TË Ã ONI

Awei, ipa Homoxi urihi ha garimpeiro pë naha xariru yaiyoma ihi tëhë Impacto Ambiental a
thapraremahe.Ouro athaihehaurihi a hawãriariheni ihi tëhë Impacto Ambientala kuaxoaprarioma.
Urihi a waoprama yarohe Impacto Ambiental thë ãha kua xoaprarioma.Urihi a wariai heha hapina
thë pë thai kuomahe pista pë thaihe ouro a thai heha thaka pë kãe taro mahi thapraihe inaha thë pë
thama yarohe Impacto Ambiental thë ãha hira xoakemahe inaha thë kuprarioma ihi tëhë Impacto
Ambiental thë xi wãaria xoarayoma kuë yaro napë pë Impacto Ambiental thë
ãha hira xoapraremahe. Hapao tëhë garimpeiro pë mao tëhë Impacto Ambiental
thë ãha kuonimi kuë maki garimpeiro pëha waroiki urihi a ha wariariheni Impacto Ambiental thë ãha hira xoa paxikemahe.
Awei, Yanomami thë ãpaxio.Awei, kami Yanomami yamakini Impacto Ambiental
yama thë pë pree thai hetuowi hapi naha thë pë kuu ta hetua. Yano yama pë
thai tëhë Impacto Ambiental thë pree waisipë kua hetuprario inaha kami
Yanomami yama ki ha thë pree kuë, kuë yaro hutu kana yama pë pree thai
tëhë Impacto Ambiental thë pë kupru hetuo. Awei, kua hikia, maprarioma.
Kuë yaro garimpeiro pëni yaro pë kãe pree yaxuakemahe ihi tëhë hapi naha
thë pë tukurayoma, xama a pree tukurayoma, poxe a pree tukurayoma,
amatha a pree tukurayoma, komi yaro pë tukurayoma, yuri pë maki thë pë
pree tukuo naha maakema. Garimpeiro pëni yaro pë yaxuremahe kuë yaro ai
yaro a kuoimi. Awei, thë maprarioma.
Gaucho – Weramapi u thëri - Homoxi
Awei kamiyë Yanomami yamakini Impacto Ambiental yama a rii rë taiwei Impacto Ambiental pita yama a tai
taomi. Hikari yama tai makui pata yama tai taomi, isitoripi yama xiro tai tao. Exi të ha hikari Yanomami të pëni pë
tapraihe? Ohii maopë. Ihiru pë ohii maopë, ihi rë kutaeni hikari yama a taprai tao a paimi makui yama a wawëprai
pario. Ihi tëhë yamaki yamaki kayapamou xowao. Ihi tëhë hikiprao. Exi të ha hikiprao? Hiki xirikipë. Ihi tëhë
hiki wakë hipio xowao a roxipropë. A roxiprou tëhë Impacto Ambiental a kuprario makui a kauwa korayou.
Awei, kamiyë yamaki rë kui Cachoeira do Aracá hami yamaki huu tëhë Impacto Ambiental yama kai taprai tarei
napë pëni wamareki nosiemaihe tëhë. Exi të ha yama taprai? Piaçaba yama haniprai yaro. Ihi tëhë Impacto
Ambiental a kuprou, pruka yama a haniprai yaro. Impacto Ambiental a kuprario. Napë pë rë përire kamiyë
yamaki oxeo tëhë pë përikema pë ha koponi. Ihi tëhë pista a tai xowaomahe. Pata të pëni hapa Demarcação a
taprai parirayomahe. Taprariheni hii hiki tuyëi xowaomahe. Hiki ha tuyëriheni kai wakë hipikemahe. Ihi tëhë a
roximai xowaomahe a ha roxiprai haikiroheni. Hii hi pë posi kãi hoyai xowaomahe. Inaha të pë kuwaama.
Missionário pë ya hipi kãi tai xowaomahe. Komixi hapa e henaki yahi tapraremahe. Ihi tëhë kama pëni madeira pë
napë keo xowaoma, tijolo pë kãi tai xowaomahe. Ihi tëhë Impacto Ambiental isitoripi yama tai tëka tëka yama
taprai. Ihi tëhë Impacto Ambiental yama a taprai, 4 metros tëka kuprou tëhë yama a tiraai. Awei, maprarioma.
Professor Simão, Professor Jonas, Aracá teri, Parahi teri
Awai, somitä saitä Missionário töpö walo a so makönö. Saia thaapia salo kausiati
lakati kotakimasö. Manakasö apilihi inaha tö wãnia thapalömahe. ªnate kua tä
missionário töpönö pölösöa thaapiasalo. Winipi masita täwi wãnialömahe. ªna kua
tä comara töpö walo anö mökinö pölösö a töpaki piasalo wªnipi masita tä uli
wanialömahe. ªna kua tö soldado töpö waloa nömökönö. Sanöma sama köna pola
kula hali hamö pili sowaloma kölö ªna soldado töpö ku ha sama tiso waloma kolasoma. ª
pilitiso thaö ha wªnipi hiti wania pasoma. ªna kua tä URIHI töpö waloköma. ªna tä kua
tö URIHI töpö nä wªni ipi hiti wania päläma onö kutenö ªsatö waeheta thapalöma ªna
tö kule kitö Sanöma sama kö pii kupolatö kule kitö Sanöma sama kö pii kuu polatö
kunomi. sätä napi töpö nö sama kö pihi hatu kua mapa kutenö huki sama kö peu
pihatu kuupa waki oki mati kutenö huki Sanöma sama kö pi mo sai wakioki a kule.
Awai mata soke.
Sandro Sanumá Kadimani
JORNAL DOS PROFESSORES YANOMAMI
TË Ã ONI
NÚMERO ESPECIAL - JUNHO DE 2002
Awei, napë professor pëni Yanomama professor yamaki totihi hirai yarohe
kami Yanomama yamaki pihi yei topraru mahi. Kama napë pë
pihi topraru hetuo yamaki totihi hamai yarohe kama
napë pëni thë wãroho mahi tai yarohe Yanomama
yamaki ha thë pë hiraihe. Ihi thë pë hiraihe
tëhë Yanomama yamakini yama thë pë rope towai
thë pë nëhë mohoti makii kama napë pëha kami
Yanomama yamaki pihi pree noka hikiya yaro rope
yama thë pë turu towai kama napë pë pihi moyãmi
mahi ka kurenaha Yanomama yamaki pihi pree
kupru pihiyo hetuo pihiyo. Awei, arowari yama a
ha pihini Yanomama
yamaki nowã mohoti
thayowa përayuwei thã turu Ajuricaba hami.
Awei, hapai naha yamaki nowã mohoti thayowa përayoma. Curso ahami
professores wamaki huu tëhë arowari wama pë ha xowaponi wamaki huu
toko no mai, imiki au totihi wamaki huu napë pëni arowari pë riã ha
xowamapoheni professores wamaki nakaimi yarohe wamaki pihi riyã yei
moyãmiamaiwihi wamaki nakai yarohe. Inaha Ajuricaba thëri pë patani yamaki
nowã thama makihi arowari a yei kuo maama yaro yamaki ã hai mahiyomimi.
Hapai naha yamaki xiro kuma: awei, kami yamakini arowari yama kiki pou maama
yaro yamaki yai kiya mahirariyoma, uti ani arowari pia thaa? Paxi ki kuha inaha
yamaki pihi kuu yaro. Inaha Yanomama thë pë xiro kuma Ajuricaba thëri pëha,
arowari a yai kuonimi yaro. Awei, inaha thë kuwa makure Sanuma pëni arowari a
taariwihi a kãyo ha arimowa mahirayoma. Hapai naha kami ya pihi kuu yaro arowari
a taama makihi yaa taai paxiyo maama, yamaki riya ha wayoni ku no mai, yamaki
imiki au totihi huu hikiyo tãrani ya pihi ma kuuwei inaha ai wama thë pë totowayu
kuwai tëhë kami yani wamaki ã hiriimi. Inaha kami ya pihi kuu yaro ya thë pë ã
hirimaama. Awei, ai thã koo. Ai yama thë taa kowa repë ha kamiya yei haa
xowarayoma. Antônio Ajuricaba thëri eha painaha ya kurayoma: awei xori Antônio
hei arowari a yei kuomaa maki yamaki nowã mohoti thayowa përayoma yaro kami
ya xuhurimu, pixata hami arowari pë kuwë ka totihii ihi thë kuono kani kami yani
ai ya thëni mirema. Inaha kamiya kurayoma. Antônio professores Ajuricaba
thëri eha. Awei, kua hikiya.
Alfredo Himotono Professor Yanomama.
Awei, hëyëha Escola pata yama a taprarema yëtuhami Curso yama ria
tama yaro. Kuwë yaro yama a taprarema yamaki ria ha kokamoni, inaha
taeni Escola yama a taprarema professores yamaki ria ha kokaproni.
Kuwë yaro pata escola yama a taprarema. Kutarenaha Yanomami
professores të pë warokema, Pohoro teri, Xamata u teri, Pukipiwei
teri, Raita teri, Ixima teri, Konapima teri, Ironasi teri, Parama teri,
hei të pë rë kui, Marauia teri të pë waha. Koherepiwei teri,
Xotokomapiwei teri, Kokoiu teri, Piau teri, Apiahiki teri, Okarasi
teri, Watoriki teri, Wëhëramapiwei teri, Pirisi teri, Tihisipara teri,
Heramapi teri, Auaris teri, Koyopiwei teri, Pakirau teri, Ërisipiwei
teri, Xoritotopiwei teri, Xiroxiropi u teri, Haxiu teru, Okomou
teri, Hokoo teri, Komasipiwei teri, Huxianapiwei teri, Mrakapiwei
teri, Katimani teri, Porapiu teri, Kuisipiwei teri, Koronaia teri, ihi
hei pë waha rë kui pë pruka kokaproma Curso aha. Napë pë puhi
kuma makui të pë ã totihi taprarioma, pë puhi xomi kuma, pë ã yai
tawë makui pë kãi warokema: Parafuri pë ã kãi hai yai tawë makui
pë kãi warokema, Surucucu pë ã kãi hai yai tawë
makui pë kãi warokema, yama pë ã hiriaimi makui
yama pë nohimama. Amazonas teri, Roraima teri
pëxo, yamaki nohimayoma, pë yai iyama, xama,
paxo, poxe, haya, iro, paruri, opo pëxo, yuri pë
kãi xo, të pë yai iyama, napë hirarewë pëxo, kuwë
yaro Yanomami pata të pë puhi yai topraroma,
inaha yamaki kuai tëhë yamaki puhi riã ha
moyawëproni yamaki urihipi nowamaopë kutaeni
professores yamaki nohi waripoyoimi, yamaki riya payeriprayoni. Ihi kutaeni pata escola yama a
taprarema yamaki riya ha kokamou koo yaro. Awei, inaha të kua.
Awei, kutaoma.
Antônio Parahi teri, Ajuricaba
Pinaka sahina
Ajuricaba ªsamakö peu kokamotike ªsamakö peunö kusu samatä thatike satehepi samakö kokamotike
ªna kuatä Samathali töpö Yanomami töpö Sanöma samakö ªna sakö kuisama könö kususama
täthake kusu täto paapake samakä piimöna
hapake ªna kuata salaka samaoaö salosama
oaö samasama oaö paso sama oaö ilosama oaö
ªna salosa maoatha mama. Ai takö töpötoti
atalo opawä ªna samakö pikuupama. ªna kuatä
sitipa noana samakö i apalo totioma namo
huuwi töpönö salopö nianö sama köhika
pasioma. ªna kuatö wanitö saina sitipa sama
nakö kai ekukino wanisama tösua sinomoma.
Totiatalo opawiki a sapikuu pama sapimä
hapalo opama. Abaco tötoita apama, unidade
tötoita apama, desena tötoita apama.
Sapimäna hapama ªna kuatö siripana konoana
auni samatä suama ªnasama kö kuatima.
Pei matasoke.
Roberto Sanuma Professor Lopeto
Recurso Natural napë pëni thë ã ka
hiraiwihi. Kami yama ki urihipë hami thë
pë kuowi ihi Recurso Natural thë pë ãha
hiraihe. Kuë yaro kami yama ki urihipë
hami napë pëni thë pë toai pihiohe tëhë
thë pë toaihe. Kami Yanomae yama ki
urihihami thë pë kuowi ihi Recurso Natural thë pë ãha kua. Maa ma pëxë, mau
upë, yaro pëxë, paa hana pëxë, masi
pëxë. Inaha thë pë kuowi Recurso Natural thë ãha kua. Kami Yanomae yama
ki urihipë hami napë pëni thë toaiwi, ihi
thë pë thaiwihi ihi Recurso Natural thë
ãha hiraihe, huu hi makii napë pëni papel sipë ka thaiwihi ihi Recurso Natural thë ãha hiraihe.
Kami Yanomae yama ki urihipë hami thë pë ka kuawi ihi Recurso Natural thë
ã kua. Kami Yanomae yama kini yama thë pë ka thaiwi ihi Recurso Natural
thë ãha kua. Napë pëni maxita a uxihami thë pë ka toaiwi ihi Recurso Natural thë ã pree kua.
Kami Yanomae yama kini Aratara yama hipë ka himaiwi ihi Recurso Natural
thë ãha hiraihe napë pëni. Kami yama ki urihipë hami wamotima thë pë ka kii
ihi Recurso Natural thë ãha kua. Urihi hami yaro pë ka kuawi ihi Recurso
Natural thë ãha kua. Awei, kua hikia.
Enio Mayanawa, Keni Karixa, Sidinei Nanari, Tanera Yanomami,
Sanimao Atorina Yanomami
Recursos Naturais: exi të waha?
Yãa ya henaki tiriai tëhë Recurso henaki waha kuo mai kë të. Urihi hami
yãa henaki yai kuo tëhë Recurso të henaki waha yuai kuopë. Ai hii urihi
hami tehi yai uprao tëhë Recurso tehi waha yai kuopë, naxi yama koki
kukiprai tëhë Recurso koki waha kuo mai kë të. Hikariha naxi koki yai kuo
xoao tëhë Recurso koki waha yai kuopë. Maroha pei uhami a kuo tëhë
Recurso Natural a waha kua. Maroha ya rëkëai tëhë tëhë Recurso Natural
a waha kuo mai kë të. Kurata hikari hami kuo tëhë Recurso Natural ki waha kuopë.
Kurata wa ki yuwai tëhë Recurso Natural ki waha kuo mai kë të, wa ki wai tëhë
Recurso ki maprario.
Gilson
Modesto
Edinho
Recurso Natural
Saisa matapi asalo ªna samakö kuaö. Sai
sama makosöta paikönö ªna samakö kuaö.
Sanöma samakö ulipöna ªnatö kua. Hikali
samataö silaka samataö ªna samakö kuaö.
Paluli a kua, hasapö kua, ªnatöpou kua,
ªtöhahªlowi Recurso Natural.
Roberto Sanöma professor Katonanha
Napë pëni të pë rë tareiwei
të wãha wãrimahe.
Ai të pë tarei rë mai të wãha
kãi wãrimahe.
Recurso Natural Renovável
/ Recur so Natural Não
Renovável
Kamiyë Yanomami pëmakini
hii pëma hi tuprakema hi
tarerayou hi yawëi koomi,
maxita a kuprario. Kurata
pëmaki pë hi tuprakei tëhë
ki ha tarerini kurata kiki
kuprou koomi, maxita a
kuprario.
Kami Yanomami pëmakini
kete pëma pë rë waiwei pëma
të sipë hoyai tëhë të pë yawëi
koomi, të siki tarerayou, ihi të siki ha tarerini maxita a kuprario. Kamiyë Yanomami pëmakini nii pëma
pë rë hariaiwei pëmaki kanasi rë hoyaowei të pë ha tarerini maxita a kuprario.
Kama árvore papel ihi ei të pë wãha rë kui të pë rë ëpëhëi pita hami pëma të pë hoyai tëhë të pë
tarerayou ihi të pë ha tarerini maxita a kuprou korayou. Inaha të pë rë kuaaiwei Recurso Natural të
wãha yuaihe.
Vidro napë pëni të pë rë taiwehei makatahu pë toai maprou maohe tëhë makatahu a maprario. Napë pëni
makatahu pë hami matohi pruka pë taihe. Inaha taeni Recurso Natural Não Renovável të wãha yuaihe.
Metal pë hami napë pëni matohi pruka pë taihe, napë pëni matohi hiakawë a hoyaihe tëhë a tarei mai kë
të. Të pë matohi tarei rë mai metal pë hami të pë taihe. Ihi ei të pë rë kui hami napë pëni pëmaki puhi
riyã ha taamaheni pëmaki hiraihe. Kamiyë Yanomami pëmaki puhi mohotio tëhë weti naha pëmaki
kuaapë? Pëmaki puhi yai tao tëhë pëmaki puhi yai xaririprou. Kuwë yaro pëmaki estudamou.
Samuel Pohoroa teri
Recurso Natural tö kuu pole ªnaha tö kua aö pinaka tökö
mapowii ªtökö pewö kate hapia kule ökoma puösö kapuhumä
waheta tö hiiti ªnaha tökö kui ªtökö patili köma ª tökö
pewö hoteopoö.
Ai tö, komo hamö tökö kupokili ªmetal tökö hahilo kuaö ª
tökö nö amito sö thaö ösöpö holeawii ªösöpö thaö poo pö
thaö hänokopö thaö tima tö thaö töxö hutei ªhi metal tökö
pasiwö.
Pinaka ª metal tölö kuu i ª watö patili köma tökö hote
sokitö matökö hote totio kotamai kötö tökö äke sokitö
matö kökö äke totiomai kitö tökö äkemi tökö hotemi tökö
hitani taimi ªnaha ªmetal tökö kuaö pinaka. Metal watö hö
patili könö polakapii tökö ªnama hasutu tö watömöö kukö
ma winaha tökö möamö kui watökö titia taa konani pinaka
ª na tökö mömome kuö totii soai watökö titia taa totia
könami ªnakö. Kamisa hiloö.
Resende Cardoso Sanöma
Awarisö tili sa
Hapa napë pë urihipi hami dinheiro a kuo mao tëhë inaha
të pë tamahe. Yano mo pë ha, maroha pë ha, të pë
nomihamahe. Yanomami pë rë kuaaiweinaha të pë hapa
tamahe. Europa a urihi hami boi pehe pata rii hami të pë
rii nomihamahe. Kama Europa urihi teri pë iha të pë rii
nomihamahe.
África a urihi hami warora pë rii nomihamahe. Kama
África urihi teri pë iha të pë rii nomihamahe. Yanomami
pë rë kuaaiweinaha napë pë hapa kuaai xomaoma.
Awei, ai të a rii. Europa urihi teri pë wayu huu tëhë
kama napë përiami pëni wayu pë no rë koamanowehei ya
të waha no wayoai piyëa. Wayu pë ha aruni pë ha
niyayorini pë koa ha koponi salário të pë nakamahe.
Përiami pëni salário të waha rë hiranowehei. Sal pëni
wayu pë no koamamahe yaro. Kuwë yaro salário ihi të waha hiramahe. Inaha napë të pë kuaai
xomaoma. Brasil urihi teri watota xinari uko të pë no kai koamamahe.
Europa të hami ouro pë tamahe. Ouro pë kuoma yaro ouro pë rë kui pë yorikamai xoatariomahe.
Pë ha yorikimariheni dinheiro metal a taprai xoarayomahe. Dinheiro a ha boi a no uhutipi taprai
xoarayomahe. Kama Europa urihi teri pëni boi he pë ha të pë matohipi nomihioma yaro boi a no
uhutipi sutia xoamakemahe. Europa pëni boi pehe pata hute ha ai të pë taei xoaomahe. China të
hami chave yahi pë ka kahumamorewë të pëxo, yaro si pëxo, ihi të pë rë kui China të urihi hami
të pë rii nomihamahe. Kuwë yaro të pë matohipi nomihayoma. Napë pëni moeda pë xiro ayopomahe.
Tomi tomi të pë kai kuoma. Kuwë yaro napë pë puhi haruma. Ihi tëhë banqueiro a taprai
xoarayomahe. Kuwë yaro napë banqueiro a kai taa xoakemahe. Ihini pruka të pë dinheiropi
tapoma. Kuwë yaro papel si pë onimama. Ai napëni dinheiro ki rë takenoweinaha të pë xiro
yaprama. Kama napë pë dinheiropi yami taoma. Kuwë yaro governo pëni napë pë yimikamaremahe.
Yami wamakini dinheiro wama pë tai tëhë wamaki xi waripë. Kuwë yaro kamiyë yamakini dinheiro
yama pë taprapë. Inaha pë no a tamahe. Kuwë yaro governo pëni papel si pë dinheiro ha taprariheni
kama përiami a no uhuipi oniprou xoarayoma dinheiro papel si pë ha. Inaha taeni governo pëni
dinheiro pë xiro taihe. Kuwë yaro banco pë kai pararayoma.
Otávio Ironasi teri
Hapa dinheiro a thariwihi thë ã oni. Napë pëni dinheiro a pou maohe tëhë wamotima thë pë ha yaro
pëha inaha kure thë pëha thë pë xiro nomuhuayu pariomahe. Napë pëni pata pëni dinheiro a tai mao
ma yarohe ihi yaro pëha thë pë nomuhurayuwihi ihi thë xiro tamahe yanikini thë pë pihi xariruha
kuikini metal a toai xoaomahe ihi ouro a tëremama kihi huu tihi pëha metal a nomuhuayu xoaomahe
rope dinheiro a thapranimihe ihi thë pë pihi kua ha korini metal a thai wapamahe hapë naha thë pë
pihi kuma yuri pë tarei rope mahi, boi pë hute mahi kuë yaro yama kini aha taai mahi inaha thë pë noa
thayo aha korini metal a yopimai xoaomahe ihi aha yopimariheni moeda pë waroho thaa xoapraremahe,
ihi pë thaprarema makihi moeda aha boi a xiro utupë yëtëmakemahe, hapa boi a nomuhuayuhe tëhë e
no tire mahioma yaro ihi dinheiro a ha thaprariheni governo eha moeda epë komi hipia xoakemahe ihi
epë ha hipikiheni governo ani Brasil thë urihi hami dinheiro kãe pikatia xoakema ihi dinheiro kãe ha
pikatiikini miamoha dinheiro a yahi pë hapa thakemahe ihi Banco do Brasil wãaha hirai xoaomahe ihi
tëhë iha dinheiro a titimai xoaomahe. Oxe thë pëni dinheiro a titimanimihe. Pata governo pëni
dinheiro a xiro titimai xoaomahe ihi governo pëni dinheiro a noa mia xoaremahe hapë naha pë pihi
kuu yaro komi napë yama kini dinheiro yama a pou tëhë thë totihiproimi, mori governo yama kini
yama a xiro tëhë thë yai totihi inaha governo pë pihi kuma kuë yaro Banco do Brasil a thaa xoakemahe.
Inaha napë pëni thë thai xoaomahe. Inaha thë a kutaoma.
Anselmo Xiropino Yanomami – Watoriki thëri
Hei urihi pëhami ai
Yanomami të pë rë
përiowei të pë rë
hirawehei pë
hiraoma Ajuricaba
hami professor të
pë riyã ha
kuprariheni.
Wina somitä sitipa nakö kupa sama?
Setenapi täpö ulipö hamö wani samatä sua platä haloisö täapla tä
wala kate ha paioö sapato watä täa pla tä watä kateha paioö.
tea platä pinaka kate ha paio. Wina sapato tä noa kuö ªna samakö
kuuwi wani täna setenapi töpönö sitipanakö nakawi sama tä talalöma
wani tä noaha setenapi tepönö sitipana könakaö wa kuu. ªnaha setena
pi töpönö wani tä sua nomö höo. Sitipanakö kuami tä nii wa tä
täami. Maa watu täami. Somitä sitipa nakö kuami tä wina sete napi töpönö wina tä taamamahe?
Somi saitä hikalia aha setenapi töpönö sitipanakö suamitä wanitä suaö ha minatä taamamahe?
Setenapi täpönö somi saitä sitipanakö tapomi tä winaha wani tä taamamahe, wanitä täao ha
winaha kuapötakö? Sitipanakö kuami kutenö, ai nii tä sua nomöhöa sinomotimahe. Kama
aisetenapitenë, salaka tapowi ªanö okama kököna tä totoma nomö hotiwamahe. Ai setenapi tanö
hikali pö thaaplama maki nii tä kua maama kutenö. Ai setenapi tena salaka kökö totokönö nii tä
sua nomöhotimahe.
Totoma nasö pakö kotimahe. Pinaka setenapi töpönö pata pönö tä taama noai salaka pöna hiitimo
sua nomö hotima. Hii timona saloa sai sua nomö hotima.
Somi saitä hikali aha setenapi töpönö sitipa nakö poomaama kami sä haiki pinaka, mötatitä
thomothomo asukatä thomothomona a suka tä sua nomöhotima.
Ai setenapi tä patamowi kama ai töpö simököma. Tötönaha kama töpö ulipöhamö töpöha kopoholönö
noa tä naka soatamahe ªte pata tänö mötatitä sino totomama ªte sitipanakö kuo maama. Ai
setenapite patamowi ªanö kamai töpö simö köma ªtöpö ma satinä. Kama töpö ulipö hamö töpö ha
kopolönö noa tä nakamahe nakaö ha ªnaha noa täkui tä totoköma totokö noai ªmötatite sino kuoma
kua kutenö noa tä naha ta hila soa kömahe sitipanakö kuamitä mötati tenö noa tä sino koamamahe.
Setenapitänö outotä sino piipa pasioma ai töpönö outo tä pii pasiomama. Ai Sanöma töpönö outo
tä piimi pasiwö sato nii te sino nomö hatimahe.
Carlos Sanöma, Awaris
Recurso Natural Não Renovável. Napë pë matihi pë tarei maawei e
thã turu. Awei hapai naha napë pë matihipë tareimi kuwë pasta pë
tareimi, caneta pë tareimi, prato pë tareimi, borracha pë tareimi,
hayokoroma a tareimi, gravador a tareimi, garrafa a tareimi, lata a
tareimi, poo a tareimi, televisão a tareimi, colher a tareimi. Inaha thë
pë thaamai yarohe Lixo aha thë pë omai mahiyohe tëhë thë pë thaiwihi
e thë upë maprariyo tëhë napë pë komi horimorayu. Ya kuma thë pë
nikeraiwihi e thë pë pree komi makii tëhë ai thë pë thatai kooimihe.
Ihi makii e thë pë pree kau hai yapamu maa tëhë napë pë yai horiya
mahiprariyo kama hapa thë kuo pënaha e thë kupru maa tëhë inaha
kua yaro pixata tha kaha xomi thë pë ukai koohe.
Recurso Natural Renovável. Awei, hapai naha kami Yanomama yamaki
matihipë tarei kuwai. Porowa unapë tarei totihi. Ihi makii unamuku
haa yapa korayu. Inaha thë pë kuwai apiya kiki tarei totihi makii
muku haa yapa korayu himara amuku tarerayu maki amu kau haa
yapa korayu, raxa kiki thaprari tëhë ai a maro kerayu tëhë pei mo
kau haa yapa korayu. Inaha thë pë kuwai ara amopë tarei tëhë amopë
xa hai yapataai tamoimi. Xaraka siki maniprari tëhë sipë xa hai yapamu
koo. Inaha thë kuwa yaro napë pëni hei Recurso Natural Renovável
árvore thëha yamaki hiraihe yamaki pihi homopramai pihiyo yarohe.
Inaha yamaki pihi moyamimai kuwai maahe tëhë yamaki pihini mii
homopru puoimi yaro.
Kama napë thë pë tai yarohe yamaki moyamimaihe. Inaha yamaki
thaamai yarohe kami Yanomama yamaki pree moyamimai pihi yarohe
napë professor pëni thë pë hiraihe kami Yanomama yamaki ha. Awei,
inaha kami ya kahi ya kutama ipa thã maprariyoma, kuwa hikiya.
José Arari professor Pakirapiu thëri
Recurso Natural Renovável thë pë ãha ra hiraiwihi ihi napë
pëni thë pë thapraiwihi thë ãha hiraihe. Rata pë hoyarema
makii a tareimi mahi. Napë pëni kami yama ki urihi pëhami thë
pë ka kii mrakahatu pëhami matihi pë thapraihe ihi kami yama
ki pihi kurayoma. Mrakahatu pë hoyarii tëhë urihihami pë xa
kokaprario.
Recurso Natural Não Renovável hapa inaha yama ki riã ha
kuani yama ki hiramamahe. Vidro pë ãha ka kii vidro pë
maproimi mahi. Papel pë xiro tarerayu. Inaha thë pë kua yaro
yama ki pihi kurayoma kuë yaro metal a tareimi mahi yaro.
Uti naha minério pë kua pë tha? Uxihami minério pë ukeaihe
ihi pë ka kii pë tareimi mahi yaro thë pë ãha hirakiiwihi área
pë ka kii uxihami pë kuoimi thë pë kohipë thapraihe kuë yaro
metal thë pë ãha kua, kuë yaro minério pë kohipë mahi ihi
maki kohipë mahi thë thaihe.
Awei, hirirema tha? Xaari mahi tha? Kutaoma. Maprarioma.
Anselmo Arakohithe u thëri - Hakoma
Juninho Pirisi thëri - Surucucu
Márcio Haxi u thëri - Surucucu
Expedito Arakohithe u thëri - Hakoma
Daniel Watoriki thëri
Alfredo Xokotha thëri
Carlos Sanöma
Apolo Xotokomapi teri
Cunhadinho Heramapi thëri