λεξεις που μυριζουν θαλασσα 1

Λέξεις που µυρίζουν θάλασσα 1:
Η ετυµολογία, ο οικουµενισµός και η µοναδικότητα της ελληνικής
γλώσσας
του ∆ρ. ∆ηµήτρη Κουτάντου
Στις γενιές των Ελλήνων … και των λέξεων
που µετανάστευσαν στη Βραζιλία
Τη Μεγάλη Εβδοµάδα, στις 4 Απριλίου 2007, είχαµε µια συνάντηση µε τον
Έλληνα Πρέσβη στη Βραζιλία και τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος στο Σάο Πάολο,
µε θέµα, τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισµού στους
Έλληνες µετανάστες αλλά και σε Βραζιλιάνους υπηκόους. Αυτή η συνάντηση
αποτέλεσε το ερέθισµα για την ολοκλήρωση της παρούσας µελέτης. Ακλόνητη
άποψή µας ήταν και είναι ότι: η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού
πολιτισµού είναι έννοιες ταυτόσηµες. Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σηµαίνει
ελληνικός πολιτισµός και ο ελληνικός πολιτισµός σηµαίνει ελληνική γλώσσα.
Όπως µας διδάσκει ο καθηγητής
γλωσσολογίας και πρύτανης του
Πανεπιστηµίου Αθηνών, Γεώργιος Μπαµπινιώτης, στο άρθρο του µε τίτλο, «H
γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό»: «H έµφαση στη γλώσσα, εφόσον πρόκειται για
σωστά οργανωµένη διδασκαλία τής γλώσσας, δεν αποτελεί µόνο επαφή µε τις λέξεις
ως µέσo επικοινωνίας αλλά και έµπρακτη επαφή µε τα σύµβολα έκφρασης τής
σκέψης και τής όλης δράσης ενός λαού, δηλαδή οδό άµεσης πρόσβασης σ' έναν
πολιτισµό. Εδώ χρειάζεται µια σηµαντική διασάφηση, αυτονόητη ίσως αλλά κατά
κανόνα λησµονουµένη: οι λέξεις δεν είναι απλά ηχητικά µορφώµατα• είναι σηµασίες
που δηλώνουν έννοιες. Πάνω απ' όλα δηλαδή (ας επιτραπεί η γενίκευση) οι λέξεις είναι
έννοιες. Και οι έννοιες συνθέτουν νοήµατα, αυτά που συνιστούν και καθορίζουν τη
λειτουργία τής νόησής µας. Ξεκινώντας, εξάλλου, από την παραδοχή ότι κάθε
πολιτισµός είναι πρώτα και πάνω απ' όλα ιδιαίτερο σύστηµα αξιών, είναι δηλ. το πώς
τοποθετείται ένας λαός ιστορικά απέναντι στη σχέση τού ανθρώπου µε τον κόσµο του,
τους άλλους ανθρώπους και το γενικότερο περιβάλλον καθώς και τι προτεραιότητες και
επιλογές θέτει γενικά για τον άνθρωπο, κάθε πολιτισµός είναι, κατά βάσιν, µια µορφή
ανθρωπισµού, ανάλογα µε τη θέση που δίνει στον άνθρωπο και στην καλλιέργεια τής
προσωπικότητάς του µέσα από το σύστηµα αξιών που υιοθετεί. Μέσα στις αξίες αυτές
περιλαµβάνεται και η γλώσσα ενός λαού-πολιτισµού και ως αξία καθ' εαυτήν και διότι
αποτελεί την έκφραση άλλων µορφών τού πολιτισµού… γίνεται αντιληπτό ότι η
κατάλληλη διδασκαλία τής ελληνικής γλώσσας, εντός και εκτός Ελλάδος, αποτελεί
οδό πρόσβασης και γνωριµίας µε τον ελληνικό πολιτισµό. Ιδιαίτερα ενδιαφέρει …
η διδασκαλία τής Ελληνικής σε ξένους που θέλουν να γνωρίσουν τον πολιτισµό µας
µε όχηµα τη γνώση τής ελληνικής γλώσσας» (Μπαµπινιώτης, 2006).
Είναι έκδηλη, λοιπόν, η διπλή λειτουργία της γλώσσας ως µέσο επικοινωνίας
και ταυτόχρονα ως φορέας της ιστορικής συνείδησης και κοιτίδα του πολιτισµού ενός
έθνους.
Το αµέσως επόµενο ερώτηµα που αναδύεται είναι πώς µπορούµε να διδάξουµε
την ελληνική γλώσσα σε µια τόσο µακρινή και τεράστια χώρα, σε µια άλλη γεωγραφική
και διαφορετική ιστορικο-πολιτισµικά ήπειρο, µε µαθητές κυρίως της τρίτης γενιάς των
Ελλήνων µεταναστών, οι οποίοι δεν έχουν συχνή επικοινωνία µε τη µητέρα πατρίδα;
2
Ωστόσο, σε αυτό τον αγώνα λησµονούµε την ιδιαιτερότητα της ελληνικής
γλώσσας, ιδιαιτερότητα η οποία έγκειται στην οικουµενική της διάσταση. Η
οικουµενικότητα της ελληνικής γλώσσας είναι µια αλήθεια που αντανακλάται και
στην πορτογαλική γλώσσα. Συγκεκριµένα το παρόν πόνηµα προτείνει τη σύζευξη της
διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στη Βραζιλία (και εποµένως και του ελληνικού
πολιτισµού) µέσα από την ετυµολογία των ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί
στην πορτογαλική γλώσσα.
Η ετυµολογία των ελληνικών λέξεων που ακολουθούν παρακάτω, δηλαδή η
ιστορική τους και η πολιτισµική τους ανάδυση, η αρχική τους αλήθεια και η
γνησιότητά τους - µαζί µε κάποια άλλα ενδεικτικά πολιτισµικά στοιχεία όπως είναι οι
ιστορικές και πολιτισµικές αναφορές και οι παραποµπές σε σύγχρονους δηµιουργούς
τέχνης ελληνικής καταγωγής – αποτελούν τους καλύτερους ‘αγωγούς’, ‘αγωγιάτες’
και ‘δασκάλους’ του ελληνικού πολιτισµού.
«Ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. παραδίδεται (από τον ∆ιόδωρο τον Σικελιώτη) ότι
έτυµον είναι «η αληθής σηµασία µιας λέξεως σύµφωνα µε την προέλευσή της». Η λέξη
έτυµον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυµος που σήµαινε «αληθής» και
χρησιµοποιείται ήδη στον Όµηρο… ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων
και ιδιαίτερα η λέξη έτυµον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων,
δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται µε τη σηµασία εκκίνησης ή
προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυµολογική σηµασία. Η
αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυµολογία είναι παράλληλα και µια ιστορική
αναδροµή στις λέξεις, µια ιστορία των λέξεων (Μπαµπινιώτης, 2003).
Εκτός όµως από τη διδασκαλία της γλώσσας (και ταυτόχρονα του αντίστοιχου
πολιτισµού), η ετυµολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των µαθητών και
αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους. "Απαραίτητη προϋπόθεση
για να κάνεις ένα µάθηµα ενδιαφέρον είναι να κινήσεις την περιέργεια των µαθητών
και να τους βάλεις να σκεφθούν και να ανακαλύψουν από µόνοι τους - µε τη βοήθεια
πάντοτε τού δασκάλου - τη γοητεία τής ετυµολογίας των λέξεων, τής αρχικής βασικής
σηµασίας µιας λέξης και τους αρµούς που συνδέουν τις λέξεις µιας οικογένειας
οµορρίζων, αφού οι λέξεις κάθε γλώσσας οργανώνονται και λειτουργούν γύρω από
βασικούς πυρήνες µε συγκεκριµένη σηµασία και συγκεκριµένη µορφή… [για
παράδειγµα, ο µαθητής] πάντοτε µε τον δάσκαλο να καθοδηγεί και µε τα λεξικά
ανοιχτά – να ανακαλύψει ότι το ρήµα δρώ έδωσε το δράµα και τη δράση, απ' όπου το
δραστικός και το δραστήριος, ενώ ο ιωνικός τύπος τού δρώ, ο τύπος δραίνω έδωσε το
αδρανής; Και ότι το δρω στα σύνθετά του (αντιδρώ, επιδρώ) έδωσε τόσες άλλες λέξεις
αντίδραση, επίδραση, πρόσφατα και ανάδραση. Και ότι οι ξένοι άντλησαν από το ίδιο
ρήµα, για να πλάσουν δύο λέξεις, τα αγγλικά dramatic (1589) και drastic (1691), που
επέστρεψαν στην Ελληνική µε νέο σηµασιολογικό περιεχόµενο (δραµατικές εξελίξεις δραστική αντιµετώπιση). Μήπως, λοιπόν, η πιο παλιά ενασχόληση µε τη γλώσσα, η
ετυµολογία, µπορεί να αποδειχθεί µια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσµατική
µέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας µας;" (Μπαµπινιώτης,
2007)
Ακόµη περισσότερο, η Άννα Tζιροπούλου – Ευσταθίου, στη µελέτη της µε
τίτλο «Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων, ιστορικές & ετυµολογικές αναφορές»,
αναδεικνύει τη οικουµενική βαρύτητα που έχει η ετυµολογία των ελληνικών ‘πρώτολέξεων’: «Η "λεξιλογική ανάλυση", που είναι η ετυµολογική και ιστορική ανάλυση µιας
λέξεως, φανερώνει τον αρχαίο αλλά οικείο ελληνικό λόγο. Πολλές φορές, αυτές οι
ελληνικές "Πρωτολέξεις", αυθεντικές δηλαδή λέξεις, επιστρέφουν στην οµιλούµενη
ελληνική γλώσσα ως ξένες. Είναι τα λεγόµενα αναδάνεια. [Όµως άλλο είναι να
δανείσεις µια λέξη/έννοια όπως είναι η ‘δηµοκρατία’ και άλλο να δανειστείς µια λέξη
3
όπως είναι το ‘πέναλτι’]. ∆εν πρέπει να αγνοούµε το γεγονός ότι παλαιότερα, η
ελληνική γλώσσα εκφράζονταν προφορικά. Οι 'Έλληνες, ως ναυτικός λαός «πολλαχή
κατά θάλλατταν πλανώµενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον». Αρχαιοελληνικοί
πολιτισµοί της θάλασσας, κυκλαδικός, µινωικός, µηκυναϊκός, αθηναϊκός,
µακεδονικός, και πρωτολέξεις της θάλασσας: λέξεις που µυρίζουν θάλασσα.
Αυτές οι ‘πρωτολέξεις’ και ο αντίστοιχος ελληνικός πολιτισµός που
µεταλαµπαδεύουν σε όλον τον κόσµο είναι αστείρευτες. Συνεχώς φωτίζουν την
οικουµένη ακόµη και τις σύγχρονες επιστήµες µε νέες ορολογίες όπως είναι στην
επιστήµη των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ένα σύγχρονο παράδειγµα αποτελεί η
δοµή της γνωστής ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Wiki-pedia (από την ελληνική λέξη
παιδεία), η δοµή της οποία βασίζεται στις ελληνικές λέξεις/έννοιες για τις θετικές
επιστήµες (βιολογία, ζωολογία, οικολογία, αστρονοµία, φυσική…) και τις τέχνες
(θέατρο, µουσική, κινηµατογράφος…).
Η ίδια εγκυκλοπαίδεια, για παράδειγµα στην ετυµολογία της ελληνικής λέξης
‘ά-τοµο’/átomos, ‘δηλαδή αυτός που δεν τέµνεται, ο αδιαίρετος’, διαλαλεί την
οικουµενική λειτουργία της ελληνικής γλώσσας εφόσον η ίδια λέξη χρησιµοποιείται
από τις ακόλουθες γλώσσες: Africâner : atoom (af); Alemão : Atom (de); Aragonês :
atomo (an); Asturiano : átomu (ast); Baixo Saxão/Plattdütsch : atom (nds); Basco :
atomo (eu); Bósnio : atom (bs); Bretão : atom (br); Buginês : atong (bug); Búlgaro :
атом (bg); Catalão : àtom (ca); Checo/Tcheco : atom (cs); Croata : atom (hr);
Dinamarquês : atom (da); Eslovaco : atóm (sk); Esloveno : atom (sl); Espanhol :
átomo (es); Esperanto : atomo (eo); Estoniano : aatom (et); Feróico : atom (fo);
Finlandês : atomi (fi); Francês : atome (fr); Galego : átomo (gl); Grego : άτοµο (el);
Haitiano : atòm (ht); Holandês : atoom (nl); Húngaro : atom (hu); Ido : atomo (io);
Indonésio : atom (id); Inglês : atom (en); Interlíngua : atomo (ia); Italiano : atoo (it);
Latim : atomus (la); Letão : atoms (lv); Lingala : atome (ln); Lituano : atomas (lt);
FYROM: атом (mk); Malaio : atom (ms); Norueguês : atom (no); Novo Norueguês :
atom (nn); Polonês/Polaco : atom (pl); Romeno : atom (ro); Russo : атом (ru); Sérvio
: атом (sr); Servocroata : atom (sh); Siciliano : àtumu (scn); Sueco : atom (sv);
Sundanês : atom (su); Tagalo : atomo (tl); Turco : atom (tr); Ucraniano : атом (uk);
Uzbeque : atom (uz).
Αν µάλιστα επιχειρήσουµε να µελετήσουµε τις επιδράσεις της ελληνικής
γλώσσας στις επιµέρους ευρωπαϊκές γλώσσες, αυτές είναι άπειρες. Για παράδειγµα
για την αγγλική, την πρώτη σε έκταση σύγχρονη οµιλούµενη γλώσσα στον κόσµο, ο
Αριστείδης Κωνσταντινίδης (1993) στο βιβλίο του «H Οικουµενική ∆ιάσταση της
Ελληνικής Γλώσσης», µας εκπλήσσει ευχάριστα όταν συµπεραίνει ότι η µια στις
τέσσερις ‘αγγλικές’ λέξεις (!) είναι αµιγώς ελληνική. Στο πληρέστερο σήµερα
αµερικανικό λεξικό, το Merrian Webster, σε σύνολο 166.724 λέξεων η συµµετοχή σε
αµιγείς ελληνικές λέξεις είναι 42.914, αριθµός που αντιστοιχεί στο 25,73%, όταν στο
ίδιο λεξικό η αγγλική έχει δανεισθεί µόλις 57 λέξεις από την τουρκική και 34 λέξεις
από τις σλαβικές γλώσσες! Στην ιατρική ορολογία, µε βάση το έγκυρο λεξικό
Dorland, σε σύνολο 46.251 λέξεων, οι αµιγείς ελληνικές λέξεις είναι 24.862, αριθµός
που αντιστοιχεί στο 53,75%. Αν µάλιστα προσθέσουµε και τις λέξεις που κατά το
ήµισυ είναι ελληνικές, ως προς το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό τους, τότε το
ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 68%. Στη ∆ιεθνή Επιστηµονική Ορολογία, πχ. στο
µεγάλο κλάδο της Ζωολογίας, µε βάση το Nomenclator Zoologicus, το οποίο
αποτελεί την επίσηµη διεθνή επιστηµονική ονοµατολογία των γενών των ζώων όλων
των ειδών (ερπετών, θηλαστικών, πτηνών, εντόµων, ψαριών κ.λπ.) τα οποία έχουν
ανακαλυφθεί µέχρι το 1994, δηλαδή 337.789 γένη ζώων, η ελληνική συµµετοχή
4
ανέρχεται σε 195.779 λέξεις, αριθµός που αντιστοιχεί σε 57,96%, και αν
προσθέσουµε τις κατά το ήµισυ ελληνικές λέξεις το ποσοστό ανέρχεται στο 73%.
Και δεν είναι µόνο η έκταση των επιρροών αλλά και το βάθος, η ποιότητα
τους, ότι οι γλωσσολόγοι αποκαλούν "γλωσσολογικό κλειδί της κάθε γλώσσας" [οι
πρωτολέξεις], είναι λέξεις που έχουν ληφθεί αυτούσιες από την Ελληνική πχ. οι
λέξεις analysis, synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music,
melody, orchestra, rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy,
comedy, poetry, lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea,
logic, dilemma, program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy,
machine, mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy κ.λπ. Οι
βασικές αυτές λέξεις ανέρχονται περίπου στις 500 και όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν, αν
αφαιρεθούν από το λεξιλόγιό τους θα υπάρξει αδυναµία επικοινωνίας µεταξύ τους.
Τεράστια είναι η συνεισφορά και στην ονοµατολογία µε τα 190 κύρια ονόµατα
ανδρών και γυναικών, όπως Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene,
Margaret κ.λπ, όπως και η εξάπλωση των λέξεων/εννοιών από την ελληνική
µυθολογία και την ιστορία, όπως ‘Οιδίπους’, ‘Ευρώπη’ κτλ.
Η επιρροή της ελληνικής γλώσσας στη αγγλική και ευρύτερα στην διεθνή
σκέψη µπορεί να καταδειχθεί και από τις δύο ιστορικές οµιλίες του καθηγητή και
πρώην πρωθυπουργού Ξενοφώντα Ζολώτα στις 26. 9. 1957 και 2. 10. 1959 στο
∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο στην Ουάσιγκτον, ο οποίος µιλώντας αγγλικά
χρησιµοποίησε µόνο ελληνικές λέξεις (εκτός από τα συνδετικά και τα βοηθητικά
ρήµατα). Παραθέτουµε το δεύτερο λόγο (της 2ας Οκτωβρίου 1959) και την ελληνική
του «µεταγραφή» (όχι µετάφραση!).
Kyrie, It is Zeus' anathema on our epoch
and the heresy of our economic method
and policies that we should agonize the
Skylla of nomismatic plethora and the
Charybdis of economic anaemia.
Κύριοι, Είναι "∆ιός ανάθεµα" στην εποχή
µας και αίρεση της οικονοµικής µας
µεθόδου και της οικονοµικής µας
πολιτικής το ότι θα φέρναµε σε αγωνία
την
Σκύλλα
του
νοµισµατικού
πληθωρισµού και τη Χάρυβδη της
οικονοµικής µας αναιµίας.
It is not my idiosyncracy to be ironic or
sarcastic but my diagnosis would be that
politicians are rather cryptoplethorists.
Although they emphatically stigmatize
nomismatic plethora, they energize it
through their tactics and practices. Our
policies should be based more on
economic and less on political criteria.
Our gnomon has to be a metron between
economic strategic and philanthropic
scopes.
∆εν είναι στην ιδιοσυγκρασία µου να
είµαι ειρωνικός ή σαρκαστικός αλλά η
διάγνωσή µου θα ήταν ότι οι πολιτικοί
είναι µάλλον κρυπτοπληθωριστές. Αν και
µε έµφαση στιγµατίζουν τον νοµισµατικό
πληθωρισµό, τον ενεργοποιούν µέσω της
τακτικής τους και των πρακτικών τους. Η
πολιτική µας θα έπρεπε να βασίζεται
περισσότερο σε οικονοµικά και λιγότερο
σε πολιτικά κριτήρια. Γνώµων µας πρέπει
να είναι ένα µέτρο µεταξύ οικονοµικής
στρατηγικής και φιλανθρωπικής σκοπιάς.
In an epoch characterized by monopolies,
oligopolies, monopolistic antagonism and
polymorphous inelasticities, our policies
have to be more orthological, but this
should not be metamorphosed into
plethorophobia, which is endemic among
Σε µια εποχή που χαρακτηρίζεται από
µονοπώλια, ολιγοπώλια, µονοπωλιακό
ανταγωνισµό
και
πολύµορφες
ανελαστικότητες, οι πολιτικές µας πρέπει
να είναι πιο ορθολογιστικές, αλλά αυτό
δεν θα έπρεπε να µεταµορφώνεται σε
5
academic economists.
πληθωροφοβία, η οποία είναι ενδηµική
στους ακαδηµαϊκούς οικονοµολόγους.
Nomismatic symmetry should not
antagonize economic acme. A greater
harmonization between the practices of
the economic and nomismatic archons is
basic.
Η νοµισµατική συµµετρία δεν θα έπρεπε
να ανταγωνίζεται την οικονοµική ακµή.
Μια µεγαλύτερη εναρµόνιση µεταξύ των
πρακτικών
των
οικονοµικών
και
νοµισµατικών αρχόντων είναι βασική.
Parallel to this we have to synchronize
and harmonize more and more our
economic and nomismatic policies
panethnically. These scopes are more
practicable now, when the prognostics of
the political end economic barometer are
halcyonic.
Παράλληλα µε αυτό, πρέπει να
εκσυγχρονίσουµε και να εναρµονίσουµε
όλο και περισσότερο τις οικονοµικές και
νοµισµατικές µας πρακτικές πανεθνικώς.
Αυτές
οι
θεωρήσεις
είναι
πιο
εφαρµόσιµες τώρα, όταν τα προγνωστικά
του
πολιτικού
και
οικονοµικού
βαροµέτρου είναι αλκυονίδων ηµερών
αίθρια.
The history of our didimus organization
on this sphere has been didactic and their
gnostic practices will always be a tonic to
the polyonymous and idiomorphous
ethnical economies. The genesis of the
programmed organization will dynamize
these policies.
Η ιστορία της δίδυµης οργάνωσης σε
αυτήν την σφαίρα είναι διδακτική και οι
γνωστικές τους εφαρµογές θα είναι πάντα
ένα τονωτικό στις πολυώνυµες και
ιδιόµορφες εθνικές οικονοµίες. Η γένεση
µιας προγραµµατισµένης οργάνωσης θα
ενισχύσει αυτές τις πολιτικές.
Therefore, I sympathize, although not
without criticism one or two themes with
the apostles and the hierarchy of our
organs in their zeal to program orthodox
economic and nomismatic policies.
Γι' αυτόν το λόγο αντιµετωπίζω µε
συµπάθεια, αλλά όχι χωρίς κριτική
διάθεση, ένα ή δύο θέµατα µε τους
αποστόλους της ιεραρχίας των οργάνων
µας στον ζήλο τους να προγραµµατίσουν
ορθόδοξες οικονοµικές και νοµισµατικές
πολιτικές.
I apologize for having tyranized you with
my Hellenic phraseology. In my epilogue
I emphasize my eulogy to the philoxenous
aytochtons
of
this
cosmopolitan
metropolis and my encomium to you
Kyrie, the stenographers.
Απολογούµαι που σας τυράννησα µε την
ελληνική µου φρασεολογία. Στον επίλογό
µου δίνω έµφαση στην ευλογία µου, προς
τους φιλόξενους αυτόχθονες αυτής της
κοσµοπολίτικης µητρόπολης, καθώς και
το εγκώµιό µου προς εσάς, κύριοι
στενογράφοι.
Σε µια άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα, τη γερµανική, εργασία του Γεώργιου
Παυλάκου µε τον τίτλο «Οι ελληνικές λέξεις στη Γερµανική» εκθέτει 16.530 ελληνικές
λέξεις απλές και σύνθετες που µετέχουν στη λειτουργία της γερµανικής και δίνει
παραδείγµατα όπως τη λέξη Μούσα (Muse) και τα παράγωγά της : Muse, Museum,
museal, Museographie, Museologie, Museologe. Musik, Musiker, Musikus, Musikant,
musikal, musisch, musikalisch, Musikalien, Musikalitat, Musikologie, Musikologe,
Musikomanie, musizieren. Υπάρχουν επίσης πολλές ρίζες ελληνικών λέξεων, οι
οποίες συνθέτουν πλήθος άλλων λέξεων όπως το: Krise (184 περιπτώσεις), Phase
(198), Zone (214), Klima (224), Therapie (207), Oeko-Oekologie (380), Theater
6
(313), Technik (412), Musik (489), Problem-Problematik (418), Programm (565),
System (677), Energie (618), Polit- (676). Πλήθος άλλων ελληνικών λέξεων
χρησιµοποιούνται στις επιγραφές καταστηµάτων, εµπορευµάτων, υπηρεσιών,
διαλεγµένες ώστε να είναι σύντοµες, εύκολες, εύηχες και ταιριασµένες, όπως: Neon,
Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe, Zyklus, Chronos, Kosmos,
Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio, Graphis, Organon,
Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos, Hermes, Sigma,
Praktika, Exagon, Phonix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora, Syrinx, Melos, Patmos,
Synthesis, Kadmos, Trias, Logik, Clorophyllum, Zoe, Eidolon, Rythmik, Xylon,
Praxis, Tetraktys, Triton, Chromachron, Skeleton, Hippokrates, Parataxis, Mythos,
Argus, Cerberus, Phruros.
Όµως εκτός από τις επιρροές της ελληνικής στις ευρωπαϊκές γλώσσες
υπάρχουν πολλές βιβλιογραφικές αναφορές για υπερπόντια γλωσσικά ταξίδια. Οι
αρχαίοι συγγραφείς έχουν αναφερθεί στις υπερπόντιες µετακινήσεις των Ελλήνων, ο
Πλούταρχος στα «Ηθικά» του, ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του και ο Πλάτων στον
«Τίµαιο». Τέτοιες ενδεικτικές αναφορές αφορούν τα σανσκριτικά της Ινδίας
(Tζιροπούλου – Ευσταθίου), τα Νησιά Χαβάη και την Πολυνησία (Josephson, 1987),
έως τους Αρουκάριαν της Χιλής (Κιλαπάν, 2003), τους Ίνκας της Λατινικής
Αµερικής (∆ωρικός & Χατζηγιαννάκης, 1998), τους Μάγια της κεντρικής Αµερική
(∆ωρικός & Χατζηγιαννάκης, 2005) κτλ.
Σε ότι αφορά την παρούσα µελέτη, η οποία παρουσιάζεται σε δύο µέρη,
δηλαδή τις ελληνικές λέξεις στην πορτογαλική γλώσσα, υπάρχουν δεκάδες µελέτες
στις οποίες αναφέρεται ότι η ελληνική γλώσσας είναι η δεύτερη µεγαλύτερη
επίδραση στην πορτογαλική µετά από τη λατινική. Για παράδειγµα, η αποκλειστική
µελέτη του Ramiz Calvao (1994) µε τίτλο: « Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e
Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega», παραθέτει
περίπου δεκαπέντε χιλιάδες ελληνικές λέξεις που χρησιµοποιούνται στην
πορτογαλική γλώσσα.
Το πρώτο µέρος της δικής µας εργασίας εκθέτει ένα µικρότερο αριθµό λέξεων
σε σχέση µε το παραπάνω ετυµολογικό λεξικό, αλλά έρχεται να προσθέσει νεότερες
καταγραφές, ερµηνείες, ιστορικά και µυθολογικά στοιχεία και σύγχρονους
πολιτισµικούς θησαυρούς της Ελλάδας. ∆εν περιοριζόµαστε δηλαδή µόνο στην
ετυµολογία της κάθε λέξης/έννοιας, αλλά παραθέτουµε ένα πλήθος ερµηνευτικών
στοιχείων που την περιβάλουν. Για παράδειγµα για τη λέξη «Amazonas» αναφέρουµε
«Amazonas - a partir do rio Amazonas, que por sua vez foi batizado por exploradores
espanhóis que relataram ter encontrado mulheres guerreiras ao longo do rio e
associaram-nas às amazonas da mitologia grega (guerreiras e cavaleiras que
extirpavam um dos seios para manejar melhor o arco; por isso em grego eram
chamadas de a- mastos/µαστός, "sem seios")». Αυτή η προσέγγιση αποσκοπεί στην
οικειοποίηση από τον αναγνώστη µιας εναλλακτικής εκπαιδευτικής µεθόδου, η
οποία θα τον ωθήσει στην αναζήτηση άλλων λέξεων/εννοιών και των
πολιτισµικών στοιχείων που τις περιβάλουν.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι λέξεις µε ελληνική καταγωγή που
χρησιµοποιούνται αποκλειστικά στα πορτογαλικά όπως alfabetizado, amazon, aula,
eucaristia, palavra, sabedoria κτλ.
Το δεύτερο έργο της παρούσας εργασίας παραθέτει τα προθέµατα και τις
ελληνικές ρίζες (και ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό) από τις οποία προέρχονται
ολόκληρες οικογένειες ελληνικών λέξεων. Για παράδειγµα, από την λέξη
άνθρωπος//ánthropos προέρχονται οι λέξεις antropógrafo, antropologia, antropófago,
antropóide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia,
7
antropocêntrico, antropófobo, antropogénese, antropografia, antropolatria,
antropolatria, antropólito, antropólogo, antropomancia, antropometria, antroponímia,
antroposofia, antropoteísmo, antropoterapia, antropozóico, teofilantropia, κτλ.
∆εύτερο παράδειγµα, από τη λέξη ψυχή/psyché προέρχονται οι λέξεις psicalgia,
psicanálise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicógrafo,
psicologia, psicólogo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria,
psíquico, psiquismoο κτλ.
Τέλος, εκτός από την οικουµενικότητα της, είναι γνωστό ότι η ελληνική
γλώσσα διαθέτει και µια άλλη µοναδικότητα. Είναι η γλώσσα η οποία αποτελεί τη
φυσική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής, δηλαδή είναι µια ενιαία γλώσσα που
οµιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Οµιλείται τουλάχιστον
από το 2.000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (κείµενα πινακίδων τής
γραµµικής γραφής Β΄). Από τον 8ο αι. π.Χ. µέχρι σήµερα γράφεται µε το «ελληνικό
αλφάβητο», την πρώτη πραγµατική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του
Οµήρου µέχρι τα κείµενα τής σηµερινής Ελληνικής. Άλλωστε, το ελληνικό αλφάβητο
τής Χαλκίδας (∆υτικό αλφάβητο) µεταφέρθηκε στη Μ. Ελλάδα τής Ιταλία και
µετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. µ.Χ. (στη
Βυζαντινή περίοδο), µε τον εκχριστιανισµό των Σλάβων από τους Έλληνες µοναχούς
Κύριλλο και Μεθόδιο, µε βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που
χρησιµοποιείται σήµερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών (Μπαµπινιώτης, 2004).
Οι σύγχρονοι Έλληνες για παράδειγµα µπορούµε να διαβάσουµε στα µουσεία τις
επιγραφές των αρχαίων ελληνικών επιτύµβιων στηλών. Ο µαθητής του Σωκράτη,
Ξενοφώντας (µεταξύ του 434 π.Χ και του 427 π.Χ) στο έργο του «Η Κάθοδος των
Μυρίων», αναφωνεί ‘θάλαττα, θάλαττα’, όπως και ο σύγχρονος Έλληνας τρεις
χιλιετίες µετά εξακολουθεί να αναφωνεί την ίδια λέξη ‘θάλασσα, θάλασσα’.
Είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα και ο ταυτόσηµος ελληνικός
ανθρωποκεντρικός πολιτισµός επηρέασαν την παγκόσµια σκέψη και παιδεία. Είναι η
ίδια γλώσσα µε την οποία εκφράστηκαν µεγάλα πνεύµατα τού ανθρώπινου
στοχασµού της αρχαιότητας όπως οι φιλόσοφοι Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ηράκλειτος,
Εµπεδοκλής, ∆ηµόκριτος, οι ποιητές Όµηρος, Πίνδαρος, Σαπφώ, Αλκαίος, οι τραγικοί
θεατρικοί συγγραφείς Αισχύλος Σοφοκλής Ευριπίδης Αριστοφάνης, οι ιστορικοί
Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφώντας, Πολύβιος, Παυσανίας, οι ιατροί Ιπποκράτης και
Γαληνός, οι ρήτορες ∆ηµοσθένης, Ισοκράτης, οι συγγραφείς Πλούταρχος, Λουκιανός,
Θεόφραστος, Αρχιµήδης, Ευκλείδης, Στράβωνας, µια γλώσσα της χριστιανικής
θρησκείας, της Καινής ∆ιαθήκη, των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, της Θείας
Λειτουργίας, της Βυζαντινής υµνογραφίας.
Και συνεχίζει ο καθηγητής και Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύµατος
Πολιτισµού, κ. Γεώργιος Μπαµπινιώτης (2004), δίνοντας µερικά δείγµατα
λέξεων/εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες στην Αγγλική,
Γαλλική, Γερµανική, Ιταλική, Ισπανική, την Πορτογαλική κ.ά. σε διάφορους
εννοιολογικούς τοµείς της ανθρώπινης σκέψης, λέξεις/έννοιες τις οποίες για συντοµία
παραθέτουµε µόνο στην πορτογαλική και την αγγλική γλώσσα:
Στην πολιτική (politics): πολιτική (politics), διάλογος (dialogue), ρήτωρ
(rhetor), δηµοκρατία (democracy), ιδεολογία (ideology), ιδέα (idea) αντίθετα µε
αριστοκρατία (aristocracy), µοναρχία (monarchy), αναρχία (anarchy), δεσποτισµός
(despotism), ηγεµονισµός (/hegemony/hegemonism), τυραννία (tyranny), µονόλογος
(monologue), δηµαγωγός (demagogue).
Στην παιδεία (pedia): παιδεία (pedia), ιστορία (history), θέατρο (theater),
δράµα (drama), τραγωδία (tragedy), κωµωδία (comedy), τραγικός (tragic),
κωµικός (comic), ποίηµα (poem), ποίηση (poetry), ποιητής (poet), δράµα (drama),
8
δραµατοποιώ (dramatize), δραµατικός (dramatic), δράσις – δραστικός (drastic),
πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγµα/πραγµατικός (pragmatic,
pragmatism, pragmatist), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ
(energize), σκηνή (scene), χαρακτήρ (character),
επεισόδιο, (episode),
πρωταγωνιστής (protagonist), ορχήστρα, (orchestra), µουσική (music), µελωδία
(melody), αρµονία (harmony), συµφωνία (symphony), ρυθµός (rhythm), τόνος
(tone), µέτρο (meter), συµµετρία (symmetry), αναλογία (analogy) σχολή (school),
ακαδηµία (academy/academic), γυµνάσιο (gymnasium), λύκειο (lyceum)
αθλητής/αθλητισµός (athlete/athletics), Ολυµπιακοί αγώνες (Olympic games).
Γενικές λέξεις
(general): τάλαντο/ταλέντο (talent),˙αισθητική
(aesthetics),˙ µύθος (myth),˙φαντασία (fantasy, fantastic), µαγικός (magic),
µυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασµός (enthusiasm), συµπόσιο
(symposium), ήρως (hero), ηρωίνη (heroine) στρατηγός/στρατηγική (strategy),
τακτική (tactics), συµπάθεια (sympathy), απολογία (apology/apologize).
Στην τεχνολογία (technology): τεχνολογία (technology), τεχνικός
(technical),
µηχανή/µηχανικός
(machine/mechanic),
ενέργεια
(energy),
ηλεκτρικός/ηλεκτρονικός (electric/electronic), αυτόµατος (automatic), αυτοκίνητο
(automobile), αυτόνοµος (autonomous), αεροπλάνο (airplane), ελικόπτερο
(helicopter), τηλέφωνο (telephone), τηλεσκόπιο (telescope), ελαστικός (elastic),
πλαστικός (plastic), σχήµα (scheme), σχέδιο (schedule),
Στη γλώσσα (language): γραµµατική (grammar), σύνταξη (syntax),
λεξικό (lexicon), ετυµολογία (etymology), σηµαντική (semantics), συνώνυµο
(synonym), σηµειωτική (semiotics), φωνητική (phonetics), συλλαβή (syllable),
φράση (phrase), κόµµα (comma), παράγραφος (paragraph), αλφάβητο (alphabet),
διάλεκτος (dialect).
Στη θεολογία (theology): Χριστός (Christ), χριστιανός (Christian), Βίβλος
(Bible), θεολογία (theology), αθεϊσµός (atheism), µονοθεϊσµός (monotheism),
πολυθεϊσµός (polytheism), εκκλησία (église), καθέδρα (cathedral), λειτουργία
(liturgy), δογµατικός (dogmatic), καθολικός (catholic), ορθόδοξος (orthodox),
προφήτης (prophet), άγγελος (angel), διάβολος (devil), απόστολος (apostle),
µοναχός (monk), κληρικός (clergy), πρεσβύτερος (presbyterian), επίσκοπος
(bishop), λαϊκός (layman), πατριάρχης (patriarch), πάπας (pope), βάπτισµα
(baptism), ευλογία (eulogy), ψαλµός (psalm), ύµνος (hymn), αίρεση (heresy),
σκάνδαλo (scandal), παράδεισος (paradise).
Για τη φύση (physis) και την επιστήµη (episteme): φύση/φυσικός
(physics, physician, physiotherapy, physiology), οίκος (eco-nomy, eco-logy,
ecosystem), βίος (bio-logy, bio-graphy, bio-chemistry, bio-ethics), σφαίρα (sphere,
atmosphere, biosphere), εποχή (epoch), περίοδος (period), φως, φωτός (photograph),
βοτάνη (botany), φυτό (phytology), κόσµος (cosmology, cosmopolitan), άνθρωπος
(anthropology), ζώο (zoology), οξυγόνο (oxygen), υδρογόνο (hydrogen).
Από την επιστήµη στην καθηµερινή γλώσσα: θεωρία (theory),
πρακτική (practice), εµπειρικός (empirical), λογική (logic) σύστηµα (system),
µέθοδος (method), κατηγορία (category), ιεραρχία (hierarchy), υπόθεσις
(hypothesis), ανάλυσις-σύνθεσις (analysis-synthesis), κριτήρια (criteria), πρόβληµα
(problem), αξίωµα-αξιωµατικός (axiom-axiomatic), όργανο (organ, organise,
organism), πρόγραµµα (program), θέµα (theme), θέσις (thesis), τόπος/τοπικός
(topic), τύπος (type), φάση (phase), παράλληλος (parallel), σκοπός (scope), ζώνη
(zone), σκεπτικός (sceptic/scepticism), σύµπτωµα (symptom), θεραπεία (therapy),
κλίνη/κλινικός (clinic), διάγνωσις (diagnosis), φάρµακο (pharmacy), ενδηµικόςεπιδηµικός (endemic-epidemic).
9
Ονόµατα επιστηµών (epistemes): φιλοσοφία (philosophy), φιλολογία
(philology), ψυχολογία (psychology), φυσιολογία (physiology), µαθηµατικά
(mathematics), αριθµητική (arithmetics), φυσική (physics), γεωµετρία (geometry),
γεωγραφία (geography), ιστορία (history), βιολογία (biology), οικονοµία
(economy), αστρονοµία (astronomy), χηµεία (chemistry).
Κύρια ονόµατα (names): Αλέξανδρος (Alexander/Alex), Ανδρέας
(Andrew), Βασίλειος (Basil), Βαρβάρα (Barbara), Χρίστος (Chris), Χριστόφορος
(Christopher), Κύριλλος (Cyril), ∆ωροθέα (Dorothy), Ευγένιος (Eugene), Γεώργιος
(George), Γρηγόριος (Gegory), Νικόλαος (Nicolas), Πέτρος (Peter), Φίλιππος
(Philip), Θεόδωρος (Theodor), Ευρώπη (Europe).
Τι ωραίες λέξεις! Απολαύστε τις!
Η µελέτη αυτή απευθύνεται τόσο στους Έλληνες όσο και στους Βραζιλιάνους
αναγνώστες.
10
Bibliografia
Amos, C. D.S. Os estrangeirismos e as fronteiras da língua portuguesa.
http://www.filologia.org.br/revista/34/07.htm
Cardoso L. O. B. Do grego antigo ao português contemporâneo: o sortilégio da
língua e a epifania da cultura. http://www.ipv.pt/millenium/esf9_luis.htm
http://pt.wikipedia.org/wiki/P%C3%A1gina_principal
http://pt.wiktionary.org/wiki/Categoria:Prefixo_(Portugu%C3%AAs)
http://www.portugues.com.br/morfologia/formacao/radicais/pradicais.asp
Josephson, N. (1978) Ελληνικά Γλωσσικά Στοιχεία στις πολυνησιακές Γλώσσες –
Ελληνικός Ειρηνικός. Πανεπιστήµιο της Χαϊδεβέργης.
Prefixos, sufixos e Radicais Gregos e latinos http://undozine.org/portal/files/prefixossufixos.pdf
Ramiz Calvao (1994) Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das
Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega. Rio de Janeiro. Livraria
Garnier.
Rezende, J. (2004) Linguagem Médica, Fundamentos da Terminologia Medica, 3a.
ed. da AB Editora e Distribuidora de Livros Ltda.
Starzynsli, M. G. (1994) Língua e literatura grega: origens. Estudos Avançados,
8(22), 395-400.
Tζιροπούλου – Eυσταθίου, Α. Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων· ιστορικές &
ετυµολογικές αναφορές. http://abnet.agrino.org/htmls/E/E011.html
∆ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (1998) Οι Ίνκα Μιλούσαν Ελληνικά. Αθήνα:
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ.
∆ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (2005) Οι Μάγια. Ο Πελασγόφωνος Λαός της
Κεντρικής Αµερικής. Αθήνα: ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ΑΛΦΑ.
Κιλαπάν, Λ. (2003) Η Ελληνική Καταγωγή των Αραουκανών της Χιλής, Μετ. Γ.
Λαθύρης. Αθήνα: Ηλιοδρόµιον.
Κωνσταντινίδης, Α. (1993) H Οικουµενική ∆ιάσταση της Ελληνικής Γλώσσης.
http://abnet.agrino.org/htmls/E/E009.html
Μπαµπινιώτης, Γ. (2003) Ετυµολογία: η αλήθεια των λέξεων. Εφηµερίδα «Το Βήµα»,
02/02/2003.
Μπαµπινιώτης, Γ. (2004) Ελληνική Γλώσσα - Η συµβολή της σε βασικές έννοιες τού
Ευρωπαϊκού πολιτισµού http://www.greekemb.jp/culture/babiniotis_gr.htm
Μπαµπινιώτης, Γ. (2006) H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό». Εφηµερίδα «Το
Βήµα», 02/07/2006.
Μπαµπινιώτης, Γ. (2007) Γλωσσική διδασκαλία µέσα από τις ρίζες των λέξεων».
Εφηµερίδα «Το Βήµα», 04-03-2007.
Παυλάκου, Γ. Οι ελληνικές λέξεις στη Γερµανική. http://abnet.agrino.org/htmls/E/E004.html
11
Palavras que cheiram mar 1:
a etimologia, o ecumenismo e a singularidade do idioma Grego
Prof. Dr. Dimitrios Koutantos
Aos descendentes de Gregos... e das
palavras que imigraram ao Brasil
Στις γενιές των Ελλήνων … και των λέξεων
που µετανάστευσαν στη Βραζιλία
A 04 de abril de 2007, semana santa1, tivemos um encontro com o
Embaixador da Grécia no Brasil e com o Cônsul geral da Grécia em São Paulo, tendo,
como tema, o ensino da língua e da cultura grega aos descendentes de gregos e
também aos cidadãos brasileiros, o que constituiu o estímulo para a conclusão do
presente estudo. Nossa opinião, unânime, foi e é a de que: o ensino da língua e da
cultura grega têm o mesmo significado. O ensino da língua grega significa cultura
grega e a cultura grega significa língua grega.
Como nos ensina o professor de Lingüística e decano da Universidade de
Atenas, Georgios Babiniotis, em seu artigo intitulado: “A língua como aproximação à
cultura”: “O ênfase na língua, visto que se trata de um ensino corretamente
organizado desta, não constitui somente o contato com as palavras como meio de
comunicação, mas também o contato efetivo com os símbolos de expressão e de
todos os feitos de um povo, isto é, o caminho direto para a aproximação a uma
cultura. Aqui faz-se necessário um importante esclarecimento, óbvio talvez, mas, via
de regra, esquecido: as palavras não são simples formas acústicas; são significados
que denotam conceitos e estes conceitos compõem sentidos que constituem e
determinam o funcionamento de nosso intelecto. Partindo, além disso, do pressuposto
de que cada civilização é primeiramente e sobretudo um sistema particular de
valores, é, na realidade, o modo com o qual um povo coloca-se historicamente diante
da relação do ser humano com seu povo, com outros seres humanos e com o ambiente
geral, bem como as prioridades e escolhas que lhe são colocados. Cada civilização é,
no fundo, uma forma de humanismo, de acordo com o lugar que confere ao ser
humano e ao cultivo de sua personalidade dentro do sistema de valores que adota.
Dentro desses valores inclui-se a língua de um povo – também parte da civilização como valor individual , pois constitui a expressão de outros modos de civilização...
torna-se perceptível que o ensino apropriado da língua grega, dentro e fora da
Grécia, constitui o caminho de aproximação e conhecimento da cultura grega.
Particularmente interessa... o ensino da cultura grega aos estrangeiros que queiram
conhecer nossa cultura tendo, como veiculo de conhecimento, a língua grega”
(Babiniotis, 2006).
É, portanto, evidente, o duplo funcionamento da língua – como meio de
comunicação e simultaneamente como portadora da consciência histórica e berço da
civilização de uma nação.
1
Agradeco o Prof. Thiago Georges Zilio Passerini pela traducao do prologo e pela revisao do corpus do
presente trabalho.
12
A próxima questão imediata que surge é como podemos ensinar a língua
grega em um pais tão vasto e distante, em um continente histórico e culturalmente
distinto, com estudantes na terceira geração de gregos, os quais não tem um
constante contato com sua pátria-mãe?
No entanto, nessa disputa, esquecemo-nos da particularidade da língua grega ,
a qual acha-se em sua dimensão ecumênica. O ecumenismo da língua grega é uma
verdade que se reflete também na língua portuguesa. Algumas obras modernas
sugerem a junção do ensino da língua grega no Brasil (e, por conseguinte, da cultura
grega) à etimologia das palavras gregas que foram adotadas pela língua portuguesa.
A etimologia das palavras gregas que seguem abaixo, ou seja, sua historia e
seu surgimento cultural, sua verdade inicial e autenticidade – junto de algumas outras
significativas explicações culturais, tal qual citações históricas e referências a
“criadores de arte” de origem grega – constituem os melhores “condutores”,
“trabalhadores” e “professores” de cultura grega.
“Já no século I a.C. preconiza-se, através de Deodoro da Sicília, que
“étymon” é “ o verdadeiro significado de uma palavra de acordo com sua origem”.
O termo “etymon”, enquanto vocábulo, provem do adjetivo “etymos” que significa
“verdadeiro”, utilizado já em Homero... desse modo, toda a família dessas palavras
e, particularmente, a palavra “etymon”denotam a procura da verdade das palavras,
isto é, a investigação de suas origens que se identificam com o ponto de partida ou
origem das palavras, o significado primeiro, ou verdadeiro, ou básico ou
etimológico. A procura da verdade das palavras, a etimologia, é paralela a um
retorno às palavras, uma historia das palavras.” (Babiniotis, 2003)
Alem do ensino da língua (e simultaneamente da cultura correspondente), a
etimologia das palavras estimula o interesse dos alunos e desenvolve a análise e a
síntese de seu raciocínio. “Condição indispensável para fazer uma aula interessante é
aguçar a perspicácia dos alunos e colocá-los para pensar e descobrir, por si sós –
sempre com a supervisão do professor – a magia da etimologia das palavras, do
sentido inicial básico de uma palavra e as articulações que unem palavras de uma
mesma família de radical comum, uma vez que as palavras de uma língua organziamse e funcionam em torno de núcleos básicos com determinados significados e
determinadas formas... [por exemplo o aluno] sempre com o professor para orientálo e com os dicionários abertos – pode descobrir que o verbo “dro” originou
“drama” e “drase”, das quais temos “drásticos” e “drastérios” enquanto a variante
jônia de “dro” a forma “draino” deu origem a adranis. E ainda a forma “dro” e
suas composições (“antidro”, “epidro”) originou tantas outras palavras
“antidrase”, “pidrase” e “anadrase” e das quais os estrangeiros, a partir do mesmo
verbo, retiraram para formar duas palavras em inglês “dramatic”(1589) e “drastic
(1691) que voltaram ao grego com novo componente significativo (atuações
dramáticas – encontro drástico). Talvez, então, a mais antiga ocupação com a
língua, a etimologia, pode constituir um método contemporâneo e eficaz para um
melhor conhecimento da nossa língua?” (Babiniotis, 2007)
Ainda sobre isso, Ana Tziropoulou – Efstathiou, em seu estudo intitulado “A
viagem das palavras gregas, referencias históricas e etimológicas” suscita
importância ecumênica que a etimologia das “primeiras-palavras”gregas (protolexeis)
tem. “A análise vocabular, que é a analise etimológica e histórica de uma língua,
aparece na Antiguidade mas é familiar ao estudo grego. Muitas vezes, essas
“protolexeis” gregas, palavras autenticas na realidade, retornam à língua grega
falada, como estrangeiras. São as chamadas “anadaneia” (processo lingüístico
através do qual uma palavra originaria de determinado idioma retorna a este com
13
significado distinto) [Contudo, uma coisa é emprestar uma palavra/conceito tal qual
“democracia” e outra é tomar emprestado uma palavra como “pênalti”]. Não
devemos ignorar o fato de que, antigamente, a lingua grega era expressa oralmente.
Os gregos, como povo marítmo «πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώµενοι, γλώτταν την
ελληνικήν επέβαλον» desenvolveram suas antigas civilizações marítimas cicládica,
minóica, micênica, ateniense, macedônica e suas palavras do mar : palavras que
cheiram mar2.
Essas “protolexeis” e a correspondente civilização grega que rebrilha em todo
o mundo são inesgotáveis. Ainda iluminam continuamente o universo e as ciências
conteporaneas com novas terminações tal qual ocorre nas ciências da computação.
Um exemplo moderno constitui a estrutura da conhecida enciclopédia eletrônica
Wikipédia (que provem da palavra grega “Paidéia”) que se baseia em
palavras/conceitos gregos para as ciências positivas (biologia, zoologia, ecologia,
astronomia, física...) e para as artes (teatro, música, cinema...).
A mesma enciclopédia, por exemplo, na etimologia da palavra grega “á-tomo”
“aquele que não se corta, o indivisível” apregoa o funcionamento ecumênico da
língua grega, visto que a mesma palavra é utilizada pelas seguintes línguas: Africâner
: atoom (af); Alemão : Atom (de); Aragonês : atomo (an); Asturiano : átomu (ast);
Baixo Saxão/Plattdütsch : atom (nds); Basco : atomo (eu); Bósnio : atom (bs); Bretão
: atom (br); Buginês : atong (bug); Búlgaro : атом (bg); Catalão : àtom (ca);
Checo/Tcheco : atom (cs); Croata : atom (hr); Dinamarquês : atom (da); Eslovaco :
atóm (sk); Esloveno : atom (sl); Espanhol : átomo (es); Esperanto : atomo (eo);
Estoniano : aatom (et); Feróico : atom (fo); Finlandês : atomi (fi); Francês : atome
(fr); Galego : átomo (gl); Grego : άτοµο (el); Haitiano : atòm (ht); Holandês : atoom
(nl); Húngaro : atom (hu); Ido : atomo (io); Indonésio : atom (id); Inglês : atom (en);
Interlíngua : atomo (ia); Italiano : atoo (it); Latim : atomus (la); Letão : atoms (lv);
Lingala : atome (ln); Lituano : atomas (lt); FYROM: атом (mk); Malaio : atom (ms);
Norueguês : atom (no); Novo Norueguês : atom (nn); Polonês/Polaco : atom (pl);
Romeno : atom (ro); Russo : атом (ru); Sérvio : атом (sr); Servocroata : atom (sh);
Siciliano : àtumu (scn); Sueco : atom (sv); Sundanês : atom (su); Tagalo : atomo (tl);
Turco : atom (tr); Ucraniano : атом (uk); Uzbeque : atom (uz).
Se tentarmos estudar as influencias da língua grega nas línguas européias
existentes, certamente serão intermináveis. Na língua inglesa, por exemplo, a primeira
língua moderna mais falada no mundo, Aristides Constantinidis (1993), em seu livro
“A dimensão ecumênica da lingua grega”, nos surpreende agradavelmente quando
conclui que uma em cada quatro palavras inglesas (!) é puramente grega. No mais
completo dicionário americano moderno, o Merrian Webster, em um total de 166.724
palavras, a presença de palavras puramente gregas é de 42.914, que equivale a
25,73% ao passo que no mesmo dicionário, sabemos que o inglês tomou emprestado
somente 57 palavras do turco e 34 das línguas eslavas! Com base no autentico
dicionário Dorland, na nomenclatura médica, de um total de 46.251 palavras, as
palavras puramente gregas são 24.862, o que corresponde a 53, 75%. Se contarmos as
palavras que são, “metade” gregas, seja pelo primeiro ou segundo radical, essa
porcentagem se eleva aos 68%. Na Nomenclatura Cientifica Internacional por
exemplo, no grande ramo da Zoologia, de acordo com o Nomenclator Zoologicus, o
qual contem a nomenclatura cientifica internacional de todas as espécies de animais
de todas as classes (repteis, mamíferos, aves, insetos, peixes etc) compiladas até 1994,
2
Explicação para o titulo do meu trabalho, uma referência ao desenvolvimento cultural grego,
organizado ao redor do mar, civilizações marítimas.
14
ou seja, 337.789 espécies de animais, a presença do grego é de 195.779 palavras, o
que equivale a 57,96% . Se adicionarmos palavras “metade” gregas, a porcentagem
atinge 73%.
E não é somente a quantidade de influencias, mas a profundidade, a qualidade
delas, as quais os lingüistas chamam de “chave lingüística de cada língua” (as
protolexeis), que são palavras extraídas sem modificação do grego. São elas: analysis,
synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music, melody, orchestra,
rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy, comedy, poetry,
lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea, logic, dilemma,
program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy, machine,
mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy, etc. Essas
palavras básicas aproximam-se de 500 e , conforme os lingüistas afirmam, se fossem
excluídas do vocabulário, haveria uma impossibilidade de comunicação. Vasta é
também a participação na onomástica com 190 nomes próprios de homens e mulheres
como Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret, etc., bem como a
difusão das palavras/conceitos gregos da mitologia e da história, como Édipo, Europa,
etc.
A influencia da língua grega na língua inglesa e, mais amplamente, na
mentalidade internacional, pode condizer com os dois discursos históricos do
professor e ex- primeiro ministro Xenofonte Zolótas em 26/09/57 e 02/10/59 no
Fundo Monetário Internacional, em Washington, o qual, falando inglês, utilizou
somente palavras gregas (exceto pelas conjunções e verbos auxiliares). Analisemos o
segundo discurso (de 02 de outubro de 59) com a sua transcrição grega (não
tradução!)
Kyrie, It is Zeus' anathema on our epoch
and the heresy of our economic method
and policies that we should agonize the
Skylla of nomismatic plethora and the
Charybdis of economic anaemia.
Senhores, É uma anátema de Zeus em
nossa época e uma herersia do nosso
método econômico e de nossa política
econômica que fizéssemos agonizar a Cila
do pletorismo numismático e a Cáribde de
nossa anemia econômica.
It is not my idiosyncracy to be ironic or
sarcastic but my diagnosis would be that
politicians are rather cryptoplethorists.
Although they emphatically stigmatize
nomismatic plethora, they energize it
through their tactics and practices. Our
policies should be based more on
economic and less on political criteria.
Our gnomon has to be a metron between
economic strategic and philanthropic
scopes.
Não está em minha idiossincrasia ser
irônico ou sarcástico, mas minha diagnose
seria que os políticos são, talvez,
criptopletoristas. Ainda que com ênfase,
estigmatizam o pletorismo numismático,
energizam suas táticas e práticas.Nossa
política deveria basear-se mais em
critérios econômicos e menos em
políticos. Nosso gnômon deve ser um
metro entre estratégia econômica e
escopos filantrópicos.
In an epoch characterized by monopolies,
oligopolies, monopolistic antagonism and
polymorphous inelasticities, our policies
have to be more orthological, but this
should not be metamorphosed into
plethorophobia, which is endemic among
academic economists.
Em uma época que se caracteriza pelos
monopólios, oligopólios, antagonismo de
monopólios e inelasticidades polimorfes,
nossas políticas devem ser mais
ortológicas, mas isso não pode ser
metamorfoseado em uma pletorofobia, a
qual é endêmica entre os economistas
15
acadêmicos.
Nomismatic symmetry should not
antagonize economic acme. A greater
harmonization between the practices of
the economic and nomismatic archons is
basic.
A simetria econômica não deveria
antagonizar o acme econômico. Uma
melhor harmonização entre as práticas dos
arcontes econômicos e numismáticos é
básica.
Parallel to this we have to synchronize
and harmonize more and more our
economic and nomismatic policies
panethnically. These scopes are more
practicable now, when the prognostics of
the political end economic barometer are
halcyonic.
a
isso,
devemos
Paralelamente
sincronizar-nos para harmonizarmos mais
e mais nossas práticas econômicas e
numismáticas
paneticamente.
Estás
teorizações são mais plausíveis agora,
quando os prognósticos do barômetro
político e econômico são de belos dias
alciônicos.
The history of our didimus organization
on this sphere has been didactic and their
gnostic practices will always be a tonic to
the polyonymous and idiomorphous
ethnical economies. The genesis of the
programmed organization will dynamize
these policies.
A história de nossa dídima organização
nessa esfera é didática e suas práticas
gnósticas sempre serão um tônico às
poliônomas e idiomórficas economias
étnicas. A gênese de uma organização
programada dinamizará essas políticas.
Therefore, I sympathize, although not
without criticism one or two themes with
the apostles and the hierarchy of our
organs in their zeal to program orthodox
economic and nomismatic policies.
Por essa razão, enfrento com simpatia,
mas não sem críticas, um ou dois temas
com os apóstolos da hierarquia de nossos
órgãos em seu zelo em programarem
políticas
ortodoxas
econômicas
e
numismáticas.
I apologize for having tyranized you with
my Hellenic phraseology. In my epilogue
I emphasize my eulogy to the philoxenous
aytochtons
of
this
cosmopolitan
metropolis and my encomium to you
Kyrie, the stenographers.
Justifico-me por tê-los tiranizado com
minha fraseologia helênica. Em meu
epílogo dou ênfase à minha eulogia diante
dos autóctones filoxenos dessa metrópole
cosmopolita e também meu encômio a
vocês, senhores estenógrafos.
Em outra lingua européia, o alemão, o trabalho de Georgios Pavlakos, com o
titulo “As palavras gregas no alemão”, expõe 16.530 palavras gregas simples e
compostas que participam do funcionamento da lingua e dá exemplos, como a palavra
Musa e suas derivadas: Muse, Museum, Museal, Museographie, Museologie,
Museologe. Musik, Musiker, Musikus, Musikant, musikal, musisch, musikalisch,
Musikalien, Musikalitat, Musikologie, Musikologe, Musikomanie, musizieren.
Existem muitos radicais gregos que compoem grande número de palavras, tais como:
Krise (184 occasiones), Phase (198), Zone (214), Klima (224), Therapie (207),
Oekologie (380), Theater (313), Technik (412), Musik (489), Problem-Problematik
(418), Programm (565), System (677), Energie (618), Polit- (676).
Grande número de outras palavras gregas é utilizado em letreiros de lojas,
mercadorias e services, escolhidas de modo a serem rápidas, fáceis e combináveis
como: Neon, Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe, Zyklus,
16
Chronos, Kosmos, Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio,
Graphis, Organon, Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos,
Hermes, Sigma, Praktika, Exagon, Phonix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora, Syrinx,
Melos, Patmos, Synthesis, Kadmos, Trias, Logik, Clorophyllum, Zoe, Eidolon,
Rythmik, Xylon, Praxis, Tetraktys, Triton, Chromachron, Skeleton, Hippokrates,
Parataxis, Mythos, Argus, Cerberus, Phruros.
Além da influencia do grego nas línguas européias, existem referências
bibliográficas sobre as viagens lingüísticas ultramarinas. Os antigos autores
mencionaram os deslocamentos ultramarinos dos gregos - Plutarco em “Ética”,
Stravon em “Geografia” e Platao em “Timeo”. Essas citações dizem respeito ao
sânscrito da India (Tziropoulou – Efstathiou), às ilhas do Havaí e Polinésia
(Josephson, 1987), ate os “Arucarian” do Chile (Kilapan, 2003), os Incas da América
Latina (Dorikós & Chatzigiannákis, 1998), os Maias da América Central (Dorikós &
Chatzigiannákis, 2005), etc.
No que diz respeito ao presente estudo, o qual apresenta-se em dois excursos,
que trata das palavras gregas na língua portuguesa, existem dezenas de estudos nos
quais menciona-se que a língua grega é a segunda maior influencia no português
depois do Latim. Por exemplo, o estudo exclusivo de Ramiz Calvao (1994) intitulado:
“Vocabulário Etimológico, Ortográfico e Prosódico das Palavras Portuguesas
Derivadas da Língua Grega” apresenta, aproximadamente, quinze mil palavras
gregas que são utilizadas em língua portuguesa.
O primeiro excurso de nosso trabalho expõe um numero menor de palavras em
relação ao dicionário etimológico citado, mas vem oferecer novos registros,
informações, explicações historias e mitológicas e tesouros culturais contemporâneos
da Grécia. Não nos limitamos somente à etimologia de cada palavra/ conceito, mas
apresentamos um grande numero de explicações e comentários que a circundam. Por
exemplo, para a palavra Amazonas, citamos “Amazonas – a partir do Rio Amazonas
que, por sua vez, foi batizado por exploradores espanhóis que relataram ter
encontrado mulheres guerreiras ao longo do rio e associaram-nas às amazonas da
mitologia grega (guerreiras e cavaleiras que extirpavam um dos seios para manejar
melhor o arco. Por isso, em grego, eram chamadas de a – mastós /µαστός, ‘sem
seios’)”.
Essa abordagem tem por objetivo a familiarização do leitor com um
método educacional alternativo, o qual o impulsionará na busca de outras
palavras e das explicações culturais que a rodeiam.
Interesse particular apresentam as palavras de origem grega que são utilizadas
exclusivamente em português, tais como alfabetizado, amazona, aula, eucaristia,
palavra, sabedoria, etc.
A segunda parte do presente estudo mostra os prefixos e os radicais gregos
(tanto como primeiro ou segundo componente de uma palavra) dos quais provêm
famílias inteiras de palavras gregas. Da palavra grega “anthropos”, por exemplo,
vêm: antropógrafo, antropologia, antropófago, antropóide, pitecantropo,
antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, antropocêntrico, antropófobo,
antropogénese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropólito, antropólogo,
antropomancia, antropometria, antroponímia, antroposofia, antropoteísmo,
antropoterapia, antropozóico, teofilantropia, etc. Outro exemplo é o da palavra grega
“psyqué”, da qual temos: psicalgia, psicanálise, psicofisiologia, psicogenia,
psicognosia, psicografia, psicógrafo, psicologia, psicólogo, psicometria, psicopata,
psicose, psicoterapia, psiquiatria, psíquico, psiquismo, etc.
17
Finalmente, alem de seu ecumenismo, é conhecido que a língua grega detém
outra particularidade. É a lingua que constitui a continuidade natural do grego antigo,
ou seja, é uma lingua única falada na Grécia, sem interrupção, por 40 séculos
aproximadamente (falada, pelo menos, desde 2.000 a.C e escrita desde o século XV texto em placas de argila da escrita linear B). Desde o século VIII a. C até hoje,
escreve-se com o “alfabeto grego”, a primeira escrita alfabética real, começando com
os poemas épicos de Homero até os textos do grego moderno. Alem disso, o alfabeto
grego da Cálcida (Alfabeto Ocidental) foi transportado à Magna Grécia, na Italia,
originando o conhecido alfabeto latino, enquanto no século IX d. C (durante o
Imperio Bizantino), com a cristianização dos Eslavos pelos padres Cirilo e Metódio,
com base no alfabeto grego, criou-se o alfabeto cirílico que é utilizado até hoje na
escrita das línguas eslavas (Babiniotis, 2004). Os gregos modernos podemos, por
exemplo, ler, nos museus, as inscrições das antigas estelas funerárias gregas. O aluno
de Sócrates, Xenofonte (entre 434 a 427 a. C) em seu trabalho “ Η Κάθοδος των
Μυρίων” cita “thalatta, thalatta” (mar, mar), ao passo que o grego moderno, três
milênios depois, continua a proclamar a mesma palavra “thalassa, thalassa”.
É sabido que a lingua grega e a autentica civilização grega antropocêntrica
influenciaram a mentalidade e a educação mundiais. É a mesma lingua com a qual
expressaram-se grandes nomes do pensamento humano da Antiguidade, como os
filósofos Platão, Aristóteles, Heráclito, Empédocles e Demócrito, os poetas Homero,
Pindaro, Safo e Alceu, os autores teatrais trágicos Ésquilo, Sófocles, Eurípides e
Aristófanes, os historiadores Heródoto, Tucídides, Xenofonte, Políbio e Pausânias, os
médicos Hipócrates e Galeno, os retóricos Demóstenes e Isócrates, os autores
Plutarco, Luciano, Teofasto, Arquimedes, Euclides e Stravonas e também uma lingua
cristã, do Novo Testamento, dos Grandes Pais da Igreja, da Santa Missa e da
hinografia bizantina.
Continuemos agora como o Professor e Presidente do Instituto Cultural Grego,
Georgios Babiniotis (2004), dando alguns exemplos de palavras/conceitos do grego
que passaram às línguas européias (inglês, francês, alemão, italiano, espanhol,
português, entre outras) em diferentes setores do conhecimento humano, as quais
apresentaremos na linguas portuguesa e inglesa.
Na política (politics): política (politics), diálogo (dialogue), retórica
(rhetoric), democracia (democracy), ideologia (ideology), idéia (idea), aristocracia
(aristocracy), monarquia (monarchy), anarquia (anarchy), despotismo (despotism),
hegemonia (hegemony/hegemonism), tirania (tyranny), monólogo (monologue),
demagogo (demagogue).
Na educação (pedia): paidéia (pedia), história (history), teatro (theatre),
drama (drama), tragédia (tragedy), comédia (comedy), trágico (tragic), comediante
(comic), poema (poem), poesia (poetry), poeta (poet), drama (drama), dramatizar
(dramatize), dramático (dramatic), drástica (drastic), práxis (praxis), prática
(practical, practice), pragmático (pragmatic, pragmatism, pragmatist), energia
(energy), energética (energetic), ativo (energize), cena (scene), caráter (character),
episodio, (episode), protagonista (protagonist), orquestra, (orchestra), música
(music), melodia (melody), harmonia (harmony), sinfonia (symphony), ritmo
(rythym), tom (tone), metro (meter), simetria (symmetry), analogia (analogy),
escola (school), academia (academy/academic), ginásio (gymnasium), liceu
(lyceum), atleta (athlete/athletics), jogos olímpicos (Olympic games).
Palavras gerais (general): talento (talent), estética (aesthetics), mito
(myth), fantasia (fantasy), fantásticos (fantastic), mágica (magic), mistério
(mystery), erótico (erotic), entusiasmo (enthusiasm), simpósio (symposium), herói
18
(hero), heroína (heroine), estratégia (strategy), tática (tactics), simpatia (sympathy),
apologia (apology).
Na tecnologia (tecnology): tecnologia (technology), técnico (technical),
máquina/mecânico (machine/mechanic), energia (energy), elétrica/eletrônica
(electric/electronic), automático (automatic), automóvel (automobile), autônomo
(autonomous), aeroplano (airplane), helicóptero (helicopter), telefone (telephone),
telescópio (telescope), elástico (elastic), plástico (plastic), esquema (scheme).
Na língua (language): gramática (grammar), sintaxe (syntax), léxico
(lexicon), etimologia (etymology), semântica (semantics), sinônimo (synonym),
semiótica (semiotics), fonética (phonetics), sílaba (syllable), frase (phrase),
parágrafo (paragraph), alfabeto (alphabet), dialeto (dialect).
No theologia (theology): Cristo (Christ), cristão (Christian), Bíblia
(Bible), teologia (theology), ateísmo (atheism), monoteísmo (monotheism),
politeísmo (polytheism), igreja (eglise), catedral (cathedral), liturgia (liturgy),
dogmático
(dogmatic),
católico
(catholic),
ortodoxo
(orthodox),
profeta (prophet), anjo (angel), diabo (devil), apóstole (apostle), monge (monk),
clérigo (clergy), presbiteriano (Presbyterian), bispo (bishop), leigo (layman),
patriarca (patriarch), papa (pope), batismo (baptism), eulogia (eulogy), salmo
(psalm), hino (hymn), heresia (heresy), scândalo (scandal), paraíso (paradise).
Para a physis/natureza (physis) e a ciência (episteme): física,
médico, fisioterapia, fisiologia, (physics, physician, physiotherapy, physiology), ecos
(eco-nomia, eco-logy, eco-system), bios (biology, biography, bio-chemistry, bioethics), esfera (sphere, atmosphere, biosphere), época (epoch), período (period), foto
(photography), botânica (botany), fitologia (phytology), cosmos (cosmology,
cosmopolitan), anthropos (anthropology), zoo (zoology), oxigênio (oxygen),
hidrogênio (hydrogen).
Da ciência na língua diária: teoria (theory), prática (practice), empírico
(empirical), lógica (logic), sistema (system), método (method), categoria (category),
hierarquia (hierarchy), hipótese (hypothesis), análise-síntese, (analysis-synthesis),
critérios (criteria), problema (problem), axiômico -axiomático (axiom-axiomatic),
órgão, organizar, organismo (organ, organise, organism), programa (program),
tema (theme, thesis), tópico (topic), tipo (type), fase (phase), paralela (parallel),
espaço (space), escopo (scope), zona (zone), cético/ceticismo (sceptic/scepticism),
sintoma (symptom), terapia (therapy), clínico, clínica (clinic), diagnóstico
(diagnosis), medicina (pharmacy), endêmico -epidêmico (endemic-epidemy).
Nomes das ciências (epistemes): filosofia (philosophy), filologia
(philology), psicologia (psychology), fisiologia (physiology), matemática
(mathematics), aritmética (arithmetic), física (physics), geometria (geometry),
geografia (geography), história (history), biologia (biology), economia (economy),
astronomia (astronomy), química (chemistry).
Nomes próprios (names): Alexandre (Alexander/Alex), André
(Andrew), Basílio (Basil), Bárbara (Barbara), Cristo (Chris), Cristóforo
(Christopher), Cirilo (Cyril), Dorotéia, (Dorothy), Eugênio, (Eugene), Jorge
(George), Gregório (Gregory), Nicolas (Nicolas), Pedro (Peter), Felipe (Philip),
Teodoro (Theodor), Europa (Europa).
Que belas palavras! Desfrute delas!
O presente trabalho é dedicado tanto aos leitores gregos quanto aos leitores
brasileiros.
19
Bibliografia
Amos, C. D.S. Os estrangeirismos e as fronteiras da língua portuguesa.
http://www.filologia.org.br/revista/34/07.htm
Cardoso L. O. B. Do grego antigo ao português contemporâneo: o sortilégio da
língua e a epifania da cultura. http://www.ipv.pt/millenium/esf9_luis.htm
http://pt.wikipedia.org/wiki/P%C3%A1gina_principal
http://pt.wiktionary.org/wiki/Categoria:Prefixo_(Portugu%C3%AAs)
http://www.portugues.com.br/morfologia/formacao/radicais/pradicais.asp
Josephson, N. (1978) Ελληνικά Γλωσσικά Στοιχεία στις πολυνησιακές Γλώσσες –
Ελληνικός Ειρηνικός. Πανεπιστήµιο της Χαϊδεβέργης.
Prefixos, sufixos e Radicais Gregos e latinos http://undozine.org/portal/files/prefixossufixos.pdf
Ramiz Calvao (1994) Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das
Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega. Rio de Janeiro. Livraria
Garnier.
Rezende, J. (2004) Linguagem Médica, Fundamentos da Terminologia Medica, 3a.
ed. da AB Editora e Distribuidora de Livros Ltda.
Starzynsli, M. G. (1994) Língua e literatura grega: origens. Estudos Avançados,
8(22), 395-400.
Tζιροπούλου – Eυσταθίου, Α. Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων· ιστορικές &
ετυµολογικές αναφορές. http://abnet.agrino.org/htmls/E/E011.html
∆ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (1998) Οι Ίνκα Μιλούσαν Ελληνικά. Αθήνα:
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ.
∆ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (2005) Οι Μάγια. Ο Πελασγόφωνος Λαός της
Κεντρικής Αµερικής. Αθήνα: ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ΑΛΦΑ.
Κιλαπάν, Λ. (2003) Η Ελληνική Καταγωγή των Αραουκανών της Χιλής, Μετ. Γ.
Λαθύρης. Αθήνα: Ηλιοδρόµιον.
Κωνσταντινίδης, Α. (1993) H Οικουµενική ∆ιάσταση της Ελληνικής Γλώσσης.
http://abnet.agrino.org/htmls/E/E009.html
Μπαµπινιώτης, Γ. (2003) Ετυµολογία: η αλήθεια των λέξεων. Εφηµερίδα «Το Βήµα»,
02/02/2003.
Μπαµπινιώτης, Γ. (2004) Ελληνική Γλώσσα - Η συµβολή της σε βασικές έννοιες τού
Ευρωπαϊκού πολιτισµού http://www.greekemb.jp/culture/babiniotis_gr.htm
Μπαµπινιώτης, Γ. (2006) H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό». Εφηµερίδα «Το
Βήµα», 02/07/2006.
Μπαµπινιώτης, Γ. (2007) Γλωσσική διδασκαλία µέσα από τις ρίζες των λέξεων».
Εφηµερίδα «Το Βήµα», 04-03-2007.
Παυλάκου,
Γ.
Οι
ελληνικές
λέξεις
στη
Γερµανική.
http://abnet.agrino.org/htmls/E/E004.html
20