saqarTvelos Tavdacvis saministro
Transcrição
saqarTvelos Tavdacvis saministro
saqarTvelos Tavdacvis saministro saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis departamenti ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti eldar mamisTvaliSvili mefe svimon I meomris biblioTeka #13 Tbilisi 2008 Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ mecamete wigni; seria iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi. seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa udides mefe daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel oficrebs, saqarTvelosa da msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da a.S. seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro. didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns. seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba. vaJa kiknaZe seriis saredaqcio kolegia: recenzenti: istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori vaJa kiknaZe istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori Tamaz beraZe istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori vaJa kiknaZe kompiuteruli uzrunvelyofa: Lirma devdariani ydis dizaini: giorgi kiknaZe redaqtori: nargiz xarabaZe teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w. q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20 tel.: +995 32 91-19-83 faqsi: +995 32 91-19-83 Stabis 2 svimon I saqarTvelos erT-erTi gamorCeuli mefeTagania. mis saxelTan dakavSirebulia XVI saukunis meore naxevarSi qarTveli xalxis dampyroblebis winaaRmdeg gmiruli brZolis araerTi saintereso epizodi. igi uaRresad popularuli iyo dasavleT evropaSi da mis Sesaxeb bevric daiwera. svimon I, qarTlis gmiri mefe luarsab I-is (1534-1556) vaJi iyo. qarTveli istorikosis mixedviT, `luarsab mefe mamacobazed naqebia yovels saqarTvelos mefeTa da TavadTa zedan ZveliT axlebamdisin. TavaT kargi sardari iyo da merme gulovani, uxvi da uSurveli, msmevel-mWmeveli, samarTliani, yma-morCili. omSi koxta da uSiSari, Tanac magari qristiani~. aseTi mama zrdida ufliswul svimons. svimon mefis dabadebis ori gansxvavebuli TariRi gvaqvs: 1531 da 1537 weli. gamefebisas (1556 w.) svimoni 19 wlisa da jerac ucolSvilo iyo. Tu gaviTvaliswinebT, rom saqarTveloSi vaJis qorwinebis asakad, rogorc wesi, 18 weli iyo miCneuli da ufliswuls ucolod didxans ar dastovebdnen, amitom misi dabadebis wlad unda miviCnioT 1537. svimoni 1559 wels daqorwinda kaxTa mefe levanis* asulze, nestandarejanze. svimon I-ma mZime memkvidreoba miiRo. yizilbaSebTan** brZolaSi daiRupa mamamisi luarsab I. Sah-Tamazma ganizraxa, Seupovari luarsabis sikvdilis Semdeg mainc, daemorCilebina qarTlis samefo, romelic kavkasiaSi iranis yvela mowinaaRmdegis dasayrdens warmoadgenda. axalgazrda qarTlis mefem, rogorc Cans, sworad Seafasa arsebuli mdgomareoba da Tavisi samefos gadarCenis mizniT, osmalebTan dakavSireba scada. imave dros svimoni iaraRiT ebrZoda yizilbaSebs. italiuri wyaros mixedviT, 1557 wlis dekemberSi sparselebi saqarTvelos winaaRmdeg moqmedeben, magram ar Cans, konkretulad, sad SeiWrnen yizilbaSebi. amis garkvevaSi dagvexmareba hasan rumlus* erTi cnoba, saidanac vigebT, rom yizilbaSi sardlebi Sahverdi sulTan ziad oRli da suleiman beg baiaTi qarTlSi SeiWrnen. mtris simravlisa Tu moulodneli Tavdasxmis gamo, svimon mefem mTebs Seafara Tavi. `Raziebma** goris, suramisa da sabaraTianos velaieTi** daarbies, soflebi da mxareebi aaoxres. yanebi da xeebi mwife xiliT Zirianad amoglijes [miwidan] da gamarjvebulni uamravi nadavliT ganjaSi* dabrundnen~. qarTlisa da kaxeTis mesveurebs kargad esmodaT, rom sakuTari ZaliT yizilbaSebis mogeriebas ver SeZlebdnen. osmaleTi mxolod bundovan dapirebas iZleoda. realuri daxmareba arsaidan Canda. amitom maT ganizraxes, iranis sapirispirod iseTi Zala gamoeZebnaT, romelic Sahs aiZulebda, SeeCerebina an, ukidures SemTxvevaSi, Seesustebina iranis agresia qarTuli samefoebis mimarT. qarTvelma diplomatebma aseT 3 Zalad ruseTi miiCnies da kavkasiisa da axlo aRmosavleTis politikaSi misi Cabma scades. XVI s. 50-ian wlebSi ruseTis mefe ivane IV-m* did warmatebas miaRwia. man daipyro jer yazanis (1552 w.), Semdeg astraxanis (1556 w.) saxanoebi. faqtiurad, mTeli volgispireTi kaspiis zRvamde moskovis samefos xelSi aRmoCnda. man Crdilo kavkasiaSic moikida fexi. qarTvelebi cdilobdnen kontaqti daemyarebinaT gaZlierebul moskovis saxelmwifosTan. 1557 wels moskovSi Cavida yabardos gavleniani mTavrebis elCoba da ivane IV-s yirimis saxanosa* da osmaleTisagan dasacavad mfarveloba sTxoves. Cans, qarTvelebi Tvals adevnebdnen Crdilo kavkasieli mTavrebis moskovTan urTierTobis dawyebas da am saqmeSi xelsac uwyobdnen. kavkasiaSi da maxlobel aRmosavleTSi mesame Zalis, Tanac marTlmadidebeli qristianulis gamoCena, maTi varaudiT, gaadvilebda yizilbaSebTan da osmalebTan brZolas. albaT, qarTlis mefisagan uflebamosilni iyvnen yabardos mTavarTa elCebi, rodesac ivane IV-s ganucxades, rom CvenTan erTad aris saqarTvelos mTavari da mTeli saqarTvelo da moskovis mTavarma mis mimarTac mowyaleba gamoiCinoso. kavkasiaSi ruseTis poziciebis gantkicebisaTvis farTe asparezi iSleboda. amitom iyo, rom, rogorc wyaroebidan Cans, yabardos mTavrebi saqarTvelos mbrZaneblebTan, TavianT samxreT mezoblebTan erTad wyvetdnen aseT sapasuxismgeblo sakiTxs. sainteresoa, ratom cdilobdnen qarTveli politikosebi TavianTi survili moskovis mefisaTvis sxvaTa piriT ecnobebinaT da ratom ar agzavnidnen sakuTar warmomadgenlebs? qarTveli politikosebi frTxilobdnen. isini darwmunebuli ar iyvnen Seswevda Tu ara ruseTs Zala, aqtiurad Careuliyo kavkasiis saqmeebSi. vai Tu moskovTan urTierToba unayofo aRmoCeniliyo, daxmareba ver SeZleboda da yizilbaSebi kidev ufro gaRizianebuliyvnen. am sakiTxis awon-dawonisas, mxedvelobaSi imasac miiRebdnen, rom qarTlkaxeTis aseTi moqmedebiT ukmayofilo darCeboda osmaleTic (osmaleTi xom mtrulad Sexvda moskovis saxelmwifos warmatebebs volgispireTSi), romelic, qarTlsa da kaxeTs Tavs mfarvelad aCvenebda da yizilbaSebis winaaRmdeg sabrZolvelad aqezebda. amitom iyo, rom saqarTvelos mefeebi jerjerobiT niadagis mosinjviT kmayofildebodnen. Sah Tamazi (1524-1576) darwmunda, rom osmaleTi saqarTveloSi iranis interesebs ewinaaRmdegeboda, magram sulTani zavis darRvevas ar fiqrobda. osmaleTis amgvari orWofuli mdgomareobiT isargebla Sah Tamazma da daiwyo saqarTveloze ucilobeli batonobisaTvis brZola. 1559 w. osmaleTSi dinastiuri brZola gaCaRda: sulTani suleimani da ufliswuli selimi (SemdegSi selim II, 1566-1574) ufliswul baiazids ebrZodnen. am brZolaSi aqtiurobdnen qarTvelebic, savarudoa, 4 qarTlis samefodan, radgan mefe svimoni suleimanis politikiT ukmayofilo iyo. svimonma, mravalgzis Txovnis miuxedavad, yizilbaSebis winaaRmdeg brZolaSi sulTnisgan daxmareba ver miiRo. ufliswuli baiazidi ki cnobili iyo Tavisi daudegari xasiTiT da, savaraudo iyo, rom gamefebis Semdeg, igi maT Soris dadebul amasiis zavs daarRvevda. svimon mefem, maSindeli mravali damkvirveblis msgavsad, baiazidis SesaZleblobebi sworad ver Seafasa da mas dauWira mxari. baiazids qarTvelebis mxridan daxmarebis imedi hqonda. sulTanma baiazidis dasaSineblad da misTvis qarTvelTagan daxmarebis gamoricxvis mizniT, jari mzadyofnaSi moiyvana da saqarTveloze galaSqreba brZana. svimon I da misi TanamebrZolebi mosvenebas ar aZlevdnen yizilbaSebs arc qarTlis SigniT da arc mis gareT. rogorc epoqis Tanamedrove evropuli wyaroebidan Cans, qarTlis samefos brZolas garkveuli mniSvneloba hqonda maSindeli axlo aRmosavleTis did politikaSi. svimon mefis mTavari amocana Tbilisis gaTavisufleba iyo, TbilisSi yizilbaSTa garnizoni idga. magram amis ganxorcieleba, sxva qarTuli samefo-samTavroebis daxmarebis gareSe, SeuZlebeli Canda. qarTlis samefos mdgomareoba gaumjobesda 1559 wels, roca svimon I kaxTa mefe levanis asulze daqorwinda. es faqti aRmosavleT saqarTveloSi ori qarTuli samefos antisparsuli koaliciis Seqmnas mianiSnebda. svimon I iaraRiT xelSi ebrZoda yizilbaSebs, mefe levani ki, oficialurad Sahis vasalad iTvleboda. albaT, kaxeTis mefe levans gulisxmobda romis papisa da veneciis respublikis elCi Sah Tamazis karze, vinCenco deli alesandri, roca ambobda, rom Sahze `damokidebulia erTi qristiani mefe, qarTvelebis batoni, mas yovelwliurad uxdis ociaTas dukats**. misi saxelmwifo kaspiis zRvis maxlobladaa. es mefe osmaleTTan omis SemTxvevavSi Sahs unda emsaxuros aTi aTasi axalgazrda da mamaci cxenosniT~. rogor mZime tvirTad awva kaxeTis samefos sefianTa saxelmwifosadmi morCileba, kargad Cans isqander munSis* Txzulebidan. marTalia, isqanderi XVI s. 80-iani wlebis dasawyisisaTvis arsebul mdgomareobaze laparakobs, magram kaxeTis yizilbaSebisadmi damokidebulebaSi imave saukunis 50-iani wlebidan bevri araferi Seicvleboda. mefe levans Sahisadmi ukmayofilebis safuZveli hqonda. garda zemoaRniSnuli mZime gadasaxadisa da valdebulebisa, rac qveynis ekonomikur mdgomareobas aqveiTebda, Sah Tamazi Tavisi politikuri zegavleniTac aSfoTebda kaxeTis samefo kars. 1554 w. osmalebis azerbaijanSi SeWrisas, levan mefis erTi vaJi, romelic Sahs axlda, gaurkvevel viTarebaSi daiRupa. kaxTa mefes, albaT, safuZveli hqonda, rom Tavisi Svili Sah Tamazis mier `udanaSaulod moklulad~ CaeTvala. 5 levan mefem, qarTlSi yizilbaSebis ukanaskneli Semosevis dros (1556 w.) Sahs daxmareba ar gauwia da SiSobda, rom Sahi amis gamo Surs iZiebda. SurisZiebis Tavidan asacileblad man, 1558 wels, Tavisi vaJi iese didi saCuqrebiT yazvins gagzavna. igi Sahma gaamahmadiana 1559 wels da levan mefis taxtis mociled amzadebda, magram iesem Sahs imedi ver gaumarTla. man 1562 wels islami uaryo da gaqceva scada, magram Seipyres da imave wlis 23 dekembers alamutis cixeSi Casves. isic unda iTqvas, rom kaxeTis samefom XVI s. 60-ian wlebSi Sahis `wyalobiT~ teritoriuli danaklisic ganicada. yizilbaSebma kxeTis samefos Camoaciles md. samuris zemo welze waxuris qristianuli qveyana, romlis mflobeli Sahis mfarvelobis qveS gamocxadda. Sah Tamazma kargad icoda, Tu ra didi mniSvneloba hqonda kaxeTisaTvis dasaxelebul olqs. albaT, amitom afrTxilebda Sahi 1562 wels kaxeTis mefes, rom waxuris batoni aravin Seawuxoso. amgvarad, zemoaRniSnul mizezTa gamo, kaxeTis samefoc iseve ukmayofilo iyo iranisa, rogorc qarTlis samefo. am ori qarTuli samefos erTmaneTTan dakavSireba ganpirobebuli iyo garTulebuli sagareo viTarebiT. iv. javaxiSvilma levan I-sa da svimon I-is damoyvreba dadebiTad Seafasa: `kaxT batonis leon mefis siZobam svimon mefes saSualeba misca, aramc Tu mtris Semosevisagan kaxeTis mxriT uzrunvelyofiliyo, aramed Tavisi ganzraxvis (Tbilisis gaTavisufleba _ e.m.) gansaxorcieleblad maSveli jaric mieRo~. svimon mefe didi omisaTvis emzadeboda. isqander munSisa da hasan rumlus gadmocemiT, svimon mefes mravali damxmare razmi miuvida. kaxTa mefem, misTvis Cveuli sifrTxiliT, piradad ki ar miiRo monawileoba qarTlis samefos mier yizilbaSTa winaaRmdeg dawyebul omSi, aramed Tavisi ufrosi vaJi giorgi gagzavna kaxelTa razmiT. sWiroebis SemTxvevaSi levan mefes saSualeba eqneboda, Sahis winaSe Tavi gaemarTlebina. rogorc sparseli istorikosi isqander munSi werda, svimoni „mamis^wesisamebr, urCobisa da winaaRmdegobis gzas daadga da cxraas samocda rva (1560/1561) wels Tbilisis dasapyrobad Tavisi samyofeli adgilidan (gori – e. m.) daiZra“. 1561 w. 6 aprils muxaTgverdTan brZolaSi svimon mefe damarcxda. am brZolaSi daiRupa, mis dasaxmareblad mosuli colisZma, kaxeTis ufliswuli giorgi. niSandoblivia, rom isqander munSis ver gaurkvevia giorgi `mamis nebarTviT Tu TviTneburad~ mivida svimon mefis dasaxmareblad. gancdil marcxsa da moyvris daRupvas isic daemata, rom svimon mefes Tavisi Zma, ufliswuli daviTi (SemdgomSi daud-xani) ganudga da qarTlis taxtis dapyroba isurva. daviTma am miznis miRweva sparselebis daxmarebiT moindoma. 1562 wels is yazvinSi* Cavida, islami 6 aRiara da Sah-Tamazis „Svilis“ wodebuleba miiRo. isqander munSis gadmocemiT, „samoTxeSi damkvidrebulma Sahma mas miualersa, wvrTna, Svilobis wodebis pativiT gamoarCia da Tbilisis velaieTi da is adgilebi, romlebic maRali divanis** gamgeblobaSi iyo, mas uwyalobes...“ Zvelma qarTvelma istorikosebma mkacri Sefaseba misces daud-xanis Ralats: „xolo iyo urwmesi Zma mefisa svimonisi, saxeliT daviT, da Semoswyra Zmasa Tvssa svimons, da warvida Sah-Tamaz yaenis karsa, yaeni yazmins iyo... didad pativ-ces da Svilobis rayami** uboZes... da cota xans ukan hgmo RmerTi da gaTaTrda, da uwodes saxelad daudxan... da qalaqisa da somxiT*-sabaraTianos mefoba misces, da rayamSi SvilobiT Caweres, da mestumre Tan gaatanes, da didis pativiTa da morWmiT gaistumres.~ farsadan gorgijaniZe* ramdenime damatebiT cnobas gvawvdis, rogorc daviTis, ise misi Tanmxlebebisadmi Sahis karze mopyrobis Sesaxeb: `yaeni yazvins iyo, roca batonisSvili daviTis mosvla moaxsenes. am ambavma yaeni didad gaaxara da karis didebulebi miageba. daviTis amalaSi baraTaSvilebi Warbobdnen.~ sainteresoa, rom isqander munSis mixedviT, Sahma daviTi `Svilobis wodebis pativiT gamoarCia~. `Svilis~ wodebis miniWeba niSnavda, rom daviTi Sahis moxele gaxda `xanis~ (daud-xani) saxelwodebiT, e. i. daviTi Sahis moxele da ara qarTlis mefe gaxda. qarTul wyaroebSi, kerZod, qarTlis cxovrebaSi weria, rom Sah-Tamazma daviTs Tavisi Zma uwoda. amasve aRniSnavs isqander munSi, romlis cnobasac unda emyarebodes beri egnataSvili*. Tavisi SinaarsiT `Zmoba~ `Svilobisagan~ mniSvnelovnad gansxvavdeba samoxeleo aparatis ierarqiaSi. `Zmoba~ `Svilobaze~ maRla idga. Cvens istoriografiaSi kargadaa Seswavlili svimon I-sa da dauTxanis erTmaneTTan brZola. svimoni ar scnobda Sahis marionetis uflebas qvemo qarTlsa da Tbilisze da yizilbaSebs ebrZoda yvelgan. daud-xanis yizilbaSebTan mimxroba arc sulTnis karisaTvis iyo misaRebi. daud-xanis gamarjvebis SemTxvevaSi, Sahis poziciebi aRmosavleT saqarTveloSi ganmtkicdeboda. sulTani Sahis `kuTvnili saqarTveloebis~ saqmeebSi aqtiurad ar ereoda, magram, rogorc wyaroebidan ikveTeba, sulTnis agentura yvelafers akeTebda, raTa qarTlis mefes yizilbaSebisa da maTi momxre Tavadebis winaaRmdeg brZola ar Seenelebina. svimoni ar scnobda daud-xanis da yizilbaSebis uflebas qarTlSi da brZolas ganagrZobda. rogorc farsadan gorgijaniZe ityoda: „mefe svimon [daviTs] ar exsneboda da arc awynarebda, somxiT-sabaraTianos arbevda da qalaqis aRebas cdilobda“. svimon mefem 1567-1568 wlebSi diRomTan da samadlosTan brZolebSi daud-xani daamarcxa, magram Tbilisis gaTavisufleba mainc ver SeZlo, radgan daud-xans mezobeli yizilbaSuri saxanoebi exmarebodnen. 7 qarTlis samefos brZola svimonis meTaurobiT mosvenebas ar aZlevda iranis Sahs, romelmac iranis sagareo politikis am problemis erTxel da samudamod gadawyveta ganizraxa. 1569 wels Sahma Saqisa* da yarabaRis laSqars Tavi mouyara ganjaSi, saSamxlos razmebi daiqirava da qarTls Seusia. qarTlis mefes uRalata aznaurma kaxaber yorRanaSvilma da mters megzuroba gauwia. algeTis xeobaSi farcxisTan qarTvelTa laSqarma Seutia aTjer met mters da gaaqcia. mefe daedevna gaqceulT, mcire razmiT sakmaod gaSorda ZiriTad laSqars da mtris garemocvaSi aRmoCnda. moRalate yorRanaSvilma, romelic piradad icnobda mefes, yizilbaSebs masze miuTiTa. am dros erT-erTma moRalatem mefes Subi hkra da cxenidan Camoagdo. mteri miesia TavganwirulTa mcire gunds, svimonis TanamebrZolebi amowyvita, mefe ki daatyveva. svimon mefe yazvinSi gagzavnes. aTi wlis ganmavlobaSi qarTls daud-xani ganagebda. Sah Tamazma yvelaferi scada svimon mefis gamuslimanebisaTvis, magram sawadels ver miaRwia da igi alamuTis uZlieres cixeSi* gamoamwyvdia. im masalebidan, romelSic aisaxa svimon I-is pirovneba da misi saqmianoba, gansakuTrebiT gamoirCeva italieli (venecieli) jovani Tomazo minadois* TxzulebaSi Semonaxuli cnobebi, romlebSic sakmaod dawvrilebiT, Tumca qarTuli da sparsuli wyaroebisagan gansxvavebulad da sruliad axali cnobebis damatebiT, gadmocemuli aqvs svimon mefis cxovrebis saintreso momentebi. ai, rogor aRgviwers minadoi svimonsa da daviTs Soris Camovardnil uTanxmoebas, daviTis gamahmadianebas, yizilbaSebis mier svimonis datyvevebas, mis urTierTobas ismail-mirzasTan... minadoi, rodesac laparakobs yarsisa* da Tbilisis damakavSirebeli gzis Sesaxeb, aRniSnavs: „aqedan Tu gavyvebiT aRmosavleTis mimarTulebiT, movxvdebiT ufro somxeTSi, vidre iveriaSi, gansvenebuli luarsabis miwebze, axla rom ekuTvniT or Zmas _ daviTsa da svimons, fizikurad da sulierad Rirseul memkvidreebs mamis saxelis da samflobeloebisa, Tumca Semdeg maT uxeSi laqa miicxes sarwmunoebis gamocvliT da SeibRales qebis Rirsi saxeli. gansakuTrebiT es exeba svimons, romelmac samxedro saqmis codniT, poeziaSi gacnobilma *1 da Tavisi filosofiuri ganaTlebiT Tamazis Svilis [ismailis] wyaloba da masTan siaxlove daimsaxura *1 minadois naTqvami, rom svimoni poezias icnobda, dasturdeba osmalo istorikosis mustafa na’ima-s (1655-1715) erTi cnobiT. ufro metic, na’imas mixedviT, svimoni sakmaod kargi poeti yofila. is daxelovnebula robaiebis** TxzvaSi. na’ima-s moyvanili aqvs svimon mefis mier iedikuleSi patimrobisas gamoTqmuli erTi robai, romelSic mefe Tavis uiRblo ganvlil cxovrebaze mosTqvams: `gamanadgura bedma, romelsac vemduri; amisaTvis damcireba ganmvicade xalxis TvalSi, Tumca [saqme] wamivida Zlier cudad (mZimed), madloba gamCens, [rom axla mdgomareoba] Semimsubuqda.” 8 iranSi tyved yofnis dros, romlis Sesaxebac vilaparakebT. magram rogori gmiri unda iyos adamiani, rom SesZlos SeinarCunos brwyinvaleba da ar Caqres im codvebiT dacemis Semdeg, orivem rom Caidines, rac gaxda mizezi imisa, rom TiToeuli maTgani darCa qonebas, samflobelos da pativs moklebuli. maT dakarges qristes uwmindes saxelTan urTierTobis ufleba. luarsabma, anderZiT, samefoSi Tavis memkvidred svimoni daniSna mxolod imitom ki ara, rom is wlovanebiT ufrosi iyo, aramed imis gamoc, rom ufro Rirseuli iyo Tavis am Zma daviTze. es ukanaskneli ver urigdeboda aseT gadawyvetilebas, swyuroda dideba da batonoba, ar miaCnda svimoni memkvidred da cdilobda igi qveynidan ganedevna, iaraRiT mieRwia imisTvis, rac mamis survilma ar arguna... roca svimoni darwmunda Zmis borot ganzraxvaSi, raki ver xedavda winaaRmdegobis daZlevis sxva saSualebas, [Sah] Tamazs mouTxro saqmis viTareba da Sewevna da dacva sTxova. Tamazma uyuradRebod ar datova [svimonis Txovna] da gadawyvita svimonisaTvis esiamovnebina. man 4 aTasi cxenosani gagzavna da maTs meTaurs ubrZana, daviTi cocxali Seepyro da iranSi moeyvana. Tu is sarwmuneobis Secvlaze ar daTanxmda, maSin [svimons] scnoben Tavisi samflobeloebis uflebebSi, rogorc aRiarebul qveSevrdoms da ara rogorc Tavisufal moxarkes. Tu igi amaze daTanxmda, maSin svimoni gadaayeneT, sarwmunoebis gamocvlas nu daaZalebT da mis adgilas daviTi dasviTo. xolo Tu ki svimonic mzadyofnas gamosTqvams Tavis ZmasaviT, maSin is Tavis uflebaSi datoveT, daviTi ki yazvins wamoiyvaneTo. meTauri saqarTveloSi wavida, daviTi swrafad Seipyro, iaraRic ki ar gamouyenebia, moTxovna wauyena Tamazis saxeliT. is maSinve daTanxmda: sarwmunoeba gamoicvala, wminda naTloba windacveTiT** Secvala, Tavisi Tavi cru winaswarmetyvel muhameds usindisod miarTva nebayoflobiT saCuqrad da uaryo (saTqmeladac ki SemaZrwunebelia) qveynis mxsneli. Semdeg sparseli meTauri svimonTan mivida, uTxra, rom mis dasaxmareblad movida da dapatimrebuli hyavs misi mteri, magram svimons qveynis mfarveli Tamazis imedi nu eqneba, Tu sarwmuneobas ar gamoicvlis. ase rom igi unda gaxdes imave winaswarmetyvelisa da kanonis msaxuri, romelsac emsaxureba da emorCileba Sah Tamazi. Tu igi ase ar moiqceva, maSin mis adgils misi Zma daikavebs, romelmac maSinve miiRo es winadadeba. svimoni mwared atirda Zmis dacemaze da Zveleburi didi simtkiciT qristes uwmindesi saxelisadmi erTguli darCa. man daTmo amqveyniuri samefo, rom ar daekarga ciuri samefo da gaxda Sahis patimari... sabralo svimoni waiyvanes TamazTan, romelic didxans uCiCinebda mas, mieRo sparsuli wesebi. man ar uaryo mSobliuri sarwmunoeba da gagzavnes kahkahes cixeSi*, sadac gadasaxlebaSi cxovrobda Tamazis Svili ismaili, romelic, rogorc iTqva, [SemdegSi] Sahi gaxda. [svimonma] irCia droebiT 9 cixeSi cxovreba, vidre gamoecvala Tavisi odindeli qristes sarwmunoeba (Tumca cxovrobda masSi rogorc sqizmatikosi**). svimonis es Tavgadasavali Wkuis saswavlebeli unda iyos imisaTvis, Tu ra saxifaToa dasaxmareblad an dasacavad mosuli ucxoelis Careva sakuTar saqmeSi“. 1577 wlis bolos sulTanma murad III-m (1574-1595) iranis winaaRmdeg omis dawyeba gadawyvita. 1578 wlis 2 ianvars man jaris sardloba miando lala mustafa faSas da arzrumis gziT galaSqreba ubrZana. anonimi venecielis* TqmiT, sardals daevala `Sirvanis* samefo da sparseTis megobari qarTvelebis provinciebi daepyro~. osmalebma swrafad daipyres samcxis umniSvnelovanesi cixesimagreebi. samcxis aTabagis da yvela didebulis mier osmalebisadmi morCilebis gamocxadebis Semdeg, lala mustafa faSa qarTlis samefos dasamorCileblad wavida. qarTveli xalxi maSinve aRsdga SemoWrili mtris winaaRmdeg sabrZolvelad. mtris simravle pirdapir Sebmis saSualebas ar iZleoda, amitom partizanuli brZola gaCaRda. osmalTa jars fexdafex misdevda qarTvelTa razmebi da did zians ayenebda. minadois da don xuan sparselis mixedviT, partizanuli brZolis meTaurebi iyvnen imereTis mefe giorgis (1564-1585) vaJi iusufi, daud-xani da aleqsandre II kaxTa mefe. maT TavianT mamulebSi Sekribes jari da sadac moixelTebdnen, musrs avlebdnen mters. iranis morCili daud-xani xedavda, rom Tbilisis dacvas ver SeZlebda, miuxedavad imisa, rom is kargad gamagrebuli iyo. Semdgomi brZolis gagrZelebisa da Tavisi jaris gadarCenis mizniT, man mTeli SeiaraReba waiRo da qalaqi datova. lala faSas ki imedi hqonda, rom daviTsa da mis jars TbilisSi moimwyvdevda da mospobda. Sahis karze gasagebi iyo, rom daud-xans osmalebisadmi winaaRmdegobis gawevis unari ar Seswevda da Sah muhamed xodabandam ganizraxa qarTlis taxtze svimon mefe daebrunebina. igi Sah Tamazs alamuTis anu kahkahes cixeSi gamomwyvdeuli hyavda 1569-1576 wlebSi. Tomazo minadoi gadmogvcems: „kahkahaSi tusaRad yofnis dros svimons axlo urTierToba hqonda Tamazis Svil ismailTan, romelic misma xsenebulma mamam iq gadaasaxla da maTi [svimonisa da ismailis] megobroba nel-nela mtkice savaldebulo siyvarulSi ganmtkicda. ase rom ramdenadac ismails uyvarda svimonis cxovrebis wesebi, imdenad svimoni ismailis sulis sidiadis aRtacebuli pativismcemeli xdeboda da am araCveulebrivma urTierT siyvarulma [svimoni] bolos miiyvana iqamde, rom svimoni Tavis sarwmunoebaSi ver gamagrda da Tavisi megobris barbarosul crurwmenaSi gadavida. gamuslimanebul svimons sulTanmahmud-xani daarqves. romelma mizezebma warmoSves svimonis sulSi es mosabruni, religiurad Zalian ganaTlebulis da Zalian mtkicesi, 10 romelsac ukve Sewiruli hqonda qoneba da Tavisufleba, raTa SeenarCunebina berZnuli rjuli, es Zneli asaxsnelia. magram samma mZlavrma biZgma gansazRvra es gardatexa: gamudmebulma patimrobam, romlidanac Tavis daRweva albaT ar SeiZleboda Tu qristianad darCeboda; megobroba ismailTan, megobroba, vityvi, romelsac SeuZlia Secvalos adamianis bunebac, aramcTu mokvdavis rwmena; umaRlesi pativi, romelsac mas yoveldRe hpirdeboda ismaili misi taxtze asvlisas. aseTnair ganwyobilebaSi iyvnen, roca SahTamazi gardaicvala da ismaili didi zeimiT miiyvanes yazvinSi, sadac aseve sazeimod gamoacxades Tavisi mamis mTeli samflobeloebis mefed. imaT Soris vinc Zvirfasni darCnen xsenebuli mefis mexsierebaSi, Tavisi RirsebebiT darCa svimoni, xolo ismailis naadrevma da moulodnelma sikvdilma is moitana, rom svimoni darCa yovelgvari warCinebis gareSe da mxolod imiTi iyo kmayofili, rom didad sasixarulo Tavisufleba moipova. ismailis sikvdiliT svimoni sagonebelSi Cavarda da TavisTvis fiqrobda: ra iqneboda misTvis ukeTesi, yazvinSi darCeniliyo da moecada axali mefis taxtze asvlisaTvis, Tu gamgzavrebuliyo da dabruneboda mitovebul sarwmunoebas da qveyanas. bolos, bevri fiqris Semdeg man gadawyvita da umjobesad miiCnia, xelsayreli da ukeTesi uSiSroebisaTvis dalodeboda axal xelmwifes da misi dacvisa da mfarvelobis qveS gamoenaxa saSualeba Tavisi warTmeuli Rirsebis dasabruneblad, vidre gaqceuliyo yovelgvari mxardaWeris gareSe, Sejaxeboda mtrulad ganwyobili Zmis winaaRmdegobas da naadrevad daRupuliyo. amgvarad, man arCia darCeniliyo yazvinSi, imeds amyarebda imaze, rom sarwmunoebis gamocvla, sworad rom vTqvaT, [mahmadianuri] rwmenis aRiareba, gamovlili patimroba da Tavisuflebis dabruneba, mamaci [kacis] saxeli, Tanamedrove mdgomareoba, axali mefis winaSe erTgulebisa da morCilebis gamoCeniT is pastivsa da Rirsebas daimsaxurebda, Tu ki mudmivi da mtkice mxardaWeriT saqarTveloSi [osmalebis winaaRmdeg] omis gaZRolas mas miandobdnen. amgvarad, rodesac mahmadi gamefda da darwmunda Tbilisis dakargvaSi, [svimonma] sTxova neba mieca Sahis mfarvelobis qveS dabrunebuliyo Tavis cudad dacul qveyanaSi. [svimoni] saswrafod gaigzavna saqarTveloSi, Turqebis jaris winaaRmdeg sabrZolvelad...“ svimon mefis daud-xanTan dapirispirebis, sparselTagan misi datyvevebisa da saqarTveloSi dabrunebis ambavs don xuan de persia* mokled, magram ZiriTadSi iseve gadmogvcems, rogorc Tomazo minadoi. misi TqmiT, sparselebSi didi SeSfoTeba gamoiwvia osmaleTis mier wamowyebulma omma. „aseTi mdgomareoba rom iyo, kidev erTi ram moxda ramac yvela sparsels imedi gaucrua. daud-xani, mas Semdeg rac gamahmadianda, sparseTis momxre iyo. axla mas gadaudga da SemTxveva mieca Tu ara maSinve [sulTan] muradTan gaiqca. meorec: daviTis Zma 11 svimonic, romelic datyvevebuli iyo da didi xnis ganmavlobaSi qristianad iTvleboda, cudi sazogadoebis zemoqmedebiT da sxva borotmoqmed tusaRTa gavleniT, iseT garemoebaSi Caayenes, rom iZulebuli gaxda uareyo da eRalata qristianobisaTvis, da uRalata kidec. Sahma mas Tavisufleba uboZa da xanis tituliT Tavis samflobelos daubrunda. svimonma sworad Seafasa Tavisi da qarTlis samefos mdgomareoba da axal Sahs sTxova samSobloSi gaeSva. mxolod amis Semdeg unda momxdariyo Sah-xudabandes dedis, SalikaSvilis qalis da svimon mefis Sexvedra, razec beri egnataSvili mogviTxrobs. rac Seexeba svimon mefis mier islamis miRebas, razec Zveli qarTveli da ucxoeli istorikosebi erTxmad aRniSnavdnen, moCvenebiTi iyo. samSobloSi dabrunebisTanave svimonma islami uaryo da kvlav qristianoba aRiara. man kargad icoda, rom osmaleTTan omis gamo, irans seriozuli problemebi hqonda amierkavkasiaSi da gansakuTrebiT ki, qarTlis samefoSi. mefes isic kargad esmoda, Sahis kari mis mimarT pretenziebis da ukmayofilebis gamomJRavnebas moerideboda, radgan igi saqarTveloSi mis Semcvlels ver moZebnida. svimon mefe osmalTa winaaRmdeg brZolis meTauri gaxda im dros, rodesac maT mTeli amierkavkasia dapyrobili hqondaT. svimon mefe musrs avlebda osmalebs, sadac ki miswvdeboda. gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi iyvnen cixe-qalaqebSi Cayenebuli osmalTa garnizonebi, romlebsac sursaT-sanovagiT momaragebis saSualebas ar aZlevda. 1578 wlis 26 noembers lala faSa, Saqisa da Sirvanis dapyrobis Semdeg, TbilisSi dabrunda. osmalTa garnizoni SimSilisagan iseT ukiduresobamde iyo misuli, rom ZaRlisa da katis xorciT ikvebeboda. bevrisaTvis ki avadmyofobasac gaevlo musri. rogorc TviTmxilvel minadois Seutyvia, osmalTa garnizoni aseT mdgomareobaSi imitom aRmoCnda, rom jariskacebi qarTvelebis SiSiT ver bedavdnen qalaqidan gasvlas da sursaT-sanovagis mopovebas. lala faSa TbilisSi oTxi dRe darCa. man jari gausia Tbilisis axlomdebare soflebs da saSinlad aiklo, garnizoni sursaTiT da fuliT moamaraga. amis Semdeg is gorisken gaeSura. goris sanjaybegma** lala faSas SesCivla, rom qarTlis mefe, Tbilisis adrindeli mflobeli, romelic mravali wlis ganmavlobaSi sparseTSi tyveobaSi iyo, axla Sahma gaaTavisufla. mas Tavi Sefarebuli aqvs maRal mTebSi, saidanac did zians ayenebs Turqebsa da maT mokavSireebs. lala faSa iZulebuli gaxda mTeli Tavisi jariT sami dRe gorTan gaCerebuliyo da svimon mefis winaaRmdeg cxenosani razmebi gaegzavna, magram osmalebma verc svimon mefes da verc mis razmebs ver miagnes. lala faSas gorSi met xans darCena ar SeeZlo da arzrumisken ganagrZo gza. osmalTa jaris ariergardi TiTqmis mudmivad ganicdida svimon mefis razmebis 12 Tavdasxmas. osmalebma qarTlSi didi zarali ganicades. svimon mefem lala faSas 5 aTasze meti mebrZoli moukla, mostaca arkebuzerebiT** datvirTuli mravali aqlemi, fuli, sursaT-sanovage da sxva. minadois gadmocemiTac, Tbilisidan gasuli osmalTa laSqari qarTvelTa razmebis mudmiv Tavdasxmebs ganicdida. minadois, naTqvamis sailustraciod, oriode magaliTic mohyavs. misi monaTxrobidanac Cans, rom yvela am razmebis moqmedebis koordinacias svimon mefe axdenda. svimon mefes yizilbaSebic exmarebodnen. 1579 wlis dasawyisSi osmalTa jaris mTavarsardalma arzrumSi* SemaSfoTebeli werili miiRo. Tbilisis beglarbegi** mehmed faSa acnobebda, rom 40 aTasma yizilbaSma yaraxanis meTaurobiT, alya Semoartyes qalaqs da Tu droze ar daexmarebodnen, garnizoni SimSiliT daiRupeboda. werilSi naTqvami iyo, rom aseTive mdgomareoba iyo gorSic, romelic svimonma alyaSi moaqcia. lala faSam saswrafod gaagzavna ori aTasi mxedari Tbilisisa da goris dasaxmareblad, magram didi Tovlis gamo, maT ver SeZles daniSnulebis adgilamde misvla da iZulebulni gaxdnen ukan dabrunebuliyvnen. lala faSam mxolod werilis gagzavna SeZlo, romliTac gansacdelSi Cavardnilebs amxnevebda da mtkiced yofnisaken mouwodebda. bolos da bolos SimSilma da qarTvelebis sistematurma Tavdasxmebma Tavisi gaitana da goris osmalTa garnizoni danebda. svimon mefis brZanebiT, cixisTavis garda yvela daxoces, cixisTavi SikrikiviT Semoses, uyurebo da ukudo jorze Sesves da lala faSasTan gagzavnes momxdari ambis misatanad. svimonma cixe miwasTan gaaswora. Sida qarTlis saqmeebis mogvarebis Semdeg, mefe yizilbaSTa dasaxmareblad gaeSura. mas TbilisTan gautarebia mTeli ivnisis Tve. lala faSa sagonebelSi Cavarda. man 1579 w. 1 ivliss sakmaod didi jari gagzavna Tbilisis dasaxmareblad. jars mihqonda didZali sursaTsanovage. 3 ivliss lala faSam gaiara hasan-yala* da 10-Si yarsSi mivida, iqve dabanakda da am qalaqis gamagrebas Seudga. mas gadawyvetili hqonda yarsi saqarTvelosken mimavali gzis gasaRebad gadaeqcia. yarsidan Tbilisisken mimavali gzis dacvas, iran-osmaleTis mTeli omis ganmavlobaSi, SeiZleba iTqvas, osmalebisaTvis gadamwyveti mniSvneloba hqonda da isini arafers zogavdnen, raTa am gziT jaris gadayvana da sursaTis gadatana Seuferxeblad ganxorcielebuliyo, magram osmalebma es ver SeZles. qarTvelebi mosvenebas ar aZlevdnen gzad mimaval, Tu cixeebSi Seketil osmalebs, ganuwyvetliv esxmodnen mtris aRals** (amis amsaxveli cnobebi uxvadaa evropul da aRmosavlur werilobiT wyaroebSi). osmalTa jarSi SimSiliT sikvdilis SemTxvevebi iSviaTi ar iyo. 13 mustafa faSam Tbilisis garnizoni did gaWirvebaSi ixila, mxolod 700 mecixovne darCeniliyo. man garnizoni Seavso, Cerqez kasim-beis meTaurobiT 500 kaci datova da 17 seqtembers yarsisaken gaeSura. mcire xnis Semdeg, lala faSam Tbilisidan kvlav SemaSfoTebeli cnoba miiRo. garnizoni uars ambobda iq darCenaze. gairkva, rom mustafa faSas wasvlisTanave qarTvelebma Tbiliss kvlav alya Semoartyes, ramac qalaqis damcvelebSi panika gamoiwvia. lala mustafa faSam gadawyvita TbilisSi sursaTi kidev gaegzavna. man moamzada 2 aTasi iuqi** sanovage da misi waReba daavala diarbaqiris* valis** da qurTebis begebs**, magram dasaxelebulma moxeleebma uari Tqves davalebis Sesrulebaze. ra Tqma unda, maTi uari gamowveuli iyo saqarTveloSi mosalodneli xifaTiT. amis Semdeg, am amocanis Sesruleba lala faSam diarbaqiris beglarbegs _ behrem faSas da didi vaziris mehmed sokolus vaJs, maraSis* beglarbegs _ hasan faSas daavala. yarsidan wamosuli didi jaris Sesaxeb qarTvelebma da yizilbaSebma 18 seqtembers Seityves. qarTvelebs svimon mefe meTaurobda, yizilbaSebs _ ali yuli-xani. maTi 8 aTasamde mebrZoli Tbilissa da dmaniss Soris gzas icavda, raTa osmalebisaTvis Tbilisis daxmarebis saSualeba ar miecaT. isini aseve Tvalyurs adevnebdnen SimSiliT Sewuxebuli osmalebis qalaqidan gamosvlas, raTa maSinve gaenadgurebinaT. mzveravebma svimon mefes da ali yuli-xans acnobes, rom osmaleTis jari dmanisisaken miemarTeboda da maSinve mters dmanisis xeobaSi Causafrdnen. mokavSireebma, Tavdapirvelad, seriozul warmatebas miaRwies, mravali mteri gaanadgures da didi nadavlic xelT igdes. magram mesame dRes, roca isini mters xelaxla Tavs daesxnen, garemocvaSi aRmoCndnen da seriozuli zarali ganicades. osmalebma ali yuli-xani daatyveves da seqtembris bolos Tbiliss daubrkoleblad miaRwies, sadac saSineli mdgomareoba daxvdaT: `bevri momkvdariyo. SimSilma isini im zomamde miiyvana, rom sWamdnen ara mxolod mdare xarisxis cxenis xorcs, aramed cxenebisa da cxvrebis tyavebsa da ZaRlebs~. hasan faSam TbilisSi mdgomareoba moawesriga, garnizonis moTxovniT Tbilisis beglarbegi mehmed faSa gadaayena da mis adgilas daniSna haji beg ziad ahmad faSa. amis Semdeg igi imave dmanisis gziT yarsisaken wavida. roca dmanisis xeobas miuaxlovda, mowinave razmebma acnobes, rom svimon mefes Zlieri artileriiTa da sakmaod didi jariT xeobis yeli gadauketia. hasan faSam SebrZoleba ver gabeda da ali yuli-xans Tavisuflebis miniWebas dahpirda, Tu is uxifaTo gzas aswavlida. yizilbaSi sardlis gamcemlobis wyalobiT, osmalTa jaris ZiriTadma nawilma mSvidobianad daaRwia Tavi. svimon mefe mainc daewia mtris ariergards da gaanadgura. man xelT igdo mravali tyve, cxenebi da Tbilisidan wamoRebuli mTeli xazina. 14 Tvals rom gadavavlebT 1579 wels kavkasiaSi osmalebis saomar operaciebs, SeiZleba davaskvnaT, rom maT gaWirvebiT SeZles poziciebis SenarCuneba. daiwyo zamTari da sulTnis karze darwmunebiT aravin icoda, saqarTvelosa da aRmosavleT amirkavkasiaSi osmalTa garnizonebi SeZlebdnen Tu ara Tavis gatanas. qarTlis samefosa da aRmosavleT amierkavkasiaSi ganmaTavisuflebeli brZolis cecxli gizgizebda. amave periodSi sabolood gamoikveTa svimon mefis, rogorc ganmaTavisuflebeli brZolis meTauris roli. yovelive amis gamo, sulTan murad mesamem 1580 wlis TebervalSi lala mustafa faSa gadaayena da mesame veziri sinan faSa mTavarsardlad daniSna. svimon mefes saqarTvelosa da saerTod, amierkavkasiaSi mtkice dasayrdeni hqonda. osmaleTis mTavrobam gadawyvita qarTlSi winaaRmdegobis Sesasusteblad da svimon mefis iranelebisagan CamocilebisaTvis, mis mimarT daTmobaze wasuliyo. niadagis mosinjva daevala mTavarsardlis movaleobis Semsrulebels xusrev faSas. man svimons werili gaugzavna, romelSic sakuTari mTavrobis saxeliT bodiSs ixdida qarTlis samefos CamorTmevis gamo. simon mefe Tu moiTxovda `wyalobis xelSekrulebas~ da daxmarebas aRmouCenda TbilisSi mdgom osmaleTis jars, maSin mas qarTli `safadiSaho livas**~ saxiT gadaecemoda. svimon mefe SeTavazebul pirobebze Tu daTanxmdeboda, maSin is iqneboda ara qarTlis mefe, aramed osmaluri provinciis _ livis moxele, faSa. ufro metic, TbilisSi darCeboda osmalTa garnizoni. maSasadame, osmalebi qarTlSi 1578 wels gauqmebuli xelisuflebis aRdgenas ar apirebdnen, magram mzad iyvnen svimoni ecnoT mis gamgeblad `osmaluri wesisamebr~. ra Tqma unda, svimon mefe amgvari pirobebiT osmalebs ver Seurigdeboda da molaparakebis dawyebas azri ar hqonda. 1580 wlis 17 Tebervals sinan faSa stambolidan gavida da 8 maiss arzrumSi mivida. iranSi fiqrobdnen, rom osmalTa jaris axali mTavarsardali Setevis mimarTulebas Secvlida da Tavrizze wavidoda. movlenebis amgvari ganviTarebisaTvis yizilbaSebma mzadeba daiwyes da svimon mefis dasaxmareblad qarTlSi razmebi gagzavnes, raTa Tavrizisken mimavali mtrisaTvis qarTvelebsa da yizilbaSebs erToblivad daertyaT. mokavSireTa laSqari 13 aTas kacs Seadgenda. roca Sahis karze gaiges sinan faSas arzrumSi misvlis Sesaxeb, maSinve svimons daukavSirdnen da sTxoves, roca osmalebis yarsSi misvlas gaigebda (es niSnavda, rom osmalebi saqarTveloze Tavdasasxmelad midiodnen), maSinve ganjaSi mdgomi yizilbaSebisaTvis ecnobebina da isini mis dasaxmareblad gremze* gavliT wavidodnen. svimon mefem, SeTanxmebis mixedviT, yizilbaSebs acnoba, rom osmalebi Tbilisisaken miemarTebodnen. yizilbaSebi, marTlac, movidnen da svimonis 15 jars SeuerTdnen. qarTlis mefem osmalebTan pirdapir Setakebas Tavi aarida da musrs avlebda maT moalafe razmebs. sinan faSa ivlisis bolos TbilisSi mivida. Tbilisis garnizonma ukmayofileba gamoTqva Tbilisis faSis mimarT, romelic meomarTa xelfasebs iTvisebda. sinan faSam igi gadaayena da mis adgilas daniSna giorgi begi, romelic rogorc varaudoben, imerTis mefe giorgis Svili unda yofiliyo. amis Semdeg, sinan faSam Tbilisis midamoebSi moTareSe qarTvelTa razmebis winaaRmdeg jari gagzavna safetis sanjaybegisa da damaskis* ianiCrebis aRas meTaurobiT. svimon mefe maT moulodnelad Tavs daesxa da ori aTasamde osmalo gawyvita. faSas TbilisSi yofnis dros, osmalebma Seipyres iranis Sahis jaSuSi, romelsac kaxTa mefe aleqsandresa da svimonisaTvis gadasacemi werilebi aRmoaCnda. Sahi aleqsandres uTvlida, rom is Tavisi jariT wasuliyo sinan faSas banakisaken, sadac TviTonac mividoda mTeli Tavisi jariT, osmalebs alyaSi moaqcevdnen da gaanadgurebdnen. Sahi svimon mefes avalebda daekavebina darubandis* viwro gasasvleli, raTa gaqceul mters iq ver gaevlo. sinan faSam rodesac werilebi gaxsna, moulodneli Tavdasxmis SiSma Seipyro. ra Tqma unda, araa cnobili is, rac werilebSi ewera sinamdviles Seefereboda Tu sabrZolo eSmakoba iyo. is ki cnobilia, rom sinan faSam maSinve, SuaRamisas, banakis aSla da yarsisaken wasvla brZana. osmalebs ise uCqariaT, rom TiTqmis mTeli artileria, daaxloebiT 90 qvemexi, xelT ugdiaT qarTvelebs, romlebic uecrad Tavs daesxnen aforiaqebul mters. anonimi venecielis gadmocemas Sahis mier aleqsandre mefisaTvis werilis gagzavnis Sesaxeb, adasturebs XVI saukunis Turqi istorikosi mustafa ali. kidev meti sinaTle Seaqvs am saintereso sakiTxis gasarkvevad ibrahim feCevis. `swored am xanebSi gavarda xma, _ ambobs feCevi, _ gzadabneuli Sahi Tavisi samociaTasiani boroti laSqriT emzadeba Tavs daeces [Cvens] jars da islamis jaris Zliereba Seaneloso... Sahs erTi ori werili hqonda aleqsandre mefisaTvis gagzavnili. gaiZvera reaÁTagans** werili rom mihqonda, ramdenime [Cveni] asqeri** Semoxvda win da [werili] samefo banakSi waikiTxes. [werili] dakavSirebuli iyo islamis laSqrisaTvis oinebis mowyobasTan~. qarTlidan gaqceuli osmalebi dmanisTan dabanakdnen. bunebrivia, sursaTi akldaT da maragis Sevsebas adgilobrivi mosaxleobis gaZarcviT fiqrobdnen, magram amis gakeTeba axla ioli ar iyo. patar-patara rzmebis gagzavna maT srul ganadgurebas niSnavda. qarTvelTa jars terorizirebuli hyavda osmalebi. gaWirvebam mainc Tavisi gaitana da 10 aTasi cxenosani banakidan saalafod gavida, magram TiTqmis arc erTi aRar dabrunda. 16 osmalebi dmanisidan yarsSi mividnen 8 seqtembers. sinan faSam am qalaqSi didi garnizoni da saWurveli datova. yarsSi mcire xniT Sesvenebis Semdeg, 1580 wlis oqtombers, igi arzrumSi mivida. arzrumSi jari did ukmayofilebas gamoTqvamda gaWianurebuli omis, mudmivi xifaTisa da sursaT-sanovagis naklebobis gamo. omis damTavrebas bolo ar uCanda. sinan faSas azriT, omis damTavreba aucilebeli iyo, amitom man Sahsa da qarTlis mefes acnoba, Tu isini TavianT elCebs stambolSi gagzavnidnen, zavis dadebis SesaZlebloba arsebobda. sinan FfaSas cdam Sedegi gamoiRo da 1581 wlis 7 Tebervals arzrumSi mividnen Sahisa da qarTlis mefis elCebi. Sahis elCi nabuT-aRa gamocdili diplomati iyo. is stambolSi adrec gaugzavniaT. sinan faSam igi pativiT miiRo. iranis elCma sinan faSasTan saubarSi ganacxada, rom `mSvidobianobis dasamyareblad ZalaSi unda darCes suleiman-xanis [droindeli] xelSekrulebaSi daTqmuli zavi da mSvidoba“. igive iyo naTqvami sulTnisaTvis gadasacem werilebSic. rac Seexeba qarTlis mefis elCs, igi svimon I-saTvis Tavis samflobeloebis memkvidreobiT gamgeblobaSi gadacemas moiTxovda, samagierod osmalebs yovelwliuri xarkis saxiT 100 aTasi dukatis gadaxdas hpirdeboda da Tavis vaJsac mZevlad aZlevda. ar viciT Cavida Tu ara svimon mefis elCi stambolSi. savaraudoa, sinan faSam igi uariT gaistumra, radgan amis Semdeg qarTveli elCi aRar Cans. marTalia, 1582 wlis zafxulSi svimon mefis elCi ufliswul mehmedisTvis (SemdegSi mehmed III, 1595-1603) misalocad stambolSi Cavida, magram qarTlis mefis elCis am zeimSi monawileoba srulebiTac ar niSnavda qarTlsa da osmaleTs Soris sazavo molaparakebis gagrZelebas... zeimSi monawileoba miiRes mravali qveynis wargzavnilebma. maT Soris iyvnen kaxeTis da samegrelos warmomadgenlebic. svimon I, mTeli mondomebiTa da TavdadebiT ebrZoda osmalebs, magram Sahma icoda, rom qarTvelTa Tavdadeba Sahis taxtis amaRlebisaTvis ki ar xdeboda, aramed TavianTi qveynisa da samefos gadarCenisaTvis. Sahis karze, albaT, imasac fiqrobdnen, rom viTarebis Secvlis SemTxvevaSi, svimon mefis pozicia sruliad sxvanairi, iranisaTvis arasasurveli gaxdeboda. amitom, vidre gvian ar iyo, saWirod CaTvales, svimon mefis Sahis taxtTan mtkiced dakavSireba da gadawyvites svimonis asuli colad SeerTo Sah xodabandas, `rom mis (svimonis – e. m.) mgobrobaze guli savsebiT mSvidad hqonodaT~. svimon mefem Sahis winadadeba garegnulad did bednierebad miiCnia, magram yvelafers akeTebda, raTa es qorwineba ar Semdgariyo. svimon mefis amgvar moqmedebas isqander munSi mxolod religiuri motiviT xsnis. iv. javaxiSvili ki savsebiT samarTlianad aRniSnavda, rom svimon mefes Sahis moTxovna mZevlad gaxdomad miaCnda, riTac Sahs surda misTvis momavalSi politikuri moqmedebis Tavisufleba SeezRuda, amitom igi ar Cqarobda Sahis 17 moTxovnis dakmayofilebas. erTxans yizilbaSebi momxdarma ambebma daakaves da ganzraxuli qorwinebisaTvis ar ecalaT. SirvanSi yirimeli TaTrebi SeiWrnen. yizilbaSebma maTi damarcxeba SeZles, Tumca osmalebis gandevna ki ver moaxerxes. Sirvani kvlav osmalebs darCaT. SirvanSi samxedro operaciebis dasrulebis Semdeg, Sahi darwmunda, rom svimon mefe moTxovnas, Tavisi nebiT ar asrulebda, amitom saqarTveloSi pirveli veziri mirza salmani 20 aTasi kaciT gaigzavna. mas kaxeTis samefos sakiTxis mogvarebac daevala. aleqsandre II iZulebuli Seiqmna, ganeaxlebina yovelwliuri xarkis gadaxda da Tavisi asulis ufliswul hamza-mirzasaTvis miTxovebaze daTanxmda. isqander munSis mixedviT, Sahis yvela moTxovna svimon mefesac daukmayofilebia. yizilbaSebma qarTlisa da kaxeTis mefeebi erTmaneTTan Seariges da jvarze daafices, rom Sahis erTgulni iqnebodnen. isini erToblivad ibrZolebdnen osmaleTis winaaRmdeg. amis Semdeg, qarTvel mefeebs mZevlebi gamoarTves, aleqsandres _ ufliswuli konstantine, svimons _ ufliswuli luarsabi**. marTali ar aris isqander munSi, TiTqos Sahs am dros (1582 w.) konstantine ufliswuli mZevlad waeyvanos, radgan qarTuli da rusuli wyaroebi savsebiT damajereblad gvamcnoben, rom konstantine ufliswuli mZevlad Sah Tamazma waiyvana. konstantines iranSi mZevlad wayvana moxda Sah Tamazis dros maSin, roca aleqsandre II-s ufliswuli erekle osmaleTSi gaeqca. Sahma ieWva, rom es kaxTa mefis mier iyo mowyobili da kaxeTis dalaSqvra ganizraxa, magram mefem SeZlo Sahis risxvis Tavidan acileba. aleqsandrem Sahs ufliswuli konstantine mdidruli ZRveniT gaugzavna da erekles Sesaxeb acnoba, rom `urCebiTa... warvida xvanTqarTana~ _ ibodiSebda kaxTa mefe. Sah Tamazi dakmayofilda aleqsandre mefis SenaTvaliT `da warvida samyofsa Tvissa, da Tan wariyvana konstantine yrma mcire mZevlisa msgavsad~. konstantine ufliswulis mZevlad wayvana unda momxdariyo 1575 wlis bolos an 1576 wlis dasawyisSi. roca qarTvelma mefeebma yizilbaSebis yvela moTxovna daakmayofiles, axla TviTon moTxoves Sahis mfarvelobaSi myofi TavianTi Zmebis, aleqsandrem _ ieses (isa-xani), simonma _ daviTis (daudxani) saqarTveloSi dabruneba da piroba dades, rom `Zmebs Cinebulad moepyrobodnen, veragobas ar Caidendnen da orive... TavianT Zmebs garkveul adgils miuCendnen, raTa mosvenebiT ecxovraT da arseboba ar gaZnelebodaT~. gasagebia aleqsandresa da svimonis survili Sahis xelidan daexsnaT maT sawinaaRmdego qmedebebisaTvis gamiznuli Zmebi. isqander munSi Semdeg qarTvel mefeebs usayvedurebs, rom arc erTma piroba ar Seasrula, `orive maTi daRupvis saqmes Seudga da Cqara maTi sikvdilis ambavi mTel qveyanas gaagebines~. 18 marTali ar aris isqander munSi, rodesac daud-xanis sikvdilis Sesaxeb laparakobs, (isa-xanze, amis Semdeg, marTlac araferi viciT). daud-xani kidev karga xans asparezze Cans. igi osmalebs miemxro. 1581 wlis agvistos bolos arzrumidan wasuli mehmed faSa axalqalaqSi manuCar faSas* Sexvda da sTxova, rom osmalTa laSqari Tbilisisken waeyvana. osmalTa jars gorTan svimon mefe elodeboda. mis jarSi mravlad iyvnen qarTulad Cacmuli iranelebi. mehmed faSam brZana, saswrafod gadasuliyvnen mdinare mtkvarze, romlis meore napirze svimon mefe Tavisi jariT Casafrebuli iyo. osmalebma sastiki marcxi ganicades. svimon mefis xelSi aRmoCnda mtris mTeli aRali da xazina. gadarCenili jaris nawilma Tbilisamde miaRwia. TbilisSi, rogorc yovelTvis, didi gaWirveba iyo da xelcariel mehmed faSas sxva araferi darCenoda rom jariskacebSi 30 aTasi dukati Seegrovebina da kaxeTis mefesTan garnizonisaTvis puris, cxvrebisa da sxva sanovagis Sesasyidad xalxi gaegzvna. verc Tbilisis faSam, gamahmadianebulma qarTvelma iusufma, gaamarTla osmalTa imedebi. mehmed faSam igi gadaayena da mis adgilze omar faSa daniSna. am dros moxda osmalebis winaaRmdeg mebrZoli ori qarTveli meTauris svimon mefisa da aTabag manuCaris erTmaneTTan dakavSireba. es kavSiri manuCaris svimon I-is asul eleneze daqorwinebiT ganmtkicda. maT daaxloebas Sahis karze didi kmayofilebiT Sexvdnen. yizilbaSebis azriT, amis Semdeg iranis mdgomareoba amierkavkasiaSi mniSvnelovnad gaumjobesdeboda. svimonisa da manuCaris kavSiri garkveul dromde saidumlod rCeboda. osmaleTis samcxeSi agresia mxolod qarTvelebisa da Sirvanelebis damoukideblobas ar emuqreboda. igi kavkasiis sxva xalxebisTvisac saSiSi iyo. rogorc ibrahim feCevi gadmogvcems, saSamxlosa da daRestnis gamgeblebma kavSiri daamyares qarTvelebTan, raTa erToblivad ebrZolaT osmalebis winaaRmdeg. kavkasiaSi antiosmalur koalicias saTaveSi Caudga iranis Sahi, romelmac samokavSireo jaris sardlad imamyuli-xani daniSna. stambolSi jerovnad Seafases amierkavkasiaSi Seqmnili mdgomareoba da gadawyvites Crdilo kavkasiaze gavliT gaegzavnaT laSqari, romelic darubandsa da baqoSi mdgom osmalTa garnizonebs daexmareboda. amave dros, Tbilisis dasaxmareblad gagzavnili osmalTa jari svimon mefem muxranis velze daamarcxa. osmaleTis jaris darubandSi misvlam 1583 wlis gazafxulze, didi SeSfoTeba gamoiwvia Sahis karze. Sahma imamyuli-xanis meTaurobiT 50 aTasiani jari gagzavna. yizilbaSma sardalma maSinve qarTlisa da kaxeTis mefeebs werilebi gaugzavna da isini laSqrobaSi monawileobis misaRebad miiwvia. ar Cans, mividnen Tu ara qarTlelebi yizilbaSTa dasaxmareblad. 19 amgvarad, osmalebis aRmosavleT amierkavkasiaSi yofna damyarebuli iyo iaraRze, rac adgilobriv mosaxleobaze yovelTvis efeqturad ar moqmedebda. sulTnis braZanebiT, manuCars daevala TbilisSi 30 aTasi dukatis mitana. roca manuCari Tbiliss miuaxlovda, minadois TqmiT, mas svimon mefe Sexvda da xanmokle TaTbiris Semdeg, manuCaris Tanmxlebi osmalTa razmi amowyvites, xazina ki miiTvises. ferhad faSam ganizraxa manuCaris samflobeloebze eyara javri, magram manamde aucilebeli iyo Tbilisis damarcxeba. man am rTuli amocanis Sesruleba daavala qarTvelebTan da yizilbaSebTan brZolebSi gamocdil hasan faSas. mas Caabara 40 aTasi dukati da 15 aTasi rCeuli mebrZoli gaayola. dmanisis xeobaSi mimaval osmalebs Tavs daesxa qarTvelTa 500 kaciani razmi, romelTa Soris ramdenime yizilbaSi amirac iyo. qarTvelebma ara mxolod SeaCeres osmalTa winsvla, aramed, daamarcxes kidec isini. jaris narCenebi, misive TqmiT, mxolod hasan faSas simtkicem ixsna. gadarCenil jars, meore dRes mxolod yizilbaSebi daesxnen Tavs, magram hasan faSam isini daamarcxa. 1584 wlis gazafxulze ferhad faSam miiRo sulTnis brZaneba naxWevansa da Tavrizze SetevisaTvis momzadebis Sesaxeb. imave dros, sulTnis miTiTebis Tanaxmad, saWiro iyo qarTvelebisagan Seviwroebuli Tbilisis daxmareba. Sahis kars mxedvelobidan ar gamorCenia osmalebis samxedro samzadisi da naxWevanis dasacavad Tavrizis maxloblad Tavi mouyara 30 aTasamde mebrZols. yizilbaSebis samzadisi ferhad faSas gegmas arRvevda. man, amis Sesaxeb, saswrafod acnoba sulTans da Semdgom brZanebas daeloda. sulTanma ukve icoda, rom svimon mefe da aTabagi manuCari kvlav osmalebis winaaRmdeg aRsdgnen, sastikad aviwroebdnen Tbilisis garnizons da Sahis daxmarebasac apirebdnen. gaiTvaliswina ra qarTlisa da samcxis pozicia, sulTanma ferhad faSas ubrZana, `gadasdos yvela saqme da Seudges dmanisze da loreze* gamavali gzebis mowesregebas~. aseT viTarebaSi, osmalebis Semdgomi moqmedebisaTvis Tbiliss gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeboda. ferhad faSam, jer lores cixe aRadgina, Sig 7-8 aTasiani garnizoni da 200 qvemexi Caayena, cixisTavad ki daniSna berZeni ali faSa. sardalma mas daavala, xelsayrel SemTxvevaSi loredan 10 miliT daSorebuli SaiTanyala* gaemagrebina. TviTon ferhad faSa mTeli jariT dmanisisaken wavida. es umniSvnelovanesi cixe-simagre qarTvelebis mier nangrevebad iyo qceuli. ferhad faSam nacixaris adgilas, axali cixe aago. ferhad faSam dmanisidan 20 aTasi rCeuli da saukeTesod SeiaraRebuli mebrZoliT, Tbilisis dasaxmareblad ridvan faSa gagzavna. igi erT dReSi TbilisSi mivida da garnizons saWiro daxmareba aRmouCina. maSin, roca ridvan faSa TbilisTan idga, mis banakSi svimon mefis gadamterebuli Zma daud-xani mivida da osmalebs samsaxuri SesTavaza. Tbilisis saqmeebis 20 mogvarebis Semdeg, ridvan faSa dmanisSi gabrunda da daud-xani Tan waiyvana. svimon mefe, mstovrebis saSualebiT, Tvalyurs adevnebda osmalTa jaris moZraobas. ridvan faSas banakSi Separuli svimon mefis mstovrebi daud-xans daurwmunebia, rom osmalTa jari mcire iyo. svimon mefes dauT-xanis motaceba ganuzraxavs. mstovrebis mier svimon mefesTan mitanili cnoba ridvan faSas jaris raodenobis Sesaxeb, swori ar iyo. sinamdvileSi mas bevrad meti jari hyavda. miuxedavad amisa, ridvan faSas qarTvelebis SiSi hqonda da ferhad faSas damatebiT kidev 10 aTasi kaci sTxova. yalbi informaciiT waqezebuli simon mefe manuCarTan da sxva oTx qarTvel didebulTan erTad, 4 aTasi mebrZoliT osmalebs dauxvda. Tavdapirvelad qarTvelebis winaaRmdeg 6 aTasi osmalo idga, magram brZola gaCaRda Tu ara, borcvis ukan Casafrebuli osmalTa mTavari Zala Tavs daatyda qarTvelebs. svimon mefes cxeni moukles, magram igi sakuTarma simamacem ixsna. qarTvelebi sruli ganadgurebisagan ferhad faSas mier ridvan faSas dasaxmareblad gagzavnili 10 aTasiani jaris gamoCenam ixsna. osmalebma isini qarTvelTa damxmare jarad miiCnies da daibnen. amiT isargebles qarTvelebma da brZolis vels gaecalnen. ridvan faSam ferhad faSas banakSi sakmaod didi nadavli miitana, magram yvelaze mniSvnelovani mis mier miyvanili daud-xani iyo. daud-xanis osmalTa banakSi misvla sainteresod aRwera erTma osmalurma wyarom. iq naTqvamia: daud-xani ,,Tavisi xuTi begisa da misi erTi mamaci Svilis TanxlebiT mis aRmatebuleba sardal ferhadfaSasTan movida. aq mas sTxova, rom momeciT saSualeba mivaRwio bednierebis zRurbls (stambols), radganac saqarTvelos gasaRebi me var da maRali RmerTis wyalobiT misi aReba da dapyroba CemiT SeiZlebao~. ferhad faSam gaiTvaliswina saqarTveloSi Seqmnili mdgomareoba da mizanSewonilad CaTvala daud-xani swrafad gaegzavna sulTnis karze. daud-xani 20 kaciani amaliT stambolSi mivida da sulTans Tbilisis beglarbegoba sTxova. samagierod, igi sulTans dahpirda, rom darwmunebis, motyuebis an Zalis gamoyenebis gziT, qarTvelebs sulTnis qveSevrdomebad gaxdida. daud-xanma erTgulebis damtkicebis mizniT, stambolSi Tavisi vaJi datova. man sulTans gaacno, agreTve, sefianTa saxelmwifos savalalo mdgomareoba da Tavrizze Seteva urCia. sulTans awyobda daud-xanis svimon mefesTan dapirispireba, amitom misi yvela Txovna Seiwynara. mis Svilsa da amalas sapatio xalaTebi, TviT daud-xans maraSis beglarbegoba da osmalebis mier qarTlSi dapyrobilad svimonis samflobeloebic eboZa. daud-xanis svimonTan dapirispirebiT sulTani saqarTveloSi antiosmaluri Zalebis gaTiSvas fiqrobda. misi varaudiT daud-xansac gamouCndeboda momxreebi, magram ganmeorda adrindeli mdgomareoba: daudxanma verc Sahs gaumarTla da verc sulTans. man dasayrdeni ver hpova qarTlis Tavad-aznaurobaSi. osmalebis mxares misma gadasvlam, qarTlSi 21 saxalxo moZraoba ki ar Seasusta, aramed moxda TviT daud-xanis izolacia. Znelia imis Tqma, gaiziara Tu ara sulTanma daud-xanis rCeva, osmalebs TavrizisTvis SeetiaT. erTi ram cxadia, rom osmalebma laSqrobis mimarTuleba Secvales. 10 aprils osmalTa laSqari didvaziris**, osman faSas meTaurobiT, arzrumisa da erevnis gavliT Tavrizisken wavida. imave dros, saqarTvelos samxreT sazRvrebTan mdgom jars ebrZana, daewyo Seteva saqarTveloze. meTaurebi iyvnen lores beglarbegi hasan faSa da arzrumis beglarbegi ali faSa. maTTan erTad iyo daud-xani, romelic umaRlesi mrCevlis movaleobas asrulebda. saerTo SetevisaTvis samzadisisas, osmalebma daiwyes umTavresi strategiuli punqtebis gamagreba, maTi sursaT-sanovagiTa da samxedro saWurvliT momarageba. osmalebi goris cixis gamagrebas gansakuTrebiT cdilobdnen. goris cixeSi moiyara Tavi osmaleTis kavkasiis jaris ZiriTadma Zalebma. qarTvelTa warmatebuli moqmedeba did dabrkolebas uqmnida saqarTvelos gareT dabanakebul osmalTa jarebs. es garemoeba aiZulebda maT molaparakeba daewyoT qarTvelebTan da yizilbaSebTan. hasan-kalaSi mTavarsardalma miiRo iranis Sahisa da qarTlis mefis elCebi, romlebsac samSvidobo molaparakebis gamarTva evalebodaT. molaparakebis dros Tavs iCens erTi gansakuTrebiT saintereso momenti: iranisa da saqarTvelos delegaciebi molaparakebas cal-calke, magram erTmaneTTan SeTanxmebulad awarmoebdnen. qarTlis samefos elCobas saTaveSi edga `maRali Tanamdebobis saeklesio piri~, romelmac osman faSas acnoba qarTveli mefe-mTavrebis survili `mSvidobisa da keTilmezoblobis~ Sesaxeb. sulTnis kari gaWianurebuli omis dasrulebis momxre iyo da osman faSas TviTonac survili gamouTqvams saomari moqmedebis Sewyvetis Sesaxeb. igi ara marto qarTvelebis moTxovnaTa dakmayofilebis, aramed misi yvela mtrisagan dacvis imedsac iZleoda. osman faSam, imis garantiad, rom qarTvelebi osmalebTan urTierTobaSi mSvidobasa da keTilmezoblobas daicavdnen, svimon mefes ori vaJis sulTnis karze mZevlad gagzavna mosTxova. movlenebis Semdgomi ganviTarebidan irkveva, rom sazavo molaparakeba, rogorc iranelebTan ise qarTvelebTan, uSedegod damTavrda da saomari moqmedeba ganaxlda. osmalebma Tavrizis mimarTulebiT daiwyes Seteva, magram yizilbaSebisa da qarTvelTa winaaRmdegobas waawydnen da didi danaklisi ganicades. miuxedavad amisa, 1585 wlis seqtemberSi osmalebma Tavrizi mainc aiRes. amis Semdeg yizilbaSebi, marTalia, brZolas ganagrZobdnen, magram maTi roli kavkasiis frontze uaRresad Sesustda. am garemoebam osmalebis qarTlkaxeTis mimarT gaaqtiureba gamoiwvia. 22 svimon mefe erTaderTi iyo, osmalebis winaSe qedi rom ar moixara. osmalebis mier Tavrizis aRebis miuxedavad, svimon mefe 1585 w. Tavs daesxa lores da es umniSvnelovanesi strategiuli punqti daipyro. amave dros, qarTvelebi Tavs daesxnen Tbiliss, gors, yarss da osmalebis mier dapyrobil sxva mniSvnelovan cixe-qalaqebs da ise Seaviwroves isini, rom osmalo jariskacebma dezertiroba daiwyes da vinc axerxebda, arzrumSi garboda. es cnobebi erTxel kidev adastureben svimon mefisa da qarTvelebis qedmouxrelobas, iranze osmalebis warmatebuli Setevis Sedegsac. iTqva, rom svimon mefe, manuCar aTabagi da Sahi dainteresebulni iyvnen osmaleTTan zavis dadebiT, magram qarTvelebi da sparselebi sazavo molaparakebis mimarT sxvadasxvagvar damokidebulebas iCendnen. irani da osmaleTi molaparakebis dros saqarTvelos sakiTxis ignorirebas axdenda, amitom qarTvelebma isargebles droebiTi simSvidiT da svimon mefem mters axali dartyma miayena. 1586 wlis dasasruls man Tbilisi aiRo, svimonma xelT igdo mravali zarbazani, daangrevina osmalebis mier TbilisSi daarsebuli zarbaznebis Camosasxmeli qarxana, ostatebi ki Sahs gaugzavna. gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs 1587 wlis 22 ianvris informacia stambolidan. masSi, svimon mefis mier TbilisTan mopovebuli gamarjvebis aRniSvnasTan erTad naTqvamia, rom stambolSi `mividnen Tbilisidan gaqceulni, romlebic hyvebodnen, Tu ra dRe ayara Turqebs qarTvelebis mefe svimonma. svimonTan moskovidan movida 6 aTasi karabineri. mas gadauketia uReltexilebi da cixe-simagreSi gamoketili omar faSa Znel mdgomareobaSi aRmoCnda, radgan yvela gza daxSuli hqonda~. svimon mefisaTvis gasagebi iyo, rom Tavisi samefos sakiTxi TviTonve unda moegvarebina. Zalian sainteresod gadmogvcems isqandr munSi svimon mefis mdgomareobas osamalebTan zavis dadebis win: svimon mefe mudam Seupovrad ebrZoda osmalebs, _ werda is _ magram sabolood Seafasa Tavisi mokavSire iranis mdgomareoba da darwmunda, rom misgan daxmarebis imedi aRar unda hqonoda. damoukideblad brZola ki ukve mis Zalebs aRemateboda. sulTanma svimon mefes usayvedura, rom mas xelSekruleba jer ar daemtkicebina da qarTlis mefe ferhad faSasTvis micemul pirobas ukve arRvevda. amis Sesaxeb saqarTvelos mesazRvre beglarbegebi werilobiT acnobebdnen sulTans. svimon mefem sazavo pirobebi jer ferhad faSasTan SeaTanxma, rac faqtiurad, zavis dadebas niSnavda. Semdeg elCebi stambolSi gagzavna. elCobas meTaurobdnen: mefis Zma vaxxtangi, misi erTi naTesavi da siauS saakaZe, giorgi saakaZis mama. elCebi stambolSi Rirseulad miiRes. rogorc `qarTlis mbrZaneblisadmi gacemuli uavgustoesi 23 xelSekrulebidan~ Cans, sulTani murad III friad uwonebda svimon mefes osmaleTTan zavis dadebas: `Cems sabedniero samefo taxts yovelmxrivi morCileba da gamgonoba gamoucxade, misi moxarjeoba bednierebis wyarod miiCnie da zemoxsenebul sardals Seni wliuri xaraja gamougzavne da amrigad erTgulad da gulwrfelad miendve da Semoafare Tavi Cems uzenaes kars~. sazavo xelSekrulebis Tanaxmad, osmaleTi rjulis Seucvlelad scnobda svimons qarTlis mefed da aRiarebda mis memkvidreobiT uflebas. igi damoukidebeli unda yofiliyo Sinagan mmarTvelobaSi. qarTlis samefosa da osmaleTis imperias Sori sazavo xelSekruleba arsebuli mdgomareobis mixedviT daido. qarTlis samefo orad gaiyo. is cixe-qalaqebi, romlebic osmalebs dapyrobili hqondaT, maT xelSi darCa. danarCen teritoriaze svimon mefis xelisufleba vrceldeboda. xelismomweri mxareebi sazavo xelSekrulebis sxvadasxvagvar interpretacias axdendnen. teritoriuli zonebi xelSekrulebaSi mtkiced dadgenili ar iyo. Zneli iyo imis garkveva, vis ekuTvnoda osmalebis mier dakavebuli cixe-simagreebis irgvliv mdebare soflebi da saxnav-saTesi miwebi. svimon mefes es ukanasknelni Tavis sakuTrebad miaCnda da iqidan garkveul gadasaxads _ `uSurs~ iRebda, riTac osmalebs adgilobrivi sursaTiT gamokvebis saSualebas uspobda da mZime mdgomareobaSi ayenebda. murad III SeSfoTebas gamoTqvamda imis gamoc, rom qarTvelebi Tavisuflad gadaadgilebis saSualebas ar aZlevdnen `cixeebSi mimaval-momaval mis jariskacebs, sursaTisa da xazinis damtareblebsa da gamvlel-gamomvlelebs~. qarTvelebis gagebiT, Tu cixeebi osmalebs ekuTvnodaT, gzebi qarTvelebisa iyo. aseT viTarebaSi, ra Tqma unda, mSvidoba didi xniT ver damyardeboda. marTalia, `uavgustoes xelSekrulebaSi~ murad III svimon mefes dabejiTebiT sTxovda, rom osmaleTis administraciasTan raime gaugebrobis SemTxvevaSi, dauyovnebliv ecnobebina stambolSi da damnaSaveni dauyovnebliv daisjebodnen, magram sinamdvileSi faruli da zogjer daufaravi lokaluri brZolebi ganuwyvetliv mimdinareobda. 1587 wels moskovis elCebi kaxeTSi Camovidnen da 26 agvistos mefe aleqsandres warudgnen. molaparakeba erT Tves gagrZelda. 28 seqtembers xelSekruleba gaformda. aleqsandre II-m Tavis SvilebTan da didebulebTan erTad, ruseTis mefis xeldebulebis fici miiRo. kaxeTis mefem piroba dado, rom samudamod ruseTis erTguli iqneboda da mfarvelis mimarT mtrul moqmedebas arasodes mimarTavda. ufro metic, aleqsandre mefes Tavis memkvidreebTan erTad, moskovis saxelmwifos yvela mtris winaaRmdeg unda ebrZola. aseT SemTxvevaSi, igi Tavisi jariT astraxanisa da Tergis voevodebs SeuerTdeboda. kaxeTis samefos yovelwliuri gadasaxadis gadaxda daekisra. Tavis mxriv, mefe Tevdore valdebulebas iRebda kaxeTis samefo yvela mtrisagan daecva. kaxeTis 24 samefos dacva Tergisa da astraxanis voevodebs (samxedro meTaurebs) daevalaT. `xolo Samxalis winaaRmdeg gavagzavno Cemi laSqari da Cveni saxelmwifodan Sens qveynamde mimavali gza gavwmindo,~ _ werda rusTa mefe. qarTveli politikosebis azriT, saqarTvelo-ruseTis damakavSirebel saSamxlos gzaze garkveuli wesrigi maSin damyardeboda, roca iq ruseTis jari Cadgeboda. doneli kazakebi, romlebic qarTvel da rus elCebs acilebdnen xolme, Tergze Sediodnen da saSamxlos, yirimis saxanos, osmaleTis imperiasa da am ukanasknelis yvela mokavSires did sazrunavs uCendnen. kazakebis TareSiT, gansakuTrebiT SeSfoTebuli iyo osmaleTi, radgan Crdilo kavkasiis gziT (yirimi-darubandi) sargebloba, faqtiurad, SeuZlebeli gaxda. dazaralebulni Ciodnen moskovis mefesTan, raTa mas kazakebis `TviTneboba~ aRekveTa. magram osmaleTi, yirimis saxano da saSamxlo yovelTvis erTsa da imave pasuxs iRebdnen: Tergze gaqceuli qurdi kazakebi xelmwifis nebarTvis gareSe cxovrobeno. cnobili ar aris, kazakebs garkveuli gegma hqondaT Tu ara, an maT moqmedebas vinmes saidumlo xeli warmarTavda Tu ara, roca osmaleTsa da mis mokavSireebs ebrZodnen. am kiTxvaze pasuxis gacema arsebuli wyaroebis safuZvelze, SeuZlebelia. cxadia, maTi moqmedeba mxolod stiqiuri da nadavlis mopovebis surviliT ganpirobebuli ar iyo. savaraudoa, rom kazakebsa da svimon mefes Soris kavSiri Tu ara, garkveuli kontaqtebi mainc arsebobda. kazakebi Crdilo kavkasiis gzebs uketavdnen amierkavkasiisaken mimaval osmalebs. amdenad, isini saqarTvelos dacvasac xels uwyobdnen da, erTxans, svimon mefis daxmarebac scades (gavixsenoT Tbilisidan ltolvili osmalebis mier stambolSi Catanili ambavi, svimon mefes rusTa 6 aTasiani jari exmarebao). amaze miuTiTebs, agreTve, rusi elCis semion zvenigorodskis erTi cnoba, romelic 1586 wels ganekuTvneba. masSi naTqvamia, rom Tergis Tavisufali kazakebi mcire xniT svimon mefesTan mividnen, magram qarTlis mefem isini sam weliwadnaxevars TavisTan gaaCera da ukan dabrunebis saSualebas ar aZlevdao. maSasadame, kazakebi svimon mefesTan mividnen 1586 wels da Tbilisidan gaqceul osmalebs stambolSi es ambavi unda CaetanaT. ra Tqma unda, stambolSi Catanil cnobaSi uzustobebia: jer erTi, daujerebelia, rom saqarTveloSi 6 aTasi kazaki gadmosuliyo. im pirobebSi 600 kacis gadmosvlac ki didi ambavi iqneboda; da meorec, _ saeWvoa, kazakebi saqarTveloSi mefe Tevdores gamoegzvna. rogorc rusi elCebis cnobebidan irkveva, moskovSi saerTod araferi icodnen qarTlis samefoSi kazakebis yofnaze da rusma elCebma mxolod kaxeTSi Seityves amis Taobaze. svimon mefisaTvis kazakTa razms imdenad praqtikuli mniSvneloba ar hqonda, ramdenadac politikuri. mas kazakTa razmi 25 propagandisaTvis sWirdeboda: qveyana gaigebs (da marTlac gaiges) svimon mefes rusT xelmwife exmarebao. amave mizniT sTxovda aleqsandre kaxTa mefe moskovel elCebs kazakebi kaxeTSi daetovebinaT. am moments maSindel kavkasiaSi mimdinare politikur ambebSi didi mniSvneloba hqonda. ruseTTan urTierTobis garTulebas osmalebi da misi mokavSireebi eridebodnen. qarTlidan kaxeTSi gadasuli kazakebi aleqsandre mefem saSamxlos sazRvarze cixeebSi Caayena. albaT, am RonisZiebas garkveuli efeqti hqonda, radgan kaxeTis mefes Semdeg zafxuls kazakebis isev im cixeebSi dabruneba surda, magram rogorc maSindeli diplomatiuri urTierTobidan Cans, moskovis mTavroba xalisiT ar ekideboda kaxeTis mefis amgvar moTxovnebs. kaxeTis samefos mier ruseTTan urTierTobis damyareba uaRresad mniSvnelovani faqti iyo mTeli kavkasiisa da axlo aRmosavleTis masStabiT. gasagebi unda gamxdariyo, rom amieridan is, visac moskovis saxelmwifosTan urTierTobis garTuleba ar surda, kaxeTis samefos mimarT mtrul aqciebs unda morideboda. osmaleTis mesveurebi, albaT, bevrs wuxdnen im Secdomaze, rac kaxeTisadmi maT poziciaSi gamoxata da ramac iq ruseTis gavlena gaaZliera. sulTnis karisaTvis gasagebi iyo, rom Tu igi droulad ar gadawyvetda qarTlis sakiTxs, SeiZleboda iqac analogiuri mdgomareoba gameorebuliyo. sagulisxmoa, rom moskovel elCebs _ rodion birkins, petre pivovs da stefane poluxanovs pirdapiri miTiTeba hqondaT, rom Tu aleqsandre mefis siZe an Zma xelmwifisagan mfarvelobis survils gamoTqvamda, elCebs isini unda waexalisebinaT, maT moskovSi TavianTi elCebi gaegzavnaT, mfarveloba eTxovaT da rusTa xelmwife maT Txovnas Seiwynarebda. moskovis mTavrobas mxedvelobaSi hyavda svimon mefe, romelic aleqsandre II-is siZe, misi dis qmari iyo, an mefis Zma ufliswuli iese. xelmwife mxolod im pirobiT daakmayofilebda erTis an meoris survils, Tu mfarvelobis Txovnis periodisaTvis isini aleqsandre mefesTan karg urTierTobaSi iqnebodnen. svimon mefe realisti politikosi iyo. man icoda, rom arsebuli mdgomareobis mixedviT, qarTlis samefosa da moskovis saxelmwifos Soris xelSekruleba ver daideboda. svimoni miesalmeboda rusTa jaris qarTlSi Semosvlas, magram saRi azri ukarnaxebda, rom ruseTidan amgvari daxmarebis miReba ver moxerxdeboda. qarTlis samefo saomar mdgomareobaSi iyo osmaleTis imperiasTan da svimons kargad esmoda, rom ruseTis mier mfarvelobis sityvierad gamocxadebas fasi ar eqneboda: es gamoiwvevda osmaleTis mxridan omis kidev ufro gaaqtiurebas. dadebiTad arc Sahis kari Sexvdeboda svimon mefis aseT nabijs. albaT, ruseTis mTavrobac iTvaliswinebda am mdgomareobas, magram igi iseTnairad awyobda saqmes, viTomc moskovSi svimonTan daaxloebaze arc fiqrobdnen. 26 qarTlidan elCebi moskovSi Tu Cavidodnen da raime garigeba mainc moxdeboda, ruseTis xelmwifes Tavis gamarTlebis saSualeba yovelTvis eqneboda: qarTvelebma TviTon gvTxoves da Cvenc `qristianobis siyvarulis gamo~ vcdilobT riTime davexmaroTo, magram sinamdvileSi es `daxmareba~ svimon mefes Tavisi qveynis dacvis saqmes ver gauadvilebda. ruseTi osmaleTis winaaRmdeg oms araviTar SemTxvevaSi ar daiwyebda. svimon mefe iTvaliswinebda ra saerTaSoriso viTarebas da imasac, vis rogori urTierToba hqonda osmaleTTan da Sesabamisad, daxmarebis miReba saidan ufro mosalodneli iyo, umjobesad CaTvala dasavleT evropisaTvis miemarTa. am mizniT, man 1587 wels romis papsa da espaneTis mefesTan daxmarebis saTxovnelad despanebi gagzavna. svimonis erT-erTi didebuli ierusalimze gavliT romis papTan unda wasuliyo, xolo espaneTis mefesTan, ki konstantinopolze gavliT, vinme somexi vaWari aleqsandre konstantinopolis gziT, romelsac `eqvsi Sekvra qarTuli abreSumi~ mihqonda mefisaTvis misarTmevad. qarTvelma didebulma adresatamde ver miaRwia. is osmalebma Seipyres papisaTvis gankuTvnili werilebiTa da saCuqrebiT. meore elCis, aleqsandres misia, ufro warmatebuli iyo, igi romSi mivida. radgan mas romidan ukan, saqarTveloSi dabruneba hqonda ganzraxuli, igi espaneTis mefis elCs graf de olivaress Sexvda da mas gaando svimonis winadadebebi. kerZod, qarTlis mefe mzad iyo papisa da espaneTis mefis vasali gamxdariyo, magram amave dros, yovelTvis iranis erTgul mokavSired darCeniliyo. simon mefe iniciativiT gamodioda, espaneTs kavSiri daemyarebina samive qarTul samefosTan. Znelia imis dadgena, simon I, imereTisa da kaxeTis mefeebTan SeTanxmebiT gamodioda aseTi iniciativiT, Tu es yvelaferi qarTvel mefeTa Soris misi pirvelobis demonstrireba iyo. svimon mefes rom pirvelobis pretenzia marTlac hqonda, kargad gamoCnda 1588 wels imereTis samefos dapyrobis mis warumatebel mcdelobaSi. svimon mefis werilSi DCamoyalibebulma winadadebebma gamocdili espaneli diplomati grafi de olivaresi (don enrike de gusmani), aRmosavleTSi mokavSiris SeZenis SesaZlebobiT, marTlac daainteresa. osmaleTis imperia xifaTs uqmnida portugalielTa (portugalia am dros espaneTis samefos SemadgenlobaSi Sedioda) dasaxlebebs aRmosavleT afrikasa da hormuzze. grafma de olivaresma 1588 wlis 5 Tebervals Tavis mefes, filipe II-s miswera: `me mgonia SevZleb davarwmuno papi, rac SeiZleba male dados kavSiri qristianul (qarTvel – e.m.) mefeebTan, raTa isini gaerTiandnen TurqeTis winaaRmdeg im (e. i. kavkasiis, e. m.) mxridan; rom aqedan gamodis aseve kavSiri sparseTTanac, romelsac mxars vuWerdiT aqamdec; rom yovelive es ukeT rom gakeTdes, saWiroa gaigzavnos kaci im despanTan erTad an misi wasvlis Semdeg, raTa damyardes kavSiri simonTan, aleqsandresTan da baSiaCukTan* Turqebis winaaRmdeg da aseve, raTa Tqvenma udidebulesobam gagzavnos 27 kaci amave mizniT Tavis disSvilTan, poloneTis mefesTan da moskovis mefesTan, raTa isini SeuerTdnen maT da Seqmnan didi Zala TurqeTis winaaRmdeg; aseve, gaigzavnos misionerebi, rogorc simoni ioTxovs, raTa maT xalxs aswavlon qristianuli suliskveTebiT~. grafma de olivaresma Tavisi mosazreba aRmosavleTSi mokavSiris SeZenis SesaZleblobaze, gaacno kardinal sankta severinas da isini im daskvnamde mividnen, rom kargi iqneboda svimon mefesTan ori despani gaegzavnaT, _ erTi konstantinopolze gavliT, meore poloneTisa da moskovis gavliT, romelic iqaur mefeebsac moelaparakeboda. olivaresma audienciis dros papi marTlac daarwmuna, rom aucilebeli iyo svimon mefis mxardaWera. amis Semdeg, man Tavisi mosazrebani werilobiT Camoayaliba da Tavis mefes gaugzavna. magram papsa da espaneTis samefo kars saqarTvelos dasaxmareblad an masTan diplomatiuri urTierTobis dasamyareblad qmediTi nabiji ar gadaudgamT. svimon mefe osmaleTis uzarmazar imperiasTan pirispir kvlav marto rCeboda. osmalebs gacnobierebuli hqondaT, rogor seriozul rols TamaSobda qarTlis samefo iran-osmaleTis omSi, amitom masTan morigeba gadawyvites. 1588 wels qarTlis samefosa da osmaleTis imperias Soris zavi daido. qarTlis samefos omidan gamosvlam, iranis damarcxeba daaCqara. irani osmaleTTan omSi ruseTis gamoyenebas Seecada. jer kidev 1587 wels moskovSi iranis Sahis _ mohamed hodabandas elCi andi-begi Cavida, romelic daxmarebis sanacvlod osmalebis mier dapyrobil baqosa da darubands sTavazobda. ruseTi aseTi ekonmikuri da strategiuli mniSvnelobis punqtebis xelSi Cagdebis perspeqtivis mimarT gulgrili ver darCeboda. 1588 wels moskovis mTavrobam gadawyvita Tergisa da astraxanis jarebi iranis dasaxmareblad gaegzavna, samagierod yizilbaSebi, baqosa da darubands, ganTavisuflebisTanave, ruseTs gadascemdnen. moskovis mTavrobam Tavisi elCi, aseTi pirobiT, iranSi gaagzavna, magram iranSi momxdarma sasaxlis karis gadatrialebam da Sah abasis gamefebam, molaparakeba CaSla. moskovis mefis mfarvelobaSi kaxeTis samefos Sesvlam da saSamxlodaRestnis xelyofisagan mis dasacavad Crdilo kavkasiaSi simagreebis Cadgmis cdam irani SeaSfoTa. aRmosavleT sqarTvelos samefoebi Sahs Tvis vasalebad miaCnda. Sahis karisaTvis, gansakuTrebiT miuRebeli iyo kaxeT-ruseTis kavSiris Sekvra da maTi erToblivi brZola Samxlis winaaRmdeg. ruseTi Tu saSamxlos daipyrobda, maSin is uSualod daamyarebda kavSirs aRmosavleT saqarTvelosTan, magram irani, jerjerobiT amas ver gaaprotestebda, vidre misi yvelaze saSiSi mteri osmaleTi iyo. 28 osmaleTi avstriasTan omisaTvis emzadeboda da irans zavi SesTavaza. Sah abasi zavis dadebas ar Cqarobda da cdilobda ruseTTan da osmaleTTan molaparakeba, orive maTganze zewolisaTvis gamoeyenebina. ruseTi iran-osmaleTis dazavebis winaaRmdegi iyo. iran-osmaleTs Soris arsebuli winaaRmdegoba ruseTs kavkasiaSi winsvlaSi xels uwyobda... Tavis mxriv, osmaleTi, cdilobda ar dadebuliyo xelSekruleba iransa da ruseTs Soris, radgan maTi SeTanxmeba, Tavisi arsiT, antiosmaluri iqneboda. aseTi ramis daSveba osmaleTis diplomatias ar SeeZlo da Sahs zogierTi dapyrobili teritoriis dabrunebas Sepirda. Sah abasma, sxvadasxva sagareo faqtoris gaTvaliswinebiT, gadawyvita ruseTTan diplomatiuri urTierToba gaegrZelebina. man Tvisi mamis mier ruseTisaTvis SeTavazebuli proeqti Secvala da Tavis elCebs _ butakbegs da andi-begs 1589 wels sul sxva proeqti gaatana moskovSi. axali SeTanxmebis mixedviT, ruseTis jarebi baqosa da darubands unda Semodgomodnen, xolo irani, Tvis mxriv, SirvanSi SeiWreboda. mokavSireebis gamarjvebis SemTxvevaSi, ruseTi kaspiis zRvis Crdilo sanapiroze gabatondeboda, irani ki, samxreT-dasavleTze. amgvarad, Sah abasis axali proeqtiT, ruseTs osmaleTTan omi unda daewyo da baqo da darubandi Tvisi ZalebiT daepyro. rogorc irkveva, evropis saxelmwifoebi, antiosmaluri ligis Sesaqmnelad mxolod aleqsandre II-sTan ar urTierTobdnen. isini gansakuTrebiT dainteresebulni iyvnen, osmalebis winaaRmdeg dauRalavi mebrZolis, qarTlis mefe svimon I-is ligaSi CabmiT. rogorc Cans, svimon mefis kontaqtebi evropis qveynebTan xorcieldeboda ruseTis gverdis avliT. cnobilia, rom transilvaniis* mmarTveli zigmund batori qarTvelebisa da Cerqezebis antiosmaluri ganwyobilebis Sesaxeb kargad iyo informirebuli Tavisi diplomatis _ matiaS kisis saSualebiT. isic savaraudoa, rom evropeli diplomatebisa da saidumlo agentebis saSualebiT warmoebda saqarTvelos samefoebsa da evropis saxelmwifoebs Soris miwer-mowera. 1595 wlis 29 apriliT daTariRebul, pap klementi VIII-is instruqciaSi, romelic mis warmomadgenels kumuloviCs moskovSi gaegzavna, naTqvamia, rom is valdebulia wavides CerqezeTSi da iqidan kavSiri daamyaros amierkavkasiis mefeebTan. cnobili ar aris kumuloviCma SesZlo Tu ara am davalebis Sesruleba, magram SiZleba dabejiTebiT iTqvas, rom misi an misi msgavsi diplomat-agentebis saSualebiT moxda svimon mefis evropis saxelmwifoebTan dakavSireba. saintereso cnobaa Semonaxuli venecieli diplomatis, alesandro malipieros 1596 wlis relaciaSi. igi ambobs, rom qarTvel mefeebs `megobruli urTierToba aqvT espaneTis mefesTan, romelTanac werilebs agzavnian ormuzsa da sxva adgilebze gamavali gzebiT~. 29 antiosmalurad ganwyobili yvela saxelmwifosaTvis naTeli iyo, rom qarTlisa da kaxeTis mefeebis Serigeba met warmatebas moitanda. magram ismoda kiTxva: visi iniciativiT unda momxdariyo Serigeba _ ruseTisa Tu iranis. amas principuli mniSvneloba hqonda. Tu reseTis diplomatia gaimarjvebda, maSin svimon mefec SeiZleboda ruseTis mefis mfarvelobaSi Sesuliyo. ra Tqma unda, iranis Sahic cdilobda aleqsandre II Tavis mxares gadaeyvana. aleqsande mefes, rogorc adre iTqva, saqarTvelos gaerTianeba surda Tavisi meTaurobiT. am amocanis gadawyvetas igi saqarTvelos samefo-samTavroebis ruseTis mfarvelobaSi SeyvaniT fiqrobda. moskovis mefe svimon pirvelTan uSualo urTirTobis damyarebisaken miiswrafoda da mas qarTlis mefesTan aleqsandres Suamavloba ar akmayofilebda. igi aleqsandres sTxovda, rom roca Seni elCebi moskovSi wamovlen, maT wamohyvnen svimon mefis elCebic, raTa misTvisac dadgindes mfarvelobis is pirobebi, rogoric kaxeTis mefes aqvso. saeWvoa, aleqsandre mefes moswoneboda moskovis xelmwifis aseTi didi interesi qarTlis samefos mimarT da igi Seecdeboda qarTlis ruseTTan daaxloeba ar momxdariyo. ibadeba kiTxva: ratom TviTon ar cdilobda svimon mefe ruseTTan dakavSirebas? svimon I iran-osmaleTis omis dros da mis Semdegac, sicocxlis bolomde, proiranuli orientaciisa iyo. mas, osmaleTTan samkvdrosasicocxlo omis viTarebaSi, rodesac yizilbaSebTan erTad osmalebis winaaRmdeg ibrZoda, saSualeba ar hqonda, SahisaTvis miuRebeli sagareo politika gaetarebina, ra Tqma unda, svimonisaTvis kargad iyo cnobili Sahis ganwyobileba kaxeTis mefis ruseTTan urTierTobis gamo. man kargad icoda agreTve, aleqsandres im rTuli diplomatiuri TamaSis Sesaxeb, romelsac igi SahTan da moskovis xelmwifesTan antiosmaluri ligis SeqmnisaTvis da Tavisi saboloo miznis, saqarTvelos gaerTianebisaTvis awarmoebda, amitom erideboda svimon I moskovTan kontaqts. igi evropis saxelmwifoebTan urTierTobis drosac, Sahis miTiTebiT moqmedebda. swored Sahis moTxovniT unda yofiliyo, rom svimon mefe evropaSi gagzavnil werilebSi ruseTs ar axsenebs, yvelgan laparakia mxolod qarTl-kaxeT-iranis koaliciis Camoyalibebaze. marTalia, werilebSi arsad naTqvami ar aris koaliciis romelime wevris wamyvani rolis Sesaxeb, magram adresatebisaTvis gasagebi iyo, rom samTa kavSirSi irani pirveli unda yofiliyo. amgvarad, Sah abasi evropel partniorebs warudgenda koalicias masSi ruseTis monawileobis gareSe, maSin, roca imave partniorebTan miwer-mowerisa da molaparakebis dros, ruseTi aRmosavleTis antiosmaluri Zalebis damrazmvelad gamodioda. es ki niSnavda imas, rom ruseTi, Sahis azriT, ar unda Careuliyo kavkasiisa da axlo aRmosavleTis saqmeebSi, rom es regionebi iranis gavlenis 30 sfero iyo. rogorc n. berZeniSvili aRniSnavda, `Sah-abasi osmaleTis winaaRmdeg sul sxva koalicias razmavda. yovel SemTxvevaSi, osmaleTTan omSi ruseTis beladoba amierkavkasiaSi, Sah-abass gamoricxulad miaCnda~. iranis elCis, andi-begis molaparakeba moskovSi, sinamdvileSi miznad isaxavda kavkasiaSi ruseTis Semosvlis Seferxebas. Sahma am molaparakebas antiosmaluri xasiaTi misca, magram mizani sxva hqonda. Sahs mxolod Samxalis ruseTis gavlenis qveS moxvedra ar aSinebda. mas, gansakuTrebiT rusTa jaris Semdgomi winsvla daRestanSi da kaxeTis samefos ruseTTan kavSiri afiqrebda. imisaTvis, raTa kaspiispireTSi ruseTis SeWra SeCerebuliyo, Sahs aucileblad miaCnda rusi xelmwifisa da kaxeTis mefis SamxalTan Serigeba, Tundac amisaTvis aucilebeli yofiliyo ruseTis suverenitetis cnoba saSamxloze da Samxalis vaJis moskovSi mZevlad gagzavna. Sahi am miznis misaRwevad mzad iyo rusT xelmwifes darubandis an baqos gadacemas dapireboda. rogorc Cans, andi begma davalebas warmatebiT gaarTva Tavi. ruseTis SeiaraRebuli gamosvla saSamxlos winaaRmdeg mxolod 10 wlis Semdeg, 1604-1605 wlebSi, moxda. manamde ki, ruseT-iranis diplomatiur urTierTobaSi qarTlis sakiTxi garkveuli simwvaviT unda mdgariyo. ori metoqe, sabolood, kompromisul SeTanxmebaze wavida: erToblivad emoqmedaT qarTl-kaxeTis Sesarigeblad. am sakiTxis mogvareba daevalaT stambolSi myof moskovisa da iranis elCebs. rodesac osmalebma maTTvis micemuli davalebis Sesaxeb gaiges, isini daapatimres, `radgan Turqebs aSinebdaT kavSiri moskovsa, sparseTsa da saqarTvelos Soris, mimarTuli osmaleTis winaaRmdeg~. rogorc adre iTqva, romis papi saqarTvelo-iranis antiosmalur koaliciaSi Cabmis organizebas moskovs sTxovda. moRweulia Tevdore ivanes Zis pasuxi romis papis klementi VIII-is elC kumuloviCisadmi: `Sen gvTxove, rom migvewera sparseTisa da saqarTvelos mefeebisaTvis TurqeTTan omis sakiTxTan dakavSirebiT... gasul wels Cven mivwereT sparseTis mefes, ar daedo zavi TurqeTTan... Cven axlac gavgzavniT masTan delegacias, raTa vacnoboT yvalaferi razec Cven SevTanxmdiT. Cven momavalSic mivmarTavT saqarTvelos mefe aleqsandres, raTa mWidro kavSiri iqonios sparseTis mefesTan~. moyvanili amonaridis mixedviT, erTi SexedviT, ise Cans, TiTqos ruseT-saqarTvelo-iranis mZlavri antiosmaluri liga Seiqmna. marTalia, irans osmaleTTan omis dawyebis SemTxvevaSi ruseTi, espaneTi da saqarTvelo qvemexebis miwodebas hpirdeboda, magram es mxolod dapireba iyo da sxva araferi. saWiro iyo iranis waqezeba osmaleTis winaaRmdeg da am SemTxvevaSi saqarTvelo (kaxeTis samefo) misTvis misaRebi ruseTis sagareo politikuri kursis xelSemwyobad gamodioda. bolos da bolos, svimon I da aleqsandre II Serigdnen. venecieli diplomati alesandro malipiero 1596 wlis 31 TebervalSi senatSi wakiTxul moxsenebaSi aRniSnavda, rom qarTveli mefeebis Serigeba iranis Sahis avtoritetis wyalobiT moxda. amiT faqtiurad Camoyalibda samTa liga qarTl-kaxeT-iranis SemadgenlobiT. svimon I espaneTSi gagzavnil werilSi aRniSnavda, rom aRmosavleTSi Seqmnil ligis wevrebs Soris winaT uTanxmoeba arsebobda (svimon mefe gulisxmobda qarTl-kaxeTsa da kaxeT-irans Soris uTanxmoebas), magram Serigdnen osmaleTis winaaRmdeg erToblivi brZolis, agreTve ierusalimisa da yvela qristianis osmalTa batonobisagan gaTavisuflebisaTvis. aRmosavleTSi antiosmaluri koaliciis Seqmnas sulTnis mkacri reaqcia mohyva. igi gansakuTrebul aRSfoTebas `veragi gaiZvera, intrigani, viTarca mela~ svimon I-is mimarT gamoxatavda. Sah abasisaTvis gagzavnil werilSi murad III werda: svimoni `ramdenime wlis ganmavlobaSi udrtvinvelad Cveni moxarke iyo, rogorc ki aRgviTqva morCileba, Cven vubrZaneT mesazRvreebs, rom im sazizRari da urwmuno qveynisaTvis xeli ar exloT. amitom Cvenma jarebma datoves misi qveyana, gadaketes yovelgvari gza areulobisa da omisa da icavdnen [simonis] qveyanas sxvebisagan. im SemTxvevaSi Tu isini (qarTvelebi _ e.m.) ar daafaseben im did wyalobas, romelic maT (maT osmalebma _ e.m.) qarTvelebis mimarT gamoiCines, fics gatexaven, misi [simonis] gvami gvelebisa da WianWvelebis lukma gaxdeba~. savaraudoa, rom aleqsandre II am koaliciis miznebs mTlad ar iziarebda da arc misi ganxorcielebisaTvis iCenda gulmodginebas. ruseTis gamoTiSvas osmaleTis winaaRmdeg omidan, kaxeli politikosebi ver daeTanxmebodnen, magram iZulebulni iyvnen garkveul dromde gaCumebuliyvnen. isic unda iTqvas, rom jerjerobiT mikvleuli ar aris (SeiZleba arc arsebobda) kaxeTis mefis werili, romelic svimon mefis da Sah abasis werilebTan erTad evropaSi iyo gagzavnili. savaraudoa, rom aleqsandre II daTanxmda (an ki daTanxmda?) zemoxsenebuli werilebis avtorebs, misi saxeliTac mieweraT evropis saxelmwifoTa meTaurebisaTvis. marTali ar unda iyos julfeli* Tu eCmiaZineli* diplomatis, Sah abasis elCis, ter iakobis naTqvami, TiTqos mas Tan hqonda mefe aleqsandres werilebic evropis mefe-mTavrebisaTvis gadasacemad. ter iakobi Sah abasis gamocdili diplomati iyo da, ra Tqma unda, kaxTa mefis ganwyobilebaze sityvasac ar daZravda. Sahsa da kaxeTis mefes Soris rom kvlav daZabuli viTareba iyo, amaze miuTiTebs Semdegi momentic. Sahma aleqsandre mefesTan miRweuli SeTanxmebis ganmtkiceba da kaxeTis sabolood Tavis mxareze gadayvana 1596 wels saqorwino kavSiriT scada. man Tavisi elCi didi saCuqrebiT gagzavna kaxeTis mefesTan da mas Tavis sacoled asuli sTxova. aleqsandres gansjiT, Sahs mZevlis warTmeva undoda da ara danaTesaveba. amitom man moxerxebulad uTxra uari – Cemi asuli samegrelos 32 mTavarzea daniSnulio. aleqsandrem yizilbaS elCebs pasuxTan erTad, saCuqrebic gaatana. male Sahma namdvili zraxvebi gamoamJRavna. 1597 wels aleqsandres Sah abasma kaxeTis aklebis muqariT aleqsandres mosTxova Tavisi naTesavebidan yvelaze saukeToso qalwuli misTvis sacoled gaegzavna. amjerad, mefe iZulebuli gaxda Sahis moTxovna daekmayofilebina da Tavis colis Zmis (amilaxoris**) asuli gaugzavna. svimon I 1595 wlidan aqtiurad Caeba antiosmaluri koaliciis Seqmnis saqmeSi, rac sakmaod kargad aisaxa maSindel diplomatiur mimowerasa da sabuTebSi. am mxriv, seriozul interess imsaxurebs transilvaniis mTavris zigmund batoris dakavSireba svimon mefesTan osmaleTis winaaRmdeg erToblivi brZolis sawarmoeblad. 1595 wlis 25 ianvars, praRaSi, imperator rudolfsa da zigmund bators Soris daido osmaleTis winaaRmdeg brZolis xelSekruleba. imave wlis 20 da 30 ivniss dadebuli xelSekrulebebis safuZvelze, valaxeTis* voevoda mixaim da moldaveTis mTavarma Stefan rezvanma scnes zigmund batoris uzenaesoba. amgvarad, Camoyalibda Zlieri antiosmaluri koalicia, romelmac, Tavdapirvelad samxedro warmatebasac miaRwia. zigmund batori iTvaliswinebda ra osmaleTis imperiis samxedro Zlierebas, aucileblad miaCnda misi Zalebis nawilobriv aRmosavleTSi dakaveba. batorim kargad icoda svimon mefis osmaleTis winaaRmdeg xangrZlivi brZolis Sesaxeb, mas werili gaugzavna da mouwoda daewyoT brZola, svimons _ aRmosavleTidan, bators _ dasavleTidan. svimon I espaneTis mefes swerda: `me mogwereT werili Cvensa da Tqvens udidebulesobas Soris aliansis Seqmnis Sesaxeb, raTa Tqven udidebulesobas CvenTvis ecnobebina Tavisi survili. CvenTvis cnobilia transilvaniis imperatoris survili da Cven didad gvwams, rom igi dapirebis erTguli darCeba da dagvexmareba... amave mizniT mivwereT werili wminda mamas (e.i. romis papis _ e.m.) da germaniis imperators~. svimoni iqve aRniSnavs Sahis im gulmodginebis Sesaxeb, rasac igi qristiani mefeebis dasaxmareblad iCens. ar vici, zigmund batoris werilma, Tu kidev sxva ramem gaaqtiura svimon mefe, magram faqtia, rom 1596 wels man ramdenime werili gaagzavna: 6 maiss veneciis respublikis saxelmwifo sabWos, imperator rudolfs da romis paps. agvistos 14 da 25 ricxvebSi ki espaneTis mefe filipe II-s. werilebi waiRo mama iakobma. rogorc varaudoben, mama iakobi erovnebiT somexi ter-akof marqariani, warmoSobiT julfidan iyo, magram cxovrobda eCmiaZinSi; iqidan igi svimon mefem gamoiZaxa da diplomatiuri davaleba misca: mas daevala antiosmaluri koaliciis Sekvra, romlis iniciatorad aRmosavleTSi svimoni da Sah abasi, dasavleTSi ki, romis papi klement VIII gamodiodnen. svimon mefem ter-iakobi 1596 wlis maisis dasawyisSi iranSi gaagzavna da 6 maiss berZnulad dawerili werilebi gaatana. igi jer 33 iranis sataxto qalaq yazvinSi mivida, osmaleTis imperiis teritoria tripolamde* gaiara, am navsadguridan ki gemiT gaemgzavra, da jer kviprosze, Semdeg ki veneciaSi mivida. veneciidan is papTan ki ar wavida, aramed imperatorTan da 1597 wlis 10 ivliss ukve venaSi iyo. venaSi is maSinve avstriis erchercogma** maqsimilianem miiRo. 17 ivliss teriakobma imperator rudolfs Sah abasisa da mefe svimonis werilebi gadasca. unda avRniSnoT, rom Cveni azriT, ter-iakobis mier evropaSi gancxadebuli, rom antiosmaluri koaliciis aqtiuri wevri kaxeTis samefoc iqneboda, ar asaxavda realobas. adre ukve iTqva, rom aleqsandre kaxTa mefis gegmaSi ar Sedioda antiosmaluri koaliciis imgvarad gamarTva, rogorc iransa da qarTls esaxeboda. naTqvamis dasturad isic gamogvadgeba, rom ter-iakobis gancxadebis miuxedavad, TiTqos mas Tan hqonda aleqsandre II-is werilebi, jerjerobiT isini mikvleuli ar aris da, savaraudoa, werilebi arc arsebobda. aleqsandre mefis ganwyobilebis Sesaxeb pap klementi VIII-sac scodnia, amitom sTxovda igi moskovis xelmwifes, rom gavlena moexdina aleqsandreze. mefe Tevdore ivanes Ze, Tavis mxriv, paps acnobebda, rom `vapireb qarTvel mefes, aleqsandres, vurCio, isic iseve moiqces da sparseTis SahTan erTad imoqmedos~. safiqralia, rom aleqsandrem pozicia ar Seicvala. 1597 w. 20 ivniss ter-iakobi veneciis saxelmwifo sabWos winaSe warsdga da svimon mefis werili gadasca. `svimoni, RmrTis SewevniT, xelmwife qarTlisa da mTeli iberiisa~ veneciis mTavrobas sTxovs, Seewion mama iakobs, raTa man Tavisi misia Seasrulos: uxifaTod miaRwios romamde da paps Sexvdes. werili dawerili iyo berZnulad da mas svimon mefe berZnuladve awerda xels. veneciis mTavroba yovelTvis did interess iCenda osmaleTis aRmosavleli mezoblebis antiosmaluri saqmianobisadmi. amjeradac, veneciaSi saWirod CaTvales, gaegoT teriakobis papTan vizitis mizani. amis garkveva daevala marko otobanos. 21 ivniss dainiSna sabWos sxdoma. sxdomis dawyebamde marko otobano da ter-iakobi erTmaneTs araoficialurad Sexvdnen. maTi Tarjimani iyo andria negroni, romelmac svimon mefis berZnulad dawerili werili italiurad Targmna. marko otobanom ter-iakobTan saubris angariSi Seadgina, romelSic naTqvamia: `brZenTa sabWom me, marko otobanos, sabWos umdables mdivans, damavala, Sevxvedrodi mama iakobs, saqarTvelos mefis elCs romSi da gamomekvlia misi davalebis motivis Sesaxeb. vidre umaRlesi sabWo Seikribeboda mama iakobisaTvis ormocdaaTi dukatis saCuqrad gadasacemad, visargeble SemTxveviT, mivuaxlovdi mas (Tarjimnad memsaxureboda negroni) da vTxove, moeTxro Tavisi mogzaurobis Sesaxeb... eqvsi Tvea, rac man sparseTis dedaqalaqi yazvini datova. igi mefem papTan gagzavna elCad. gamgzavrebisas iranis 34 Sahma daavala mas enaxa saqarTvelos mefeebi _ aleqsandre da svimoni, romlebsac Sexvda iekrbriSi, yazvinidan ori dRis savalze. maTac aseve gadasces papisaTvis da romSi myofi imperatoris elCisaTvis gankuTvnili werilebi. mefeTa werilebis garda, mas Tan hqonda qarTlisa da kaxeTis patriarqebis werilebi. mama iakobs sxvadasxva dros SahTan, saqarTvlos patriarqebTan da mefeebTan mihqonda papis, kardinal santa severinas da imperatoris werilebi. xSirad es werilebi dawerili iyo italiur enaze, ris gamoc maTi wakiTxva uWirdaT saqarTveloSi. axla mTxoves, gadameca misi uwmindesobisaTvis, rom, Tu momavalSic moisurvebda miweras, miewera sparsulad. maT daavales, agreTve, rom papma Seaxsenos evropel qristianebs, rom maT gaaerTianon TavianTi Zalebi mtris winaaRmdeg sabrZolvelad~. svimon mefe, rogorc ter-iakobs uTqvams, maSin 65 wlisa yofila, misi vaJi ki 25 wlisa. svimons iakobi axasiaTebs, rogorc mamac samxedro pirovnebas, misi vaJic, miuxedavad axalgazrdobisa, ukve cnobili pirovneba yofila. ter-iakobs qarTvelTa samxedro potencialzec uTqvams mokled: qarTvelebs 40 aTasi qveiTi da meTofeTa nawilebi hyavT. radgan maTi qveyana mTagoriania, amitom maT kavaleria ara hyavT*. iranis Sahs didad gauWirdeboda qarTvelebi rom ar icavdneno. Tavisi mogzaurobis Sesaxeb mama iakobs uTqvams: `saqarTvelodan vanis mimarTulebiT gaviare vanis* provincia. Tan maxlda svimon mefis saidumlo agenti. alepoSi veneciis pativcemul konsuls gadaveci simon mefis werili. konsulma momca fuli, puri da yvelaferi, rac mWirdeboda gem `nanaTi~ mogzaurobis dros. bolos, saxmeleTo mogzaurobisas movxvdi qalaq zanSi*, sadac veneciis keTilSobilma mmarTvelma Tavazianad SemomTavaza puri, fuli da tansacmeli, rac damWirdeboda romisaken mogzaurobis dros~. 1597 wlis 10 ivliss mama iakobi venaSi Cavida. meore dRes igi erchercogma maqsimilianma miiRo. 17 ivliss iakobi praRaSia. man imperatoris kariskacebs Sah abasisa da svimon mefis werilebi gadasca. Sahi da qarTveli mefe imperators sTxovdnen gaeZlierebina omi osmaleTis winaaRmdeg. mama iakobma gaugebrobis Tavidan asacileblad iqve ganacxada, rom iranis Sahi molaparakebas awarmoebs osmaleTis sulTanTan da stambolSi Tavis elCsac agzavnis, romelsac Sahma seriozuli davaleba misca: elCs unda Seegrovebina samxedro mniSvnelobis cnobebi da `unda gaerkvia sulTnis zraxvebi iranis Sahisa da saqarTvelos mefis mimarT~. ase rom, imperatori Tu iranis elCis stambolSi Casvlas Seityobda, mas unda scodnoda, rom irani sazavo molaparakebas ki ar iwyebda, aramed es elCoba dazvervis mizniT iyo gagzavnili. aRmosavleTis ligis wevrebi rom sulTanTan Serigebas ar fiqrobdnen da masTan gamwvavebuli urTierToba hqondaT, ter-iakobs amis 35 sabuTad svimon mefis magaliTi moyavda. sulTans mefe svimonTan saidumlo mkvleli miugzavnia, magram is mefes amoucvnia osmaleTis elCis mravalricxovan amalaSi. am ambis mowme TviT ter-iakobi yofila. iakobisave wyalobiT, praRaSi cnobili gaxda, rom iranis Sahi da saqarTvelos mefeebi, ruseTis xelmwifesTan erTad, osmalebis winaaRmdeg gamosvlisaTvis emzadebodnen. amis gamo, ter-iakobs imperatorisaTvis unda eTxova daerazma germaniis mTeli Zalebi, kavSiri daemyarebina espaneTis mefesTan, veneciis doJTan da italiis mTavrebTan da osmaleTis gasanadgureblad erToblivad gamosuliyvnen. iakobma imperatoris kariskacebs isic acnoba, rogor sTxova Sahma saqarTvelos mefes sacoled erTi asuli, rasac Sahi did politikur mniSvnelobas aniWebda. garda amisa, daumata ter-iakobma, Sahis karze mravali qarTveli imyofeba, romlebic did gavlenas axdenen Sahis sagareo politikaze, kerZod, osmaleTTan mimdinare omebze. Sahs ganzraxuli aqvs daibrunos Tavrizi da osmalebis mier dapyrobili sxva adgilebi. Sahi maSin daiwyebs oms, roca darwmundeba, rom imperatorma rudolfma dapireba Seasrula da evropaSi didi armia Sekriba. winaaRmdeg SemTxvevaSi, Tu igi TavdacviTi omiT dakmayofildeba, maSin Sahic Tavs Seikavebs, qarTvelebic SeteviTi omisadmi interess dakargaven da amiT mxolod evropelebi dazaraldebiano. praRidan gagzavnil moxsenebaSi veneciis elCi werda, rom mama iakobi imperatorma miiRo. iakobma imperators gadasca Sahisa da qarTveli mefeebis werilebi. man audienciis dros ganacxada, rom Tan hqonda papisaTvis gankuTvnili werilebic, romlebic misTvis unda gadaeca piradad Sexvedris dros. svimon mefis mier papisaTvis gagzavnil werils m. TamaraSvilma* miakvlia. werilSi papis xotbis Sesxmaa da zogadad aRniSnulia im ganuwyveteli da xangrZlivi brZolis Sesaxeb, romelsac qarTlis mefe osmalebis winaaRmdeg awarmoebda. svimoni iqve dasZens: `vidre pirSi suli midgia, xels ar aviReb osmalebis winaaRmdeg omze~. werilidan ar Cans, papisagan svimon mefe konkretulad ras iTxovda. mas, amis Sesaxeb, ter-iakobisaTvis sityvierad dauabarebia. `Cveni gulis yvela natvras mRvdeli ter-iakobi moaxsenebs Tqvens siwmindesa,~ _ werda svimon mefe. ter-iakobi 1597 w. 20 seqtembramde praRaSi darCa, Semdeg romisken gaeSura. misi papTan Sexvedridan mxolod is viciT, rom kaTolikuri samyaros meTaurma moiwona iran-saqarTvelos politikur mesveurTa saqmianoba antiosmaluri ligis SeqmnisaTvis. imave dros, man elCs ganucxada, rom imisaTvis, raTa praqtikulad momxdariyo dasavleTis saxelmwifoebis osmaleTis winaaRmdeg darazmva, Sahs Tavisi elCebi unda gaegzavna espaneTisa da safrangeTis mefeebTan, italiisa da germaniis mTavrebTan. Sahs isic unda SeeTvala dasaxelebuli mefemTavrebisaTvis, rom mas, Tavis mxriv, kavSiri hqonda qarTlis mefe 36 svimonTan da ruseTis mefesTan da rom isini jaris gamoyvanas Sehpirdnen. papma ter-iakobs gulaxdilad uTxra, rom misi gavlena qristian mefeTa karze susti iyo da ukeTesi iqneboda, Tu iranisa da saqarTvelos mefeebi TavianT elCebs uSualod evropis mefeTa karze gaagzavnidnen. evropis saxelmwifoebis raime ideisaTvis SekavSireba maSin SeuZlebeli iyo. evropis saxelmwifoebs Soris gadaulaxavi winaaRmdegobebi (religiur-ideologiuri, politikuri, ekonomikuri, teritoriuli) arsebobda. espaneTi xan iaraRiT, xan diplomatiuri saSualebebiT ebrZoda inglissa da safrangeTs, germaniis protestant mTavrebs da jer kidev ar dasrulebuliyo misi brZola niderlandebis respublikasTan. dramatuli iyo italiis respublikebisa da samTavroebis urTierTSorisi urTierToba, ar iyo Tanxmoba aRmosavleT evropaSic. habsburgebs* mudmivi teritoriuli dava hqonda Tavis aRmosavlel mezoblebTan. evropis saxelmwifoebs Soris seriozuli winaaRmdegoba arsebobda osmaleTis sakiTxis gamo, es umTavresad gamowveuli iyo osmaleTis samflobeloebTan vaWrobiTa da iq gamavali umniSvnelovanesi savaWrosaqaravno gzebiT sargeblobisaTvis brZoliT. sargeblobda ra sulTnisagan miniWebuli savaWro privilegiebiT (kapitulaciebi), safrangeTi yovelTvis Tavs ikavebda antiosmaluri politikis gatarebisagan. safrangeTis aseT pozicias osmaleTis mTavroba didad afasebda. aRmosavleTis antiosmaluri koaliciis wevrebisaTvis gasagebi iyo, rom evropidan raime seriozuli daxmarebis imediT yofna ar SeiZleboda. Sah abasi aqtiur moqmedebaze gadavida. 1597 wels man sastikad daamarcxa ozbegebi (uzbekebi) da qurTebi, romlebic osmaleTis mokavSireebad gamovidnen. Sahi osmaleTTan momavali omisaTvis zurgs imagrebda da did warmatebasac miaRwia. amave dros, Sah abasi `realurad afasebda aRmosavleTis ligas. man ufro gaacxovela svimon mefesTan urTierToba, xolo alaqsandre mefeze, axlac ruseTisaken rom iyureboda, zemoqmedeba gaaZliera. 1598 wels svimon mefem, Sah abasTan SeTanxmebiT, osmaleTTan omi ganaaxla. es ukve 1595 wlis SeTanxmebis garkveuli nawilis realizaciis dasawyiss niSnavda. marTali ar iyo moskovis elCi aTanase vlasievi, roca imperator rudolf II-is karze ikvexnida: svimon mefem osmaleTTan brZola mefe boris godunovis* brZanebiT daiwyoo. sainteresoa, Sahs ras miscemda mxolod qarTlis samefos mier dawyebuli brZola maSin, roca yizilbaSebi garkveul dromde Tavs ikavebdnen osmaleTTan omis dawyebaze. savaraudoa, Sah abass, Wkvian politikoss, svimonis mier dawyebuli brZola Semdegi miznebisaTvis sWirdeboda: 1) moesinja osmalTa Zalebi; 2) evropis saxelmwifoebisaTvis eCvenebina, rom aRmosavleTis koaliciam moqmedeba 37 daiwyo; 3) qristiani mefe svimonis mier, osmaleTis winaaRmdeg omis dawyebas SeiZleboda STabeWdileba moexdina evropis saxelmwifoTa meTaurebze da imaTac samxedro moqmedeba daewyoT. svimon mefem omis dasawyebad SemTxveviT ar SearCia 1598 weli. am dros osmaleTs mniSvnelovnad garTulebuli saSinao mdgomareoba hqonda. mimdinareobda saxalxo ajanyebebi. svimon mefem mokle droSi mniSvnelovan warmatebas miaRwia. man, pirvel rigSi, Tbilisis gaTavisufleba ganizraxa da 45 dRe mis misadgomebTan dahyo, magram warumateblad. vaxuSti batoniSvilis* mixedviT ki, am dros Tbilisi qarTvelebs epyraT. `svimon... aRiRo cixe loreca da daipyra TviT, movida tfiliss da daezava rostoms imerTa mefesa*~. qarTlis cxovreba ki gvamcnobs, rom svimonma `kualad daipyra cixe lorisa, Semoiqca da movida Tvisad saxlad~; `daipyra lore da warmovida gamarjvebuli saxid Tvisad~. rodesac evropul cnobas da qarTul cnobebs vadarebT vaxuSti batoniSvilis naTqvams, Cans, rom Tbilisi kvlav osmalebs ekavaT. 1599 wlis 18 aprils stambolidan miRebuli informaciis safuZvelze, imave wlis 21 maiss fugeris* gazeTi werda: `svimonma, saqarTvelos Zlierma xelmwifem da mbrZanebelma, iranis SahTan dadebuli SeTanxmebis safuZvelze, daiwyo brZola erTi mniSvnelovani cixe-simagris winaaRmdeg, romelic kargad iyo aRWurvili qvemexebiT. igi ferhad faSam aago da ukanaskneli omis dros iranis winaaRmdeg iyenebda~. vfiqrob, laparakia svimon mefis mier taSiris* umniSvnelovanes strategiul punqtze lores cixe-simagreze. zemoT minadois gadmocemas gavecaniT, rom ferhad faSam lores cixe aRadgina, Sig 7-8 aTasiani garnizoni da 200 qvemexi Caayena. sainteresoa, rom evropeli damkvirveblebi svimon mefis warmatebebs ukavSirebdnen osmaleTSi dawyebul saxalxo ajanyebebs, kerZod, husein faSas ajanyebas. 1599 wlis 15 oqtombris cnobiT, `svimoni, saqarTvelos mbrZanebeli, srul mxardaWeras iRebda husein faSisagan, romelmac svimonTan moavlina warCinebulTa delegacia da didZali fuli gamougzavna Tavisi gamosaxulebiT~. svimon mefesa da ajanyebul anatolielebs Soris kavSirze miuTiTebs sxva wyaroc, romelSic naTqvania, rom, rodesac datyvevebuli svimoni arzrumSi Caiyvanes, iq droebiT gaaCeres, radganac anatoliaSi* osmaleTis sulTnis winaaRmdeg ajanyebulTa xelmZRvanelma yara iazijim (1599-1603) gadawyvita, svimon mefe tyveobidan gamoexsna. man Tavis TanamebrZolebs ubrZana, svimoni moenaxaT, mcvelebisaTvis moetacaT da masTan mieyvanaT. amasve aRniSnavs somexi istorikosi araqel davriJeci*. somexi istorikosis sityviT ki, gzad mimavali svimoni sulTnis winaaRmdeg ajanyebulma arzrumis mmarTvelma iaziCma Seipyro. 38 anatoliaSi mimdinare ajanyebebma svimon mefes moqmedeba gauadvila. Sahma maSinve Seafasa Seqmnili viTareba da qarTlis mefe arzrumis dasapyrobad waaqeza. italiuri Jurnalistikis fuZemdebeli bernardino bekari 1599 wels werda, rom `arc aziaSi midis Turqebis saqme kargad. saqarTvelos mefe svimoni 20 aTasi arkebuzeriT da 5 aTasi mxedriT SeiWra arzrumis mxareSi, sadac yvelaferi cecxlsa da maxvils misca, daipyro oTxi qalaqi da xelT igdo mravali qvemexi~. imave wlis 8 oqtombers fugeris gazeTi werda: `svimon mefes SeeZlo didi warmatebisaTvis mieRwia da osmalTa teritoriebi aziaSi daepyro, radgan adgilobrivi faSis mier gamogzavnil samxedro nawilebs svimonis winaaRmdeg brZola ar surdaT~. zemomoyvanili cnobebis garda, sxva raime sabuTi, svimon mefis anatoliel ajanyebulebTan urTierTobis an arzrumze misi Tavdasxmis Sesaxeb, ar gagvaCnia. lores dapyrobis Semdeg, svimon mefem osmalebisagan Zlier gamagrebul gors Seutia. cixeSi osmalebTan erTad gamuslimanebuli mesxebic imyofebodnen. alya cxra Tves gagrZelda. mecixovneni sursaTis naklebobas ganicdidnen, magram cixidan gamosvlas ver bedavdnen. gaWirvebam mainc Tavisi gaitana da 500 osmalo cixidan gamovida, axlomaxlo soflebi moarbia da didZali sursaTi da pirutyvi iSova, magram maT cixeSi Sesvla veRar moaswres. batoniSvilma goCam 500 gamorCeuli mebrZoliT gza gadauWra da mravali amowyvita. am warmatebis Semdeg svimon mefem kidev ufro gaamkacra alya, magram goris aReba mainc ver SeZlo. maSin man cbierebas mimarTa: 1599 wlis didmarxvis dReebSi mefem alya moxsna da gors gaecala. osmalebma icodnen, rom qristianebi didmarxvis dReebSi omsa da SuRls moeridebodnen da sifxizle moadunes. mefem farsadan ciciSvilsa da sulxan TurmaniZes daavala, TavianT mamulebSi kibeebi daemzadebinaT da laSqaric mzadyofnaSi hyolodaT. dasaxelebulma Tavadebma mefis brZaneba Seasrules da daTqmul dros cixes frTxilad mieparnen. cixeSi dabanakebulma osmalebma jaris miaxloeba maSin gaiges, roca igi ukve qalaqSi Sesuliyo da egreT wodebul CaxruxaZis saydarsac ascileboda. roca osmalebma gangaSi atexes, qarTvelebi kibeebiT ukve cixeSi gadasuliyvnen da SigniT ibrZodnen. osmalebi da mesxebi dilamde winaaRmdegobas ganagrZobdnen. roca darwmundnen, rom brZolis gagrZelebas azri aRar hqonda, mefes `uvneblobas Semoexvewnes da zogni mesxni igive cixeSi oqonis xats Seexvewnes da mefes saficari sTxoves~. mefem Tavisi Zmis _ vaxtangis xeliT, Sewyalebis sigeli gaugzavna. ufro metic, `yvelas cxeni da saxarjo misces da sagzali da jari Tan gaatanes rom gzaze aravin ar awyinos rame~. cixeSi naSovni nadavlis erTi nawili mefem Tavis 39 mebrZolebs dauriga, xolo is rac sulTnis qonebad iTvleboda, Tavis Zmas vaxtangs ubrZana samefo sakuTrebad gadaeqcia. goris gaTavisuflebis Semdeg, gaTavisuflda mTeli qarTli. qarTlsa da samcxe-saaTabagoSi antiosmaluri ajanyeba daiwyo. sulTnis karze saTanadod Seafases saqarTveloSi Seqmnili mdgomareoba da sagangebo zomebi gaatares: saswrafod Catarda mobilizacia da saqarTveloSi didi jari gamogzavnes jafar-faSas meTaurobiT. svimonma Tavisi ojaxi goridan mejvrisxevSi gadaiyvana, ufliswuli giorgi didi jariT gorSi datova da misi dacva daavala. TviT mefe, jaris Sesagroveblad sabaraTianoSi wavida, magram Segroveba ver moaswro, farcxisTan damarcxda da osmalebma daatyveves. beri egnataSvilis mixedviT, mefe gasca kaxaber yorRanaSvilma, romelic Semdeg sabaraTianos amirspasalarma, svimon mefis erTgulma saCino baraTaSvilma Seipyro da geliyaris kldidan gadaagdo. kldidanan dagorebuli yorRanaSvili Turme mReroda: `yorRanas-Ze qarafinda, xeli hkres da gadafrinda.~ somexi istorikosis araqel davriJecis mixedviT, svimoni tyveobaSi aRmoCnda Semdegnairad: `im mxares sadac simoni imyofeboda, Turqebs sruliadac ar hqondaT eWvi, rom simoni iq iqneboda: nadavlis wadiliT Turqebis laSqars gamoeyo erTi razmi da im mxares gaemarTa. maT dainaxes erTi qarTveli, Seipyres igi, cota win wavidnen, simonis razmi dainaxes da tyves hkiTxes misi vinaoba. rodesac misgan gaiges, rom TviTon simoni iyo, Tavzardacemuli mahmadianebi ukan gabrundnen da saCqarod swrafmrbeni cxeniT kaci afrines banakSi da es ambavi mTavarsardal jafars Seatyobines. mas Zlier gauxarda da bevri mamaci vaJkaci gaamxneva da gagzavna. isinic wavidnen, Seipyres simoni da masTan miiyvanes. simons misvlisTanave Sesaxvedrad win miegeba jafari. Semdeg [Turqebma] TavianT enaze xmamaRla RaRadiT adides ufali~. radgan jafar faSas moaxsenes, rom gorSi mdgomi giorgi ufliswuli mamis gaTavisuflebas Seecdebao, osmalebi aiyarnen da svimonic Tan waiyvanes. jafarma maSinve kaci afrina stambolSi da sulTans svimonis datyveveba acnoba. meore dRes, naSuadRevs, roca svimon mefis datyvevebis ambavi gorSi movida, batoniSvili giorgi cxenosanTa razmiT osmalebs daedevna, magram amaod. datyveveba im patara qarTuli samefos mefisa, romelic 12 wlis ganmavlobaSi mosvenebas ar aZlevda TiTqmis mTeli axlo aRmosavleTis dampyrobel osmalebs, sulTanma udides warmatebad CaTvala da brZana mTeli saxelmwifos qalaqebSi quCebi moerToT da sami dRis ganmavlobaSi yvela lxenas miscemoda. sulTanma isic brZana, rom svimoni masTan mieyvanaT. 40 1600 wlis 21 ivniss svimon mefe stambolSi Caiyvanes da iedi kules* cixeSi moaTavses. batoniSvili giorgis da Sah abas I-is cdam, daexsnaT svimon mefe tyveobidan, Sedegi ar gamoiRo: `qarTvelT dauwyes xonTqars xvewna da mefis svimonis gamoSveba eajnes (exvewes _ e.m.). mravali Zvirfasi Tvalmargaliti da gaugzavnes da giorgi mefis Svili daviT mZevlad mihgvares, rom svimon wamoiyvanon~. SemdegSi saqarTveloSi xma gavrcelda giorgi X-is ufrosi vaJis daviTis dakargvis Sesaxeb. daviTi, erTi franguli wyaros cnobiT, 1609 wels 14 wlisa iyo mas axasiaTebs, rogorc Wkviansa da keTili bunebis axalgazrdas. sainteresoa, rom svimon mefis daxsnisaTvis energiulad iRwvoda misi meore SviliSvili, ulamazesi TinaTini, romelic sparsul da evropul wyaroebSi cnobilia gulCara (gulCahras) saxeliT. gulCara, daviTis da iyo. gulCaram, marTalia, svimon mefis gaTavisufleba ver SeZlo, magram diplomatis didi niWi gamoamJRavna. gulCaras stambulSi aseTi saqmianobis Sedegi iyo, rom erTi piroba sulTnis karma svimon mefes iran-osmaleTs Soris dazavebis mogvareba daavala da mxolod amis Semdeg hpirdeboda tyveobidan gaTavisuflebas. svimoni da gulCara stambolidan erTi kviris wasulebi iyvnen iranis mimarTulebiT, roca sulTanma ahmed III-m (1603-1617) gadawyvetileba Secvala da svimoni ukan daabruna, gulCaram ki gza gaagrZela. man Sah abass svimonis werilebi wauRo, romlebSic zavis dadebis aucileblobasTan erTad saqarTvelos Sesaxebac iqneboda Txovna da moTxovnac. sazavo molaparakeba, romlis Suamavladac gulCara gamodioda, sakmaod gagrZelda. amasobaSi, 75 wels miaxlovebuli svimon mefe tyveobaSi gardaicvala 1611 wels. gulCaras diplomatiuri moRvaweobis Sedegad, 1612 wlis 20 noembers stambulSi iran-osmaleTis zavi daido. amgvarad, qarTuli wyaroebis cnobebi svimon mefis gardacvalebis Sesaxeb simarTles ar asaxavs. erT-erTi qarTuli qronikebis mixedviT, svmon mefe `iediyulaSi daatyveves, sami weliwadi iq iyo, gamoiyvanes da meidanzed Tavi gaagdebines~; sxvagan ki vkiTxulobT: `svimon mefe edikuleSi mokles da batonis Svili daviT daikarga~. svimon mefis neSti stambolidan Camoasvena gorelma vaWarma diakvniSvilma. svimoni didi pativiT mcxeTaSi dakrZales. svimon mefis politikuri da samxedro asparezidan wasvlam sagrZnoblad daasusta saqarTverlos antiosmaluri Zala. jer osmalebis mier svimon mefis datyvevebiT, Semdeg yizilbaSebis mier aleqsandre mefis daRupviT, dasrulda saqarTvelos antiosmalur koaliciebSi monawileobis xangrZlivi, saukunenaxevriani periodi. iranisa da osmaleTis moZalebis pirobebSi, saqarTvelos samefosamTavroebma karga xniT dakarges damoukidebeli sagareo politikis 41 gatarebis unari. qarTl-kaxeTi yizilbaSTa TareSisa da ZmaTa Soris sisxlismRvreli feodaluri omebis asparezad iqca... 42 ganmartebiTi leqsikoni** amilaxori, amiraxori, miraxori (arab. amir axur – sajinibes amira) _ sasaxlis sajinibos umaRlesi moxele. igi xelmZRvanelobda sajiniboebis dakompleqtebas msaxurebiTa da cxenebiT, maT ganawilebas, movla-patronobas, ganagebda saZovrebs. feodaluri saqarTvelos centraluri samxedro uwyebis moxele _ amirspasalaris TanaSemwe, savaziros wevri. saqarTvelos samefos politikuri daSlis Semdeg, amilaxori zemo qarTlis sadroSos sardali da, rogorc wesi, goris mouravic iyo. am Tanamdebobidan warmodga TavadTa gvari amilaxvari. arkebuzeri _ fiTiliani Tofi. asqeri, askeri _ Turqi jariskaci. aRa (Turq.-spars. _ batoni, mepatrone) _ oficialuri wodeba osmaleTis imperiaSi. sasaxlis calkeuli kategoriebis msaxurTa meTaurebis saxelwodeba. aRali _ urmebis, sazidrebis qaravani. begi, bei, beki (Turanuli meufe, batoni) _ feodalebis Suasaukunovani wodeba Sua da axlo aRmosavleTis qveynebSi. beglarbegi _ begTa-begi, faSa, vilaieTis samoqalaqo da samxedroadministraciuli saqmeebis gamgebeli. divani (spars. Canaweri, wigni, kancelaria, dasaswrebi adgili) _ osmaleTis saxelmwifoSi saxelmwifo uwyeba Sedgeboda ministrebisa da warCinebulebisagan. dukati (ital. dukato < duka hercogi) _ Zveleburi vercxlis, Semdeg oqros moneta (3,4-3,5 gr). italiaSi gaCnda 1140 wels da Semdeg iWreboda mraval dasavleTevropul qveyanaSi. erchercogi (germ. erzherzog) _avstriaSi da Semdeg avstriaungreTSi habsburgebis samefo gvaris princebis tituli; am titulis mqone piri. vaziri, veziri (arab. vazirun TanaSemwe, meSveli ministri) _ ministrebisa da didmoxeleTa tituli, umetesad musulmanur saxelmwifoSi. sulTnis upirvelesi moxele. laSqrobis dros Seiararebul Zalebs meTaurobda. igi ganagebda qveynis saSinao da sagareo saqmeebs, Tanamdebobebze daniSvnasa da gadayenebas da sxva. gaerTianebul feodalur saqarTveloSi veziri (vaziri) xelmZRvanelobda centralur saxelmwifo mmarTvelobis erT-erT uwyebas. vali _ olqis mmarTveli. osmaleTSi vilaieTis gamgebels vali ewodeboda. vilaieTis vali, beglarbegi, mir-mirani, emirTa emiri sinonimebi iyo. vali iyo mosazRvre teritoriebis gamgebeli. es iyo umaRlesi Tanamdeboba feodalur aRmosavleTSi. qarTl-kaxeTis mefeebi iranis Sahisagan valis titulis matareblebi iyvnen. 43 velaieTi (vilaieTi) _ qveyana, olqi, osmaleTSi, yvelaze msxvili administraciuli erTeuli. vilaieTis samxedro da administraciul saqmeebs beglarbegi ganagebda da faSis tituli hqonda. iuqi _ tvirTi, sapalne, tyavis tomara. lala (spars.) _ vaJis aRmzrdeli mamakaci, mzrunveli. liva _ 1. droSa, 2. sadroSo. ix. sanjayi. mejlisi (arab. majlis) _ sxdomis adgili, sabWo, parlamenti. negocianti (laT. negitians, negotiantis – vaWari) sabiTumo vaWari, komersanti, ormelic msxvil savaWro saqmeebs awarmoebs, ZiriTadad sxva qveynebTan. rayami (arab. rayam – werili, naweri, damwerloba) dokumentis aRmniSvneli termini XVII-XVIII saukuneebis saqarTveloSi. robai _ specialuri sazomiT dawerili oTxstriqoniani leqsi. sanjay-begi _ sanjayis mmarTveli da laSqrobis dros sanjayis feodaluri laSqris meTauri. sasTauli _ sasTumali, TavqveS dasadebi, Tavis misadebi (baliSi, muTaqa). sqizmatikosi – (berZn. ganxeTqileba) _ ganxeTqilebis Semomtani kaTolicizmsa da marTlma-dideblobas Soris. am SemTxvevaSi berZnuli marTlmadideblobis mimdevari. uSuri _ gadasaxadi, romelic gadaixdeboda baRebze, venaxebze, bostnebze, marcvleulis kulturebze, Taflze, Tevzis Weraze da sxva. yizilbaSi _(Turq. kizil-wiTeli da bas-Tavi) _ niSnavs `wiTelTava~-s. aseTi saxeli Seerqva iranis sefianTa Sahebis qveSevrdomebsa da jarebs, romlebic wiTeli feris Tavsaburavs atarebdnen. SemdegSi yizilbaSi saerTod Seerqva yvela Siituri gagebis islamis matarebels. winadacveTa _ wes-Cveuleba iudaistur da muslimanur qveynebSi, romlis Tanaxmad kveTdnen mamris asos kanis bolos. iudaizmis mimdevrebi winadacveTas ukeTeben Cvilebs, xolo muslimanebi 7-10 wlis asakis biWebs. 44 geografiul da sakuTar saxelTa ganmartebani* alamuTis cixe (`arwivis bude”) _ mdebareobda elbrusis mTebSi, yazvinis maxloblad. iTvleboda erT-erT miuval cixed. igi zogierT werilobiT wyaroSi kahkahes saxeliTac ixseneba. anatolia (Turq. Anadolü < berZn. Anatole _ aRmosavleTi) _ Tanamedrove TurqeTis aziuri nawili, romelsac ZvelTaganve uwodebdnen mcire azias. anonimi venecieli _ ucnobia misi biografia. savaraudoa is Tan axlda osmalTa jars da uSualo damkvirvebeli iyo im movlenebisa, romlebic iran-osmaleTis oms da masSi qarTvelebis monawileobas, saqarTveloSi datrialebul ambebs Seexeba. man gansakuTrebiT kargad icis osmalTa laSqarTan dakavSirebuli ambebi. SeiZleba mas informatorad hyavda osmaleTis mTavarsardlobasTan axlos myofi piri. anonimi cdilobs iyos obieqturi da misi cnobebi gansakuTrebuli sizustiT gamoirCeva. anri III _safrangeTis mefe (1574-1589). arzrumi, erzerumi _ qalaqi Crdilo-aRmosavleT TurqeTSi. Zvelad erqvaQTeodosiopolisi, imperator Teodosius II-is pativsacemad, qarTulad karnu-qalaq uwodebdnen. 1522 wels arzrumi osmalebma daipyres, iq sabeglarbego daarses da amierkavkasiis winaaRmdeg omis placdarmad gadaaqcies. beri egnataSvili _ XVIII s. qarTveli istorikosi, vaxtang VI-is mier `qarTlis cxovrebis“ gagrZelebis dasawerad Seqmnili komisiis wevri da SesaZloa xelmZRvanelic. basiani _ provincia istoriul samxreT-dasavleT saqarTveloSi, md. araqsis saTaveebis raionSi. basiani saukuneebis ganmavlobaSi davis sagani iyo somxeTTan, iranTan, romTan, bizantiasTan, 1545 wels osmalebma daipyres, XVII saukunidan igi arzrumis vilaieTis erT-erTi sanjayia. baSiaCuki (TavSiSveli) _ ase eZaxdnen Turqebi imerlebs, radgan isini Tvze patara, momrgvalo, brtyel fafanakebs atarebdnen. teqstSi igulisxmeba imereTis mefe levani (1583-1590). boris godunovi _ warmoSobiT aznauri, romlis winapari iyo TaTari murza. igi qorwinebis gziT samefo karze dawinaurda. male misi da SeirTo ufliswulma Tedorem, romlis gamefebis (1584 w.) Semdeg, 1587 wlidan saxelmwifos erTpirovnulad marTavda. uSvilo Tedores gardacvalebis Semdeg (1598 w.) is mefed airCies. mis dros ruseTma mniSvnelovnad ganimtkica poziciebi kavkasiaSi. 1587 wels kaxeTis samefom moskovTan mfarvelobis xelSekruleba gaaforma. godunovi gardaicvala 1605 wels. 45 ganja _ azerbaijanis vaWroba-xelosnobis da kulturis didi centri TiTqmis mTeli Sua saukuneebis ganmavlobaSi masTan mWidro kavSiri hqonda saqarTvelos da zogjer mis dapyrobasac cdilobda. gremi _ feodaluri xanis kaxeTis erT-erTi savaWro-ekonomikuri da kulturis centri, 1466 wlidan kaxeTis samefos dedaqalaqi. 16141616 wlebSi Sah abasis laSqrobebis Sedegad, gremi daingra da gaukacrielda. mis dacemaSi mniSvnelovani roli iTamaSa agreTve daRestnelebis gamudmebulma Tavdasxmebma. damaski (damasko) _ siriis arabTa respublikis dedaqalaqi. mis Sesaxeb cnobebi modis Zv. w. XVI saukunidan. es qalaqi Sua saukuneebSi muslimanuri kulturisa da aRmosavluri qristianobis erT-erTi mniSvnelovani centri iyo. darubandi, derbendis kari _ cnobili qalaqi daRestanSi, kaspiis zRvis sanapiroze. diarbaqiri _ qalaqi samxreT-aRmosavleT TurqeTSi, md. tigrosis napirze. don xuan de persia (uluR beg baiaTi) _ sparseli didebuli, Sah abasma 1599 wels daniSna espaneTSi gagzavnili elCobis mdivnad. man qristianoba miiRo, dairqva don xuan de persia (misi naTlia iyo dedofali margarita avstrieli) da espaneTSi darCa. don xuanis dRiurebis safuZvelze daiwera misi `relacioni~, romelSic sayuradRebo cnobebia saqarTvelozec. eCmiaZini _ somxur-grigorianuli eklesiis centri da yovelTa somexTa kaTalikosis rezidencia. valaxeTi, valaxia _ rumineTis Zveli saxeli. vani _ qalaqi aRmosavleT TurqeTSi, vanis tbis aRmosavleT napirTan. XVII saukuneSi igi osmalebma daipyres. vaxuSti batoniSvili (bagrationi, 1696-1757) _ qarTveli geografi, istorikosi da kartografi, vaxtang VI-is Svili, icoda mravali ena, aqtiurad monawileobda qarTlis samefos politikur cxovrebaSi. 1722 wels vaxtang VI-is ganjaSi yofnis dros, vaxuSti qarTlis gamgebeli iyo. igi vaxtangs gahyva ruseTSi 1724 wels, moskovSi dasaxlda da aqve daamTavra Tavisi SesaniSnavi Txzuleba `aRwera samefosa saqarTvelosa~, romelSic gadmocemulia saqarTvelos istoria uZvelesi droidan XVIII saukunis pirvel naxevramde. naSromSi gansakuTrebuli adgili ukavia saqarTvelos politikuri da eTnikuri erTianobis ideas. TamaraSvili mixeil (eriskacobaSi _ aleqsandre) _ qarTveli istorikosi da sazogado moRvawe. igi daibada 1858 wels axalcixeSi da aqve miiRo piveldawyebiTi ganaTleba, Semdeg ki swavlobda konstantinopolSi qarTul saswavlebelSi, espaneTSi sasuliero seminariaSi, parizis wm. lazares did sasuliero saswavlebelSi. m. 46 TamaraSvilma evropis udides arqivebSi gamoavlina saqarTvelos istoriis amsaxveli didZali dokumenturi masala, romelis safuZvelzec daiwera misi Sesanisnavi wignebi _ `istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris~ (gamoqveynda TbilisSi, 1902 w.), `pasuxad somxis mwerlebs, romelnic uaryofen qarTvelTa kaTolikobas~ (Tbilisi, 1904), `saqarTvelos eklesiis istoria~ (gamoica romSi frangul enaze, 1910 w.). igi gardaicvala 1911 wels italiis qalaq CivitavekiaSi, saidanac misi neSti 1978 wels gadmoasvenes saqarTveloSi. iedi kule (Turq. yedi –Svidi da kule – cixe, e.i. SvidkoSka, Svidburjiani cixe) _ mdebareobs stambolis amave saxelwodebis ubanSi, marmarilos zRvis napiras. elCebs, vezirebs da maRali Tanamdebobis im damnaSaveebs, romlebsac sikvdili hqondaT misjili, am cixeSi aTavsebdnen. sikvdiliT dasjis adgilad SerCeuli iyo imperator Teodosis mier aSenebuli TaRis marcxniv mdebare marmarilos koSki. iese (isa-xani) _ levan mefem, qarTlSi yizilbaSebis ukanaskneli Semosevis dros (1556 w.) Sahs daxmareba ar gauwia da SiSobda, rom Sahi amis gamo Surs iZiebda. SurisZiebis Tavidan asacileblad man, 1558 wels, Tavisi vaJi iese didi saCuqrebiT yazvins gagzavna. igi Sahma gaamahmadiana 1559 wels da levan mefis taxtis mociled amzadebda, magram iesem Sahs imedi ver gaumarTla. man 1562 wels islami uaryo da gaqceva scada, magram Seipyres da imave wlis 23 dekembers alamutis cixeSi Casves. iese kaxeTSi dabrunda 1580 wels. is qristianad gamouSvia mohamed xodabandas, magram mcire xnis Semdeg gardacvlila. ivane IV (mrisxane) _ daibada 1530 wels. is sruliad patara, 1533 wlidan gaxda moskovis mTavari, xolo 1547 wels igi gamocxadda ruseTis pirvel mefed. man mezobelTa teritoriebis dapyrobiT gaafarTova ruseTis saxelmwifo. mis sagareo politikaSi mniSvnelovani adgili ekava kavkasiasTan da iranTan urTierTobas. ivane IV gardaicvala 1584 wels. isqander munSi _ XVI-XVII saukuneTa iraneli istorikosi. misi Txzulebebia `qveynis damamSvenebeli abasis istoria da gagrZeleba abasis qveynis damamSvenebeli istoriisa~, romelSic mocemulia mniSvnelovani cnobebi saqarTvelos istoriisaTvis. kahkaha ix. alamuTi. levani (avgiorgis Ze) _ kaxeTis mefe (1518/20_1574). levanma 1520 wels daamarcxa qarTlis mefe daviT X da amis Semdeg es ukanaskneli iZulebuli gaxda ecno kaxeTis samefos damoukidebloba. levani aRiarebda iranis Sahisadmi vasalur damokidebulebas da exmareboda Tavisi SeiaraRebuli ZaliT. iranTan urTierTobis gamwvavebis Semdeg, levani Seecada ruseTTan daaxloebas da misgan daxmarebis miRebas. lore _ Sua saukuneebis cixe-qalaqi da istoriuli mxare taSirSi (axlandel somxeTSi). igi mefe daviT aRmaSenebelma 1118 wels 47 saqarTvelos saxelmwifos SemouerTa. am droidan igi saqarTvelos amirspasalaris samyofi gaxda. luarsab ufliswuli, SemdegSi qarTlis mefe luarsab II (16061615). man Tavi gamoiCina taSiskaris brZolaSi, 1609 wels, 1611 wels colad SeirTo giorgi saakaZis da, romelsac Tavadebis moTxovniT male gaeyara. 1614 wels Sah abasis qarTlSi Semosevis Semdeg, luarsab mefe imereTSi gadavida da osmaleTs daxmareba sTxova. 1614 wlis oqtomberSi qarTlSi dabrunda da SahTan mivida, raTa samefo aoxrebisagan exsna. Sah abasma is iranSi waiyvana da gamuslimaneba mosTxova, magram uari miiRo, ris gamoc jer cixeSi gamoamwyvdia, Semdeg ki Sirazis cixeSi sabliT moaSTves. marTlmadideblurma qarTulma eklesiam luarsab II wmindanad Seracxa. maraSi _ qalaqi samxreT TurqeTSi, maraSis vilaieTis administraciuli centri. minadoi jovani tomazo _ jovani tomazo minadoi, veneciis saelCos eqimi konstantinopolSi XVI s. meore naxevarSi. man dagvitova uZvirfasesi cnobebi 1578-1590 wlebSi sparseT-osmaleTs Soris mimdinare omisa da saqarTvelos teritoriaze warmoebuli brZolebis Sesaxeb. mas Tavisi profesia saSualebas aZlevda, gascnoboda mraval pirovnebas, maT Soris qarTvelebsac. rostomi _ imereTis mefe (1590-1605). roca igi giorgi II gurielma osmalTa daxmarebiT Camoagdo, manuCar dadianTan gaiqca da misi daxmarebiT taxti daibruna. imereTis samefos SemoerTeba undoda svimon I-s, amitom is imereTSi jariT gadavida, magram ofSkviTis brZolaSi 1590 wels rostomma gaimarjva da sabolood taxti daimkvidra. amis Semdeg svimon mefem scno rostomis xelisufleba. saSamxlo _ am terminiT moixseniebdnen daRestnis gaerTianebaSi Semavali yumuxebis, lakebis, darguelebis mmarTvelebs. somxiTi _ Sua saukuneebis samSvildisa da xunanis saerisTavoebis saxelwodeba, sadac SemdegSi warmoiSva saTavadoebi, maT Soris, sabaraTianoc, romelic xSirad qarTul saistorio literaturaSi somxiT-sabaraTianod iwodeba. taSiri _ ix. lore. transilvania _ istoriuli olqi Crdilo rumineTSi, romelic 1541 wlidan osmaleTis sulTans daemorCila, magram igi mainc ganagrZobda damoukideblobisaTvis brZolas. tripoli _ libiis dedaqlaqi, xmelTaSua zRvis sanapiroze, 15511911 wlebSi iyo osmaleTis imperiis SemadgenlobaSi. farsadan gorgijaniZe _ qarTveli politikuri moRvawe, istorikosi, daibada 1626 wels gorSi, aRizarda qarTlis mefe rostomis karze da mefis didi ndobiT sargeblobda. rostomis 48 davalebiT, jer kidev sruliad axalgazrdam, ramdenjerme imogzaura iranSi. gardaicvala daaxloebiT 1696 wels (an 1710 wels). fugeri, fugerebi _ samxreTgermanel msxvil vaWarTa da bankirTa saxli XV-XVII saukuneebSi. ukve XVI s hqondaT gazeTi. yazvini _ qalaqi Crdilo-dasavleT iranSi, 1548-1598 wlebSi iyo sefianTa saxelmwifos dedaqalaqi. yarsi _ uZvelesi qalaqi Crdilo-aRmosavleT TurqeTSi, romelic qarTul wyaroebSi moxseniebulia karis saxelwodebiT. 1205-1206 wlebSi qarTulma laSqarma daikava da Tamar mefem samefo qalaqad gadaaqcia. XVI saukunidan osmalebis mflobelobaSia. yirimis saxano _ TaTarTa feodaluri saxelmwifo yirimSi XVXVIII saukuneebSi. SaiTanyala _ qarTuli cixe-simagris, qajis cixis, (`SaiTan yala~) Turqulad Targmnili saxelia. igi idga axalcixis maxloblad cicabo kldeze. Saqi, Seqi _ azerbaijanis uZvelesi qalaqTagani, romelsac axla nuxa hqvia. Sirvani _ istoriuli qveyana axlandeli azerbaijanis CrdiloaRmosavleT nawilSi, kaspiis zRvis sanapiroze. julfa _ mniSvnelovani somxuri savaWro qalaqi mdinare araqsze. iran-osmaleTis omis dros Sah abasma 1604 wels udabur adgilad gadaaqcia aRmosavleTi somxeTi, Sah abasis jarebma mTlianad ayares julfisa da naxCevanis mosaxleoba da iranSi gadaasaxles. habsburgebi _ avstriis mmarTveli dinastia 1282-1918 wlebSi. hasan rumlu _ XVI saukunis iraneli istorikosi, Sah Tamazis karTan daaxloebuli, monawileobda mis laSqrobebSi. man dawera 12 tomiani `umSvenieresi istoriaTagani“, romlis mxolod 2 ukanaskneli tomia Cvenamde moRweuli. bolo tomSi mocemulia cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. hasan-yala, hasan kala _ mdebareobs arzrumis CrdiloaRmosavleTiT. vaxuSti batoniSvilis mixedviT, hasan kala Zveli qarTuli provinciis basianis teritoriazea da hasan kala identificirebulia basianTan. 49 gamoyenebuli literatura da wyaroebi: • guCua v., svaniZe m., qarTveli xalxis brZola damoukideblobisa da da politikuri mTlianobis aRdgenisaTvis XVI saukuneSi. saqarTvelos istoriis narkvevebi, IV, Tb., 1973. • mamisTvaliSvili e., saqarTvelos sagareo politikuri urTierTobani XV saukunis meore naxevarsa da XVI saukuneSi (evropuli wyaroebis mixedviT), Tb., 1981. • svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istoriidan XVI-XVII ss., Tb., 1971. • tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, III, Tb., 1987. • tardi l., ungreT-saqarTvelos urTierToba XVI saukuneSi, Tb., 1980. • CoCievi v., maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierTobani XVI saukuneSi (iran-osmaleTis sazavo xelSekrulebebis mixedviT) (sadoqtoro disertacia), Tb., 1972. • Hammer J., Geschichte des osmanischen Reiches, II B Pest, 1834. • Tardy L., Le Roi Simon Ier à la lumière des sources d’Europe Centrale contemporaines de son èpoque. I partie. “Bedi Kartlisa. Revue de Kartvèlologie”, vol. 50
Documentos relacionados
erekle meoris samxedro politika
saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi. seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. ser...
Leia mais