro Sub‐Distrito
Total
Ainaro
Hatu‐Builico
Maubisse
Hatu‐Udo
Total Umakain
Uma kain ne'ebe asesu ba be'e
Uma kain ne'ebe sidauk asesu ba be'e
9,664
2,292
2,058
3,604
1,710
4,898
1,590
1,324
1,270
714
4,766
702
734
2,334
996
Fontes: Sensu Populasaun no Umakain 2010 Mapa 2 : Proporsaun uma kain privadu asesu ba bee‐moos mai husi fonts nebe diak Fontes: DNE, Sensus Populasaun no Sensus uma kain TLS, 2010 Husi Mapa ne’e ita hare katak suku hotu iha Distrito Ainaro bajeia ba sensus populasaun no uma kain 2010 iha uma kain privadu nebe atinji ona 80% ba leten ne’ebe hetan asesu ba be’e mos ki’ik liu iha suku Ainaro no Suco Suro Craik Suco sira seluk uma kain privadu foin atinji menus husi 40%. Perfil Distritu Ainaro, 2012 39 6.5.2. Saneamentu Sistema saneamentu iha Distritu Ainaro bele dehan katak seidauk atinje masimu, tamba maioria uma kain barak mak seidauk iha sintina. Iha area rurais, komunidade sira soe foer ou ba sintina iha deit ailaran e foer hirak ne’e animal sira mak aproveita (fahi no asu). Husi dadus ne’ebe iha hatudu katak total uma kain ne’ebe mak hetan ona asesu ba sintina hamutuk 1,604 familia no total uma kain hamutuk 8,060 mak seidauk hetan asesu ba sintina. Total uma kain ne’ebe mak asesu ona sintina, barak liu iha Sub Distritu Ainaro duke iha Sub Distritu seluk. Waihira halo komparasaun detalladu hatudu katak Uma kain 843 (36,78%) nebe diak husi Sub Distritu Ainaro maka hetan ona asesu ba saneamentu no uma kain 1,449 maka seidauk hetan asesu ba saneamentu. Uma kain 196 (9.52%) husi Sub Distritu Hatu‐
Builico maka hetan asesu ba saneamentu no uma kain 1,862 maka sei dauk hetan. Iha Sub Distritu Maubisse, uma kain 426 (11,82%) maka hetan ona asesu ba saneamentu no uma kain 3,178 maka sei dauk hetan asesu ba saneamentu, Iha Sub Distritu Hato‐Udo, uma kain 139 (8.13%). Tabela 16 : Dadus saneamentu tuir Sub Distritu Subdistrito
AINARO
HATU‐BUILICO
MAUBISSE
HATU‐UDO
Total
Total
2,292
2,058
3,604
1,710
9,664
Uma kain ne'ebe iha Sintina
843
196
426
139
1,604
Uma kain ne'ebe seidauk iha sintina
1,449
1,862
3,178
1,571
8,060
Fontes: Sensu Populasaun no Umakain tinan 2010 Perfil Distritu Ainaro, 2012 40 Mapa 3 : Proporsaun hosi uma kain privadu ne’’ebe uza sentina fatin
Dadus konaba proporsaun uma kain nebe uza saneamentu nebe diak mos apropriadu atu apreste liu husi Mapa. Tuir sensus popula‐
saun no sensus uma kain 2010 hatudu katak porsentazen husi uma kain nebe uza saneamentu maka suku Ainaro no menus maka suku Mau‐Ulo. Uma kain nebe uza saneamentu iha suku Suro‐Craik iha 97.80% no suku Mau‐Ulo 0.0 % (la asesu ba iha saneamentu nebe diak) Fontes: DNE, Sensus Populasaun no Sensus uma kain TLS, 2010
6.5.3. Eletricidade Electrisidade mak pedra bazilar (ka aliserse) ba kresimentu ekonómiku, nuné elektrifika‐
saun rural sei lori benefísius barak ba ita nia povo. Ho nune governu garante katak popu‐
lasaun tomak, sei hetan asesu nebé di’ak ba electrisidade, 24 horas loron ida. Ho hanoin ida ne’e, Distritu Ainaro oras ne’e dadauk sai mos targetu ida ba implementasaun mega programa/ projetu husi Governu nasional konaba expansaun rede elétrika hamutuk ho Distritu seluk iha territoriu Timor‐Leste to‐ Fig. 26. Centru Oli Pesado iha Suku Cassa, Ainaro mak. Klaru katak, oras ne’e dadauk Distritu Ainaro mos hetan oportunidade inklui ba programa mega projetu governu konaba expansaun rede eletrika. Ho nune, maske governu Distritu Ainaro sei dauk iha dadus kompletu (2012) konaba asesu populasaun ba rede eletrika maibe klaru katak liña eletrisidade estabelesidu ona iha fatin hot‐hotu. Perfil Distritu Ainaro, 2012 41 Tamba ne’e maka iha dokumentu ne’e sei indika nafatin dadus husi dadus sensus popula‐
saun no sensus uma kain 2010. Dadus apropriadu tuir sensus populasaun no sensus uma kain 2010 konaba asesu elektrisi‐
dade populasaun iha Distritu Ainaro nebe notifika tuir Sub Distritu. Grafiku 11 : Proporsau uma kain privadu ne’ebé'e uza eletricidade ba fo naroman Fontes: DNE, Sensus Populasaun no Sensus uma kain TLS, 2010 Perfil Distritu Ainaro, 2012 42 6.5.3. TELEKOMUNIKASAUN Telekomunikasoens, nebé di'ak, sei hakbesik ema ba malu no apoia krescimentu emprezas, no mós ajuda prestasaun servisus nebé di'ak husi Governu. Telekomunikasoens bele liga aldeia ida ba sira seluk, no liga vilas ba cidades, hanesan mós liga ba mundo. Né duni, Tele‐
komunikasoens esensiais tebes ba dezenvolvimentu futuru Timor‐Leste nian, inklui kria em‐
prego, haburas emprezas no ajuda prestasaun servisus nebé vitais hanesan saúde, eduka‐
saun ho seguransa. Mundo tama ona iha era (ka tempu) foun, bain‐hira ita koalia kona‐ba teknolojias komunikasaun nian, ho aparelhos foun no, liuliu, ho kusto baratu tebes liu, kom‐
para ho uluk. Era foun ne'e, nebé ekonomias emerjentes mós halo parte daudauk, trans‐
forma ema nia hahalok, oinsá ema negoseia (ka halo negósius) no oinsá ema liga ba malu no liga ba mundo. Governo determinado duni atu garante katak, ita halo mós parte ba mudansa estrutural, nebé akontese iha nível relasoens globais, sosiais no ekonómikas. Plano Estratéjiku Dezenvolvimentu nia Vizaun mak, to'o 2015, ita sei iha rede moderna tele‐
komunikasoens, nebé sei liga ema ida ho ema seluk, iha Timor‐Leste laran tomak, no tim‐
oroan sira ba mundo, hodi permite ita atu aproveita, ho máximu (ka to'o nebé ita bele), avansus nebé iha, a nível telekomunikasoens globais. Merkadu telekomunikasoens liberalizadu tiha ona, ho introdusaun konkorênsia ho ona kom‐
petidores foun. Ne'e, sei melhora servisus, aumenta kobertura, alarga asesu internet banda larga nian no sei hatún presu. Reformas, nebé boot sira né, sei oferese asesu ba servisus tele‐
komunikasoens nebé baratus, fiáveis no modernus. Etapa tuir mai, husi reforma ne'e, mak atu liga Timor‐Leste ba fibra óptika, terrestre ho subaquátika, katak liu‐husi tasi‐ókos, ba rede nasional ho rede internasional. Timor‐Leste labele depende beibeik ba ligasoens ba internet liu‐husi satélite, tamba la satisfaz ona ezijên‐
sias sistema modernu telekomunikasoens. Ne'e duni, atu bele benefisia husi rede global telekomunikasoens, ita presiza iha asesu ba kabo subaquátiku ida. Governo sei garante, iha tinan lima mai né, asesu ba kabo fibra óptika subaquátiku, husi Indonésia, Austrália ou nasaun seluk, atu garante, iha etapa tuir mai, pro‐
gresu ita‐nia Nação kona‐ba telekomunikasoens. Fig. 27: Vietnan Telkom (Vietel)
Perfil Distritu Ainaro, 2012 Fig. 28: TimorTelecom
Fig. 29: Telekomcel
43 Ne'e sei halo diferensa boot tebes ida, ba kualidade no velosidade servisus banda larga nian no sei permite ba ita‐nia povo, liuliu ba jovens no labarik sira, bele halo parte ba mundo diji‐
tal. Sei serve mós atu transforma ita‐nia ekonomia no prestasaun servisus husi governo, inklui iha nível saúde, edukasaun no seguransa. Iha tempu modern agora, telekomunikasaun nu’udar fator importante, tamba ema bele hetan asesu ba mai liu husi liña telephone ou mos liu husi liña internet. Iha territoriu Timor Leste tomak, númeru kliente ne’ebe hetan ona asesu ba rede móvel no internet hamutuk 632.500 no kobertura ba populasaun por volta husi 92% husi kobertura rede móvel no internet. Kobertura hirak ne’e, iha fatin 139 mak halo operasaun ho 2G no fatin 64 mak halo operasaun ho 3G. Kobertura ne’ebe ho 2G, hetan deit asesu ba rede móvel maibe lahetan as‐
esu ba liña internet, mas kobertura ne’ebe ho 3G, bele hetan asesu ba rede móvel no mos ba liña internet Iha Distritu Ainaro, hetan ona kobertura ba fatin 6, iha fatin 3 mak hetan ho 2G no iha fatin 3 maka hetan ho 3G. Kobertura ba rede telephone no rede internet iha Distrito Ainaro liu husi Timor. Perfil Distritu Ainaro, 2012 44 KAPITULO VII REKURSUS NATURAIS 7.1 Agricultura Governo sei enkoraja sector agríkola atu sai forte liu tan, hodi nuné bele reduz pobreza, ga‐
rante seguransa alimentar no promove krescimentu ekonómiku, hodi mós aumenta empregu iha áreas rurais no iha Nação tomak. Sector agríkola ida ke buras ho di'ak, maka sei estimula (ka insentiva) dezenvolvimentu rural. Primeira etapa, iha ita nia planu, maka atu konsegue seguransa alimentar. Tuir mai, maka sei halo promosaun ba produsaun ai‐hán (ka alimentos) ba merkadus doméstikus (ka iha rai‐
laran) , hodi substitui tiha importasoens. Etapa final (ka ikus nian) maka, atu fokus ona ba exportasaun husi ita nia produsaun agríkola. Plano ida ne'e sei inklui servisu atu hadi'a prátikas agríkolas, hodi aumenta produsaun fós no batar, nuné bele hametin seguransa alimentar, no loke oportunidades ba moris di'ak iha zonas rurais, no mós atu hamenus 'défices comerciais' (katak osan sai barak‐liu ba li'ur, tamba sosa ai‐hán husi rai seluk) . Sei kontinua promove aumentu produsaun kafé, baunilha ho kamí. Governo sei asegura mós hatama bé ba agrikultura, hodi investe iha infra‐estruturas irrigasaun no barrajens, no mós apoia actividades akuakultura, atu bele haburas sector peskas. (http://timor‐leste.gov.tl/?
cat=39&lang=tp#toc334202782) Planu Estrategiku Dezenvolvimentu Nasional defini vizaun ida nebe klaru konaba oinsa dezenvolvimentu setor agrikultura. Agrikultura ne’ebé subsistensia sei troka ho agrikultura komersiu no diak liu. Timor‐Leste sei iha hahan rasik ne’ebé sufisiente no sei produz produtu agrikultura ba merkadu internasional inklui, ai‐hahan, animal, ai‐fuan no modo sira no plantasaun sira seluk, inklui mos produtu husi floresta no peskas nian. Tabela 17 : Proporsaun hosi uma‐kain privadu ne’ebé involve iha produsaun Ai‐han Subdistrito Hare Batar Aifarina Modo Kafe Nuu Ainaro 26.22 67.19 64.22 36.69 50.61 38.35 Hatu‐Builico 1.99 90.82 62.49 74.44 72.79 19.63 Hatu‐Udo 2.52 75.42 50.50 55.99 69.84 13.40 Maubisse 17.13 60.76 58.54 42.81 21.81 57.60 Total 10.62 74.15 57.73 53.01 57.41 28.47 Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010 Perfil Distritu Ainaro, 2012 45 Produtu prinsipal ba agrikultores iha Distritu Ainaro maka hanesan; hare, batar, aifarina, modo, kafe no nuu. Dadus husi sensus populasaun no uma kain 2010 hatudu katak uma kain kuaze 74.15% maka produz batar, 57.73% maka produz aifarina, 53.01% maka produz modo, 57.41% maka produz kafe no 28.47% maka produz nuu. Porsentazen uma kain husi agrikultores iha Distritu Ainaro hanesan iha grafika tuir mai ne’e. Grafika 12 : Porsentazen uma kain husi agrikultores Distritu Ainaro Esforsu individu no kolektivu nebe lidera husi Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP), Ajensia Dezenvolvimentu Internasional no ONG sira implementa ona atividade balun hodi hasae prdutividade setor hotu‐hotu agrikultura nian. Iha rezultadu balun nebe diak atinji ona durante ne’e, maske rekoñese katak rezultadu nebe iha seidauk maximu no seidauk at‐
inji objetivu prinsipal. Iha parte seluk mos uma kain nebe hakiak animal Tabela 18 : Proporsaun husi uma kain privadu ne’ebé involve hakiak animal Persentajen – 2010 Subgroup
Ainaro
Hatu-Builico
Hatu-Udo
Maubisse
1. Manu
80.5
74.3
84.33
60.21
2. Fahi
72.21
70.85
84.44
69.64
7. Karau timor
28.84
6.12
33.98
8.88
5. Kuda
25.48
47.13
34.09
41.29
6. Karau vaka
22.47
13.12
27.13
7.1
4. Bibi timor
17.89
24.93
36.84
21.89
0.7
1.12
1.11
5.36
3. Bibi malae
Perfil Distritu Ainaro, 2012 46 Grafiku 13 : Proporsaun husi uma kain privadu ne’ebé involve hakiak animal Perfil Distritu Ainaro, 2012 47 KAPITULO VIII SEKTOR JUDICIARIO E DEFESA/ SIGURANCA 8.1. Justisa Iha tinan lima mai né, Governo sei kontinua aposta iha fortalesimentu sector justisa nian, hodi bele konsolida estabilidade, paz no Estado‐
de‐direito. Husi esforsu inisial nebé ita liu tiha ona, hodi konsegue halo inversaun (katak, mudansa total) ba sector justisa nia défise estrutural iha ninia kuadru legal, no iha kriasaun sistema ida, ke iha kbit atu assegura observânsia ba direitus no liberdades fundamentais, maka Governo Fig. 30 : hakarak agora atu kontinua dezenvolve sektor justisa, ho baze (ka hatúr) iha nia prinsípius no iha valores konstitusionais, hodi hakbesik‐an no promove nia mekanismus ba to'o sidadauns sira. Tamba mós infraestruturas no servisus bazikus justisa nian kria tiha ona, Governo tenki pre‐
para oinsá aproxima (ka hakbesik) sistema justisa ba sidadauns, hodi hato'o, ba sira, konhe‐
simentu kona‐ba sira‐nia direitus no kona‐ba meios nebé sira bele hetan, atu defende sira, liu‐liu ba sidadauns sosialmente vulneráveis, nebé la iha kondisoens ekonómikas no sosiais, atu benefisia husi sistema justisa. Governo sei esforsa nafatin, atu garante rekonhesimentu ba supremasia Konstituisaun no lei, hodi kontribui atu harí sosiedade ida nebé livre liu, justa liu no igualitária liu. Tan né, sei kontinua empenhadu atu reforsa independênsia Majistraturas Judisiais sira‐nian, autonomia Ministériu Públiku nian no ezersísiu plenu husi profisoens jurídikas. Sei garante tutela judi‐
cial, nebé efektiva, ba intereses lejítimus sidadauns sira‐nian, em partikular ba komponentes frájeis liu, iha sosiedade nia laran, hodi kria, ba ida né, kondisoens atu bele hetan plenu exer‐
sisiu ba sira‐nia direitus, liberdades no garantias, hodi estabelese mekanismus asesu, nebé adekuadus, ba sira‐nia direitu no ba tribunais. Governo sei kontinua nia tarefa prinsipal, atu harí kuadru legal no normativu ida, atu ga‐
rante harmonizasaun, ho unidade iha ordenamentu jurídiku, ho kaer, nudar baze, kontextu espesífiku no real Timor nian. Iha planu lejislativu, Governo sei esforsa atu adopta regras no parâmetrus simplisidade linguajem (katak, uza lia‐fuan nebé simples) bain‐hira hakerek leis, no sei kontinua promove diálogu ho sosiedade sivil, no hala'o konsulta públika kona‐ba leis nebé hanoin atu halo. Ita sei presta atensaun iha kapasitasaun no espesializasaun ba ita‐nia quadrus técnikus sira, hodi nuné bele reduz, neineik no daudauk, dependênsia ba asesorias internasionais, hodi nuné realiza substituisaun gradual, husi timoroan sira. Perfil Distritu Ainaro, 2012 48 Governo sei esforsa, atu reforsa diseminasaun no disponibilizasaun servisus justisa, iha dis‐
tritos, husi instituisoens judisiais, liu‐husi halo distribuisaun no koloka tan majistradus, pro‐
kuradores no defensores públikus, iha território nasional tomak, no mós liu‐husi disponibili‐
zasaun servisus públikus, kona‐ba rejistu de notariadu, kona‐ba promosaun no divulgasaun ba direitos no ba leis, liu‐husi mós regulasaun no promosaun, kona‐ba meius de rezolusaun alternativa ba litíjius, hanesan mediasaun, arbitrajem ou konsiliasaun, liuliu, iha matéria la‐
boral, familiar ou disputas kona‐ba rai. Governo sei reforsa papel (ka knar) institusional Defensoria Públika, hodi fó autonomi‐
zasaun (ka haketak‐an tiha) husi tutela Ministériu Justisa. Nudar instituisaun fundamental justisa nian, sei permite katak sai duni servisu públiku ida, nebé vokasionadu atu garante asesu ba direito, liu‐husi asistênsia jurídika, integral no gratuita, judisial no extrajudisial, nebé sei fó ba sidadauns sira nebé, kbit la iha atu selu kustus justisa nian. Advogados sira mós bele konta nafatin ho apoio husi Governo, tamba hatene katak sistema justisa presiza hetan advogadus kualifikadus, ho kbit, tékniku no deontolojiku, preparadus atu asegura reprezentasaun legal ba sidadauns sira. Governu sei kontinua asume kompromisu importante, iha matéria direitu labarik no me‐
nores nian, liu‐husi promosaun kona‐ba garantia no monitorizasaun ba sira‐nia direitus, hodi asegura katak, governo tomak no autoridades públikas sira nia assaun, tane duni in‐
terese superior labarik sira‐nian, hanesan preokupasaun fundamental ida. Governo sei esforsa atu kria sistema justisa ida ba menores, liu‐husi adopta modelu tutelar edukativu, iha nebé, kona‐ba atu aplika medidas (ka penas, ka kastigu) sei haré liu ba nesesi‐
dade atu eduka sira, kona‐ba sira‐nia direitu no kona‐ba sira‐nia moris di'ak, hodi kontribui atu mantein paz no ordem, iha sosiedade laran. Governo sei asegura, mekanismus nebé adekuadus, atu harí sistema prizional ida, nebé hu‐
manu, justu no seguru, hodi orienta liu ba reinsersaun sosial, liu‐husi medidas privativas (ka halakon) ho não‐privativas (ka la halakon) liberdade, ho atensaun nebé espesial ba jovens‐
adultus sira. Governo sei kontinua promove seguransa jurídika no justisa kriminal, liu‐husi kapasitasaun téknika ho humana, iha áreas investigasaun criminal nian, medisina legal no siênsias foren‐
ses, hodi reforsa sira‐nia kapasidade no téknikas investigasaun, estratéjias no planeamentu, rekolha no análize indísius, ho mós téknikas investigasaun ba krimes nebé komplexus, hane‐
san krime organizadu, krime korrupsaun no brankeamentu kapitais, no mós krimes ho natureza doméstika no natureza sexual. Nuné mós, Governo sei empenhadu, iha fortale‐
simentu ba bazes demokrátikas kona‐ba kontrolo, fiskalizasaun no transparênsia, liu‐husi prepara kondisoens ba Kâmara de Kontas. Governo sei kontinua fó atensaun especial, ba prosesu regularizasaun ba propriedade de terra, hodi promove registu titularidade ba pro‐
priedade privada, no hodi assegura mekanismus jestaun nebé efikazes, kona‐ba bens domíniu públiku no privadu nian. Perfil Distritu Ainaro, 2012 49 Sistema justisa, maka Pilar ba Estado‐de‐Direito, no mós ezerse funsaun soberania ida, nebé fundamental, iha Estadu. Nuné, Governo, liu‐husi Ministériu Justisa, sei kontinua kontribui ba kualifikasaun no dezenvolvimento sustentável Estado‐de‐Direito, atu reafirma valor uni‐
versal . kona‐ba direitos fundamentais, hodi reforsa sidadania, no hodi promove sosiedade ida, asente iha prinsipius no valores demokrátikus, étikus no justisa nian. 8.2 Defeza Governo sei garante katak, F‐FDTL hetan kapasidade atu defende ita‐nia Nação, hodi mós apoia ita‐nia seguransa interna, no bele fó sira‐nia kontributu ba esforsus, atu hasoru ameasas ba paz no estabilidade, rejionais no globais. Governo sei kontinua halo avaliasaun, monitorizasaun no abordajem k o n a ‐ b a a m e a s a s 'transnasionais' (katak, envolve no afekta nasoens barak) , hanesan krime organizadu, tráfiku ba droga, terrorismu, degradasaun ambiental, alterasoens klimátikas no dezastres naturais, tamba buat sira né hotu, bele tau em risku ita‐
nia sidadauns sira‐nia vida. Iha tinan lima mai né, ita sei orienta ita nia forsas armadas, atu sai forsa de defeza profisional kon‐
vensional, iha kontrolu demok‐
Fig. 31: Konsolida Paz ho Estabilidade Nacional rátiku nia ókos. Ita sei restrutura no reorganiza F‐FDTL, atu bele garante kapasidades iha rekursus humanus, hodi bele per‐
mite nível ás ida, kona‐ba prontidaun operasional, iha misoens bara‐barak nebé sira atu kumpre. Ita sei estabelese Sistema ba Jestaun Rekursus Humanos ba Defeza, ho objectivu atu dezenvolve ita‐nia soldados sira, ho insidênsia ba áreas lideransa, motivasaun, dezempenhu, koezaun no kbit atu toma desizoens. Governo sei buka aumenta nível koordenasaun no kooperasaun, entre F‐FDTL ho PNTL, hodi define, klaru liu, knar no responsabilidades insti‐
tuisaun ida‐idak nian. Governo sei fortalese Intitutu de Defeza Nasional, atu kumpre didi'ak knar nebé nia hetan. Governo kompromete atu apoia veteranus sira, hodi hetan sira‐nia re‐
forma, ho dignidade nebé sira merese. Governo mós sei kontinua konsidera, atu feto sira bele simu knar, nebé boot tan, iha defeza nasional. Governo sei desenvolve no capacita Com‐
panhia de Engenharia ba F‐FDTL para participa aktivamente iha dezenvolvimentu nacional. Governo sei halo esforsus hotuhotu, atu F‐FDTL bele partisipa iha operasoens ba manuten‐
saun de paz, iha Nasoens Unidas nia ókos. Perfil Distritu Ainaro, 2012 50 To'o 2015, ita mós sei aumenta kapasidade, iha ita‐nia sistemas, kona‐ba Komandu, Kon‐
trolu, Komunikasoens, Komputadores no Informasoens (K4‐I). Ita mós sei konsidera possi‐
bilidades, atu aumenta ita‐nia partisipasaun, iha exersísius militares rejionais no interna‐
sionais. 8.3 Seguransa O Governo sei implementa planu estratéjiku abranjente ida, ba longu prazu, atu garante dezempenhu nebé di'ak liu, husi ita‐nia sector seguransa, iha nia responsabilidades kona‐ba hametin paz, seguransa no estabilidade ba povo tomak. Ba área seguransa interna, ita sei servisu ho baze iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu ba 2030. Iha mandatu ida ne'e, Governo sei kon‐
sentra nia esforsus iha Fortalesimento no Kon‐
solidasaun ba Bazes Seguransa nian, hodi aktua iha pilares rua, nebé distintos (katak, ketak‐
ketak) : kontinuasaun ba 'Reforma no Dezen‐
volvimentu Instituisoens Seguransa' nian, no ba konsolidasaun 'Ordem no Seguransa Públika'. Tan né, iha tinan lima mai, sei kontinua dezen‐
volve esforsus, atu aperfeisoa kapasidade op‐
erasional efektiva, iha prevensaun no inverti‐
Fig. 32. Garante Paz no Siguransa gasaun krime, iha konsolidasaun seguransa públika no kontrolu fronteirisu. Sei mós enkoraja nafatin modelu polisiamentu komunitáriu, hodi nuné, estabilidade no seguransa públika maka, sei sai nafatin responsabilidades funda‐
mentais ba PNTL. O Governo sei estabelese planu de rekursus humanus no profisionali‐
zasaun iha instituisoens seguransa nian, hodi orienta rekrutamentu ho formasaun atu, nuné, bele fó resposta ba nesesidades, aktuais no futuras. Iha tinan lima né nia laran, ita sei esta‐
belese rejime de karreira, nebé klaru liu ba PNTL, atu bele permite absorve (ka simu tan) rekursus foun, nebé vokasionadus (ka iha vontade ho neon di'ak) duni, atu servi instituisaun ida né, hodi bele ona liberta sira nebé, ladun vokasionadus ou sira nebé ultrapassa tiha ona idade reforma. Nuné, Governo sei la tolera, iha PNTL nia laran, membrus afiliadus ba Artes Marsiais, ho mós membrus nebé iha aktividade ka ligasaun ho partidus politikus. Iha tinan lima mai né, sei estabelese Sentru Nasional Operasoens nian, atu bele tau‐matan diak liu ba Seguransa Rodoviária, no sei dezenvolve rekursus humanus ba área ida né, atu bele hatán ba dezafius, nebé boot no barak tan, kona ba trânzitu iha Timor‐Leste. Governo sei konklui mós programa de apoio, iha ekipamentu no iha nesesidades profis‐
sionais, ba Proteksaun Sivil, liu‐liu ba Bombeiros sira, ho hanoin atu aumenta tan, ba Distri‐
tos tomak. Ita sei fortalese mós Diresaun Nasional de Prevensaun de Konflitus Komu‐
nitárius, atu bele konsolida konfiansa, no hametin lei no ordem, iha ita‐nia komunidades Perfil Distritu Ainaro, 2012 sira‐nia let. (http://timor‐leste.gov.tl/?
51 cat=39&lang=tp#toc334202827) Perfil Distritu Ainaro, 2012 52 

Documentos relacionados

Baucau – Perfil de Distrito

Baucau – Perfil de Distrito Ha referencia ba ponto hirak iha leten, Ministerio liu husi DNAL sei providensia informasaun  ka dados  sai   hanesan pakote de informasaun nebe bele sai  referencia ba sociedade civil,  Governo, N...

Leia mais

Oe-Cusse Ambeno – Perfil de Distrito

Oe-Cusse Ambeno – Perfil de Distrito oan  ne’e  bot  nia  sai  hanesan  chefe  hodi  tau  matan  ba  sira  tamba  sira  seidauk  iha  ema  ida  maka sai hanesan ulun/chefe hodi tau matan ba sira. Ikus mai labarik ne’e sira hanaran fal...

Leia mais

Bobonaro – Perfil de Distrito

Bobonaro – Perfil de Distrito Ha referencia ba ponto hirak iha leten, Ministerio liu husi DNAL sei providensia informasaun  ka dados  sai   hanesan pakote de informasaun nebe bele sai  referencia ba sociedade civil,  Governo, N...

Leia mais

- Luta Hamutuk

- Luta Hamutuk http://walhi-sumsel.blogspot.com, SABTU, JUNI 28, 2008.

Leia mais

Uma Mensagem a Garcia - Secretaria de Estado da Arte e Cultura

Uma Mensagem a Garcia - Secretaria de Estado da Arte e Cultura Maun-Bot Primeiro-Ministro Kay Rala Xanana Gusmão, barani taru katak sei mosu Xanana 54 to’o final mandato. Ne aposta ida ke barani tebes. Selecção membros V Governo hanoin no tetu didi’ak ho forma...

Leia mais