“mesxi movida mkvidri ayarao”.
Transcrição
“mesxi movida mkvidri ayarao”.
udis itoria 2006 weli udis istoria Cveni winaprebi Zveli welTaRricxviT 122-125 wlebSi Rvinis xarks uxdidnen asirielebs. asiriis mefe sargoni ase aRwers Tavis barbarosobas: “me davwvi mSvenieri sadgomebi, me avCexe maTi xexilis baRebi da uricxvi venaxebi. me bolo movuRe mTel maT sasmels da udabnod vaqcie es qveyana.” vin moTvlis ramdeni Tavganwirva dasWirdaT qarTvel tomebs, raTa axali, bednieri cxovrebis gzaze daeyenebinaT TavianTi dabeCavebuli qveyana. asirielebis mier musxebis – mosxebis (mesxebis) Cagvras bolo mouRo kimerelTa tomis Sesevam asiriaSi. amis Semdeg qarTvelTa tomebi iZulebulni gamxdaran daetovebinaT CrdiloeTiT Zveli wamosuliyvnen da sacxovreblebi dRevandeli da samxreTidan saqarTvelos dasaxlebulan (Tumca dRevandeli mesxeTis teritoriaze ufro teritoriaze mesxebis nawili mainc cxovrobda). am droidan moyolebuli qarTvelTa tomebis arseboba mcire aziaSi qreba. “muSkebi” anu mesxebi dasaxlebulan dRevandeli samcxis teritoriaze, mcire nawili dasaxlebula dRevandeli adigenis raionis erT-erT uZveles adgilas “udis velze” (dRevandel udivlebze), sadac manamdec cxovrobdnen mesxTa tomebi. dRevandel sof. udis samxreT aRmosavleTiT “mamulaT wyarosa” da “askilovanebis” Tavze mdebareobs nasoflari “udis veli”. arqeologebi am nasoflars meoTxe aTaswleulis nasoflarad Tvlian, aq aris gorasamarxebi (yorRanebi). ai ras wers “ganaxlebuli mesxeTi” 1976 wlis pirveli maisis nomerSi arqeologTa eqspediciis xelmZRvaneli oTar RambaSiZe: “aRsaniSnavia, rom Sua brinjaos xana msxvil tomTa gaerTianebis xanaa. swored Cvens mier xsenebul mxareSi Cvens mier mikvleuli yorRanebi msgavsad TrialeTisa, tomis beladebs an dawinaurebul did ojaxebs Tu gvaris wevrebs ekuTvniT. am TvalsazrisiT sof. udeSi (udivlebi – udis velebi) mikvleuli gorasamarxebi (yorRani), 1 romelic garegnuli niSnebiT did msgavsebas hpovebs mtkvris zemo welSi cnobil kamerian gorasamarxebTan. aqedan gamomdinare dRevandeli sofel udis winamorbedad unda CaiTvalos uZvelesi nasoflari “udis veli”, saidanac mosaxleoba IV-III aTas wleulSi Camosaxlda da daiwyo cxovreba dRevandeli udis teritoriaze. Camosaxlebul mosaxleobas “udis velis” nacvlad unda daerqmiaT ude, radgan axali dasaxleba xev-ReleebiT, gorak-borcvebiT, gauvali tyiT yofila dafaruli da ar hqonia vel-mindori, ris gamoc sityva “veli” TavisTavad CamoSorda da rogorc Cans sofels saxeli “ude” darqmevia. winaparTa gadmocemiT, dRevandeli udis Semogareni dafaruli yofila xSiri, gauvali Sereuli tyiT. aRniSnuls adasturebs is, rom maqandaraSvilebis saxls Zelad gamoyenebuli hqonia askilis xe, romlis gulSi katebi Tavisuflad Zvrebodnen. udis saxelis warmoSobis Sesaxeb zogierT mkvlevars Tavisi Sexeduleba aqvs. mkvlevari vano merabiSvilis azriT ude uZveles periodSi unda yofiliyo “SuSan qalaqis” saxelwodebiT. vano merabiSvili (soflis mkvidri) 1897 wlis Jurnal “kvalSi” werda: es naqalaqevi – samgzis aris aoxrebuli Tavisi dasabamidan”, rogorc saqarTvelos, ise udis amaoxreblad asaxelebs murvan yrus, Temur lengsa da ukanasknelad TurqTa Semosevebs da bolos ase amTavrebs: naqalaqevs Sno da Sexeduleba dahkargvia Temur lengis aoxrebis Semdego. vano merabiSvilis es mosazreba ar unda iyos swori, radgan udis mTlian dasaxlebas ki ar rqmevia “SuSan – qalaqi”, aramed mis erT-erT ubans, sadac cxovrobdnen am soflis batoni stefane da misi meuRle SuSana SaxburaZeebi. (es adgili dResac SuSanqalas saxels atarebs). rogorc TviTon mkvlevari gadmogvcems am ubanSi arsebuli eklesia da batonis sasaxle murvan yrus daungrevia da batoni stefane SaxburaZe wamebiT mouklavs. mis qvrivs SuSanas dangreuli sasaxle da eklesia auSenebia Tavisi xarjiT, igi didi SeZlebuli batonis – anton xurciZis Svili yofila. 2 unda vivaraudoT, rom ubani sadac cxovrobda stefanes qvrivi SuSana, qmris sikvdilis Semdeg man ise moawyo, rom am ubnis mosaxleobam “SuSanas qalaqi” Searqva, xolo udis mTlian dasaxlebas ki dasabamidan ude unda rqmeoda da ara “SuSanqalaqi”. aRsaniSnavia is garemoebac, rom SaxburaZeebs memkvidre ar darCeniaT da udesac mas Semdeg batoni – Tavadi aRar hyolia. baton ilia maisuraZes (docenti) ramdenime variantad aqvs mocemuli sofel udis saxelis warmoSobis sakiTxi. erT-erT navsayudeblad naleqebi variantSi miiCnevs, adasturebs, igi udes navebis sinamdvileSi rom mTeli udis TavSesafrad, teritoriaze saqarTvelo da sadgomad arsebul dRevandeli anu zRviuri mesxeTis teritoria daaxloebiT sami milioni wlis winaT dafaruli yofila wyliT da maRali mTebi ki kunZulebis saxiT yofila warmodgenili, romlebzedac xarobda tropiruli mcenareuloba, amis erT-erTi wyebaSi arsianis qedis aRmosavleTiT damadasturebeli faqtia goderZis kalTaze gaqvavebuli tye, xolo “kisaTibis” teritoriaze (axalcixis raioni) diatomitis maRaroSi Tevzebis anabeWdebi. mesameulis bolos da meoTxeulis dasawyisSi vulkanebis amofrqvevebma, dedamiwis xSirma ryevebma da zedapiris awev-dawevam gamoiwvia zRvis ukan daxeva, ris gamoc unda vivaraudoT, rom ude navebis TavSesafari unda yofiliyo, radgan zRvis arsebobis dros udis teritoria wyliT iqneboda dafaruli, navebis TavSesafari sadgomi SesaZlebelia yofiliyo maRlobebze – arsianis, euSeTisa da fersaTis mTebis kalTebze. zogierTis TvalsazrisiT ude ucxouri warmoSobis sityvaa, arc es Sexedulebaa swori: ude Cveni azriT uZvelesi qarTuli sityvidan iRebs saTaves, es aris “yude”, rac sadgoms, TavSesafars niSnavs (ixileT qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni). sityva yude-s didi xania aRar xmaroben saqarTveloSi. es sityva daiviwyes, mxolod “yuda” megrulSi, WanurSi da lazurSi gvaqvs yudes saxiT, igi iqac sacxovrebel saxls-binas niSnavs, rogorc vxedavT mas aso “y” daukargavs, misi naSTi erTgvari xmovnis saxiT mainc ismis. 3 dRevandel sofel udeSi yvela gvars Tavisi ubani hqonia da TiToeuli gavri erT ojaxad cxovrobda (TiTo ojaxSi 15-30 sulamde), rasac jalabobas eZaxdnen. mtris Semosevebis dros TiToeuli gvaris wevrebi erTiandebodnen da erT binaSi (darbazSi – didi oda) afarebdnen Tavs. xolo mamakacebi iaraRiT icavdnen Sesasvlel kars. Zvelad udis mosaxleoba cxovrobda miwur binebSi, romlis kedlebi naSeni iyo mxolod qviT, romlis sisqe metramde aRwevda, zemodan daxuruli iyo dauxerxavi msxvili xe-tyiT, romelsac zemodan dayrili hqonda erT metramde miwa. umetes binebs fanjrebi hqonda zemodan, romelsac ewodeboda gvirgvini da buxarSi datanebuli hqonda celi, rom buxridan mtris Camosvla SeuZlebeli yofiliyo. TiToeul sajalabo binas hqonda ori gasasvleli bakebiT mezoblebTan an sxva gvarTan saWiro SemTxvevaSi dasakavSireblad. ai aseTi binebi warmoadgenda mtrisgan Tavdacvis saSualebas sabolood sityvebi “yuro”-c da “yude”-c myudro TavSesafar adgilad unda miviCnioT, romlisaganac unda iyos soflis saxeli ude warmoSobili. batoni warmoSobas d. kokoriZe Tavis mconde werilSi (docenti) arasworad udisa asabuTebs da da misi srul mosaxleobis ucodinarobas amJRavnebs. man, rom udis istoriuli warsuli kargad icodes maSin ar dawerda imas, rom ude da misi mosaxleoba SavSeTis – udinebis teritoriidan iyvnen gadmosuli da enad sargeblobdnen albanel da azerbaijanel tomebs, man unda icodes, rom ude uZvelesi sofelia mesxeTSi da misi mosaxleoba (mesxeTis) anu Zveli (muSkebis) STamomavlebi arian da uxsovari droidan cxovroben udis teritoriaze. 1956 wels sofeli udeSi aRmoCenil ganZs maqandaraSvilis binasTan mecnierebi Zveli welTaRricxvis me-10-e - me-11-e sauukuneebs miakuTvneben. Tu es asea sofeli ude uZvelesi warmoSobis mWidrod dasaxlebuli sofeli unda iyos. gadmocemiT dRevandeli raionul centrs da raions Zvelad adigvens eZaxdnen, rac TiTqos niSnavs mdinaris lamaz xeobas. CvenTvis gaurkvevelia, Tu es saxelwodeba saidan an visgan warmosdgeba, Tumca amJamadac lamazi Sesaxedavia, droTa ganmavlobaSi saxe icvala saxelwodebam da darCa adigeni. 4 sofeli ude raionuli centris – adigenis samxreT-aRmosavleT 10 km ze mdebaroebs. mdinare qvablianis marjvena sanapirodan, eruSeTis mTis gorakborcvian kalTebzea Sefenili, romelsac dasavleTidan (kiaTxevis) xeoba Caudis da cixis qarafovani sali klde akravs sartyeliviT, xolo samxreTidan ufro maRali gorak-borcviani saqoriebi, nanaseri da zegani, romlsac udivlebi, maRlidan xolo dahyurebs aRmosavleTidan (zaqoriebi) sofel arals uerTdeba, ude zRvis donidan 1200 metris simaRleze mdebareobs, romlisTvisac damaxasiaTebelia xangrZlivi da sakmaod civi zamTari. ianvris saSualo temperatura aris 3-6 gradusi. xolo afsoluturi erTeulebi 25-28 gradusamdec aris. zafxuli xanmokle da grilia. ivlisisa da agvistos temperatura +20-25 gradusamde meryeobs, naleqebis wliuri raodenoba meryeobs 550-dan 650 mm-mde. naleqebis maqsimaluri raodenoba modis gazafxulze (100mm-mde) xolo ianvarSi – 30 dan 40-mde. wlis ganmavlobaSi naleqiani dReebi daaxloebiT 130-mde gvxvdeba, magram zafxuli mainc ZiriTadad gvalviani icis. Tovli modis noembris III dekadidan Tebervlis bolomde, romlis sisqe 50sm farglebSi meryeobs, Tovlis arsebobis xangrZlivoba xSirad 110 dRemde meryeobs, qarbuqiani dReebi icis zamTris periodSi, Tumca igi iSviaTi movlenaa, xSirad zafxulobiT maisis TveSi icis wayinvebi. ris gamoc ziandeba xexilis baRebi da aRmocenebuli sxvadasxva erTwliani kulturebi. aseve did zians ayenebs sas. sam. kulturebs setyva, romelic arc ise iSviaTia. Tu mesxeTis istorias Tvals gadavavlebT Cven davrwmundebiT, rom Zvelad es adgili myudrod dasaxlebul mxared iTvleboda. magram JamTa siavem mospo da nacartutad aqcia bevri sofeli, qalaqi, cixe-monasteri da eklesia. mosaxleobis didi nawili mterTa brZolaSi ganadgurda, nawili mterma tyved waiyvana, nawilma Tavi Seafara saqarTvelos sxvadasxva mxares, amitom gaCnda Tqmuleba saqarTveloSi “mesxi movida mkvidri ayarao”. umetesoba gamahmadianda, xolo nawilma ki didi tanjva wamebiT da vaivaglaxiT SeinarCuna Tavisi erTeulma sofelma TavianTi qarTuli erovnuli saxe, ena mtkice da sarwmunoeba. nebisyofiTa da samcxis gmiruli brZolebiT daicves TavianTi erovnuli Rirebuleba, romelTa ricxvebSia mraval 5 Wirgadanaxadi sofel udis mosaxleoba, romelsac Tavisi mravalsaukunovani brZolebiT, SeudrekelobiT, ukuugdiaT Semoseuli mteri da mxurvale furclebiT SeuvsiaT mesxeTis istoria. amitom SemTxveviT rodis eZaxian udes “legendebisa, miTebisa da gmirTa budes”. qarTvel xalxs aRmoaCnda didi Sinagani Zala, rom gaeZlo am udidesi qarSxlisaTvis, romelic saukuneebis manZilze saqarTvelo aziis qveynebis sabrZolo asparezad iyo qceuli. adamians, rom saswaulisa sjerodes, maSin albaT saswaulad unda miiCnios is ambavi, rom qarTvelma xalxma da maT ricxvSi udis mosaxleobam mesx xalxTan erTad dRemde moaRwia. mZime saSinao politikuri viTarebis Sedegad samcxe-javaxeTidan 300-ze meti sofeli ganadgurda arabTa batonobis periodSi. 735-738 wlebSi murvan yrus rom daungrevia da gadauwvia saqarTvelos soflebi da qalaqebi, maT Soris igive bedi swvevia udesac, rasac adasturebs udis teritoriaze gaTxrebis monacemebi. xangrZlivi Sesvenebis Semdeg 1235 wels monRolebi ipyroben saqarTvelos. manmade ki Cvens tanjul qveyanas 5-jer Semoesia xvarazmis Sahis Svili jal-aleddinis razmi, ris Sedegadac dasustebul saqarTvelos advilad imorCileben monRoli noinebi – CormaRani, CaRata, giCo da sxva. monRolTa batonobis periodSi saqarTveloSi 700 sofeli aRigava pirisagan miwisa. monRolTa batonobis Semdeg iranisa da TurqeTis 50 wlianma gauTavebelma brZolebma saqarTvelos mimart, TurqeTi – saqarTvelos 100 wlianma omma qarTveli xalxi gandgurebis gzamde miiyvana da maT Soris yvelaze metad samxreT saqarTvelom Tavis mxrebze gadaitana muslimanTa samsaukunovani batonoba. am xnis manZilze maT ara marto gaZarcves da daarbies mosaxleoba, aramed mis did nawils muqariT, cecxliTa da maxviliT mahmadianoba miaRebines. iraneli istorikosis iskander mumSis cnobiT Sah abasma 1616 wlis laSqrobis dros kaxeTidan iranSi 130 aTasze meti qarTveli gadaasaxla. dRes maTi STamomavlebi iranis sxvadasxva provinciebSi cxovroben, aseTi bedi sweviaT mesxeT-javaxeTidan wayvanil tyveebsac, romlebic ardabilis olqSi dausaxlebiaT, maT Soris sofeli udidanac bevri yoliaT wayvanili da udelebs 6 ardabilis olqSi sacxovrebel adgilisaTvis TavianTi sofelis saxeli “ude” daurqmeviaT. 1590-1595 wlebSi, roca Turq-osmalebma sabolood daipyres samxreT saqarTvelo, rogorc zemoT avRniSneT mosaxleobis nawilma miatova saxl kari da gaqceviT uSvela Tavs, xolo zogma mama-papis kera ver miatova. mesxeTis mosaxleobis didi nawilma, ise rogorc udis 60 sxvadasxva gvaris 135 ojaxma, romlebic darCnen TurqTa tyveobaSi. im dros TurqTa dampyroblebma mesxeTis mosaxleobis uZrav-moZravi qoneba aRweres da Semdeg “ vilaieTebad”, olqebad da raionebad dayves. im periodisaTvis udis mosaxleobisaTvis dabegrili komlTa raodenoba Seadgenda 135 ojaxs raodenobiT, rogorc (daaxloebiT 3/5 kg) da sofeli naturiT ixdida ise Sefasebuli gadasaxads fuladadac, yofila 12 (isfenjs) maSin aRCad. erTi 30000 qila gadasaxadi axCis xorbali dawesebuli yofila soflis meurneobis produqtebzec, miqazec, wisqvilzec, yofila agreTve saqorwilo gadasaxadic, romliTac ibegrebodnen gasaTxovari da dasaqorwinebeli axalgazrdebi da qvrivi qalebi. TurqTa batonobis periodSi 1959 wlidan 1828 wlamde ude did raionul centrad ivleboda, Sedioda axalcixis “vilaieTSi”, udis raionSi am periodisaTvis 58 sofeli Sedioda. ude, mediani, zemo da qveme orWoSani, irqa, bolajuri, wyise, qvemo da zemo mareli, zemo zanavi eklesiiTurT, Sua zanavi anu wina zanavi, gomaro, lelovani, qvemo farexa, arali, RorZe meore, yoraSeni, kaxareTi, CorCani, yaraTubani, samyre, valisoni, xona, dunesi, derceli, sairmia, CorCisi, somexTubani, xuro, xura, WobaSeni, CofaSeni, avxeri, zemo moxe, qvemo moxe, kexovani, amxa, CanCafuri, didi mlaSe, zazalo (saZalo), ZinZe adgiliT, utyisubani, natenaanT ubani, warbasubani, kortuxeTi, zarTa, osieTi anu osiZe, zakuleTi, avazana, evabijvari, xerTvisi, saTleli, ialaRi Tlili, erema, gorgamlaSe, Cairi udis rabaTTan, patra mlaSe, arzne, qvemo zanavi, gorguli, sofel zarzmis eklesia, taZaro, flatesTan sofeli, smarza sofel zarzmasTan. Turqul wyaroebSi daxmarebiT moipova vkiTxulobT: gamarjveba “aTabagma aTabagobis yvaryvare pretendent III–m yizilbaSebis manuCarze, romelmac yizilbaSebs osmalebi daupirispira yizil ahmed begis meTaurobiT. manuCari 7 qarTveli yizil ahmed oRlisTan erTad, romelic sulTan seimis erTi amiraTagani iyo rumiidan saqarTveloSi Camovida, raTa yvaryvaresaTvis qveyana waerTmia da misTvis mieca (manuCarisaTvis). “yvaryvare maT Seeba yaraja- ardahanSi da gaimarjva”. cnobilia. rom yvaryvare III-is periodSi did Turqobis drosac ude did raionuli centri yofila, romelsac ganagebda vinme aznauri “andromani”. jer kidev osmaleTi XV saukunis meore naxevridan, samxreT saqarTveloSi iWreba da aqedan iwyeba saqarTvelos dapyroba, ori agresiuli saxelmwifos – TurqeTisa da iranis gauTavebeli brZolebi, xolo XVI saukunis 90-ian wlebSi Turqebi samudamod epatronebian samxreT saqarTvelos. 8 udis istoriuli Zeglebi Cvens winaprebs jer kidev antikur periodSi soflis dasavleTiT augiaT cixe, romlis mimdebare teritorias dResac xandakis saxeliT moixsenebs mosaxleoba (xandakebs dResac eZaxis xalxi cixis mimdebare teritoriebs, sadac aris amoTxrili garemosTan, didi mtris ormoebi, Semosevebis romlebic dros daxuruli mters gzas da Sexamebuli ormoebisken iyo aZlevdnen, ormoebSi Cacvenilebs zemodan qvebiT xocavdnen). aRniSnuli cixe miwisqveSa gvirabebiT dakavSirebuli Semosevebisagan yofila mosaxleobas daecva soflis Tavi, calkeul sofeli ude ubnebTan, uZveles raTa periodSi mdidari yofila istoriuli ZeglebiT, am mxaris Zeglebi, rogorc akademikosi vaxtang beriZe wers XIII saukunis miwurulsa da XIV saukuneebis Zeglebia. misi azriT XII-XIV saukuneebSi saqarTvelos samxreTiT nawili damoukidebel samTavros warmoadgenda adre pirvel bagrationTa dros (VIII-X saukuneebSi) mTavari politikuri xolo Semdeg da kulturuli centrebi ufro samxreTiT taoSi iyo, XIII-XIV saukuneebSi centrma CrdiloeTiT - samcxeSi gadmoinacvla, samTavros dedaqalaqad axalcixe iqca, xolo sasulierod awyuri”. udeSi eklesiebis umravlesoba XIII-XIV saukuneebs miekuTvneba, rogorc akademikosi vaxtang beriZe varaudobs, magram eklesiebis nawili ki VII-VIII da zogi ufro adrindeli saukuneebisa unda iyos, romelTa Sesaxebac qvemoT visaubrebT. Zvelad udes Svidi eklesia da erTi antikuri periodis cixe amSvenebda, romelsac dasavleTidan sartyeliviT akravs maRali klde, xolo mis gaswvriv “kiaTxevis” xevi Caudis, romelic saZalos cixisa da irmis Walis midamoebidan ikrebs wyals. soflis mkvidris, mkvlevar ivane merabiSvilis azriT cixe agebuli unda iyos kerpTayvanismcemlobis periodSi, radgan cixis karis anayolSi qvaze gamokveTili yofila cxoveli, cxovelis win kaci, romelsac Tavi daxrili hqonia da xelebi gaSlili, mis ukan ori kaci mdgara gulxeldakrefili. 9 mkvlevari iv. merabiSvili cxovelis winaSe Tavis moxras kerpTayvanismcemlobis periodad miiCnevs da varaudobs, rom Tavdaxrili kaci am cixis mSenebeli, xolo mis ukan mdgomni misi mxleblebi unda yofiliyvnen da es Tu asea, maSin ivane merabiSvilis azrs unda daveyrdnoT da vivaraudoT, rom cixe kerpTayanismcemlobis periodSi unda iyos agebuli. mravalsaukunovanma seismurma da gareSe bunebrivma moqmedebebma cixis dasavleTis cicabo kldovani mxare daangria, xolo CrdiloeTidan da CrdiloaRmosavleTis mxare daucurebia da igi cicabo ferdobad gadauqcevia, romlis terasebzec dRes mosaxleobaa dasaxlebuli, xolo galavani da galavnis SigniT mdebare nagebobani – sasaxle da eklesia JamTa siaves aRugvia pirisagan miwisa da dRes cixis midamoebi ise gamoiyureba, TiTqos warsulSi iq araferi yofiliyos. Crdilo dasavleTis kldis Sverilze arsebuli burji am ramdenime wlis win daangria iqve mcxovrebma vano gigolaSvilma, rogorc zemoT avRniSneT cixe saidumlo miwisqvesa gvirabebiT dakavSirebuli yofila soflis centralur ubnebTan, cixis darbazebidan gamomavali gvirabebi pavle balaxaSvilisa da sergo yuljaniSvilis saxlebis qveS gavliT miemarTeboda erTi aRmosavleTiT, meore Crdilo-aRmosavleTiT da eklesiebs akavSirdebda. yuljaniSvili sergos saxli cixis sardafSi Sesasvlel gzazea moTavsebuli, gza kiris xsnaris sqeli feniT yofila dafaruli da riyis qviT mopirkeTebuli, warsulSi miwisZvrebis gamo Cangreula cixeSi yvela Sesasvleli gzebi. galavnis samxreT kideSi ori ormo iyo, romlebic saxlebis mSeneblobis dros amouvsiaT. cixis unda yofiliyo sursaTis siRrmeSi arsebuli darbazebi gamoyenebuli Sesanaxad da SiSianobis dros mosaxleobis TavSesafarad. cixe saidumlo gvirabiT dakavSirebuli unda yofiliyo dasavleTiT xevTan, saidanac mosaxleoba maragdeboda rogorc sasmeli ise cxeli bunebrivi wyliT, romelic dabla xevis piras mamulaSvilebis baRis Tavze didi lodis Zirze gamodioda, magram am oTxi aTeuli wlis winaT cxelma wyarom sxvadasxva gza hpova da daikarga. 10 rogorc ivane merabiSvili Tavis werilsi wers, udis cixis galavanis sigrZe 200, xolo sigane 500 nabiji yofila, Cvenda saubedurod, didi xania rac cixis teritorias daepatronnen cixesTan axlos mcxovrebni da cixis teritoriaze aaSenes sacxovrebeli binebi, ris gamoc saidumloebiT moculi cixis midamoebi gadaTxares da rac TvaliT ixedeboda zogi daangries da zogic miwaSi damarxes. rogorc irkveva, cixis aRmosavleT galavnis kedels ekvroda savaWro moedani, xolo galavnis SigniT ki yofila sasaxle da eklesia, romelic 1595 wlidan Turqebma cixis galavanSi arsebuli sasaxle gamoiyenes jaris nawilebisaTvis, xolo eklesia TavianT salocav meCeTad gadaakeTes. “gurjistanis vilaieTis did davTaris” II wignis 57-e gverdze vkiTxulobT: “vakufi didebuli yuranis, sakiTxavad udis cixis wminda meCeTSi: venaxi da baRi, sayane miwiTurT, Cairi da wisqvili saxelad gurasfa aznaurisa da udis cixeSi mdebare saxlebi axalcixis jaris marjvena flangis moxalisis devriS aRas mflobelobaSi myofi Tanaxmad sasamarTlos ganaCenisa axal davTarSi Caiwera, rom mas Semdeg, rac zemoxsenebuli venaxis, baRisa da yanis yuruSi da gamosaRebi miecema miwis patrons (danarCeni) sargo daixarjos zemoxsenebul wminda meCeTSi yuranis mkiTxvelebze. zemod aRniSnuli faqtebi metyvelebs, rom udis cixe didi Turqobis dros yofila moqmedi, sadac Turqebs Cayenebuli hyoliaT cixis sasaxleSi jari, xolo cixeSi arsebuli eklesia – meCeTad (salocavad). uZveles periodSi qvablianis xeobaSi ude didi savaWro centri yofila. amas adasturebs udis cixis rabaTis saxelwodebac (rabaTi sparsuli sityvaa da niSnavs gamargebul savaWro centrs). udeSi eklesiebisa da gvarTa simravle miviTiTebs imaze, rom igi didi vaWar-xelosanTa punqti unda yofiliyo. 1590-1595 wlebSi, roca Turq osmalebma daarbies da gaZarcves samxreT saqarTvelos mosaxleoba, im dros mesxeTis sxva soflebis mosaxleobasTan erTad udis mosaxleobis didma nawilma miatova mSobliuri sofeli da gaqceviT Tavs uSvela. xolo mama-papiseuli kera ver daTmo 64 sxvadasxva gvaris 135 ojaxma da darCnen TurqTa tyveobaSi. 11 vin icis Turq moxeleTa ramdeni Cagvra, tanjva-wameba da damcireba gadautaniaT Cvens winaprebs TiTqmis sami aseuli wlis manZilze. Tbilisidan samxreT saqarTvelosaken momavali gzebi gadioda mtkvris, focxovis, qvablianis xeobiT, romelic akavSirebda bizantiis qveynebTan. udidan SavSeTisken savaWro, saqaravno da safosto gzis arsebobis utyuar faqtad isic unda miviCnioT, rom irmisWalis samxreT dasavleTiT myudro tyian adgilas dRemde SemorCa qvebiT gakeTebuli ramdenime xalxami (xalxami niSnavs pirutyvis dasamwyvdev adgils). gzad mimaval Tu momaval vaWrebs Rame aq unda gaeTiaT, jorebs ki romelTac saqoneli mihqondaT, rorgoc Cans am xalxamebSi amwyvdevdnen, ris gamoc am adgils aqedan unda aeRo jorebis xalxamis saxeli. jorebis xalxamidan gza saCxereze gavliT Sedioda fornis karis ReleSi, romelic viwro xeobis daboloebaSi mdebareobs. Zvel qarTulSi forans fardian urems eZaxdnen, xolo kari ki viwro xeobidan gadasasvleli an Semosasvleli adgilia. unda vivaraudoT, rom udis cixis yelidan am gziT midioda savaWro gza. udis ori eklesia da erTi samkvidro (romelsac nasaydriebs eZaxian) arabTa Semosevebis dros murvan yrus daungrevia. mouklavT stefane SaxburaZe (udis batoni), SuSanqalas eklesia auSenebia baton xurciZis asuls, stefanes meuRles SuSanas. ivane merabiSvili wers: amiT vamtkiceb, rom es eklesia aris aSenebuli SaxburaZeebis colisagan qmris suli Sesandobarad murvan yrus aoxrebamde. avtoris cnobiT warweriani qva dakargula mis maxloblad saxlebis mSeneblobis dros. Tue es asea, maSin SuSanqalas eklesia VI-VII saukuneebis Zegli unda iyos. SuSanqalas nangrevi eklesiis aRmosavleTiT daaxloebiT 200 metr manZilze mdebareobs patara eklesia, romelic wminda “sertis” saxels atarebs da dRemde aRniSnuli daculia, eklesia Sig IV-V araviTari saukubeebis mxatvroba unda iyos. ar aris, udis I varaudobT, saSualo rom skolis aRmosavleTis Zirs yanaSi 15 metrSi patara gorakze uZvelesi periodis eklesia mdgara, Cveni winaprebi am adgils “nasaRdrevs” eZaxian dResac. 1983 wlis 11 12 maiss nasaRdrevis Crdilo dasavleTis ferdobze gzis gayvana-gafarToebis dros buldozerma gamoaCina samarxi, romelic adamianTa ZvlebiT iyo mofenili. samarxs gverdebi amoSenebuli aqvs riyis qviT, xolo zemodan daxurulia fiqali qviT. gasuli saukunis bolos ivane merabiSvils am eklesiis nangrevebSi unaxavs qva, romelic damtvreuli iyo, am qvaze gamoxatuli yofila jvari, romlis qveS warwera yofila – “Saxbur”, radgan qva damtvreuli yofila. “Saxbur”-is garda sxva veRar amoukiTxavs. mkvlevaris azriT udis batonis dinastiis ojaxis wevrebi unda damarxuliyvnen am eklesiaSi, xolo eklesiis garedan ferdobis irgvlis udis Zveli mosaxleobis samarxebi unda iyos. Cveni azriT “nasaRdrevis” irgvliv aramarto amJamad aRmoCenili samarxia, aramed amgvari samarxebi kidev bevri sxva unda iyos es SesaniSnavi eklesiebi: “SuSanqala”, “nasaRdrevi”, bogirze mamukaSvilebis baRSi, mis aRmosavleTiT aToSivlebis baRis terasSi, cixeSi, verdoebSi, da amJamad arsebuli didi eklesiis adgilas mtrebis Semosevebma aRgava pirisagam miwisa. amJamad arsebuli kaTolikuri eklesiis adgilas yofila SedarebiT pata marTlmadideblebis eklesia. 1900 wels udis mosaxleobas eklesia daungrevia da mis adgilas 1901-1912 wlebSi augiaT es didebuli eklesia, romelic albaT saqarTveloSi sididiT me-5-e Senoba iqneba da mariamis miZinebis saxels atarebs. jemal jayelis wignSi “sfinqsi sibrZnisa” (gv. 107) vkiTxulobT Semdegs: “daiwyo mesxeTze sabediswero Semoteva, qveynis sazRvarma aWara-mesxeTis alpur zonas gadauara, goderZis mamis (JamTaber gujariZeis) TanxlenibiT udes Cavida gurul-aWarelTa darCeuli razmiT – mesxeTisaken mTavari dartymis xazze udis dasaxmareblad. 13 mamulaSvilisa da xmalaZis mier mefe giorgis gamoxsna tyveobidan axalcixis cixidan. mixeil kekeliZis romanidan “brwyinavle varskvlavis maZiebelni” gv. 392-394 laparakia axalcixis cixidan mefe giorgis gamoxsnaze: “ im Rames qarTvel mecixovneebs Tvalze ruli ar mihkarebiaT. Tavi erT ganapira sakanSi moeyaraT da Cumad TaTbirobdnen: - rodis gadawyvita mefem stambols gamgzavreba? - ikiTxa erTma, romelic ufrosi Canda. - dRes ulaparakiaT faSasTan. - mere saSiSi ra aris? mesxi didebulebic xom urCevdnen xonqTars damegobreboda da misi wyalobiT imereTic da qarTlic daekavebina! - xonqTarTan ver CaaRwevs, gzaSi moklaven, TviTon movismine, Cemi yuriT, rac salimfaSam enver beis uTxra. - ra vqnaT? - mefe unda gavaparoT. - kargi, SuaRamisas samxreTis kedelTan iyavi. cxenebi qalaq gareT gyavdes. mefes samSvidobos gaiyvan. mosaubres araferi upasuxnia. maSinve gamoemSvidoba warmosadeg Savgvreman vaJkacs. cixes eZina. eZina mefesac. giorgi sulac ar hqonia gamzraxuli stambols gamgzavreba an TaTris rjulis miReba, mxolod salamis SeSineba undoda. sabednierod mizans swrafad miaRwia. amis Semdeg faSas ufro Cqara meoSorebina saSiSi tyve. SuaRame axlovdeboda. viRacam giorgi mefe frTxilad gaaRviZa - vin xar? – wamoiwia giorgim da maSinve tansacmels miwvda. - mesxi var batono! – qarTulad gasca pasuxi. - ianiCari? - rogor giTxraT, adamianebi yvelgan arian. Tqvens bedze me qarTveli ianiCari melaparaka. mendeT da rac giTxraT SeasruleT. 14 swored - ra ginda? rogor vendo kacs, romlis saxelic ar vici? – kvlav ikiTxa mefem - getyviT, batono, magram axla Tu RmerTi gwamT gamomyeviT. salim faSam da enver beim xumroba ar ician, roca saqme maT sicocxlesa da simdidres exeba. giorgi Seyoymanda - miTxari vin xar? – hkiTxa mosuls - dros nu kargavT, batono, mec damRupavT da Tavsac daiRupavT. am sityvebiT stumari karisaken mitrialda. “moxdes. rac mosaxdenia, erTxel dabadebuli erTxel mokvdeba”. – gaifiqra mefem da ucnobs fexdafex mihyva. cixis qongurze Sedgnen. iq giorgim sagangebod danagrebul sables CasWida xeli. - daeSvit batono! – CurCuliT uTxra mxsnelma. - miTxari vin xar, rom odesme madli gadagixado! - qarTveli var! - saxeli ar gaqvs? - mere, batono, axla magis dro ar gaxlavT. gza damilocnia! giorgim ufrskulSi Caixeda da frTxilad dahyva Toks. is iyo miwas fexi daakara, rom CurCuli moesma: Cqara momyevi batonoSvilo. giorgi ukve darwmunda, rom Ralati aRar iyo mosalodneli. da megzurs swrafi nabijiT gayva. erTi saaTis Semdeg qalaqs sakmaod gascildnen. megzuri ReleSi Cavida da iqidan cxenebi amoiyvana. erTxans cxenebiT iares da miadgnen romeliRaca sofels. megzeruma mxolod aq amoiRo xma da mefes uTxra: - ai batono, am sofelSi maxare gulbataSvili ikiTxeT, Cemis saxeli uTxariT da maspinZlobasac is gagiwevs. selim faSas sabrZanebels ukve gamovcdiT! - agre vizamdi, magram Seni saxeli rom ar giTqvams? - me zaqaria var, sofel udidan, mamulaSvili. is viRa iyo sabolood cixidan rom gamomiSva? 15 - isa, Seni Wirime dolenji xmalaZea, Zalian kai gulis kaci. giorgim jibeebi moiqeqa, undoda rame samaxsovro saCuqari mieca gamyolisaTvis, magram araferi aRmoaCnda. ganSorebis win zaqaria mamulaSvils qudi sTxova rom daeTmo. zaqariam maSinve moixada quid da mefes miarTva. giorgim Tavis qudi mamulaSvils daaxura, TviTon ki imisi aiRo da sTqva: - Cemda samaxsovrod gqondeT Senc da dolenji xmalaZesac. ulvaSTan erTad qudic patiosnebis niSania, Tu Cemi avkacobisa da qveynis Ralatisa gaigoT raime, qudi fexqveS gaTeleT da Tqvi: RmerTo ase gaTele giorgis vaJkacoba. da sicocxleo. - vecdebi Tqveni Tavdadeba davafaso. imave Rames gamTeniisas mefe giorgi sofel slesas mivida. (axalcixis raioni, sadac daxvdnen zikiliidan mosuli dedofali xoreSan, rZali TinaTini, Zmiswulebi: qaxosro, vaxtangi, domeniki, ise da svimoni, sulxan orbeliani, givi amilaxvari da misi Tanamecxedre Tamar batoniSvili, mraval didebuli da aTasamde mxedari, romelic salaSqrod iyvnen aRWurvilni. ase ixsna mefe giorgi sikvdilisagan axalcixelma dolenja xmalaZem 16 udelma zaqaria mamulaSvilma da arsena marabdeli udeSi “arsenam meorejer gaaxila Tvalebi da gaocda: mas isev gaaxsenda yvelaferi, magram Tavisi axali samyofeli ver icno. bneli sardafis magier axla sufTa oTaxSi iyo da TavT momRimare magdana edga. - sada var Zalo? – dabali xmiT hkiTxa marabdelma - axalcixis naqvrivalma, maxloblad, sofel udeSi, barikaSvilis saxlSi, miugo - axalcixes faTeraki mogveloda, gigolam raRac gaigo, magram TamaraSvilma droze agvacdina xifaTi da aq gadmogiyvana” mixeil javaxiSvili “arsena marabdeli” tavi XII, gv. 465 1955 weli 17 moulodneli Sexvedra iraneli istorikosis - iskander munSis cnobiT, Sahabasma 1616 wlis laSqrobis dros kaxeTidan iranSi 130 aTasze meti qarTveli gadaasaxla. dRes maTi STamomavlebi iranis sxva da sxva provinciebSi cxovroben. saukuneebma bevrs daukarga mSobliuri ena qarTvelis da saxe da zne-Cveuleba. ieri, magram fereidanSi zogma aris dRemde soflebi – SeinarCuna martyofi, CuRureTi, ninowminda, Telavi da sxva. sparseTSi sofeli udec yofila. dRevandeli adigenis raionis sofel udidan mosaxleni auyriaT da gadausaxlebiaT. maTi STamomavlebi unaxavs mefis (ruseTis) armies yofil jariskacs adigenis raionis sofel arils mkvidrs petre vardiZes. 1914 wels igi sparseTSi moxvedrila, masTan erTad iyvnen Tanasoflelebi: iordane baTmanaSvili, simon baTmanaSvili da levan afriamaSvili. ai ras gviambobs petre vardiZe. Cven qalaq ardebilSi videqiT, iranis erT-erT savaWro-samrewvelo qalaqSi, cxenebs sakvebi SemoakldaT da mis SesaZenad soflebSi wavediT narimanovis meTaurobiT, romelic warmoSobiT Tbilseli iyo. man kargad icoda qarTuli, rusuli, azerbaijanuli da somxuri enebi. qalaq ardebilidan samxreT- dasavleTis mimarTulebiT wavediT. gaviareT ori sofeli, magram veraferi viSoveT, da gza ganvagrZeT, mesame soflis SesasvlelSi, gzis piras wyaro iyo da iqiT gadavuxvieT. wyarosTan qalebs moeyaraT Tavi. qarTuli laparaki rom gavigone yurebs ar davujere, saxtad davrCi: maSinve es ambavi narimanovs qarTulad vuTxari, Cveni laparakis gagonebaze qalebi centrisaken gaiqcnen, aTiode wuTSi mouZRoda TiTqmis maRal-maRali mTeli soflis Suaxnis kaci mosaxleoba albaT Cvensken soflis morboda, Tavkaci. win mosulebi TavdaxriT mogvesalmnen, Cvens mier Tavkacad miCneulma Tqva: - cudi ganzraxviT rodi movsulvarT, warmomadgenlebs. 18 Tavs vuxriT didi saqarTvelos - Cveni winaprebi CauricxavT, mesxeTidan nawili – arian monebad tyveTa gauyidiaT nawili iranis Sahis laSqarSi bazarze, nawili ki dausaxlebiaT sxvadasxva mxares, maT Soris ardebilis olqSic. ardebilis olqSi axlac dRevandeli aris bevri qarTuli mcxovrebelebis sofeli, winaprebi sofel xolo Cveni udidan soflis yofilan. am sofelsac ude davarqviT da enac SevinarCuneT. roca maspinZelma gaigo, rom me udis mezobeli soflidan viyavi, mRelvarebisagan Tavi ver Siekava da acremlebuli gadamexvia. - mamakacs aseTi saqcieli ar Seferis, magram Cems mdgomareobaSi kacs bevri ram epatieba - miTxra man. mere TiTqos ucnauri, magram mis pirobebSi gasagebi winadadeba SemomTavaza. - ori qaliSvili myavs, damerwmuneT, rom lamazebi arian, airCie erT-erTi da colad SeirTe. ucolo kaci xar, ar minda samareSi ise Cavide, rom Cemi ojaxis erTi wevri mainc samSobloSi ar megulebodeso, - marTlac mSvenieri qaliSvilebi hyavda, magram jariskacs aba sad wameyvana coli?! soflis Tavkacma mosawoni maspinZloba gagviwia, im Rames ar gagviSva, radgan 30 km-ze saxifaTo gza gvqonda gasavleli. meore dRes dagvitvirTes qeriT ufasod da gagvistumres: Seni vaeba wina midges sofelo ganawamebo, saukuneebi itanje wuTebs rad iTvli wamebo. udis eSxiT var anamRerebi. ra damaviwyebs pirvelad naxuls udis midamos TiTqmis nasaxlars da dRevandel dRes, gulebis zeims, saxlebis mwkrivebs, Cems Tvalwin nazards me amamRera udis mSvenebam, 19 jor-aqlemebi trfobiT davdnebi rogorc sanTeli, kulturis kera amaRlebulia viT damelios masze saTqmeli. albaT marTla var Seyvarebuli am xalxis lxena aba rad maTrobs? vdgevar, gicqeriT, ase mgonia: xeTa Srialic Tqvenze kargs ambobs. ver aSinebda winaparT TqvenTa gadamTielis boroti rwmena, amitom iyo, rom am sofelSi mterma ver mospo qarTuli ena. dgas oqros cixe, amayad mxedi. gahyurebs zarzmis taZris galavans da cocxldebian mogonebebi, Tu ram daixsna moyvris amala. rogorc varskvlavi uRrublo caze ise anaTebs kulturis saxli SexedeT, datkbiT, guilT ixareT, daloceT Weri Senobis axlis. momilocnia sofelo Cemo, Senze vimRereb aw da maradis, Senma saxelma ididos yvelgan megzuri iyos tatos meranis SeiTniSvili warmoTqmulia udis kulturis saxlis gaxsnasTan dakavSirebiT 1968 wels. 20 1904 wels z. WiWinaZe wers samagaliTo adamiani stefane konstantine zubalaSvilis Sesaxeb: “mesxeTSi, anu axalcixis bazarSi qarTvelT ricxvi erTob gasaWir mdgomareobaSi Cavarda, xalxi gamravlda, maT ara aqvT sakmarisi miwa – mamuli, amis gamo mraval qarTvelma glexma artaanisa da gumbrisaken iwyes gadasaxleba. am garemoebas pativcemulma patrma don Gabriel aslaniSvilma yuradReba miaqcia da mesxeTis sofel udidan ramdenime komli qarTveli kaTolike glexebisa gorSi gadmoasaxla da daasaxla sabatono da eklesiis miwebze. axlad gadmosul glexebs saqme Zlier gauWirdaT, magram ras izamdnen, garemoebas unda Sehguebodnen, am axlad moSeneebs stefane konstantines Zem 1000 maneTi gaugzavna da daavala, rom amiT maTTvis oTxfexi saqoneli eyidaT. saqoneli uyides, maTs locvas da madlobis gadaxdas saZRvari ar aqvnda, yovelTvis stefanesa da mis ymebs locavdnen”. 1904 wlis dasawyisSi komisia, romlsac unda udis eklesiis mSeneblobis komitetma gamoyo SeeZina eklesiis saxuravi. komisiis Semadgenlobas borjomSi SemTxveviT Sexvda stefane zubalaSvili, romlmac gaigo rom udelebi eklesiis saxuravis SesaZenad midiodnen. s. k. zubaSvils saubarSi uTqvams udelebisaTvis: “ me Tqven eklesiisaTvis cinkis saxuravs gamogigzavniT usasyidlod, mxolod Tqven eklesiis zomebi momeciT da bolos s. zubalaSvilma daarwmuna udelebi, rom isini male miiRebdnen eklesiis saxuravs borjomis sadgurSi. 1904 wlis 13 aprils s. zubaSvils z. WiWinaZesTan saubarSi uTqvams: “udis eklesiis amSenebleTa komitets vacnobe, rom Tunuqi da zari borjomis sadgurSia da gatana SegiZliaT”. ase miiRo sofel udis mosaxleobam eklesiis saxuravi (cinka) da didi zari saCuqrad Zmebi zubalaSvilebisagan. aRniSnuli didi zari 1942 wels udis mkvidrma iakob saraSvilma Camoxsna da Caabara saxelmwifos gasadnobad. 21 mesxi komunari biWis ambavi udis mkvidri kote mRebriSvilis revoluciuri cxovreba, misis babua abel mRebriSvili saswavleblad wasuli iyo peterburgSi, sadac daamTavra samxedro saswalebeli da iqve darCa samxedro samsaxurSi. abelma generlobamdec ki miaRwia. igi iyo demokrati, revolucionerebis momxre. biWi kote iyo abelis SviliSvili, romlis mamasac aleqsanre erqva, kotes mama iyo cnobili msaxiobi da reJisori, mas colad hyavda rusi momRerali qali viqtoria Cevani. sabWoTa mTavrobam isini Tavis samsaxurSi gamoiyena – aleqsandre mRebriSvils daavala Seeqmna heroikuli revoluciisaTvis, Teatri marTlac da man samsaxuri Seqmna gaewia Teatri, muSaTa sadac klasisaTvis, mTavari moqmedi agitatorebi iyvnen col-qmari da Svili – kote. kote uniWieresi bavSvi iyo da zepirad icoda revoluciuri leqsebi, gamodioda dedasTan erTad TeatrSi da xalxSi eweoda TeTrgvardielebma revoluciisaTvis kote tramvais sasargeblo qveS Caagdes agitacia-propagandas.… da igi gardaicvala. petrogorodis revoluciuri sabWos dadgenilebiT misi neSti wiTel droSaSi gaaxvies da moaTavses kuboSi da damarxes marqsis sasaflaoze warweriT: “patara artist-agitators kote mRebrov-Cekans 1913-1922”. mamia vaSakiZis poemas (mesxi komunari biWis ambavi) wamZRvarebuli aqvs zemoT moyvanili mTliani teqsti. ix. gazeT “ganaxlebuli mesxeTis” 1963 wlis 19 maisis nomeri 22 berobana Tu yeenoba Zveli mesxebi, yeenobis saxeliT icnobdnen TaTar-monRolTa periodis sanaxaobas, romelsac axla “berobanas” veZaxiT, XX saukunis dasawyisidan TandaTan daiviwyes yeinoba da monRolTa jarebis meTauri noini – “berad” monaTla mayurebelma Tavisi garegnuli Cacmulobisa da yelze Sebmuli samkaulebis gamo. “berobanas” Sesaxeb bevri daiwera, gansakuTrebiT aRsaniSnavia profesor dimitri janeliZis gamokvlevebi. “ganaxlebul mesxeTSi” gamoqveynda S. rusTavelis saxelobis saqarTvelos saxelmwifo Teatraluri institutis xelovnebaTmcodneobis kandidatis givi jaoSvilis narkvevi “udis berobanas istoriisaTvis”. amasTan dakavSirebiT gvinda Cveni azric gavuziaroT mkiTxvels. pirvel yovlisa, ibadeba kiTxva, ratom sZaravs xalxs, ratom scems xarkis “urC” gadamxdelebs beri? an ratom itaceben bavSvebs, qalebs da beris brZanebiT jariskacebis produqtebi ratom gamoaqvT Zalad saxlidan? vfiqrobT, “berobanas” arcerTi monawile aseT sisaZagles ar unda Cadiodes, igi raRa beria Tu saxlis mZarcveli da amawiokebeli iqneba? Cven udaod migvaCnia, rom xalxi faqtiurad yeinobas ansaxierebs da Cven mas “berobanas” veZaxiT. yovelwliurad, Tebervlis TveSi “yvelieris” bolokviria adigenis, axalcixisa da aspinZis zogierT sofelSi, kerZod udeSi, aralSi, valeSi, xizabavraSi, vartavSi da sxvagan tardeba mterze gamarjvebis tradiciuli dResaswauli yeinoba (berobanas saxelwodebiT), romelic asaxavs mesxeTSi TaTar-monRolTa batonobis ukanasknel periods. udeSi da aralSi mTeli ori kviris manZilze imarTeba Widaoba, sadac sxvadasxva mxridan mosuli falavanebi erkinebian erTmaneTs. am dros saWidaos ukravs meduduke, medole da salamurze damkvreli. Tavisufali Widaobis moyvarulebi qvablianis soflebidan da Zvelad ki focxovidanac modiodnen udeSi. Widaobis ukanaskneli dRe didmarxvis dadgomis wina SabaTs, Widaobis Semdeg udeSi SuSanqalas nangrevi eklesiis win da aralSi tatalaSvilebis kaloebze, ferxuls 23 gaabamdnen da mklav-mklav gadaWdobili iwyebdnen wriul saferxulo cekvas da Tan mRerodnen “mumli muxasao”. ferxulis TamaSiT rom guls ijerebdnen, Semdeg iwyebdnen sarTulebian cekvas “samyrelos” da Tan mRerodnen. “samyrelo, samyrelo Zirs Camodi samyrelo, nugeS-nugeSinia qveS bumbuli gigia. rogor ar gveSinia caSi bewviT vkidivarT Zirs CamovalT samyrelo monRolebi ar Canan saqarTvelo didia. am or sarTuliani saferxulo sacekvaos maSin erTgvari dazverviTi mniSvneloba hqonda. Cveni winaprebi Tan cekvavdnen da Tan mters iaraRasxmuli xvdebodnen. Widaoba da saferxulo TamaSobebebi uxsovari droidan modis rogorc udeSi, ise mesxeTis sxva soflebSi da amiT mTavrdeboda es gazafxulis lamazi da SesaniSnavi tradiciuli dResaswauli, xolo laloini da orsarTuliani cekva “samyrelo” ki monRolTa Semosevis periodidan iwyeba. amas migvaniSnebs leqsis bolo taepi: “Zirs Camodi samyrelo, monRolebi ar sCanan”. monRolebi mTeli sami saukunis manZilze awarmoebdnen brZolas aziisa da dasavleT sastikad evropis qveynebis uswordebodnen da winaaRmdeg. didZal dapyrobili gadasaxadebs qveynebis mosaxleobas axdevinebdnen: angrevdnen cixeebs, eklesiebs, qalaqebs, soflebs da uwyalod xocavdnen udanaSaulo adamianebs. dapyrobili qveynebis gaZarcvis Semdeg, gadadiodnen meore qveyanaSi da ase moZraobdnen aRmosavleTidan dasavleTisaken. 24 “monRolTa laSqars sarlobda oTxi noini – CormaRani, CaRata, oisuri da biCoi”. qarTveli istorikosis sityviT es noinebi “ormoci aTasiTa kaciTa da dedawuliTa movides qveyanasa aRmosavleTisasa”. Semdeg movdinen qveynad erayisa da moaoxres” (iv. javaxiSvilis qarTveli eris istoria t. III gv. 74, 1966). TaTar-monRolTa batonobis periodSi, isini dapyrobil qveynebidan axalgazrdobas, TavianT regularul armiis rigebSi Rebulobdnen, amitomaa, rom berobanaSi munj-bermeTauris damcvelebi arian, rogorc misi mebrZolebi, ise lazebi, romlebic maT armiaSi Caricxuli, xolo “boSebi” mosaxleobis ZarcvaSi daxmarebas uweven, amitomaa, rom yvela eseni monRolTa interesebis damcvelni aria, garda aWarlebisa. “xalxis gamoerkvia, aRweris ramdeni Semdeg meomari monRolTa unda xelisuflebas gaoeyvana saSualeba hqonda brZolis velze. saqarTvelos TiToeul cxra sruluflebian komls monRoleTisaTvis erTi molaSqre unda mieca da am aRricxvis kvalobaze maT gamouangariSebiaT, rom yovelwliurad saqarTvelos unda 9 dumani kaci mxedari mieca, e.i. 90 aTasi meomari. amitomaa, rom lazebi maT armiaSi yofilan Caricxuli. maSindel saqarTvelos samefoSi sul 5 milioni mcxovrebi unda yofiliyo, cnobebidan Cans, Tu ramdenad mWidro mosaxleoba iyo maSindel saqarTveloSi. imisda miuxedavad, rom mas ukve jalaleddinis xuTi da Cingiz xanis ori Semosevis saSineleba hqonda gamovlili da xalxic am or Semosevas sakmaod Seewira msxverplad (iv. javaxiSvilis qarTuli eris istoria, gv. 343, t. III 1966). rogoc zemoT avRniSneT aWareli monRolTa jarSi blu noinis gamrTobia, magram sinamdvileSi igi cnobebs awvdis qarTvelebs monRolTa siZlieris Sesaxeb da klavs noinis xelqveiTs, romelsac noinis amalaSi erT-erTi sakmaod didi Tananmdeboba ukavia. samwuxarod “berobana”-Si aWarelis rolma sul sxva cvlileba ganicada, Semsruleblebi mas abuCad igdebdnen, TiTqos aWareli xSirad wvers ivarcxnides da kbenarebs klavdes. es am rolis ara swori gansaxierebaa istoriuli azris uxeSi damaxinjebaa da dRevandel scenebSi araswor warmodgenas uqmnis aWarel qarTvels monRolebis Sesaxeb, cnobebs awvdis Tavis moZme qarTvelebs, moments 25 eZebs, rom ramdenadme Seasustos mtris Zalebi da amitomaa, rom noinis jaris meTaurs klavs, romelsac dResac oficers eZaxian rac arasworia. aWarelma mokla noinis xelqveiTi meTauri, rogorc maT jaris wyobaSi iyo: aseuli, aTeulis da aTi aTaseulis meTaurebi, unda vifiqroT, rom aWarelma mokla monRolTa aseulis meTauri, romelic dabali Tananmdebobis noini unda yofiliyo. udeSi Zvelad aWarelis rols kargad axorcielebdnen: stefane WaRiaSvili, stefane parunaSvili da pavle martiaSvili. Temur lengis sikvdilis Semdeg monRolTa jarebis narCenebi kidev idgnen saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebSi, rogorc Cans munj bermeTaurma Seavso Tavisi jaris nawilebi axalgazrdebiT da Savi zRvis sanapirodan wamovida mdinare aWaris wylis xeobiT, igi gadmodis goderZis uReltexilze, iqidan moyveba md. ZinZesa da Semdeg qvablianis xeobis mosaxleobas gzadagza Zarcvaven, xolo winaaRmdegobis gamwevi ki munj ber-noinTan mihyavT, ris gamoc bermeTauri maT cemiTa da sikvilis muqariT arTmevs gadasaxads. bermeTauris munjoba iqidanac sCans, rom igi yvela moqmedebas munjurad asrulebs, ai Tundac masTan raRac “urCi” gadamxdeli miyavT jariskacebs. noini ver laparakobs da gamoscems gaugebar bgerebs – “buu”, “buu” da TavSi kets urtyams. advili SesaZlebelia, rom bermeTaurma brZolebSi dakarga ena da amitom daarqves lal noini anu munji noini. “lal-noini” ori sityviT Sedgeba – “lal” TaTrulad niSnavs munjs, xolo “noini” ki monRolTa amalis, jarebis aTaseulis da aTi aTaseulis meTaurs. “lal-noinis” nacvlad vxmarobT “laloins”, es ki munjur cekvas niSnavs, vfiqrobT munji bermeTauris davalebiT sruldeboda aseTi cekvebi da amitom advili safiqrelia, TavianT munj bermeTaurs aseTi cekvebiT arTobdnen, es iqidanac Cans, rom TamaSis yvela moqmedebas xelmZRvaneli usityvod asrulebs, aseve usityvod unda Seasrulos yvela monawilem, amiT hbaZaven TavianT munj noins, vinc ver mibaZavs xelmZRvanels, is munj noinis risxvas imsaxurebs. 26 pativcemul dimitri janeliZis azriT lal-oini saaqlemos niSnavs, radgan sabas leqsikonSi “loini” ganmartebulia, rogorc mamali aqlemi da berobanaSic, raxan kacebi aqlemebad arian gamoyvanilni “laloins” saaqlemo TamaSad miiCnevs (sabWoTa xelovneba gv. 12, 1977weli). cnobilia, rom monRolTa urdoebi aqlemebiTa da cxenebiT moZraobdnen TavianTi ojaxis anadgurebdnen, wevrebiT, rogorc isini viciT romel qveyanasac yeinobaSi anu Seeseodnen uwindel yvelafers berobanaSi kacebi aqlemebad arian gamoyvanili, im periodisaTvis aqlemebi da cxenebi monRolTa erT-erTi satransporto saSualeba iyo da mas yeinobaSi swored es mniSvneloba unda hqondes. rogorc zemoT avRniSneT am munjur cekvaSi gansakuTrebiT ganviTarebulia noinis mtacebluri politika sadac xdeba bavSvebis, qalebis, Zvirfasi nivTebisa da sursaTis motaceba. motacebul bavSvebSi da qalebSi monRolTa ber meTaur noinisaTvis gansazRvruli gadasaxadi unda miecaT, rom motacebuli bavSvi an qali daebrunebinaT ukan. XV saukunis dasawyisidan TaTar-monRolTa Zliereba ukve Seryeuliyo, amas daerTo isic rom 1405 wlis 18 Tebervals cxelebiT gardaicvala Temurlengi, xolo am dros saqarTveloSi jer kidev darCenili iyvnen monRolTa jaris nawilebi, romelTa gandevnac warmoebda Cvens sazRvrebTan. rogorc irkveva, albaT monRolTa noinma winaswar gaiTvaliswina, rom 1405 wels, Tebervlis qarTvelebi nasvamni bolo ricxvebsi iqnebodnen da religiuri amitom mcire dResaswaulis amaliT “aRebRames” ganizraxes kidev erTxel ukanasknelad daerbiaT mesxi mosaxleoba, magram Tavdasxmis dros damarcxdnen, ai swored am dabneulobiT isargebla mosaxleobam da gaqceul monRolTa ber noinsa da mis amalas, samarcxvinod, saxlis binidan WuWyian wyals tanze asxamdenen da monRolTa meomrebis motacebasac axerxebdnen, ris gamoc monRolebi iZulebulni iyvnen miecaT gamosasyidi gatacebulTa sanacvlod. Cveni winaprebi xalxur sanaxaobas - yeinobas roca asrulebdnen, maSin srulebiTac ar iyo moqmedi pirebi “eSmaki” da “mefe-patarZali”, aRniSnuli 27 moqmedi pirebi “berobinaSi” Caamata 1947 wels, Tbilisidan movlinebulma reJisorma, alaviZem es imis gamo gaakeTa, rom am xalxur sanaxaobis inscenirebas erTgavri silamaze micemoda, magram man amiT istoriul sinamdviles Crdili miayena. safiqrelia isic, rom SesaZlebelia monRolTa noini, romelmac mesxeTi daarbia, xanSiSesuli iyo, amitom xalxma moxuci noini “ber” noinad monaTla am xuTi aTeuli wlis manZilze, amis gamo yeinoba gandevna “berobanam” da dRes berobinis saxeliT icnobs mosaxleoba am warmodgenas. misi Sida wreebi, saTaveebi ki rogorc vTqviT yeenobaSia. cnobilia, rom monRolebi pirvelad 1220 wels gamoCndnen saqarTveloSi, xolo meored 1235 wels. manmade saqarTvelos xuTjer Semoesia xvarazm Sahis Svili jalal ed dinni, ris gamoc dasustebul saqarTvelos advilad imorCilebs Temur lengi. 1386 wlidan 1403 wlebis periodSi Temur lengma Tavisi laSqari saqarTvelos rvajer Semousia. am laSqrobis Sedegad saqarTveloSi gauqmebuli soflebis ricxvi 700-s aRwevda. “monRoluri wesiT” yvela ymadnafici saxelmwifoebi da samTavroebi valdebulni iyvnen maTTan erTad salaSqrod gasuliyvnen, amitomac dapyrobili qveynis qoneba da simdidre aseT laSqrobaSi monawile sxvadasxva erovnebis jariskacebsac uvardebodaT xelSi. aseT qonebas nasisxli ewodeboda, radgan misi SeZena mxolod sisxlis daRvriT SeiZleboda. zemoT aRniSnuli gziT qonebis dagroveba, monRolebTan warmomadgenlebisaTvisac imdenad erTad mebrZol mimzidveli Seiqmna, sxvadasxva rom xalxebis isini amgvari saxsrebiT cxovrobas mieCvnien. monRolTa maSindel sabrZaneblebSi Semaval sxvadasxva samefo – samTavroebis SeTxelebuli qonebis Sesavsebad es erTaderTi wyaro iyo, magram aseTi gziT gamdidrebas umTavresad pirebis xvedri iyo. Cveulebriv molaSqres, rasakvirvelia, maRali samxedro im nadavlidan mxolod mcire nawili Tu Cauvardeboda, samagierod yoveli aseTi laSqroba xalxis sicocxlis ganwirvasTan iyo dakavSirebuli. 28 es istoriuli faqti migvaniSnebs imaze, rom yeinobaSi romelsac “berobanas” veZaxiT, lazebi beris damcvelebi arian, romlebic sami saukunis manZilze aseT qarTvelebis avbedobaSi tyve imyofebodnen, jariskacTa nawili monRolTa sabolood armiaSi indoeTSi Caricxuli dausaxlebiaT monRolebs, romlebsac indoeli mosaxleoba gujarebs anu gurjebs eZaxian dResac. “udis berobanas istoriisaTvis”, narkvevebSi givi jaoSvils miaCnia, rom yvela xalxuri Tqmuleba da leqsi, romelic sofel udeSia gamoTqmuli, misi azriT berobasTan kavSirSi unda iyos – “daTvisa da biWis” gabaaseba, “kameCi da meurme” da saSairo sxva kupletebi. magaliTisaTvis momaqvs is xalxuri Tqmulebebis nawili, romelic sofel udis mosaxleobas gamouTqvams odesRac. Cven vfiqrobT, rom qvemoT moyvanil leqs araviTari kavSiri ara aqvs arc “berobanasTan” da arc “yeenobasTan”. daRamda da dasca binda coleulTan midis biWi, daTvi win Seomeyara yel-qedana, metad didi. biWi: - daje daTvo vWamoT, Rvino maqvs da kaTxa didi. daTvi: - me Seni Rvino rad minda exla vWame Walas Sindi, wreulobiT gamiSvixar, samermisod damiSindi. da sxva…. givi jaoSvils miaCnia, rom “udis berobanaSi’ cxovelTa gadmonaSTis Sesaxeb migvaniSnebs kameCisa da meurmis gabaaseba: 29 kultis meurme – hoi, Tvu kameCo naibao ra dagemarTa, ra iyo? kameCi _ sicxeman guli wamTuTqa,, sigrile Cemi Zma iyo. udis berobinaSi ar aris cxovelTa kulti mocemuli, rasac mkvlevari SeniSnavs. advili safiqrelia “berikaobasTan” hqondes kavSiri, radgan berikaobaSi: daTvis, Rorisa da sxva cxovelebis niRbebiT gamodian adamianebi inscenirebis dros. udis e.w. berobana ki rogorc vTqviT arsebiTad igive yeenobis gansaxierebaa. monRolebis gandevnis, albaT wlis Tavze mesxeTis soflebSi, ferxulis, samyrelos, laloinis “aRebRames” – diliT am sanaxaobis meore dRes e.i. religiur dResaswaul moirTobodnen yeinobis gansaxierebis monawileni da SuadRidan iwyebdnen inscenirebis Sesrulebas. am ukanasknel wlebSi TavianT rolebs ise ver anxorcieleben berobanas monawileni, rogorc es sinamdvileSi iyo. Tumca Cven imiTac madlierni varT, rasac asruleben, radgan es xalxuri Semoqmedebis Senaxvis tradiciaa. miuxedavad amisa saWiroa meti sizustis dacva, yovel detalSi istoria ikveTeba, istoriis sunTqva igrZnoba. kargi iqneba gamoyavdaT iseTi Tu gaviTvaliswinebT pirovneba, romelic imasac, rom fizikurad Zvelad Zlieri, beris rolSi maRali da xanSiSesuli iyo. beri CacmulobiTac gansxvavdeboda sxva monawileebisagan, romelsac Tavze exura batis frTebiT morTuli kasri da yelze hqonda simindis fuCeCisagan damzadebuli mZivi. faqtiurad bevr noins eqneboda Zvirfasi qarvis mZivebi. bers moedanze, sadac am TamaSis gansaxiereba xdeboda edga taxti. jariskacebs berTan mihyavdaT mxolod xarkis “urCi” gadamxdelebi. beri iSviaTad Tu wamodgeboda “taxtidan”, misi wamodgomisas mosaxleoba garboda. Zvelad aRniSnul TamaSobaTa gansaxierebas kargad da didxans xelmZRvanelobdnen udeSi konstantine (kosto) kopaZe da ioseb balaxaSvili. 30 maTi sikvdilis Semdeg es tradiciuli TamaSobani yovelwliurad tardeboda stefane balaxaSvilis balaxaSvilisa. didad (lehkaos) xelmZRvanelobiT, sasixaruloa, rom udis am xolo Semdeg saxalxo ki simon dResaswauls gansakuTrebuli yuradReba miaqcia cnobilma mecnierma d. janeliZem. sanaxaoba safuZveli gaxda Seqmniliyo saxalxo universiteti, romelsac saqarTveloSi S. rusTavelis saxelobis Teatraluri instituti meTaurobs. yovelwliurad imarTeba sxvadasxva RonisZiebani, samecniero sesia da sxva. mesxeTis ZvelTa Zvel da misi zusti aRdgena soflebSi SemorCenili xalxuri sanaxaobis movla saSviliSvilo saqmea. iqneb Cvenma mosazrebamac xeli Seuwyos am saSvliSvilo saqmis SenarCunebas. 31 zogierTma udis gvarebis warmoSobis Sesaxeb Zvelad adamianTa gvarebi ar arsebobda. es imitom, rom Cveni planetis zedapirze Zalze mcire mosaxleoba yofila dasaxlebuli da isini cxovrobdnen calkeul tomebad, tomebs yavdaT TavianTi beladebi. tomis mcxovreblebs yvelas Tavisi saxeli erqva da isini advilad arCevdnen erTmaneTs. droTa msvlelobaSi, roca tomebi mravldeboda, maSin saWiro daxda erTnairi saxeliani pirovnebis garCeva, ris gamoc ukve saxelis gverdiT gaCnda kidev meore damatebiTi saxeli, romelic azustebda pirovnebis vinaobas, ai swored am damatebiT saxelisagan droTa ganmavlobaSi warmoiSva gvari. maresizmis klasikosebi gvaswavlian, rom gvarebi warmoiSva ganviTarebul klasobriv sazogadoebaSi da amitom mas socialuri gansxvavebis gamoxatvac daekisra, ris gamoc Zvelad gvarebis mixedviT gansxvavdebodnen maRali, saSualo da dabali wodebis xalxs. gvarebi umetesad warmoebulia saxelebisagan. cxadia aseT SemTxvevebSi aRebulia winapris saxelebi da metsaxelebi, garda amisa gvarebi warmoebulia ojaxuri mdgomareobisa, adamianis fizikuri naklis aRmniSvneli sityvebisa, cxovelebisa, frinvelebisa, adgilmdebareobisa da sxva. winaprebis saxelebisagan an metsaxelebisagan udeSi warmoebuli gvarebia: afriasagan – afriamaSvilebi, baRdosagan – baRdoSvilebi, gabosagan – gaboSvilebi, gigolasagan - gigolaSvilebi, dido – diqosagan – giqoSvilebi, zazasagan TaTeozisagan – zazaSvilebi, – TaTenaSvilebi da TaToSvilebi, kakosagan – kakoSvilebi, mamukasagan – mamukaSvilebi, petasagan – petaSvilebi, sarasagan – saraSvilebi. ojaxuri mdgomareobis gamomxatveli gvarebia: obolaSvili da yuljaniSvili. fizikuri naklis aRmniSvneli sityvebidan miRebuli gavrebia: kiknaZe da CilaSvili. 32 sityva “kikna” berZnuli sityvaa da mcires niSnavs, xolo nayvavileb – Cilisagan warmoiSva CilaSvilebis gvari. udeSi xelobisa da Tananmdebobis aRmniSvneli gvarebia: mRebavisagan – mRebriSvili, gzirosagan – gziriSvili, merabisagan – merabiSvili, mamasaxlisisagan – mamasaxlisaSvili da xucesisagan - xuciSvili. wodebrivi warmoSobis gvaria – aRoSaSvili mcenareebis da cxovelebisagan warmoSobili gvarebis: balaxaSvili, gelaZe – gelaSvili. zogi gvari warmoebulia drois aRmniSvneli sityvebidan: martisagan – martiaSvili, maisisagan – maisuraZe. XVI saukunis bolos, Turqma dampyroblebma, samxreT saqarTvelos mosaxleobis aRwerisas gvarebi aRar Seitanes da siebi Seadgines saxelisa da mamis saxelis mixedviT. 1595 wels “gurjistanis vilaieTis did davTarSi”: Cawerilia, rom sofel udis 135 ojaxis uforsi, Turq mosaxleebs yovelwliurad uxdida 30,000 “axCas”. amJamad CvenTvis gaurkvevelia, Tu gadasaxadis gadamxdeli 135 ojaxis ufrosebi ra gvariT iyvnen, romelTa nawilis saxelebic mogvyavs qvemoT: 1. zurab Zma misi 10. paruna Zma misi 2. batata Ze misi 11. mRvdeli Zma misi 3. paruna Ze misi 12. masura gelabaris Ze 4. iona Zma misi 13. biZina Ze misi 5. elia Zma misi 14. gelazaris Svilis Svili 6. daviT Zma misi 15. giorgi Zma misi 7. mamuka Ze misi 16. iakob Zma misi 8. amiran aridanis Ze 17. Rariba Zma misi 9. masur Ze misi da ase Semdeg sul 135 kacia dabegrili. 33 samxreT gadasaxadebs saqarTvelos veRar gauZlo didma da umravlesobam, iZulebuli gaxda dampyrobelTa mieRo mahmadianoba, did ris Semdegadac maTma umravlesobam dakarga qarTveloba, sarwmunoeba, ena, gvari da saxeli. vaxuSti batoniSvili samcxis Sesaxeb wers: “jayeli, ese ars aw aTabagi da faSa axalcixisa, SalikaSvili, TavdgiraZe, diasamiZe, qobulis Ze, gogebaSvili, amilaxvari, avaliSvili, sumbatiSvili, gogoriSvili, Tuxareli, RaRaniZe da sxvani, aRar iwodebian gvariTa, aramed faSad, begad da sanjaxad da aznaurica egreTve.” qarTvel mahmadianTa Soris bevrma dakarga Tavisi namdvili gvari da gadavida Zvel gvarze, ase rom Taobidan Taobaze erTi da igive gvari ki ar gadadioda, aramed icvleboda mamis saxelis mixedviT, eseTi wesi gansakuTrebiT mahmadianuri warmoSobis xalxSi dResacaa daculi. marTlac gvaris aseTi cvla iwvevs did siZneleebs, amitom msoflios umravlesobam irCia, rom erTxelve SemuSavebuli gvari damkvidrdes da gadaeces Taobidan Taobas. 1944 wlis 14 noembramde udeSi sul 64 gvaris xalxi cxovrobda, xolo amave wlis 14 noembris Semdeg gvarTa raodebnoba Semcirda imis gamo, rom udidan qarTveli mahmadianebi Sua aziaSi gadaasaxles. amJamad udeSi sul 59 sxvadasxva gvari cxovrobs. aqedan yvelaze gavrcelebuli gvarebia: merabiSvili, balaxaSvili, abulaZe, giqoSvili (kiknaZe), TaToSvili, gigolaSvili, yuljaniSvili, petaSvili, gelaZe da sxva. meore msoflio omis Semdeg udes Seemata eqvsi sxvadasxva gvaris ojaxi – akofiani, SaSikiani, karakaSiani, adeiSvili da suxmani (axalcixis, axalqalaqis, aspinZis raionebidan da aseve belorusiidan). udeSi Zvel mosulebad iTvlebian – TaToSvilebis nawili (zavzakianTebis Sto) da mamukaSvilebi (aspinZis raioni sofeli xizabavra). 1830 wlidan udeSi cxovrobdnen davidovebi da stanCikovebi, rogorc irkveva isini mefis ruseTis jariskacebi 34 iyvnen (1828-1830) da samxreT saqarTvelos ganTavisuflebisaTvis ibrZodnen da sabolood udeSi darCnen sacxovreblad. jer kidev XVI saukunis bolos da XX saukunis 20-ian wlebamde udidan SiSianobis gamo balaxaSvilebis, gadaixvewa saqarTvelos merabiSvilebis, kiknaZeebis, sxvadasxva kuTxeSi babunaSvilebis, abulaZeebis, barikaSvilebis, xuciSvilebis, xojvanaSvilebis, TamaraSvilebis da sxva gvarebi… udeSi amJamad 59 gvaria 1190 ojaxi 3380 suli (1980 wlis monacemebiT), udidan Zvelad sxvadasxva dros gadasaxlebulan saqarTvelos Sida raionebSi SiSianobis gamo, xolo sabWoTa xelisuflebis wlebSi samsaxurebrivi movaleobis Sesrulebis gamo darCnen sacxovreblad Cveni samSoblos qalaqebsa q. axalcixe 2 sof. ivlita (axalcixis r-ni) 3 250 1910 3 21 sof. axalSeni (wulukiZis r-ni) 1910 15 58 4 q. gori 1900 8 20 5 q. Tbilisi da rusTavi 200 350 6 sof. sanavardo (yvarelis r-ni) 1910 20 70 7 Sua aziis qveynebSi udeli mahmadianebi 1944 133 300 8 adigenis raionul centrSi cxovroben 20 30 9 kur. abasTumani (adigenis r-ni) 12 25 10 sof. varxani (adigenis r-ni) 2 4 11 sof. abasTumani (adigenis r-ni) 3 6 12 sof. umwa (adigenis r-ni) 7 12 13 sof. fxero (adigenis r-ni) 3 6 35 raodenoba komlTa amJamad komli 150 1945 wlidan 1992 wlamde 1 ramdeni gadavidnen sacxovreblad gadasaxldnen # rodis da soflebSi, romelTa Sesaxebac dawvrilebiT cnobebs vaTavsebT qvemoT. SeniSvna sxvadasxva dros sxvadasxva dros 14 sof. kaxareTi (adigenis r-ni) 6 7 15 sof. wre (adigenis r-ni) 1 1 16 sof. gorguli (adigenis r-ni) 5 7 17 sof. waxani (adigenis r-ni) 1 3 18 sof. bolajuri (adigenis r-ni) 2 2 aqedan gamomdinare sul wasuli aris 491 ojaxi da amJamad maTi STamomavlebi Seadgenen sul 952 ojaxs (1992 wlis monacemebiT). 36 Sina mrewveloba Zvelad udeSi, Sina mrewvelobis bevri sxvadasxva dagri yofila ganviTarebuli, jer 1925-1930 wlebSi daaxloebiT TxuTmetamde samWedlo iyo, romelic jer kerZo gansakuTrebiT pirebis cnobili sakuTrebad iyo iTvleboda, martiaSvilebis, samWedloebs Soris balaxaSvilebisa da narimaniSvilebis mier damzadebuli iaraRebi. mWedlebi amzadebdnen sasoflo sameurneo iaraRebs: Toxebs, barebs, weraqvebs, uroebs, culebs, waldebs, xeleCoebs, fexeCoebs da sxva. udeSi Zvelad muSaobda “yvinCad” (oqromWedeli) rabaTeli anton girgiZe, romelic Rramd moxucebuli iyo da mainc Cveuli energiiT igi oqros, vercxlisa da TiTberisagan amzadebda beWdebs, qamrebs, JiR-JiRebs (yelsabami), samajurebs, jvrebs da sxva. xeze momuSave xelosnebi amzadebdnen xis guTnebs, jilRebs, kavebs, kevrebs, uRelebs, urmis Tvlebs, karadebs, magidebs; aSenebdnen saxlebs da sxva… sofel xuroSi dasaxlebulni unda yofiliyvnen xuroebi. udeSi 1930 wlamde SemorCa sxvadasxva saxis qsovilebis damzadebis wesi. Zvelad am dargis ganviTarebas xels uwyobda adgilobrivi nedleulis arseboba. kerZod mecxvareoba, ris gamoc mosaxleobis nawili sakuTari nawarmiT ikmayofilebda moTxovnilebas. sofelSi nawil mosaxleobisas Salis saqsovi dazgebi hqondaT, romlebic mosaxleobasac uqsovdnen Salis qsovilebs, aseve qalebi qsovdnen Salis Tavsaxuravebs, beWebze mosasxmel did Salebs, windebs, paiWebs, winsafrebs, xelTaTmnebs. Txis balnisagan qsovdnen tomrebs, grexdnen urmis dasakoW Tokebs, apevrebs (mamasaxlisaSvili ako da misi Svili). narTis damzadebisaTvis aucilebeli iyo matylis garecxva. garecxili matyli, rom sufTa yofiliyo gobidan dambal matyls amoiRebdnen brtyel qvaze, dadebdnen da satyepeliT gatyepavdnen, amas imeorebdnen manam, sanam matyli mTlianad ar gairecxeboda. Semdeg matyls 37 gaaSrobdnen, gamSral matyls gawewavdnen, gapetavdnen da Semdeg saCeCelze gaCeCavdnen, gaCeCil matyls xeltarze daarTavdnen, Semdeg orwver narTs grexdnen Waxrakze, romelsac qselad iyenebdnen. sxvadasxva qsovilebis damzadebisaTvis aucilebeli iyo sxvadasxva xarisxis narTis darTva, radgan Sals wminda narTi esaWiroeboda, rom qsovili uxeSi ar gamosuliyo, windebisaTvis rogorc msxvili, ise wminda narTi iyo saWiro, xolo Salis qsovilisaTvis qselis garda saWiro iyo ufro xarisxovani wminda sadedao narTi. Salis qsovilis xarisxi damokidebuli iyo narTis xarisxze, romlisaganac keravdnen: Coxebs, axaluxebs, Sarvlebs, yabalaxebs. SemodgomiT mosaxleobas mohqonda mTidan Waobis mcenare – Wili, xolo simindis taros gamoeleodaT, TeTr fuCeCs gansakuTrebiT inaxavdnen. did marxvaSi zamTarSi, rogorc roca qalebs Wilisagan, ise saqme Calis fuCeCisagan grexdnen imdens, ramdenis qsovisTvis iyo saWiro. Semdeg specialur dazgaze daqselavdnen, daqselvis Semdeg qalebi iwyebdnen Wilobis qsovas, rogorc Wilisgan, ise simindis fuCeCisagan. 1897 wels Jurnal “kvalSi” iv. merabiSvili werda: “aq bevri xelobaa gavrcelebuli, arian xazarebi, kalatozebi, mWedlebi, nalbandebi, xarebisa da cxenebis mWedlebi, romelTa xeloba qebulia, ara marto qvablianSi da focxovSi, aramed TviT q. axalcixis aRmosavleT mxaresac”. es ki migvaniSnebs imaze, rom qvablianis xeobaSi ude iTvleboda xelosanTa da vaWarTa centrad, sadac maxlobeli soflebidan da focxovidan modiodnen da yidulobdnen sas. sam. iaraRebs, aqve TerZebTan ikeravdnen tansacmels, “barbar xanaSi” iparsavdnen wvers da “adolaT hasanas yavanaSi” atarebdnen dros. focxovisa da qvablianis soflebidan mohyavdaT pirutyvi mohqondaT erboyveli, karaqi, qaTami, kvercxi da sxva. zamTrobiT RorZidan, wyisidan, zazalodan da maxlobel marxilebiT Semodioda udeSi SeSa, Tiva da sxva gasayidad. 38 soflebidan udeSi aRmoCenili ganZeulis Sesaxeb 1959 wlis Jurnal “sabWoTa xelovnebis” 4 Si xelovnebaT mcodneobis kandidati aleqsandre javaxiSvili da tariel CubinaSvili udis ganZis Sesaxeb werdnen Semdegs: “erT-erTi aseTi uaxloesi aRmoCena moxda sofel udeSi, sadac napovni iqna brinjaosa da rkinis nivTebis didi ganZi, romelis 100-ze meti erTeulisagan Sedgeboda da Seicavda brinjaos culebs, xelSubebs, brinjaos rgolebs, pincetebs, farTo furclian sartyelebs da bolos sartyelebis Sesakrav abzindebs, CamoTvlili nivTebis didi nawili Semkulia sxvadasxva mxatvruli xerxebiTa da TviTac warmoadgens mxatvrul samkauls, amitom udis ganZi did interess iwvevs ara marto istoriul – arqeologiuri TvalsazrisiT, aramed xelovnebis TvalsazrisiTac, ude istoriuli da arqeologiuri TvalsazrisiT metad sainterso adgilia, igi mdebareobda uZveles savaWro gzaze, romelic akavSirebda saqarTvelos aRmosavleT da dasavleT mxareebs”. udis ganZi aRmoCenili maqandaraSvilis saxlTan mravalricxovani nivTebi iqna SemTxveviT 1-2 metris gaxveuli iyo 1956 wlis siRrmeze. brinjaos gazafxulze brinjaosa furclovan da levan rkinis sartyelebSi. mkvlevarebi udeSi napovn nivTebs sam jgufad yofen: 1. sabrZolo iaraRebi brinjaos 4 kolxuri culi, 12 brinjaos Subisa da xelSubis piri, amdenive brinjaos yunwiani isris piri, brinjaos 4 laxtis Tavi: rkinis satevris piri, laxtis Tavi da 2 Subis piri. 2. samkaulebi da maTi msgavsi nivTebi: brinjaos erTi rgolaki, 2 pinceti, 12 msxvili rgoli da brinjaosa da rkinis nivTebis calkeuli naxatebi. 3. tansacmelTan sxvadasxva dakavSirebuli sagnis furclovani nivTebi: 4 brinjaos sartyelis 3 sakinZi, fragmenti da brinjaos brinjaos sartyelis Sesakravi e.w. yubanuri tipis 8 abzinda. a. javaxiSvili da t. CubiniSvili udis ganZs miakuTvneben Zveli welTaRricxvis XI-X saukuneebs. udis ganZis brinjaos nivTebis erTi nawili uxvad aris Semkuli sxvadasxva ornamentebiT. 39 udis cixesTan 1939 wels saxlebis mSeneblobis drosac miwis siRrmeSi napovnia Wurebi, monetebi, krinisa da oqros zodebi. yvela es aRmocenili nivTebi kidev erTxel miuTiTebs imaze, rom ude erT-erTi vaWar-xelosanTa uZvelesi da udidesi dasaxlebuli punqti unda yofiliyo. dRes ude samcxis erT-erTi yvelaze didi da mWidrod dasaxlebuli, Ronieri sofelia, misi Zeglebi, arqeologiuri nivTebi, SemorCenili uZvelesi xalxuri sanaxaobani da Tqmulebebis, ara marto am soflis aramed saerTod Cveni xalxis gmiruli brZolisa da Sromis naTeli furcelia. 40 mosaxleobis gamahmadianeba da kaTolikeobis miReba samcxeSi 1628 wels gajavrebuli samlocveloze “sulTanTan beqa mipatiJebuli stambulSi muxlebze muslimanad idga, da saaTabagos inaTleboda locvilobda, xolo da sanaTesaoze aia roca sofias mesxeTSi dabrundeboda manuCars moswamlavda da aTabagobas Tu ar eRirsa, gaerTianebul vilaieTis faSad dajdeboda. afsus, odesRac berZnul taZarSi, romlis saxelwodebac iyo wminda sofia, amJamad Turqebis mier warmoTqmul muslimanur “aia sofiad” gadakeTebul samlocveloSi aTabagobas danatrulma faSobis wodebaze gahyida erovneba da sarwmunoeba, suli da namusi aRuTqva sulTans, rom dReidan ibrZolebda aWara-mesxeTis gamahmadianebisaTvis, ase gaSavebuli piriT gamoemgzavra iqidan manuCaris winaaRmdeg da arTvinTan axlos sofel svetSi dasaxlda axali politikuri manevrebisaTvis” (jemal jayelis “finqsi sibrZnisa” gv. 107, baTumi 1971 w.). beqa estumra biZas – manuCars, mowamla da manuCaris sikvdilis Semdeg sulTanma samxreT daniSna axalcixis saqarTvelosa da maT faSad da Soris monaTles udis safar faSad. romelmac mosaxleobis nawils iZulebiT miaRebines mahmadianuri sarwmunoeba – abulaZeebis, kiknaZeebis, CilaSvilebisa da petaSvilebis nawils, xolo baqraZeebis, baraTaSvilebis, beriZeebisa da kanWaZeebis gvaris yvela wevri gamahmadianda. ufro gvian mahmadianoba miiRe petaSvilebis erTma Stom, romlebsac “iSiR oRlebi” Searqves. rogorc Zveli gadmocemebi adasturebs, ojaxis ufross Semohkvdomia Turqi moxele, amis gamo daiWires mkvleli da TurqTa sasamarTlos ganaCeniT mkvlel – petaSvils miusajes gaxurerbuli rkinis Tasis Tavze daxureba da ase tanjviT sikvdili. Turq moxeleTa brZanebiT sofelSi centralur moedanze Tavi mouyares sxvadasxva soflebidan mosul xalxs imis gamo, rom ayurebinon qarTveli kacis wamebiT sikvdili, meodnis TvalsaCino adgilas jami xurdeboda, danTebul koconze da iqve axlos boZze mikruli huoliaT TavianTi msxverpli, Turqi 41 moxeleebi gaxurebul jams, roca TavTan miitandnen, maSin damnaSave petaSvils eubnebodnen: Tu miiReb mahmadianobas yvela danaSauli gepatieba, Tu ara aseT tanjvaSi amogxdeba sulio.. aseT tanjvas rasakvirvelia arCia mieRo mahmadianuri sarwmunoeba, roca Tanxmoba ganucxada Turq moxeleebs, maSin monaTlul iqna mahmadianurad, ris gamoc saxeli da gvari gamoucvales Turqma xojebma – “dasvinaTebis” e.i. Turqul wesze monaTvlis dros uwodes “maxmudi” da uTqvamT – “exla Sen “iSiRSi” Sexvalo, rac sinaTles niSnavs. XVII saukuneSi Turq dampyroblebma jer samcxeSi da Semdeg aWaraSi, mosaxleobis masiurad gamuslimanebis saqmeSi farTod gamoiyenes cecxli da maxvili. mcxeTaSi SemorCenil qarTvelobas am mdros mfarvelobas safrangeTi uwevda. jer kidev 1535 wels safrangeTsa da osmaleTs Soris daido pirveli xelSekruleba, mfarvelobis romlis gaweva, ZaliTac jer gaTvaliswinebuli sakuTar qveSermdomebze. iyo safrangeTis romlebic osmaleTSi imyofebodnen da Semdeg ki safrangeTma calmxrivad ganaxorciela mfarvelobis gaweva osmaleTSi yvela sxva kaTolikur qristianobis maRiareblebze. jer kidev saxelmwifosTan, XV raTa saukuneSi maT aTabagebi kaTolikobis kavSirs amyarebdnen gavrcelebiT safrangeTis daecvaT islamis moZalebisagan Tavi. romis papTan da safrangeTTan aTabagebis damokidebulebaze dawvrilebiT cnobebs gvawvdis mixeil TumaniSvili. igi 1902 wlis 3 oqtombers romidan gamogzavnil werilSi safrangeTSi burboo wers: dukas “yvaryvare weren, meore rom da giorgi dasavleTSi mefe 1459 wels aRmosavleTelebs daxmarebodnen, raTa osmaleTi daamarcxon. amis gamo elCebs ugzavnian, elCebi jer papTan misulan, TavianTi mTavrebis erTguleba da morCileba gamoucxades, Semdgom safrangeTSi wavidnen:. 1546 wels romis papi Tavis werilSi wers, rom sxva mTavrebTan erTad yvaryvare (meoTxe) romis eklesiis erTguli yofila da papTan SesaerTeblad momzadebuli. es utyuari faqtebi metyvelebs imaze, rom samcxeSi erTeulma 42 soflebma da q. axalcixis mosaxleobam kaTolikeoba miiRo da amiT TuqTa ganadgulebisagan Tavi daicves. samcxis adgilobrivi qarTveli mosaxleoba rom ganesxvavebinaT mahmadianebisagan, axalcixis faSas ubrZanebia, rom “qarTvel mamakacebs Tavze cisferi mosaxvevi da welze amave feris mahmadianebs – TeTri Tavsaxvevi (Calma) da TeTri sartyeli etarebinaT, xolo sartyeli”. aseTi gansxvavebuli Cacmuloba SemorCa mesxeTSi 1930 wlamde, romlsac Rrmad moxucebuli qarTveli mamakacebi atarebdnen. 230 wlis tyveobis Semdeg 1828 wlis 15 agvistos mefis nacval general paskeviCis xelmZRvanelobiT rusma da qarTvel jarma samxreT saqarTvelodan gandevna Turqi dampyroblebi. mravalgziT aoxrebuli da ganawamebi mesxeTjavaxeTis mosaxleoba aRar dabrunebia Tavis gapartaxebul mSobliur keras, ris gamoc mefis nacvalma paskeviCma arTvinidan somexi mosaxleoba Camoasaxla mesxeT javaxeTis dacarielebul soflebsa da qalaqebSi. carizmis batonobis periodSi qarTuli ena qvablianis xeobaSi da mTlianad mesxeT javaxeTSi dakninda. qarTuli enis daqveiTebas xeli Seuwyo rusuli da Turquli enebis gabatonebam am mxareSi. rusi moxeleebi cdilobdnen qarTveli mosaxleobis garusebas, amitom skolebSi rusuli enaze iswavleboda yvela sagani. gadakeTebuli im dros iqna – dabadebis abulaZeebs mowmobaSi abulovebad, qarTuli gvarebi merabiSvilebs – somxurad merabovebad, balaxaSvilebis – balaxovebad da sxva, rac gamowveuli iyo imiT, rom mesxeTis umravels eklesiaSi somexi mRvdlebi gvarebs atarebdnen wignSi. 43 batonobdnen da naTlobisas somxur ude menSevikebis batonobis periodSi da gaqceva mesxeTis batonobis ganTavisuflebis periodSi erTxel 90 wlis kidev Semdeg swveviaT saqarTveloSi didi ubedureba menSevikebis am tanjul mosaxleobas. qarTveloba kidev mtris garemocvaSi moeqca. qarTveli mosaxleoba ganicdida TurqTa velur urdoebisa da adgilobrivi bandebis ganuwyvetel Tavdasxmebs, xolo meore mxriv siRatake, SimSili da sicive stanjavdaT. TurqeTis mTavrobis davalebiT axalcixis gavlenian pirebma sarvel begma (jayelTa gvaris ukanasknelma warmomadgenelma), samcxis adgilobrivi mahmadiani mosaxleobisagan, TiToeul sofelSi Seqmna moxaliseTa bandebi, romlTa mizani iyo mesxeTSi qarTvelobis mospoba, amis gamo 1918 wlis ianvridan mesxeTis nawili samcxe xelaxla moswyvites saqarTvelos, ris gamoc samxreT dasavleTiT saqarTvelo aRmoCnda mtris garemocvaSi. regularul armias SeuerTa begis am mier periodSi samcxis qemal-faSam soflebSi Tavis Seqmnili adgilobrivi bandebi, ramac didad gazarda mtris Zalebi. samcxis qarTveloba kargad iyo darwmunebuli, rom mas ganadgureba da gadagvareba moeloda, amitom raime unda eRona. im dros soflebs udesa da arals bevri Wkviani da mefis armiaSi kargad gawvrTnili axalgazrdoba hyavda: udeSi – petre merabiSvilis, aralSi – Salva vardiZisa da sxvaTa saxiT. soflis Tavkacebis xelmZRvanelobiT sofel udeSi da aralSi Seiqmna 800 kacisagan Semdgari armia, raTa daecva mosaxleoba moZalade bandebis Tavdasxmisagan. imJamad, dRevandel adigenis raionis teritoriaze sul 72 sofeli iyo, aqedan mxolod ori qarTuli sofeli iyo – ude da arali. udisa da arils mosaxleoba medgar winaaRmdegobs uwevda Tavdamsxmelebs, magram Zalze uTanasworo iyo da mosaxleobis nawili iZulebuli iyo gaxiznuliyo q. axalcixeSi. moTareSe bandebis sawinaaRmdegod sofelSi Sesasvleli yvela gza da xevRele Caketili iyo. soflis samxreTiT 44 da dasavleTiT mowyobili iyo saTvalTvalo punqtebi, rac xel-fexs uborkavda mters, soflebSi udesa da aralSi SeRwevas. im dros TurqeTSi xmebi dadioda, TiTqos udisa da arils soflebis sazRvrebi ise iyo gamagrebuli, rom soflis samxreTiT da dasavleTiT aRmarTuli kldeebsa da gorebze qvemexebi da tyviamfrqvevebi idga. sinamdvileSi udis cixesTan erTi qvemexi iyo, xolo samxreT gorebze qvemexis msgavsad mowyobili iyo Rumelis milebi, romlebic Soridan marTlac qvemexebs waagavda. amda sxva gonivrulma RonisZiebebma mters droebiT aaRebina xeli veragul zraxvebis ganxorcielebaze, magram rogorRa icavdnen udeli da arleli meomrebi am saidumloebas? es ki ase xdeboda: rodesac mezobel soflebidan an TurqeTidan Tvalebs delegatebi auxvevdnen, sayaraulo rom ar punqtebs SeeniSnaT miuaxlovdebodnen, moxerxebulad razmelebi SeniRbuli Rumelis milebi, an razmis siZliere ar gaegoT, roca delegatebs StabSi Seiyvandnen auxsnidnen Tvalebs, xolo molaparakebis Semdeg isev auxvevdnen Tvalebs da imave wesiT gaacilebdnen sayaraulo punqtamde da gauSvebdnen. mamakacebi mindorSi samuSaoze iaraRasxmuli midiodnen, sayaraulo da saTvalTvalo punqtebze morigeobdnen dRe da Rame. ai aseT wvalebaSi erTi weliwadi gaatares. qarTuli siZliere andazaa: gacemul cxovrobdnen, kerZod “cixe iqna Signidan qarTveli aRniSnuli gatydebao”, mahmadianebis saidumloeba marTlac mier, gasces Cveni soflis romlebic amirxan da udeSi maxsun baraTaSvilebma (ukanaskneli RatifSa baraTaSvilis mamaa). 1919 wlis ianvarSi samxreTidan Savi RrubeliviT wamovida TurqTa bandebis uricxvi jari – zogi irmis Walidan saZalos cixes Camohyva, zogi xonasa da marelze gadmovida, zogic mdinare focxovis xeobiT Semovida, romlebic udisa da arils soflebis samxreTis sazRvrebs moefinnen da jgufjgufebad ganaxorcieles Semoteva. udisa da arils qarTveli mosaxleoba TavganwirviT icavda soflebis samxreTisa da dasavleTis sazRvrebs, magram ras gaawyobdnen uricxv qemal 45 faSas jaris winaaRmdeg, roca maT mxardamxar mohyvebodnen sarval begis mier Seqmnili adgilobrivi bandebi. udelma da arlelma meomrebma mters gza gadauRobes da moZalebul mters lomebiviT ekveTnen. am uTanasworo brZolaSi bevri axalgazrda daiRupa, magram mters soflebSi Sesvlas ar aZlevdnen. 1919 wlis ianvarSi sofel arils mosaxleobam Tavi Seafara sofel valesa da axalcixes. xolo ude darCa qemal faSas armisaa da sarvel begis bandebis pirispir, ude kunZuliviT rkalSi aRmoCnda. rogorc grigol abaSiZe wers: arc galavani hqonia zRuded, arc iyo ude wyliT mozRuduli, TaTris soflebis tyves gavda ude, gza miwyvetili rogorc kunZuli. marTlac gamouval mdgomareobaSi aRmoCnda sofel udis mosaxleoba, amis gamo udis Tavkacobam saswrafod mimarTa daxmarebisaTvis q. axalcixis qalqis Tavs general maRlakeliZes da genereal makaevs – mayaSvils raTa iaraRiT da cocxali ZaliT daxmareba gaewiaT, maTi gankargulebiT udis sazRvrebze general gelovanisa da polkovnik kereseliZis meTaurobiT, axalcixis samxedro nawilidan gamogzavne jari. samxedro jariskacebTan nawilis erTad mosvlam gaamxneva ganaxorcieles mterze udeli axali momrebi, Seteva da romlebmac mters piri adrekines. brZolis xazze moxucebi da bavSvebi Rebulobdnen monawileobas, mihqondaT saWmeli da brZolis xazidan daWrilebi gamohyavdaT. Turqma askiarebma soflebs wyiseebsa da marelis midamoebSi moaxerxes sabrZolo xazis gamagreba, aseT viTarebaSi dRiTi dRe maSveli ZalebiT ivsebda TurqTa bandebi. am brZolebSi midamoebSi 19 wlis bevri udeli jariskaci vaJkacis poeti gverdiT grigol daiRupa megreliSvili sofel wyisis (mTis niavi), romelic Tavis amxanagebTan erTad dasaflavebulia udis patare eklesiis ezoSi (wamebulTa sasaflaoze). 46 general gelovanma da polkovnik kereseliZem gadawyvites, rom aseT uTanasworo brZolaSi udisa da maTi jaris mcire nawilebi TurqTa jaris nawilebTan TavianTi verafers jaris gaxdebodnen, nawilebi amitom maT abasTumanze miatoves gavliT brZolis zekaris veli da gadasasvleliT quTaisisaken gaemarTnen. brZolaSi bedis anabarad darCenili udeli meomrebi ieriSze gadmosul moZalade mters win wasvlis saSualebas ar aZlevdnen. miuxedavad udelTa vaJkacobisa, saswori TurqTa mxareze gadaixara. TurqTa uricxv armiasTan brZolis gagrZeleba uazroba iyo. am momentSi soflis Tavkacebis yvelaze didi sazrunavi iyo soflis mosaxleobis gadarCena. udes yovel mxridan mteri uaxlovdeboda. umweo mdgomareobaSi Cavardnili mosaxleoba gasaqcev gzebs eZebda. udis Tavkacobam gadawyvita imave Rames sofeli daetovebina da gaxiznuliyvnen axalcixeSi. gadawyvetileba swrafad iqna sisruleSi moyvanili. sanam sofeli daicleboda, manam meomrebs brZoliT mozRvavebuli mteri unda SeeCerebina. daRamda da sibneleSi brZolis xazze Tofis srolis xma aRar ismoda. RamiT sofeli dacarielda, xolo brZolis veli sabolood datoves udelma meomrebma da axalcixisken mimaval soflis mosaxleobas sofel farexis midamoebSi wamoewivnen. sofelSi samasamde adamiani darCa, romlebsac susxian zamTarSi fexiT axalcixemde Casvla ar SeeZloT, ris gamoc sofelSi bedis anabara darCnen moxucebi, avadmyofebi, usinaTloebi da nawili axalgazrdoba, romlebmac TavianTi qoneba ver miatoves. gaqceuli mosaxleoba gzaSi vin vis aswrebda ar icodnen, am arevdarevaSi zogi Svils daeZebda gzaSi, zogi cols da zogi ki dedas. gaTenebisas daRlildaqanculebma Zlivs CaaRwies axalcixeSi. soflidan gaxiznuli mosaxleoba jer kidev soflis mijnas ar iyvnen gacilebulni, rom sofels cecxli waukides da sofelSi darCenil qonebas daepatronnen adgilobrivi qarTveli mahmadianebi, aseTive bedi ewvia kurort abasTumans da erTi TviT adre sofel arals. 47 sofelSi darCenil 300-mde sicocxles mowyurebuli adamiani SiSiT saxlidan gareT wylis asaRebadac ver gamodiodnen. raki umweo mosaxleoba naxes sofelSi RatifSa baraTaSvilis deidas qmarma, romelic focxovidan iyo gadmosuli Tavisi bandisa da Zmebi amirxana da maxsuda baraTaSvilebis daxmarebiT daiwyes upatrono saxlebis Zarcva, pirutyvis garekva, binebis dawva da umweod darCenili mosaxleobis wameba da xocva. axalcixis samcxe javaxeTis isotiuli muzeumis xelnawerTa fondis # 3428 gv. 65-73 eqim ivane gabrielis Ze asaTians naCenebi aqvs, rom 1918-19 wlebSi TurqeTis Semosevebis dro sofel udeSi adgilobrivma mahamdianebma udeSi awames da mokles 240 adamiani, xolo aralSi – 30, rogorc zemoT avRniSneT mkvlelobaSi mTavar moqmed pirebad iTvlebodnen Zmebi amirxana da maxsuda baraTaSvilebi da maxsudas qvisli laCina – TurqeTdan gadmosuli. zogierT daxocilTa sia: 1. merabiSvili giorgi 2. merabiSvili ana (col-qmari awames) 3. petriaSvili pavle 4. petriaSvili sabedo (col-qmari) 5. petriaSvili qristine (Svili) 6. petriaSvili ana (Svili) 7. giqoSvili ivane 8. giqoSvili besarion 9. giqoSvili petre 10. yuljaniSvili pavle 11. yuljaniSvili Terezina (col-qmari, cecxlSi dawves) 12. balaxaSvili SuSana 13. balaxaSvili aleqsi 14. obolasvili stefane 15. aToSvili iosebi 16. martiaSvili stefane 48 17. petaSvili pavle 18. petaSvili mixeil (Zmebi) da sxvebi. gaxiznuli mosaxleoba 1919 wlis 2 Tebervlidan 25 aprilamde Tavs afarebda axalcixes, axalcixeSi orTve naxevars udisa da samTveze met xans arils mosaxleoba ganicdida SimSils, ramac gamoiwvia mosaxleobis maisuri daavadeba, aseT viTarebaSi myof mosaxleobas lukmapuris Sovnis saSualeba ar hqonda, SimSilis niadagze gavrcelebulma epidemiam (tifi) bevri adamianis sicocxle Siewira. 1919 wlis aprilis pirvel naxevarSi qarTveli jaris nawilebi Semovidnen axalcixeSi , romelTa meSeveobiT gaTavisuflebul iqna qvablianis teritoria da Cvens mosaxleobas saSualeba mieca 15-dan 25 aprilamde dabruneboda TavianT gaparataxebul keras. daaxloebiT aprilis dasawyisSi qarTveli jaris Semosvlis dros qvablianis qarTveli mahmadianebi ojaxebiT garbodnen, zogi aWaraSi da zogic TurqeTSi, sarval begis mama feizula begi (aTabag qoblianski) Tavis sofel benaraSi qarTvel jars purmariliT Seegeba da gaqceuli mahmadiani mosaxleoba gzida daabrunes. 49 amiT sisxlisRvra Sewyda. sasoflo sabWo da maTi xelmZRvaneloba jer kidev 1828 wels, roca iqna TurqTa batonobisagan gaTavisuflda samcxe, maSin dRevandel adigenis teritoria axalcixis mazraSi Sevida. am teritoriaze sami samamasaxliso yofila – adigenis, varxnisa da udis. ude maSin axalcixis mazraSi yvelaze didi samamasaxliso yofila, xolo sabWoTa xelisuflebis wlebSi ki jer revkomebi iyo, xolo Semdeg TemsabWo, romlebSic Sedioda arali, orWoSani, warbasTumani, mareli, xona, qvemo da zemo wyise, zazalo, xuro, RorZe, amxeri, samyre, kaxareTi da lelovani. aRniSnul soflebs ganagebda kargazans udis revkomi, xolo Semdeg TemsabWo. udis sasoflo kooperativi aRniSnul soflebs uwevda momsaxurebas. droTa msvlelobaSi revkomebi gadakeTda TemsabWoebad da bolos TemsabWoebi Seicvala sasoflo sabWoebad. 1929-1930 wlebSi axalcixis mazras adigeni gamoeyo calke raionad da sasoflo sabWoebis ricxvi gaizarda raionSi. Tu udis TemsabWos SemadgenlobaSi Zvelad Sedioda 14 sofeli, sasoflo sabWoebis gardaqmnis dros, udis sasoflo sabWos SemadgenlobaSi darCa – ude, arali da xuro, xolo 1945 wlidan ki udis - ude, arali da warbastumani. TemsabWoSi Semavali 14 sofeli, Semdeg 4 sasoflo sabWod ganawilda: udis, marelis, zazalosa da lelovanis sasoflo sabWoebad, raTa xelmZRvaneloba da marTva advili yofiliyo. aseTive bedi ewviaT adigenisa da varxanis TemsabWoebs. sabWoTa xelisuflebis dapyrobis dRidan udeSi revkomis Tavjdomared muSaobda merabiSvili petre grigolis Ze, Semdeg niSnaven mamulaSvili giorgi petres Zes, xolo TemsabWos Tavjdomared Toma grigolis Ze merabiSvils, romelsac Semdeg cvlis zazaSvili simon stefanes Ze, saraSvili eduard iosebis Ze, CilaSvili mixa antonis Ze, maisuraZe gigla iordanes Ze, zazaSvili simon stefanes Ze, gigolaSvili petre avetisis Ze, yuljaniSvili levan aruTenis Ze, saraSvili eduard iosebis Ze, saaniSvili giorgi (Jora) pavles Ze, maisuraZe simon iosebis Ze, gigolaSvili amiran stefanes Ze, TaTenaSvili osiko aleqsandres Ze, abulaZe giorgi ivanes Ze, TumaniSvili levan stefanes Ze, 50 merabiSvili avTandil giglas Ze, balaxaSvili SoTa moses Ze da 1991 wlis 31 marts Catarda sof udis sakrebulos arCevnebi. 17 aprils airCies sakrebulos mdivani pavle mixeilis Ze mRebriSvili. 1991 wlis 24 aprils airCies sofel udis sakrebulos gamgebeli anton pavles Ze parunaSvili xolo Semdeg guram stefanes Ze boCikaSvili. udis sasoflo sabWo raionSi yvelaze did sasoflo sabWod iTvleboda, romlis SemadgenlobaSic Sedioda arali da warbasTumani. mimdinare 1983 wlis 19 ianvars mTavrobis dadgenilebiT soflebi arali da warbasTumani udes gamoeyvnen da aralSi sabWo Seiqmna. udeSi aris sami saSualo skolaa – udis #1, #2 da udis axalgazrdobis saSualo skola. udeSi 5 biblioTekaa, xolo sSualo skolebs aqvT TavianTi biblioTekebi. aris musikaluri skola, romelsac aqvs Tavisi biblioTeka. soflis axalgazrdobas momsaxurebas uwevs kulturis saxli, romelsac aqvs farTo ekraniani kino danadgari. udeSi aris ori baga baRi, fosta, telegrafi, ateesi, Semnaxveli salaro, sasursaTo da samrewvelo, tansacmlis, fexsacmlis, trikotaJisa da sxva seqciebi. sofelSi garda univermaRisa aris sami Sereuli, avejis, wignebis maRazia, sasadilo da sayofacxovrebo momsaxureobis obieqtebi. Tu winaT soflis mosaxleoba moklebuli iyo samedicino momsaxurebas, dRes udis sasoflo sabWos momsaxurebas uwevs ambolatoria, saavadmyofo 35 sawolze, samSobiaro saxli, afTiaqi da vet samkurnalo dawesebuleba. 1977 wels daiwyo soflis centraluri gzis gafarToeba – moasfalteba. 1958 wlidan udis yvela mosaxlem gaiSena orsarTuliani oda saxli, romelic naTurebiT aris gaCiraRdnebuli. 51 kulakoba da kolmeurneobis Camoyalibeba rogorc saqarTvelos sxvasaxva kuTxeebSi, ise adigenis raionis sofel udeSic daiwyo kulakobis – am samarcxvino moqmedebis ganxorcieleba, gaakulakes – CamoarTves pirutyvi, marcvleuli, saxnavi da baRis farTobebi iseT ojaxebs, romlebic SedarebiT sxvebze maZRarni iyvnen da SeZlebulad cxovrobdnen, aRniSnulis kolmeurneobaSi SimSilobdnen da safuZvelze pirvelad mcire Sevidnen daiwyo is saxnav-saTesi kolmeurneebis ojaxebi, miwebi Camoyalibeba. romlebic gaaCndaT, maT ZiriTadad daiwyes sxva glexebis maRal mosavliani saxnavi miwebis dapatroneba da kolmeurneobaSi gaerTianeba, xolo gakulakebulebs ki ukrZalavdnen kolmeurneobaSi Sesvlas, ZiriTadad aRniSnuli sakiTxebi TviTneburad wyvetdnen komkavSirelebi da maTi mimdevrebi. zemo aRniSnulidan gamomdinare, sofelSi Seiqmna urTierT dapirispireba, Suri da mtroba. 1930 wlis gazafxulze kolmeurneobam iwyo daSla, glexobam daiwyo ukan gamosvla, xolo kolmeurneobaSi darCnen komkavSirelebi da umiwawyalo glexoba. 1931 wlidan mTavrobis mier gatarebuli RonisZiebebis (daSineba) Sedegad daiwyo mosaxleobis masiuri Sesvla kolmeurneobaSi. kolmeurneobis Camoyalibebis pirvel dReebSi Tavjdomared irCeven vano serafimis Ze merabiSvils, xolo ori wlis Semdeg sarqis simonies Ze martiaSvils. 1939 wels kolmeurneobis Tavjdomared irCeven maisuraZe gigla iordanis Zes da am periodisaTvis sofelSi koleqtivizacia damTavrda. 1942 wlidan kolmeurneobas saTaveSi simon iakobis Ze petaSvili. 1939-45 wlebSi udidan 505-ze meti axalgazrda iqna gawveuli samxedro saswavlebelSi, swored am periodSi kolmeurneobis mTliani saqmianoba daawvaT moxucebs, qalebsa da bavSvebs, romlebic SimSilisa da sicivis miuxedavad Sromas ar gaurbodnen, maSin roca kolmeurneobaSi sameurneo samuSao xeliT sruldeboda. 52 yvela saxis sasoflo 1944 wlis 14-15 noembers mTavrobis dadgenilebiT sazRvris zonaSi mcxovrebi mahmadianebi, qurTebi da Turqebi gaasaxles Sua aziis respublikaSi, maT Soris sofel udidan 133 ojaxi. maTi gasaxlebis ZiriTadi mizezi Cveni saxelmwifosTan (dazvervis) saidumlo kavSiri, azriT iyo TurqeTis mesxeTis qarTvel mosaxleobaze omis periodSi TiTis qneva, rom male dadgeba Cveni dro da mogivliTo, rom borjomis zemodan qarTulad “gamarjveba” aRar unda iyoso. 1942 wels adigenis raionis sofel xonaSi 22 axalwveulma (mahmadianma) miiRo gasawvevi furclebi da amave ricxvmi SuadRisas SearCa SemTxveva da mavTulxlarTebze miadges ficrebi da gadavidnen TurqeTSi. 1942 wlis SemodgomiT adigenis raionis sof. moxis tyeSi 300-ze metma mahmadianma TurqeTis mTavrobis xelSewyobiT SeiaraRebulni dabanakdnen tyeSi im mizniT, rom gaexsna viTomda meore fronti da im tyidan imuqrebodnen sofel udisa da arils mosaxleobaze, rom male TurqeTic Caebmeboda omSi da am or soflis mosaxleobas amowyvitavdnen. 1945 wlis 1 ianvrisaTvis raionSi darCa 884 ojaxi 3888 suliT da kerZo mesakuTre 10 ojaxi 42 suliT. sul 894 ojaxi 3930 suliT (1945 wlis aRweraSi Sedis udis, mosaxleoba). arils, am kikibos, dros iwyeba kurort abastumanis. saqarvelos bolajurisa sxvadasxva da raionebidan benaris qarTveli mosaxleobis Camosaxleba. 1948 wels udis S. rusTavelis sax. kolmeurneoba zemdgomi organoebis dadgenilebiT gaiyo orad – rusTavelisa da CxubianaSvilebis saxelobis. CxubianaSvilebis sax. kolmeurneobis gamgeobis Tavjdomared airCies (daniSnes) pavle parunaSvili, xolo rusTavelis sax. kolmeurneobaSi gaagrZela muSaoba simon petaSvilma. kolmeurneobis gayofa maSin da dResac ar migvaCnia gamarTlebulad, magram ras izam, xalxs vin ekiTxeboda. xolo 1950 wels ki isev gaerTianda kolmeurneoba. 1951 wlidan kolmeurneobas saTaveSi udgeba merab petres Ze merabiSvili, Semdgom periodSi kolmeurneobas xelmZRvanelobdnen: gigolaSvili petre avetisis Ze, merabiSvili vaxtang serafimes Ze, petaSvili petre iosebis Ze, 53 merabiSvili pavle antonis Ze, obolaSvili anton grigolis Ze, abulaZe giorgi ivanes Ze, inasariZe aleqsandre konstantines Ze, merabiSvili pavle antonis Ze (meored), xolo 1987 wlidan kolmeurneobis gauqmebamde 1990 wlamde Tavjdomared SoTa moses Ze balaxaSvilia. 1973-79 wlebSi udis kolmeurneobasTan SeerTebulni iyvnen lelovnis, kaxareTis, samyurisa da RorZis soflebi, romelTa bankis saxelmwifo valebi dafara udis kolmeurneobam da Semdeg isev gayves da Camoayalibes lelovnis kolmeurneobad. 1980 wlisaTvis udis kolmeurneobas ericxeboda 5280 heqtari savarguli, maT Soris saxnavi 510, xexilis baRi 80, saTibi 390, saZovari 2800, sxva danarCeni 1506 heqtari, xolo kolmeurneTa sakarmidamo gansazRvruli iyo 0.15 heqtaridan 0.30 heqtaramde, rac Seadgenda 192 heqtars. imis gamo, rom sof. udisa da arils savargulebis didi nawili ZiriTadi nawili iyo urwyavi, mosavlianobis gadidebis mizniT gayvanil iqna gorgul aralis sarwyavi arxi, romelic 14 km manZilze mets moicavs. xolo 1977-78 wlebSi mowyobil iqna udis Tavze xelovnuri wyalsacavi, romlis adgilas patara moculobis tba iyo. misi zedapiris sarke 14 heqtaramdea da 2,5 milioni kuburi metris tevadobisaa, Sig gaSvebulia samrewvelo xasiaTis Tevzi, aRniSnuli tbidan irwyveba sezonze udisa da arils ZiriTadi sasoflo sameurneo savargulebi. 1937 weli rogorc mTliani saqarTvelosaTvis, ise Cveni soflisTvisac did tragediad iTvleba, am droisaTvis sofelSi Seiqmna e.w. sameuli (troika), romelnic TavianT survilisamebr qmnidnen yalb masalebs ama Tu im pirovnebebze da apatirebdnen. ZiriTadad siaSi iyvnen im ojaxebis ufrosebi, romlebic kargad cxovrobdnen. am didi tragediss msxverplni arian: 1. obolaSvili ivane 2. afriamaSvili mirza 3. kiknaze simon 4. maisuraZe iordane 54 5. balaxaSvili stefane 6. merabiSvili petre 7. merabiSvili Toma 8. merabiSvili aleqsandre 9. petaSvili iosebi 10. aziraSvili Tedore 11. gelaZe stefane 12. boCikaSvili mose 13. giqosvili iordane 14. boCikaSvili franci da sxva am periodisaTvis udeSi dapatimrebulni iyvnen 30 pirze meti, romelTa umravlesoba mSobliur keras veRar daubrunda. am adamianTa wamebasa da sikvdilSi xeli aqvT gasvrili zemoT naxseneb sameulis wevrebs, romelTa gvarebs Segnebulad ar vasaxelebT, radgan ar gvinda wyena mivayenoT maT STamomavlobas. 55 kolmeurneobis warmoebis ZiriTadi dargebis ganviTareba memindvreoba 1968 wlidan ministrTa sabWos dadgenilebiT kolmeurneobas Seumcirda marcvleuli bostneulis, kulturebis sakvebi warmoeba Warxalis, da mis Svriis xarjze gaizarda (erTwliani kartofilis, balaxis) naTesebi, mesaqonleobis sakvebi bazis ganmtkicebis mizniT. Zvelad sofel udeSi marcvlovan kulturebs Soris wamyvani adgili ekava: TeTr da wiTeli dolis purs, javaxeTis dikas (sagazafxulo). Savfexas, Wvavs, maxobela xorbals, Semodgomisa da gazafxulis qers, fetvs, siminds da sxva. rac Seexeba parkosani mcenareebidan ZiriTadad gavrcelebuli iyo lobios mindvris da saris saxeobebi da selis kultura. bostneul-baRCeul kulturebidan ZiriTadad iTeseboda da irgveboda: kitri – lanta da gilanis jiSis, sazamTro, nesvi, xaxvi, niori, kombosto, pomidori, boloki da sxva. mexileoba mexileoba rogorc mesxeTisaTvis, ise udis mosaxleobisTvisac uZvelesi erT-erTi sisxlorceuli da saamayo dargia, romelzedac miuTiTebs Tundac is faqti, rom dRes udeSi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebTan SedarebiT yvelaze meti xilis aborigenuli (adgilbrivi) jisebia gavrcelebuli. saxeldobr, vaSli: abilauri, mefis vaSli, bostnis vaSli, msuqana, qona, rZe vaSli, mixakis, maxara, mamulo, rkina vaSili da sxva. msxali: nazaziri, gogra, kacis tava, kviristava, mixriki, Tavrejuli, sesela, nene msxali, boqSua, grZeli msxali da sxva. aRniSnuli jiSebi gamoirCevian sicocxlis xangrZlivobiT, yinvisa da daavadebebis meti amtanobiT, maRalimsxmoiarobiT, nayofis didi aromatulobiTa da gamZleobiT, aseve sakmaodaa gavrcelebuli 56 WanWuris, qliavis, tyemlis, kaklis, Sindis, komSis sxvadasxva jiSebi, am ukanasknel periodSi mosaxleobam farTod daiwyo venaxis sxvadasxva jiSis gaSeneba da Rvinis dayeneba sakuTari moxmarebisTvis. mesaqonleoba udis kolmeurneobas hqonda msxvilfexarqiani pirutyvis mZlavri ferma, 1585 suliT, aqedan mewvelia 520 suli, Rori 450 suli, qaTami 7400 frTa, aqvs inkubatori, yovelive zemoT dasaxelebuli did Semosavals aZlevs udis kolmeurneobas. kolmeurneobas aqvs saxerxi qarxana, eleqtro wisqvili, abano, sakvebis Semamzadebeli saamqro da sxva nagebobani. 57 udeli axalgazrdoba did samamulo omSi samaradiso dideba Cvens Tanasoflelebs, romlebic gmirulad Seewirnen did samamulo oms 1941-1945 wlebSi 43 wlis win, 1941 wlis 22 ivniss dilis 4 saaTze Cvens qveyanas veragulad Tavs daesxa faSisturi germania. samSoblos dasacavad aRsdga mTeli sabWoTa xalxi veragi mtris winaaRmdeg. Cveni respublikidan 700 aTasamde kacma miiRo aqtiuri monawileoba samkvdro –sasicocxlo brZolebSi, maT Soris 16 aTasze meti qali, 23 aTasi oficeri, 48 aTasi generali da admirali Rebulobda monawileobas. maTgan mTavrobis maRali jildo daimsaxura 244760 kacma, sabWoTa kavSiris gmiris wodeba mieniWa 155 kacs, romlebmac gviCvenes gmirobisa da mamacobis arnaxuli magaliTebi. bevrma axalgazrdam Tavisi lamazi sicocxle Seswira Cvens Zvirfas samSoblos. isini Sin ver dabrundnen, romlebsac Sinmousvlelebs veZaxiT, diax, marTlac isini ver dabrundnen magram maTma vaJkacurma gmirobam gvamcno germaniaze gamarjveba, maT TavianTi mkerdiT daicves Cveni samSoblos Rirseba da damoukidebloba. saqarTvelos arcerT kuTxeSi araa ojaxi, rom ar ganecados omis mware xvedri. samamulo omis qarcecxlian dReebSi mesxeTidan frontze wavida 12 aTasi kaci, aqedan daiRupa TiTqmis naxevari, 12 aTasian mebrZolTa rigebSi Sedioda sofel udidan 505 axalgazrda, maT ricxvebSi 40 oficeri. 243 rigiTma da 20 oficerma veRar miaRwia Tavis mSobliur soflamde, isini gmirulad daecnen mterTan brZolaSi samSoblos TavisuflebisaTvis. sabWoTa armies meomrebTan erTad sofel udis axalgazrdobis naxevarze metma samamulo omis qariSxlian dReebSi samudamod hpova civi samare, rogorc sabWoTa miwaze, ise evropisa da aRmosavleT aziis vrcel, Tvaluwvdenel sxvadasxva qveynis teritoriaze, xolo zogs ki SavdReebSi samarec ki ar Rirsebia. Sin mousvleli axalgazrda poeti g. nafetvariZe mSoblebisadmi miweril werilSi wers: Tu moadgeba mteri tramalebs, gmirebis gverdiT unda meZeboT visac frontebze ergos samara imisi iyos es sadRegrZelo! g. nafetvariZem rogorc poetma da samSoblos erTgulma jariskacma, Tavisi sityva saqmed aqcia, iseve rogorc 263 udelma Sinomusvlelma, maTac gmirebis gverdiT hpoves samudamo samara, romelTa saxelebs arasodes daiviwyebs momavali Taoba. 58 udidan omSi monawileTa Soris 40 oficeri iyo, aqedan samwyobro dargSi maiori 1, kapitani 2, uforsi leitenanti 3, leitenanti 18, umcrosi leintenanti 6, medicines samsaxuris maiori 4, kapitani 2, xolo veterinari 4. omSi darupul meomarTa ukvdavsayofelad kulturis saxlSi, gakeTebulia stendi, isini stendidan cocxlad iyurebian, ris gamoc maT Sinmousvlelebs veZaxiT, maTgan umetesobas ar hyavda Svili da coli da arc STamomavloba dauteovebiaT, amitom isini Cvens mexsierebaSi darCnen rogorc axalgazrdebi, xolo daRupulTa nawils darCaT Svilebi, romlebic tkbilad igoneben mamebs. 59 meTaurTa Semadgenloba romlebic Sin dabrundenen # gvari, saxeli, mamis saxeli 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 giqoSvili ioseb giorgis Ze balaxaSvili anton iosebis Ze merabiSvili SoTa petres Ze maisuraZe simon iosebis Ze gigolaSvili petre avetis Ze gigolaSvili aleqsandre avetis Ze CilaSvili stefane ivanes Ze petaSvili artem ivanes Ze petaSvili ioseb ivanes Ze petaSvili simon iosebis Ze zazaSvili simon stefanes Ze merabiSvili mixeil aleqsanres Ze merabiSvili mirian petres Ze TumaniSvili stefane simonies Ze mamasaxlisaSvili ivane stefanes Ze suxmani lazare simonies Ze parunaSvili SoTa francis Ze TaTenaSvili ioseb aruTenis Ze aRlemaSvili efrem mixeilis Ze yuljaniSvili petre iokimis Ze dabadebis weli 1912 1915 1922 1921 1907 1909 1913 1917 1915 1902 1902 1920 1914 1910 1914 1919 1916 1914 1922 1922 60 samxedro wodeba ufr. leitenanti ufr. leitenanti kapitani amJamad maiori leitenanti leitenant veterinari medicinis kapitani leitenanti medicinis maiori medicinis samsaxuri leitenanti medicinis samsaxuri medicinis maiori leitenant veterinari leitenant veterinari umcr. leitenanti umcr. leitenanti umcr. leitenanti amJamad maiori kapitani SeniSvna gardaicvala 1979 gardaicvala 1984 gardaicvala gardaicvala 1993 gardaicvala 1980 gardaicvala 1979 gardaicvala 1993 gardaicvala 1991 gardaicvala 1992 omSi daRupul meTaurTa Semadgenloba # 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 gvari, saxeli, mamis saxeli mamulaSvili artem petres Ze merabiSvili pavle petres Ze merabiSvili anton petres Ze narimanaSvili anton stefanes Ze aRoSaSvili vaniko artemis Ze abulaZe giorgi stefanes Ze boCikaSvili petre moses Ze boCikaSvili anton stefanes Ze gigolaSvili giorgi stefanes Ze gigolaSvili simon melqonis Ze giqoSvili lazare petres Ze giqoSvili iordane mixas Ze TaToSvili simon ambrosis Ze merabiSvili vaso ivanes Ze merabiSvili alioz antonis Ze merabiSvili ivane aruTenis Ze WaRiaSvili pavle antonis Ze azirasvili sandre stefanes Ze barbliSvili ivane pavles Ze giqoSvili iordane petres Ze dabadebis weli 1914 1920 1918 1916 1919 1907 1904 1915 1914 1915 1916 1920 1910 1919 1914 1917 1908 1910 1910 1920 61 samxedro wodeba maiori medicinis kapitani leitenanti kapitani leitenanti leitenanti leitenant veterinari leitenanti ufr. leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti leitenanti umcr. leitenanti umcr. leitenanti umcr. leitenanti SeniSvna omSi daRupul jariskacTa sia # gvari, saxeli, mamis saxeli 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 abulaZe ioseb Tomas Ze abulaZe pavle Tomas Ze abulaZe simon Tomas Ze abulaZe anton fanCos Ze abulaZe vasil ivanes Ze abulaZe ioseb petres Ze abulaZe petre Tomas Ze abulaZe anton levanis Ze abulaZe petre stefanes Ze abulaZe ivane stefanes Ze abulaZe aleqsi fanCos Ze abulaZe stefane pavles Ze abulaZe anton Tomas Ze abulaZe giorig stefanes Ze aziraSvili simon Tedores Ze aziraSvili anton iosebis Ze aziraSvili simon stefanes Ze aziraSvili anton stefanes Ze aziraSvili petre stefanes Ze aziraSvili sandre stefanes Ze aziraSvili simon iakobis Ze afriamaSvili pavle ivanes Ze afriamaSvili levan iordanes Ze afriamaSvili petre iordanes Ze dabadebis weli 1908 1913 1921 1918 1923 1924 1914 1903 1914 1906 1923 1906 1923 1908 1922 1918 1914 1922 1907 1910 1912 1919 1907 1910 P.S. danarCeni aklia 62 daRupvis weli 1942 1942 1942 1944 1942 1942 1944 1941 1942 1943 1941 1942 1945 1942 1943 1942 1943 1942 1942 1942 1944 1943 1941 1944 SeniSvna
Documentos relacionados
geografiuli mdebarebis gavlena xalxebze
imperia Seiwira da rom ara jvarosanTa laSqrobebi SeiZleba dangrevas ver gadarCenoda (erTi periodi daangries kidec). selCukebis Semosevebma aiZula somxebis didi nawili 1080 wels Tavisi qveynidan ayr...
Leia maisRELATÓRIO DE ANIMAIS REGISTRADOS
CARANDÁ DA FAZENDA CAPOAVA (T.E.) ARIRANHA CJ CONDESSA DA ESP VIENA JM GUASCA JM FEITICEIRA DA MALAGUETA LENDÁRIA ATR FANTÁSTICO R.M. (T.E.) FOLIA DO ORGIN
Leia maisRelacao de Animais Registrados
CARANDÁ DA FAZENDA CAPOAVA (T.E.) ARIRANHA CJ CONDESSA DA ESP VIENA JM GUASCA JM FEITICEIRA DA MALAGUETA LENDÁRIA ATR FANTÁSTICO R.M. (T.E.) FOLIA DO ORGIN
Leia mais