feradi liTonebis da maTi Senadnobebis
Transcrição
feradi liTonebis da maTi Senadnobebis
m. babuciZe, z. lolua feradi liTonebis da maTi Senadnobebis SeduRebis teqnologia `teqnikuri universiteti”@ saqarTvelos teqnikuri universiteti m. babuciZe, z. lolua feradi liTonebis da maTi Senadnobebis SeduRebis teqnologia damtkicebulia stu-s saredaqcio-sagamomcemlo sabWos mier Tbilisi 2009 © sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2009 ISBN 978-9941-14-489-9 http://www.gtu.ge/publishinghouse/ yvela ufleba daculia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto, ilustracia Tu sxva) aranairi formiT da saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis werilobiTi nebarTvis gareSe. saavtoro uflebebis darRveva isjeba kanoniT. Sesavali SeduReba, rogorc liTonebis damuSavebis erTerTi wamyvani teqnologiuri procesi, farTod gamoiyeneba sapasuxismgeblo liTonkonstrueciebis dasamzadeblad. SenaduRi konstruqciis xarisxi da saimedoba arsebiTadaa damokidebuli konstruqciis masalisa (ZiriTadi liTonis) da SeduRebis teqnologiis Sesabamisobaze. mxolod racionalurad SemuSavebuli teqnologia aris garanti miRebuli produqciis maRali xarisxisa da dabali TviTRirebulebis. liTonis unari warmoqmnas eqspluataciisaTvis saimedo SenaduRi SeerTeba, fasdeba misi SeduRebadobiT. SeduRebadobis cneba aerTianebs teqnologiuri maxasiaTeblebis kompleqss, romlebic asaxaven ZiriTadi liTonis reaqcias SeduRebis dros mimdinare cvlilebebisadmi da mis unars SeduRebis garkveuli teqnologiis gamoyenebiT uzrunvelyofil iqnes teqnikuri pirobebiT gaTvaliswinebuli moTxovnebis damakmayofilebeli SenaduRi SeerTebis miReba. aRiarebulia, rom SeduRebis mecnierebisa da teqnikis ganviTarebis Tanamedrove etapze yvela erTgvarovan liTonebs SeuZliaT warmoqmnan damakmayofilebeli xarisxis SedaduRi SeerTebebi. liTonebis dayofa kargi da cudi SeduRebadobis mqone jgufebad, aris pirobiTi. maT ganmasxvavebel niSans warmoadgens is faqtori, rom am ukanasknels esaWiroeba SeduRebis garTulebuli teqnologia da specialuri saSemduReblo masalebi. amitom SeduRebadoba ar warmoadgens liTonebisa da maTi Senadnobebis ganuyofel Tvisebas. igi garda ZiriTadi liTonis teqnologiuri maxasiaTeblebisa, agreTve 3 ganisazRvreba: SeduRebis xerxiTa da reJimiT; misarTi liTonis, eleqtrodis dafarvis, flusisa da damcavi airis SedgenilobiT; dasamzadebeli kvanZis konstruqciiTa da nakeTobis saeqspluatacio pirobebiT. Savi liTonebisgan gansxvavebuli Tbogamtaroba, Jangbadisken maRali swrafva da mTeli rigi sxva faqtorebi arsebiT gavlenas axdenen feradi liTonebisa da maTi Senadnobebis teqnologiur SeduRebadobaze. iseTi garTulebebi, rogoricaa SesaduRebel zedapirebze Zneldnadi Jangeulis furCebis arseboba, forebisa da bzarebis warmoqmnisadmi midrekileba, SenaduRi nakeris simtkicisa da koroziuli medegobis daqveiTeba sxvadasxva feradi liTonis nakeTobebis SeduRebisTvis specialuri xerxebisa da teqnologiebis gamoyenebis aucileblobas ganapirobeben. ase, magaliTad: foladebisagan gansxvavebiT feradi liTonebis nebismieri nakeTobis dnobiT SeduReba moiTxovs winaswar SeTbobas (saerTo an adgilobrivs); airuli da damcav airebSi rkaluri SeduReba xorcieldeba specialuri flusebisa da dafaruli misarTi masalebis gamoyenebiT; rkaluri SeduRebisTvis rekomendebulia minimaluri denis Zala; damcav airad gamoiyeneba mxolod inerciuli airebi da sxva. saxelmZRvanelo Sedgenilia arsebuli Tanamedrove saxelmZRvaneloebis, monografiebisa da gamoqveynebuli samecniero Sromebis safuZvelze liTonebis da Senadnobebis dnobiT SeduRebis teqnologiis programis mixedviT. masSi ganxilulia spilenZis, brinjaos, TiTberis, aluminis, nikelis, titanis, zogierTi feradi liTonis foladTan da 4 gansxvavebuli feradi liTonebis erTmaneTTan SeduRebis teqnologiebi, agreTve warmodgenilia SeduRebis gavrcelebuli meTodebisa da saSemduReblo masalebis daxasiaTeba. winamdebare saxelmZRvanelo Sedgenilia profesor m. babuciZis da doqtorant g. loluas mier da gankuTvnilia qimiuri teqnologiisa da metalurgiuli fakultetis bakalavriatis da magistraturis studentebisTvis, romlebic gadian kurss saswavlo disciplinaSi `liTonebis dnobiT SeduRebis teqnologia~. agreTve energetikis, manqanaTmSeneblobis teqnologiis, hidroteqnikis, kavSirgabmulobis, samSeneblo, arqiteqturis fakultetis magistraturis studentebisTvis, romlebic arCeviT sagnad gamoiyeneben ganxilul saswavlo disciplinas. 5 nawili I saerTo sakiTxebi Tavi I liTonmcodneobis safuZvlebi 1.1. saerTo cnobebi liTonebsa da Senadnobebze liTonmcodneoba aris mecniereba, romelic Seiswavlis liTonebisa da Senadnobebis Tvisebebsa da aRnagobas, aseve liTonuri Senadnobebis Sinagan aRnagobasa (struqturasa) da Tvisebebs Soris arsebul damokidebulebas. sxva masalebisgan liTonebis ganmasxvavebeli niSnebia: bzinva, aragamWvirvaloba, Wedadoba, Tbogamtaroba da eleqtrogamtaroba. termini `liToni~ aerTianebs liTonuri masalebis mTel jgufs – rogorc sufTa liTonebs, aseve Senadnobebs. sufTa liTonebs iyeneben im SemTxvevebSi, rodesac masalas esaWiroeba dnobis maRali temperatura, Tbogamtarobisa da eleqtrogamtarobis maRali maCveneblebi. liTonkonstruqciebis dasamzadeblad ZiriTad gamoyenebas naxuloben Senadnobebi, romelTa upiratesoba sufTa liTonebTan mimarTebaSi Semdegi faqtorebia: dnobis ufro dabali temperatura; gamdnar mdgomareobaSi maRali denadoba; mcire Cajdoma; Tvisebebis cvlilebis unari qimiuri Sedgenilobis cvlilebis SemTxvevaSi; Termuli damuSavebis gavleniT Tvisebebis gaumjobesebis unari. 6 liTonebis fizikur TvisebebsE BmiekuTvneba: xvedriTi wona, Tbogamtaroba, eleqtrogamtaroba da dnobis temperatura. xvedriTi wona – gramebSi gamosaxuli 1 sm3 moculobis liTonis wona. Tbogamtaroba – liTonis unari gaataros siTbo. izomeba 1 wT.-Si 1 sm2 kveTis ReroSi gavlili siTbos raodenobiT. eleqtrogamtaroba – liTonis unari gaataros eleqtroba. es Tviseba gansakuTrebiT axasiaTebs sufTa liTonebs. SenadnobebisTvis damaxasiaTebelia eleqtrogamtarobis Seqceuli Tviseba – eleqtrowinaRoba. xvedriT eleqtrul winaRobas uwodeben 1 mm2 kveTisa da 1m sigrZis gamtaris winaRobas, gamosaxuls omebSi. dnobis temperatura – gaxurebis xarisxi, romlisTvisc aRiniSneba liTonis myaridan Txevad mdgomareobaSi gadasvla (cxrili 1.1). liTonebis meqanikur TvisebebsE miekuTvneba: sisale, simtkice, drekadoba da plastikuroba. es Tvisebebi gvevlineba miyenebuli garegani datvirTvebisadmi masalis winaaRdegobis unaris ganmsazRvrel gadamwyvet maCveneblebad da axasiaTeben Senadnobebis unaris ganmsazRvrel gadamwyvet maCveneblebad da axasiaTeben Senadnobis vargisianobas eqspluataciis sxvadasxva pirobebisTvis. sisale – liTonis unari winaaRmdegoba gauwios ufro mtkice sxeulis mis zedapirSi SeRwevas. simtkice – liTonis unari winaaRmdegoba gauwios rRvevis process masze datvirTvis zemoqmedebis pirobebSi. drekadoba – liTonis unari daibrunos sawyisi forma da zomebi datvirTvis zemoqmedebis Sewvetis Semdeg. 7 plastikuroba (siblante) _ liTonis unari datvirTvis zemoqmedebiT Seicvalos forma da zomebi, xolo datvirTvis zemoqmedebis Sewyvetis Semdeg SeinarCunos miRebuli forma da zomebi. liTonebis teqnologiur TvisebebsE miekuTvneba: WriT damuSavebadoba, Wedadoba, Txevaddenadoba, Cajdoma, SeduRebadoba da sxva Tvisebebi, romlebic gansazRvraven masalis vargisianobas sxvadasxva xerxebiT damuSavebisTvis. WriT damuSavebadoba – liTonis unari metnaklebad kargad damuSavdes meqanikurad basri mWreli instrumentiT. Wedadoba – liTonis unari daeqvemdebaros wneviT damuSavebas, miyenebuli datvirTvis gavleniT miiRos axali forma da zomebi nakeTobaTa mTlianobis darRvevis gareSe. Txevaddenadoba – gamdnari liTonis unari Seavsos Camosasxmeli forma. Cajdoma – gacivebis dros liTonis sxmulis moculobis Semcireba. yvela Senadnobs gaaCnia garkveuli Cajdomis sidide, rac moyvanilia 1.1. cxrilSi. SeduRebadoba – liTonis unari warmoqmnas calkeuli nakeTobebis mtkice SeerTebebi, rasac ganapirobebs adgilobrivi gaxurebiT gamdnari an plastikuri mdgomareobebis Seqmna. liTonebis qimiuri TvisebebiE – maTi unari sxvadasxva nivTierebebTan, upirveles yovlisa, JangbadTan warmoqmnas naerTebi. rac maRalia es unari, miT ufro metia masalis rRvevis SesaZlebloba. garemomcveli garemos zemoqmedebiT liTonebis rRvevas uwodeben korozias. 8 cxrili 1.1. gavrcelebuli liTonebisa da Senadnobebis Tvisebebi rkina naxSirbadiani foladi ruxi Tuji Wedadi Tuji spilenZi brinjao TiTberi alumini duralumini magniumi titani nikeli dnobis temperatura, 0C Cajdoma, % liTonebi da Senadnobebi meqanikuri Tvisebebi fardosimtkicis sisale biTi zRvari wagrZe- brinelis gaWimvaze leba, mixedviT kgZ/mm2 % 25-32 20-30 90-100 32-90 4-30 136-260 xvedriTi wona, gr/sm3 7.88 7.83 1539 1420-1520 _ 2 7.15 1150-1260 1 12-32 1.5-3 180-260 7.25 1150-1350 1.5 30-40 3.12 149-201 8.94 8.6 8.6 2.71 2.552.83 1.74 4.5 8.9 1083 1000-1050 900-1050 658 610-660 _ 1.5 1.5 _ _ 20-22 28-50 25-50 8-11 42-47 55-65 10-35 20-50 25-45 13-18 30-40 60-100 40-150 20-37 100-130 650 1825 1453 _ 2.5 2 17-20 12-14 40-45 15-17 20-30 35-40 25-30 150-200 80-100 liTonuri masalebi gaerTianebulia Savi da feradi liTonis jgufebSi. Sav liTonebs miekuTvneba rkina da misi Senadnobebi (foladebi da Tujebi). ferad liTonebs miekuTvneba alumini, spilenZi, magniumi, nikeli, titani da sxva; aseve Senadnobebi, romlebic fuZis saxiT ar Seicaven rkinas. foladi – warmoadgens rkinisa da naxSirbadis Senadnobs, romelSic naxSirbadis Semcveloba ar aRemateba 2%-s. garda aRniSnuli elementebisa 9 foladebis garduvali (mudmivi) minarevebia: 0,8% Mn. 0,35% Si, 0,04% S. 0,05%P. 0,05 % O2 (moyvanilia zeda zRvruli Semcvelobebi). mudmiv minarevebs miekuTvneben agreTve wyalbadisa da azotis garkveul narCen Semcvelobebs (Mn da Si warmoadgenen foladis sasargeblo minarevebs, xolo danarCenebi mavnea). Sedgenilobis mixedviT ganasxvaveben naxSirbadian da legirebul foladebs. naxSirbadiani foladebi Seicaven mxolod zemoT ganxilul elementebs TavianTi zRvruli SemcvelobiT. naxSirbadiani foladebis meqanikuri Tvisebebi damokidebulia naxSirbadis Semcvelobaze. Warbi naxSirbadi ganapirobebs maRal simtkicesa da sisales, magram dabal plastikurobas (simyifes). naxSirbadis Semcvelobis zrda uaryofiT gavlenas axdens SeduRebadobaze. amitom SeduRebadobis moTxovnidan gamomdinare naxSirbadiani foladebi dayofilia (pirobiTia) dabalnaxSirbadiani (C≤0,25%), saSualo naxSirbadiani (0,26-0,45% C) da maRalnaxSirbadiani (0,46-0,75% C) foladebis jgufebad. legirebuli foladebi gansakuTrebuli Tvisebebis misaRebad damatebiT Seicaven iseT elementebs, rogoricaa: qromi, volframi, vanadiumi, molibdeni, titani, spilenZi, alumini, bori, manganumi da siciliumi (zeda zRvarze meti SemcvelobiT/ da sxv., romlebsac malegirebel elementebs uwodeben. legirebuli foladebi malegirebeli elementebis Semcvelobis mixedviT dayofilia: daballegirebuli (TiToeuli elementis Semcveloba ar aRemateba 2%-s, xolo malegirebadi elementebis jamuri Semcveloba 5%-s), saSualodlegirebuli (malegirebeli elementebis jamuri Semcvelobaa 5- 10 10%) da maRallegirebuli (jamuri Semcvelobaa 1055%). daniSnulebis mixedviT ganasxvaveben instrumentalur da sakonstruqcio foladebs. instrumentaluri foladebisgan mzaddeba meqanikuri damuSavebisTvis gankuTvnili mWreli iaraRebi. sakonstruqcio foladebi gamoiyeneba manqanaTmSeneblobaSi, mSeneblobaSi da sxva dargebSi. instrumentalur foladebSi naxSirbadis Semcveloba Seadgens 0,10,7%-s. Tuji – warmoadgens rkinisa da naxSirbadis Senadnobs, romelSic naxSirbadis Semcveloba aRemateba 2%-s. Tujis klasifikacia dafuZnebulia grafitis CanarTebis tipze da formaze. am nimuSebis mixedviT Tujebi SeiZleba daiyos oTx jgufad: 1. ruxi Tuji (firfitovani grafiti); 2. maRalmtkice Tuji (sferoiduli grafiti); 3. Wedadi Tuji (grafitis budobrivi CanarTebi); 4. TeTri Tuji (grafitis CanarTebis gareSe). feradi liTonebis gavrcelebuli Senadnobebia: TiTberi (spilenZis Senadnobi TuTiasTan); brinjao (spilenZis Senadnobebi kalasTan, tyviasTan, aluminTan da sxv./; diuralumini (alumini-spilenZimagniumis Senadnobebi); niqromi (nikelis Senadnobebi qromTan) da sxv. fizikuri Tvisebebis mixedviT ganasxvaveben mZime (tyvia, spilenZi, nikeli da sxv./ da msubuq (alumini, magniumi, titani da sxv./ ferad liTonur masalebs. 11 1.2 SenaduRi SeerTebebis ZiriTadi liToni dasamzadebeli SenaduRi konstruqciis saeqspluatacio saimedoba da ekonomiuroba mniSvnelovnadaa damokidebuli misi mdgeneli elementebis masalebis (ZiriTadi liTonis) sworad SerCevaze. SenaduRi konstruqciebis detalebi ZiriTadad mzaddeba dabalnaxSirbadiani da daballegirebuli sakonstruqcio foladebisgan, romlebic miekuTvnebian kargad SeduRebadi liTonebis kategorias, maT Semcvlelebad xSirad gamoiyeneba aluminisa da titanis Senadnobebi. SezRudulia SenaduR konstruqciebSi saSualonaxSirbadiani sakonstruqcio foladebis gamoyeneba (iyeneben manqanaTmSeneblobaSi da gemTmSeneblobaSi). specialuri daniSnulebis SenaduRi konstruqciebis detalebis masalebad gamoyenebas naxuloben sxvadasxva markis saSualodlegirebuli da maRallegirebuli sakonstruqcio foladebi. maRalnaxSirbadiani sakonstruqcio foladebisgan da Tujebisgan SenaduRi konstruqciebi ar mzaddeba. am masalebisgan damzadebuli detalebis SeduRebis aucilebloba aRiniSneba mxolod saremonto samuSaoebSi da xorcieldeba gansakuTrebuli teqnologiebis gamoyenebiT. aqve unda aRniSnos, rom TeTri Tuji SeduRebas ar eqvemdebareba. aluminis Senadnobebis SenaduRi konstruqciebis masalebad (foladebis Semcvlelebad) gamoyeneba ganpirobebulia maRali xvedriTi simtkiciT (cxrili 1.2), maRali dartymiTi siblantiT dabal da Zalian dabal temperaturebze (nax. 1.1), koroziis winaaRmdeg maRali medegobiT. aluminis Senadnobebis mniSvnelovan Taviseburebad iTvleba maTi maRali 12 teqnologiuroba wnexviTa da glinviT damuSavebis dros. daproeqtebis dros saSualeba arsebobs SeirCes naglinis ufro efeqturi da racionaluri profilebi, rac uzrunvelyofs liTonis damatebiT ekonomiasa da Sromatevadobis Semcirebas. cxrili 1.2 aluminis Senadnobebis fardobiTi xvedriTi simtkice (droebiTi winaRobis Sefardeba moculobasTan) foladebTan mimarTebaSi aluminis Senadnobi АМг5В АМг6 АМг61 fl. 2 15XСНД 10ХСНД 2.0 2.5 2.7 1.4 1.8 1.9 1.2 1.5 1.6 sapasuxismgeblo konstruqciebis dasamzadeblad farTo gamoyenebas naxuloben alumin-magniumis sxvadasxva Senadnobebi, romelTa simtkicis zRvari Seadgens 20-34 kgZ/mm2-s, romelTa SeduRebis dros gamoricxulia nakermimdebare zonis simtkicis daqveiTeba. am Senadnobebis dartymiTi siblante TiTqmis ar icvleba temperaturis Semcirebis dros. АМг6 Senadnobis sxvadasxva tipis SinaduRi SeerTebebis statistikuri simtkicis gamokvleviT dadgenilia, rom temperaturis Semcireba -600C temperaturamde ar axdens statikuri simtkicis cvlilebas. 13 nax. 1.1. liTonebis dartymiTi siblante: 1-АМг6; 2fl.3; 3-15 ГФ. titansa da mis Senadnobebs axal sakonstruqcio masalebs Soris umniSvnelovanesi adgili ukaviaT. Tavisi mcire simkvrivis gamo titanis Senadnobebi miekuTvnebian msubuqi liTonebis kategorias. sufTa titanis mcire simtkicis (25 kgZ/mm2) mizeziT ar naxulobs mniSvnelovan gamoyenebas. gansxvavebiT sufTa titanisgan teqnikuri titani Seicavs mTel rig minarevebs, romelTagan mniSvnelovania azoti, Jangbadi, wyalbadi da naxSirorJangi. es minarevebi zrdian simtkices, magram nawilobriv amcireben plastikurobis maCveneblebs. teqnikuri titani droebiTi winaRobiT 40-55 kgZ/mm2 da fardobiTi wagrZelebiT 20-30% praqtikul gamoyenebas naxulobs konstruqciuli masalis saxiT, miuxedavad maRal temperaturebze (5002C) simtkicis garkveuli maCvenebliT Semcirebisa. titanis meqanikur Tvisebebze umniSvnelovanes gavlenas axdens civad damuSaveba, rac uzrunvel- 14 yofs plastikurobis Semcirebas, xolo simtkicisa da sisalis zrdas. titanis Senadnobebi floben SesaniSnav Tvisebebs, simtkices normalur da maRal temperaturebze, maRal koroziul medegobas da sxv. aqedan gamomdinare titani gvevlineba Zvirfas sakonstruqcio masalad saaviacio mrewvelobis sxva umniSvnelovanes dargebSi. Tumca aluminisa da titanis SenaduR konstruqcebSi gamoyenebis xvedriTi wili gadauWarbeblad maRalia danarCen ferad liTonebTan mimarTebaSi, miuxedavad amisa, spilenZis, brinjaos, TiTberis, nikelis, niqromis, Savisa da feradi liTonebis SenaduRi SeerTebebis damzadeba ganpirobebulia uamravi faqtorebiT da moiTxovs sainJinro gadawyvetasa da seriozuli SeduRebis teqnologiebis SemuSavebas. 1.3. Savi da feradi liTonebis markireba liTonebis markireba warmoadgens asoebisa da ricxvebis Sexamebas, romelTagan asoebi gamosaxaven calkeul elementebs, xolo ricxvebi maT Semcvelobebs. naxSirbadiani xarisxiani foladis markirebis dros, ricxvi aRniSnavs naxSirbadis saSualo Semcvelobas meased procentebSi. magaliTi. foladi 20 – xarisxiani naxSirbadiani foladi, romelic saSualod Seicavs 0,20% naxSirbads. foladi 45 – xarisxiani naxSirbadiani, romelic saSualod Seicavs 0,45% naxSirbads. 15 legirebuli foladebis markirebisTvis gamoiyeneba asoebisa da ricxvebis Sexameba. pirveli ricxvi aRniSnavs naxSirbadis Semcvelobas meased procentebSi, xolo asoebi miuTiTeben foladSi malegirebel elementebis arsebobas (cxrili. 1.3). cxrili 1.3 qimiuri elementebis pirobiTi aRniSvna foladis markirebis dros М _ molibdeni Х _ qromi A _ azoti* Н _ nikeli Ц _ cirkoniumi Б _ niobiumi С _ siliciumi Ю _ aluimini В _ volframi Т _ titani К _ kobalti Г _ manganumi Ф _ vanadiumi Р _ bori Д _ spilenZi * _ mxolod maRallegirebul SenadnobebSi. asoebis Semdeg mdgari cifrebi gviCvenebs eklementebis saSualo Semcvelobas procentebSi, xolo Tu asos Semdeg ricxvi ar aris, es imas niSnavs, rom aRniSnuli elementis Semcveloba ar aRemateba 1%-s. markirebis bolo aso A miuTiTebs gogirdis da fosforis mimarT gazrdil sisufTaveze. magaliTi. foladi 20X qromiani foladi, romelic Seicavs ≈0,20% naxSirbads, ≈1% qroms. foladi 12X2H3 _ qromnikeliani foladi SemcvelobiT ≈0,12% naxSirbadis, ≈2% qromis, ≈3% nikelis. foladi 25XГ2СА _ maRalxarisxiani foladi SemcvelobiT ≈25% naxSirbadis, ≈1% qromis, ≈2% manganumis, ≈1% siliciumis. foladis markireba SAE’-is mixedviT. iTvaliswinebs foladis markebis cifrul aRniSvnas. 16 am klasifikaciis mixedviT pirveli cifri aRniSnavs xarisxs: 1 _ naxSirbadiani foladi 2 _ nikeliani foladi 3 _ qromnikeliani foladi 4 _ molibdeniani foladi 5 _ qromiani foladi 6 _ qromvanadiumiani foladi 7 _ volframiani foladi 8 _ siliciummanganumiani foladi. Tujis markireba xdeba asoebisa da ricxvebis SexamebiT. arsebobs Tujebis Semdegi asoiTi aRniSvnebi: Б – TeTri; С – ruxi; К – Wedadi; В – maRalmtkice; М – modificirebuli. ricxvebiT gamosaxaven Tujis meqanikur Tvisebebs. feradi liTonebis markireba iTvaliswinebs elementebis Semdeg aRniSvnebs: A _ alumini; M _ spilenZi; Б _ beriliumi; Бр _ brinjao; Ж _ rkina; К _ kadmiumi; Л _ TiTberi; Мц _ manganumi; Н _ nikeli da nikelis Senadnobebi; О _ kala; С _ tyvia; Ф _ fosfori; Ц _ TuTia. spilenZisa da mis SenadnobebSi pirveli ricxvi gamosaxavs spilenZis Semcvelobas %-Si. deformirebuli aluminis Senadnobebis aRniSvnebi xdeba asoebiT: Д, АК, АВ, ВД da В, romlis Semdegac iwereba Senadnobis nomeri, magaliTad Д16, АК6 da a.S. sxmuli aluminis Senadnobebi aRiniSneba asoebiT: АЛ romlis Semdegac miTiTebulia Senadnobis nomeri, magaliTad АЛ1, АЛ3 da a.S. 17 deformirebuli magniumis Senadnobebi aRiniSneba MA asoTi, romlis Semdegac miTiTebulia Senadnobis nomeri, magaliTad MA3, MA8 da a.S. sxmuli magniumis Senadnobebi aRiniSneba МЛ asoebiT, romlis Semdegac miTiTebulia Senadnobis nomeri, magaliTad МЛ5, МЛ6 da a.S. aso M masalis markis Semdeg aRniSnavs momwvar mdgomareobas, xolo aso T _ TermuldamuSavebul mdgomareobas. 1.4. SenaduRi SeerTebebis Termuli damuSaveba liTonis struqturis gaumjobesebis, Sinagani Zabvebis acilebisa da Semcirebis, bzarebis warmoqmnisagan dacvis mizniT da sxv., SeduRebis Semdeg mimarTaven SenaduRi SeerTebebis Termul damuSavebas. SenaduRi SeerTebebis (konstruqciebis) Termuli damuSavebis moTxovna SeiZleba Semoifarglos rogorc winaswari da Tanmxlebi SeTbobis operaciebis SesrulebiT, aseve Termuli damuSavebis sruli ciklis Catarebis RonisZiebebiT _ mowva, normalizacia, wrToba, moSveba, daZveleba da sxv. feradi liTonebisa da Senadnobebis Termuli damuSavebis sakiTxebi ganxilulia maTi SeduRebis teqnologiebTan erTad, xolo rac Seexeba Sav liTonebs maTgan ZiriTadad mzaddebian dabalnaxSirbadiani da legirebuli SenaduRi konstruqciebi da umniSvnelovanes gadasaWrel problemas warmoadgens SenaduRi SeerTebebis bzarebisagan dacva. naxSirbadiani foladebisgan damzadebuli SenaduRi SeerTebebis bzarebisadmi medegobis gazrdis 18 efeqturi saSualebaa winaswari SeTboba, romlis temperaturac ganisazRvreba naxSirbadis eqvivalenturi raodenobis saSualebiT. naxSirbadis eqvivalentis angariSisTvis iyeneben Semdeg empiriul formulas: CЭ = C + 1 (Mn + Cr ) + 1 Ni + 1 Mo 9 8 13 (1.1) Tu gaviTvaliswinebT nakeTobis sisqis gavlenas naxSirbadis eqvivalentis Sesasworeblad, maSin naxSirbadis sruli eqvivalenti iqneba: CЭ′ = CЭ (1 + 0,005S ) (1.2) xolo SesaduRebeli detalebis winaswari SeTbobis temperatura gamoiTvleba formuliT TSeT = 350 CЭ′ − 0,25 19 (1.3) Tavi II SeduRebis Teoriuli safuZvlebi 2.1. SeduRebis fizikuri arsi liTonebis SeduReba warmoadgens calkeuli nawilebisgan dauSleli SeerTebebis miRebis process. teqnikaSi iyeneben myari tanebis dasaSleli da dauSleli SeerTebebis mraval saxeobas. SeerTebebi, romlebic jer SeiZleba daiSalos, xolo Semdeg ki kvlav aewyos arsebobs xranuli, sogmanuri, solisebri da sxv. ganvixiloT myari tanebis monoliTuri dauSleli SeerTebebis warmoqmnis pirobebi. cnobilia, rom nebismieri kondensirebuli nivTiereba, romelic imyofeba myar da Txevad mdgomareobaSi, TavisTavad warmoadgens atomebisa an molekulebis sistemas, romelic erTmaneTTan dakavSirebuli arian atomTaSoriso an molekuluri SeWidebis ZalebiT. dadgenilia, rom yvela umciresi nawilakis SeWidebis Zalebi urTierTgawonasworebulia, garda imaTi, romlebic ganlagebulni arian myari tanis zedapirze. im SemTxvevaSi Tu moxdeba SesaerTebeli nawilakebis zedapiruli atomebis miaxloeba ramodenime angstremis (3_5.10-8 sm) tol manZilze, Sexebis mTel zedapirze damyardeba fizikuri kontaqti da aRiZvreba atomur molekuluri kavSirebi, maSin adgili eqneba monoliTuri dauSleli SeerTebis miRebas. Tu siTxeebisTvis atomebis miaxloeba gacilebiT iolad xorcieldeba maTTvis damaxasiaTebeli didi Zvradobisa da dasvelebis xarjze, myari tanebis am xerxiT SeerTebis mcdeloba, bevrad ufro garTulebulia. myari tanebis zedapirebs 20 Tundac saguldagulo meqanikuri damuSavebis Semdeg /xexva, polireba da sxv./ gaaCniaT mikroskopiuli usworobebi, borcvebi, Rrmulebi, ris gamoc maTi miaxloebis dros saWiro kontaqti aRiniSneba mxolod calkeul fizikur wertilebSi. xolo danarCen sxva ubnebSi, zedapiris reliefSi gadaxra Seadgens 10-4÷10-5 sm-s, rac gacilebiT metia moTxovnaze. zedapiruli atomebis eleqtronuli garsis uSualo urTierTqmedebis SesaZlebloba garTulebulia im garemoebiT, rom tanis zedapiri arasdros ar aris Tavisufali Jangeulebisagan, cximovani furCebisagan da sxva gaWuWyianebebisagan, aseve haeris atmosferoSi warmoqmnili airebisa da orTqlis adsorbirebuli fenisagan. amitom myari tanis SesaerTebeli zedapirebis atomebi Cveulebriv pirobebSi daubrkoleblad ar Sedian erTmaneTTan kontaqtSi. ganxiluli problemebi savsebiT tipiuria liTonebisa da maTi SenadnobebisTvis, romlebisTvisac mzaddeba sxvadasxva daniSnulebis SenaduRi konstruqciebi. aRniSnuli sirTuleebis gadalaxvisTvis gamoiyeneba ori ZiriTadi saSualeba (xerxi): gaxureba da wneva. Tu liTonis SesaerTebeli nawilebi gaxurdeba gadnobamde, maSin TavisTavad warmoiqmneba Txevadi liTonis abazana, romlis gamyarebis procesSic aRiZvreba aucilebeli atomTaSorisi kavSirebi da warmoiqmneba Senaduri nakeri, romelic or liTonur nawils mtkiced aerTebs monoliTSi. SenaduRi SeerTebebis misaRebad aseve SesaZlebelia liTonis gadnobis gareSe gaxurebis gamoyeneba. gaxurebis procesSi liTonis temperaturis gazrdiT mimdinareobs atomebs Soris kavSirebis Se- 21 susteba, isini xdebian moZravi, liToni iZens sirbiles, izrdeba misi plastikurobis Tvisebebi. Tu SemdgomSi ganxorcieldeba SesaerTebeli nawilebis dawnexva (Cajdoma), maSin warmoiqmneba plastikuri deformacia da SeerTebis adgilze liTonis `dena~, moxdeba Jangeulebisa da sxvadasxva gaWuWyianebebis zedapiruli fenebis rRveva, ganxorcieldeba fizikuri kontaqti da damyardeba aucilebeli atomTaSorisi kavSirebi. Sesabamisad, gaxureba da Cajdoma ganxilul SemTxvevaSi SeduRebis dros avseben erTmaneTs. did gaxurebas pasuxobs mcire Cajdoma da piriqiT. yoveli liTonisTvis arsebobs gansazRvruli Tanafardoba aucilebel minimalur wnevasa da gaxurebis temperaturas Soris, romelic savsebiT sakmarisia SeduRebis ganxorcielebisTvis. aseTi damokidebuleba teqnikurad sufTa rkinis magaliTze, pirobebisTvis romlebic gamoricxaven SesaerTebeli zedapirebis gaWuWyianebas, naCvenebia 2.1. nax-ze. naxazis veli mrudiT iyofa or ared: SeduRebadobis (mrudis zemoT) da xarisxiani SeduRebadobis uqonlobis (daStrixuli are mrudis qvemoTaa/. Strixuli vertikaluri xazebi saSualebas iZlevian dadgindes temperaturuli sazRvrebi rkinis SeduRebis dros. magaliTad, liTonis t1-ze dabal temperaturaze, xarisxiani SenaduRi SeerTebebis miReba moiTxovs Zalian did, praqtikulad ar gamoyenebul Cajdomis wnevas. amis gamo aRniSnul ares (I) moixsenieben rkinis SezRuduli SeduRebadobis saxelwodebiT. ufro maRal t1...t2, temperaturis farglebSi rkinis gaxurebiT SeduRebis ganxorcieleba, moiTxovs miT ufro naklebi Cajdomis wnevis gamoyenebas, rac ufro maRali iqneba liTonis gaxurebis 22 temperatura. rkinis SeduRebis temperaturis am intervals pasuxobs, wneviT SeduRebis saxelwodebiT cnobili (II) are, da bolos, rodesac teqnikuri rkina miaRwevs dnobis temperaturas (t2) da ufro mets, maSin Cajdomis wnevis gamoyenebis saWiroeba (P=0) aRar arsebobs. rkinis SeduReba procesis aseTi parametrebisTvis miekuTvneba dnobiT SeduRebis ares (III). nax. 2.1. rkinis SeduRebisTvis aucilebeli damokidebuleba temperaturasa da wnevas Soris: I _ SezRuduli SeduRebadobis are; 11 _ wneviT SeduRebis are. III _ dnobiT SeduRebis are. 23 SenaduRi SeerTebis miReba SesaZlebelia liTonis SesaduRebeli nawilebis yovelgvari gaxurebis gareSe, e.w. civ mdgomareobaSi mniSvnelovani dawnexvis ganxorcielebiT. maRali xvedriTi simkvrive liTonSi ganapirobebs didi plastikuri deformaciebis ganviTarebas, gamyofi zedapiris gaswvriv liTonis `denasa~ da axali liTonis iuveliruli `gaSiSvlebuli~ zedapirebis warmoqmnas. aqedan gamomdinare damyardeba aucilebeli fizikuri kontaqti da aRiZvreba mtkice atomTaSorisi kavSirebi. liTonebis civad SeduReba SesaZlebelia iseTi plastikuri masalebisTvis, rogoricaa alumini, spilenZi, tyvia da sxv. ganvixiloT ori liTonuri Zelis magaliTze wnevis gamoyenebiT da dnobiT SeduRebis sqemebi. liTonebis mdgomareobaSi SeduReba (nax 2.2.) iTvaliswinebs Zelebis gaxurebasa da dawnexvas, xolo erToblivi plastikuri deformaciiT SeerTebis miRebas. liTonuri Zelebis SeduRebis Tanmimdevroba Semdegia: dasawyisSi xdeba torsebis Sexeba calkeul wertilebSi; yvela mikroSverilebis daTelva; atomTaSorisi kavSirebis damyareba; kontaqtSi Cabmuli marcvlebs Soris sazRvrebis erT kveTSi (kv. II) ganlageba. Tumca unda aRiniSnos, rom SesaZlebelia adgili qondes Tvisebebis gauaresebas, rogoricaa Zelebis ara adgilze SeerTeba (kv 2-2), romlebmac SeiZleba gadakveTon rogorc marcvlis sazRvrebi, aseve tanebi. 24 nax. 2.2. liTonis ori naWris Zelebis myar mdgomareobaSi SeduRebis sqema: a _ sawyis mdgomareobaSi; b _ wnevis miyenebis Semdeg; g _ difuziis da saerTo marcvlebis warmoqmnis Semdeg. liTonis gadnobis Sedegad miRebul SenaduR SeerTebaSi, gamoxatulia iseTive xasiaTis (struqturis uwyvetoba) SeerTebis zonaSi: nakeriSednobis sazRvari _ sawyisi liToni. 2.3. nax.-ze warmodgenilia SenaduRi SeerTebis ganivi kveTi. nakeris kristalebi, romlebsac gaaCniaT svetiseburi forma, yalibdebian SenaduRi liTonis Semolxobili marcvlebisgan da qmnian masTan erT mTlianobas. 25 nax. 2.3. liTonebis dnobiT SeduRebis sqema: a _ SesaerTebeli nawiburebis gadnobis momentSi (g _ saSemduReblo abazanis Txevadi liToni), b _ Txevadi liTonis kristalizaciis Semdeg (d _ SenaduRi nakeri; e _ Sednobis sazRvari). amgvarad, ganxiluli procesebis fizikuri arsidan gamomdinare SesaZlebelia saboloo daskvnis gakeTeba, rom SeduReba warmoadgens dauSleli SeerTebebis miRebis process SesaduRebel nawilebs Soris atomTaSorisi kavSirebis damyarebiT, rac ganpirobebulia maTi adgilobrivi an erTiani gaxurebiT, an plastikuri deformirebiT, an orives erToblivi moqmedebiT. SeduRebiT miRebuli SeerTebebisTvis (SenaduRi SeerTebebisTvis) damaxasiaTebelia struqturuli kavSirebis uwyvetoba. 26 2.2. SeduRebis dros gamoyenebuli energiis wyaroebi rogorc ukve aRiniSna, SeduRebis aucilebel pirobas warmoadgens SesaerTebeli zedapirebis aqtivacia anu myari tanis zedapiruli atomebisTvis garkveuli energiis gadacema. aseTi saxis energia SeiZleba iyos gadacemuli siTbos saxiT (Termuli aqtivacia), drekadplastikuri deformaciis (meqanikuri, aqtivacia), eleqtronuli dasxivebisa da sxvadasxva saxis zemoqmedebiT. liTonebis SeduRebis dResdReobiT cnobili procesebi xorcieldeba mxolod ori saxis energiis xarjze – Termuli (T) da meqanikuri (M) an maTi SexamebiT _ Termomeqanikuri (TM). siTbos matareblebi da wyaroebi energiis ganxiluli saxeebisTvis SeiZleba iyos gansxvavebuli. ase magaliTad, Termuli energia SesaduRebel nakeTobas SeiZleba miewodos eleqtruli rkaliT, airuli aliT, eleqtronuli, lazeruli da sinaTlis sxivebiT, gamavali deniT da sxv. meqanikuri energiis wyaroebs SeiZleba warmoadgendnen moxaxune kontaqtebi, vibrirebadi kontaqtebi, wnexurmeqanikuri kontaqtebi, dartymiTi kontaqtebi da sxv. aRniSnuli wyaroebis realizaciisTvis gamoiyeneba ultrabgeriTi rxevebi, srialis xaxuni, wneva, afeTqeba da sxv. Tanamedrove SeduRebis procesebis ganmasxvavebeli niSania is garemoeba, rom maTi didi umravlesoba `Termulia~ da Cveulebrivad xorcieldeba rkalis zonaSi Termuli an Termulmeqanikuri energiis SeyvaniT. Tu Seiyvaneba mxolod meqanikuri en- 27 ergia, miuxedavad amisa adgili eqneba mis Termul formaSi mniSvnelovan gardaqmnas. SesaduRebel masalaSi Seyvanili energia ixarjeba (gardaiqmneba) gaxurebaze, SesaerTebeli masalebis deformaciaze da difuziuri procesebis ganviTarebaze. SeduRebaze gamosayenebeli energiis saxeebis gamartivebuli struqturuli sqema warmodgenilia 2.4. nax-ze. rogorc sqemidan Cans, SeduRebis ganxorcielebisTvis SeiZleba gamoyenebul iqnes energiis sxvadasxva wyaroebi, romelTa raodenobac maT modifikaciebTan erTad Seadgens ramdenime aTeuls. SeduRebis dros gamoyenebuli energiis wyaroebisa da matareblebis fizikur movlenaSi arsebiTi gansxvavebebis miuxedavad, SesaZlebelia rom moiZebnos kanonzomierebebi da maxasiaTebelebi, romlebic maTi erTiani niSniT Sedarebas uzrunvelyofen. energia SeduRebaze T TM Termuli Termomeqanikuri Termomatareblebi rkali, ali, sxivi, ganmuxtva da sxv M meqanikuri energiis gardamqmnelebi gaxureba SemolRvoba da sxv. wyaroebi xaxuni, wneva, ultrabgera, afeTqeba da sxv. deformacia difuzia nax. 2.4. SeduRebaze gamoyenebuli energiis saxeebi 28 saSemduReblo gaxurebis wyaroebis umniSvnelovanesi maxasiaTeblebia: saerTo simZlavre, farTis erTeulze gaxurebis simZlavris koncentraciis done da gaxurebis efeqturobis margi qmedebis koeficienti, romelic TavisTavad warmoadgens SenaduR SeerTebaSi Seyvanili simZlavris Sefardebas, energiis wyarodan warTmeul saerTo simZlavresTan. zogierTi gaxurebis wyaros zRvruli maxasiaTeblebi moyvanilia 2.1. cxrilSi. aqve unda aRiniSnos, rom cxrilSi moyvanili gaxurebis wyaroebi SeiZleba gamoyenebul iqnes ara marto SenaduRi dauSleli SeerTebebis misaRebad, aseve mTliani SeerTebebis rRvevis (Wris) mizniT. Termuli wyaroebidan yvelaze farTo gamoyenebas naxulobs eleqtruli rkali, rac ganpirobebulia misi miRebis, SenarCunebisa da regulirebis simartiviT. Tumca simZlavris SedarebiT dabali zRvruli koncentracia gaxurebis laqaSi, aqveiTebs misi gamoyenebis efeqturobas sqelkedliani liTonkonstruqciebis SeduRebis dros. dResdReobiT sul ufro farTo gamoyenebas naxuloben maRalkoncentrirebuli eleqtronuli konebis saSualebiT qimiurad aqtiuri, mxurvalmedegi, maRali simtkicis da sxv. Senadnobebis SeduReba. aseve kosmosuri sivrcis pirobebSi SeduRebis samuSaoebis warmoeba. plazmuri Wavli da airuli ali farTo gamoyenebas naxulobs ganmacalkevebeli WrisTvis, nakeTobis zedapirze specialuri Tvisebebis fenebis dafrqvevisTvis da sxva sferoebisTvis. 29 cxrili 2.1. saSemduReblo gaxurebis wyaroebis zogierTi energetikuli maxasiaTeblebi gaxurebis wyaroebi simZlavre, vt simZlavris koncentracia, vt/sm2 gaxurebis umciresi farTobi, m2 saSemduReblo rkali eleqtrorkaluri plazmuri Wavli airuli ali eleqtronuli sxivi lazeris sxivi sinaTlis gamaxureblebi 2·105 4·104 1·10-4 gaxurebis efeqtiurobis mqk 0,75 1·105 1·105 1·10-6 0,80 1·104 1·105 6·102 1·107 1·10-2 1·10-7 0,55 0,85 2,5·104 105 1·1010 2·103 1·10-8 _ 0,05 0,7 saSemduReblo gaxurebis perspeqtiul wyaros warmoadgens lazeruli sxivi _ dResdReobiT simZlavris yvelaze maRali koncentraciis wyaro. lazeris sxivi jerjerobiT gamoiyeneba mxolod dabali sisqis nakeTobebis (15 mm-mde) SeduRebisTvis. aRniSnuli gaxurebis wyaros seriozuli naklia dabali margi qmedebis koeficienti (15%-mde). mZlavri maRalefeqturi lazeruli gaxurebis wyaroebis Seqmna, maT saSualebas miscems daimkvidron ufro sapatio adgili saSemduReblo warmoebaSi. 30 2.3. SeduRebis xerxebis klasifikacia, SenaduRi SeerTebebis tipebi, SenaduRi SeerTebebis defeqtebi SeduRebis sxvadasxvagvari da mravalricxovani xerxebis Seswavla mizanSewonilia maTi klasificirebiT da saerTo niSnebiT gaerTianebul calkeul jgufebad dayofiT. dResdReobiT SeduRebis procesebis klasifikaciis safuZvlad arCeulia niSanTa sami jgufi: fizikuri (SeerTebebis misaRebad gamosayenebeli energiis forma da wyaros saxe); teqnikuri (SeduRebis zonaSi liTonis dacvis xerxi, procesis uwyvetoba da meqanizaciis xarisxi) da teqnologiuri (calke dgindeba SeduRebis yoveli meTodisTvis). unda aRiniSnos, rom yvelaze ufro saerTo da arsebiTia klasifikaciis fizikuri niSnebi, romlebic moyvanilia 2.2. cxrilSi. cxrilidan Cans, rom SeduRebis Termul klasSi gamoyofili saxeobebi xorcieldeba dnobis xarjze, Tburi energiis gamoyenebiT. meqanikur klasSi gamokveTilia SeduRebis saxeobebi, romlebic mimdinareoben meqanikuri energiisa da wnevis saSualebiT. Sualeduri Termomeqanikuri klasis warmoqmnas ganapirobeben SeduRebis saxeebi, romlebic xorcieldebian Tburi energiisa da wnevis gamoyenebiT. klasifikaciis danarCeni ori niSani (teqnikuri da teqnologiuri) aerTianebs SeduRebis ZiriTadi saxeebis mravalricxovan nairsaxeobebs, romlebic CamoTvlilia 2.2. cxrilSi. ase magaliTad, marto rkaluri SeduReba iTvlis ara erT aTeul meTods, nairsaxeobas, xerxs da saSualebas, rogoricaa dafaruli eleqtrodebiT SeduReba, flusis qveS da 31 damcav airebSi SeduReba, or an mravalrkaliani SeduReba, aseve wylis qveS an vakuumSi SeduRebis gamoyeneba da a.S. gamoyenebis are da warmoebis konkretuli moTxovnebi ganapirobeben SeduRebis ama Tu im saxeebisa da xerxebis SerCevas, romelTa raodenobamac dResdReobiT ramdenime aTeuls SeiZleba gadaaWarbos. cxrili 2.2. meqanikuri Termomeqanikuri Termuli SeduRebis klasi SeduRebis klasifikacia fizikuri niSnebiT SeduRebis saxeebi rkaluri eleqtrowiduri eleqtronul sxivuri lazerul-sxivuri plazmur-sxivuri ionur-sxivuri bJutvadi ganmuxtviT sinaTliT induqciuri airuli Termituli CamosxmiT kontaqturi difuziuri induqciur-wnexviTi airwnexviTi Termokompresiuli rkalurwnexviTi widurwnexviTi TermitulwnexviTi Rumeluri civad afeTqebiT ultrabgeriT magnitoimpulsuri wnevis gamoyenebis aucilebloba SeniSvna ara Tburi energiis gamoyenebiT dnobiT SeduRebiT gansaxorcielebeli saxeebi aris Tburi energiis gamoyenebiT da wneviT SeduRebiT gansaxorcielebeli saxeebi aris meqanikuri energiis gamoyenebiT da wneviT gansaxorcielebeli SeduRebis saxeebi 32 rogorc cnobilia myari tanebis dauSleli monoliTuri SeerTebebis warmoqmnas ganapirobebs rogorc SeduReba, agreTve rCilva, Sewebeba (nax. 2.5) da SeduRebis originaluri sxvadasxva kombinacia. SeerTebebis miRebis dasaxelebuli meTodebi aseve SeiZleba iqnes klasificirebuli sxvadasxva romelime niSniT, Tumca unda aRiniSnos, rom am sakiTxis gadawyveta ufro mizanSewonili iqneba SeduRebis romelime specialur disciplinaSi. dnobiT SeduRebis saSualebiT miRebuli SenaduRi SeerTeba Sesdgeba ZiriTadi liTonisgan (SesaerTebeli detalebis liToni), SenaduRi nakerisgan (ZiriTadi da misarTi liTonebis gadnobisa da Semdgomi kristalizaciis Semdeg warmoqmnili liToni) da nakermimdebare zonisgan (Termuli gavlenis zona), romelic arsebiT struqturul cvlilebebs ganicdis gadnobis gareSe. dnobiT SeduRebis saSualebiT miRebuli nakerebi SeerTebis saxidan gamomdinare iyofa (cxrili 2.3) oTx ZiriTad jgufad, romlebsac miekuTvneba: pirapira SeerTebebis nakerebi; kuTxuri SeerTebebis nakerebi; tavruli SeerTebebis nakerebi da pirgadadebuli SeerTebebis nakerebi. maTgan yvelaze ufro gavrcelebulia pirapira SeerTebis nakerebi. SenaduR konstruqciebs damzadebis dros, waeyenebaT sxvadasxva moTxovnebi, romlebic maTi daniSnulebidan da SeerTebis tipebidan gamomdinare icvlebian da moiTxoven konkretizacias. aqedan gamomdinare, aRniSnuli moTxovnebis saerTo saxiT formireba SeuZlebelia. SesaZlebelia mxolod im garemoebis dasabuTeba, rom nebismieri nakeTobisTvis minimalurma Sromatevadobam uzrunvelyos misi sakmarisi Sromisunarianoba. 33 nax. 2.5. dauSleli SeerTebebi romlebic miiReba: dnobiT SeduRebiT (a), rCilviT (b), SewebebiT (g), kontaqturi SeduRebiT (d) 1,3 – ZiriTadi liToni; 2 _ nakeri; 4 _ nakermimdebare zona; 5 _ wertilis guli. SenaduRi SeerTebebisadmi wayenebuli mTeli rigi moTxovnebidan (rogorc saerTo, aseve specialuri), sakmaod mniSvnelovania defeqtebis warmoqmnisadmi medegobis uzrunvelyofis moTxovna. 34 cxrili 2.3. SenaduRi SeerTebebis nakerebi 35 SenaduRi SerTebebisa da nakerebis sakmaod gavrcelebul defeqtebs /nax. 2.6./ miekuTvneba: kristalizaciuli (cxeli) bzarebi; civi bzarebi; forebi Seudnoblobis zona, CauduRebloba; gawva; CanaWrebi; Tia; kraterebi; nakeris zomebis Semcireba da sxv. kristalizaciis bzarebs uwodeben makroskopiul an mikroskopul aramTlianobebs, romlebsac aqvT naserebis an CanaWrelis saxe da romlebic Caisaxebian nakeris liTonis pirveladi kristalizaciis procesSi. es bzarebi Semdgom SeiZleba ganviTardnen gacivebis Semdeg, liTonis myar mdgomareobaSi. nakeris RerZis mimarT, orientaciis mixedviT cxeli bzarebi arseboben /nax. 2.6. a, b, g./ grZivi, ganivi, grZivi da ganivi. xolo nakeris zedapirze ganlagebis mixedviT ganasxvaveben bzarebs (2.7. a,b), romlebic rCebian nakeris SigniT an gamodian zedapirze (rkaluri SeduRebisTvis). nax. 2.6. bzarebis orientacia nakeris RerZis mimarT: a _ grZivi; b _ ganivi; g _ kombinirebuli. 36 nax. 2.7. kristalizaciuli bzarebis ganlageba nakeris kveTis mimarT: a _ bzarebi zedapirze; b _ bzarebi zedapiris SigniT. eleqtrowiduri SeduRebis dros bzarebi (nax. 2.8. a, b./ yovelTvis rCebian SenaduRi nakeris SigniT. nax. 2.8. bzarebis ganlageba eleqtrowiduri SeduRebis dros: a _ nakeris RerZis mimarT; b _ svetovani kristalitebis ganStoebebs Soris. 37 civi bzarebi SenaduR SeerTebSi Caisaxebian dakristalebuli abazanis liTonis gacivebis procesSi (nax. 2.9. a,b,g,d) da Semdeg viTardebian Zalian nela SeduRebis damTavrebidan ramdenime saaTis, zogjer dReRamis an kviris gasvlis ganmavlobaSic. civi bzarebi warmoadgenen saSualo naxSirbadiani foladebis tipiur defeqtebs. nax. 2.9. civi bzarebi SenaduR SeerTebebSi: a _ grZivi bzarebi nakermimdebare zonaSi (moxleCvebi); b _ grZivi bzarebi Sednobis zonaSi (mowyvetebi); g _ ganivi bzarebi nakeris liTonSi; d _ ganivi bzarebi nakermimdebare zonaSi. CamoTvlili faqtorebi gvevlinebian civi bzarebis, kristalizaciuli bzarebisgan arsebiT ganmasxvavebel niSnebad. bzarebi (cxeli da civi) gansakuTrebiTi saSiSi defeqtebia, romlebic safrTxes uqmnian SenaduRi konstruqciebis saimedobas da saWiroeben maT aRmosafxvrelad efeqturi saSualebebis gamoyenebas. forebs uwodeben airebiT Sevsebul nakerebis Rruebs (nax. 2.10. a,b,g,d). forebi SeiZleba iyos mik- 38 roskopiuli (ramodenime mikroni) an makroskopiuli (kveTSi 4-6 mm). Tumca bzarebTan mimarTebaSi forianoba iTvleba naklebad saSiS defeqtad, miuxedavad amisa misi warmoqmna xarisxian SeerTebebSi mainc araa sasurveli. nax. 2.10. forebi nakeris liTonSi: a _ zedapirze gamosuli; b _ zedapiris SigniT; g _ forebis jgufuri ganlageba; d _ forebi eleqtrowiduri SeduRebis dros. Seudnoblobis zona, romelic warmoiqmneba eleqtrorkaluri da eleqtrowiduri SeduRebis gansakuTrebul pirobebSi, xasiaTdeba ZiriTad da abazanis liTonebs Soris Sednobis uqonlobiT perimetris nawilze, xolo zogjer mTel perimetrzec. defeqtis Casaxva aRiniSneba rkaluri SeduRebisTvis 39 gazrdil siCqareebze da maRal denebze, xolo eleqtrowidurisTvis SeduRebis optimaluri reJimebisTvisac. CauduReblobas uwodeben detalebis SesaerTebeli sisqis nawilis Sednobis uqonlobas. rkaluri SeduRebisTvis ganasxvaveben CauduReblobebs, romlebic (nax. 2.12. a,b,g,d,e) warmoiqmnebian nakeris kveTSi an fuZeSi, xolo eleqrowiduri SeduRebisTvis (nax. 2.13 v,z,T), romlebic warmoiqmnebian nawiburebze da SeerTebebis zedapirebze. a) b) nax. 2.12. nakeris kveTis an fuZis CauduReblobis saxeebi: a _ dabali deniT; b _ rkalis araswori gadaadgilebiT RerZis mimarT; g _ Cadnobis sisqis SemcirebiT nakeris dasawyisSi; d – nakeris boloSi; e _ sisqis SemcirebiT SeduRebis ganaxlebis dros. CanaWrebs uwodeben nakeris sazRvrebze liTonis sisqis adgilobriv Semcirebebs (nax. 2.14. a,b,v,i,k,l). CanaWrebis wamoqmnas SenaduR SeerTebaSi ganapirobebs rkalis Zabvis gazrda, eleqtrodis 40 nax. 2.13 eleqtrowiduri SeduRebisTvis CauduReblobis saxeebi: v – or nawiburze; z –erT nawiburze; T – nawiburis zedapirze. diametris Semcireba, SeduRebis siCqaris gazrda, da aseve SeerTebis RerZidan eleqtrodis arasworad gatareba. nax. 2.14 CanaWrebis saxeebi: a – kuTxuri nakerisTvis; b – ormxrivi pirapira nakerisTvis; g _ navur mdgomareobaSi SeduRebuli kuTxuri nakerisTvis. Tia warmoadgens defeqts, romelic xasiaTdeba Sednobis gareSe nakeris liTonis daRvenTiT ZiriTadi liTonis zedapirze (nax. 2.15 a,b). Tias warmoqmna upiratesad aRiniSneba erTSriani pirapira nak- 41 erebis nawiburebis gamoyvanis gareSe SeduRebis dros, aseve kuTxuri nakerebis dawolili eleqtrodebiT SeduRebis da daduRebis SemTxvevebSi. nax. 2.15. Tias warmoqmna SeduRebis dros: a – pirapirasTvis; b – kuTxuri nakerebisTvis. defeqtis warmoqmnis mizezebia: maRali Zabva, eleqtrodis didi diametri da SeduRebis dabali siCqare. nax. 2.16. gawva SenaduR SeerTebebSi (nakeris ukana mxare). gawva warmoadgens (nakeris Rruebs, romlebic warmoiqmnebian abazanis liTonis gadmoRvriT. ZiriTadi mizezia maRali denis Zala da nawiburebs Soris arsebuli RreCos gazrda. 42 Tavi III SeduRebis ZiriTadi saxeebis mokle daxasiaTeba 3.1. eleqtrorkaluri SeduReba SeduRebis procesebis mimdinareobis dros gamoyenebuli energia warmoadgens misi meTodebad dayofis safuZvels. maTgan yvelaze metad gavrcelebulia _ eleqtrorkaluri, ekleqtrowiduri, airuli, kontaqturi, civad da sxv. SeduRebis meTodebi. ganxiluli meTodebis xerxebad (saxeebad) dayofa sxvadasxva niSnebiT xdeba. ganvixiloT eletrorkaluri SeduRebis gavrcelebuli saxeebi. eleqtrorkaluri SeduRebis dros, ZiriTadi da misarTi liTonebis gasadnobad saWiro siTbos gamoyofs saSemduReblo rkali (mZlavri rkaluri ganmuxtva eleqtrodebs Soris), romelic warmoiqmneba ionizirebul airSi maRal-amperaJiani denis gavlis dros. rkaluri SeduRebis xerxebad dayofa xdeba ori ZiriTadi niSniT: meqanizaciis xarisxiT (xeliT SeduReba, naxevaravtomaturi SeduReba da avtomaturi SeduReba); abazanis liTonis haeris mavne gavlenisagan dacvis saxiT (dafaruli eleqtrodebiT SeduReba, flusis qveS SeduReba; damcav airebSi SeduReba da TviTdamcavi an aqtivizebuli saeleqtrodo masalebiT SeduReba). xeliT eleqtrorkaluri SeduRebisTvis (nax. 3.1.) ZiriTad muSa rgols warmoadgens damWerSi Camagrebuli dnobadi an aradnobadi saeleqtrodo masalebi (mzaddeba grafitisagan, naxSirisagan da volframisagan), romlis saSualebiTac SemduReblis mier Tanmimdevrulad sruldeba Semdegi operaciebi: 43 rkalis anTeba da SenarCuneba; eleqtrodis miwodeba-gadaadgileba nakeris RerZis mimarT; rkalis manipulacia _ garkveuli traeqtoriiT moZraoba abazanisTvis formis misacemad; rkalis gadaadgileba _ nakeris mTel sigrZeze SeduRebisTvis da SeduRebis damTavreba. nax. 3.1. xeliT eleqtrorkaluri SeduReba: 1 _ ZiriTadi liToni; 2_ saSemduReblo abazana; 3 _ krateri; 4 _ saSemduReblo rkali; 5 _ CaduRebuli liToni; 6 _ daduRebuli liToni; 7 _ saeleqtrodo Rero; 8 _ eleqtrodis damWeri; 9 _ SeduRebis wredi; 10 _ kvebis wyaro. naxevaravtomaturi SeduRebisTvis (nax. 3.2.) meqanizirebulia mxolod mavTulis (an misarTi masalis) miwodeba rkalis zonaSi, xolo danarCeni operaciebis Sesruleba SemduReblis mier xeliT xorcieldeba. 44 nax. 3.2. naxevaravtomaturi SeduReba: 1 _ mimwodebeli meqanizmi; 2 _ kaseta mavTuliT; 3 _ moqnili Slangi; 4 _ eleqtrodis damWeri. avtomaturi SeduRebis (nax. 3.3.) yvela operacia aris meqanizebuli. rogorc avtomaturi aseve naxevaravtomaturi SeduRebisTvis eleqtrodad da misarT masalad gamoiyeneba rulonad daxveuli (aradnobadi eleqtrodebiT SeduRebisTvis mxolod misarT masalad) saSemduReblo mavTuli. 45 nax. 3.3. avtomaturi SeduReba: 1 _ ZiriTadi liToni; 2 _ krateri; 3 _ gamdnari liTonis abazana; 4 _ SenaduRi nakeri; 5 _ saSemduReblo aparati; 6 _ gadasaadgilebeli urika. avtomaturi SeduRebisTvis rkalis gadaadgilebis meqanizacias uzrunvelyofs urika, romelzec damontaJebulia saSemduReblo aparati. dafaruli eleqtrodebiT (nax. 3.4) SeduReba xdeba xeliT, risTvisac dawnexvis operaciiT, rogorc wesi, cali mxridan (Reroze denis misayvanad), daWril Reros edeba garkveuli Sedgenilobisa da sisqis dafarva. rkalis anTebis Semdeg ZiriTadi liTonis nawiburebi, Rero da dafarva dnebian da warmoqmnian saSemduReblo abazanas. siTbos wyaros mocilebis Semdeg mimdinareobs Txevadi liTonis kristalizacia da SenaduRi nakeris formireba, xolo gacivebis Sedegad widis qerqis warmoqmna, romelic iolad cildeba gaxurebuli nakeris zedapirs. 46 nax. 3.4. dafaruli eleqtrodebiT SeduReba: 1 _ dafarva; 2 _ eleqtrodis Rero; 3 _ rkali; 4 _ SeduRebis abazana; 5 _ SenaduRi nakeri; 6 _ widis qerqi. flusis qveS SeduReba (nax. 3.5) arsebuli meqanizebuli xerxebidan efeqturad gamoiyeneba saSemduReblo abazanis granulirebuli dafarviT (e.w. flusiT) dacvis mizniT. flusi romelic SeduRebis zonaSi SiSveli mavTulisagan damoukideblad miewodeba, gadnobis Semdeg warmoqmnis abazanis liTonis widur dacvas. 47 nax. 3.5. flusis qveS SeduReba: 1 _ saeleqtrodo mavTuli; 2 _ flusis fena; 3 _ orTqlisa da airebis buStovana; 4 _ saSemduReblo abazana; 5 _ SenaduRi nakeri; 6 _ widis qerqi. SeduRebis procesSi rkali anTia saeleqtrodo da ZiriTad liTonebis Soris buStovanaSi, romelic warmoiqmneba rkalis svetidan gamoyofili orTqlisa da airebis zemoqmedebiT. rkalis sveti yvela mxridan garSemortymulia 30-50 mm sisqis flusis feniT. rkalis mocilebis Semdeg mimdinareobs saSemduReblo abazanis liTonis kristalizacia da nakeris formireba. gamdnari flusi amotivtivdeba abazanis zedapirze da gacivebis Semdeg warmoqmnis qerqs, romelic iolad cildeba nakeris zedapiridan. damcav airebSi SeduRebis dros (nax. 3.6), eleqtrodis mimarT koncentrulad ganlagebuli SeduRebis zona garemoculia saqSenidan dabali wneviT miwodebuli haeriT. am xerxs zogjer uwodeben aireleqtruls, radganac es termini gamoxatavs mimdinare movlenis arss. SeduRebis am xerxisaTvis 48 arsebiTia is garemoeba, rom liTonis gasadnobad saWiro siTbo miiReba ara marto rkaluri ganmuxtvis Sedegad, aseve qimiuri reaqciebisa an sxva procesebis xarjze, romlebic mimdinareoben airul fazaSi. nax. 3.6. damcav airebSi SeduReba: 1 _ damcavi airi; 2 _ saqSeni. damcav airebSi SeduRebas awarmoeben: rogorc aradnobadi, aseve dnobadi eleqtrodebiT; rogorc arameqanizebuli, aseve meqanizebuli xerxebiT, rogorc cvlad, aseve sxvadaxva polarobis mudmiv denze; rogorc aqtiur, aseve inertul airebSi. 3.2. eleqtrowiduri SeduReba eleqtrowiduri SeduReba ewodeba SenaduRi SeerTebis miRebas, gamdnar flusSi denis gavlis dros gamoyofili temperaturis gamoyenebiT. myar mdgomareobaSi saSemduReblo flusebi denis ara gamtarebi arian. flusis gadnobiT denis gamtari widuri abazanis warmoqmnis yvelaze efeqtur (Tumca 49 ara erTaderTs) process warmoadgens rkaluri ganmuxtva, romelic Txevad widaSi denis gatarebis dawyebisTanave amTavrebs moqmedebas. ganvixiloT SesaerTebeli elementebis awyobisa da maTi SeduRebis (nax. 3.7. a, b) Tanmimdevroba: SesaduRebeli detalebis awyoba xdeba vertikaluri nawiburebis gamoyvanis gareSe maT Soris 20...40 mm sididis teqnologiuri RreCos dacviT, detalebze orive mxridan gamomyvani TamasebiT, wyliT gacivebadi spilenZis mcocebiT, satuCeebiTa da saeleqtrodo masalebiT. nax. 3.7. eleqtrowiduri SeduRebis sqema: a _ awyoba; b _ SeduReba; 1 _ detalebi; 2 – spilenZis wyliT gacivebadi mcocebi; 3 _ gamyarebuli abazanis liToni; 4 _ gamdnari abazanis liToni; 5 _ eleqtrodebi; 6 _ qveda gamomyvani Tamasa; 7 _ zeda gamomyvani Tamasa. SenaduRi SeerTebis dakompleqtebis Semdeg detalebs Soris RreCo ivseba flusiT da regulirdeba eleqtrodis Sverilis sidide; 50 danadgaris CarTvis Semdeg rkali inTeba eleqtrodsa da qveda gamomyvan Tamasas Soris, rac ganapirobebs flusis gadnobas da widuri abazanis warmoqmnas; gamdnar widaSi denis gavlis dros iwyeba rkaluris widur procesSi gadasvla _ saSemduReblo mavTulisa da SesaduRebeli detalebis nawiburebis gadnoba, rac uzrunvelyofs saSemduReblo abazanis (widuri da liTonuri) warmoqmnas; siTbos wyaros mocilebis Semdeg _ rac xdeba mcocebisa da eleqtrodis maRla aweviT da masTan erTad RreCoSi flusis damatebiT, mimdinareobs SenaduRi nakeris kristalizacia, xolo mis zemoT gamdnari abazanis Sevseba; SeduRebis bolos zeda gamomyvani Tamasis meSveobiT xdeba SeerTebidan Cajdomis niJarebis mocileba, mcocebis moxsna da gamomyvani Tamasebis CamoWra. eleqtrowiduri SenaduRi SeerTebebi arsebobs sami tipis: pirapira; kuTxuri da tesebri. pirapira da kuTxuri SeerTebebi gamoiyeneba 16-800 mm, xolo tesebri 16-450 mm-mde sisqis detalebis SeduRebis dros. praqtikaSi gamoyenebas naxulobs eleqtrowiduri SeduRebis Semdegi (nax. 3.8. a,b,g,d,e,v) xerxebi: erTeleqtrodiani; sameleqtrodiani; mravaleleqtrodiani; firfitovani eleqtrodebiT, dnobadi satuCiT; kontaqtur-widuri da sxv. 51 nax. 3.8. eleqtrowiduri SeduRebis xerxebi: a _ erTeleqtrodiani; b _ sameleqtrodiani; g _ mravaleleqtrodiani; d _ firfitovani eleqtrodebiT; e _ dnobadi satuCiT; v _ kontaqtur-widuri. erTeleqtrodiani SeduReba (nax. 3.8. a) ganivi moZraobis gareSe gamoiyeneba 50...60 mm, xolo ganivi moZraobis SemTxvevaSi 150 mm-mde sisqis detalebisTvis. sameleqtrodiani SeduReba (nax. 3.8. b) samfaza denis gamoyenebiT, ganivi moZraobiT uzrunvelyofs 500 mm-mde sisqis SeerTebebis miRebas. mravaleleqtrodiani SeduReba (nax. 3.8. g) gamoiyeneba Zalze sqelkedliani detalebisTvis. dadgenilia, rom samfaza denisTvis eleqtrodebis ricxvi samjeradi unda iyos, e.i. 3, 9 da a.S. risTvisac firfitovani eleqtrodebiT SeduReba (nax. 3.8. d) gamoiyeneba SedarebiT mokle nakerebis (1,5 m-mde) misaRebad, SesaerTebeli nakeTobebis sisqis mixedviT SeirCeva firfitebis zomebi da raodenoba. 52 dnobadi satuCiT SeduReba (nax. 3.8. e) aerTianebs mavTulisa da firfitovani eleqtrodebiT SeduRebis saxeebs. am SemTxvevaSi firfitebze miduRebuli milebi uzrunvelyofen mavTulebis miwodebas, xolo uZrav firfitaze damagrebuli milebi ki asruleben dnobadi satuCis daniSnulebas. es xerxi gamoiyeneba rTuli wrfivi profilis nakerebisTvis. pirapira eleqtrowiduri anu sxvanairad kontaqtur-widuri (nax. 3.8. e) SeduReba gamoiyeneba misarTi masalis gareSe. am SemTxvevaSi deni miewodeba uSualod SesaduRebel Reroebs. widis abazanis warmoqmnisa da torsebis gadnobis Semdeg deni gamoirTveba da Reroebi erTmaneTs mieTeleba garkveuli wneviT. gamyarebis Semdeg miiReba dauSleli SeerTeba. 3.3. airuli SeduReba saSemduReblo ali warmoiqmneba airisebri sawvavis an sawvavi siTxis orTqlis JangbadSi wvis Sedegad. sawvavi airebis specialuri sanTurebis gamoyenebiT airuli SeduRebis SesrulebisTvis, liTonebisa da Senadnobebis saSemduReblo alis minimaluri temperatura unda iyos 30000C. sxvadasxva sawvavi airebidan am moTxovnas akmayofilebs mxolod acetileni _ C2H2, romelic miiReba acetilenis specialur generatorebSi kalciumis karbidis CaC2 wyalTan reaqciis dros: CaC2+2H2O=C2H2+Ca(OH)2 kalciumis karbidi _ sali da Zneldnobadi kristaluri nivTiereba miiReba rkalur eleqtrul RumelebSi kalciumis oqsidis (CaO) naxSirTan (C) SednobiT: CaO+3C=CaC2+O2 53 acetilenis wvis dros umaRlesi temperaturis misaRwevad gamoiyeneba TiTqmis sufTa Jangbadi (9798%-iani), romelsac Rebuloben specialur danadgarebze atmosferuli haerisagan da miawodeben momxmarebels foladis balonebiT (150 kg/sm2 wneviT). airuli SeduRebis praqtikaSi farTo sawarmoo gamoyenebas naxuloben inJeqtoruli an dabali wnevis saSemduReblo sanTurebi, romlis sqemac mocemulia 3.9. nax-ze. nax. 3.9. inJeqtoruli saSemduReblo sanTuris konstruqciuli sqema da saSemduReblo alis aRnagoba: 1 _ nipeli; 2 _ regulirebadi ventili; 3 _ sanaTuris inJeqtori; 4 _ Semrevi sakani; 5 _ Semrevi milaki; 6 _ sanTuris buniki; 7 _ nipeli; 8 _ birTvi; 9 _ aRmdgeni zona; 10 _ CiraRdani. nikelisa da ventilis saSualebiT sanTuris inJeqtors SlangiT miewodeba Jangbadi (3-4 kg/sm2 wneviT). viwro arxidan maRali siCqariT gamosuli Jangbadi Seiwovs acetilens, romelic nipelidan dabali wneviT (0,5 kg/sm2) miyvanilia sanTuraze. Semrev sakanSi miRebuli Jangbadisa da acetilenis narevi, Semrevi milakiT miedineba sanTuris bunikisken. bunikis arxidan gamosvlis Semdeg, sawvavis narevi inTeba da warmoqmnis (nax. 3.10. a,b,g) rTuli 54 struqturis saSemduReblo als, romelsac gaaCnia sami damaxasiaTebeli zona. nax. 3.10. acetilen-Jangbadis ali: a _ normaluri; b _ damJangveli; g _ damanaxSirbadianebeli; 1 – birTvi; 2 _ aRmdgeneli zona; 3 _ CiraRdani. pirveli zona, romlis temperaturaa daaxloebiT 15000C miiReba maSin, rodesac Teoriulad erT moculoba acetilenisTvis saWiroa erTi moculoba Jangbadi. Tumca praqtikulad (Jangbadis nawilobrivi gaWuWyianebis gamo), rekomendebulia acetilenis JangbadTan Sefardeba iyos 1÷1,3. am SemTxvevaSi miiReba normaluri ali, romelsac gaaCnia mkveTri moxazulobis odnav kasriseburi da boloSi momrgvalebuli forma. birTvis garsacms axasiaTebs kaSkaSiT naTeba, rac ganpirobebulia ganJanguli naxSirbadis nawilakebis arsebobiT. TviTon birTvs, romlis temperaturac praqtikulad daaxloebiT 9000C-is tolia mocisfro feri gaaCnia. meore zona (aRmdgeneli), romelic birTvis bolodan 3-6 mm-Taa daSorebuli. muqi feriT gamoirCeva. am zonaSi mimdinareobs gamdnari liTonis Jangeulebisgan aRdgena. aRmdgeneli zonis maRali temperaturis (daaxloebiT 32000C) mqone aliT xdeba liTonis gaxureba da gadnoba. mesame zona (damJangveli), anu CiraRdani Sesdgeba naxSirorJangisgan, wylisa da azotis orTqlisagan. maTi warmoqmna alSi, aRmdgenel zonaSi naxSiris Jangisa da wyalbadis wviT garemomcveli haeris xarjze xdeba. mesame zonis tem- 55 peratura Seadgens 1200-25000C-s. damJangveli alis warmoqmnis mizezad SeiZleba CaiTvalos acetilenTan mimarTebaSi Jangbadis maRali Semcveloba (1,3%ze meti). Jangbadis moculobiTi Semcvelobis zrda ganapirobebs: birTvis sigrZeSi Semcirebas da konusis magvari formis miRebas, rac arTulebs SeduRebis process. birTvis boloSi warmoiqmneba momwvano feris ganStoebebi, birTvi kargavs formasa da moxazulobas da aseTi aliT SeduReba SeuZlebelia. amgvarad, normaluri aliT miRebuli SeerTebebi gacilebiT erTgvarovania, nakerSi iSviaTia forebis, airis buStovanebisa da sxvadasxva CanarTebis arseboba. detalebis airuli SeduRebis teqnika iyenebs or xerxs: marjvenas da marcxenas (nax. 3.11 a,b). marjvena xerxisTvis saSemduReblo sanTuris ali nakerzea mimarTuli da igi gadaadgildeba misarTi masalis win. nax. 3.11. airuli SeduRebis xerxebi: a _ marjvena; b _ marcxena. 56 marcxena xerxis SemTxvevaSi sanTuris ali nakeridanaa mimarTuli da gadaadgildeba misarTi Reros Semdeg marjvnidan marcxniv. praqtikaSi 3 mm-ze naklebi sisqis liTonebisTvis mwarmoebluria sisqeebisTvis marcxena marjvena, xerxi, xolo gansakuTrebiT ki didi im SemTxvevaSi Tu iyeneben nawiburebis gamoyvanas. 3.4. kontaqturi da wnexuri SeduReba dauSleli SeerTebis miReba kontaqturi Se- duRebis dros xorcieldeba gamavali eleqtruli deniT liTonis gaxurebiT da SemkumSavi datvirTvis zemoqmedebiT SeerTebis zonis plastikuri deformaciiT. SenaduRi mixedviT saxeobas: SeerTebebis ganasxvaveben pirapiras; Sesrulebis kontaqturi wertilovans formis SeduRebis da sam gorgola- Wovans. pirapira kontaqtur SeduRebas ori nairsaxeoba gaaCnia: SeduReba winaRobiT da SeduReba SemolRvobiT (nax. 3.12). winaRobiT SeduRebis dros detalebi mtkiced magrdeba manqanis momWer mowyobilobaSi da mcire wnevis gamoyenebiT SesaduRebeli nawiburebiT. 57 mieWireba erTmaneTs nax. 3.12. pirapira kontaqturi SeduRebis sqema: 1,2 _ SesaduRebeli detalebi; 3 _ denmimyvanebi; 4 _ transformatori. amis Semdeg irTveba deni da detalebi maTi kontaqtisa da maTTan mimdebare zonis adgilebSi swrafad xurdebian maRal temperaturamde. amis Semdeg manqanis Casajdomi mowyobilobiT da denis erTdrouli gamoTiSviT xorcieldeba maTi dawnexva, rac ganapirobebs SeerTebis miRebas myar mdgomareobaSi. SemolRvobiT SeduReba arsebobs wyvetili da uwyveti. pirvel SemTxvevaSi detalebis erTmaneTTan miaxloebis Semdeg irTveba deni da Sverilebisa da sxvadasxva uTanabrobebis adgilebSi Zabvis qveS mimdinareobs maTi erTmaneTTan xanmokle Sexebebi, xolo Semdgom _ maTi erTmaneTisagan gancalkeveba. naperwkluri gaSxefviT mimdinare miaxloebisa da gancalkevebis procesebis cikli ganmeordeba manamde, sanam ar moxdeba nawilobriv SemolRvobili liTonis mTel SesaduRebel kveTze galRvoba. mxolod amis Semdeg, gazrdili wnevis moqmedebiT moxdeba gaTiSul denze detalebis swrafi Cajdoma, 58 rac ganapirobebs gaWuWyianebuli (ZiriTadad daJanguli) liTonis gamodevnas SeduRebis zonidan. uwyveti SemolRvobiT kontaqturi pirapira SeduRebis SemTxvevaSi mimdinareobs detalebis erTmaneTTan Tanabari da neli miaxloeba, sanam ar moxdeba calkeul wertilebSi (SverilebSi) maTi Sexeba. am SemTxvevaSi warmoqmnili denis maRali simkvrive ganapirobebs liTonis gadnobas, nawilobriv aorTqlebas da Sxefebis saxiT amoxeTqas pirapiras sibrtyidan. Semdgomi miaxloebis Semdeg Sexeba moxdeba sxva wertilebSic da procxesi meordeba. detalebis miaxloeba gagrZeldeba manamde, sanam masalebis pirapira zedapirebi Tanabrad ar galRveba. amis Semdeg mniSvnelovani wnevis gamoyenebiT moxdeba swrafi Cajdoma. wertilovani SeduReba (nax. 3.13) kontaqturis erT-erTi gavrcelebuli xerxia, romlisTvisac gamoiyeneba is movlena, rom detalebSi gamavali deniT yvelaze metad xurdeba maTi Sexebis adgilebi (sakontaqto zedapirebi), radganac isini denisadmi sakmaod maRali winaRobiT xasiaTdebian. wertilovan kontaqtur manqanebSi gamoiyeneba wakveTili konusis formis spilenZis eleqtrodebi, romlebiTac xdeba SesaerTebel detalebSi denis gatareba da maTze datvirTvis miyeneba. ganvixiloT wertilovani SeduRebis mimdinareoba. SeduRebisTvis gamzadebul pirgadadebul furclebisTvis xdeba nawiburebidan wertilebs Soris manZilis moniSvna da moniSnul-awyobili SeerTebebis eleqtrodebs Soris moTavsebis Semdeg, momWidebis dasma ramodenime adgilas. awyobis sisworis Semowmebis Semdeg iwyeba SeduRebis procesi samarTavi pedlis moqmedebiT. pedalze daWeriT xdeba 59 SesaduRebeli furclebis SekumSva (datvirTva gadaecema eleqtrodebis saSualebiT), xolo ramodenime wamSi furclebSi denis impulsis gatareba. maRali winaRobis gamo furclebis SeerTebis adgilze xdeba liTonis gadnoba, ris Semdegac gamoyenebuli iqneba damatebiTi datvirTva. nax. 3.13. kontaqturi wertilovani SeduRebis sqema: 1,2 _ SesaduRebeli detalebi; 3 _ spilenZis eleqtrodebi; 4 _ saSemduReblo transformatori; 5 _ SenaduRi wertilis birTvi. gorgolaWovani SeduReba uzrunvelyofs mtkice da mkvrivi SenaduRi nakeris miRebas. kontaqturi SeduRebis am xerxisTvis pirgadadebuli SeerTebis misaRebad eleqtrodebad gamoiyeneba spilenZis diskebi (nax. 3.14), romelTagan erT-erTi maTgani wamyvania, xolo meore mimyoli. SeduRebis procesSi pedalze daWeris Semdeg mieyeneba wneva, ris gamoc SesaduRebeli furclebi mkveTrad ikumSeba da irTveba deni, romlis Semdegac procesi mimdinareobs wyvetili impulsebiT. 60 nax. 3.14. gorgolaWovani (nakeruli) SeduRebis sqema: 1,2 _ SesaduRebeli furclebi; 3 _ eleqtrod gorgolaWebi; 4 _ transformatori; 5 _ SenaduRi nakeri. airwnexuri SeduReba (nax. 3.15) gamoyenebas naxulobs relsebis, milebis, zolurebis da sxv. profilis detalebis pirapira SeduRebisTvis. nax. 3.15. airwnexuri SeduRebis sqema: 1,2 _ SesaduRebeli detalebi; 3 _ mravalplazmiani sanTura. 61 aRniSnuli procesisTvis SesaerTebeli detalebis plastikur mdgomareobamde misayvanad an maTi nawiburebis gasadnobad axureben mravalplazmiani sanTurebis gamoyenebiT. amis Semdeg RerZuli wnevis miyenebiT mimdinareobs nawiburebis dawnexva da SenaduRi SeerTebis miReba. SeduRebis es xerxi sakmaod mwarmoebluria da ganapirobebs maRali xarisxis nakerebis miRebas. 3.5. civad SeduReba am meTodis vargisianoba normalur temperaturaze plastikuri liTonebis (alumini, spilenZi da sxv.) SeerTebisTvis, ganapiroba misi farTo gamoyeneba eleqtro samontaJo waroebaSi. civad SeduRebiT SenaduRis SeerTebis warmoqmnas (nax. 3.16 a.b) uzrunvelyofs miyenebuli adgilobrivi wnevis moqmedebiT liTonuri kavSirebis damyareba. xanrisxiani SeduRebis ganxorcielebisaTvis aucilebelia SesaerTebeli zedapirebis saguldagulod gawmenda nax. 3.16 civad SeduRebis sqema: a-winaswari CaWeris gareSe; b-winaswari CaWeriT; 1-SesaduRebeli detalebi; 2-puansonebi; 3-SemzRudavi sayrdenebi; 4SeduRebis adgili; 5-winaswari mimWeri. 62 cximovani da Jangeulis furCebisgan, rac xorciledeba meqanikuri da qimiuri xerxebiT. pirgadadebuli da kuTxuri SeerTebebiT SeduRebisTvis xvedriTi wnevis SerCeva xdeba detalebis sisqis mixedviT: 0.5-1.0 mm furclovani aluminismm-is Tvis saWiroa 100-125 kg/mm2-ze; xolo 1,0-2,0 150-175 kg/mm2-ze. pirapira SeerTebebis civad SeduRebas (nax. 3.17.) iyeneben 10 mm2-mde kveTis aluminis sadenebis SeerTebisTvis, risTvisac saWiro wnevis sidide unda Seadgendes 30-80 kg mm2-ze. nax. 3.17. pirapira civad SeduRebis sqema. aluminis mavTulebis civad SeduRebas warmatebiT iyeneben adidvis sawarmoebSi. SeduRebis stacionaluri danadgarebi saSvalebas iZlevian SeduRdes 3.5 mm diametramde mavTulebi Semdgomi adidvisTvis 0.7 mm diametramde, gawyvetis gareSe. aluminis mavTulebis civad SeduRebisTvis praqtikul gamoyenebas naxuloben mcire gabaritiani saSemduReblo marwuxebi (nax. 3.18. a, b), romelTa gamoyenebiTac SesaZlebelia 10 mm2-mde kveTis aluminis mavTulebis SeduReba. 63 nax. 3.18. mavTulebis civad SeduRebis marwuxebi: a-xelSi dasaWeri (KC-6 tipis); b-magidaze dasadgmeli (CHC-2 tipis ). civad SeduReba xorciledeba specialur danadgarebze, romelTa gamoyeneba uzrunvelyofs sxvadaxva saxis SenaduRi SeerTebebis miRebas (nax. 3.19.). civad SeduRebiT SeiZleba damzaddes SeerTebebi: 64 nax. 3.19. civad SeduRebiT miRebuli SeerTebebi. aluminis_aluminTan; aluminis-spilenZTan; aluminis-rkinasTan; aluminis-nikelTan; spilenZisspilenZTan; spilendis-vercxlTan; tyviis-tyviasTan; tyviis-rkinasTan da sxv. 65 Tavi IV saSemduReblo masalebi saSemduReblo masalebma unda uzrunvelyon: siTbos (energiis) wyaros warmoqmna da gamdnari (SesaerTebeli) liTonis miReba; siTbos wyaros moqmedebis SenarCuneba da stabilizacia; SeduRebis zonis dacva haeris mavne zemoqmedebisgan; abazanis liTonis ganJangva da legireba; garkveuli qimiuri Sedgenilobis xarisxiani SenaduRi SeerTebis miReba. CamoTvlili moTxovnebidan gamomdinare saSemduReblo masalebi SeiZleba daiyos eleqtrodebisa (misarTi liTonebis) da danarCeni (saeleqtrodo dafarvebi; saSemduReblo flusebi; damcavi da sawvavi airebi da sxv.) masalebis jgufebad. eleqtruli SeduRebis procesSi eleqtrodis daniSnulebaa denis miyvana siTbos wyaromde da amasTan erTad damatebiTi gamdnari liTonis warmoqmna dnobiT SeduRebisTvis an datvirTvis warmoqmna wneviT SeduRebisTvis. SeduRebis sxvadasxva xerxebisTvis gankuTvnili eleqtrodebi SeiZleba iyos: aradnobadi an dnobadi; mTliani an sxva kveTis, SiSveli an dafaruli; wyvetili (daWrili) an uwyveti (gorglis saxiT) da sxv. aradnobadi eleqtrodebis masalad gamoiyeneba: naxSiri, grafiti, volframi da spilenZis Senadnobebi. dnobadi eleqtrodebi mzaddeba dabalnaxSirbadiani (an legirebuli) foladebisgan da feradi liTonebisgan. aradnobadi eleqtrodebis gamoyeneba rekomendebulia wneviT da damcav airebSi eleqtrorkaluri SeduRebis xerxebisTvis, xolo dnobadi eleqtrodis eleqtro- 66 rkaluri da eleqtrowiduri SeduRebis nebismieri xerxisTvis. elqtrodebis ganxilul nomenklaturaSi gansakuTrebuli adgili ukavia saSemduReblo mavTuls, romelic warmoadgens rogorc uwyvet eleqtrods, aseve misarT masalasac. saSemduReblo mavTuli farTod gamoiyeneba rogorc xeliT (es masala daWril Reroebad ixmareba dafarul eleqtrodebSi) aseve meqanizebuli (damcav airebSi, flusis qveS da eleqtrowiduri) SeduRebis xerxebisTvis. agreTve unda aRiniSnos, rom uwyveti eleqtrodis sakmaod gavrcelebuli saxeobaa fxvnilgula mavTuli. orive saeleqtrodo masala mzaddeba rogorc Savi, aseve feradi liTonebisgan. 4.1. saSemduReblo mavTuli SiSveli (daufaravi) saSemduReblo mavTuli ZiriTadad gamoiyeneba flusis qveS an damcav airebSi naxevaravtomaturi da avtomaturi, aseve eleqtrowiduri SeduRebisTvis. xeliT SeduRebisTvis mavTuls Wrian 350-400 mm sigrZis Reroebad, xolo Semdeg zedapirze adeben dafarvas. aseT saSemduReblo masalas uwodeben saSemduReblo eleqtrods. Cveulebriv saSemduReblo saeleqtrodo mavTuli mzaddeba Savi da feradi liTonebis kargad deformirebad masalebisgan. yvela saSemduReblo mavTulis pirobiT aRniSvnaSi Sedis indeqsi `Cв~ (saSemduReblo) da Sedgom sxvadasxva liTonebis markirebis dros gamoyenebuli cifrebi da asoebi. 67 nebismieri liTonis SeduRebis teqnologiis SemuSavebis dros udidesi mniSvneloba eniWeba saeleqtrodo mavTulis swor SerCevas, radganac misi Sedgeniloba gansazRvravs nakeris qimiur Sedgenilobas da uzrunvelyofs mis meqanikur, fizikur da fizikur-meqanikur Tvisebebs. unda aRiniSnos, rom SeduRebis procesSi gamdnari liToni reagirebs damcav aresTan (widasTan da airTan), romlis drosac mimdinare metalurgiuli procesebiT sagrZnoblad icvleba nakeris Sedgeniloba mavTulTan mimarTebaSi. aRniSnuli garemoeba unda gaTvaliswinebul iqnes saeleqtrodo masalebis SemuSavebis dros da unda iqnes daculi SenaduRi SeerTebis elementebis Sedgenilobisa da Tvisebebis Sesabamisoba. foladis saSemduReblo mavTulebi. gosti 224675 iTvaliswinebs 75 markis saSemduReblo mavTulis warmoebas, romlebic 3 jgufad iyofian: 6 marka _ dabalnaxSirbadiani; 30 marka _ legirebuli; da 39 marka _ maRallegirebuli. isini mzaddebian 0,3; 0,5; 0,8; 1,2; 1,6; 2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 8,0; 10,0 da 12,0 mm diametris. aqedan meqanizebuli SeduRebisTvis gaTvaliswinebuli mavTulis diametri ar unda aRematebodes 6,0 mm-s. mavTuli momxmarebels miewodeba gorglis saxiT. Tu mavTulis zedapiri aris mospilenZebuli, gamoiyeneba aRniSvna `0~. 4.1. cxrilSi moyvanilia foladis saSemduReblo zogierTi mavTulis Sedgeniloba. 68 cxrili 4.1. zogierTi markis foladis saSemduReblo mavTulis qimiuri Sedgeniloba, % (gosti 2246-75) mavTulis marka Св-08 Св-08А Св-08АА Св-08ГА Св-10ГА Св-10Г2 Св-08ГС Св-12ГС 0,10 0,10 0,10 0,10 0,12 0,12 0,10 0,14 0,350,60 0,350,60 0,350,60 0,801,10 1,101,40 1,501,90 1,401,70 0,81,1 1,82,10 Si Cr Nl S ara umetes P sxva elementebi 0,03 0,15 0,30 0,040 0,040 0,01 Al 0,03 0,12 0,25 0,030 0,030 0,01 Al 0,03 0,10 0,25 0,020 0,020 0,01 Al 0,03 0,10 0,25 0,025 0,030 - 0,03 0,20 0,30 0,025 0,030 - 0,03 0,20 0,30 0,030 0,030 - 0,85 0,20 0,25 0,025 0,030 - 0,90 0,20 0,30 0,025 0,030 - 0,95 0,20 0,25 0,025 0,030 - Св-15ГСТЮЦА 0,11 Mn 0,18 0,61,0 0,85 0,30 0,40 0,025 0,025 Св-20ГСТЮА Св08Г2С C ara umetes 0,18 0,61,0 0,85 0,30 0,40 0,025 0,025 69 0,20 – 0,50 Al, 0,05 – 0,15Zr, ara nakleb 0,40 Ce 0,100,20 Ti, 0,20 – 0,50 Al, 0,30 – 0,45 Ce cxrilSi moyvanili pirveli xuTi marka gamoiyeneba dabalnaxSirbadiani foladebis flusis qveS SeduRebisTvis (mavTulis markis asoebi A da AA miuTiTeben nakeris liTonis gazrdil sisufTaveze gogirdTan da fosforTan mimarTebaSi). dabalnaxSirbadiani foladebis naxSirorJangis areSi SeduRebisTvis gaTvaliswinebulia Св-10Г2, Св08ГС, Св-12ГС, Св-08Г2С, markis saSemduReblo mavTulebi. rac Seexeba Св-15ГСТЮЦА da Св-20ГСТЮА markis saSemduReblo mavTulebs (specialuri daniSnulebis aqtivizebuli masalebia) maTi gamoyeneba SesaZlebelia dacvis gareSe Ria rkaliT SeduRebisTvis. aluminisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli mavTuli. mTliani kveTis saSemduReblo mavTuli miewodeba momxmarebels gosti 7871-63-is mixedviT (cxrili 4.2). aluminisa da misi Senadnobebis mavTuli diametriT 0,8-12 mm, SeiZleba iyos naWimi an nawnexi. naWimi mavTuli miewodeba mopirsalebul mdgomareobaSi xveulebad, xolo cxladCawnexili _ xveulebad an wnelebad, sigrZiT ara umcires 3 m-sa. gorglebis zomebi da masa unda Seesabamebodes 4.3. cxrilis monacemebs. 70 cxrili 4.2. danarCeni aluminisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli mavTulebis Sedgeniloba mavTulis Al Mg Mn Fe Si marka ≤99,97 ≤0,015 ≤0,015 СвАВ-00 0,10÷0,35 СвВА-1 ≤99,5 0,20÷0,35 1,0÷1,5 0,3÷0,5 0,2÷0,4 ≤0,05 СвАМц 4,8÷5,8 0,5÷0,8 ≤0,4 ≤0,4 СвАМг5 5,8÷6,8 0,5÷0,8 ≤0,4 ≤0,4 СвАМг6 6,5÷7,5 0,5÷0,8 ≤0,4 ≤0,4 СвАМг7 4,5÷6,0 ≤0,6 СвАН5 7,0÷10,0 ≤0,10 ≤0,6 СвАН10 11,5÷13,5 ≤0,3 СвАН12 minarevebi ara umetes, mavTulis % marka СвАВ-00 СвВА-1 СвАМц СвАМг5 СвАМг6 СвАМг7 СвАН5 СвАН10 СвАН12 Ti 0,1÷0, 2 0,1÷0, 2 - Be 0,002÷ ÷0,005 0,002÷ ÷0,005 0,002÷ ÷0,005 - - - - Zn 0,1 Cu 0,005 0,015 0,2 - 0,2 0,05 0,1 1,4 - 0,2 0,1 0,1 1,2 0,2÷0,4 - - - - 0,2 0,1 0,1 0,1 1,0 1,1 0,2 0,1 0,6 0,005÷ ÷0,25 71 - jamuri Zr - sxvadasx va minar evebi 0,01 0,05 0,1 0,08 0,5 0,35 cxrili 4.3. aluminis mavTulis gorglebis zomebi da masa mavTulis diametri, mm 0,8 1,0-2,2 2,5-3,5 4,0-6,0 7,0-12,0 gorglis Siga diametri, mm 150-300 250-400 350-500 ≤600 ≤750 gorglis masa, kg 1,5 10 25 40 40 mavTuli miewodeba makonservebeli gapoxviT. misi Senaxva da transportireba rekomendebulia iseT pirobebSi, romlebic gamoricxaven SefuTvis mTlianobis darRvevas. amiT uzrunvelyofil iqneba mavTulis zedapiris dacva koroziisgan, gaWuWyianebisgan da meqanikuri dazianebebisgan. spilenZisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli mavTuli. spilenZisa da misi Senadnobebis SesaduReblad gankuTvnili mavTulebis qimiuri Sedgenilobebi moyvanilia 4.4. cxrilSi. ganxiluli Sedgenilobebidan cxrili 4.4. spilenZisa da qromiani brinjaos SesaduRebeli mavTulebis Sedgeniloba % mavTulis marka МТ Бр.Х0,7 Бр.ХТО,6-05 Cr Ti Nl Fe 0,4-0,9 - - - 0,4-0,8 0,4-0,6 - - 72 МНЖКТ5-1-0,2-0,2 Бр.КМц3-1 mavTulis marka МТ Бр.Х0,7 Бр.ХТО,6-05 МНЖКТ5-1-0,2-0,2 Бр.КМц3-1 - 0,1-0,3 5,0-6,5 1,0-1,4 - - - Si Mn Cu minarevebis jami 0,150,30 2,75-3,5 - 99,95-99,99 ` 0,01-0,05 ≤0,3 ≤0,2 0,3-0,8 ` ≤0,7 1,0-1,5 ` ≤1,1 flusis qveS SesaduReblad gamoiyeneba mavTulebi МТ, БрХТО,6-0,5 da БрХ0,7, xolo aireleqtruli SeduRebisTvis _ mavTulebi МНЖКТ51-0,2-0,2 БрНМц3-1. titanisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli mavTuli. saSemduReblo mavTulebi mzaddeba gansxvavebuli Sedgenilobis titanis Senadnobebisgan da miewodeba momxmarebels teqnikuri pirobebis uwyisebis Sesabamisad. titanis SeduRebisTvis gamoiyeneba BT1 Senadnobisgan damzadebuli mavTuli, romelSic Sedis: 0,05%C; 0,3%Fe; 0,05%S; 0,15% Jangbadi; 0,04% azoti da 0,01% wyalbadi. titanis SenadnobebisTvis gankuTvnili mavTulis qimiuri Sedgenilobis SerCeva xdeba im mosazrebidan gamomdinare, rom iqnes uzrunvelyofili SenaduRi SeerTebebisTvis simtkicisa da koroziamedegobis moTxovnebi. 4.2. fxvnilgula mavTuli fxvnilgula mavTuli nax.4.1. warmoadgens universalur saSemduReblo masalas, romelic praqti- 73 kulad gamoiyeneba nebismieri liTonis SesaduReblad da gansakuTrebuli Tvisebebis mqone fenis dasaduReblad. igi xSir SemTxvevebSi konkurencias uwevs iseT klasikur saSemduReblo masalebs, rogoric aris saSemduReblo mavTuli, dafaruli eleqtrodi, flusi da damcavi airebi. fxvnilgula mavTuli xSirad gamoiyeneba naxSirbadiani da legirebuli foladebis, aseve Tujebisa da feradi liTonebis SeduRebasa da daduRebaSi, rac ganpirobebulia misi qimiuri Sedgenilobis farTo zRvrebSi varirebiT. fxvnilgula mavTuli, romelic aRiniSneba rusuli asoebiT ПП («Порошковая проволока»), warmoadgens `milisebri~ an ufro rTuli konstruqciis uwyvet eleqtrods romlis gulic Sedgenilia madnis, feroSenadnobebis, liTonebis, qimikatebisa da sxva masalebis fxvnilebisagan mzaddeba (nax.4.3.) nax. 4.1. fxvnilgula mavTulis konstruqciebi: a,b,g _ milisebri; d,e,v,z _ garsacmis nawilia gulis SigniT Seyvanili: T _ orSriani. 74 gulis iolad deformirebad liTonis lentaSi gaxveviTa da dawnexviT, rac xorcieldeba filerebSi. pirveli gatarebis Semdeg fxvnilis SemWidroebisa da dawnexvis mizniT mimdinareobs mavTulis gatareba ramodenime filerSi (diametrebSi sxvaoba Seadgens 0,3-0,5 mm-s) saWiro diametris miRebamde. nax. 4.2. fxvnilgula mavTulis damzadebis sqema: 1 _ lenta; 2 _ kazmiani bunkeri; 3 _ filerebi; 4 _ fxvnilgula mavTuli. eleqtrodis dafarvis msgavsad, gulis kazmSi Semaval komponentebs sxvadasxva daniSnuleba gaaCniaT. ase, magaliTad, gamdnari liTonis dacva haeris mavne zegavlenisagan, ganJangva, liTonis legireba, azotis SekavSireba mdgrad nitridebad, rkalis ganmuxtvis stabiluroba da sxv. yovelive amis garda, gulis Semdgenebi unda akmayofilebdes kidev saerTod miRebul pirobebs, romlebic waeyeneba yvela saSemduReblo masalas, kerZod nakeris kargi formirebis uzrunvelyofa, widis qerqis ioli mocileba, ZiriTadi liTonis CaduRebis sakmao siRrme, liTonis minimaluri gaSxefa, forebis, bzarebis, araliTonuri CanarTebisa da sxva defeqtebis Tavidan acileba, nakerisa da SenaduRi SeerTebebis sasurveli meqanikuri, fizikuri da fizikur-qimiuri Tvisebebis miReba da a.S. 75 fxvnilgula mavTulebi SesaZloa gamoyenebul iqnes SeduRebisaTvis rogorc SeduRebis zonis damatebiTi dacvis gareSe, ise damcavi airebisa da flusebis gamoyenebiT. fxvnilgula mavTuls, romelic SeduRebis procesSi ar moiTxovs SeduRebis zonis damatebiT dacvas, TviTdamcavi ewodeba. aseTi mavTulis gulis SedgenilobaSi Semavali masalebi rkaliT gaxurebasa da gadnobisas qmnis Txevadi liTonis widiTa da airiT dacvis ares, amJamad farTo gavrceleba pova naxSirorJangis airis qveS TviTdamcavi fxvnilgula mavTulebiT SeduRebam. ganasxvaveben fxvnilgula mavTulebs daniSnulebis, liTonis dacvis xerxisa da gulis Sedgenilobis mixedviT. bolo wlebSi farTo gavrceleba hpova fxvnilgula mavTulebma legirebuli foladebis, Tujebis, feradi liTonebisa da maT Senadnobebis SeduRebasa da daduRebaSi. dacvis xerxis mixedviT fxvnilgula mavTulebi SeiZleba iyos TviTdamcavi da SeduRebis zonis airiT an flusis damatebiTi dacviT. gulis Sedgenilobis mixedviT fxvnilgula mavTulebi xuT ZiriTad tipad iyofa: rutilorganuli, karbonatul-fluorituli, fluorituli, rutilisa da rutil-fluorituli. pirveli sami tipis mavTuli gamoiyeneba yovelgvari damatebiTi dacvis gareSe, xolo meoTxe da mexuTe tipi _ naxSirorJangis aris qveS SeduRebisaTvis. rutil-organuli tipis guli ZiriTadad Sedgeba rutilis koncentratisa da aluminsilikatebisagan (mindvris Spati, qarsi, graniti, da sxv.) ganmJangavad gamoiyeneba feromanganumi, xolo airwarmomqmnel masalebad _ kraxmali an celuloza. 76 aseTi tipis mavTulebi TviTdamcavi TvisebiT xasiaTdeba. rutilis tipis mavTulis guli ZiriTadad Seicavs rutilis koncentrats, aluminsilikatebsa da madans. ganmJangavebad gamoyenebulia feromanganumi, ferosiliciumi, ferotitani, feroalumini. aseTi tipis mavTulebi SeduRebisas damatebiT airul dacvas (ZiriTadad naxSirorJangis airiT) moiTxovs. karbonatul-fluorituli tipis mavTulis guli Sedgeba airwarmomqmneli masalebisagan _ kalciumis, magniumis, natriumis an sxva liTonebis karbonatebisagan. widis warmomqmnel masalad gamoiyeneba rutilis koncentrati, aluminsilikatebi, tutemiwa liTonis oqsidebi. fluoritis koncentrati da sxva, ganmJangavebad Seitaneba feromanganumi an ferosiciliumi, an orive erTad. mdgrad nitritebad azotis gadayvanisaTvis gulSi SehyavT titani da alumini. am tipis mavTulebi miekuTvneba TviTdamcav kategorias, magram maTi gamoyeneba SeiZleba damatebiTi damcav naxSirorJangis airTan erTad. rutil-fluorituli tipis mavTulis guli ZiriTadad Seicavs rutilisa da fluoritis koncentratebs. widis warmomqmnelebad zogjer SehyavT tutemiwa liTonis oqsidebi da aluminsilikatebi. ganmJangavebs warmoadgenen feromanganumi da ferosiciliumi. am tipis gulis mqone mavTulebi moiTxovs damatebiT damcav ares _ naxSirorJangis airs. fluoritis tipis mavTulis guli ZiriTadad Sedgeba fluoritis koncentratisagan. liTonis gansaJangavad gamoiyenebian feromanganumi, alumini, magniumi. alumini amasTanave ierTebs azots da gada- 77 hyavs mdgrad nitridis saxeSi. am tipis mavTulebi gamoiyeneba rogorc TviTdamcavi. SeduRebis mwarmoeblurobis gazrdisa da kargi saSemduReblo-teqnologiuri Tvisebebis miniWebis mizniT, yvela tipis fxvnilgula mavTulis gulSi SehyavT rkinis fxvnili. 4.3. dafaruli eleqtrodebi dnobadi eleqtrodiT arameqanizebuli (xeliT) eleqtrorkaluri SeduRebis dros gamoiyeneba liTonuri da araliTonuri masalebiT Sedgenili kombinirebuli saSemduReblo masala _ dafaruli eleqtrodi. misi elementebia: liTonuri Rero da masze Semogozili dafarva (nax. 4.3). pirveli warmoadgens saeleqtrodo da misarT masalas, romelic uzrunvelyofs rogorc denis rkalze miyvanas, aseve SeduRebis abazanis gamdnari liToniT Sevsebas. d 1 D 2 nax. 4.3. dafaruli eleqtrodi: 1 _ saeleqtrodo Rero; 2 _ eleqtrodis dafarva. 78 meore elementi warmoadgens mravalkomponentian araliTonur masalas, romelic gadnobis Semdeg uzrunvelyofs: rkaluri procesis stabilurobas (mdgradobas); SeduRebis zonis dacvas haeris mavne gavlenisgan; abazanis liTonis ganJangvasa da legirebas; SenaduRi SeerTebis tolsimtkicesa da xarisxs. ganxiluli moTxovnebis dasakmayofileblad, nebismieri dafarva unda Seicavdes sastabilizacio, airwarmomqmnel da widis warmomqmnel mdgenelebs, ganmJangvelebsa da malegirebel elementebs. dafaruli eleqtrodebis klasifikacias ganapirobebs Semdegi niSnebi: a) warmoqmnili nakeris meqanikuri Tvisebebi da xarisxi; b) dafarvis tipi da sisqe; g) nakeris Sesrulebis sivrciTi mdebareoba; d) diametri; e) SeduRebis denis saxeoba da polaroba. ganxiluli niSnebis gaTvaliswinebiT xdeba ruseTisa da ukrainis warmoebis eleqtrodebis pirobiTi aRniSvna (nax. 4.4.). nax. 4.4. dafaruli eleqtrodebis pirobiTi aRniSvnis struqtura: 1 _ eleqrodis tipi; 2 _ eleqtrodis marka; 3 _ diametri; 4 _ daniSnuleba; 5 _ dafarvis sisqe; 6 _ jgufi; 7 _ standartis mixedviT daduRebuli liTonisa da nakeris maxasiaTeblebis jgufis maCvenebeli indeqsi; 8 _ dafarvis tipi; 9 _ SeduRebis sivrciTi mdebareobis aRmniSvneli indeqsi; 10 _ denis saxeoba, polaroba da kvebis wyaros uqmi svlis Zabva; 11 _ standarti; 12 _ standarti. 79 dafaruli eleqtrodis tipi (p.1) aerTianebs sxvadasxva markis eleqtrodebs, romlebsac erTnairi simtkicis maCvenebeli (nakeris minimaluri sagarantio winaRoba) gaaCniaT. xolo marka (p.2) warmogvidgens eleqtrodebs, romlebsac pirobiTi aRniSvnis yvela punqtis erTnairi maCvenebeli gaaCniaT, eleqtrodis diametris garda. daniSnulebis mixedviT (h.4) dafaruli eleqtrodebi iyofa Semdeg klasebad: naxSirbadiani da daballegirebuli sakonstruqcio foladebis SeduRebisTvis, romelic aRiniSneba У asoTi; legirebuli sakonstruqcio foladebis SeduRebisTvis _ Л asoTi; Tbomdgradi foladebis SeduRebisTvis _ Т asoTi; maRallegirebuli foladebis SeduRebisTvis _ BBasoTi; gansakuTrebuli Tvisebebis fenis daduRebisTvis _ H asoTi; Tujebis SeduRebisTvis _ Ч asoTi; spilenZis SeduRebisTvis _ М asoTi; aluminis SeduRebisTvis _ А asoTi. dafarvis sisqis mixedviT (3.5) eleqtrodebs awarmoeben Txeli dafarviT (D:d≤1,2) _ indeqsi M; saSualo sisqis dafarviT (1,2+ ≤D:d≤1,45) _ C; sqeli dafarviT (1,45≤D: d≤1,8) _ D; zesqeli dafarviT (D: d≥1,8) _ Г. gogirdisa da fosforis Semcvelobis mixedviT eleqtrodebi iyofa 1...3 jgufebad (p.6), amasTan jgufis maRal nomers am elementebis ufro dabali Semcveloba Seesabameba da xarisxic maRalia. SeduRebis sivrciTi mdebareobis aRmniSvneli (p.9) indeqsebis raodenoba aris oTxi: 1-nebismier sivrciT mdebareobaSi SeduRebis Sesrulebis SesaZleblobis aRmniSvnelia; 2-garda vertikalurisa zemodan qvemoT; 3-garda Werulisa da verti- 80 kaluris zemodan qvemoT; 4-SeduReba SesaZlebelia mxolod qveda da navur mdebareobaSi. eleqtrodebis dafarvis tipebi (p.8) aRiniSneba Semdegi indeqsebiT: mJave dafarva _ A; rutiliani dafarva _ P; fuZe dafarva _ Б; celuloziani dafarva _ Ц; sxva saxis dafarvebi _ А. magaliTis saxiT ganvixiloT dafaruli eleqtrodis Semdegi pirobiTi aRniSvna: Э-46 - eleqtrodis tipia Э rkaluri SeduRebis eleqtrodi, SenaduRi nakeris minimaluri droebiTi winaRobaa 46 kv.Z/mm2 (A _ nakeris maRali plastikurobis maCvenebelia); УОНИ – 13/45 eleqtrodis markaa; 3,0 _ eleqtrodis Reros diametri, mm; У _ daniSnulebaa naxSirbadiani da daballegiuri foladebis SeduReba; D _ gaaCnia sqeli dafarva: Б _ aqvs fuZe dafarva; 1 _ SeduReba SesaZlebelia nebismier sivrciT mdebareobaSi; 0-SeduReba xdeba Seqceuli polarobis mudmiv doneze. spilenZis SeduRebisTvis gaTvaliswinebuli dafaruli eleqtrodebis Rerod iyeneben daWril aralegirebul an fosforiT legirebul spilenZis mavTulebs, БрКМц3-1 markis silicium-manganumian brinjaos mavTuls an ZiriTadi liTonis analogiuri Sedgenilobis Camosxmul Reroebs. zogierT SemTxvevaSi rekomendebulia БрФ0 4-03 markis kalafosforovani brinjaos sxmuli Reroebis gamoyeneba. saeleqtrodo Reroebze Semogozili dafarvebis SedgenilobebSi (cxrili 4.5.) Sedis mdgenelebi, romlebic uzrunvelyofen rkaluri procesis stabilurobas, widis warmoqmnas, abazanis liTonis ganJangvasa da legirebas, normaluri nakeris formirebas. 81 cxrili 4.5. spilenZis SesaduRebeli eleqtrodebis dafarvis Sedgenilobebi, won. %-Si mdnobi Spati mindvris Spati rkinis fxvnili graniti spilenZis silicidi ferotitani titanis orJangi feromanganumi manganumis madani vercxlisebri graniti ferosiliciumi (75%) aluminis fxvnili kvarci marmarilo potami siminali krioliti jamuri % 10 12 - Sedgenilobis # da eleqtrodebis marka 2 3 4 5 6 7 8 32 - 9 ОЗМ-1 ОЗЧ-1 - - ММЗ-1 ММЗ-2 Комсомолец К-100 1 ЗГ komponentebi 10 12 30 14 82 - 12,5 - 7,5 - 12,5 15 30 20 32 - - - - - 50 - - - - - - - - 15 - - - - 20 - - - - - - 25 - - - - - - - - 6 - - - - - - - 8 - - - - - 38 - 50 - - 47,5 2,5 47,5 - - - 17,5 - - - - - - 5 17,5 - 16 - 8 - - - - - 16 - 32 8 - - 25 2,44 - - 32 - 2,5 - - - - - - - 2,5 - - - - - - 4,5 - - - - - - - 10 - 27 - - - - - - 5 - - - - - - - - 43 - - - - 20 - - - - - - - - - - - 80 100 80 100 100 100 100 100 75 100 82 narevi narevi narevi narevi narevi 25 narevi 20 narevi 20 Txevadi mina SeniSvna: #4 da #9 darvebSi Seyvanilia simanali (27-30% Al; 19-22% Mn; 31-35% Si; 0,2%-mde C; 0,5%mde P), romelic warmoadgens aqtiur ganmJangvels. TiTberis SesaduRebeli dafaruli eleqt- rodebis Reroebi mzaddeba ЛК80-3, ЛМц59-02 da ЛМцЖ 59-1-1 markis TiTberisagan an БрКМц3-1 markis brinjaosagan. legirebuli TiTberis SesaduRebeli eleqtrodis Rero igive Sedgenilobis unda iyos, rogorisac aris SesaduRebeli nakeToba. aseve dasaSvebia М2 da М3 markis spilenZis Reroebis gamoyeneba. Reroebi Semogozilia specialuri dafarvebiT (cxrili 4.6.), romlebmac unda uzrunvelyon rkalis kargi stabilizacia. cxrilSi moyvanili dafarvebis mqone eleqtrodebis gamoyeneba Cveulebrivi (aralegirebuli) TiTberis SeduRebisTvis uzrunvelyofen TiTqmis erTnair xarisxs. #7 dafarva yvelaze Zvelia, magram amJamad iSviaTad gamoiyeneba, radganac garTulebulia dafarvis damzadebis teqnologia. 83 orfeniani cxrili 4.6. TiTberis SesaduRebeli eleqtrodebis dafarvebi komponentebi 2,0 75 - - 20 7 - 9 7,5 - - 32 - 4,5 2,0 - 12,5 - 16 2,5 32 17,5 - - #7 II fena 2 БЛ-1 I fena gadadnobili boraki biqromati bentoniti feromanganumi (dabalnaxSirbadiani) natriumis fToridi mdnobi Spati spilenZis silicidis ligatura* grafiti natriumis qloridi alumini (fxvnili) carci ferosiliciumi mindvris Spati natriumis fosfati manganumis madani titanis koncentrati kaliumis hidroqromati krioliti kaliumis qloridi xis naxSiri carci kaliumis sulfati boris wida Txevadi mina Sedgeniloba, % 3 4 # #6 ЗТ КПМ** 5 1 ОБ5 17 15 - 17 -26 -8 10 30 - - - - 15 9 - 16 26 10 - 22 26 30 5 30 30 - - 35 50 2,5 komponentebis jamze _ 35% 20 5 - 75 25 ligaturis mdgenelebia: 25% Si; 3% Fe; 0,5% P; danarCeni spilenZi. ** anazelisTvis Txevadi minis magivrad Seiyvaneba 6% nitrolaqi. * 84 brinjaos SesaduRebeli dafaruli eleqtrodebis Reroebs umravles SemTxvevaSi ZiriTadi liTonis Sedgeniloba gaaCnia, Tumca saukeTeso SedegebiT xasiaTdeba nebismieri sxmuli brinjaosTvis БрКМц3-1 markis Reroebis gamoyeneba. es sakmaod universaluri mavTuli, romlis SedgenilobaSic Sedis 10%Al da 3-5%Fe uzrunvelyofs nakeris maRal simtkicis maCveneblebs. rkinis arseboba ganapirobebs nakeris liTonis wvrilmarcvlovnebas da simtkices. rTuli Sedgenilobis aluminiani brinjaosTvis kargi Sedegebi miiReba nikelisa da manganumis damatebiT. brinjaos eleqtrodebis dafarvebma (cxrili 4.7.) unda uzrunvelyos rkalis stabilizacia, Rerosa da dafarvis Tanabari dnoba, abazanis liTonis ganJangva da legireba. #1,5,10,13 eleqtrodebi gamoiyeneba sxvadasxva markis sxmuli brinjaos SeduRebisTvis, #5, 6 da 14 aluminiani brinjaosTvis, xolo #2-4 da 7-9 sxvadasxva Sedgenilobis kaliani brinjaosTvis. 85 cxrili 4.7. sxvadasxva markis brinjaos SesaduRebeli eleqtrodebis dafarvebi qimiuri Sedgeniloba won %-Si. eleqtrodis marka da # komponentebi alumini (fxvnili) carci marmarilo xis naxSiri grafiti feromanganumi krioliti boraki gadamdnari kaliumis qloridi natriumis qloridi natriumis fToridi mdnobi Spati bentoniti spilenZis fosfati titanis koncentrati karborundi fenisiliumi ferotitani natriumis sulfati mindvris Spati magnezia qimiuri Sedgeniloba, won%-Si, eleqtrodis marka da # 1 2 3 4 15 35 35 15 - 5 80 15 - 50 35 15 - 15 70 15 - - 5 АБ-2 5 33 9 28 14 11 - 6 БЛ-3 2,5 35 50 12,5 - 7 8 9 35 35 15 15 - 25 35 15 15 15 - 15 5 15 10 55 - 10 Бр1 2 6 55 15 17 5 3 - 11 Бр2 45 5 5 38 7 - 12 Бр3 45 5 10 31 9 - 13 К-100 12,5 62,5 10 15 - 14 ЭАЛ-1 15 30 40 30 - 28 41 28 3 ganxiluli eleqtrodebis Reroebze dafarvis dadeba xdeba amovlebis (umravles SemTxvevaSi orjeradi) xerxiT. aluminisa da magniumis Senadnobebis SesaduRebeli dafaruli eleqtrodebis Reroebs unda gaaCndeT ZiriTadi liTonis Sedgenilobebi, teqnikuri aluminisTvis gankuTvnili eleqtrodis ReroSi dasaSvebia gacilebiT meti raodenobis minarevebis arseboba, vidre ZiriTad liTonSia. aqedan gamomdinare xSirad gamoiyeneba 5% siliciumis Semcvlelobis AK markis mavTuli. siliciumi amcirebs liTonis Cajdomas da zrdis Txeldenadobas, rac uzrunvelyofs nakeris formirebis gaumjobesebas. Reroze dadebuli dafarvis Sedgeniloba unda flobdes mniSvnelovan reaqciul unarianobasa da Zlier flusis warmomqnel moqmedebas, rac ganpirobebulia SeduRebisa da kristalizaciis maRali siCqareebiT. saeleqtrodo Reroebis Semosagozad gamoiyeneba liTiumiani da uliTiumo dafarvebi. teqnikuri aluminis SesaduRebel eleqtrodebisaTvis rekomendirebulia naklebad aqtiuri uliTiumo dafarvebis gamoyeneba, radganac liTiumiani dafarvebi ganapirobeben nakerSi formebis warmoqmnas (cxrilebi 4.8 da 4.9.). cxrili 4.8. SesaduRebeli aluminis eleqtrodebis samkomponentiani uliTiumo dafarvebis Sedgeniloba, won. %-Si. komponentebi qlorovani kaliumi qlorovani natriumi krioliti (Na3AlF6) boraki marka, Sedgenilobis # 1 2 3 4 50 40 50 34 15 30 30 43 35 30 20 23 - 87 cxrili 4.9. aluminis SesaduRebeli eleqtrodebis mravalkomponentiani uliTiumo dafarvebis Sedgeniloba, won. %-Si. komponentebi qlorovani kaliumi qlorovani natriumi qlorovani bariumi fTorovani kaliumi fTorovani kalciumi fTorovani alumini bifToridi krioliti (Na3AlF6) karnaliti (K3AlF6) natriumis hidrosulfati boraki kaliumis fTorcirkonati 5 50 marka, Sedgenilobis # 6 7 8 9 35 50 29 40 10 30 - 25 13 19 40 40 - 20 - 48 - - 9 - - - 8 - - - - 4 - - 10 - - - 8 - 0,7 - 20 35 - - 22 29 - - - - - - - 2 - - - 1,3 - - - 12 - - garda teqnikuri aluminisa #1 dafarva agreTve gamoiyeneba АМц da АМг,@#2 dafarva AMг5 da AMгцGб 88 #3Al-Mg-is sxvadasxva, #4 dafarva AЛ4 da AЛ5 Senadnobebis SesaduRebeli eleqtrodebisTvis. liTiumiani dafarvebiT (cxrili 4.10.) xdeba aluminisa da magniumis Senadnobebis SesaduRebeli eleqtrodebis damzadeba. #5,6,14,18,19 eleqtrodebi gamoiyeneba magniumis Senadnobebis SeduRebisTvis. maTgan saukeTeso maCveneblebiT gamoirCeva #18 dafarvis mqone eleqtrodebi. cxrili 4.10. liTiumiani saeleqtrodo dafarvebis Sedgeniloba, won. %-Si cxrili komponentebi qlorovani kaliumi qlorovani natriumi qlorovani liTiumi qlorovani magniumi fTorovani cirkoniumi krioliti (Na3AlF6) fTorovani kalciumi fTorovani liTiumi fTorovani kaliumi fTorovani bariumi fTorovani natriumi fTorovani marka, Sedgenilobis # 14 15 16 17 18 45 53 33 - 11 50 12 20 13 25 19 21 20 40 - - 30 21 3 2 18 35 - 13 - 2 6 - 10 24 34 - 15 24 34 - - 8 9 - - 8 - - - - - - - - - - - 7 - - - - - - - - - - - 10 10 - - - 20 33 - - - 28 - - - 16 - - - - - - 15 - - - 31 - - 3 39 11 9 18 - - 2 0 - 22 - - - - - 24 - - - 35 10 - - 2 17 9 - - - 33 - - - 5 - - - 17 - - - 26 - - - 89 magniumi fTorovani alumini kaliumis fToridi kaliumis biqromati natriumis sulfati bunebrivi siliciumis mJava (qviSa) titanis koncentrati rkinis Jangi ferosiliciumi magniumis oqsidi - - - - - - - - 16 - - - - - - 3 - - - - - - - - - - 3 - - - - - - - - - - - 4 - - - 1 - - - - - 4 - - - - 0,5 - - - - - - - - - 0,5 - - - - - - - - - - 3 - - - - - - - 3 - - - nikelis da misi Senadnobebis SesaduRebeli dafaruli eleqtrodebis Rero SeiZleba damzaddes Н-1, НП-1 da НП-2 markis nikelis, H30K markis nikelsiliciumiani, НМц2,5 markis nikelmanganumiani da nixromis tipis mavTulebisagan. Txevad minaSi azelili dafarvis (cxrili 4.11.) kazmis saeleqtrodo Reroze dadeba rekomendebulia dawnexvis xerxiT. 90 cxrili 4.11. nikelisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli eleqtrodebis dafarvebis rekomendebuli Sedgenilobebi, won. %-Si. komponentebi 1 Sedgenilobis # 2 3 carci 40 55 48 mdnobi Spati 48 30 - feromanganumi 04 - - ferosiliciumi 03 05 04 kalcirebuli soda 02 - - kvarcis qviSa 03 - - kaolini - 05 - titanis orJangi - - - ferotitani - 05 - alumini - - 08 manganumi (liTonuri) - - 10 ligatura nikelmagniumi (20%...) - - 10 4 33 40 10 10 04 03 - 4.4. saSemduReblo flusebi Savi da feradi liTonebis dnobiT SeduRebis sxvadasxva xerxebisTvis farTod gamoiyeneba specialuri granulirebuli araliTonuri masalebi _ e.w. flusebi. Savi liTonebisaTvis flusebs iyeneben mxolod dnobadi eleqtrodebiT meqanizebuli (avtomaturi da naxevaravtomaturi) eleqtrorkaluri da eleqtrowiduri SeduRebis dros. feradi liTonebisTvis flusebi SeiZleba gamoyenebul iqnes dnobadi da aradnobadi eleqtrodebiT rkaluri, 91 eleqtrowiduri, airuli da SemolRvobiT kontaqturi pirapira SeduRebis SemTxvevebSi. Savi liTonebis eleqtrorkaluri SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis ZiriTadi daniSnulebaa _ gamdnari liTonis widuri dacvis warmoqmna. eleqtrowiduri SeduRebis SemTxvevaSi Txevadi widis abazana warmoadgens, rogorc damcav saSualebas, aseve liTonis gasadnob siTbos wyaros denis gatarebis procesSi. xolo feradi liTonebisTvis gankuTvnili flusebis daniSnulebas agreTve Seadgens Zneldnadi zedapiruli furCebis daSla da zogierT SemTxvevaSi Jangeuli furCebidan liTonis aRdgena. saSemduReblo flusebis klasifikacia sxvadasxva niSnis mixedviT xdeba. daniSnulebis mixedviT ganasxvaveben saerTo da specialuri daniSnulebis flusebs. saerTo daniSnulebis flusebi ZiriTadad gankuTvnilia naxSirbadiani da daballegirebuli foladebis eleqtrorkaluri SeduRebisTvis. specialuri daniSnulebis flusebs iyeneben eletrowiduri procesebisTvis, legirebuli foladebisa da feradi liTonebis sxvadasxva meTodebiT SeduRebisTvis. damzadebis xerxis mixedviT ganasxvaveben mdnar da aramdnar flusebs. mdnari flusebi mzaddeba eleqtrorkalur an alqmed RumelebSi kazmis komponentebis SednobiT, xolo aramdnari (keramikuli) flusebi _ myar mdgomareobaSi kazmis komponentebis urTierTdamagrebiT (SewebebiT). marcvlebis aRnagobis mixedviT mdnari flusebi SeiZleba iyos miniseburi an pemziseburi. miniseburi flusebi gamWirvale marcvlebisgan Sedgeba da maTi xvedriTi wonaa _ 1,4-1,8 g/sm3. pemziseburi flusebi 92 SedgenilTa qafiseburi marcvlebisgan da maTi xvedriTi wonaa _ 0,6-1,0 g/sm3. feradi liTonebis sxvadasxva meTodebiT SeduRebisaTvis gamoiyeneba specialuri flusebi, Tumca zogierT SemTxvevaSi rekomendirebulia Savi liTonebisTvis gankuTvnili zogierTi markis flusis (cxrili 4.12.) gamoyeneba. cxrili 4.12. naxSirbadiani da legirebuli foladebis SeduRebisTvis gankuTvnili zogierTi flusis Sedgeniloba flusis marka АН348А ОСц-45 АН-20 АН-26 SiO2 MnO 41,044,0 34,038,0 38,044,0 22,0 32,0 38,047,0 0,5 3,0 Sedgeniloba, % Al2O3 CaO MgO K2O Na2O 4,5 6,5 5,07,5 Fe2O3 CaF2 2,0 4,05,5 6,09,0 29,0 24,0 4,5 6,5 2,5 - 2,0 30,0 20,0 5,0 18,0 11,0 14,0 2,7 - 1,0 1,5 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebis sxvadasxva meTodebisTvis aucilebelia flusebis gamoyeneba, romelebic Slian zedapirze warmoqmnil Jangeulis furCebs da araliTonur CanarTebTan erTad gadayavT widami. spilenZis airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis ZiriTadi komponentebia boraki (Na2B4O7) da bormJava (H3BO3). xSir SemTxvevaSi flusad gamoiyeneba marto boraki (mcire sisqis detalebisTvis), romelic Semdegi reaqciebis mimdinareobiT Slis Jangeulis furCs: Na2B4O7 ↔ 2NaBO2+B2O3 2NaBO2+B2O3+CuO ↔ 2NaBO2 Cu(BO2)2 93 da warmoqmnili wida amotivtivdeba gamdnari liTonis zedapirze, xolo gamyarebis Semdeg iolad cildeba SenaduR nakers (cxrili 4.13.). cxrili 4.13. spilenZis airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis Sedgeniloba, won. % flusis komponentebi boraki bormJava sufris marili natriumis hidrofosfati xis naxSiri siliciummJava kaliumis karbonati flusis # 3 4 5 70 50 50 10 35 20 - 1 100 - 2 50 50 - - - - 15 - - - - 6 56 22 7 75 09 11 8 20 80 - 15 15 - - 20 15 - 22 05 - radganac mowodebuli boraki (Na2B4O7·10H2O) Seicavs kristalizaciur tens, forebis Tavidan acilebis mizniT aucilebelia misi gadadnoba 750-8000C temperaturaze da flusSi aseTi saxiT gamoyeneba. flusebi #5 da #7 ufro rTuli Sedgenilobisaa. maTi gaxurebisa da gadnobis dros mimdinareobs Tavisufali fosforis gamoyofis reaqcia. 2Na2 HPO4 + 2SiO2 + 5C ↔ 2Na2SiO3 +H2O + 5CO +2P ris Semdegac xdeba fosforis qveJangidan liTonuri spilenZis aRdgena 5Cu2O + 2P ↔ P2O5 + 10Cu TiTberis airuli SeduRebisTvis rekomendebulia igive flusebis gamoyeneba, Tumca saukeTeso Sedegebs iZlevian #1,2 da 8 Sedgenilobebi. 94 siliciumiani da kaliani brinjaosTvis iyeneben gadamdnar boraks an 4.13. cxrilSi moyvanil flusebs. aluminiani brinjaosTvis Semdegi Sedgenilobis fluss: 45% KCl; 20% BaCl; 15% NaF. nikeliani deformorebuli brinjaosTvis rekomendebulia flusis gamoyeneba, romelic Tanabari raodenobiT Seicavs boraks, bormJavas da sufris marils. spilenZis grafitis eleqtrodiT eleqtrorkaluri SeduRebisTvis savsebiT dasaSvebia airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis gamoyeneba, Tumca praqtikaSi xSirad iyeneben 4.14. cxrilSi moyvanil flusebs, romlebiTac Txevad minaSi gaxsnis Semdeg ifareba misarTi Reroebi. cxrili 4.14. naxSiris eleqtrodiT spilenZis SeduRebisTvis gankuTvnili misarTi Reroebis dasafari flusebis Sedgeniloba flusis komponentebi boraki bormJava flusis Sedgeniloba, % flusis # 1 2 3 4 5 50 68 68 22 95 10 - natriumis hidrofosfati siliciummJava xis naxSiri sufris marili kaliumis karbonati 15 15 20 - 02 20 - 15 15 02 - 33 45 - magniumi (liTonuri) sul: 100 100 100 100 05 100 TiTberis grafitis eleqtrodiT SeduRebisTvis rekomendebulia airuli SeduRebisTvis gankuTvnili da 4.15 cxrilSi moyvanili flusebis gamoyeneba. #3 flusiT kargad duRdeba ЛО62-1 95 mxolod markis legirebuli TiTberi, sxva SemTxvevebSi dadebiTi Sedegebi ar miiReba. #2 flusi warmoadgens `boridul widas~, romelic miiReba borakis liTonur magniumTan erTad gadadnobiT. cxrili 4.15. TiTberis grafitis eleqtrodiT rkaluri SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis Sedgeniloba komponentebi gadamdnari boraki magniumi (liTonuri) krioliTi qlorovani kaliumi #1 100 - qlorovani natriumi xis naxSiri carci natriumis fosfati sul 100 Sedgeniloba #2 #3 95 05 35 50 100 12,5 2,5 100 #4 20 50 30 100 brinjaos grafitis eleqtrodiT rkaluri SeduRebis dros iyeneben airuli SeduRebisTvis gaTvaliswinebul flusebs. gamonaklisia mxolod aluminiani brinjao, romlisTvisac aucilebelia gacilebiT aqtiuri flusis gamoyeneba. karg Sedegs iZleva Semdegi Sedgeniloba: 30% krioliTi; 40% qlorovani kaliumi da 30% qlorovani natriumi. spilenZis dnobadi eleqtrodiT flusis qveS meqanizebuli SeduRebisTvis iyeneben foladebis SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis Semdeg markebs: AH-348AA, OCц-45,: AH-20 da sxv. aseve iyeneben specialuri Sedgenilobis keramikul flusebs (cxrili 4.16), rac ganapirobebs SenaduRi nakeris legirebasa da ganJangvas. 96 cxrili 4.16. spilenZis rkaluri SeduRebisTvis rekomendebuli keramikuli flusebis Sedgeniloba, won. % komponentebi nomeri da marka #1 #2 K-13 ЖMM-1 20 - 8,0-10,0 - magneziti 15,0 - carci 15,0 - boraki (gamomSrali) 20,0 - 15-19 3,0-3,5 8,0 0,8 boris Spati - 3,5 marmarilo mindvris Spati - 28,0 57,5 xis naxSiri - 2,2 100 100 Tixamiwa kvarcis qviSa mdnobi Spati aluminis fxvnili sul aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis sxvadasxva meTodebisTvis gamoiyeneba qlorovani da fTorovani marilebis fuZeze damzadebuli specialuri flusebi, romlebic Slian Al2O3-is furCs da gadayavT igi dabal temperaturaze (1830C) TviTaqrolebad AlCl3-Si. aluminis airuli SeduRebis dros iyeneben saWiro daniSnulebis flusebiT (cxrili 4.17) dafarul misarT masalebs, romelTa gaxurebisa da gadnobis Sedegad flusi Seiyvaneba SeduRebis aba- 97 zanaSi. zogierT SemTxvevebSi mimarTaven ganxiluli Sedgenilobebis fluspastebiT SesaduRebeli nawiburebis dafarvas (funjis saSualebiT), rac ganapirobebs SeduRebis procesSi damatebiTi flusis Seyvanas SeduRebis abazanaSi. cxrili 4.17. aluminisa da misi Senadnobebis airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis Sedgeniloba, won. %Si komponentebi flusis nomeri # 4 5 6 7 1 2 3 8 9 natriumi 30 45 28 35 33 49 30 40 30 kaliumi 45 30 50 48 45 29 45 49 40 liTiumi bariumi 15 - 10 - 14 - 09 - 15 - 18 15 - - - 07 15 08 - 08 - 07 - 10 - 08 - - qlorovani: fTorovani: natriumi kaliumi natriumis hidrosulfati mdnobi Spati 03 - - - - - - 03 - - - - - - 04 - - - krioliti - - - - - - - - 30 sul 100 100 100 100 100 100 100 100 100 aluminisa da misi Senadnobebis naxSiris eleqtrodiT eleqtrorkaluri SeduRebisaTvis iyeneben wina SemTxvevaSi ganxilul an 4.18. cxrilSi moyvanili Sedgenilobis flusebs. 98 cxrili 4.18. aluminisa da misi Senadnobebis naxSiris eleqtrodiT rkaluri SeduRebisTvis rekomendebuli flusebis Sedgeniloba, won %-Si flusis nomeri, # 5 6 А3 komponentebi 1 АФ-4А 2 3 qlorovani kaliumi qlorovani natriumi qlorovani liTiumi qlorovani bariumi fTorovani liTiumi fTorovani natriumi kaliumis hidrosulfati mdnobi Spati bromovani kaliumi krioliti flusi АФ-4А sul - 79 48 40 29 - 16 20 30 - - - - - - 8 9 45 35 46 - 19 30 30 25 - - - 15 15 13 - 20 - 48 - - - - - - - - 03 - - - - - 12 - - 04 10 07 - - 05 - - - 03 - - - - - - - 04 - - 10 - - 100 100 100 100 30 100 100 100 100 09 100 35 65 100 4 УФОК-А1 7 aluminis da misi Senadnobebis dnobadi eleqtrodiT avtomaturi SeduReba xdeba naxevradRia rkaliT flusis fenaze. am meTodisTvis gaTvaliswinebulia qlorovani kaliumis (KCl) – qlorovani natriumis (NaCl) - krioliti Na3AlF6 sistemis flusebis gamoyeneba (cxrili 4.19) 99 cxrili 4.19. flusebi aluminisa da misi Senadnobebis dnobadi eleqtrodiT avtomaturi SeduRebisTvis flusis marka АН-А1 УФОК-А1 МАТН-1 flusis Sedgeniloba, won %-Si 50 20 30 40 34 30 43 daniSnuleba sufTa aluminisa da АМц SenadnobisTvis aluminisa da misi SenadnobebisTvis АМц da АМг SenadnobebisTvis 30 23 nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebisTvis gamoyenebuli flusi unda iyos aqtiuri, rac uzrunvelyofs SeduRebis procesSi warmoqmnili Jangeulebis gaxsnas; unda gaaCndes unari Seamciros gadabmuli Jangeulebis temperatura da daicvas gamdnari abazana Jangbadisa da haerisagan; ar unda Seicavdes nakeris liTonSi mavne elementebis Semtan elementebs. airuli da naxSiris eleqtrodebiT rkaluri SeduRebisTvis gamoiyeneba boratebis fuZeze damzadebuli mravalkomponentiani flusebi (cxrili 4.20). cxrili 4.20. nikelis airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebis Sedgeniloba, won. % komponentebi flusis nomeri, # 3 4 5 1 2 100 50 15 30 06 6 (CM3) 10,5 bormJava - 50 50 50 28 52,5 qlorovanimanganumi - - 10 - 11 5,3 boraki 100 ilmeniti - - 05 - 11 5,3 alumini - - 15 - - - qlorovaninatriumi bariumis karbonati - - 05 - 10 10 - 5,3 - bariumis zeJangi - - - - - - qlorovaniliTiumi - - - - - 5,3 qlorovanikobalti ferovanadiumi - - - - 11 11 5,3 10,5 titaniskoncentrati - - - - 11 - 100 10 100 100 100 100 sul yvela flusi mzadeeba wyalze an spirtze. dnobadi eleqtrodiT avtomatur SeduRebas awarmoeben keramikuli flusebiT (cxrili 4.21), romelTa gamoyeneba НМц2 markis mavTulTan erTad ganapirobebs nakerisa da ZiriTadi liTonebis erTnair qimiur Sedgenilobas. cxrili 4.21. nikelis avtomaturi SeduRebis dros gamoyenebuli keramikuli flusebis Sedgeniloba, won. %-Si komponentebi flusis nomeri, # 1 2 15 12 55 60 15 15 06 05 marmarilo (saeleqtrodo) mdnobi Spati fluoritis koncentrati Tixamiwa manganumi (liTonuri) titanis fxvnili aluminis fxvnili -2,-3 sul Txevadi mina 101 02 02 06 100 16-18 06 100 18-20 nakeris xarisxis dacemas. garda aRniSnulisa, widis qerqi SesaZloa gamoyenebul iqnas flusis gamodnobisaTvis kazmis SedgenilobaSi. aluminis, titanisa da maT fuZeze Senadnobebis flusis qveS SeduRebisaTvis gamoiyenebian uJangbado flusebi: AH − A1 ; AH − A4 ; AH − T 1 ; AH − T 3 da sxva. 4.22 cxrilSi mocemulia maTi Sedgeniloba. cxrili 4.22. flusebi aluminis, titanisa da maT fuZeze Senadnobebis SeduRebisaTvis, % flusis KCI NaC Na 2 AL LiCI CAF2 BaCL2 NaF marka AH AH AH AH − A1 − A4 − T1 −T3 50 50 - 20 - 30 30 - 20 - 79.5 85.5 19 10 1.5 1.5 rac ufro mcirea marcvlis zomebi, miT ufro didia CaduRebis siRrme da viwroa nakeri siganeSi da piriqiT. pemziseburi flusebi uzrunvelyofs dabali da farTo nakeris miRebas. SeduRebisas 3 mm-ze mcire diametris mavTulis gamoyenebis SemTxvevaSi rekomendebulia wvrilmarcvlovani flusis gamoyeneba. 4.5. damcavi airebi damcav airebSi eleqtrorkalur SeduRebas axasiaTebs garkveuli Taviseburebani, romelTa Soris aRsaniSnavia: rkalis koncentraciis maRali xarisxi, romelic uzrunvelyofs struqturul gardaqmnebis 102 minimalur zonasa da nakeTobebis SedarebiT mcire deformaciebs: • maRali mwarmoebluroba; • gamdnari liTonis maRalefeqturoba dacva haeris mavne zegavlenisagan gansakuTrebiT inertuli airebis gamoyenebisas; • rkalsa da SeduRebis abazanebze uSualod Tvalyuris devneba; • saSemduReblo samuSaoebis dabali Rirebuleba (gansakuTrebiT aqtiuri airebis gamoyenebisas); • nebismieri sisqis liTonebis SeduRebis SesaZlebloba; • flusebisa da dafarvebis gamoyenebis Tavidan acileba; • meqanizaciisa da avtomatizaciis farTo SesaZlebloba; SeduRebis samuSaoebis Sesrulebis saSualeba sivrciT nebismier mdebareobaSi da sxva. damcav airebSi SeduRebas gaaCnia saxesxvaoba, romelic SeiZleba klasificirdes Semdegi niSnebis mixedviT: damcavi airebis saxe, airuli dacvis xasiaTi, eleqtrodis tipi, gamoyenebli denis saxe da sxva. magaliTad, damcavi airebis mixedviT SeiZleba iyos inertuli, aqtiuri an maTi narevi; dacvis mixedviT – Wavluri nakadiT, kombinirebuli Wavluri nakadiT an makontrolebel atmosferos kameraSi; eleqtrodis tipis mixedviT _ dnobadi da udnobi eleqtrodebiT; denis saxis mixedviT _ mudmivi da impulsuri deniTa da sxva. dnobiT rkaluri SeduRebisas damcav airebad ZiriTadad gamoiyeneba inertuli an aqtiuri airebi an maTi narevi. es damokidebulia imaze, Tu rogoria 103 airebis zemoqmedeba gamdnar liTonze. magaliTad, azoti, romelic rkinisa da qromis mimarT aqtiurs warmoadgens, spilenZisa da kobaltis mimarT praqtikulad neitraluria. yvela liTonebis mimarT neitralurad gvevlineba erTatomiani airebi (argoni, heliumi). damcavi airebi SeirCeva SesaduRebeli liTonebis Sedgenilobis mixedviT. inertuli airebi gamoiyeneba qimiurad aqtiuri liTonebis SesaduReblad, xolo aqtiuri – roca liTonis sasurveli Tvisebebis miReba SesaZlebelia maTi metalurgiuli damuSavebis (daJangviT, aRdgeniT, daazotirebiTa da sxva). isini gamodevnian haers SeduRebis zonidan, riTac icaven nakeris liTons haerSi Semavali Jangbadisa da azotis mavne zegavlenisagan. inertuli ewodeba iseT airebs, romlebsac ar gaaCniaT qimiuri reaqciis unari da praqtikulad ar ixsnebian liTonebSi. esenia erTatomiani airebi, romelTa atomis gare eleqtronuli Sre Sevsebulia eleqtronebiT, riTac ganpirobebulia maTi qimiuri neitraloba SeduRebaSi. inertul airebad ZiriTadad gamoiyeneba argoni, heliumi da maTi narevi. argoni ( Ar ) warmoadgens sruliad ufero da usuno, arasawvav da arafeTqebad airs. misi kuTri wona 200 C -ze 1,66 kg/m3 (101,3 mpa) Seadgens. imis gamo, rom argoni haerze SedarebiT ufro mZimea, amitom igi SeduRebis procesSi uzrunvelyofs SeduRebis zonisa da Txevadi liTonis abazanis saimedo dacvas. gost 10157-79-is Tanxmad, iwarmoeba sami markis argoni: A , Б da B (cxr. 4.23). 104 cxrili 4.23. argonis Sedgeniloba, % Semcveloba argoni Jangbadi azoti A Б B 99,99 0,003 0,01 99,96 0,005 0,04 99,90 0,005 0,10 yvela markaSi tenis Semcveloba ar unda aRematebodes 0,03 kg/m3-s. A markis argoni ZiriTadad gamoiyeneba aqtiuri da iSviaTi liTonebisa (titani, cirkoniumi da niobiumi) da maT fuZeze arsebuli Б markis argoni Senadnobebis SesaduReblad. gankuTvnilia dnobadi da udnobi volframis eleqtrodiT aluminis, magniumisa da maT fuZeze arsebul Senadnobebis SesaduReblad. B markis argoni gamoiyeneba qromnikeliani, koroziamedegi da mxurvalmtkice foladebis SesaduReblad. argonis Senaxva da transportireba warmoebs specialur foladis balonSi, romelSic 150 at (15 mpa) wnevis qveS Tavsdeba 6m3 moculobis argoni. argonis Sesanaxi balonebis qveda nawili SeRebilia Sav ferad, zeda _ TeTrad. balonis zeda nawilSi Savi rusuli asoebiT warwerilia «Аргон чистый». argoni ZiriTadad haeridan miiReba, sadac misi Semcveloba 1,28%-s ar aRemateba. maTi miReba Jangbadis misaReb danadgarebze specialuri argonis misaRebi mowyobilobiT warmoebs. masSi miRebuli argoni sufTavdeba azotisa da Jangbadisagan. heliumi ( He ), argonis msgavsad, warmoadgens sruliad ufero da usuno airs. igi, haerTan SedarebiT, gacilebiT msubuqia, rac aZnelebs SeduRebisas haerisagan liTonis abazanis saimedo dacvas. amitom misi xarji SeduRebisas sakmaod didia. ar- 105 gonTan SedarebiT, heliumi 10-jer ufro msubuqia. misi gamoyeneba SeduRebis procesSi iwvevs SeduRebis zonis SedarebiT intensiur gaxurebas. es ukanaskneli gamowveulia rkalis Zabvis vardnis didi gradientiT. teqnikuri pirobebis tu 51-689-75 Tanaxmad, iwarmoeba ori sortis heliumi: maRali sisufTavis da teqnikuri (cxr. 4.24), heliumis Senaxva da transportireba xdeba foladis specialur balonebSi, sadac igi moTavsebulia 150 at (15 mpa) wnevis qveS. balonebi SeRebilia yavisferi saRebaviT, romlis zeda nawilSic aris warwera rusul enaze «Гелий». cxrili 4.24. heliumis Sedgeniloba, moc. % Semcveloba heliumi (araumc.) wyalbadi (araumt.) azoti (araumt.) Jangbadi (araumt) naxSirwyalbadi neonia maRali sisufTavis 99,985 0,0025 0,005 0,002 0,003 0,002 teqnikuri 99,8 0,06 0,12 0,005 0,005 0,005 heliumi ZiriTadad miiReba specialur danadgarebSi bunebrivi naxSirwyalbadiani airebis gadaciebiT. am dros meTani, eTani da sxva naxSirwyalbadebi gadadian Txevad mdgomareobaSi, xolo heliumis, gaaCnia ra gaTxevadebis Zalze dabali temperatura (-2960 C ), rCeba airad mdgomareobaSi. haerSi heliumi Zalze mcire raodenobiTaa da, argonis msgavsad, Jangbadis misaReb danadgarebSi miiReba rogorc Tanamdevi produqti. aqtiuri damcavi airebi ewodeba iseT airebs, romelTac unari SeswevT haeris mavne zemoq- 106 medebisagan saimedod daicvan SeduRebis zona da gamdnari liToni. amave dros, isini qimiurad reagireben gamdnar liTonTan an ixsnebian masSi. SeduRebaSi aseT damcav airad farTod gamoiyeneba naxSirorJangis airi. igi aqtiuri airia da SeduRebis rkalSi nawilobriv iSleba CO da C 2-ad. amitom SeduRebis dros SeduRebis Txevad liTonur abazanaSi mimdinareobs zogierTi minarevebis intensiuri daJangva da liTonis danaxSirbadianeba. Txevad liTonSi Semavali elementebidan gansakuTrebiT intensiurad iJangebian alumini, titani da cirkoniumi; SedarebiT naklebad siliciumi, manganumi, qromi, vanadiumi da sxva. uaryofiT mxared iTvleboda naxSirorJangis qveS SeduRebisas nakerSi forebis warmoqmna, rac dakavSirebuli iyo SeduRebis abazanidan CO -s gamoyofasa da liTonis sust ganJangvasTan. amitom SesaduRebel mavTulSi siliciumis Seyvanam es uaryofiTi mxare mTlianad moxsna da SeduRebisas naxSirorJangis damcav airad gamoyenebis saSualeba mogvca. naxSirorJangis sawarmoo miReba SesaZloa kirqvis gamowviT (romelic Seicavs 40%-mde CO 2-s), specialur RumelebSi koqsis an anTracitis wviT (≤ 18 % CO 2) an sxva procesebiT. igi warmoadgens sruliad ufero, odnav gansxvavebuli sunis haerze mZime aramomwamlav airs. 00 C -ze misi simkvrive 1,98 g/l Seadgens, rac 1,5-jer metia haerze. es Tviseba ki uzrunvelyofs SeduRebis procesSi gamdnari liTonisa da SeduRebis zonis saimedo dacvas. naxSirorJangis airi maRali wnevis qveS Txevad mdgomareobaSi gadadis, xolo gadacivebisas – uSualod myarSi (mSrali yinuli), romelic gaxurebisas Txevad fazaSi gadausvlelad airad mdgomareobaSi 107 gadadis. Txevadi naxSirorJangi warmoadgens ufero siTxes, romelic +110 C -ze dabla wyalbadze mZimea, xolo mis zeviT _ msubuqi. 1 kg Txevadi naxSirorJangis aorTqlebisas normalur pirobebSi (00 C -ze) miiReba 509 l airi. gost 8050-76-is mixedviT, SeduRebisaTvis gamoiyeneba I da II xarisxis naxSirorJangi, romlebic erTmaneTisagan ZiriTadad wylis orTqlis SemcvelobiT gansxvavdebian (cxr. 4.25). cxrili 4.25. naxSirorJangis airis Sedgeniloba, % Semcveloba CO2 (ara umciresi) CO (ara umetesi) wylis orTqli (760 vr. w. sv. 2000C-ze) xarisxi SeduRebisTvis I xarisxi SeduRebisTvis II xarisxi 99,5 0 0,178 99,0 0 0,515 sakvebi teqnikuri 98,5 98,0 0 0,05 ar ganisazRvreba xSir SemTxvevaSi gamoiyeneba sakvebi naxSirorJangi, romelic Seicavs Tavisufal wyals minarevebis saxiT. amasTan dakavSirebiT, aucilebelia maTi gaSroba. naxSirorJangi transportirdeba da inaxeba foladis balonebSi an cisternebSi Txevad mdgomareobaSi, romelic moxmarebis procesSi gazificirdeba. foladis balonSi 40 l moculobisaa, masSi moTavsebulia 12,6 m3 (anu 12600 l) Txevadi airi. baloni Sav feradaa SeRebili, romlis zeda nawilSic ganlagebulia yviTeli feris saRebaviT warwera (« CO2 сварочный»). 108 ` CO2 saSemduReblo~ amgvarad, SeduRebisas, naxSirorJangis gamoyenebis SemTxvevaSi, warmoqmnili Tavisufali Jangbadis SekavSirebisa da mis uvnebel mdgomareobaSi gadayvanis (widaSi) mizniT saSemduReblo mavTulSi damatebiT SehyavT ganmJangavi elementebi Si da Mn . SeduRebisaTvis farTo gamoyeneba hpova mavTulma C B − 08Γ 2C , C B − 08ΓC . airebis narevi. xSir SemTxvevaSi mizanSewonilia inertuli da aqtiuri airebis narevis gamoyeneba, rac uzrunvelyofs rkalis mdgradobisa da CaduRebis siRrmis zrdas, nakeris formirebis gaumjobesebas, liTonis gaSxefis Semcirebas, nakeris simkvrivis zrdas, rkalSi liTonis gadatanis xasiaTis gaumjobesebas, mwarmoeblurobis gazrdas da a.S. garda amisa, damcavi airis narevis gamoyenebas arsebiTi mniSvneloba aqvs ekonomikuri TvalsazrisiTac. ganvixiloT zogierTi maTgani. argoni+( 1…5%O2 )-is narevi. argonSi Jangbadis mcire minarevi dabla wevs kritikul wertils, romlis drosac liTonis wveTuri gadatana gadadis WavlurSi, uzrunvelyofs SedarebiT mkvrivi nakeris liTonis miRebas, aumjobesebs Sednobadobas, amcirebs SemoWrebs da zrdis procesis mwarmoeblurobas. es narevi gamoiyeneba dabalnaxSirbadiani da legirebuli foladebis SesaduReblad. argoni+( 10 … 20%CO2 )-is narevi. dabalnaxSirbadiani da daballegirebuli foladebis SeduRebisas, xels uwyobs nakerSi forianobis Tavidan acilebas. aRniSnuli raodenobiT argonTan misi narevi zrdis rkalis stabilurobasa da Txeli furclebis SeduRebisas aumjobesebs nakeris xarisxs. 109 75% Ar + 20%CO2 + 5%O2 -is narevi. am proporciis airebis narevi zrdis rkalis stabilurobas mdnadi eleqtrodiT foladebis SeduRebisas, sagrZnoblad amcirebs liTonis gaSxefas, aumjobesebs nakeris formirebasa da xarisxs da amcirebs nakeris forianobas. argoni+( 10…30% N 2 )-is narevi. argonze azotis damateba zrdis rkalis mier Cadnobas. es narevi gamoiyeneba spilenZisa da zogierTi markis uJangavi austenituri foladebis SesaduReblad. 80%CO2 + 20%O2 -is narevi. es narevi gamoirCeva maRali damJangavi TvisebebiT, ris gamoc, CO2 -Tan SedarebiT, izrdeba warmoqmnili widis fenis sisqe. igi uzrunvelyofs CaduRebis siRrmis zrdas, nakeris karg formirebas, minimalur gaSxefasa da nakeris maRal simkvrives. aRniSnuli narevi ixmareba dabali naxSirbadiani da daballegirebuli foladebis SeduRebisas. Jangbadi gamoiyeneba rkaliT SeduRebisas naxSirorJangTan an argonTan erTad. igi warmoadgens usuno da ufero airs, romelic xels uwyobs wvis process. Jangbadi ZiriTadad haeris Rrma gadacivebiT miiReba (iSviT SemTxvevaSi wylis eleqtroliziT). igi unda akmayofilebdes gost 5583-78-is moTxovnebs. iwarmoeba sami sortis Jangbadi: I – Seicavs ≥ 99,7 moc. % O2 ; II _ Seicavs ≥ 99,5 moc. % O2 ; III _ Seicavs ≥ 99,2 moc. % O2. wylis orTqlis Semcveloba samive sortSi 0,005g/sm3-s ar unda aRematebodes. igi miewodeba lurj ferad SeRebil baloneSi Savi saRebaviT rusul enaze warweriT «Кисларод». 110 wyalbadi mgrgvinavi ufero, ugemo da usuno airia. haerTan an JangbadTan narevi feTqebadia. igi ZiriTadad gamoiyeneba atomur-wyalbaduri SeduRebisas, xolo bolo wlebSi plazmuri Wrisa da SeduRebisas, rogorc plazmis warmomqmneli airi. mikroplazmuri SeduRebisas gamoiyeneba argonwyalbadis (≤20 moc.% H 2 ) narevi, rac uzrunvelyofs plazmis svetis karg SekumSvas, ris Sedegad xdis mas SedarebiT koncentrirebuls. garda amisa, wyalbadi, rig SemTxvevebSi, qmnis aRmdgeniT atmosferos. gost 3022-80-is Tanaxmad, miRebis xerxis mixedviT iwarmoeba wyalbadis sami marka: A ,Б, B . maTSi yvelaze sufTaa A markis wyalbadi (99.99 moc. % H 2 ), romelic wylis eleqtroliziT miiReba. igi inaxeba da transportirdeba foladis balonebiT, romelSidac moTavsebulia wyalbadi 150 amt (15 mpa) wneviT. balonebi muq mwvane feradaa SeRebili, wiTeli feris sami wriuli zolebiT. azoti ufero da usuno airia, misi simkvrive 1,25 kg/m3 tolia. igi ar iwvis da xels ar uwyobs wvas. azoti ar ixsneba spilenZSi da masTan ar reagirebs. amitom, rogorc damcavi airi, SesaZloa misi gamoyeneba spilenZis SeduRebisas. gost 9293-74 Tanaxmad, azoti mzaddeba airadi da Txevadi saxiT. igi inaxeba da miewodeba foladis balonebiT 150 atm (15 mpa) wneviT. amJamad iwarmoeba oTxi xarisxis azoti: umaRlesi (≥99.994 moc.% N 2 ); pirveli (≥99,6 moc.%N2); meore (≥99 moc.% N 2 ); mesame (≥97 moc.% N 2 ). mis ZiriTad minarevs Jangbadi warmoadgens. azoti miiReba haeris atmosferodan misi gaTxevadebiTa da reqtifikaciiT. 111 azotis balonebi SeRebilia Sav ferad yavisferi zoliTa da zeda cilindrul nawilSi yviTeli feris warweriT «Азот». 4.6. sawvavi airebi acetileni acetileni warmoadgens naxSirwylebis gajerebul rigs (CnH2n-2). misi qimiuri formulaa C2H2; struqturuli formula H-C=C-H. normaluri wnevasa da temperaturaze. acetileni uferuli airia. acetilenSi fosforiani wyalbadisa da gogirdwyalbadis minarevebis arseboba mas mZafr damaxasiaTebel suns aniWebs. atmosferul wnevaze 0 0 (_82,4)÷(_83,6) C-ze acetileni ikumSeba -85 C-is dabla acetileni gadadis myar mdgomareobaSi da warmoqmnis kristalebs. myari da Txevadi acetileni iolad feTqdeba xaxunis, meqanikuri an hidravlikuri dartymebisa da detonatoris moqmedebiT. acetilenis sruli wva mimdinareobs reaqciiT. C2H2 +2,502 =2CO2+H2O+Q. amgvarad, 1 moculobis acetilenis sruli wvisaTvis saWiroa 2,5 moculobis Jangbadi. farTod gamoiyeneba acetileni qimiur warmoebaSi, rogorc ZiriTadi sawyisi nivTiereba sxvadasxva organuli sinTezis produqtebis misaRebad: sinTezuri kauCuki, plastmasebi, gamxsnelebi, ZmarmJava da a.S, aseve _ rogorc sawvavi nivTiereba masalebis airaluri damuSavebis SemTxvevaSi. Jangbadis areSi wvis dros miiReba ali, romlis temperatura 31500C-s aRwevs. am temperaturis miReba 112 sxva sawvavi airebis gamoyenebiT jerjerobiT ucnobia. aucilebelia gvaxsovdes, rom acetileni (iseve, rogorc wyalbadi) miekuTvneba gansakuTrebiT feTqebad nivTierebas (airs). acetilenis TviTaalebis temperatura 240-6300C farglebSia da damokidebulia wnevasa da masSi arsebul sxvadasxva nivTierebebze: wneva: mpa ...................................0,2.........0,3.......0,4....................2,2 kgZ/sm2 .........................2.............3..........4.....................22 TviTaalebis temp,0C ... 630.........530....... 475..............350 rogorc vxedavT, wnevis zrda amcirebs acetilenis TviTaalebis temperaturas. sawvavi airebi afeTqebasafrTxianobis erT-erTi mniSvnelovani maCvenebelia aalebis energiis sidide: rac mcirea es sidide, miT ufro afeTqebasafrTxiania nivTiereba. acetilens, wyalbadis msgavsad aalebis sididis dabali mniSvneloba axasiaTebs. Tanamedrove praqtikaSi liTonebis airaluri damuSavebisaTvis gamoiyeneba kalciumis karbidisa da wylis urTierTobis reaqcia. kalciumis karbadi CaC2 aris myari kristaluri aRnagobis nivTiereba, romlis texsac muqi ruxi an yavisferi Seferiloba aqvs. kalciumis oqsidisa da naxSirbadisagan karbidis warmoqmna endoTermulia da 1900-23000C _ ze mimdinareobs reeaqciiT CaO +3C =CaC2+CO2 –Q. amgvarad, erTi kg CaC2 warmoqmnisTvis saWiroa 56,08 36,03 = 0,875 kg CaO da = 0,562 kg C. 64,1 64,1 teqnikuri kalciumis karbidi Seicavs 70_75% qimiurad sufTa CaC2, 17-24% CaO-s da sxvadasxva minarevebs, kerZod, magniumis, aluminisa da rkinis 113 oqsidebs, gogirdisa da fosforis naerTebs, ferosiliciumis, naxSirbadisa da sxv. kalciumis karbidi sagrZnoblad aqtiuria da wyalTan urTierTqmedebiT iSleba airadi acetilenisa da kalciumis oqsidis pidratis (Camqrali kiri) warmoqmniT. es procesi egzoTermulia: CaC2 +2H2O = C2H2+Ca(OH)2 +Q. amgvarad, 1 kg qimiurad sufTa CaC2-is daSlisTvis saWiroa Tan, miiReba 36,032 = 0,562 64,1 kg wyali. amas- 26,036 74,096 = 0,406 kg C2H2 da = 1,156 64,1 64,1 kg Ca(OH)2. dauSvebelia kalciumis karbidis gadaxureba. gansakuTrebiT saxifaToa adgilobrivi gadaxurebebi, radganac am dros misi daSlis temperatura 700-8000C-s aRwevs. am temperaturaze SesaZloa karbidis polimerizacia, daSla da afeTqeba, gansakuTrebiT reaqciis zonaSi haeris moxvedrisas. amitom kalciumis karbidis daSlis adgilze temperatura 1500C-s ar unda aRematebodes. kalciumis karbidis nawilakebis zomebis SemcirebiT acetilenis gamosavali mcirdeba, rac aixsneba masSi gare minarevebis didi raodenobiT arsebobiT (CaO da sxv.). kalciumis karbidis daSlis siCqare erT-erTi ZiriTadi maCvenebelia, ramac ganapiroba acetilenis generatorebSi gamoyeneba. es maCvenebeli izomeba 1 kg kalciumis karbididan 1 wuTSi gamoyofili acetilenis raodenobiT. daSlis siCqare (l/kg.wT) damokidebulia kalciumis karbidis sortsa da granulaciaze, agreTve, wylis temperaturaze. dadgenilia, rom daSlis siCqare sakmaod 114 didia kalciumis karbidis dasvelebidan pirveli 2-4 wuTis ganmavlobaSi. kalciumis karbidi aqtiurad reagirebs atmosferos tenTan, amitom igi Tavsdeba da transportirdeba hermetulad daxurul taraSi, romelic unda inaxebodes kargad saniavebel mSral sawyobebSi. 4.7. acetilenis Semcvleli sawvavi airebi acetilenis Semcvleli airebi gamoiyeneba airaluri damuSavebis im procesebSi, romlebic ar moiTxoven gamaxurebeli alis maRal temperaturas. aseTebia: advildnobadi liTonebis (aluminis, magniumisa da maTi Senadnobebis) SeduReba, maRali da dabaltemperaturuli rCilva, zedapiruli wrToba, Txelfurclovani foladebis SeduReba, JangbadiT zedapiruli da gamyofi Wra.Semcvlelma airebma farTo gamoyeneba pova JangbadiT gamyofi Wris dros, rodesac gasaxurebeli alis temperatura ar moqmedebs procesis mimdinareobaze. amitom Wris dros SesaZloa yvela airis gamoyeneba, romelTa narevic JangbadTan iZleva aranakleb 1800-2000oC temperaturis als. Semcvleli airebi, rogorc wesi, gacilebiT iafia acetilenze. amasTan, igi aradeficituri da xelmisawvdomia. airSemcvlelebis efeqturoba da gamoyenebis pirobebi ZiriTadad ganisazRvreba maTi Semdegi TvisebebiT: dabali TbounarianobiT, simkvriviT, aalebis temperaturiTa da JangbadTan narevSi wvis siCqariT, narevSi Jangbadisa da sawvavis fardobiT, 115 alis efeqturi Tburi simZlavriT, JangbadTan narevis wvisas alis temperaturiT. alis efeqturi simZlavre im siTbos raodenobaa, romelic Seitaneba gasaxurebel liTonSi drois erTeulSi (kal/sT). aRebuli sawvavi airis alis efeqturi simZlavre damokidebulia or sidideze: narevSi Jangbadisa da sawvavis fardobasa da sawvavi airis xarjze: β 0 = 0,9 − 1,5; bunebrivi β0 VJ Va . acetilenisaTvis airisaTvis (meTani) β 0 = 1,0 − 1,5; teqnikuri propanisaTvis β 0 = 3,0 − 3,5. bunebrivi airi (meTani). bunebrivi airis Sedgeniloba ganisazRvreba misi mopovebis mixedviT da saSualod Semdegia (moc. %): CH4 _ 97,8; C2H6 da C3H8 _ 0,9; N2 da CO2 _ 1,3. igi xasiaTdeba SedarebiT dabali TbounarianobiT da misi JangbadTan narevis wvisas alis temperatura 2100-22000 C-ia. bunebrivi airi ZiriTadad gamoiyeneba foladis gamyofi da zedapiruli Wris, 4-5 mm sisqis foladis firfitebis da advildnobadi liTonebisa da Senadnobebis SeduRebis, rCilvisa da sxva procesebisaTvis. teqnikuri propani da propan-butanis narevi. es airebi miiReba navTobis produqtebis gadamuSavebis Sedegad. gost 10196-75-is Sesabamisad, teqnikuri propani ZiriTadad Sedgeba propanis (C3H8) an propanisa da propilenisagan (C3H6), romelTa jamuri Semcveloba ≥93 moc.%-ia, garda amisa, masSi SesaZloa 4%-mde eTanis (C2H6), eTilenis (C2H4) da 3%-mde butanisa (C4H10) da butilenis (C4H8) arseboba. JangbadTan maTi narevis wvisas alis temperatura 2400-25000C-s aRwevs. wnevis gazrdiT an temperaturis SemcirebiT 116 propani, butani da maTi narevi gadadis Txevad mdgomareobaSi da mas Txevadi airi ewodeba. Txevadi airi SesaZloa gamoyenebul iqnes 6 mmmde sisqis foladis SesaduReblad, Tujis SesaduReblad da rCilvisaTvis, feradi liTonebisa da Senadnobebis Wrisa da SeduRebisaTvis, dasaduReblad, zedapirul wrTobisaTvis, metalizaciisaTvis, plastmasebis dasafrqvevad da sxv acetileni ZiriTadad miiReba kalciumis karbidisagan acetilenis generatorSi (gost 5190-78 `dabali da maRali wnevis acetilenis generatorebi~). am standartis mixedviT igi SesaZloa iyos dabali wnevis ≤0,01 mpa ⎛⎜ 0,1 kgs ⎝ ⎞ da saSualo wnevis 0,01sm 2 ⎟⎠ ⎛ ⎝ 0,07 da 0,07-0,18 mpa ⎜ 0,1 − 0,7 da 0,7 − 1,5 kgs ⎞ . ganasxsm 2 ⎟⎠ vaveben gadasaadgilebel da stacionarul generatorebs. wyalTan kalciumis karbidis urTierTqmedebis mixedviT, SeiZleba iyos: `karbidi wyalSi~ (KB); `wyali karbidze~ (BK); `sveli~ da `mSrali~ procesiani; `wylis gamodevniT~ (BB). 117 nawili II SeduRebis teqnologia Tavi 5 aluminis Senadnobebis teqnologia 5.1. aluminis Senadnobebis mokle daxasiaTeba aluminis gamoyenebas teqnikaSi ganapirobebs misi iseTi Tvisebebi, rogoricaa: mcire kuTri wona (2,7 g/sm3), gazrdili cveTamedegoba da koroziuli medegoba damJangav areebsa da haerze. sufTa aluminis simtkice dabalia ( δ B ≤80 n/mm2), amitom misgan mzaddeba nakeTobebi, romlebsac ZiriTadad gazrdili koroziuli medegoba moeTxovebaT. alumins da mis Senadnobebs gaaCniaT dnobis dabali temperatura (sufTa aluminis dnobis temperaturaa 6580C), foladTan SedarebiT, wrfivi gafarToebis koeficientis gadidebuli da drekadobis modulis Semcirebuli mniSvnelobebi. qimiuri Sedgenilobebidan, miRebis xerxisa da damuSavebis saxeobidan gamomdinare, alumini da misi Senadnobebi dayofilia or ZiriTad jgufad: aradeformirebadi (gamoiyeneba sxmulis saxiT) da deformirebadi (iyeneben wnexil, naglin an naWed mdgomareobebSi). aradeformirebads (sxmuls) miekuTvneba Senadnobebi siliciumisa da spilenZis mniSvnelovani SemcvelobiT. Tavis mxriv, deformirebad Senadnobebs yofen or kategoriad: pirveli _ Termulad araganmtkicebadi, romelsac miekuTvneba deformirebadi alumini A. ormagi Senadnobebi AMn(AlMn) da AMn(Al-Mg); meore _ Termulad ganmtkicebadi 118 Senadnobebi, romlebic TavianTi TvisebebiT iyofian sam jgufad: I jgufi _ avialebis AB(Al-Cu-Mg) tipis, romlebic bunebrivad daZvelebul mdgomareobaSi kargi koroziuli medegobiT xasiaTdebian; II jgufi _ duraluminebis Д(Al-Cu-Mg) tipis, romlebSic gamoiyofa sami qvejgufi: 1. kargi plastikurobis mqone (Д18, ДЗП); 2. saSualo simtkicis (Д); maRali simtkicis mqone (Д16, Д17); III jgufi _ maRali simtkicis Senadnobebi B(AlCu-Mg-Zn) tipis. aluminis zogierTi Senadnobis qimiuri Sedgeniloba moyvanilia 5.1 cxrilSi. SenaduRi konstruqciebis umravlesoba mzaddeba Termulad araganmtkicebadi deformirebadi aluminis Senadnobebisagan aramopirsalebul mdgomareobaSi. Tumca, bolo wlebSi gamoyenebas poulobs Termulad ganmtkicebadi Senadnobebic. sxmuli Senadnobebi SenaduR konstruqciebSi SezRudulad gamoiyeneba. maT SeduRebas awarmoeben mxolod defeqtebis gamosworebis mizniT. 5.2. aluminis Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani metalurgiuli Taviseburebani. alumini aqtiurad urTierTqmedebs JangbadTan, ris Sedegadac warmoqmnili aluminis oqsidi faravs mis zedapirs sakmaod Zneldnobadi mkvrivi da mtkice oqsidis furCiT. normalur temperaturaze furCis sisqis warmoqmnis Semdeg, aluminis Semdgomi Jangva praqtikulad Cerdeba. amiT aixsneba furCis saukeTeso damcavi Tvisebebi. 119 cxrili 5.1. aluminisa da misi Senadnobebis qimiuri Sedgeniloba standarti gosti 11069-64 sistema Al Al-Mn gosti 4784-74 Al-Mg Al-Mg-Si marka Al A95 АДО АМг АМгС АМг-2 АМг-3 АМг-5 АМг-6 АМг-6.1 АГВ АДЗ1 Al-Cu-Mg Al-Si АЛ-2 АЛ-4 Cu Mg Mn Fe Si deformirebadi Termulad araganmtkicebadi 99,95 0,01 0,03 0,03 99,50 0,02 0,05 0,025 0,30 0,30 dana0,02 0,05 1,0÷1,6 0,7 0,6 rCeni 0,1 0,05 1,0÷1,4 0,25÷0,45 0,15÷0,35 1,8÷2,6 0,2÷0,6 0,4 0,1 3,2÷3,8 0,3÷0,6 0,5 0,5÷0,8 dana0,1 14,8÷5,8 0,5÷0,8 0,4 0,5 rCeni 0,1 5,8÷5,6 0,5÷0,8 0,4 0,4 0,05 5,5÷6,5 0,8÷0,11 0,4 0,4 deformirebadi Termulad ganmtkicebadi danarCeni Д1 Д16 gosti 2685-63 qimiuri Semcveloba, % danarCeni danarCeni 0,1÷ 0,5 0,1 3,8÷ 4,8 3,8÷ 4,9 0,8 0,3 Zn Ti sxva elementebi 0,005 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,002 0,1 0,02 0,1 0,02÷0,10 0,02÷0,10 - 0,05 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,45÷0,9 0,15÷0,35 0,5 0,5÷1,2 0,2 0,15 0,1 0,4÷0,9 0,1 0,5 0,3÷0,7 0,2 0,15 0,1 0,4÷0,8 0,3÷0,8 0,5 0,7 0,3 0,1 0,1 1,2÷1,8 0,3÷0,9 0,5 0,5 0,3 0,1 0,15 10÷13 10÷14 0,3 0,3 - 2,3 0,01 sxmuli (aradeformadi) 0,1 0,5 0,25÷0,5 0,8 120 Jangis furCis umniSvnelovanesi maxasiaTebelia airebis (gansakuTrebiT wylis orTqlis) adsorbciis unari. am Tvisebas furCi inarCunebs liTonis dnobis temperaturamde. miuxedavad imisa, rom oqsidis aRemateba furCis simkvrive (2,85....3,95 g/sm3) aluminisas, gaaCnia ra mniSvnelovani meqanikuri simtkice (20 n/mm2, roca sisqe 10-5 sm), zedapiruli daWimulobis ZalebiT igi iolad kavdeba gamdnari liTonis zedapirze, furCis Tburi gafarToebis koeficienti 3-jer naklebia aluminisaze, ris gamoc liTonis gaxurebisas adgili aqvs furCSi bzarebis warmoqmnas. aluminis legirebis dros icvleba furCis Sedgeniloba. tute da tutemiwa elementebis minarevebis arsebobisas, adgili aqvs furCis gamdidrebas maTi oqsidebiT. aseTi furCi fxvieria. higroskopulia da SedarebiT cudad icavs liTons airebis difuziisagan. zedapirze furCis arseboba arTulebs aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebas, gaaCnia ra dnobis maRali temperatura (20500C), SeduRebis dros furCi ar dneba, faravs liTons mtkice garsiT, rac xels uSlis saerTo abazanis warmoqmnas. Jangbadis mimarT aluminis maRali aqtiurobis gamo, SeduRebis pirobebSi SeuZlebelia aluminis aRdgena misi oqsididan, amitom SeduRebis dros miRebul unda iqnes zomebi furCis dasarRvevad, mis mosacileblad da liTonis ganmeorebiTi daJangvisagan dasacavad. aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros did garTulebas qmnis SenaduR nakerSi forebis warmoqmna. dadgenilia, rom aluminis nakerSi forebis gamomwvevi ZiriTadi mizezi wyalbadia, ro- 121 melsac, sxva airebisagan gansxvavebiT, gamdnar aluminSi maRali xsnadobis unari gaaCnia, xolo SeduRebis abazanaSi gaxsnili wyalbadis wyaros warmoadgens misarTi da ZiriTadi liTonebis zedapirebze arsebuli oqsidis furCsa da cximovan gabinZurebebSi, saeleqtrodo dafarvebsa da flusebSi dagrovili teni. gamdnar aluminTan tenis urTierTqmedeba mimdinareobs Semdegi reaqciiT: 2Al+3H2OQAl2O3+6H abazanis liTonis kristalizaciis dros, temperaturis vardniT mimdinareobs wyalbadis gamoyofa. wyalbadis buStulebi, romlebic ver aswreben abazanidan amotivtivebas, rCebian nakeris liTonSi da warmoqmnian forebs. aluminis Senadnobebis SeduRebis dros, forianobasTan brZola upirvelesi amocanaa, romlis gadasawyvetad saWiroa SemuSavdes rigi RonisZiebebisa SenaduR nakerSi wyalbadis koncentraciis Sesamcireblad. aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros mniSvnelovani garTuleba iqmneba kristalizaciuri bzarebis warmoqmnis gamo. teqnikuri aluminis da aluminmagniumis Senadnobebis medegoba bzarebis warmoqmnisadmi damokidebulia SenaduR nakerSi rikinisa da siliciumis Semcvelobaze. soliciumis Semcvelobis 0,6%-mde zrda aqveiTebs, xolo rkinis Semcvelobis 0,7%-mde gadideba zrdis medegobas kristalizaciuri bzarebisadmi. amasTan, 0,1% siliciumi sakmarisia bzarebis warmoqmnisaTvis, xolo 0,1% rkina ar aris sakmarisi rom gamoiricxos cxeli bzarebis warmoqmna. aluminmagniumis SenadnobebSi SenaduRi nakeris medegoba kristalizaciuri bzarebisadmi damokidebulia magniumis Semcvelo- 122 baze, romlis moqmedebac rkinis moqmedebis analogiuria. foladebisagan gansxvavebiT, aluminis Senadnobebis SeduRebis SemTxvevaSi winaswari gaxureba 200...2500C temperaturamde ar uzrunvelyofs cxeli bzarebis aRkveTas, radganac igi ganapirobebs kristalitebis mniSvnelovan gamsxvilebas da Zabvebisa da deformaciebis zrdas. legirebuli aluminis Senadnobebis SeduRebis dros damatebiTi garTuleba iqmneba civi bzarebis warmoqmnis gamo, e.w. TviTwrTobadi SenadnobebisaTvis (alumini-TuTia-magniumi). civi bzarebi warmoiqmneba SeduRebis Semdeg garkveuli drois monakveTSi. aseT bzarebs xSirad dayovnebul rRvevas undauwodeben. aRiniSnos is garTulebebic, romlebic dakavSirebulia aluminis Senadnobebis SeduRebis Zabvebisa da deformaciebis warmoqmnasTan, rac ganpirobebulia wrfivi gafarToebis koeficientis maRali mniSvnelobiT. SenaduRi SeerTebebis struqtura da Tvisebebi. nakeris struqtura da Termuli gavlenis zonaSi struqturuli cvlilebebi arsebiTad gansazRvraven SenaduRi SeerTebis fizikur-meqanikur Tvisebebs. rogorc foladis, aseve sufTa aluminis SenaduRi SeerTebis nakeris struqtura xasiaTdeba uxeSi, svetovani aRnagobiT. Tumca am ukanasknelis kristalitebis zomebi gacilebiT ufro didia. amitom maRali sisufTavis aluminis SeduRebis dros xSiria nakerSi kristalizaciuri bzarebis warmoqmna. struqturaSi, garda fuZisa (aluminis myari xsnari), SeiniSneba aluminis interliTonuri naerTebi rkinasTan da siliciumTan. aluminmagniumis Senadnobebis SenaduRi SeerTebis nakeri ufro wvrilmarcvlovani aRnagobiT 123 xasiaTdeba. masze gacilebiT wvrilmarcvlovani aRnagoba gaaCniaT aluminmagniumisa da sxva legirebuli Senadnobebis nakerebs, rac dakavSirebulia minarevebis arsebobasTan. struqturaSi SeiniSneba aluminis naerTebi manganumTan, magniumTan da aseve ufro rTuli Sedgenilobis fazebi, romlebic Seicaven rkinisa da siliciumis minarevebs. teqnikurad sufTa aluminisa da Termulad araganmtkicebadi Senadnobebis SenaduRi nakeris mimdebare zonebSi SeduRebis dros mimdinareobs liTonis rekristalizacia umTavresad naglinis mimarTulebiT, rasac Tan axlavs sisalis garkveuli Semcireba. Termulad ganumtkicebadi maRalmagniumiani aluminmagniumis Senadnobebis SeduRebadoba garTulebulia, radganac nakermimdebare zonas gaaCnia gazrdili mgrZnobiaroba gaxurebisadmi da uSualod nakerTan momijnave ubnebSi afuebisadmi midrekileba. gaxurebis dros afuebas iwvevs molekuluri wyalbadi, romliTac Sevsebulia mikrosicarieleebi. afuebisadmi midrekileba izrdeba SenadnobSi magniumis Semcvelobasa da SeduRebis dros gaxurebis xangrZlivobis gazrdiT. Termulad ganmtkicebadi Senadnobebis SeduRebis dros, nakeris mimdebare zonebSi mimdinareobs marcvlebis sazRvrebis Semolxoba da marcvlebs Soris Txevadi SuaSreebis warmoqmna. cxel mdgomareobaSi aRniSnuli rTuli Sedgenilobis fazebi ganapirobebs Termuli gavlenis zonaSi liTonis meqanikuri Tvisebebis daqveiTebas, rac bzarebis warmoqmnis mizezi xdeba. SeduRebis Semdeg Semolxobis zonebi myifed irRveva da maTi simtkice ecema. evteqtikebis ganawileba Semolxobis zonebSi 124 damokidebulia Senadnobis sawyis mdgomareobaze. nawrTobi Senadnobebis SeduRebis dros, evteqtika ganlagdeba myaris xsnaris marcvlebis garSemo uwyvetad SuaSreebis saxiT, maSin rodesac momwvari liTonebisaTvis evteqtikebi wyvetilia. sufTa aluminis SenaduRi nakeri simtkicis maCveneblebiT axlosaa momwvari ZiriTadi liTonis maxasiaTeblebTan ( δ B ≤60...80 n/mm2), xolo Senadnobis SenaduRi nakeris meqanikuri Tvisebebi uaxlovdeba ZiriTad liTonisas ( δ B ≤120...140 n/mm2). garTulebulia aluminmagniumis Senadnobebis SenaduR SeerTebebSi TanaSris simtkicis uzrunvelyofa, radganac adgili aqvs nakeris myari xsnaris magniumiT gaRaribebas. ufro rTulia miRebul iqnes Tanabari simtkicis SenaduRi SeerTebebi Termulad ganmtkicebad SenadnobebSi, radganac interliTonebis gamoyofis gamo xdeba nakermimdebare zonis simtkicis daqveiTeba. atmosferul pirobebSi koroziuli medegobiT aluminisa da misi Senadnobebis SenaduRi SeerTebebi umniSvnelod gansxvavdebian ZiriTadi liTonisagan. agresiul areebSi nakeris koroziuli medegoba gansxvavebulia ZiriTadi liTonisagan, radganac rkinisa da siliciumis minarevebi uaryofiT zemoqmedebas axdenen masze. 125 5.3. aluminis Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani aluminis Senadnobebis SeduRebis dros oqsidis furCis mocileba denis, flusis an eleqtrodis dafarvis Semdgenebis zemoqmedebiT xorcieldeba. aluminis furCis daSla denis moqmedebiT Semdegi meqanizmiT mimdinareobs: Tu detali kaTodad gvevlineba, misken didi siCqariT moZravi dadebiTi ionebi, xvdeba ra liTonis zedapirs, axdens furCis rRvevas da e.w. kaToduri gafrqveviT acilebs mas. Seqceuli polarulobis mudmivi deniT SeduRebis SemTxvevaSi denis gamwmend moqmedebas adgili aqvs mTeli procesis ganmavlobaSi, xolo cvlad denze SeduRebis dros _ im naxevarperiodebSi, roca nakeToba kaTodia. amgvarad, aluminis SesaduReblad iyeneben cvlad dens an Seqceuli polarulobis mudmiv dens. marto denis moqmedebiT SeiZleba dairRves SedarebiT mcire sisqis furCi. furCis dasaSlelad da mosacileblad gacilebiT ufro efeqturia eleqtrodebis dafarvis an flusebis Semdgenebis denTan erToblivi moqmedeba. ganvixiloT aluminis oqsidze flusebis an eleqtrodis dafarvebis zemoqmedebis meqanizmi. aluminisa da misi Senadnobebis SesaduRebeli flusebi da saeleqtrodo dafarvebi (cxr. 5.2) erTnairi tipis arian. maT fuZes tute da tutemiwa elementebis qloriduli marilebis advildnobadi narevebi warmoadgens, romlebsac damatebuli aqvT fToriduli naerTebis garkveuli raodenoba. radganac furCis Tburi gafarTovebis koeficienti sagrZnoblad gansxvavdeba liTonis Tburi gafar- 126 Toebis koeficientisagan, amitom gaxurebis procesSi furCSi wvrili bzarebi warmoiqmneba. bzarebSi Sesuli gamdnari flusi moqmedebs aluminTan da warmoqmnis aluminis qlorids (AlCl3), romelic 1800C temperaturaze qroldeba. Txevad liTonTan kontaqtis adgilze warmoqmnili aluminis qloridis orTqli, romelic maRali drekadobiT xasiaTdeba, mowyvets furCis nawilakebs, ris Semdegac moZravi flusi axdens SeduRebis zonidan aluminis furCis gamotanas. forianobis Tavidan acilebis mizniT, SesaduRebeli detalebisa da saeleqtrodo (misarTi) masalebis zedapirebs (SeduRebamde) furCisa da cximovani gabinZurebebis mocilebis mizniT winaswar amuSaveben. amisaTvis iyeneben meqanikur an qimiur saSualebebs, xolo cximebs cxeli wyliT an organuli xsnarebiT Camorecxaven. didi sisqis detalebis xeliT eleqtrorkaluri SeduRebis dros, Txevadi abazanidan airuli buStulebis mosacileblad, mimarTaven winaswar da Tanmxleb SeTbobas 200...4000C temperaturamde. aluminmagniumis SenadnobebisaTvis, meqanikuri Tvisebebis mosalodneli daqveiTebis gamoricxvis mizniT, SeTbobis temperatura 100...1500C-s ar unda aRematebodes. kristalizaciuri bzarebis warmoqmnisadmi medegobis gasazrdelad, aluminisa da masSi Senadnobebis nakerebSi siliciumis Semcveloba 0,1%ze naklebi unda iyos, xolo rkinis (aseve magniumis aluminmagniumis SenadnobebSi) 0,1%-ze meti. legirebul aluminis SenadnobebSi civ bzarebTan brZolis efeqturi saSualebaa SenaduRi SeerTbebis 200...2200C temperaturamde gaxureba (gadaZveleba), rac xels uwyobs rogorc myari xsnaridan interliTonuri fazebis droul gamoyofas da ko- 127 agulacias, aseve saSemduReblo struqturuli Zabvebis Semcirebas. narCeni Zabvebisa da deformaciebis Sesamcireblad, aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros mimarTaven specialur zomebs, kerZod, konduqtorebSi SeduRebas, koncentrirebuli siTbos wyaroebis gamoyenebas da sxv. Termulad ganmtkicebadi aluminis SenadnobebisaTvis Tanabari simtkicis SenaduRi SeerTebebis misaRebad, saWiroa Termuli damuSavebis sruli ciklis Catareba _ wrToba da daZveleba. minarevebiT gabinZurebuli nakerebis koroziuli medegobis gaumjobeseba SesaZlebelia cxel mdgomareobaSi mopirsalebiT, risTvisac mimarTaven SenaduRi SeerTebebis mowvas. maRali Txeldenadobisa da dabali simtkicis gamo, 5500C temperaturis zemoT, aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros saWiroa gamoyenebul iqnas qvesadebebi. airuli SeduReba. es aris aluminisa da misi Senadnobebis SeduRebis yvelaze Zveli xerxi, romlis ganviTarebasac safuZveli Caeyara XIX saukunis 90-iani wlebidan. Tumca Tavidan airuli SeduRebis warmatebiT praqtikul gamoyenebas abrkolebda is garemoeba, rom ver xerxdeboda Jangis (Al2O3) furCis moSoreba, rac xels uSlida SeduRebis procesis mimdinareobas. aRniSnuli problema moixsna 1906-1907 wlebSi, rodesac Soopma aluminis Jangis furCis gasaxsnelad gamoiyena Semdegi Sedgenilobis flus-pasta: qlorovani kaliumi (60 nawili), qlorovani natriumi (12 nawili), gogirdmJava kaliumi (4 nawili) da wyali (24 nawili). 128 aluminis nakeTobebis airuli SeduRebisTvis momzadeba iTvaliswinebs Semdegi operaciebis Catarebas: misarTi masalis flusiT dafarva; SesaduRebeli zedapirebis gasufTaveba; nawiburebis gamoyvana da SenaduRi SeerTebis awyoba. SeduRebis abazanaSi flusis Seyvana xdeba misarTi masalidan, romlis zedapirsac winaswar faraven flusis feniT. misarTi masalis flusiT dafarvas anxorcieleben ori xerxiT; 1. saSemduReblo mavTuls an wnels axureben airuli sanTuriT da Semdeg amoavleben flusian qilaSi; 2. mavTuls an wnels 200-250 mm sigrZeze Semogozaven wylis an spirtis (sufTa aluminisTvis) flusiani xsnariT. SesaduRebeli zedapirebis gasufTaveba iTvaliswinebs 30-35 mm siganeze orive mxridan meqanikuri gziT _ mbrunavi liTonis jagrisebiT gawmendas, Semdeg qimiurad damuSavebas mowamvliT. aluminisa da misi SenadnobebisaTvis yvelaze gavrcelebulia pirapira SeerTebebi. 4 mm-mde sisqis aluminis furclebis awyoba xdeba nawiburebis gamoyvanis gareSe 0,5-2 mm teqnologiuri RreCos datovebiT. 1-1,5 mm sisqis furclebisTvis rekomendebulia nawiburebis moqimva, romlis simaRlec 2-3-jer meti unda iyos furclis sisqeze. 4-12 mm sisqis furclebisaTvis rekomendebulia nawiburebis V-ri gamoyvana 30-450 gadaxsnis kuTxiT, xolo 12 mm-ze meti sisqis furclebisTvis nawiburebis X-ri gamoyvana 350 gadaxsnis kuTxiT TiToeuli mxridan da dablagvebiT, romlis sididec unda iyos furclis sisqis meoTxedi da ar undaaluminisa aRematebodes da misi 4 mm-s. Senadnobebis airuli SeduRebis warmoeba rekomendebulia ganxorcieldes acetilen-Jangbadis alisa da specialuri flusebis 129 gamoyenebiT. Semcvelobis ali unda iyos mkacrad normaluri O2 ≈ 1,1 , radganac Jangbadis meti C2 H 2 Semcveloba ganapirobebs Al2O3-is warmoebas, xolo Warbi acetileni (C2H2) ki forianobis mizezi xdeba. aluminis Senadnobebis airuli SeduRebisTvis acetilenis Semcvleli sawvavi airebis gamoyenebis sfero Zalian SezRudulia. SeduRebis abazanaSi flusis Seyvana ZiriTadad xdeba misarTi masalidan da zogierT SemTxvevaSi damatebiT SesaduRebeli nawiburebidan, romlebsac winaswar faraven jagrisis gamoyenebiT. aluminisa da misi Senadnobebis airuli SeduReba dasaSvebia nebismier sivrciT mdgomareobaSi, garda didi ganfenilobis horizontaluri nakerebisa. mcire sisqis (4 mm-mde) furclebis SeduRebisTvis aucilebelia qvesadebebis gamoyeneba. moqimviT awyobili furclebis SeduReba xdeba misarTi liTonis gareSe. saSualo sisqis furclebis (V-ri gamoyvaniT) SeduReba xdeba cali mxridan, xolo sqeli furclebis (X-ri gamoyvaniT) orive mxridan horizontalidan nakeTobis 300-ani kuTxiT daxriT `aRmarTze~ (qvemodan zemoT). aluminisa da misi Senadnobebis tavruli SeerTebebis SeduReba rekomendebulia ganxorcieldes `navur~ mdgomareobaSi, rom iqnes Tavidan acilebuli vertikalur kedelze CanaWrebis warmoqmna. naxSiris an grafitis eleqtrodebiT xeliT SeduReba. aluminisa da misi Senadnobebis SeduReba naxSiris an grafitis eleqtrodebiT gamoiyeneba mxolod nakleb sapasuxismgeblo konstruqciebisaTvis. SeduRebas axdenen pirdapiri polarulobis mudmivi denis gamoyenebiT, mxolod qveda mdgomareobaSi. furCis mocilebis mizniT, gamoiyeneba 130 АФ-4Ф tipis flusi, romelic ixsneba wyalSi da funjiT esmeva nakeTobis an misarTi Reros zedapirs. 2 mm-mde sisqis nakeTobebis SeduReba xdeba misarTi liTonis gareSe nawiburebis gamouyvanlad. 2 mm-ze meti sisqis nakeTobebis SeduRebis SemTxvevaSi gamoiyeneba nawiburebis gamoyvana an RreCo, romelic Seadgens SesaduRebeli furclebis sisqis 0,5-0,7 nawils. misarT masalebad ixmareba saeleqtrodo mavTulebi A0, A1 (gost 7871-75) an AK Senadnobi Reroebi, romelic 5% siliciums Seicavs. SeduRebas axorcieleben vertikalidan 10-200 kuTxiT gadaxrili eleqtrodebiT, 15-25 mm sigrZis rkaliT, ganivi rxevebis gareSe. SeduRebis Semdeg narCen widas meqanikuri xerxebiT an CamorecxviT acileben. naxSiris an grafitis eleqtrodebiT SeduRebis naklad SeiZleba CaiTvalos rkalis mZlavri gamosxiveba, nakeTobis sagrZnobi deformacia da sxv. cxrili 5.2. aluminis SeduRebisaTvis gankuTvnili flusebisa da eleqtrodis dafarvebis Sedgeniloba masala qlorovani natriumi (NaCl) qlorovani kaliumi (KCl) qlorovani liTiumi (LiCl) Semcveloba, % LiCl-is ar Semcveli LiCl-is Semcveli flusebi dafarvebi flusebi dafarvebi 16 41 12,5 30 30 28 35,5 30,5 79 51 50,0 40 45 50 50 - - - - - 15 14 10 18,2 131 fTorovani natriumi (NaF) fTorovani kaliumi (KF) mJave gogirdmJava kaliumi (KHSO4) krioliti (Na3AlF6) - 8 - - - 8 1,5 - - - - - 7 - 3 - 5 - 2,5 - 3 - - 5,8 - - 35,5 30 - - - 45,5 pirapira SeerTebebisTvis nawiburebi ar gamoiyvaneba 6mm-mde sisqis liTonis calmxrivi SeduRebisas. agreTve 10...12 mm da meti sisqis liTonebis ormxrivi SeduRebisas mimarTaven 0 nawiburebis gamoyvanas 60...70 kuTxiT da 1...2 mm dablagvebiT. 6 mm-mde sisqis liTonebi duRdeba SeTbobis gareSe, xolo 6 mm-ze meti sisqisaTvis winaswari SeTbobis temperatura SeirCeva nakeTobis intervalSi). sisqis Sesabamisad (100...4000C magaliTad, 6...8 mm sisqisaTvis gamoiyeneba 1000C temperaturamde, 8...10 mm sisqisaTvis 160-2000C-mde SeTboba; ufro met sisqisaTvis saWiroa SedarebiT maRali winaswari SeTbobis temperatura. aluminisa da misi Senadnobebis SesaduReblad ZiriTadad gamoiyeneba ori tipis dafarva: dafarva I Sedgeba 35% kriolitiTa (Na3AlF6) da 65% flusiT АФ-4А (50%KCl; 15% LiCl; 8% NaF da 28% NaCl); dafarva I Sedgeba: 50% KCl; 30% NaCl da 20% Na3AlF6). sufTa aluminisa da AMr SenadnobebisaTvis eleqtrodebis Reroebad gamoiyeneba daaxloebiT ZiriTadi liTonis Sedgenilobis liTonebi. koro- 132 ziamedegi SeerTebebis misaRebad iyeneben cirkoniumiT, qromiT an titaniT legirebul mavTulebs. aluminmagniumis Senadnobebis SesaduRebel saeleqtrodo ReroebSi mizanSewonilia magniumis ufro maRali Semcveloba. magaliTad, AMr3 da AMr5 SenadnobebisaTvis gamoiyeneba mavTulebi Св-АМг3 da Св-АМг6. SeduReba xorcieldeba 6...8 mm diametris eleqtrodebiT Seqceuli polarulobis mudmiv denze, rkalis swrafi gadaadgilebiT ganivi rxevebis gareSe. SeduRebis reJimebia ISed=55...60a; Urk=28...34v. dafaruli eleqtrodebiT SeduRebisaTvis damaxasiaTebelia nakeris Sinagani forianoba da dabali mwarmoebluroba. amitom es meTodi SezRudulad gamoiyeneba. flusis qveS avtomaturi SeduReba. aluminisa da misi Senadnobebis SesaduReblad gamoiyeneba naxevrad Ria rkaliT SeduReba, romlis drosac flusis dozirebuli Txeli fena iyreba rkalis win, rac uzrunvelyofs abazanis saimedo dacvasa da furCis fenis mocilebas. aRniSnuli teqnologiis gamoyenebis aucilebloba ganpirobebulia im garemoebiT, rom Txevad mdgomareobaSi maRali eleqtrogamtarobis mqone flusis Txeli fena ar moaxdens denis Suntirebas, rac gamoiwvevs rkalis mdgradobis rRvevas. flusiT avtomaturi SeduReba gamoiyeneba 10...35 mm detalebisaTvis; SesaZlebelia erTi, ori an xSirad dawyvilebuli saeleqtrodo mavTulebis gamoyenebac. calmxriv nakerebs aduReben foladis droebiT qvesadebze. SeduReba xorcieldeba Seqceuli polarulobis mudmiv denze, romlis sididec 3-jer ufro naklebia, vidre foladebisTvis igive 133 siRrmeze CaduRebis SemTxvevaSi. 5.3 cxrilSi moyvanilia aluminis Senadnobebis SesaduReblad gamoyenebuli saeleqtrodo mavTulebis, xolo 5.4 cxrilSi flusebis qimiuri Sedgeniloba. sxva meTodebTan SedarebiT naxevrad Ria rkaliT aluminis Senadnobebis SeduRebis upiratesobas ganapirobebs maRali mwarmoebluroba da konstruqciis umniSvnelo deformacia. flusis qveS SeduRebis naklovanebad SeiZleba CaiTvalos SeduRebis Semdeg widis qerqis mocilebis aucilebloba. amis gamo, am meTodiT ZiriTadad aduReben pirapira nakerebs, romlisaTvisac ufro iolia widis qerqis mocileba. eleqtrowiduri SeduReba. process asruleben specialurad SemuSavebuli flusebis (AH-A301 da AH-A302) saSualebiT firfitovani eleqtrodiT. aluminisa da misi Senadnobebis eleqtrowiduri SeduRebis teqnologia principulad ar gansxvavdeba sxva liTonebis eleqtrowiduri SeduRebis cnobili xerxebisagan. eleqtrowiduri SeduRebiT miRebuli SenaduRi SeerTebebi mkvrivi struqturiT da maRali meqanikuri TvisebebiT xasiaTdeba. inertul airebSi aradnobadi eleqtrodiT SeduReba. aluminsa da mis Senadnobebs umravles SemTxvevaSi damcav airebSi aduReben dnobadi an aradnobadi eleqtrodebiT. damcav airad gamoiyeneba A da Б markis argoni, argon-heliumis narevi an gazrdili sisufTavis heliumi. aradnobadi eleqtrodis masalad volframi gamoiyeneba, romelsac damatebuli aqvs Toriumi, lanTani, itriumi da sxva elementebi. sufTa volframis gamoyeneba saeleqtrodo masalad rekomendebuli ar aris. 134 argonSi aradnobadi eleqtrodiT SeduReba saukeTeso xerxia Txelfurclovani aluminis nakeTobebisaTvis. specialuri flusebis gamoyenebis gareSe igi uzrunvelyofs SesaduRebeli konstruqciis minimalur deformaciasa da nakeris maRal xarisxs. SeduReba cvlad denze warmoebs da SesaZlebelia rogorc xeliT, aseve naxevrad avtomaturad da avtomaturad. aluminis detalebis zedapirze volframis eleqtrodis uSualo SexebiT rkalis anTeba garTulebulia, amitom rkals jer anTeben damxmare grafitis firfitaze da Semdeg gadaaqvT aradnobadi nakeTobaze. eleqtrodiT xeliT SeduReba SesaZlebelia sivrcis nebismier mdgomareobaSi eleqtrodis ganivi rxevebis gareSe rogorc misarTi liToniT, aseve mis gareSe. misarT masalad gamoiyeneba saSemduReblo mavTuli, romlis qimiuri Sdgenilobac uaxlovdeba ZiriTad liTonisas. rkalis sigrZe 1,5...2,5 mm-s ar unda aRematebodes. aradnobadi leqtrodiT xeliT SeduRebis reJimebi moyvanilia 5.5. cxrilSi. aradnobadi eleqtrodiT naxevrad avtomaturi da avtomaturi SeduReba mimdinareobs sanTuris vertikalur mdgomareobaSi. misarTi mavTuli rkalis zonaSi miewodeba specialuri meqanizmiT. SeduReba xorcieldeba cvladi deniT, romlis reJimebic moyvanilia 5.6 cxrilSi. aluminisa da misi Senadnobebis aradnobadi eleqtrodebiT inertul airebSi SeduRebisaTvis gamoiyeneba specializebuli danadgarebi УДАР-300 da УДАР-500; naxevrad avtomaturi ПШВ-1 da ПШВ-3, avtomati АДНГ-300. didi sisqis detalebis SesaduReblad gamoyenebas poulobs damcav airebSi samfaza rkaliT SeduRebis meTodi. am SemTxvevaSi Tburi nakadis 135 regulirebis saSualebas iZleva nakeris RerZis mimarT volframis eleqtrodis ganlagebis, maTi diametrebisa da maT Soris kuTxis cvlileba. nawiburebis gamoyvanis gareSe samfaza rkaliT erTi gavliT SeiZleba SeduRdes 30 mm-mde sisqis aluminis Senadnobebi. amasTan, gasaTvaliswinebelia is garemoebac, rom miRebuli SenaduRi SeerTeba maRali xarisxiTa da meqanikuri TvisebebiT xasiaTdeba. SeduReba SesaZlebelia ganxorcieldes rogorc xeliT, ise avtomaturad. aluminis Senadnobebis pirapira SeerTebebis samfaza rkaliT SeduRebis rekomendebuli reJimebi moyvanilia 5.7 cxrilSi. Txelfurclovani aluminis nakeTobebis SeerTebis saukeTeso meTodia mikroplazmuri SeduReba. am SemTxvevaSi gamoiyeneba 0,8...1,2 mm diametris ВЛ-10 markis volframis eleqtrodebi. plazmis warmomqmnel airad ixmareba araumcires 99,6% sisufTavis argoni, xolo damcavi airia _ heliumi. denis Zalis cvlileba 10...100a intervalSi uzrunvelyofs 0,2...2 mm sisqis aluminis Senadnobebis xarisxian SeduRebas. 136 cxrili 5.3. aluminisa da misi Senadnobebis saeleqtrodo mavTulebis qimiuri Sedgeniloba, % СвАВ-00 СвВА-1 СвАМг СвАМг5 СвАМг6 СвАМг7 СвАН5 СвАН10 СвАН12 Al Mg Mn ≤99,97 ≤99,5 ≤0,05 4,8÷5,8 5,8÷6,8 6,5÷7,5 ≤0,10 - 1,0÷1,5 0,5÷0,8 0,5÷0,8 0,5÷0,8 - danarCeni mavTulis marka СвАВ-00 СвВА-1 СвАМг СвАМг5 СвАМг6 СвАМг7 СвАН5 СвАН10 СвАН12 mavTulis marka Ti 0,1÷0,2 0,1÷0,2 - Be 0,002÷ ÷0,005 0,002÷ ÷0,005 0,002÷ ÷0,005 - Fe Si ≤0,015 0,20÷0,35 0,3÷0,5 ≤0,4 ≤0,4 ≤0,4 ≤0,6 ≤0,6 ≤0,3 minarevebi ara ≤0,015 0,10÷0,35 0,2÷0,4 ≤0,4 ≤0,5 ≤0,4 4,5÷6,0 7,0÷10,0 11,5÷13,5 umetes minarevebi s jami Zr - Zn 0,1 Cu 0,005 0,015 0,2 sxvadasxva minarevebi 0,01 0,05 0,1 - 0,2 0,05 0,1 1,4 - 0,2 0,1 0,1 1,2 0,2÷0,4 - - - - - 0,2 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 1,0 1,1 0,6 - 137 0,08 0,5 0,35 cxrili 5.4. aluminisa da misi SenadnobebisaTvis saSemduReblo flusebis Sedgeniloba, % flusis marka МАТИ-1 МАТИ-10 АН-А1 SesaduRebeli liToni АМг АМг6 АД1, АМг NaF KCl Na3AlF6 BaCl2 LiCl NaCl 42 - 47 30 50 3 2 30 68 - 8 - 20 cxrili 5.5. aluminisa da misi Senadnobebis aradobadi eleqtrodiT xeliT pirapira SeduRebis reJimebi liTonis sisqe, mm volframis eleqtrodis diametri, mm 0,8÷0,9 1,0÷2,0 3,0÷4,0 5,0÷6,0 8,0÷10,0 1,5÷2,0 1,5÷2,0 3,0÷4,0 4,0÷5,0 5,0 misarTi mavTulis diametri, mm 1,0÷2,5 2,5÷3,0 3,0÷4,0 4,0÷5,0 denis Zala, a airis xarji, l/wT 40÷55 55÷75 100÷150 200÷280 270÷300 4÷5 5÷6 7÷8 7÷8 9÷12 inertul airebSi dnobadi eleqtrodiT SeduReba. aluminis Senadnobis damcav airebSi dnobadi eleqtrodiT meqanizebuli SeduReba mizanSewonilia, Tu SesaerTebeli liTonis sisqe 4 mm-ze metia. am meTodisaTvis damaxasiaTebelia SeduRebis maRali mwarmoebluroba, rasac ganapirobebs Seqceuli polarobis mudmivi denis gamoyeneba. am ukanasknels didi upiratesoba gaaCnia cvlad denTan 138 SedarebiT. rkalis kvebas axorcieleben xisti gare maxasiaTeblis mqone kvebis wyarodan, rkalis aRgzneba xdeba nakeTobasTan mavTulis SexebiT. rkalis wvis mdgradobas ganapirobebs denis Zala, romelic 130a-s aRemateba. saeleqtrodo mavTulis diametri unda iyos 1,4 mm-ze meti, raTa SesaZlebeli gaxdes rkalis zonaSi misi Seuferxebeli miwodeba. dnobadi eleqtrodiT argonSi avtomatur SeduRebas awarmoeben maformirebeli Rarebis mqone liTonis qvesadebebze. miRebuli SenaduRi nakeri maRali xarisxiTa da TvisebebiT xasiaTdeba. cxrili 5.6. aluminisa da misi Senadnobebis aradnobadi eleqtrodiT avtomaturi pirapira erTi gavliT Sesrulebuli SeduRebis reJimebi liTon is sisqe, mm volfr amis eleqtrodis diamet ri, mm misarTi mavTuli s diametri, mm denis Zala, a SeduRebi s siCqare, m/sT mavTulis miwodebi s siCqare, m/sT airis xarji, l/wT 1,5 4 2 80÷110 15÷20 40÷45 7÷8 15÷20 40÷45 7÷8 2,0 4 2 100÷120 2,5 4 2 120÷130 15÷20 36÷42 7÷8 3,0 4 2 150÷170 10÷16 36÷40 8÷9 5,0 6 2 240÷260 10 2-3 480÷490 30÷35 - 12÷16 8,0 10÷14 12 12÷16 10 10 2-3 490÷520 9 - 28÷30 14 10 2-3 550÷600 6 - 29÷30 16 10 2-3 640÷660 6 - 28÷30 139 cxrili 5.7. samfaza rkaliT aluminis Senadnobebis SeduRebis reJimebi liTonis sisqe, mm SeduRebis xerxi eleqtrodis diametri, mm misarTi mavTulis diametri, mm SeduRebis siCqare, m/sT SeduRebis denis Zala, a 2 xeliT 1,5÷2 3 2÷3 3 10÷12 60 8 2 8÷12 28-30 150 avtomaturi 10 2 13-15 500÷540 20 10 2,5 7-8 520÷550 30 10 2,5 4-6 620÷650 6 10 14 390÷430 kontaqturi pirapira SeduReba. aluminisa da magniumis Senadnobebis SemolRvobiT pirapira kontaqturi SeduReba warmoebs gacilebiT iolad, vidre spilenZisa da misi Senadnobebis. procesi mimdinareobs uwyveti SemolRvobiT da mniSvnelovani CajdomiT maRal siCqareebze. saukeTeso Sedegebi miiReba SeduRebis dros damcav airul areSi, Tumca savsebiT damakmayofilebel Sedegebs Rebuloben dacvis gareSe SeduRebis drosac. SeduRebis reJimebis SerCeva xdeba SesaduRebeli masalis qimiuri Sedgenilobisa da zomebis mixedviT. gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba Cajdomis maqsimaluri siCqaris sworad SerCevas, rom Cajdoma ganxorcieldes udides temperaturaze da Sesabamisad minimaluri Zalvis miyenebiT. aluminis rbili sortebisTvis Sveris dasayenebeli sigrZe detalis d diametris mixedviT, iangariSeba formuliT:lS=(1,5÷2,0)d mm 140 am SemTxvevaSi Cajdomis xvedriTi wnevis sididea 1,0-1,5 kg/mm2. aluminisa da magniumis mtkice da Termulad ganmtkicebadi Senadnobebis SemolRvobiT pirapira SeduRebis reJimebi moyvanilia 5.8 cxrilSi. cxrili 5.8. aluminisa da magniumis Senadnobebis zogierTi namzadis SemolRvobiT pirapira SeduRebis saorientacio reJimebi SeduRebis reJimis parametrebi Sveris dasayenebeli sigrZe, mm nameti SemolRvobaze, mm SemolRvobis xangrZlivoba, wm SemolRvobis saSualo siCqare, mm/wm nameti Cajdomaze, mm Cajdomis siCqare, mm/wm Cajdomis xvedriTi wneva, kg/mm aluminis wnelis diametri, mm Senadnobebi АК6 da АМг6Т 80 mm siganis zoluras sisqe, mm 4 6 4-7 12 14 1318 20 38 25 43 30 50 38 65 17 20 22 28 08 10 14 1,7 1,9 2,8 5,0 1,2 1,51,8 5,0 11,3 10,5 7,9 5,6 5,8 1,57 2,8 13,0 13,0 14,0 15,0 7,0 8,5 12,0 150 150 150 150 12,7 19,0 1220 100150 2022 200 16,4 100150 1820 141 13,0 Cajdomis denis qveS, mm xvedriTi simZlavre, kva/mm SeduRebis deni, a 6,0 6,0 7,0 7,0 3,0 3,0 6-8 - - - - 0,4 0,4 - 58 63 63 63 - - - kontaqturi wertilovani SeduReba. aluminis Senadnobebis wertilovani SeduReba gansakuTrebiT ganviTarebulia TviTmfrinavmSeneblobaSi, xelsawyoTmSeneblobaSi da manqanaTmSeneblobis zogierT sferoebSi. wertilovani (da gorgolaWovani) SeduRebis Sesruleba saWiroa `xist~ reJimebze. bzarebis Tavidan acilebis mizniT rekomendebulia АМг, АМг3, АМг5, АМг5В, АМг6Т, Д20, Д16Т da Д20 Senadnobebis momwvar mdgomareobaSi SeduReba. aluminisa da magniumis sxvadasxva Senadnobebis wertilovani SeduRebis reJimebi moyvanilia 5.9 cxrilSi. cxrili 5.9. sxvadasxva msubuqi Senadnobebis wertilovani SeduRebis reJimebi masali s marka АМцАМ АМг6Т furcli s sisqe, mm Zalva eleqtrodze, kg 2+2 3+3 2+3 2+4 2+2 3+3 625 910 500 670 690 700 furclis gadnobis xarisxi, % zed qved a a 45 43,4 45 30 55 63,4 142 55 46,7 66,5 55 60 63,4 SeduRebis deni, ka SeduRebis xangrZlivoba, wm 42,5 53,0 48,0 48,0 33,4 41,5 0,23 0,18 0,23 0,24 0,23 0,22 1,5+1,5 2+4 2+2 2,5+2,5 2,0+0,4 2+2 3+3 2+3 2+4 2+2 2,5+2,5 1+1 2+2 3+3 4+4 Д16АМ Д16АТ АМг5В Д16 800 750 950 450 500 500 750 1000 910 750 600 450 700 850 1100 40 45 40 52 50 50 60 50 50 50 50 - 58 62,5 50 60 72,5 50 66,5 53,5 48,5 50 50 - 46,0 39,4 48,5 44,5 46,7 53,5 45,0 55,4 52,0 31,7 42,2 49,0 55,4 0,21 0,22 0,18 0,21 0,23 0,22 0,22 0,23 0,18 0,21 0,24 0,13 0,20 0,20 0,25 gorgolaWovani kontaqturi SeduReba. aluminisa da misi Senadnobebis gogolaWovani SeduReba farTod gamoiyeneba sxvadasxva nakeTobebis dasamzadeblad, romlebisTvisac ucilebelia germentiulobis dacva. SeduReba xdeba bijuri xerxiT, rac iTvaliswinebs detalis gadaadgilebas gamorTul denze da mudmiv wnevaze. АМц Senadnobis SeduRebis reJimi МШШИ-400-2 tipis manqanaze moyvanilia 5.10 cxrilSi. cxrili 5.10 МШШИ-400-2 tipis manqanaze gorgolaWovani SeduRebis reJimebi furclis sisqe, mm Zalva gorgola Webze, kg SeduRebis dro, wm SeduRebis deni, ka denis milevis dro, wm biji, mm 2+2 0,8+0,8 500 250 0,08 0,04 50 32 0,05 0,05 2,8 1,5 143 Tavi 6 magniumis Senadnobebis SeduRebis teqnologia 6.1. magniumis Senadnobebis daxasiaTeba magniumi gansakuTrebiT msubuqi liTonia, 3 romlis simkvrive (1,75 g/sm ) TiTqmis 15-jer naklebia aluminisa da 4,5-jer rkinisaze. teqnikurad sufTa magniums dabali simtkice ( δ B =80...100 n/mm2) gaaCnia. amitom sakonstruqcio masalebad gamoiyeneba magniumis Senadnobebi, romlebic inarCuneben ra mcire kuTr wonas, gacilebiT ufro maRal simtkices avlenen. yvelaze ufro gavrcelebul malegirebul elementebs, romlebic amtkiceben magniumis myar xsnars, warmoadgenen alumini da TuTia, Tumca maTi ganmtkicebis unari SenarCunebulia mxolod 0 0 150 ..200 C temperaturamde, niodiumiT da naklebad ToriumiT legirebiT, aRniSnul temperaturul intervalSi gansakuTrebiT mkveTrad izrdeba mxurvalmtkicobis Tvisebebi. niodiumiT ganmtkicebis unari 2500...3000C temperaturaze ufro vlindeba. magniums Jangbadisadmi gaaCnia gansakuTrebiT maRali qimiuri swrafva, ris Sedegadac misi zedapiri ifareba MgO oqsidis metad fxvieri furCiT, romelic cudi damcavi TvisebebiT xasiaTdeba. amitom sxva liTonebisagan gansxvavebiT, magniumsa da misi Senadnobebis damaxasiaTebelia sxvadasxva areebSi koroziisadmi metad maRali midrekileba. magniumis Senadnobebisagan damzadebuli detalebis koroziisagan dacvis mizniT rekomendebulia zedapiris laqsaRebavebiT dafarva. furCebis gasamkvriveblad xSirad magniumis SenadnobebSi umateben beriliums. 144 cxrili 6.1. magniumis Senadnobebi legirebis sistema marka Mg Al qimiuri Sedgeniloba Mn Zn Zr Nd La МЛ-5 Mg-NdZn МЛ-10 Mg-ZnLa МЛ-15 fuZe МЛ-3 - - 2,5÷3,5 2. samsxmelo Senadnobebi 2,5÷3,5 0,15÷0,5 0,5÷1,5 fuZe Mg-AlZn MA-15 fuZe Mg-ZnZr-Cd fuZe fuZe fu Z fuZe 1. deformirebadi Senadnobebi (gosti 14957-76) Termulad araganmtkicebadi Mg-Mn MA-1 0,3 1,3÷2,5 0,3 MA-3 0,3 1,5÷2,5 0,3 0,3 1,3÷2,2 0,3 MA-8 Mg-AlMA-2 3÷4 0,15÷0,5 0,2÷0,8 Zn 3,8÷5 0,3÷0,7 0,8÷1,5 MA-2-1 Termulad ganmtkicebadi Mg-Zn-Zr MA-14 5÷6 0,3÷ ÷0,9 - - - - 0,45÷ ÷0,9 - - 1,2÷ ÷2,0 - - - - - - - - - - 0,6÷ 1,5 - 7,5÷9 0,15÷0,5 0,5÷0,8 - - 0,1÷0,7 - - 4,0÷5,0 0,7÷1,1 - 145 Cd 0,4÷1 2,5÷ ,0 4,0 magniumis Senadnobebi aluminis msgavsad, dayofilia or ZiriTad jgufad _ samsxmelo da deformirebad Senadnobebad (cxr. 6.1). Termuli damuSavebisadmi mgrZnobiarobis mixedviT, deformirebad SenadnobebSi gamoyofen Termulad araganmtkicebad da Termulad ganmtkicebad magniumis Senadnobebs. Termulad araganmtkicebad Senadnobebi warmoadgens myar xsnars, romelSic malegirebeli elementebis koncentracia oTaxis temperaturaze xsnadobis zRvarze dabalia, xolo Termulad ganmtkicebad deformirebadi SenadnobebisaTvis malegirebeli elementebis koncentracia aRemateba xsnadobis zRvars oTaxis temperaturis SenaduRipirobebisTvis. konstruqciebis dasamzadeblad ZiriTadad gamoiyeneba deformirebadi Termulad araganmtkicebadi magniumis Senadnobebi, romlebic kargi SeduRebadobiT xasiaTdebian. 6.2. magniumis Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani magniumis Senadnobebis SeduRebis dros erTerT problemas warmoadgens zedapirze arsebuli oqsidebis furCis daSla, romelsac dnobis maRali temperatura (2000C) gaaCnia da arTulebs SeduRebis erTiani abazanis warmoqmnas. SenaduRi nakeris xarisxsa da Tvisebebze mniSvnelovan gavlenas axdens garemomcveli atmosfero, saidanac SesaZlebelia SeduRebis abazanaSi iseTi airebis gadasvla, rogorebicaa: naxSiror- 146 Jangi, Jangbadi, wylis orTqli, azoti da wyalbadi. magniumi reagirebs aRniSnul airebTan da warmoqmnis karbidebs, nitridebs da Jangeulebs, romlebic auareseben magniumis Senadnobebis meqanikur Tvisebebs. garda amisa, nitridebi SenaduRi nakerisaTvis gvevlineba koroziis kerad da aqveiTebs Senadnobis koroziamedegobas. rac Seexeba wyalbads, sxva airebisagan gansxvavebiT, igi ixsneba Txevad magniumSi. magniumis Senadnobebis SeduRebis abazanaSi kristalizacia garkveuli TaviseburebiT xasiaTdeba. myarTxevadi mdgomareobis intervalSi liTons sakmaod dabali plastikuroba gaaCnia. kristalizaciis Semdeg miiReba uxeSi, msxvilmarcvlovani struqturis mqone SenaduRi nakeri. sxvadasxva elementebi, magniumSi SezRuduli xsnadobis gamo, warmoqmnis evteqtikebs, romlebic SuaSreebad ganlagdebian marcvlebs Soris sazRvrebze. Termuli gavlenis zonaSi SeiniSneba marcvlebis gamsxvileba. Termulad ganmtkicebadi SenadnobebisaTvis xSiria marcvlebis sazRvrebis Semolxoba, rac ganapirobebs nakeris mimdebare zonaSi liTonis simtkicis daqveiTebas. magniumis Senadnobebis SenaduR SeerTebebSi xSiria iseTi defeqtebis warmoqmna, rogoricaa kristalizaciuri bzarebi da forebi. kristalizaciuri bzarebis Casaxva da ganviTareba SesaZlebelia rogorc SenaduR nakerSi, aseve nakermimdebare zonaSi. bzarebisadmi medegobaze mavne gavlenas axdens iseTi faqtorebi, rogorebicaa: daqveiTebuli plastikurobis mqone msxvilmarcvlovani struqturis warmoqmna, marcvlebis sazRvrebze evteqtike- 147 bis ganlageba, nakermimdebare zonis sazRvrebze struqturis gamsxvileba da marcvlebis sazRvrebis Semolxoba, SeduRebis procesSi konstruqciis xisti Camagreba da sxva. bzarebisadmi midrekilebaze gavlenas axdens agreTve simyifis temperaturuli intervali. magniumis SenadnobebSi forianobis gamomwvevi mizezia wyalbadi, romelic SeduRebis abazanaSi xvdeba garemomcveli aridan an warmoiqmneba magniumis furCis nawilakebSi arsebuli nestis daSlis Sedegad. garemodan SeRweuli wyalbadi ixsneba SeduRebis abazanis liTonSi. kristalizaciis dros temperaturis daqveiTebis gamo, wyalbadis xsnadoba mkveTrad ecema, xdeba misi swrafi gamoyofa SeduRebis abazanidan da mimdinareobs warmoqmnili buStulebis Seviwroveba didi siCqariT zrdadi dentritebis mier. amitom SeiZleba adgili qondes Taviseburi, naZvisebri moyvanilobis forianobis warmoqmnas. Tumca, rogorc kvlevebma daadastura, magniumis SenadnobebSi forebis gaCenis ZiriTadi mizezia wyalbadi, romelic warmoiqmneba Jangis furCSi arsebuli nestis daSlis Sedegad. am SemTxvevaSi wyalbadi ver aswrebs liTonSi gaxsnas da molekulis magniumis saxiT Senadnobebis gamoiyofa. SeduRebis dros Tburi gafarToebis koeficientis didi mniSvneloba SeerTebebSi warmoqmnis mniSvnelovan Zabvebs. aRniSnuli faqtori iwvevs konstruqciis dabrecas, rac damatebiT arTulebs magniumis Senadnobebis teqnologias. 148 6.3. magniumis Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani acetilen-Jangbadis aliT air-flusuri SeduReba, magniumis Senadnobebis dauSleli SeerTebis miRebis erT-erTi pirveli meTodi iyo. aseve gamoiyeneboda rkaluri SeduRebis iseTi xerxebi, rogoricaa naxSiris eleqtrodiT SeduReba abazanaSi flusis miwodebiT da dafaruli eleqtrodebiT SeduReba. ganxiluli SemTxvevebisaTvis gamdnar liTonSi flusis Seyvana SesaZlebeli iyo misarTi Reros dafarvidan an flusis pastiT dafaruli zedapiridan. aRniSnuli miznisaTvis gaTvaliswinebuli flusebi da dafarvebi (mzaddebodnen qloriduli da fToriduli marilebis fuZeze) aqveiTeben SenaduRi SeerTebebis koroziamedegobas. am faqtoridan gamomdinare ganxiluli meTodebis gamoyeneba magniumisa da misi Senadnobebis SeduRebisTvis rekomendebuli magniumis araa. Senadnobebisagan SenaduRi konstruqciebis dasamzadeblad farTo gamoyenebas naxulobs volframis eleqtrodiT argon-rkaluri SeduReba, romelsac awarmoeben xeliT minimaluri sigrZis (1......2mm) mokle rkaliT, an avtomaturad cvlad denze, rac ganapirobebs erTis mxriv zedapiruli oqsidis TiTqmis mTlianad mocilebas, xolo meores mxriv SeduRebis zonis saimedo dacvas haeris zemoqmedebisagan. zog SemTxvevaSi oqsidisa da damcavi furCebis mocilebis mizniT SeduRebamde mimarTaven nawiburebis meqanikur an qimiur damuSavebas. volfarmis eleqtrodiT SeduReba (xeliT, an avtomaturad) xorcieldeba foladis qvesadebebis gamoyenebiT, romlebsac Rari ukeTdebaT nakeris 149 ukuformirebisaTvis. 2.....6mm sisqis furclebs aduReben nawiburebis gamoyvanis gareSe Semdeg reJimebze: denis Zala 160....290 a; SeduRebis siCqare 1.....20m/sT. 6....10mm sisqis furclebisaTvis iyeneben X-sebr gamoyvanas. bzarebis da konstruqciis dabrecis Tavidan acilebis mizniT, xSir SemTxvevaSi axdenen nakeTobis winaswar SeTbobas da Semdgom Termul damuSavebas. argon-rkaluri SeduRebiT damzadebuli SenaduRi SeerTebebis simtkice Seadgens 60-90%-s ZiriTadi liTonisas. am meTodiT agreTve xorcieldeba magniumis sxmulebis defeqtebis gamosworebac. 150 Tavi 7 titanisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 7.1. titanisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba axal sakonstruqcio masalebidan pirvel adgilzea titani da Senadnobebi mis fuZeze, romelTa upiratesobasac sxva masalebTan mimarTebaSi ganapirobebs Semdegi ori faqtori: normaluri da maRali temperaturis pirobebSi maRali kuTri simtkice da mravali agresiuli aris mimarT maRali koroziuli medegoba. mudmivad izrdeba titanis gamoyenebis sfero qimiur manqanTmSeneblobaSi, saaviacio mrewvelobaSi da mraval titani sxva dargSi. aramagnituri liTonia, romelsac gaaCnia dabali kuTri wona (4,5 g/sm3), dnobis maRali temperatura (16600C), dabali Tbogamtaroba da maRali eleqtrogamtaroba. gansakuTrebiT sufTa titani (romelsac iodidurs uwodeben) SezRudulad gamoiyeneba. teqnikuri titani Seicavs minarevebs, maT Soris, airebs _ Jangbads, azots, wyalbads, romlebic garkveulwilad zrdian simtkices, magram aqveiTeben plastikurobas da siblantes. aRniSnuli airebi da naxSirbadi uaryofiTad moqmedeben titanis SeduRebadobaze, amitom ZiriTad liTonSi da misarT masalebSi maTi maqsimaluri Semcveloba unda iyos: Jangbadi ≤0,15%, azoti ≤0,04%, wyalbadi miRebuli Senadnobebi, ≤0,01,titanis naxSirbadilegirebiT ≤0,1%. gazrdili simtkiciT, sakmarisi plastikurobiTa da siblantiT xasiaTdeba. teqnikuri titanisa da misi zogierTi Senadnobis qimiuri Sedgeniloba moyvanilia 7.1. cxrilSi. 151 aqve SevniSnoT, rom yvela Senadnobi Seicavs alumins, romelic zrdis simtkices plastikurobis SenarCunebiT, aumjobesebs koroziul medegobas da damuSavebas. cxrili 7.1. titani da misi Senadnobebi (gosti 19807-74) Senadnobis marka BT1-00 BT1-0 BT1-1 BT5 OT4-1 OT4 BT6 BT8 BT14 BT15 BT22 qimiuri Sedgeniloba, % Al Mn V Mo erTfaza α-struqturiT Cr teqnikuri titani 4,3÷6,2 orfaza (α+β) struqturiT 1,0÷2,5 0,7÷2,0 3,5÷5,0 0,8÷2,0 5,3÷6,8 3,5÷5,3 5,8÷7,0 2,8÷3,8 3,5÷6,3 0,9÷1,9 2,5÷3,8 erTfaza β struqturiT 2,3÷3,6 6,8÷8,0 4,4÷5,7 4,0÷5,5 4,0÷5,5 9,5÷11,5 0,5÷1,5 titans ori alotropiuli forma gaaCnia. normalur temperaturaze mas aqvs heqsagonaluri meseri (α-faza). 8820C temperaturaze igi ganicdis alotropiul gardaqmnas da ufro maRal temperaturaze mas gaaCnia sivrciT dacentrebuli meseri (βfaza). α-fazas axasiaTebs wvrilmarcvlovani struqtura da gaxurebis Semdeg ar aris mgrZnobiare gacivebis siCqaris mimarT, xolo β-fazas _ msxvilmarcvlovani struqtura da maRali mgrZnobiaroba gacivebis siCqarisadmi. fazuri mdgomareobidan gamomdinare, titanis Senadnobebi SeiZleba daiyos sam jgufad: α, α+β da β Senadnobebad. 152 malegirebeli elementebi gansxvavebul gavlenas axdens titanis Senadnobebis fazur mdgomareobaze. alumini, kala, cirkoniumi da sxv. ar cvlian teqnikuri titanis kristalur aRnagobas, romlisTvisac damaxasiaTebelia normalur temperaturaze α-fazis arseboba, amitom maT α-stabilizatorebs uwodeben. magniumi, molibdeni, vanadiumi, qromi da sxv. saSualebas iZlevian dabal temperaturaze SenarCunebuli iqnas maRaltemperaturuli βfaza. amitom maT β-stabilizatorebs uwodeben. teqnikuri titani da erTfaza α-Senadnobebi Termuli damuSavebiT ar mtkicdebian, isini kargad duRdebian da sakmaod plastikur nakrebs iZlevian. calkeul SemTxvevebSi mimarTaven mowvas Zabvebis moxsnis mizniT. erTfaza β da orfaza α+β _ Senadnobebi ganmtkicebisaTvis ganicdian Termul damuSavebas _ wrTobas Semdgomi moSvebiT (daZveleba). amis Semdeg am Senadnobebis simtkice izrdeba 1400 n/mm2-mde da isini damakmayofilebel plastikurobas inarCuneben. 7.2. titanisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani titani maRal temperaturebze (gansakuTrebiT gamdnar mdgomareobaSi) qimiur aqtivobas amJRavnebs sxvadasxva airebis mimarT. amitom rogorc teqnikuri titani, ise misi Senadnobebi Seicaven Jangbads, azotsa da wyalbads. ganvixiloT titanis zemoqmedeba zogierT airebze. oTaxis teperaturaze titani metad medegia Jangvisadmi, magram maRal temperaturebze Jangbadi 153 iolad ixsneba rogorc α-, aseve β-titanSi, warmoqmnis myar xsnarebs, rac ganapirobebs α β gardaqmnis temperaturis gazrdas, simtkicis amaRlebas da plastikurobis daqveiTebas. haerze gaxurebis dros, 4500C temperaturaze warmoiqmneba titanis oqsidi (TiO2), romelic xenjis saxiT efineba liTonis zedapirs. aRniSnul fenas alfirebuls uwodeben. azoti titanis mimarT gacilebiT ufro energiuli elementia, vidre Jangbadi. 8000C temperaturis zemoT warmoiqmneba titanis nitridi (TiN), romlis dnobis temperatura 29500C-ia. azoti titanSi Sedis myari xsnarisa da nitridebis saxiT. titanSi azotis mcire minarevebsac ki SeuZlia gamoiwvios nemsisebri moyvanilobis martensituli α′-fazis warmoqmna. wyalbadis xsnadoba titanSi gansakuTrebiT maRalia. es imiT aixsneba, rom masSi wyalbadis 0,18%-ze meti Semcvelobis SemTxvevaSi wyalbadis Canacvlebis myari xsnaris warmoqmnasTan erTad aRiniSneba dabaltemperaturuli γ fazis (titanis warmoqmna. titanis hidridebi hidriti TiN2) ganlagdeba marcvlebis SigniT da maT sazRvrebze. airebTan urTierTqmedeba arTulebs titanisa da misi Senadnobebis SeduRebas, amasTan arsebiT gavlenas axdens SenaduRi SeerTebebis xarisxsa da Tvisebebze. SenaduRi SeerTebebis yvelaze gavrcelebuli defeqtebia forebi da civi bzarebi. ganvixiloT maTi warmoqmnis meqanizmi. titanisa da misi SenadnobebisaTvis forebis warmoqmnis ZiriTad wyaros wyalbadi warmoadgens. TxevadTan SedarebiT, myar xsnarSi wyalbadis xsnadobis naxtomisebri mkveTri Semcireba iwvevs kristalizaciis dros am airis intensiur gamoyofas SeduRebis abazanidan. xelSemSleli pirobebis arse- 154 bobisas adgili aqvs airuli Rruebis _ forebis warmoqmnas. SenaduR SeerTebebSi civi bzarebis warmoqmnas xels uwyobs zogierT ubnebSi liTonis plastikurobis daqveiTeba. titanis Senadnobebis simyifes ganapirobeben airuli minarevebi da naxSirbadi. bzarebisadmi medegobaze gansakuTrebiT mavne gavlenas axdens wyalbadi, radganac titanis hidridebis warmoqmna iwvevs liTonis Zlier gamyifebas da, amasTan erTad, igi aZlierebs Jangbadisa da azotis gamyifebad zemoqmedebas. civi bzarebis warmoqmnis mizezi SeiZleba agreTve gaxdes SesaduRebel zedapirze arsebuli alfirebuli fena. titanisa da misi Senadnobebis SenaduR SeerTebebSi civi bzarebis Casaxva-ganviTareba SesaZlebelia drois Semdeg (Senelebuli rRveva). am ukanasknelis gamomwvevi mizezia SenaduR SeerTebaSi wyalbadis Semdgomi gadanawileba. titanis dabali siTbogamtarobis gamo, SenaduRi konstruqciis maRali temperaturis pirobebSi dayovnebis dro sakmaod didia, amitom nakermimdebare zonaSi aRiniSneba marcvlebis mniSvnelovani zrda. garda amisa, temperaturuli da ZabvaTa velebis uTanabrobis gamo, Termuli gavlenis zonaSi mimdinareobs wyalbadis difuzia da am airiT mdidari myife ubnebis formireba. zemo aRniSnuli faqtorebi bzarebis warmoqmnis mizezia da damatebiT garTulebebs qmnis titanisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros. 155 7.3. titanisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani titanis maRali qimiuri aqtiuroba, specifikuri Tbofizikuri Tvisebebi, nakermimdebare zonis midrekileba marcvlebis gamsxvilebisake da sxva faqtorebi, titanis da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiis SemuSavebis safuZvels warmoadgens. xarisxiani SenaduRi SeerTebis miRebis aucilebeli piroba ara marto SeduRebis abazanis saimedo dacvaa haeris zemoqmedebisagan, aramed sruli ormxrivi dacva yvela im ubnis, romelic 5000C temperaturis zemoT xurdeba. amisaTvis saWiroa vakuum-kamerebi da sxva specialuri mowyobilobebi. SenaduRi nakeris ukuformirebisaTvis gamoiyeneba spilenZis qvesadebebi wylis mimwodebeli sistemiT, rac SenaduRi SeerTebebis gacivebis siCqaris regulirebis titanis saSualebas da misi iZleva. Senadnobebis SeduReba xorcieldeba aradnobadi eleqtrodebiT, dnobadi eleqtrodebiT damcav airebSi an flusis qveS da eleqtrowiduri SeduRebiT. aradnobadi eleqtrodiT rkaluri SeduReba. SeduRebas awarmoeben inertul airebSi volframis eleqtrodiT xeliT an avtomaturad. misarT liTonad gamoiyeneba BT-1 tipis Senadnobebisagan damzadebuli mavTuli, romelsac winaswar ukeTdebva vakuumuri mowva. SenaduRi SeerTebis damakmayofilebeli xarisxis misaRwevad, gamoiyeneba A markis sufTa argoni (gosti 10157-75) an heliumi. rkalis kvebis wyaroebi da saSemduReblo aparatura TiTqmis ar gansxvavdebian sxva liTonebis SesaduReblad gamosayenebeli mowyobilobebisagan. 156 0,5...1,5 mm detalebi pirapirad duRdeba RreCosa da misarTi liTonis gareSe. 1,5...3 mm sisqis furclebs aduReben misarTi liToniT an mis gareSe nawiburebis gamouyeneblad. 3 mm-ze meti sisqis detalebisaTvis saWiroa nawiburebis gamoyvana da misarTi liTonis gamoyeneba. titanisa da misi Senadnobebis aradnobadi eleqtrodiT inertul airebSi SeduReba xorcieldeba pirdapiri polarulobis mudmiv denze zedapiruli an CayvinTuli (CaZiruli) rkaliT. airis miwodeba win unda uswrebdes rkalis naTebas. CayvinTuli rkaliT aduReben didi sisqis (3 mm-ze meti) detalebs, xolo zedapiruli rkaliT (rkalis sigrZea 1,5-2,5 mm) mcire sisqis titanis nakeTobebs. da misi Senadnobebis volframis eleqtrodiT argonSi avtomaturi SeduRebis reJimebi moyvanilia 7.2. cxrilSi. cxrili 7.2. titanis da misi Senadnobebis volframis eleqtrodiT argonSi avtomaturi SeduRebis reJimebi detalis sisqe, mm eleqt rodis diamet ri, mm rkalis sigrZe, mm 1,0 1,5 2,0 ÷2,5 2,5÷3,0 1,5÷2,0 1,5÷2,0 2,0÷2,5 2,5÷3,0 1,5÷2,0 1,5÷2,0 2,0÷2,5 2,0÷2,5 ISed, a Urk, v 60÷80 8÷10 80÷100 10÷12 120÷200 12÷14 200÷220 12÷14 157 VSed, m/sT argonis xarji, l/wT nakerkaris lis meozonis re aTvis mxaresTvis 25÷30 25÷30 20÷25 20÷25 14÷17 15÷18 18÷20 22÷26 3÷4 3÷4 4÷5 4÷5 aradnobadi eleqtrodiT argon-rkaluri SeduRebis xarisxis asamaRleblad xSirad iyeneben pasta-flusebs, romlebsac adeben SesaduRebeli nawiburebis torsul zedapirze. titanisa da misi SenadnobebisaTvis SemuSavebulia АН-ТА (agebulia CaF2-is fuZeze) da МАТИ (agebulia AlF3-isa da AlCl fuZeze). seriuli pasta-flusebi, romlebic uzrunvelyofen nakeris siganis Semcirebasa da CaduRebis siRrmis gazrdas, axdenen nakeris liTonis nawilobriv rafinirebas da modifikacias, amaRleben SenaduRi nakeris forebis warmoqmnisadmi medegobas. mcire sisqis (0,5...2 mm) titanis furclebisaTvis rekomendebulia aradnobadi eleqtrodiT impulsurrkaluri SeduRebis gamoyeneba, romlisTvisac damaxasiaTebelia liTonis umniSvnelo gadaxureba da, aqedan gamomdinare, saSemduReblo deformaciebis sagrZnobi Semcireba. ase magaliTad, impulsurrkaluri SeduRebiT, Cveulebriv, argon-rkalur SeduRebasTan SedarebiT, deformaciebi 15...20-iT mcirdeba. inertul airebSi dnobadi eleqtrodiT rkaluri SeduReba. am SemTxvevaSi iyeneben 2...5 mm diametris saeleqtrodo mavTulebs, romelTa qimiuri Sedgeniloba TiTqmis ar gansxvavdeba ZiriTadi liTonis Sedgenilobisagan. SeduRebas awarmoeben Seqceuli polarulobis mudmiv denze, reJimebiT, romlebic uzrunvelyofen liTonis wvrilwveTovan gadatanas. optimaluri reJimebidan gadaxra ganapirobebs saeleqtrodo liTonis intensiur gaSxefas, airuli dacvis darRvevasa da nakeris formirebis gauaresebas. 158 dnobadi eleqtrodiT SeduRebis dros damcavi atmosferos Sedgeniloba gavlenas axdens nakeris formaze. magaliTad, sxva Tanabar pirobebSi, Tu argonSi SeduRebuli nakeris siganea 7...8 mm, heliumSi SeduRebis dros, igi 12 mm-mde izrdeba. titanisa da misi SenadnobebisaTvis rekomendebulia gamoyenebul iqnas aurebis narevi _ 80% heliumi da 20% argoni an sufTa heliumi. 3...6 mm sisqis furcles pirapira aduReben RreCoTi an nawiburebis V-sebri gamoyvaniT 600-iani kuTxiT. ufro meti sisqis detalebisaTvis mimarTaven nawiburebis Vsebr sxvadasxva an X-sebr gamoyvanas. sivrciT mdgomareobaSi ganlagebul titanisa da misi Senadnobebis nakeTobebis samontaJo pirobebSi xSirad aduReben impulsuri naxevrad avtomaturi SeduRebiT. am SemTxvevaSi iyeneben 1,2...2 mm diametris mavTuls, xolo damcav airad _ argons. aRniSnuli xerxi gamoricxavs gaSxefas, uzrunvelyofs ZiriTadi liTonis gadnobis stabilizacias, mniSvnelovnad aumjobesebs nakeris formirebas da amartivebs vertikaluri da Weruli nakerebis naxevrad avtomaturi SeduRebis teqnikas. flusis qveS SeduReba. titanisa da misi Senadnobebisagan damzadebuli detalebisaTvis, romelTa sisqe 2,5 mm-s aRemateba, gamoiyeneba flusis qveS SeduRebis xerxi. SeduRebas awarmoeben Seqceuli polarulobis mudmiv denze imave Sedgenilobis eleqtrodiT, rogoric ZiriTadi liTonia. titanis maRali qimiuri aqtiurobis gamo, mis SesaduReblad gankuTvnilma flusebma unda uzrunvelyos abazanis saimedo dacva haeris zemoqmedebisagan da ar unda moaxdinos nakeris liTonze damJangavi zemoqmedeba. amis garda, aRniSnuli flusebi unda iyos Zneldnadi, vidre foladebis SesaduRebeli flusebi. aR- 159 niSnul moTxovnebs akmayofilebs mSrali granulaciis uJangbado fToridul-qloriduli АН-Т seriis flusebi. 2...8 mm sisqis detalebisaTvis iyeneben АН-Т1 da АН-Т3, xolo ufro sqeli detalebisaTvis АН-Т7 markis flusebs. SeduRebis win aucilebelia am flusebis gamoSroba 200...2500C temperaturaze erTi saaTis ganmavlobaSi. widis qerqis mocileba rekomendebulia 4000C temperaturamde nakeTobis gacivebis Semdeg. titanis maRali eleqtrowinaRobis gamo eleqtrodis didi Sveris SemTxvevaSi saSemduReblo mavTuli gadaxurebas ganicdis, riTac irRveva SeduRebis procesis mdgradoba da uaresdeba nakeris formireba. amitom SeduRebas awarmoeben eleqtrodis mcire SveriT. qvemoT moyvanilia eleqtrodis Sveris optimaluri mniSvnelobebi sxvadasxva diametris mavTulebisaTvis: eleqtrodis diametri, mm _ 2...2,5 3...4 5 eleqtrodis Sveri, mm _ 14...16 17...19 20...22 flusis qveS aduReben rogorc pirapira, aseve kuTxur da Tavgadadebul SeerTebebs. furclovani titanis pirapira nakerebis flusis qveS avtomatur SeduRebas, romlis reJimebic moyvanilia 7.3. cxrilSi, asruleben flusis baliSze an daRarul spilenZisa da gamyol Tamasebze. flusis qveS SeduRebiT miRebuli nakeris struqtura, damcav airebSi SeduRebiT miRebuli nakeris struqturasTan SedarebiT, ufro wvrilmarcvlovania, rac aixsneba flusis modificirebuli moqmedebiT. cxrili 7.3. 160 titanisa da misi Senadnobebis flusis qveS avtomaturi pirapira SeduRebis reJimebi liTo nis sisqe, mm SeduReba 2,5 gamyol qvesadebze gamyol qvesadebze gamyol qvesadebze gamyol qvesadebze spilenZis qvesadebze gamyol qvesadebze spilenZis qvesadebze gamyol qvesadebze spilenZis qvesadebze ormxrivi ormxrivi spilenZis qvesadebze ormxrivi ormxrivi ormxrivi ormxrivi 3 3 4 4 5 5 6 6 6 8 8 10 12 16 18...20 mavTu lis diame tri, mm 2,0 ISed,v a Urk, v Vmiw, m/sT VSed, m/sT 180÷200 30÷32 150÷170 45÷55 2,0 190÷210 28÷30 150÷170 45÷55 2,5 240÷260 30÷32 150÷170 45÷55 2,5 170÷290 30÷32 170÷190 45÷55 3,0 340÷360 32÷34 145÷155 45÷55 3,0 350÷380 32÷34 150÷160 45÷55 3,0 370÷390 32÷34 160÷170 45÷55 3,0 420÷450 32÷34 200÷210 45÷55 3,0 390÷420 30÷32 170÷180 45÷55 2,5 3,0 4,0 240÷260 350÷380 590÷600 30÷32 32÷34 30÷32 160÷170 160÷170 90÷100 45÷55 40÷55 45÷55 3,0 3,0 4,0 4,0 440÷460 450÷500 590÷600 600÷610 32÷34 32÷34 30÷32 30÷32 180÷190 90÷100 90÷100 90÷100 40÷55 40÷55 40÷55 40÷55 eleqtrowiduri SeduReba. titanisa da misi Senadnobebis 30 mm-ze meti sisqis detalebis SeduRebisaTvis mizanSewonilia eleqtrowiduri xer- 161 xis gamoyeneba. am SemTxvevaSi iyeneben АН-Т7 markis Zneldnobad (dnobis temperatura 14000C) uJangbado fluss, romelic gamodnobilia sufTa fToriduli kalciumisagan. titanis BT5-1 markis Senadnobi, romelic legirebulia 5% aluminiT da 3% kaliT, flobs damakmayofilebel SeduRebadobas da maRal simtkices xangrZlivi datvirTvebis dros 5000C temperaturamde. maTgan damzadebuli didi kveTis detalebis SeduReba sakmaod garTulebulia, Tumca efeqturad xorcieldeba eleqtrowiduri SeduRebiT АН-Т2 markis da I xarisxis argonis gamoyenebiT. 60X60 mm kveTis naWedi detalebis SeduRebis reJimebia: denis Zala _ 1600-1800 a; Zabva _ 14-16 v; nawiburebs Soris RreCos sidide _ 26 mm; Cayrili flusis masa _ 130 gr; argonis xarji _ 8 l/wT-Si. es reJimi firfitovani eleqtrodis (zomiT 12X60 mm) gamoyenebis SemTxvevaSi uzrunvelyofs procesis stabilurobas, SenaduRi SeerTebis xarisxsa da tolsimtkices. igive reJimi gamoiyeneba BT1-1 Senadnobis, 8 mm sisqis firfitovani eleqtrodiT didi kveTis nawnexi profilebis eleqtrowiduri SeduRebis dros. titanisa da misi Senadnobebis eleqtrowiduri SeduReba warmoebs gare xisti maxasiaTeblebis mqone transformatorebidan miwodebuli cvladi deniT. amisaTvis gamoiyeneba rogorc mavTuli, aseve firfitovani eleqtrodi da dnobadi satuCe. rom gamoiricxos struqturis gadaxureba da marcvlebis intensiuri zrda, mimarTaven SeduRebis rac SeiZleba mcire RreCoTi (22...26 mm) da minimaluri grZivi energiiT ganxorcielebas. 162 kondensatoruli SeduReba. es xerxi naxulobs gamoyenebas BT1-1 markis titanisagan damzadebuli 1023 mm da 1,0-1,5 mm kedlis sisqis mqone milebis airuli dacvis gareSe SeduRebisTvis. SeduRebis dawyebamde xdeba zedapirebis mowavliT damuSaveba. procesi gansakuTrebuli stabilurobiT mimdinareobs Zabvis Semcirebis da kondensatorebis tevadobis zrdis SemTxvevaSi. SeduRebis reJimebi moyvanilia 7.7 cxrilSi. cxrili 7.6. titanis gorgolaWovani (nakeruli) SeduRebis reJimebi furcle nakeris Zalva SeduRebis sigane, gorgo xangrZlivoba, wm bis lamm sisqe, mm impulsi pauza Webze, kg 0,8+0,8 3,5-4,0 300 0,1-0,12 0,18-0,20 1,0+1,0 4,5-5,5 400 0,14-0,16 0,24-0,28 1,5+1,5 5,5-6,5 500 0,20-0,24 0,3-0,4 2,0+2,0 6,5-7,5 650 0,24-0,28 0,4-0,5 2,5+2,5 7,0-8,0 800 0,28-0,32 0,6-0,8 SeduRebis siCqare, m/wT 0,8-1,0 0,6-0,8 0,5-0,6 0,4-0,5 0,3-0,4 saSemduReb lo deni, a 6000 7500 10000 12000 15000 cxrili 7.7. titanis milebis kondensatoruli pirapira SeduRebis reJimebi marka BT-2-1 milis diametri, mm 10X1 23X1,5 tevadoba, mkf 5000 7000 SeduRebis reJimi dasamuZalva milis xti Cajdoma Sveri, Zabva, v ze, kv mm 850-900 20002100 163 900-1000 2300-2450 1-1,5 1,2-1,8 transformaciis koefi cienti 84 84 Sveris optimaluri sidide 10 mm diametris milebisTvis Seadgens 1,0-1,5 mm-s, 23 mm diametris milebisTvis _ 1,2-1,8 mm-s. rodesac Sveris sidide naklebia 0,8 mm-ze adgili aqvs liTonis amoSxefas, xolo rodesac metia 2,2 mm-ze xdeba torsebis gadaxra, rac ganapirobebs CauduReblobas. rodesac Cajdomis Zalva naklebia 2100 kg-ze _ CauduRebloba, rodesac damuxtvis Zabva aris 1900 v adgili aqvs CauduReblobas, xolo 2200 v-ze amoSxefas. milebis SemolRvobis simaRlea 1,5 mm, sisqe 0,3 mm. kontaqturi pirapira SeduReba. SeduRebis win rekomendebulia torsi gasufTavdes freziT an zumfaris qaRaldiT. kvleviT dadgenilia, rom didi nakeTobebisaTvis 2 mm/wm-Si lRvobis siCqare aris optimaluri, xolo misi Semdgom zrda ganapirobebs SeerTebis simtkicis daqveiTebas, im SemTxvevaSic Tu damcav airad argoni iqneba gamoyenebuli. titanis pirapira SeduRebis saorientacio reJimebi, rodesac lRvobis sawyisi siCqarea 0,5 mm/wm-Si moyvanilia 7.4 cxrilSi. cxrili 7.4. titanis pirapira kontaqturi SeduRebis reJimebi saSemdu Cajdom nakeTo bis Reblo is Sveri, kveTis wneva, mm farTi, kg/mm2 mm2 150 250 500 1000 1500 2000 2500 3000 0,3 0,5-0,8 1,0-1,5 2,0-2,5 3-6 4-10 5-15 10-20 25-mde 25-40 45 50 60 65 70 100 SemolR- Semol nameti, mm Rvobis vobis SemolCajdosaboloo deni, a Rvoba ma siCqare, mm/wm 8 10 10 12 15 18 20 22 164 3 6 6 10 10 12 12 14 6 6 6 5 5 5 5 4 1,5-2,0 2,5-3,0 5,0-7,0 5 7,5 10 12,5 15,0 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 15-30 20-40 35-50 30-50 35-60 45-90 50-100 110 130 140 150 165 180 180-200 24 26 28 30 35 40 40 15 15 15 15 15 15 15 4 3,5 3,5 3,0 3,0 2,5 2,5 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 wertilovani da gorgolaWovani SeduReba. 4 mmmde sisqis titani duRdeba МТП da МШП tipis seriul manqanebze. titanis wertilovani da gorgolaWovani (nakeruli) SeduRebis reJimebi moyvanilia 7.5. da 7.6. cxrilebSi. cxrili 7.5. titanis wertilovani SeduRebis reJimebi Zalva furcle sakontaq bis to zeda- eleqtro debze, kg sisqe, mm piris diametri, mm 0,8 1,0 1,2 1,5 2,0 2,5 4,0-4,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0 6,0-7,0 7,0-8,0 200-250 250-300 320-350 400-500 500-600 600-700 SeduRebis xangrZlivoba, wm detalebis kumSvis dro, wm saSemduReblo deni, a 0,10-1,15 0,15-0,20 0,20-0,25 0,25-0,30 0,25-0,30 0,30-0,40 0,1 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 7000 8000 8500 9000 10000 12000 165 Tavi 8 nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 8.1. nikelisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba nikeli movercxlisfro-TeTri feris liTonia, romlis simkvrive 8,9 g/sm3-ia, dnobis temperatura _ 14530C. mas gaaCnia maRali plastikuroba da simtkice. garkveuli agresiuli areebis mimarT maRali koroziamedegoba, mxurvalmtkicoba da zogierTi sxva specialuri Tvisebebi, ganapirobeben nikelisa da misi Senadnobebis gamoyenebas qimiur manqanaTmSeneblobaSi, xelsawyoTmSeneblobaSi, eleqtroteqnikur mrewvelobasa da meurneobis sxva dargebSi. gansxvavebuli sisufTavis nikelis naxevarfabrikatebi (furclebi, zolebi, lentebi, mavTulebi da sxva). xSirad gamoiyeneba sxvadasxva detalebisa da konstruqciebis dasamzadeblad. mrewveloba awarmoebs nikelis naxevarfabrikatebis xuT markas: НП-0 – 99,98%Ni; НП-1 – 99,9% Ni; НП-2 - 99,5%Ni; НП-3 – 99,3%Ni; НП-5 – 99,0%Ni. isini minarevebis saxiT Seicaven naxSirbads, siliciums, spilenZs, gogirds da fosfors. sakonstruqcio masalebad farTod gamoiyeneba Senadnobebi nikelis fuZeze, nikelis Senadnobebi iyofa sam jgufad: koroziamedegi, mxurvalmtkice, mxurvalmedegi. koroziamedegi Senadnobebisagan mzaddeba nakeTobebi, romlebic muSaoben agresiul areebSi. am jgufis Senadnobebs miekuTvneba monel-liToni, inkoneli da xasteloi. 166 monel-liToni Seicavs spilenZs, rkinas da manganums. igi medegia ftorwyalbadmJavis, gogirdmJavas xsnarebis, zRvis wylis da koncentrirebuli tuteebis mimarT. inkoneli legirebulia qromiT da rkiniT, xasiaTdeba rogorc maRali koroziamedegobiT, aseve maRali simtkiciT. xasteloi legirebulia molibdeniT, xolo zogierT modifikacias damatebuli aqvs qromi. misi modifikaciebi medegia gogirdmJavas, marilmJavasa da damJangavi areebis mimarT. mxurvalmtkice nikelis Senadnobebi legirebulia qromiT, xolo minarevebis saxiT Seicavs titans, alumins, molibdens, volframs, niobiums da sxva. isini ZiriTadad gamoiyenebian airturbinul Zravebis detalebis dasamzadeblad, romlebic maRal temperaturul pirobebSi muSaoben. mxurvalmtkice Senadnobebis modifikaciaa nimonikebi, romlebsac damatebuli aqvT kobalti. mxurvalmtkice Senadnobebi (niqromebi) legirebulia qromiT. maTgan mzaddeba Rumelebis gamaxurebeli elementebi, romlebic 700...11000C temperaturebze muSaoben. nikelis Senadnobebisagan, romlebisganac mzaddeba SenaduRi konstruqciebi, SeiZleba gamovyoT monel-liToni (65....70% nikeli, 27....29% spilenZi, 2...3% rkina, 1,2...1,8% manganumi), niqromi (55...60% nikeli, 15...18% qromi, danarCeni rkina) da nimonikebi, romlebic legirebulia qromiT, titaniT, molibdeniT, volframiT, niobiumiTa da kobaltiT. magaliTad, Senadnobi ЭИ-475Б (XH77ТЮР) romelic farTod gamoiyeneba saaviacio airturbomSeneblobaSi. 167 8.2. nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros mosalodnelia iseTi defeqtebis warmoqmna, rogorebicaa forebi da kristalizaciuri bzarebi. nikelisa da misi Senadnobebis SenaduR nakerebSi forebis gamomwvevi ZiriTadi mizezi azotia, Tumca SeiZleba forebi, agreTve warmoqmnan wyalbadma da Jangbadmac. JangbadTan kontaqtSi nikelis zedapirze warmoiqmneba nikelis oqsidis (NiO) furCi. myar liTonSi nikelis oqsidis xsnadoba Zalian mcirea, maSin rodesac Txevad liTonSi misi xsnadoba mniSvnelovania. SeduRebis abazanaSi naxSirbadis arsebobisas mimdinareobs oqsididan nikelis aRdgenis reaqcia NiO+C Ni+CO, rac SeiZleba forebis gamomwvevi mizezi gaxdes. nikelSi wyalbadis xsnadoba damokidebulia temperaturaze. myaridan Txevad mdgomareobaSi gadasvlisas nikelSi wyalbadis xsnadoba naxtomiseburad izrdeba da temperaturis gadidebasTan erTad ganagrZobs matebas. myar nikelSi azoti praqtikulad uxsnadia, Tumca TxevadSi misma xsnadobam SeiZleba maRal mniSvnelobas miaRwios. kristalizaciis dros xsnadobis Semcirebis gamo, SeduRebis abazanidan azotis intensiuri gamoyofa ganapirobebs SenaduR nakerSi forebis warmoqmnas. kristalizaciuri bzarebisadmi midrekileba, nikelis umniSvnelovanesi Taviseburebaa. nikelisa da mis SenadnobebSi bzarebis warmoqmnis ZiriTadi mizezi gogirdia, romelic warmoqmnis advildnobad 168 evteqtikas (dnobis temperaturaa 6450C) da aqveiTebs liTonis plastikurobas. cxeli bzarebi agreTve SeiZleba warmoqmnas kristalizaciis dros ganviTarebulma likvaciurma procesebma. 8.3. nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis dros, forebis Tavidan acilebis mizniT, saWiroa damcav atmosferoSi, 0,05%-mde SeizRudos azotis Semcveloba; gamoyenebul iqnas flusebi, romlebsac aqvT unari miierTon nikelis oqsidebi; SeduRebis abazanaSi Seyvanil iqnen Zlieri ganmJangvelebi (alumini, titani da sxv.) da a.S. kristalizaciuri bzarebisagan dacvis mizniT gogirdis Semcveloba SeduRebis abazanaSi unda SeizRudos 0,001%-mde (riTac Sesustdeba misi mavne gavlena), gamoyenebul iqnes misarTi masalebi, romlebic Tavisufali iqnebian likvaciis unaris mqone elementebisagan. nikelisa da misi Senadnobebis SerTebisaTvis gamoiyeneba SeduRebis iseTi meTodebi da xerxebi, rogoricaa: airuli; naxSiris eleqtrodiT; dafaruli eleqtrodebiT; flusis qveS; damcav airebSi; kontaqturi da sxv. airuli SeduReba. es meTodi gamoiyeneba mcire sisqis (3-4 mm-mde) furclebis da zolurebis an mcire gabaritis namzadebis SeerTebisTvis, nawiburebis gamoyvanis gareSe. 1,5 mm-ze naklebi sisqisTvis rekomendebulia nawiburebis moqimva da misarTi masalis gareSe SeduReba. ufro sqeli namzadebis 169 awyoba xdeba teqnologiuri RreCos datovebiT (romlis sididec furclis sisqezea damokidebuli) da momWidebis dasmiT nakeris sigrZis yovel 200 mm manZilze. nikelisa da misi Senadnobebis airuli SeduReba xorcieldeba normaluri Sedgenilobis ⎞ ⎛ O2 ⎜⎜ = 1,1 ÷ 1,15 ⎟⎟ ⎠ ⎝ H2 aliT specialuri daniSnulebis flusebisa da misarTi masalebis gamoyenebiT. praqtikulad nikelisTvis SeiZleba gamoyenebul iqnes spilenZis SenadnobebisTvis gankuTvnili flusebi, (cxrili....). wyalSi an spirtSi gaxsnili flusiT faraven misarTi masalis zedapirs da zog SemTxvevaSi SesaduRebel nawiburebsac. nikelis maRali Tbogamtarobis gamo rekomendebulia gacilebiT ufro mZlavri sanTurebis gamoyeneba, vidre igive sisqis foladebisTvis. sanTuris simZlavris SerCeva S furclis sisqis mixedviT xdeba formuliT. W=(140-200)S l/sT misarTi masala SeirCeva daaxloebiT igive Sedgenilobis, rac ZiriTadi liTonia. sasurvelia gamoyenebul iqnes siliciumiT, manganumiT da aseve rkiniT (Tu dasaSvebia koroziuli medegobis TvalsazrisiT) legirebuli nikelis mavTulebi. nikelis SeduReba xdeba `marjvena xerxiT,~ sanTuris daWeriT 900-iani kuTxiT misarTi masalis mimarT da 450-iani kuTxiT nakeTobis mimarT. bzarebis warmoqmnis TvalsazrisiT, awyobili namzadis xisti Camagreba dauSvebelia. grZeli nakerebis SeduReba xdeba `uku-safexurebrivi~ xerxiT, romlis dawyebac rekomendebulia napiridan 250-300 mm-iT daSorebuli adgilebidan. 170 ufro dabali Tbogamtarobis gamo nixrobis SeduRebisTvis sanTuris simZlavre SeirCeva 2-jer ufro mcire, vidre igive sisqis nikelisTvis. nixromis SeduRebisTvis irCeven ZiriTadi liTonis daaxloebiT analogiuri Sedgenilobis misarT masalas, oRond qrobis odnav meti SemcvelobiT. SenaduRi konstruqciebis Sromisunarianobis gasaumjobeseblad, nikelisa da misi Senadnobebis airuli SeduRebis Semdeg mizanSewonilia Termuli damuSaveba _ normalizacia 825-9000C temperaturaze. naxSiris eleqtrodiT SeduReba. am xerxiT SeduRebis Sesruleba SesaZlebelia yovelgvari garTulebis gareSe. Tumca aRsaniSnavia is garemoeba, rom sufTa nikelis SeduRebis SemTxvevaSi adgili aqv nakeris naxSirbadiT `gabinZurebas~, rac dauSvebelia nikelisaTvis. amis gamo nikelis naxSiris eleqtrodiT SeduReba Zalian iSviaTia da gamoiyeneba mxolod mcire sisqis nakeTobebisaTvis misarTi masalis gareSe. nikelis SeduReba xdeba pirdapiri polarobis mudmiv denze airuli SeduRebisTvis gaTvaliswinebuli flusebis gamoyenebiT, romliTac winaswar ifareba SesaduRebeli nawiburebi. SeduRebis reJimebia: eleqtrodis diametri _ 6-8 mm; denis Zala _ 120-140 a; rkalis Zabva _ 22-26 3. nikelis sqeli furclebis naxSiris eleqtrodiT SeduReba praqtikulad ar xorcieldeba. nixromis mavTulebis, zolurebisa da sxva gamaxurebeli elementebis naxSiris eleqtrodiT SeduReba saukeTeso SedegebiT xasiaTdeba. SeduReba xdeba gadagrexili mavTulebiT, borakis (flusad) gamoyenebiT vertikalur sibrtyeSi (zemodan qvemoT). procesis Tanmimdevroba Semdegia: jer xdeba torsebis gaxureba, Semdeg flusis dayra da gadnoba. 171 procesi mimdinareobs maqsimalurad Cqara, gamdnari liTonis burTulas warmoqmnisTanave momentalurad xdeba rkalis alis mocileba. SeduReba xdeba cvladi deniT Semdeg reJimebze: naxSiris eleqtrodis diametri _ 8-10mm, denis Zala _ 60-90 a, rkalis _ 24-26 v. naxSiris eleqtrodiT SeduReba agreTve rekomendebulia radioteqnikaSi gamoyenebuli nikelaluminis Semdegi SenadnobisaTvis: 25% Ni, 15% Al, 60% Fe. misarT masalad iyeneben monel liTonis an Св08Г markis mavTulebs, xolo flusad mdnar boraks. SeduReba xdeba pirdapiri polarobis mudmivi deniT Semdeg reJimebze: eleqtrodis diametri _ 6-8 mm, SeduRebis deni _ 160-180 a, rkalis Zabvadafaruli _ 28-32 v. eleqtrodebis SeduReba. sapasuxismgeblo qimiuri aparaturisTvis 5 mm-ze sqeli nikelis furclebis SeduRebisTvis (xeliT an meqanizebulad) sakmaod gavrcelebulia mdnari liTonis eleqtrodiT rkaluri SeduReba. xeliT SeduReba xorcieldeba dafaruli eleqtrodebiT, xolo meqanizebuli flusis qveS. nikelisa da misi SenadnobebisTvis gankuTvnili dafaruli eleqtrodebis markebia: H-10, H-37, НМц-23. am eleqtrodebSi Rerod gamoyenebulia H1, НП-1 da НП-2 markis daWrili saSemduReblo mavTulebi, romlebzec Semogozilia fTorkalciumis (fuZe) dafarvebi. nikelis maRali eleqtruli winaRobis gamo, 3-5 mm diametris eleqtrodebis sigrZe Seadgens 300 mm-s, xolo dafarvis sisqe 1-1,5 mm-s. 5 mm-ze meti diametris eleqtrodebi praqtikaSi ar gamoiyeneba. maqsimaluri Cadnobis siRrmis misaRebad nikelis dafaruli eleqtrodebiT SeduReba saWiroebs nawiburebis gamoyvanas, romelic SeiZleba iyos V-ri 172 350-iani gadaxsniT (TiToeuli mxridan) da umniSvnelo dablagvebiTi (1-2 mm) an X-ri /15 mm-ze meti sisqeebisTvis. eleqtrodis diametris SerCeva xdeba SesaduRebeli detalebis S sisqis mixedviT Semdegi formuliT. d= S + 1 mm 2 xolo SeduRebis dens SeirCeven eleqtrodis diametris Sesabamisad. I S = (35 − 45)d a SeduRebis procesSi, romelic mimdinareobs Seqceuli polarobis mudmiv denze, eleqtrods iWeren perpendikularulad, an xrian 150-ani kuTxiT nawiburebis mxares da misi boloTi asruleben umniSvnelo grZiv rxevebs, rac ganapirobebs ufro Warbi raodenobiT airebis gamodevnas Txevadi abazanidan da ufro mkvrivi nakerebis miRebas (ganivi rxevebis SesrulebasTan SedarebiT). 8 mm-ze naklebi sisqis furclebis SeduReba xdeba cali mxridan. 8-15mm sisqis furclebis (V-ri gamoyvaniT) calmxrivi orSrianis sanacvlod, rekomendebulia erTSriani ormxrivi SeduReba. 15 mm-ze meti sisqis (X-ri gamoyvaniT) nakeTobebisTvis aucilebelia winaswari SeTboba temperaturamde da Semdeg ormxrivi 200-2500C. SeduReba. flusis qveS avtomaturi SeduReba. am meTodiT mdnari flusis qveS SeduReba uaryofiT Sedegebs iZleva, radganac mimdinareobs nakeris gabinZureba mavne minarevebiT, rac ganapirobebs bzarebisa da forebis warmoqmnas. amitom nikelisa da misi Senadnobebis meqanizebuli SeduRebisTvis rekomendebulia keramikuli flusebis gamoyeneba, romelTa widis 173 warmomqmnel fuZed SerCeulia sistema CaO-5CaO; 3Al2CaF2. saSemduReblo mavTuls iyeneben daaxloebiT iseTive Sedgenilobisas, rac ZiriTadi liTonia (Н1. НП da sxva). mavTulis diametris SerCeva xdeba SesaduRebeli nawiburebis saxeobidan gamomdinare. Txeli mavTulis (diametri 1,6-2mm) gamoyeneba Zalian SezRudulia, radganac aRiniSneba misi mniSvnelovani gadaxureba `Sveris~ (denmimyvanidan rkinamde) adgilas. amis gamo mcire diametriani mavTulebisTvis Sveris sidide ar unda aRematebodes 25 mm-s, xolo didi diametrebisTvis flusis sisqes, rac Seadgens 35 mm-s, SeduRebis reJimebis SerCeva xdeba SesaduRebeli nakeTobis sisqis mixedviT. 8.1. cxrilSi moyvanilia nikelis ЖН-1 keramikuli flusis qveS Seqceuli polarobis mudmiv denze avtomaturi SeduRebis reJimebi. cxrili 8.1. nikelis ЖН-1 markis keramikuli flusis qveS avtomaturi SeduRebis saorientacio reJimebi liTonis sisqe, mm 5 6 7 8 mavTulis diametri, mm nawiburebis gamoyvana dablagvebis sidide, mm RreCo, mm deni, a 3 4 5 3 4 5 3 4 5 3 4 ara V kuTxe 350 ara V kuTxe 350 V kuTxe 350 kuTxe 350 V kuTxe 350 ara ara ara ara 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 ara 0,5 1,5 350 375 400 360 390 420 370 415 450 380 435 174 0,7 1,5 1,0 1,5 1,2 SeduRe gavl bis aTa siCqare ricx vi 24 27 30 23 26 29 22 25 28 21 24 1 1 1 1-2 9 10 11 12 5 3 4 5 3 4 5 3 4 5 3 4 5 kuTxe V kuTxe kuTxe V kuTxe V kuTxe kuTxe V kuTxe kuTxe 350 350 350 350 350 350 350 350 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1-2 1,5 1,2 1,7 1,5 1,7 2,0 2,5 2,0 2,5 480 390 450 510 400 475 540 410 495 570 420 515 600 27 20 23 26 19 22 25 18 21 24 17 20 23 1-2 1-2 1-2 2-3 damcav airebSi SeduReba. feradi liTonebis SeerTebis yvelaze gavrcelebuli xerxi _ volframis eleqtrodiT argonSi SeduReba nikelis SemTxvevaSi uaryofiTi SedegebiT xasiaTdeba, rac gamoixateba Warbi raodenobiT forebis warmoqmnaSi. praqtikulad dadgenilia, rom argonisTvis garkveuli raodenobiT gazisebri wyalbadis damateba, uzrunvelyofs nikelis SeduRebis dros forebisgan Tavisufali SenaduRi nakeris miRebas. eqsperimentebiT dadasturda, rom aseTive Sedegi aRiniSneba argonisTvis garkveuli raodenobiT azotis damatebis SemTxvevaSic, amitom argonis sortis SerCevis dros yuradReba unda gamaxvildes mis SemadgenlobaSi ara azotis, aramed Jangbadis Semcvelobis damcavi airebis SezRudvaze. areSi nikelisa da misi Senadnobebis SeduReba volframis eleqtrodiT da argonwyalbadis narevis gamoyenebiT. praqtikulad dadgenilia, rom Н-1 da :ПН-1 markis nikelis SeduRebis dros efeqturia argonisTvis 3,2-3,5% wyalbadis damateba. airebis Sereva xdeba sanaTurSi, 175 romelsac argoni da wyalbadi miewodeba garkveul xarjze daregulirebuli rotametrebidan. argon-wyalbadis narevSi nikelis SeduReba xdeba pirdapiri polarobis mudmiv denze. rekomendebulia misarT masalad titaniT, niobiumiT da sxva aqtiuri liTonebiT legirebuli Н-1 da ПН-1 markis mavTulebis gamoyeneba. deficitis SemTxvevaSi dasaSvebia am masalebis HMц 3 markis mavTulis Secvla. 1,5-2,0 sisqis furclovani nikelis pirapira SeduReba (maRali drekadobis gamo nawiburebis moqimva gamoricxulia) xdeba misarTi masalis gareSe. 3 mm-de sisqis furclovani nikelisTvis misarT masalad iyeneben 2-3 mm diametris mavTuls. rogorc xeliT, aseve avtomaturi SeduReba xdeba 2mm diametris BТ-15 markis volframis eleqtrodiT. 3mm-ze naklebi sisqis furclebisTvis SeduReba xdeba Semdeg reJimebze: denis Zala _ 50-60 a nikelisTvis da 60-80 a SenadnobebisTvis; argonis xarji _ 540 l/sT-Si, wyalbadis xarji – 18-20 l/sTSi. kontaqturi SeduReba. kontaqturi SeduRebis yvela saxeoba ZiriTadad gamoiyeneba nixromis tipis nikelis Senadnobebis SeerTebisTvis. teqnikuri nikelis kontaqturi SeduReba iSviaTia da gamoiyeneba mcire sisqis furclebis SeerTebisTvis xelsawyoTmSeneblobis mxolod zogierT sferoSi. nixromis nakeTobebi floben ra maRal eleqtrul winaRobas, saukeTesod duRdebian dabal denebze Cajdomis mniSvnelovani wnevis miyenebiT. nikelisa da misi SenadnobebisTvis wertilovani SeduRebis safuZvlad miCneulia nixromis SeduRebis reJimebi, romlebic moyvanilia 8.2. cxrilSi. 176 cxrili 8.2. nikelisa da misi Senadnobebis wertilovani SeduRebis saorientacio reJimebi TiToeuli eleqtro detalis dis muSa diametri, diametri mm mm 0,5 4 1,0 5 1,5 6 2,0 7 Zalva eleqtrodze, kg. 200-300 350-450 600-650 700-900 SeduRebis SeduRebi denis CarTvis s xangrZlivoba, deni, a wm. 0,04-0,88 3500-4500 0,55-0,10 6000-7000 0,10-0,16 8000-10000 0,15-0,20 10000-12000 nikelis Txeli mavTulebi kargad eqvemdebarebian kondensatorul SeduRebas pirapira SeerTebiT CK tipis manqanebze da pirgadadebuli SeerTebebiT TK tipis manqanebze. 0,5 mm nixromis mavTulis pirapira SeerTebisTvis kondensatoruli SeduRebis reJimebia: kondensatorebis tevadoba _ 920-960 mkf; kondensatorebis muxtis Zabva _ 530-560 v; pirapiras kumSvis Zala – 16 kg. nixromis mniSvnelovani kveTis nakeTobebis SeduReba SesaZlebelia maRali simZlavris manqanebze. 1000 kva simZlavris manqanebze awarmoeben 855 mm2, kveTis ЭH-435 markis (76,5% NNi, 21,18% Cr) nixromisgan damzadebuli profiluri rgolebis pirapira SeduRebas. manqanaze SeTbobis operacia sruldeba xeliT, xolo SemolRvoba da Cajdoma avtomatizirebulia. profiluri rgolebis kontaqturi pirapira SeduRebis reJimebia: Sveris Casayenebeli jamuri sigrZe......................................70 nameti, mm: SeTbobaze.......................................................................................................10-15 177 SemolRvobaze............................................................................................16-18 denis qveS qveS Cajdomaze .........................................................6 udenod Cajdomaze................................................................................2 Cajdomis Zalva, kg............................................................................ 30000 mokle CarTvis deni,a ......................................................................47200 galRvobis siCqare, mm/wm................................................................3,5 Cajdomis siCqare, mm/wm....................................................................15,0 SeduRebis ciklis xangrZlivoba, wm.................................40 178 Tavi 9 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 9.1. spilenZisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba spilenZis simkvrive 8.9 g/sm3–ia, dnobis temperatura - 1083 oc, droebiTi winaRoba momwvar mdgoreobaSi – 200 n/mm2, fardobiTi wagrZeleba – 50%. misi specifikuri fizikur-qimiuri Tvisebebi (maRali eleqtrogamtaroba, Tbogamtaroba, koroziuli medegoba da gamyarebisadmi mdgradoba Zalian dabali temperaturis pirobebSi) ganapirobeben spilenZisa da misi Senadnobebis farTo gamoyenebas eleqtroteqnikuri mrewvelobis, xelsawyoTa teqnikisa da qimiuri manqanaTmSeneblobis sxvadasxva aparaturis dasamzadeblad. bolo wlebSi spilenZs iyeneben speceleqtrometalurgiaSi, vakuumur-rkaluri Rumelebis, eleqtrowiduri da plazmuri gadadnobis kristalizatorebis Seucvlel masalad. cnobilia spilenZis Semdegi markebi: M0 (99,95% Cu, minarevebi 0,05%); M1 (99,90% Cu, minarevebi <0,1 %); M2 (99.70% Cu, minarevebi <0.3%) MЭC (99.5% Cu minarevebi <0.5%) da sxva. sufTa spilenZi wneviT kargad muSavdeba rogorc civ, aseve cxel mdgomareobaSi. temperaturis gazrdiT spilenZis meqanikuri Tvisebebi sakmaod farTo zRvrebSi icvleba. manqanaTmSeneblobaSi sakmaod gavrcelebulia Senadnobebi spilenZis fuZeze - TiTberi da brinjao, romlebsac ukeTesi simtkicis maCveneblebi da teqnologiuri maxasiaTeblebi gaaCniaT spilenZTan mimarTebaSi. TiTberi warmoadgens spilenZis Senadnobs Tu- 179 TiasTan. maT yofen or jgufad - ubralo (erTfaza) da specialuri (mravalkomponentiani). brinjao warmoadgens spilenZis Senadnobs kalasTan, aluminTan, manganumTan, rkinasTan da sxv. Tu brinjaos ZiriTadi malegirebeli elementia kala, mas uwodeben kalians. arsebobs agreTve aluminiani, beeriliumiani, kadmiumiani da sxva brinjaoebi. spilenZisa da misi zogierTi Senadnobis qimiuri Sedgenilobebi moyvanilia 9.1. cxrilSi. cxrili 9.1. spilenZi da misi Senadnobebi brinjao TiTberi spilenZi Senadnobebi jgufi marka elementebis Semcveloba, % Cu Mn Zn Si Al Fe minarevebi M0 99,95 - - - - - 0,05 M1 99,90 - - - - - 0,1 M2 99,70 - - - - - 0,3 МЭС 99,5 - - - - - 0,5 Л90 88÷91 - danarC eni - - - 0,2 Л62 60,5÷ ÷63,5 - danarC eni - - - 0,5 ЛМц-58-2 57÷60 1,0÷ ÷2,0 danarC eni - - - 1,2 ЛК-80-3 79÷81 - - - 1,5 БрКМц3 fuZe 1,0÷ ÷1,5 - 2,75 ÷3,5 - - 1,1 БрЛМц9-2 fuZe 1,5÷ ÷2,5 - - 8÷10 - 1,7 БрЛЭКМц 10-3-1б5 fuZe 1,0÷ ÷2,0 - - 9÷11 2÷4 1,75 danarC 2,5÷ eni 4,0 180 9.2 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis SefasebisTvis saWiroa gaTvaliswinebul iqnas sxvadasxva Taviseburebani, romlebic arsebiT gavlenas axdenen SeduRebis teqnologiaze. maRali Tbogamtaroba, romelic arTulebs spilenZisa da misi Senadnobebis lokalur gaxurebas, saWiroebs misi SeduRebisTvis koncentrirebuli siTbos wyaroebisa da maRali reJinebis gamdnar gamoyenebas. mdgomareobaSi spilenZis swafva Jangbadisaken warmoqmnis spilenZis oqsids, romelic xsnadia Txevad mdgomareobaSi da Zalian SezRudulad myarSi. igi warmoqmnis spilenZTan romelic advildnobad evteqtikas (Cu-CuO2), ganlagdeba ra marcvlebs Soris, aqveiTebs liTonis koroziamedegobasa da plastikurobas. Jangbadis 0,1%-ze Warbi Semcvelobisas mniSvnelovnad rTuldeba spilenZis nakeTobebis cxlad deformacia, SeduReba, rCilva da cxlad damuSavebis sxva saxeebi. aqedan gamomdinare, saWiroa SeduRebis abazanaSi aqtiuri ganmJangvelebis (fosfori, manganumi, siliciumi da sxv.) Seyvana. fosforis ganmJangavad gamoyeneba unda SeizRudos, radganac man SeiZleba warmoqmnas advildnobadi evteqtikebi, daaqveiTos koroziuli medegoba gamdnar da eleqtrogamtaroba. mdgomareobaSi spilenZis mier wyalbadis STanTqmis unaris gazrdis da maRali TbogamtarobiT ganpirobebuli abazanis liTonis swrafi gacivebiT gamowveuli wyalbadis xsnadobis mkveTri Semcirebis gamo, wyalbadi ver aswrebs gamoyofas da SenaduR nakerSi forebis saxiT rCeba. garda amisa, 181 wyalbadi reaqciaSi Sedis spilenZis oqsidTan da warmoqmnili wylis orTqli grovdeba ra mikrodefeqtebSi, qmnis wnevasa da warmoqmnis mikrobzarebs. amitom saWiroa SeizRudos SeduRebis abazanaSi wyalbadis moxvedra. spilenZisa da misi Senadnobebis Tburi gafarToebis koeficientis maRali mniSvelobiT gamowveulma narCenma Zavebma da deformaciebma SeiZleba ganapirobos SeduRebis dros nakerSi bzarebis warmoqmna. deformaciebis Sesamcireblad SeduRebas awarmoeben konstruqciis xisti CamagrebiT. bzarebis mizezi agreTve SeiZleba iyos kristalitebis sazRvrebze ganlagebuli advildnobadi evteqtikebi. amitom saWiroa spilenZSi SeizRudos mavne minarevebis koncentracia. TiTberis SeduRebis dros SesaZloa TuTiis aorTqleba, ramac SeiZleba gamoiwvios nakeris forianoba. garda amisa, warmoqmnili TuTiis oqsidi momwamvlelia da aucilebelia SeduRebis procesSi kargi ventilacia. aRniSnuli garTulebis Tavidan acileba SesaZlebelia winaswari SeTbobiT da SeduRebis siCqaris gazrdiT. gamdnari spilenZisa da misi Senadnobebis maRali Txeldenadoba (gansakuTrebiT brinjaosi) arTulebs SeduRebas vertikalur da Werul mdgomareobebSi. amitom SeduRebas awarmoeben qveda mdgomareobaSi da qvesadebebis gamoyenebiT. spilenZisa da misi SenadnobebisTvis damaxasiaTebelia nakeris liTonis midrekileba macvlebis gamsxvilebisken (gansakuTrebiT mravalSriani SeduRebisTvis). amitom rekomendebulia liTonis daTelva TiToeuli Sris gavlis win. 182 9.3. spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani spilenZisgan damzadebuli nakeTobebis dauSleli SeerTebebisTvis gamoiyeneba airuli, naxSiris eleqtrodiT, dafaruli eleqtrodebiT, flusis qveS, damcav airebSi, kontaqturi da sxv. SeduRebis meTodebi da xerxebi. airuli SeduReba. am procesisTvis gankuTvnili saSemduReblo masalebia. sawvavi airebi, misarTi liToni da flusebi. SesaduRebeli detalebis nawiburebisa da misarTi masalis gasadnobad ZiriTadad iyeneben acetilen (C2H2) Jangbadis narevs. danarCeni sawvavi airebi acetilenis Semcvlelebia da gamoiyeneba mxolod mcire sisqis nakeTobebis SeduRebis SemTxvevebSi. airuli SeduRebisTvis flusebis gamoyenebis daniSnulebaa zedapirze arsebuli Jangeuli furCebis daSla da araliTonur CanarTebTan erTad, widaSi gadayvana. feradi liTonebis airuli SeduRebis SemTxvevaSi, didi mniSvneloba eniWeba misarTi liTonis Sedgenilobisa da zomis SerCevas. xarisxiani SenaduRi SeerTebis misaRebad arsebobs ori saSualeba, pirveli – gamoyenebul iqnes mavTuli romlis SemadgenlobaSic Sedis elementi ganmJangveli, da meore – Cveulebrivi mavTuli da ganmJangvelis Semcveli flusi. mcire sisqis nakeTobebisTvis misarTi masalis diametri gamoiTvleba formuliT d=S/2+1 didi sisqis detalebisTvis (S>4 mm-ze) d1=S/2+2 mm. spilenZisa da misi Senadnobebisgan damzadebul SenaduR nakeTobebSi ZiriTadad gamoiyeneba pirapira SeerTebebi, radganac pirgadadebulisTvis garTulebulia sakmarisi Cadnobis uzrunvelyofa, xolo 183 kuTxur da tavrul SeerTebebSi adgili aqvs CanaWrebis warmoqmnas. SeduRebis procesis winmswrebi mosamzadebeli samuSaoebia: zedapiris gasufTaveba, nawiburebis gamoyvana, konstruqciis awyoba teqnologiuri RreCos datovebiT (RreCos sidide damokidebulia detalebis sisqeze) da momWidebis dasma. spilenZis awyoba-SeduRebis teqnologia damokidebulia SesaduRebeli detalebis sisqeze. mcire sisqis (S<3 mm 3 mm-ze) furclovani spilenZisTvis nawiburebis gamoyvanas ar mimarTaven. 1,5-2,0 mm sisqis furclebisTvis iyeneben nawiburebis moqimvas, romlis simaRlec detalebis sisqis toli unda iyos. 23 mm sisqis furclebis awyoba xdeba 1,5-2,0 mm teqnologiuri RreCos datovebiT. Rrma Cadnobis misaRebaT xmaroben qvesadebebs. saSualo sisqis (3<S<10 mm-ze) furclovani spilenZisaTvis mimarTaven nawiburebis gadaxsnas 45o–ani kuTxiT, 1,5-2,0 mm aucilebeli dablagvebiTa da 2-3 mm teqnologiuri RreCos dacvas. Txeli da saSualo sisqis furclovani spilenZis SeduReba xdeba nawiburebis uwyveti gadnobiT erTi sanTuris ganoyenebiT. 5 mm-ze naklebi sisqeebisTvis iyeneben marcxena xerxs, Semdgom ki marjvenas. moqimviT miRebuli nawiburebis SeduReba xdeba flusisa da misarTi liTonis gareSe, Tumca misarTi masala xelSi unda eWiros SemduRebels, warmoqmnis SemTxvevaSi Rrmulebis Sesavsebad. mcire sisqis detalebis SeduRebis dros gamoiyeneba borakis an borakisa da bormJavas Semcveli flusebi. saSualo da ufro meti sisqis detalebisTvis rekomendebulia ufro rTuli Sedgenilobis flusebis gamoyeneba. saSualo sisqis furclovani spilenZisTvis gamoyvanili nawiburebis Sevsebis mizniT, mimar- 184 Taven SeduRebas nakeTobis horizontalidan 7-10o-iT daxril sibrtyeze. zogierT SemTxvevaSi gamoyenebas naxulobs saSualo sisqis detalebis ormxrivi SeduReba nawiburebis gamoyvanis gareSe 3 mm-de teqnologiuri RreCos dacviT. didi sisqis (10 mm-ze meti) furclovani spilenZisTvis rekomendebulia: nawiburebis V-ri gamoyvana 90o–ani kuTxiT da dablagveba ara umetes 5 mm-sa, SeduReba xdeba vertikalur sibrtyeSi ori sanTuriT, orive mxridan. furclovani spilenZis grZeli nakerebis Sesruleba mizanSewonilia Catardes 9.1. nax.-ze warmodgenili sqemiT. nax. 9.1. spilenZis grZeli pirapira nakerebis airuli SeduRebis sqema. TiTberis pirapira SeduRebisTvis nawiburebis momzadeba xdeba furclebis sisqis Sesabamisad. 0,51,5 mm sisqis furclovani TiTberisTvis gamoiyeneba nawiburebis moqimva, romlis simaRlec Seesabameba gaormagebul furclis sisqes. 1-6 mm furclovani TiTberisTvis nawiburebis gamoyvana araa saWiro, magram awyobis dros saWiroa 1-2 mm teqnologiuri RreCos dacva, xolo qvesadebebis gamoyenebis SemTxvevaSi RreCos sidide Seadgens 3-4 mm-s. 6-25 mm sisqis furclebisTvis iyeneben nawiburebis V-bur gamoyvanas an X-bur gamoyvanas 30-45o gadaxsnis kuTxiT TiToeuli mxridan 4 mm sididis dablagve- 185 biT. TiTberis sxmulebSi arsebuli bzarebisa da niJarebis SeduRebamde xdeba defeqtiani adgilebis amoWra, nawiburebis gadaxsna 90o-iani kuTxiT, bzarebis boloebSi 6-15 mm diametris naxvretebis gakeTeba da Semdgom SeduReba. bzarebis Tavidan acilebis mizniT, TiTberis Sedurebas anxorcieleben maqsimalurad Cqari reJimebiT. didi sisqis furclovani TiTberis SeduRebas asruleben „aRmarTze“ (qvemodan-zemoT) horizontalidan nakeTobis 10-15o-iani daxriT. Tanmxlebi SeTbobisTvis zogjer iyeneben meore sanTurasac. TiTberis SeduRebisTvis rekomendebulia qveda sivrciTi mdgomareoba, Tumca dasaSvebia vertikaluric. grZeli nakerebis Sesruleba xdeba „uku-safexurebrivi“ xerxiT. sxmulis wunis gamosworebis mizniT, winaswar xdeba SeduRebis zonis dayalibeba romelime cecxlgamZle masaliT da Semdeg SeduReba daxril sibrtyeze. brinjaos airuli SeduReba ZiriTadad xdeba sxmulSi arsebuli wunis (bzarebi, niJarebi da sxv.) gamosworebis mizniT. aRniSnuli defeqtebi SeiZleba iyos zedapiruli an gamWoli. SeduRebis winmswrebi zedapiris momzadeba iTvaliswinebs defeqtebiani adgilebis amoWras, nawiburebis gamoyvanasa da SeduRebis adgilis dayalibebas. brinjaos airuli SeduRebisTvis gamoiyeneba spilenZisTvis gankuTvnili flusebi. kaliani da siliciumiani brinjaosTvis gamoiyeneba gadamdnari boraki (Na2B407); xolo aluminiani brinjaosTvis flusi, romlis SemadgenlobaSic Sedis: 45% KCl 20% BaCl 20% NaCl, 15% NaF. nikeliani deformirebuli brinjaosTvis gamoi- 186 yeneba flusi, romelic warmoadgens borakis, bormJavas da sufris marilis narevs maTi Tanabari Semcvelobisas. brinjaos SeduReba xdeba „marcxena xerxiT“ da spilenZisa da TiTberisTvis gaTvaliswinebuli meTodebiT. brinjaos sxmulis ramodenime defeqtis gamosworeba Semdegi TanmimdevrobiT xdeba: jer duRdeba msxvili defeqtebi, xolo Semdeg mcire. am SemxvevaSi xurdeba nakeToba da ioldeba mcire defeqtebis SeduReba. grZeli Rrma bzarebis SeduRebas anxorcieleben „amarTze“ 15o–iT daxrili nakeTobisTvis. naxSiris eleqtrodiT SeduReba. eleqtrodad iyeneben 4...20 mm dimetris naxSiris an ufro xSirad grafitis Reroebs. SeduReba xorcieldeba xeliT pirdapiri polarobis mudmiv denze dacvis gareSe an flusis gamoyenebiT. flusiT winaswar faraven Txevadi miniT dasvelebul misarTi Reroebis zedapirebs an pudris saxiT SesaduRebel nawiburebs da haerze aSroben. pirapira SeerTebebis awyoba xdeba azbestis an grafitis qvesadebebze. spilenZis SeduRebis dros misarT liTonad iyeneben 3...5 mm diametris M0 an M1 markis spilenZis Reroebs da Semdegi Sedgenilobis fluss: 94...96% gamomwvari boraki da 4...6% liTonuri magniumi. nawiburebis gamoyvanas (70...90o kuTxiT) mimarTaven 5 mm-ze meti sisqis pirapira SeerTebebSi. SeduRebis dawyebamde aucilebelia sawyisi ubnebis gaxureba 250oC temperaturamde. SeduRebas awarmoeben qveda mdgomareobaSi eleqtrodis win daxriT vertikalidan 10...20o–iani kuTxiT, reJimebze ISed=(45...55)d da 187 Urk= 40...50 v. spilenZisa da misi Senadnobebis naxSiris eleqtrodebiT SeduRebis rekomendebuli reJimebi mocemulia 9.2. cxrilSi. cxrili 9.2. spilenZisa da misi Senadnobebs naxSiris eleqtrodiT SeduRebis rekomendebuli reJimebi liTonis sisqe, mm eleqtrodis diametri, mm rkalis sigrZe, mm SeduRebis deni, a 2 6÷7 5÷8 125÷200 5 8 10÷15 200÷350 8 10÷12 15÷20 300÷450 13 15 25÷30 500÷700 SeduRebis Semdeg rekomendebulia nakeris civad Telva (5 mm-de sisqis SeerTebebisaTvis) an cxlad 800oC temperaturamde gaxurebiT (didi sisqis SeerTebebisaTvis) da Semdgomi swrafi gacivebiT. TiTberis SeduRebis dros misarT masalad gamoiyeneba 6...8 mm diametris ЛК 80-3 markis TiTberis Reroebi da flusi (35% krioliti, 50% qloriduli kaliumi, 12,5% qloriduli natriumi da 2,5% xis naxSiri). mcire sisqis detalebs aduReben misarTi liTonis da nawiburebis gamoyvanis gareSe, xolo 3...16 mm sisqis pirapira SeerTebebisaTvis saWiroa nawiburebis gadaxsna 70o–iani kuTxiT, xolo ufro sqeli detalebisTvis mimarTaven finjnisebur gamoy- 188 vanas. 10 mm-ze meti sisqis SeerTebebis SesaduReblad aucilebelia winaswari SeTboba 300-350oC temperaturamde gaxurebiT. brinjaos SeduRebis teqnologiis SerCevas masalis Sedgeniloba ganapirobebs. winaswar SeTbobas mimarTaven samsxmelo da 4 mm-ze meti sisqis deformirebadi SenadnobebisaTvis. misarTi liTonis Sedgeniloba ZiriTadi liTonis Sedgenilobis msgavsia. kaliani brinjaosaTvis gamoiyeneba flusebi boris fuZeze. kalis araSemcveli brinjaosaTvis gankuTvnili flusebi Seicavs tute da tutemiwa liTonebis qloridul da fToridul marilebs da kriolits. dafaruli eleqtrodebiT SeduReba. xorcieldeba 4...6 mm diametris sqlad dafaruli eleqtrodebiT. spilenZis SeduRebisaTvis gamoiyeneba eleqtrodebi `komkavSireli-100~ da 3T. eleqtrodebis `komkavSireli-100~ Reroebi mzaddeba M1 da M2 markis spilenZisagan, xolo 3T eleqtrodebis Reros masalaa БрКМц3-1 markis brinjao. maTi dafarvebi Semdegi Sedgenilobisaa: 15% mdnobi Spati, 12,5% mindvris Spati, 25% siliciumini spilenZi, 47,5% feromanganumi da 20% (mSrali komponentebis masis) Txevadi mina. 0,4 mm sisqis dafarvas Reroze adeben amovlebis meTodiT. nawiburebis gamoyvana saWiroa 4mm-ze meti sisqis detalebisTvis. 5-20 mm an ufro meti sisqisTvis iyeneneben SeTbobas 750oC temperaturamde gaxurebiT. SeduRebas awarmoeben Seqceuli polarulobis udmiv denze (ISed=50del) mokle rka- 189 liT eleqtrodis rxevis gareSe. dafaruli eleqtrodebiT TiTberis SeduRebas ZiriTadad mimarTaven Camosxmis wunis gamosasworeblad risTvisac iyeneben 3T markis eleqtrodebs. TuTiis amowvis gamoricxvis mizniT, SeduRebas awarmoeben mokle rkaliT. brinjaos SesaduRebeli eleqtrodebis Reroebi ZiriTadi liTonis analogiuri Sedgenilobisaa. maTi dafarvebis fuZes boris oxsidebi warmoadgenen. flusis qveS SeduReba. dafaruli eleqtrodebiT SeduRebasTan SedarebiT, spilenZisa da misi Senadnobebis flusis qveS meqanizebuli SeduRebis upiratesobas mravali faqtori ganapirobebs, romelTagan ZiriTadia SeduRebis SesaZlebloba winaswari SeTbobis gareSe. spilenZis SeduReba flusis qveS warmoebs Seqceuli polarobis mudmiv denze M1 da M2 markis spilenZis mavTulebiT. iyeneben AH-20, AH-26, AH-348 da ОСЦ-45 markis mdnar da aseve ЖM-1 markis keramikul flusebs, zogierT SemTxvevaSi ki _ БрКМц3-1 markis brinjaos mavTuls. 15 mm-mde sisqis pirapira SeerTebebs aduReben nawiburebis gamoyvanis gareSe, erTi gavliT, grafitis qvesadebze an flusis baliSze. ufro didi sisqis SeerTebebisaTvis iyeneben gaorebul eleqtrods. SeduRebis reJimebi moyvanilia 9.3. cxrilSi. 190 cxrili 9.3. spilenZis flusis qveS avtomaturi SeduRebis reJimebi liTo nis sisqe, mm eleqtrodis eleqtdiametri, rodebs mm Soris manZili, mm SeduReb is deni, a rkalis SeduZabva, Rebis v siCqare, m/sT 6 4 _ 520÷540 40÷42 40 8 4 _ 600÷620 40÷42 40 10 5 _ 700÷720 42÷44 23 12 5 _ 800÷820 42÷44 16 18 4 12 1050÷1100 44÷46 10,8 22 4 18 1200÷1250 46÷48 9,3 30 4 24 1650÷1700 46÷48 6,3 TiTberis avtomaturi SeduRebisTvis gamoiyeneba AH-20 da AH-5 markis flusebi da БрOЦ4-3 markis brinjaos mavTuli. 9.4. cxrilSi mocemulia sxvadasxva markis (С591, ЛС62-1, ЛС62, ЛМц 58-2) TiTberis flusis qveS avtomaturi SeduRebis rekomendebuli reJimebi. 191 cxrili 9.4. liTonis sisqe, mm TiTberis flusis (AH-20) qveS avtomaturi SeduRebis reJimebi (saeleqtrodo mavTuli БрOЦ4-3) 3 saeleq- Sedutrodo Rebis deni, mavTua lis diametri, mm 1,5 160÷180 Zabva, v SeduRebis siCqare, m/sT SeniSvna 24÷26 20 calmxrivi SeduReba calmxrivi SeduReba ormxrivi SeduReba calmxrivi SeduReba qveda SeduReba meore gavla calmxrivi SeduReba fuZe nakeri meore gavla fuZe nakeri meore gavla 1,5 180÷200 24÷26 20 1,5 140÷160 24÷26 25 1,5 300÷380 26÷28 20 1,5 260÷300 28÷30 22 1,5 320÷340 28÷30 24 2 450÷470 30÷32 25 2 2 360÷375 400÷425 30÷32 30÷32 25 28 3 3 650÷700 700÷750 32÷34 32÷34 30 30 4 8 12 18 damcav airebSi SeduReba. es xerxi saSualebas iZleva miRebul iqnas gansakuTrebiT maRali Tvisebebis mqone SenaduRi SeerTebebi. radganac nakeris liToni Seicavs minarevebis minimalur raodenobas, 192 amitom damcav airad SeiZleba gamoyenebul iqnas argoni, heliumi an maTi narevi. zogierT SemTxvevaSi xarisxis gaumjobesebis mizniT, iyeneben flusebs boris oqsidis fuZeze. SeduReba SesaZlebelia rogorc udnobi (volframis), aseve dnobadi eleqtrodebiT. spilenZis damcav airebSi SeduRebis dros misarT liTons warmoadgens M0, M1 da M2 spilenZis, БрX07 qromis Semcveli brinjaos an БрКМц 3-1 manganumiani brinjaos saSemduReblo mavTulebi. SeduRebisTvis nawiburebis momzadeba damokidebulia detalebis sisqeze. roca detalis sisqe naklebia 5 mm-ze – nawiburebis gamoyvana ar xdeba, roca sisqea 6...12 mm – mimarTaven V–sebr, xolo roca aRemateba 12 mm-s _X-sebr gamoyvanas. detalebis awyoba xdeba specialur xist samarjvebSi (romlebic uzrunvelyofen nakleb deformaciebs) an momWidebiT. nakeris fuZis formirebisaTvis gamoiyeneba grafitis an spilenZis (wyliT gacivebadi) qvesadebebi. aradnobadi eleqtrodiT SeduRebas awarmoeben cvladi an pirdapiri polarobis mudmiv denze. volframis eleqtrodisa da misarTi misarTi mavTulis diametris SerCeva xdeba SesaduRebeli liTonis sisqis mixedviT: liTonis sisqe, mm _ 1...1,15 2...3 4...6 7...10 11...16 volframis eleqtrodis _ 1,6...2 3...4 4...5 4...5 5...6 diametri, mm misarTi mavTulis _ 2 3 4 5 5...6 diametri, mm SeduRebis denis Zalis SerCeva damokidebulia volframis eleqtrodis diametrze, denisa da damcavi airis saxeobaze. dnobadi eleqtrodiT SeduReba xdeba damcav 193 airebSi Cveulebrivi SesaduRebeli naxevaravtomatebiT, Seqceuli polarobis mudmiv denze. denis Zalis sidide 1 mm-iani mavTulisTvis Seadgens 150...200 a-s, 2 mm-ianisTvis 300...450 a-s. rkalis Zabva icvleba 22...26 v-is farglebSi. SeduRebis siCqare damokidebulia nakeris kveTze. 10 mm-mde sisqis liTons aduReben mxolod nakeris dasawyisis SeTbobiT. didi sisqis detalebisTvis mimarTaven winaswar da Tanmxleb SeTbobas 250...350oc, temperaturamde gaxurebiT. TiTberis damcav airebSi SeduReba SesaZlebelia rogorc volframis aseve dnobadi eleqtrodiT. misarT liTonad gamoiyeneba БрOЦ4-3 da БрКМц 3-1 markis brinjaos Reroebi da aseve ЛК 62-05 markis TiTberis mavTuli. winaswar SeTbobas 100...150oC temperaturamde gaxurebiT mimarTaven 12 mm-ze meti sisqis liTonebis SeduRebas. kontaqturi pirapira SeduReba. sufTa spilenZis SemolRvobiT SeduReba Zalian garTulebulia, radganac Zneldeba Txevadi liTonis Sekaveba da saWiro siRrmeze detalis gaxureba Semdgomi Cajdomis misaRebad. Cajdomis ganxorcielebisaTvis saWiroa mniSvneloani wnevis (40 kg/mm2) zemoqmedeba. amitom praqtikul gamoyenebas naxulobs spilenZis nakeTobebis mxolod zogierTi saxeobis SeduReba. saukeTeso SedegebiT xasiaTdeba pirapira Cajdomis ganxorcieleba denis gatarebis dros, rac uzrunvelyofs nakerisa da ZiriTadi liTonis tolsimtkices. warmatebiT gamoiyeneba spilenZis mavTulebis SeduReba maRalvoltiani kondensatorebis ganmuxtviT. spilenZis zogierTi detalis pirapira SeduRebis reJimebi moyvanilia 9.5. da 9.6. cxrilebSi. spilenZis detalis dasayenebeli sigrZe Seadgens 2,0...2,5 mm-s, wnelis gadnobis siCqare aris 10-12 mm/wmSi, xolo SeduRebis mTliani ciklis xangrZlivobaa 1-2 wm. 194 cxrili 9.5. spilenZis SemolRvobiT kontaqturi pirapira SeduRebis reJimebi reJimis parametrebi Sveris dasayenebeli sigrZe, mm nameti Semolxobaze, mm nameti Cajdomaze, mm Semolxobis siCqare mm/wm Cajdomis siCqare, mm/wm Cajdomis xvedriTi datvirTva, kg/mm SeduRebis deni, ka meoradi Zabva, 3 wneli mili mm diametriT 9,5X1,5 10 mm 20 20 lenta 44,5X10 mm _ 12 08 08 200 38 _ _ _ _ 29 _ _ _ _ 22 33 06 20 05 60 10 cxrili 9.6. kondensatoruli ganmuxtviT spilenZis mavTulis pirapira SeduRebis saorientacio reJimebi mavTulis diametri, mm kondensatoreb is tevadoba, mkf muxtis Zabva, v 1,6 2,0 2,8 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,2 256 380 380 440 1200 1200 550 540 540 550 900 1000 1400 1500 1000 800 1400 1300 1500 1500 195 pirapiraSi sawyisi daSoreba, mm 14 15 16 16 09 05 05 08 12 14 Cajdomis Zalva, kg 140 140 150 160 120 120 150 160 160 180 TiTberis pirapira kontaqturi SeduReba ZiriTadad gamoiyeneba adidvis warmoebaSi wnelebisa da mavTulebis SeerTebisTvis. procesi mimdinareobs maqsimalurad Cqari SemolRvobiT SeTbobis gareSe, raTa Tavidan Tumca, unda SesaZlebloba SemTxvevaSi iqnas acilebuli aRiniSnos, TiTberis gacilebiT rom TuTiis TuTiis SemolRvobiT naklebia, amowva. amowvis SeduRebis vidre rkaluri SeduRebis dros, radganac Cajdomis dros liTonis gamdnari nawili ganicdis pirapiraSi SemWidroebas. TiTberis pirapira SeduRebis dros gadnobis saSualo siCqarea 6-8 mm/wm, Cajdomis 25-60 mm/wm, xolo Cajdomis wneva 25/kg/sm2. SemolRvobiT SeduRebis dros aRiniSneba nakeris liTonis wrToba da gamyifeba, rac mavTulis gawyvetis mizezi xdeba adidvis procesSi. aqedan gamomdinare Л59 da ЛС59-1 markis mavTulebis zaciis adidvis Catareba win o 600-650 C rekomendebulia norli- temperaturaze, romlis Semdegac garantirebulia maTi filerebSi gatareba gawyvetis gareSe. TiTberis wnelebis pirapira SeduRebis reJimebi mocemulia 9.7. cxrilSi. 196 cxrili 9.7. zogierTi markis TiTberis wnelebis SemolRvobiT pirapira kontaqturi SeduRebis saorientacio reJimebi reJimis parametrebi jamuri dasayenebeli xazi, mm nameti gadnobaze, mm Cajdomis dros SeduRebis deni, ka meoradi Zabva, 3 xvedriTi simZlavre kva/mm2 xvedriTi zalva, kg/mm2 Cajdomis sidide, mm SemolRobis siCqare, mm/wm Cajdomis siCqare, mm/wm SeduRebis jamuri dro, wm denis qveS Cajdomis dro, wm TiTberi Л62 6,5 15 TiTberi TiTberi Л59 ЛС59-1 wnevis diametri, mm 10,0 6,5 12,0 6,5 10,0 22 18 25 18 25 06 08 07 10 07 10 12,5 24,3 13,5 41,0 13,5 41,0 2,17 0,9 4,41 1,14 2,4 1,1 7,5 2,7 2,4 0,95 7,5 2,7 45 23 54 27 55 27 09 13 10 12 10 12 09 2,3-0,6 10 08 3,5 4,5 2,4-05 25 50 65 50 65 2,5 3,5 2,0 2,2 2,0 2,2 0,24 0,36 0,16 0,18 0,24 0,36 197 brinjaosTvis gamoyenebas naxulobs mxolod SemolRvobiT pirapira kontaqturi SeduReba. es xerxi farTod gamoiyeneba deformirebuli brinjaosgan damzadebuli zolurebis, salteebisa milebis SeerTebisTvis. SeduRebas kargad eqvemdebarebian (cxrili 9.8.) deformirebuli brinjaos Semdegi markebi: Б.р.X.0,5; Б.р.A.M.ц. 9-2; Б.р.o.Ф. 6,5-0,15. da sxv. romelTagan yvelaze ufro gavrcelebulia Б.р.o.Ф 6,5-0,15 kala-fosforovani defomirebuli brinjaos SeduReba. cxrili 9.8. brinjaos zolurebisa da salteebis SemolRvobiT pirapira SeduRebis saorientacio reJimebi reJimis parametrebi jamuri dasayenebeli sigrZe, mm nameti Semolxobaze, mm Cajdomis dros SeduRebis deni, ka xvedriTi simZlavre, kva/mm2 Cajdomis sidide, mm Cajdomis siCqare, mm/wm Semolxobis siCqare, mm/wm SeduRebis jamuri dro, wm brinjao Бр ОФ 0 6,5-0,15 zolura sisqiT, mm 1-4 25 4-8 40 brinjao Бр ХО5 salte kveTiT, mm 06X60 43 15 25 20 - - 47 0,5 0,25 0,25 125 - 10 200 05 2,5 14,4 03 10 07 198 wertilovani kontaqturi SeduReba. TiTberis wertilovani SeduRebisTvis gamoiyeneba МTП tipis seriuli da МTИП tipis impulsuri manqanebi. maRali eleqtrogamtarobis gamo, erTi da igive manqanaze TiTberis furclebis sisqe aiReba 2-jer ufro naklebi vidre foladebisTvis (cxrili 9.9. da .9.10) МTП–200 tipis manqanaze SesaZlebelia 2+2 mm, xolo gadatvirTviT 3+3 mm sisqis TiTberis furclebis SeduReba. cxrili 9.9. SekumSvis Zalva, kg SeduRebis xangrZli voba, wm SeduRebis deni, ka moxmarebuli simZlavre, kva 50 0,7 130 0,10 1,6 68 МТП-75-66 1,0+1,0 50 1,0 180 0,20 1,8 95 МТП-75-6 1,5+1,5 70 0,8 260 0,20 27 167 МТП-200 3,0+3,0 150 1,2 400 0,35 38 290 МТП-200 3,0+1,5 150/75 0,9 300 0,25 27 167 МТП-200 199 manqanis tipi wneva eleqtrodze, atm. 0,5+0,5 furclebis sisqe eleqtrodebis muSa zeda piris ra diusi, mm МTП tipis manqanebze Л62 markis TiTberis wertilovani SeduRebis saorientacio reJimebi cxrili 9.10. МTИП tipis manqanebze Л62 markis TiTberis wertilovani SeduRebis saorientacio reJimebi SeduRebis CarTvis xangrZli voba, wm SekumSvis Zalva, kg birTvis zoma, mm simaRle SeduRebis deni, ka maqsi- faqti ma uri luri diametri furclebis zomebi, mm 2+2 45 35 0,16 700 8,0 2,0 3+3 51 42 0,24 850 11,0 3,5 4+4 60 50 0,38 1000 13,5 5,0 5+5 62 56 0,44 1350 15,0 6,5 2+5 45 37 0,20 700 9,0 4,0 3+5 51 42 0,26 850 11,2 5,1 spilenZisa da brinjaosTvis SeduRebis es xerxi praqtikul gamoyenebas ar naxulobs. gorgolaWovani (nakeruli) SeduReba. spilenZis Senadnobebidan es xerxi SezRudulad gamoiyeneba, mxolod TiTberis Txeli furclebis SeerTebebisTvis, rasac anxorcieleben (cxrili 9.11.) МШП tipis seriul gogolaWovan manqanebze. 200 cxrili 9.11. furclebis sisqe, mm SeduRebis deni, ka moxmarebuli simZlavre, kva muSaobis safexuri impulsi pauza 1 0,5+0,5 3-3 250 23 110 4 1 5 17 2 0,5+0,5 3-4 250 26 140 6 1 5 17 3 1,0+1,0 4-5 380 27 160 7 3 5 17 4 1,0+1,0 4-5 380 30 195 7 3 5 17 wneva gorgolaWebze, kg reJimis # gorgolaWebis sigane, mm МШП-150 tipis manqanaze Л62 markis TiTberis gorgolaWovani (nakeruli) SeduRebis saorientacio reJimebi 201 mwyvetaras momarTva periode gaxu bis reba raoden Ska oba lis dayo fa Tavi 10 gansxvavebuli liTonebis SeduRebis teqnologia liTonkonstruqciebis kvanZebis calkeuli detalebi zogjer damzadebulia gansxvavebuli liTonebisgan. maTi SeerTebisTvis xSirad mimarTaven feradi da Savi sxvadasxva feradi liTonebis erTmaneTTan SeduRebas. garda amisa, deficituri feradi liTonis ekonomiis mizniT, sakmaod gavrcelebulia feradi liTonebis Sav liTonebze daduRebiT bimetaluri nakeTobebis damzadeba. sxvadasxva liTonebis gansxvavebuli fiziko-meqanikuri Tvisebebis gamo, maTi erTmaneTTan SeduReba garkveul sirTuleebTanaa dakavSirebuli da moiTxovs gansakuTrebuli teqnologiebis gamoyenebas. 10.1. feradi liTonebis Sav liTonebze daduReba spilenZis foladze an Tujze daduReba SesaZlebelia dnobiT SeduRebis yvela gavrcelebuli xerxis gamoyenebiT. airuli daduReba xorcieldeba fxvnilisebri flusebis БМ-1 airuli flusis an gadamdnari borakis gamoyenebiT, romlebiTac winaswar ifareba misarTi masalis zedapiri. daduRebis teqnika imiT gansxvavdeba SeduRebisgan, rom Savi liTonisken mimarTulma alma uzrunvelyos misi minimaluri fenis Semodnoba, romelSic adgili eqneba gamdnari feradi liTonis Camodinebas. spilenZis an brinjaos foladze daduRebis dros warmoiqmneba Sualeduri Sre, romelic 202 Seicavs spilenZs, rkinas, siliciumsa da TuTias. warmoqmnili Sualeduri liToni Zalian myifea da amitom namzadis Runvaze muSaobis dros SesaZlebelia adgili qondes daduRebuli fenis foladisgan aSrevebas. cveTis pirobebSi muSaobis dros daduRebuli liToni sakmaod mtkicedaa dakavSirebuli foladTan. daduRebis dawyebamde aucilebelia foladis detalisa da misarTi masalis zedapirebis saguldagulod gawmenda, umravles SemTxvevaSi mimarTaven namzadis winaswar gaxurebas an Tanmxleb gaxurebas (meore sanTuriT) temperaturamde. spilenZisa da misi 900-9500C Senadnobebis airuli daduRebis reJimebia: daduRebis fenis sisqe, mm ..................... 3-4 5-6 6-7 misarTi mavTulis diametri, mm ...... 4-6 8-10 10-12 sanTuris simZlavre, l/sT-Si ........... 750 900 1200 TiTberis airuli SeduRebisTvis gankuTvnili flusebisa da misarTi masalebis gamoyenebiT xSirad mimarTaven TiTberis foladze airul daduRebas. gansakuTrebiT kargi Sedegebi miiReba ЛКН-56-03-6 markis TiTberis daduRebis SemTxvevaSi. naxSiris eleqtrodiT rkaluri daduReba SedarebiT iSviaTia da xorcieldeba pirdapiri polarobis mudmiv denze. am meTodisTvis efeqturia misarT masalad spilenZis an brinjaos burbuSelis gamoyeneba. winaswar xdeba burbuSelis mowamvla, gacris gamoyenebiT zomebad sortireba da gamdnar borakTan areva 1/10 moculoibiT. miRebuli nareviT ifareba dasaduRebeli foladis detalis zedapiri, romelzec Txevadi liTonis Sesakaveblad rekomendebulia dasaduRebeli adgilis dayalibeba. rkalis aRgznebis Semdeg mimarTaven eleqtrodis miwodebiT moZraobasa da ganivi rxevebiT manipulacias, rac 203 uzrunvelyofs ZiriTadi liTonisa da burbuSelas gadnobas. forianobis Sesamcireblad rekomendebulia daduRebuli zedapiris xelaxali gaxureba da gadnoba. burbuSeliT zedapiris dafarvis dros gasaTvaliswinebelia is garemoeba, rom daduRebuli liTonis simaRle orjer naklebi xdeba burbuSelas fenis sisqeze. dafaruli eleqtrodebiT rkaluri daduReba xorcieldeba xeliT Seqceuli polarobis mudmiv denze, Semdegi reJimebis gamoyenebiT: eleqtrodis diametri Seadgens 6-7 mm-s, denis Zalis sidide 220240 a-s, rkalis Zabva 25-35 v-s, erT gavlaze daduRebuli fenis sisqe 6-8 mm-s. foladze da Tujze spilenZisa da misi Senadnobebis dafaruli eleqtrodebiT daduReba rekomendebulia ganxorcieldes mravalfenovnad, rac uzrunvelyofs daduRebuli liTonis simkvrivis amaRlebas. mizanSewonilia jer napirebis daduReba da Semdeg lilvakebs Soris Suagulis amovseba. didi zedapirebis xeliT daduRebisTvis zogjer iyeneben flusebsac. flusis qveS avtomaturi rkaluri daduReba xorcieldeba sxvadasxva diametris M1, M2 da M3 markis spilenZis mavTulebiTa da 0,8-1,0X60-65 mm zomebis lentebiT. gamoiyeneba spilenZis SeduRebisTvis gankuTvnili flusebi. saukeTesi Sedegebs Rebuloben AH-20 da AH-60 markis flusebis qveS daduRebis Semdeg. meore flusi pemziseburia da uzrunvelyofs minimalur forianobas lenturi eleqtrodiT daduRebis dros. spilenZis lentiT daduRebis SemTxvevaSi ZiriTadi liTonis Cadnoba da daduRebul fenaSi rkinis Semcveloba aris minimaluri. 204 spilenZis fenis misaRebi zomebis Sesabamisad xdeba daduRebis Sesrulebis xerxis SerCeva. Tu arsebobs moTxovna mniSvnelovani sididis spilenZis fenis daduRebaze, upiratesoba eniWeba `aRmarTze~ daduRebis xerxs. Tumca am SemTxvevaSi `daRmarTze~ daduRebasTan mimarTebaSi, gacilebiT maRalia spilenZSi rkinis Semcveloba (4-6%) da aRiniSneba foladis ufro Rrmad CaduReba. CaduRebis siRrmesa da daduRebuli fenis simaRlis regulireba xdeba dasaduRebeli sibrtyis daxris kuTxiT, romlis xolo optimaluri sidide unda iyos 10-120, 0 maqsimaluri 30 . spilenZis foladze flusis qveS avtomaturi daduReba xdeba Seqceuli polarobis mudmiv denze Semdegi reJimebis gamoyenebiT: denis simkvrive mavTuliT daduRebis dros Seadgens 65-70 a/mm2-ze, xolo 08X65 mm zomebis lentiT daduRebisTvis denis Zalis sididea 500-550°a; rkalis Zabva aris mavTulisTvis _ 38-40 v, xolo lentisTvis _ 45 v; daduRebis siCqare _ 20-25 m/sT-Si. daduRebis win rekomendebulia winaswari SeTboba 200-4000C temperaturebze. 10.2. spilenZisa da misi Senadnobebis foladTan SeduReba manqanaTmSeneblobisa da xelsawyoTmSeneblobis sxvadasxva sferoebSi xSirad Cndeba spilenZisa da foladis erTmaneTTan SeduRebis aucilebloba, rac umravles SemTxvevebSi xorcieldeba pirapira SeerTebebSi. konstruqciis saxeobidan gamomdinare nakerebi SeiZleba iyos Sinagani an garegani. 205 TiTberis foladTan SedurebisTvis mizanewonilia airuli SeduReba, xolo wiTeli spilenZis foladTan SeerTebisTvis rekomendebulia eleqtrokaluri SeduReba liTonis eleqtrodiT. kargi SedegebiT xasiaTdeba flusis fenis qveS naxSiris eleqtrodiT SeduReba da airuli SeduReba БМ-1 flusis gamoyenebiT. erTnairi sisqis spilenZisa da foladis elemenebisTvis nawiburebis gamoyvana iseTivea, rogorc Savi liTonebisTvis, nawiburebis gadaxsnas mimaraven 3 mm-sa da meti sisqeebis SemTxvevebSi. nawiburebis kargi Cadnobis miReba gamoricxulia nawiburebis arasakmarisi gadaxsnis SemTxvevebSi. amitom liTonebis didi sisqeebisTvis, romlebisTvisac rekomendebulia nawiburebis X-ri gamoyvana, dablagvebis gakeTeba mizanSewonili araa. spilenZis foladTan SeduReba sakmaod rTuli, magram savsebiT Sesrulebadi amocanaa. igi waratebiTaa gadawyvetili qimiuri aparaturis detaebis, spilenZis sadenebisa da foladis xundebis SeerTeebisTvis, romelTa simtkicis maCveneblebi savsebiT akmayofileben praqtikul moTxovnebs. kvleviT dadgenilia, rom spilenZis simtkice izrdeba 2%-mde rkinis SeyvaniT, Semdgom ki adgili aqvs simtkicis maCveneblebis daqveiTebas. naxSiris eleqtrodiT SeduReba xdeba pirdapiri polarobis mudmiv denze Semdegi reJimebiT: denis Zala _ 300-550 a (damokidebulia eleqtrodis diametrze); rkalis Zabva _ 40-55 v; rkalis sigrZe _ 14-20 mm. gamoiyeneba spilenZis SeduRebisTvis gankuTvnili flusebi, romliTac xdeba gamoyvanili nawiburebis winaswari Sevseba. SeduRebas awarmoeben `marcxena~ xerxiT. 206 spilenZis salteebis foladis ReroebTan SeerTebis saukeTeso Sedegebs Rebuloben `navur~ mdgomareobaSi SeduRebis dros, rac warmodgenilia 10.1. nax-ze. dasawyisSi xdeba spilenZis SeTboba, xolo Semdgom, SeduReba naxSiris eleqtrodisa da misarTi masalis gansazRvruli ganlagebiT. SeduRebis siCqare Seadgens 0,25 m/sT-s. spilenZisa da Tujis SeduReba igive xerxebiT xdeba. nax. 10.1. 1 – spilenZis salteebis foladis ReroebTan SeduReba; spilenZis salte an lentebis paketi; 2 _ naxSiris eleqtrodi; 3 _ misarTi masala; 4 _ foladis Rero; 5 _ grafitis sayalibe firfita. saukeTeso SedegebiT xasiaTdeba mcire sisqis (1,35 mm) daballegirebuli brinjaos 2,5 mm sisqis foladTan pirgadadebuli SeerTebis avtomaturi SeduReba, volframis eleqtrodiT argonis areSi. 207 SeduReba xdeba pirdapiri polarobis mudmiv denze Semdegi reJimebiT: misarTi masalis diametri _ 1,8 mm; misarTi masalis mowodebis siCqare _ 70 m/sT; denis Za,la _ 190 a; rkalis Zabva _ 11,5 v; SeduRebis siCqare _ 28,5 m/sT. SeduRebis xarisxze gavlenas axdens spilenZis mxridan pirgadadebulze rkalis sworad mimarTva, rac unda ganxorcieldes spilenZis furclis napiridan garkveuli dacilebiT. spilenZi da TiTberi sakmaod kargad duRdeba foladTan SemolRvobiT kontaqturi pirapira SeduRebis saSualebiT. am SemTxvevaSi foladis namzadi ganicdis mniSvnelovan, xoo feradi liToni umniSvnelo galRvobas (xvedriTi eleqtrowinaRobebis gansxvavebis gamo). am garemoebebis gamo Casayenebel Sveris sidides Rebuloben foladisTvis 3,5d-s, TiTberisTvis 1,5d-s da spilenZisTvis 1,0d-s, sadac d _ SesaduRebeli Reroebis diametria. Cajdomis xvedriTi wneva Seadgens 1,0-1,5 kg/mm2-ze. spilenZis foladTan SeerTeba SesaZlebelia dafaruli eleqtrodebiT rkaluri SeduRebiT. karg Sedegebs iZleva K-100 markis eleqtrodebis gamoyeneba. 10.3. aluminisa da misi Senadnobebis foladTan SeduReba fiziko-qimiuri Tvisebebis gansxvavebis gamo aluminisa da foladis SeduReba Zalian garTulebulia. aRniSnuli masalebis dauSleli SeerTeba SesaZlebelia: dnobiT mxolod argonis areSi, kirapira kontaqturi da difuziur-vakuumuri SeduRebis meTodebiT. 208 dnobiT SeduRebis procesSi warmoiqmneba: aluminis rkinasTan Senadnobebi; aluminisa da FeAl3is myari xsnarebi; sakmaod mtkice da myife kristalSorisi SeerTebebi. am garemoebidan gamomdinare winaRobiT kontaqturi SeduReba ukeTes Sedegebs iZleva. SemolRvobiT SeduRebis dros SeirCeva iseTi reJimebi, romlebic ar axureben SesaerTebel detalebs, radganac warmoqmnili Zneldnadi minarevebi praqtikulad ar ganicdian SemWidroebas pirapiras Cajdomis procesSi. dnobiT SeduRebisas rogori Txeli Sualeduri furCic ar unda iqnes miRebuli, SenaduRi nakeri mainc amaRlebuli simtkiciT xasiaTdeba. SenaduRi SeerTebis xarisxis gaumjobesebis mizniT gamoiyeneba. xerxebi, romlebic ganapirobeben spilenZisa da misarTi liTonis dnobas, xolo foladis gadnobas gamoricxaven. aRniSnul xerxebs miekuTvneba foladis namzadis nawiburebis sxvadasxva liTonebiT cxlad dafarvisa da galvanizaciis, plazmuri dafrqvevisa da metalizaciis procesebi. Sualeduri liToniT nawiburebis dafarvis yvelaze martivi xerxia cxlad alitireba _ filadis nawiburebis gamdnar aluminSi amovleba, dayovneba (40 wT-mde) da neli gaciveba. nawiburebis dafarvis xerxis SerCeva xdeba konstruqciisTvis simtkiceze wayenebuli moTxovnebidan, teqnikuri SesaZleblobebidan da ekonomikuri mosazrebebidan gamomdinare. 10.1 cxrilSi moyvanilia sxvadasxva xerxebiT dafaruli nawiburebis argon-rkaluri SeduRebiT miRebuli SeerTebebis simtkicis maCveneblebi. dafarvis saSualebiT nawiburebis momzadeba mniSvnelovani garTulebebis sawindaria sawarmoebebisTvis. amitom am xerxebs iyeneben konst- 209 ruqciebis mxolod wvrilmani kvanZebisTvis. gacilebiT ufro efeqturia sxvadasxva konstruqciebis kvanZebSi elementebis bimetaluri CadgmebiT SeduReba, rac warmoqmnilia 10.2 nax-ze. aluminisa da misi Senadnobebis foladTan SeduRebisTvis zogierT SemTxvevaSi SuaSred iyeneben TuTiiTa da spilenZiT Sedgenil kombinirebul dafarvebs (nax. 10.3). rkalis anTeba xdeba aluminis nakeTobaze pirapiridan 1-2 mm-is daSorebiT. SeduReba warmoebs pirdapiri polarobis mudmiv denze Semdegi reJimebiT: volfarmis eleqtrodis diametri 2-3 mm, denis Zala _ 80-130 a, SeduRebis siCqare _ 6-12 m/sT, misarT Reros diametri _ 2-3 mm. cxrili 10.1. argon-rkaluri SeduRebiT miRebuli aluminisa da foladis SeerTebebis simtkice misaduRebe li Senadnobis marka АД1 nawiburebis dasafari liToni alumini dafarvis dadebis xerxi kala cxlad amovleba galvanuri cxlad amovleba АМц alumini TuTia galvanuri cxlad amovleba АМг kala cxlad amovleba liTonis plakirebu aluminis plakirebuli 210 pirapira misarTi SeerTebis liToni simtkice, kg/mm2 6,2-7,8 АК 7,4-7,6 7,4-7,8 9,1-9,5 9,8-10,1 6,2-9,8 10,8-15,0 2,6-3,5 АК АМг5В fena АМг3 АМг vercxli TuTia АМг6 ori fena 1. spilenZi 2. TuTia TiTberi TuTia li liTonis Cadgma igive “ – “ galvanuri galvanuri cxlad amovleba galvanuri 6,7-9,6 8,2-9,8 5,7-18,4 11,1-15,0 10,2-15,6 АД1 11,6-20,7 9,0-18,7 galvanuri 5,0-8,0 АД nax. 10.2. bimetaluri CadgmebiT folad-aluminis SenaduRi kvanZebis sqema: 1 _foladi, 2 _ bimetali, 3 _ alumini. 211 nax. 10.3. aluminis Senadnobebis foladTan argonrkaluri SeduRebis sqema: 1 _ aluminis Senadnobi; 2 _ kombinirebuli dafarva; 3 _ foladi; 4 _ misarTi Rero. 10.4. spilenZis SeduReba aluminTa spilenZisa da aluminis dnobiT SeduRebis ZiriTadi garTulebaa umravles SemTxvevaSi ganusazRvreli Sedgenilobis Znelad regulirebadi Senadnobebis warmoqmna. SenaduRi nakeris meqanikur Tvisebebze gavlenas axdens aluminSi spilenZis Semcveloba. SenadnobSi 12%-mde spilenZis Secvelobis zrdiT gaWimvaze simtkice ar izrdeba, magram xdeba siblantisa da koroziuli medegobis daqveiTeba. alumin-spilenZis Senadnobebs 12%-ze meti spilenZis SemcvelobiT gaaCnia midrekileba bzarebis warmoqmnisadmi, rac ganpirobebulia sakmaod maRali simyifis maCveneblebiT. aluminSi spilenZis xsnadoba 5480C temperaturaze SezRudulia 5,7%-mde, xolo evteqtika igive temperaturaze Seicavs 33% spilenZs. qimiuri naerTi 212 CuCl2 warmoqmnis aluminSi spilenZis myari xsnaris evteqtikas 54,1%-mde spilenZis SemcvelobiT. naxSiris eleqtrodiT SeduRebuli aluminisa da spilenZis pirapira SeerTeba dadebiT Sedegebs ar iZleva. amitom eleqtrometalurgiaSi eleqtruli kontaqtebis konstruqciebSi gamoyenebas naxulobs sxvadasxva feradi liTonebis e.w. `klituri~ SeerTebebi, rac warmodgenilia 10.4 nax-ze. nax. 10.4 spilenZis saltis aluminis saltesTan `klituri~ SeerTeba: 1 _ aluminis salte, 2 _ spilenZis saltre, 3 _ daduRebuli liToni `klituri~ SeerTebebi Semdegi teqnologiiT mzaddeba: jer xdeba aluminis salteze dadgmuli spilenZis saltis SeduReba mTel perimetrze misi sisqis toli simaRlis nakeriT. Semdgom warmoebs nakerebis SemaerTebeli daduReba. amgvarad warmoiqmneba aluminis Senadnobis Taviseburi saketi. SeduReba xorcieldeba pirdapiri polarobis mudmivi deniT Semdeg reJimebze: aluminis sxmuli misarTi Reros diametri _ 12-20 mm; grafitis eleqtrodis diametri _ 15-20 mm; SeduRebis deni _ 500-550 a; rkalis Zabva _ 50-60 v; rkalis sigrZe _ 2025 mm. gamdnari liTonis Sesakaveblad gamoiyeneba grafitis firfitebiT Sedgenili yalibebi. SenaduR SeerTebebSi aluminis salteebis sisqea 30 mm, xolo spilenZis salteebis 10 mm. abazanis dacvisTvis 213 rekomendebulia aluminisTvis gankuTvnili flusebis gamoyeneba. aluminis salteebisa da spilenZis bunikebis, aluminis sadenebisa da spilenZis bunikebis SeerTebisTvis rekomendebulia kontaqturi pirapira SeduReba. sakabelo warmoebaSi gamoyenebas naxulobs aluminisa da spilenZis sadenebis kondensatoruli pirapira SeduReba, romlis reJimebic moyvanilia 10.2. cxrilSi. cxrili 10.2. spilenZisa da aluminis sadenebis kondensatoruli pirapira SeduRebis reJimebi SesaduRe- kondensat beli orebis mavTulis tevadoba, diametri, mkf mm 2,5 256 2,8 256 2,8 260 2,8 380 2,8 550 3,5 550 5,0 1000 kondensa SesaduRebel torebis detalebs Zabva, v Soris sawyisi daSoreba 1100 1400 1400 1350 1200 1500 1500 14 10 15 15 15 12 14 Cajdomis Zalva, kg 150 150 150 160 175 160 175 samacivre warmoebaSi gamoiyeneba calkeuli milakebis pirapira kontaqturi SeduReba. ufro Warbi raodenobiT dnobis gamo, aluminis dasayenebeli sigrZe aiReba ufro meti, vidre spilenZis. 214 sarCevi Sesavali nawili I saerTo sakiTxebi Tavi I liTonmcodneobis safuZvlebi 1.1. saerTo cnobebi liTonebsa da Senadnobebze 1.2 SenaduRi SeerTebebis ZiriTadi liToni 1.3. Savi da feradi liTonebis markireba 1.4. SenaduRi SeerTebebis Termuli damuSaveba Tavi II SeduRebis Teoriuli safuZvlebi 2.1. SeduRebis fizikuri arsi 2.2. SeduRebis dros gamoyenebuli energiis wyaroebi 2.3. SeduRebis xerxebis klasifikacia, SenaduRi SeerTebebis tipebi, SenaduRi SeerTebebis defeqtebi Tavi III SeduRebis ZiriTadi saxeebis mokle daxasiaTeba 3.1. eleqtrorkaluri SeduReba 3.2. eleqtrowiduri SeduReba 3.3. airuli SeduReba 3.4. kontaqturi da wnexuri SeduReba 3.5. civad SeduReba Tavi IV saSemduReblo masalebi 4.1. saSemduReblo mavTuli 4.2. fxvnilgula mavTuli 215 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. dafaruli eleqtrodebi saSemduReblo flusebi damcavi airebi sawvavi airebi. acetileni acetilenis Semcvleli sawvavi airebi nawili II SeduRebis teqnologia Tavi 5 aluminis Senadnobebis teqnologia 5.1. aluminis Senadnobebis mokle daxasiaTeba 5.2. aluminis Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani 5.3. aluminis Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani Tavi 6 magniumis Senadnobebis SeduRebis teqnologia 6.1. magniumis Senadnobebis daxasiaTeba 6.2. magniumis Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani 6.3. magniumis Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani Tavi 7 titanisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 7.1. titanisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba 7.2. titanisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani 7.3. titanisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani 216 Tavi 8 nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 8.1. nikelisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba 8.2. nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani 8.3. nikelisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani Tavi 9 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologia 9.1. spilenZisa da misi Senadnobebis daxasiaTeba 9.2 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebadobis Taviseburebani 9.3 spilenZisa da misi Senadnobebis SeduRebis teqnologiuri Taviseburebani Tavi 10 gansxvavebuli liTonebis SeduRebis teqnologia 10.1. feradi liTonebis Sav liTonebze daduReba 10.2. spilenZisa da misi Senadnobebis foladTan SeduReba 10.3. aluminisa da misi Senadnobebis foladTan SeduReba 10.4. spilenZis SeduReba aluminTan 217 gamoyenebuli literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. iakobaSvili s., babuciZe m. liTonebis dnobiT eleqtrorkaluri SeduRebis teqnologia. Tb., 2003 w. Акулов А.И., Бельчук Г.А., Демянцевич В.П. Технология и оборудование сварки плавлением. М., «Машиностроение», 1977. Думов С.Н. Технология электрической сварки плавлением. Л., «Машиностроение», 1978. Китаев А.М., Китаев Я.А. Справочная книга сварщика. М., «Машиностроение», 1985. Никофоров Г.Д., Бобров Т.В., Никитин В.М., Дъяченко В.В. Технология и оборудование сварки плавлением. М., «Машиностроение», 1986. Подгаецкий В.В., Люборец И.И. Сварочные флюсы. К., Техника, 1984. Походня И.К., Суптель А.М., Шлепаков В.П. Сварка порошковой проволокой. К. Наукова думка, 1972. Рыбаков В.М. Дуговая и газовая сварка. М., Высшая школа, 1986. Технология электрической сварки метталов и сплавов плавлением. Под ред. акад. Патона Б.Е., М. «Машиностроение», 1974. Клячкин Я.Л. Сварка цветных металлов и их сплавов. М., «Машиностроение», 1964. Серенко А., Роянов В. Сварка. Введение в специальность. Мариуполь. 1998. 218 SeduRebis terminebis mokle ganmartebebi da leqsikoni 1. liTonis Sxefebi _ defeqti romelic warmoiqmneba SenaduRi SeerTebis zedapirze gamdnari liTonis wveTebis gamyarebiT 2. lilvaki _ SenaduRi nakeris liToni, romelic miiReba erTi gavliT daduRebiT an gadadnobiT saSemduReblo abazana _ SesaduRebeli nakeris liTonis nawili, romelic dnobiT SeduRebis dros aris Txevad mdgomareobaSi arapirdapiri moqmedebis _ romelic anTia or eleqtrods Soris rkali 5. pirdapiri moqmedebis _ anTia eleqtrodsa da SesaduRebel rkali nakeTobas Soris 6. daduReba _ dnobiT SeduRebis saSualebiT liTonis fenis dadeba nakeTobis zedapirze 7. misarTi liToni _ gamdnari ZiriTadi liTonis Sesavsebad SeduRebis abazanaSi Seyvanili liToni 8. Seqceuli polaroba _ eleqtrodi mierTebulia kvebis wyaros dadebiT polusTan, xolo detali uaryofiTTan 9. pirdapiri polaroba _ eleqtrodi mierTebulia uaryofiT xolo nakeToba dadebiT polusTan 10. SenaduRi SeerTeba _ detalebis SeduRebiT miRebuli dauSleli SeerTeba 11. bzarebi SenaduR _ nakerSi an mis mimdebare zonaSi SeerTebaSi naserebis an CanaWrebis saxis 219 aramTlianobebi 12. forebi nakerSi _ gamyarebul nakerSi airebiT Sevsebuli sxvadasxva formis Rruebi 13. SenaduRi nakeri _ saSemduReblo abazanis gamyarebuli liToni 14. momWidi _ mokle nakeri asawyobi detalebis fiqsaciisTvis 15. misarTi mavTuli _ gamoiyeneba mxolod misarT masalad _ da ara eleqtrodad 16. saSemduReblo mavTuli _ aris rogorc saeleqtrodo, aseve misarTi masalac 17. saeleqtrodo mavTuli _ saSemduReblo mavTuli, romelic gamoiyeneba dnobad eleqtrodad. 220 ibeWdeba avtorTa mier warmodgenili saxiT gadaeca warmoebas 01.05.2009. xelmowerilia dasabeWdad 14.05.2009. qaRaldis zoma 60X84 1/16. pirobiTi nabeWdi Tabaxi 13,5. tiraJi 100 egz. sagamomcemlo saxli `teqnikuri universiteti~, Tbilisi, kostavas 77
Documentos relacionados
materialuri kulturis Zeglebis konservacia
saqarTvelox sainJinro akademiis akademikosi, sruli profesori v. kopaleiSvili
Leia maisakaki wereTlis saxelmwifo universiteti sainJinro
samSeneblo konstruqciebi samSeneblo da sagzao manqanebi da mowyobilobebi ekologia da sicocxlis usafrTxoeba praqtika saswavlo praqtika sawarmoo praqtika
Leia maisolimpiada programa II turi 2012
ganivi da grZivi talRebi. bgera da misi gavrceleba. eqo. dopleris efeqti. siTburi gafarToeba, wylis anomalia. siTbos raodenoba, kuTri siTbotevadoba. wvis siTbo. nivTierebis gadasvla erTi agregatuli...
Leia mais