Biraci u Crnoj Gori - Fakultet političkih nauka

Transcrição

Olivera Komar
BIRAČI U CRNOJ GORI
Faktori izborne i partijske preferencije
Olivera Komar
BIRAČI U CRNOJ GORI
Izdavači
Udruženje za političke nauke Srbije
Fakultet političkih nauka Podgorica
Čigoja štampa
Za izdavače
Prof. dr Čedomir Čupić
Žarko Čigoja
Recenzenti
Prof. dr Darko Marinković
Prof. dr Gordana Đurović
Prof. dr Vladimir Goati
Urednik
Čedomir Čupić
Lektura
Sanja Mijušković
Dizajn korica
Ana Pajović Kljajić
Priprema i štampa
[email protected]
www.chigoja.co.rs
Tiraž
300
ISBN 978-86-7558-973-0
Olivera Komar
BIRAČI
U CRNOJ GORI
Beograd, 2013
Uvodne napomene i zahvale
Dvije, vjerovatno najveće, greške koje neko može napraviti prilikom izbora teme za doktorsku disertaciju jesu pustiti ambiciji na volju i za predmet
istraživanja birati veoma aktuelan društveni problem. Ja sam uspjela da napravim obje. Birajući temu koja me je u to vrijeme intrigirala – kako je moguće da poslije više od dvije decenije ista partija na relativno fer i slobodnim
izborima odnosi ubjedljivu pobjedu – nisam imala ni najdalju predstavu o
tome u šta se zapravo upuštam. Sada mogu priznati da moje tadašnje znanje
i sposobnosti nisu bili dovoljni da se na kvalitetan način izađe na kraj sa
ovakvom temom, a njena aktuelnost, koja je podrazumijevala pozivanje najšireg auditorijuma na polemiku, nije učinila previše dobrog krhkom samopouzdanju jedne doktorantkinje. No, sada, kada je mukotrpni proces učenja,
usavršavanja i preispitivanja završen, pozitivni komentari mojih profesora i
kolega, te prvi plagijat tada još neobjavljenog rada, ispunjavaju me zadovoljstvom i nadom da je moj napor rezultirao nečim vrijednim.
Knjiga koja je pred vama dorađeni je tekst doktorske disertacije koja
je prijavljena i, februara 2012. godine, odbranjena na Fakultetu političkih
nauka Univerziteta Crne Gore. Audaces (dodala bih i fatuos) izgleda zaista
fortuna iuvat, tako da su tome da rad na moje zadovoljstvo izgleda ovako
doprinijele određene srećne okolnosti. Jedna od važnijih bila je nacionalni
projekat Partijske i izborne preferencije birača u Crnoj Gori, koji je podržalo Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, a bez koga bi ovaj rad ostao
na nivou spekulacije i deskripcije. Projekat je omogućio da se sprovede
originalno empirijsko istraživanje, koje je bilo neophodno kako bi se na
osnovno istraživačko pitanje iz disertacije uopšte i pokušalo odgovoriti.
Druga, veoma važna okolnost bila je stipendija Junior Faculty Development
Programa, koju dodjeljuje Biro za obrazovne i kulturne poslove američkog
State Departmenta, preko American Councilsa (Američkog savjeta). Ova
stipendija omogućila mi je da u najvažnijoj fazi izrade doktorske disertacije
provedem pola godine na univerzitetu Berkeley, u Kaliforniji. To iskustvo
bilo je od najvećeg značaja, i to ne samo za organizaciju novog predmeta
Olivera Komar
Političko ponašanje, koji će, po uzoru na kurikulume odgovarajućih predmeta sa Berkeleya, kasnije biti uveden na Fakultetu političkih nauka u Podgorici, već i za moje lično napredovanje u (za mene tada potpuno novoj)
poddisciplini političkih nauka – psefologiji. Iskreno se nadam da će moja
zahvalnost podstaći nadležne iz Ministarstva nauke i Biroa za obrazovne i
kulturne poslove da kroz oba programa nastave da pružaju podršku mladim naučnicima u Crnoj Gori.
Pored ovih spoljnih okolnosti, koje bih u određenoj mjeri mogla pripisati sreći, moram pomenuti ljude bez kojih moj rad nikada ne bi bio završen na ovaj način. Ovo je prilika da im se zahvalim, a čitalac, nadam
se, neće zamjeriti na izvjesnoj dozi, u ovoj prilici nužne, sentimentalnosti.
Želim zahvaliti svome mentoru na disertaciji, prof. dr Veselinu Pavićeviću,
profesoru koji je inspirisao generacije mladih ljudi na Ekonomskom, Pravnom i Fakultetu političkih nauka, a među njima i mene. Bila je čast imati
za mentora prvu osobu koja se u Crnoj Gori naučno bavila izborima i čiji
je doprinos u ovoj oblasti ostao nenadmašen. Svi mi koji smo došli kasnije
gradimo na osnovama koje je on postavio.
Posebnu zahvalnost dugujem prijatelju i kolegi, doc. dr Milošu Bešiću,
koji je mene, kao i veliki broj drugih mladih politikologa na našem Fakultetu, uveo u svijet empirije. Upravo zahvaljujući njegovoj ulozi u prenošenju
znanja o aktuelnim metodama istraživanja u društvenim naukama, bilo je
moguće da naš fakultet preskoči decenije razvoja i veoma brzo stane u istu
ravan s fakultetima ne samo u regionu, već i mnogo šire. Na tome smo mu
zahvalni svi mi koji smo imali priliku da se okušamo i svoj rad „izmjerimo“
na prestižnim univerzitetima Evrope i svijeta.
Na moj profesionalni razvoj veoma je uticao i prof. dr Srđan Darmanović, prvi dekan i jedan od glavnih osnivača Fakulteta političkih nauka, sa
kojim sam veliki broj godina radila kao saradnica u nastavi. Jedan od meni
najdražih komplimenata za ovaj rad došao je upravo od njega. Naime, on
je stil kojim je rad pisan uporedio sa načinom na koji piše i stvara još jedan,
meni važan uzor – prof. dr Vladimir Goati, kome se ovom prilikom zahvaljujem na podršci i korisnim sugestijama.
Bezrezervno razumijevanje i pomoć u toku posljednje, za mene i najteže saradničke godine na Fakultetu političkih nauka, imala sam od strane
prof. dr Sonje Tomović-Šundić, prve dekanice našeg fakulteta. Šansu da
ova knjiga nađe svoj put od plavih korica i univerzitetske biblioteke do šireg kruga čitalaca dugujem i prof. dr Čedomiru Čupiću, velikom entuzijasti i savezniku svih mladih ljudi u akademskoj zajednici.
Birači u Crnoj Gori
Ovo je prilika da se zahvalim i svojoj porodici, roditeljima Branki i
Radovanu Komar, kojima dugujem svoje obrazovanje i pogled na svijet,
sestrama Minji i Milici i bratu Lazaru.
Na kraju: kroz najteže i najljepše trenutke tokom rada na doktorskoj
disertaciji prošla sam sa svojim prijateljima, Adrijanom Husić, Tijanom
Žegura, Marijanom Bjelanović-Pižurica, Uglješom Jankovićem, Pavlom
Gegajem, Bojanom Spaićem, Željkom Sošićem i Miladinom Bogetićem.
Oni su, svako na svoj način, moja inspiracija.
Ispod najbitnijeg podgoričkog drveta,
23. septembra 2012. godine
Sadržaj
Uvodne napomene i zahvale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Pregled tabela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Pregled tabela kontingencije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Pregled grafika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Glava I:
Konceptualni i hipotetički okvir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1 Uvod. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2 Predmet rada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3 Istraživačka pitanja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.4 Osnovna hipoteza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.5 Sadržaj rada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6 Osnovni podaci o istraživanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Glava II:
Partijski sistem i birači. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.1 Značaj razumijevanja institucionalnog okvira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.2 Uslovi stvaranja partijskog sistema u Crnoj Gori. . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3 Birači i dominacija jedne partije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.4 Slučaj sistema sa predominantnom partijom: LDP u Japanu . . . . . . . 63
2.5 Slučaj sistema sa pragmatično-hegemonijskom partijom:
PRI u Meksiku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.6 Sistem sa predominantnom partijom: DPS u Crnoj Gori . . . . . . . . . . 73
Glava III:
Uticaj izbornog sistema na ponašanje birača . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Glava IV:
Uticaj političke kulture na ponašanje birača. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.1 Tip političke kulture u Crnoj Gori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
10
Olivera Komar
Glava V:
Socijalno-demografske veze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
5.1 Socijalno-demografski prediktorski model glasanja. . . . . . . . . . . . . 139
5.2 „Porodično glasanje“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Glava VI:
Afektivno-habitualne veze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.1 Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja. . . . . . . . . . . . . . . 161
Glava VII:
Harizmatske veze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7.1 Harizmatski prediktorski model glasanja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Glava VIII:
Programske veze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
8.1 Programski prediktorski model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Glava IX:
Racionalni izbor ili klijentelizam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.1 Klijentelistički prediktorski model. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Glava X:
Kombinovani prediktorski model ponašanja birača. . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Glava XI:
Zaključak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Korišćena literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Pregled tabela
Tabela 1: Osnovne karakteristike uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Tabela 2: Rezultati prvih višestranačkih izbora nakon Drugog svjetskog rata . . . . . 47
Tabela 3: Prosječan procenat mjesta vladajuće partije u Skupštini Crne Gore. . . . . 61
Tabela 4: Prikaz broja godina provedenih na mjestu Predsjednika vlade,
po osobama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Tabela 5: Efektivni broj partija u Crnoj Gori nakon parlamentarnih izbora. . . . . . . 80
Tabela 6: Indeks fluktuacije biračkog tijela po izbornim ciklusima u
Crnoj Gori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Tabela 7: Cijena poslaničkog mandata za republički parlament. . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Tabela 8: Uticaj prohibitivne klauzule na broj izbornih lista koje učestvuju u
raspodjeli mandata i ukupan broj partija koje dijele mjesta u parlamentu . . . . 101
Tabela 9: Uticaj prohibitivne klauzule na rasipanje glasova u izboru
za Skupštinu CG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Tabela 10: Tipovi političke kulture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Tabela 11: Odnos prema političkom sistemu kao cjelini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Tabela 12: Odnos prema nosiocima input funkcija u političkom sistemu. . . . . . . . 119
Tabela 13: Povjerenje u output subjekte političkog sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Tabela 14: Odnos prema vlasti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Tabela 15: Tri faktora orijentacije prema političkom sistemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Tabela 16: Komunaliteti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Tabela 17: Indeks demokratske političke kulture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Tabela 18: Demokratska politička kultura u Crnoj Gori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Tabela 19: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za DPS. . . . . . . . . . 143
Tabela 20: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za SDP. . . . . . . . . . 144
Tabela 21: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za SNP. . . . . . . . . . 145
Tabela 22: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za PZP. . . . . . . . . . 145
Tabela 23: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za Novu. . . . . . . . . 146
Tabela 24: Slaganje u porodici u pogledu glasanja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
12
Olivera Komar
Tabela 25: Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja za DPS. . . . . . . . . . . 163
Tabela 26: Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja za SDP . . . . . . . . . . . 163
Tabela 27: Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja za SNP. . . . . . . . . . . 164
Tabela 28: Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja za PZP . . . . . . . . . . . 164
Tabela 29: Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja za Novu . . . . . . . . . . 164
Tabela 30: Tvrdnje za mjerenje autoritarnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Tabela 31: Deskriptivna statistika za skor „submisivnost“. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Tabela 32: Autoritarnost po državama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Tabela 33: Vrijednosti autoritarnosti po percentilima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Tabela 34: Dihotomija liberalna svijest/konzervativna svijest. . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Tabela 35: Osobine kandidata koje su važne za opredjeljenje birača . . . . . . . . . . . . 175
Tabela 36: Faktorska analiza komponenti harizme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Tabela 37: Harizmatski prediktorski model glasanja za DPS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Tabela 38: Harizmatski prediktorski model glasanja za SDP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Tabela 39: Harizmatski prediktorski model glasanja za SNP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Tabela 40: Harizmatski prediktorski model glasanja za PZP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Tabela 41: Harizmatski prediktorski model glasanja za Novu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Tabela 42: Stavovi za određivanje programske orijentacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Tabela 43: Programski model glasanja za DPS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Tabela 44: Programski model glasanja za SDP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Tabela 45: Programski model glasanja za SNP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Tabela 46: Programski model glasanja za PZP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Tabela 47: Programski model glasanja za Novu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Tabela 48: Stavovi za mjerenje ideološke pozicije partija i birača. . . . . . . . . . . . . . . 192
Tabela 49: Evaluacija ideološke pozicije partija u odnosu na poziciju birača . . . . . 194
Tabela 50: Klijentelistički prediktorski model glasanja za DPS. . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Tabela 51: Klijentelistički prediktorski model glasanja za SNP. . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Tabela 52:Klijentelistički prediktorski model glasanja za PZP. . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Tabela 53: Klijentelistički prediktorski model glasanja za Novu. . . . . . . . . . . . . . . . 211
Tabela 54: Ukupna varijansa glasanja koju objašnjavaju prediktorski modeli. . . . . 213
Tabela 55: Kombinovani prediktorski model glasanja za DPS – sumarno. . . . . . . . 215
Tabela 56: Kombinovani prediktorski model glasanja za DPS – pojedinačno. . . . . 215
Tabela 57: Kombinovani prediktorski model glasanja za SDP – sumarno. . . . . . . . 216
Tabela 58: Kombinovani prediktorski model glasanja za SDP – pojedinačno. . . . . 217
13
Tabela 59: Kombinovani prediktorski model glasanja za SNP – sumarno. . . . . . . . 217
Tabela 60: Kombinovani prediktorski model glasanja za SNP – pojedinačno. . . . . 218
Tabela 61: Kombinovani prediktorski model glasanja za PZP – sumarno. . . . . . . . 218
Tabela 62: Kombinovani prediktorski model glasanja za PZP – pojedinačno. . . . . 219
Tabela 63: Kombinovani prediktorski model glasanja za Novu – sumarno. . . . . . . 219
Tabela 64: Kombinovani prediktorski model glasanja za Novu – pojedinačno. . . . 220
Pregled tabela kontingencije
Tabela kontingencije 1: Glasanje za partije, prema nacionalnosti. . . . . . . . . . . . . . . 149
Tabela kontingencije 2: Glasanje za partije, prema konfesionalnoj pripadnosti. . . 150
Tabela kontingencije 3: Glasanje za partije, prema polu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Tabela kontingencije 4: Zainteresovanost za politiku, prema polu. . . . . . . . . . . . . . 151
Tabela kontingencije 5: Glasanje za partije, prema starosnoj strukturi . . . . . . . . . . 151
Tabela kontingencije 6: Porodično slaganje u glasanju,
u odnosu na pol ispitanika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Tabela kontingencije 7: Politička biografija i stranački izbor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Tabela kontingencije 8: Porodična istorija u odnosu na partijsko
opredjeljenje u CG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Tabela kontingencije 9: Percepcija glasanja zbog lične koristi i
partijsko opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Tabela kontingencije 10: Glasanje radi dobijanja zaposlenja
i partijsko opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Tabela kontingencije 11: Glasanje radi olakšica na poslu
i partijsko opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Tabela kontingencije 12: Glasanje u zamjenu za oprost računa
(struja, voda i sl.) i partijsko opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Tabela kontingencije 13: Glasanje u zamjenu za rješenje stambenog
pitanja i partijsko opredjeljenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Tabela kontingencije 14: Glasanje u zamjenu za bolju poziciju
na poslu i partijsko opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Tabela kontingencije 15: Glasanje u zamjenu za novac i partijsko
opredjeljenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Pregled grafika
Grafik 1: Rezultati izbora za donji dom meksičkog parlamenta
od 1961. do 2000. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Grafik 2: Percepcija ishoda potencijalno održanih izbora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Grafik 3: Partijska identifikacija i percepcija ishoda izbora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Grafik 4: Grafički prikaz broja partija koje su osvojile mandate po izborima. . . . . . 81
Grafik 5: Trend fluktuacije u broju mandata političkih partija u Crnoj Gori . . . . . . 84
Grafik 6: Presjek rezultata dominantne partije između izbornih ciklusa. . . . . . . . . . 84
Grafik 7: Procenat mandata u Skupštini Crne Gore u odnosu prema
nacionalnom i državnom pitanju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Grafik 8: Prilagođeni prikaz suprotstavljenih uticaja aktuelne politike
i izbornog sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Grafik 9: Upoređenje teorije proksimacije i direkcione teorije . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Grafik 10: Partije i birači na skali lijevo-desno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Glava I:
Konceptualni i hipotetički okvir
1.1 Uvod
Nauka o glasanju, psefologija, bavi se jednim od najinteresantnijih pitanja u nauci o politici i političkom ponašanju uopšte, a to je – koji faktori
opredjeljuju da li će i kako birači glasati. Od rada koji je označio ulazak
psefologije, sada već discipline političke nauke, na naučnu scenu, studije
The American Voter (Campbell, Converse, Miller, & Stokes, 1960), razvijen
je veliki broj teorija, testirano mnogo konkretnih modela koji sa manjim ili
većim uspjehom predviđaju izborno ponašanje. Razvoj statističkih metoda
i tehnika ispitivanja javnog mnjenja omogućio je istraživačima da precizno,
s neznatnim odstupanjima, prognoziraju da li će birači glasati i, ako hoće,
kako će glasati. Međutim, osnovno pitanje ove discipline – zašto birači glasaju tako kako glasaju – i dalje ostaje otvoreno i više nego aktuelno.
Cjeloviti odgovor na ovo pitanje trebalo bi da iznađe „formulu“ koja
će obuhvatiti sve karakteristike birača (��
demografske, psihološke i socio-ekonomske) i kvantifikovati pojedinačno interesovanje za politiku, nivo informisanosti, motivaciju. Istovremeno, bilo bi nužno uzeti u obzir istorijskogeografske posebnosti i nivo društveno-ekonomskog razvoja zemlje, kulturu
i tradiciju, važnost konkretnih izbora, političku ponudu, intenzitet političke
polarizacije, karakter i harizmu kandidata, programske karakteristike izborne ponude i specifičnost veze koju u datom kontekstu kandidati uspostavljaju
sa biračima, pri čemu ova lista, sasvim izvjesno, nije konačna.
O tome koliko je pitanje motivacije birača i dalje otvoreno vjerovatno
najilustrativnije govori činjenica da je, uprkos značajnom napretku koji je
postignut u metodama proučavanja ponašanja birača, društveno-strukturPsefologija – termin nastao od grčkih riječi psephos (ψῆφος, oblutak, obao kamen
koji je korišćen za glasanje u antičkim grčkim gradovima) i logos (λόγος, nauka).
18
Olivera Komar
na teorija, kao jedan od prvih teorijskih pokušaja da se objasni motivacija
birača, i danas gotovo jednako aktuelna kao i ranije. Na tom tragu Russel
Dalton i Hans-Dieter Klingemann (2007) počinju svoj članak o progresu
nauke veoma pesimističnim stavom kada je riječ o proučavanju političkog
ponašanja: ’’The continuation of these debates over centuries might suggest that research has made a little progress in addressing these questions“
(p. 3). Međutim, kao i sami autori u nastavku ovoga članka, i mi ćemo
se prikloniti mišljenju da je napredak, i to značajan, na ovom polju ipak
učinjen, posebno u oblasti metoda proučavanja ponašanja birača. Taj stav
ćemo obrazložiti upoređivanjem nekih od prvih studija koje su se bavile
ovom tematikom sa istraživanjima objavljenim do nastanka ovog rada.
Teorijski pokušaji da se objasne motivi koji opredjeljuju glasanje
mogu se najopštije podijeliti u dvije grupe – determinističke teorije i teorije
slobodnog izbora. Tako na jednoj strani imamo niz teorija srednjeg obima
koje se uklapaju u okvir društveno-strukturne teorije i koje opredjeljenje
birača posmatraju kao nešto što je unaprijed određeno, najčešće pripadnošću određenim društvenim grupama. Na drugoj strani nalaze se teorije
koje se fokusiraju na sam proces donošenja odluke i koje vide birača kao
racionalno biće koje donosi odluku na osnovu određenih društvenih predispozicija i psihološki uslovljenih motiva. U takve teorije spadaju teorija
racionalnog izbora, direkciona i teorija proksimacije ili ekonomska teorija
glasanja. Sličnu podjelu usvaja i Herbert Kitschelt (1999), koji nastojanja
da se objasni glasanje dijeli u dva osnovna „istorijska“ tabora:
In stylized fashion, the two most common ways political scientists have
described solutions to the problem of citizen-party linkage in Western democracies may be labeled the behavioral “Michigan” model and the rational
choice “Rochester” model. According to the Michigan model, electoral preferences rest primarily on citizens’ affective identification with a party and
unthinking habitual support for the party, whereas the Rochester model emphasizes rational deliberation by voters who compare their own ideal policy
preferences with those of parties’policy records and advertised agendas. In
the Rochester model, party identification reflects the sunk costs of past deliberations about the proximity of voters’ and parties’ programmatic positions (Kitschelt, Mansfeldova, Markowski, & Toka, 1999: 6).
„Prolongiranje ovih debata kroz vijekove ukazuje na to da je u istraživanju ovih
pitanja napravljen vrlo ograničen progres.“ (prevod O.K.)
„Stilizovano rečeno: dva najčešća načina na koja su politikolozi objašnjavali problem veze između građana i partija u zapadnim demokratijama mogu biti opisani kao bi
19
Negdje između ova dva „tabora“ postoji značajna i u političke nauke
nedovoljno integrisana psihološka literatura, koja istu problematiku sagledava iz sopstvene perspektive. Ona, naime, analizira glasanje kao proces
individualnog donošenja odluke tokom kojeg se kombinuju određeni kognitivni i afektivni elementi, uslovljeni, s jedne strane, psihološkim faktorima, a s druge procesom socijalizacije te uticajima grupe i okoline. Uvažavajući psihološke faktore u procesu izbora, Ivan Šiber (2007) predlaže podjelu
na tri pristupa proučavanju ponašanja birača:
(1) političko-sociološki, koji na glas gleda kao na rezultantu prevashodno demografskih karakteristika;
(2) političko-psihološki, koji polazi od pretpostavke da birači sa partijama za koje glasaju izgrađuju snažne međusobne veze koje kasnije opredjeljuju glasanje, i
(3) političko-ekonomski, koji pretpostavlja racionalno ponašanje pojedinca u skladu sa ekonomskom logikom maksimalizacije lične
koristi (Šiber, 2007: 15).
Lako je uočiti preklapanje u ovim podjelama. Onaj dio psihološke literature koji ponašanje birača objašnjava kroz partijsku identifikaciju, u
Kitscheltovoj bi podjeli svoje mjesto našao među determinističkim teorijama, dok bi onaj koji ističe kratkoročne činioce, kao što je uticaj medija,
harizme kandidata i slično, trebalo svrstati u teorije izbora.
Mi ćemo se u ovome radu, u okviru determinističkih teorija, baviti
društveno-demografskom, a od onih koje bi spadale u teorije izbora obradićemo tzv. programske, psihološke i klijentelističke. Kao kriterijum za ovaj
izbor, kojim se uvažava i Kitcheltova i Šiberova podjela, uzećemo prirodu
veze između birača i partije/kandidata za koju birač daje glas.
Međutim, prije nego izložimo osnovni predmet ovoga rada i bliže
objasnimo konceptualni okvir kojim ćemo se služiti, potrebno je navesti
još nekoliko napomena. Naime, većina do sada razvijenih teorija ponašahevioristički ’mičigenski’ model i ’ročesterski’ model racionalnog izbora. Prema mičigenskom modelu, izborna preferenca počiva prevashodno na afektivnoj identifikaciji građanina sa partijom, koja nije rezultat racionalnog promišljanja, dok ročesterski model ističe
racionalno promišljanje birača, koji upoređuju sopstvene idealne političke preferencije sa
partijskom istorijom i predstavljenim agendama. U okviru ročesterskog modela, partijska
identifikacija oslikava sumu prethodnih razmišljanja o blizini programskih pozicija birača
i partija.” (prevod O.K.)
U skladu sa dominantnom teorijom političkog marketinga, ovdje medije posmatramo kao kratkoročni faktor uticaja na birače. Međutim, ne previđamo činjenicu da mediji imaju nesumnjiv dugoročan uticaj na izgradnju političkih stavova i vrijednosti.
20
Olivera Komar
nja birača izgrađena je na osnovu posmatranja tzv. „zapadnog“ birača, pa
se u primjeni tako nastalih koncepata u nešto drugačijim oblicima demokratskog sistema i političke kulture javlja veliki problem. Ovaj je problem
posebno izražen u situaciji kada se ovi koncepti žele primijeniti na birače
u državama koje se nalaze u procesu društvene i političke transformacije.
Ne treba smetnuti s uma činjenicu da je najveći dio literature koja se bavi
glasanjem objavljen na teritoriji SAD-a te da je njen predmet – kako sam
naziv prve značajne studije iz ove oblasti kaže – ponašanje američkog birača. I, dok teorije i modeli koji su razvijeni na primjeru američkog biračkog
tijela s manje ili više napora uspješno „putuju“ ka zapadnoj Evropi, njihov
je domet veoma ograničen kada je u pitanju ponašanje birača u postsocijalističkim, tzv. „nezapadnim“ i zemljama u razvoju.
Nedostatak literature koja se bavi ponašanjem „nezapadnog“ birača dijelom se može objasniti nepostojanjem sistematskih longitudinalnih
istraživanja ponašanja birača van prostora SAD-a. Naime, u SAD-u se ponašanje birača sistematski prati od 1948. godine po gotovo jedinstvenoj
metodologiji, koja je u grubim crtama definisana u studiji The American
Voter. Tako potpuni podaci ne postoje ni za jednu drugu državu, mada su
za neke razvijenije, uglavnom zapadno-evropske države dostupni rezultati
periodičnih istraživanja, sprovedenih od kraja šezdesetih godina prošlog
vijeka. U slučaju postsocijalističkih država, gdje se tek nakon devedesetih
godina počinju održavati izbori, ovakvi podaci veoma su rijetki i ograničeni ili uopšte ne postoje.
Drugi problem koji ograničava primjenjivost „zapadnog“ teorijskog
okvira jeste specifičnost konteksta u kome je ovaj okvir pretežno nastajao
Riječ je o tzv. problemu prenosivosti koncepata, o kome se više može naći u knjizi
Toda Landmana Teme i metode komparativne politike (Landman, 2008: 65).
Velika je dilema da li koristiti izraz ’socijalistički’ ili ’komunistički’ kako bi se opisali
režimi s one strane gvozdene zavjese (u sociologiji je, na primjer, uobičajeno koristiti termin ’real-socijalistički’). U okviru zapadne literature uglavnom se koristi izraz ’komunistički’ kako bi se napravila razlika između komunističkih režima u Rusiji, Poljskoj, Čehoslovačkoj..., i socijalizma koji se javio u zapadnim državama (npr. u Francuskoj), ili socijaldemokratije. S druge strane, u literaturi istočnih zemalja uobičajen je izraz ’socijalistički’ i
to zato što je takvo bilo samoodređenje država i partije koja je konstituisala vlast u njima,
ali i da bi se, u skladu sa marksističkim učenjem, naglasila razlika između socijalizma, kao
prelazne faze, i komunizma, kao idealnog tipa društva, koji tek treba da uslijedi.
The American Voter (Campbell et al., 1960), čuvena studija koja je nastala na Univerzitetu u Mičigenu, a smatra se prvim sveobuhvatnim istraživanjem o ponašanju birača;
studija je promovisala brojne nove koncepte u ovoj oblasti, uključujući koncept partijske
identifikacije.
21
(SAD). Sjedinjene Američke Države su stabilna demokratija, s dvopartijskim sistemom koji vuče korijene iz perioda stvaranja države – tadašnje
političke struje, federalisti i unionisti, transformisali su se u sadašnju Demokratsku i Republikansku stranku. Takav dugotrajni, stabilni partijski
bipolarizam uslovio je da partijska identifikacija postane snažan elemenat
opredjeljenja birača i stoga zauzme značajno mjesto u teorijama motivacije
birača. S druge strane, ona je veoma problematična varijabla u evropskom
kontekstu, u kome mnogi autori dovode u pitanje njenu eksplanatornu moć
(Evans, 2004: 5). U Evropi je partijska identifikacija samo jedan, vrlo često
sporedan i promjenjiv elemenat, dok su, na primjer, pripadnost naciji ili
religiji mnogo važnije determinante. O ovome ćemo više govoriti u dijelu
rada koji se bavi institucionalnim okvirom.
Treći otežavajući faktor u primjeni „zapadnih“ teorija motivacije birača na postsocijalističke države jeste ograničenost demokratskog iskustva
birača, čemu u literaturi koja se bavi ponašanjem birača nije posvećeno
dovoljno pažnje. Umjesto toga, u skladu sa dominantnim teorijama razvoja, podrazumijeva se da se neuklapanje postsocijalističkog birača u model
idealnog građanina može objasniti niskim stepenom razvoja demokratije
u postsocijalističkim državama, koji je opet posljedica niskog ekonomskog
razvoja, te da će se to stanje vremenom mijenjati i sve više približavati zapadnom uzoru. Ova je konstatacija zapravo afirmacija ideje o linearnom
istorijskom razvoju, koja je uveliko epistemološki sporna. Kao što Dalton
(2006) kaže:
Political theorists have long maintained that democracy is workable only when
the public has a high degree of political information and sophistication. (---)
In a sense, these theorists posited a supersitizen model: in order for democracy
to survive, the public must be a paragon of civic virtue (p. 15).
Socijalističko uređenje zamijenjeno je liberalnom demokratijom, uveden je partijski i civilni pluralizam, institucije su transformisane, održavaju
se redovni izbori, ali očekivanja da će postsocijalistički birač početi da se
ponaša racionalno, u zapadnom smislu, nisu ispunjena. Ovakva neispu„Teoretičari politike su dugo vjerovali da demokratija može opstati samo u uslovima kada javnost postigne visok nivo političke informisanosti i sofisticiranosti. (---) Na
neki način, ovi su teoretičari pretpostavljali model idealnog građanina: da bi demokratija
preživjela, javnost mora biti svojevrsan paragon građanske vrline.“ (prevod O.K.)
Pod racionalnim u zapadnom smislu u ovom kontekstu podrazumijeva se opredjeljivanje birača prvenstveno na osnovu vrednovanja programa političkih partija.
22
Olivera Komar
njena očekivanja, kao što se to može vidjeti i na primjeru Crne Gore, rađaju
niza frustracija zbog „neuspjeha“ demokratske tranzicije i razočaranost u
kapacitet birača da prepoznaju vrijednosti alternativnih programa. S druge strane, primjeri ekonomski razvijenih država, kao što su Japan, Italija,
Austrija i donekle Belgija, u kojima opredjeljenje birača nije dominantno
vođeno očekivanom vrstom zapadne racionalnosti već svojevrsnim klijentpatron odnosom, govore u prilog uvjerenju da pomenuta transformacija
nije nužno prateća pojava samog ekonomskog razvoja te da bi pojam racionalnosti trebalo redefinisati u datim kontekstima, ili, pak, odustati od
njega.
1.2 Predmet rada
U ovom radu bavićemo se ispitivanjem primjenjivosti osnovnih teorija motivacije birača u slučaju Crne Gore i pokušati da stvorimo model
kojim bi se prevazišli, u uvodu naznačeni, problemi proučavanja ponašanja
postsocijalističkog birača. Polazište rada jeste da je eksplanatorna vrijednost postojećih teorija motivacije birača – u njihovom osnovnom obliku,
koji odgovara prvenstveno američkom, a dijelom i zapadnoevropskom
biračkom tijelu – u slučaju Crne Gore limitirana, ali da se, uz određene
adaptacije i nešto drugačiju operacionalizaciju osnovnih koncepata, može
značajno povećati.
Iako je rad najvećim svojim dijelom studija slučaja ponašanja birača
u periodu koji odgovara kratkom demokratskom iskustvu Crne Gore (od
1990. godine do danas), smatramo da njegova upotrebna vrijednost prevazilazi nacionalne okvire i to upravo zbog vrlo zanimljivih karakteristika
crnogorskog primjera. Kao postsocijalistička zemlja čiji je proces tranzicije
obilježilo nekoliko prelomnih momenata, među kojima izdvajamo podjelu unutar vladajuće partije, 1997. godine, kojom pitanje državnog statusa
postaje osnovno i dominantno programsko obilježje svih značajnijih političkih partija, i, deset godina kasnije, Referendum, nakon koga to pitanje
lagano nestaje i ostavlja za sobom veliki programski vakuum, Crna Gora
predstavlja gotovo idealan in vivo eksperiment promjene uticaja na ponašanja birača. Naime, u procesu specifičnog, ubrzanog demokratskog učenja,
u relativno kratkom periodu dolazi do smjenjivanja snažnih demografskih,
programskih i klijentelističkih motiva opredjeljenja birača.
23
Vrijednost ovoga slučaja je posebna i zato što predstavlja primjer neprekinute dominacije jedne partije, vrlo neobičan u postsocijalističkom
svijetu, dajući time osnov za komparaciju s drugim državama koje karakteriše (ili je karakterisao) višepartijski sistem s dominantnom partijom, na
primjer, s Japanom ili Meksikom.
Kako je u uvodu već naglašeno, mi ćemo u radu operacionalizovati,
a kasnije i testirati reprezente dviju grupa teorija koje nastoje da objasne
ponašanje birača: od teorija koje se smatraju determinističkim, bavićemo
se socio-demografskom, a od onih koje pripadaju teorijama izbora – programskom, psihološkom i klijentelističkom.
Kao kriterijum za podjelu i izbor teorija kojima ćemo se baviti u ovome
radu uzeli smo prirodu veze između birača i partija, tj. kandidata za koje
birači mogu glasati. Uočeno je, naime, da se ovoj vezi u uporednoj literaturi
veoma često ne posvećuje dovoljno pažnje (Kitschelt et al., 1999: 6). Prema
Kitscheltu, postoje dva osnovna načina da se posmatra ova veza: jedan, koji u
prvi plan stavlja demografske predispozicije i afektivnu identifikaciju sa partijom – tzv. partijsku identifikaciju – i drugi, koji naglašava racionalni izbor
pojedinca u odnosu na datu ponudu. Kada su u pitanju nove demokratije,
Kitschelt negira vrijednost tzv. mičigenskog modela u objašnjavanju veza između birača i partija. Po njegovom mišljenju, period demokratskog iskustva
postsocijalističkih država jednostavno je vremenski previše kratak da bi se
razvila čvrsta afektivno-habitualna veza između partije i birača.
Mi se nećemo u potpunosti složiti sa Kitscheltom kada je ovaj argument u pitanju. Demokratsko iskustvo postsocijalističkih država jeste neuporedivo kraće nego što je to slučaj s državama zapadne Evrope i SAD-a.
Međutim, ne treba iz vida gubiti dvije činjenice: (1) iako kratko, to iskustvo
već pokriva više od 20 godina, što u svijetu ubrzane dinamike nije tako
kratak period i ostavlja dovoljno vremena za međugeneracijski prenos partijske identifikacije; (2) mnoge postsocijalističke države imale su prethodno iskustvo pluralizma, a rascjepi u društvenom tkivu, proistekli iz toga
vremena, mogu se reflektovati na aktuelne partijske podjele.
Kao primjer ovog drugog slučaja pomenućemo istraživanje Ivana Šibera (2007) i dio u kojem autor skreće pažnju na uticaj porodične istorije (u
kontekstu podjela na ustaše i partizane) na aktuelno političko opredjeljenje
birača:
Samo određenje problema, kao i prethodno razmatranje, ukazuje na osnovnu pretpostavku istraživanja: ovisno o sudjelovanju pojedinca, odnosno njegove obitelji na jednoj od sukobljenih strana, može se, do određenog stupnja,
24
Olivera Komar
predvidjeti pojedinačno političko opredjeljenje. Konkretno, oni pojedinci koji
nose „NDH naslijeđe“ u većoj su mjeri pristaše „desnih“ stranaka i prihvaćaju
pretežno konzervativne vrijednosti; pojedinci sa „partizanskim naslijeđem“ u
većoj mjeri prihvaćaju „lijeve“ opcije i liberalne vrijednosti (str.187).
Iz sličnih razloga, mi u ovome radu nećemo isključiti mogućnost afektivno-habitualne veze kada je u pitanju političko opredjeljenje birača u Crnoj Gori.
Kitschelt dalje navodi da se u analizama motivacije birača u novim demokratijama često poseže za programskim vezama, a da se one pokazuju kao
nedovoljne da objasne ponašanje birača, te stoga preporučuje da se posebna
pažnja obrati na klijentelističke i harizmatske veze. Preciznosti radi, pomenimo da Kitschelt u ovome djelu koristi izraz linkage strategies, pošto odnos
birači-partije posmatra kao dvosmjeran, stavljajući poseban akcenat na aktivnosti partija da privuku birače. Prije nego što odredimo tipove veza koje
ćemo testirati u ovome radu, neophodno je definisati pojam linkage, koji se
na naš jezik dosta nezgrapno prevodi kao veza. Riječ je, međutim, o vezi u
širem smislu, koja podrazumijeva funkciju partije da obezbijedi komunikacioni most između birača i donosilaca političkih odluka, a može biti:
(a) participativna veza, koja znači da političke partije služe kao sredstvo participacije građana u vlasti;
(b) veza odgovornosti javnih politika, koja podrazumijeva dužnost
političkih partija da obezbijede odgovornost donosilaca političkih
odluka prema biračima i njihovoj volji;
(c) nagradna veza, koja se odnosi na ulogu političkih partija kao kanala za razmjenu glasova za konkretne usluge i nagrade, i
(d) direktivna veza, koju koristi vlast da bi preko političkih partija ostvarila kontrolu nad biračima (Römmele, Farrell, & Ignazi,
2005: vii).
U klasičnoj politikološkoj literaturi pojam party linkage označava posredničku ulogu političkih partija između građana i vlasti. U tom smislu,
partije imaju ulogu agregacije političkih interesa građana, koju opisuje
Gabrijel Almond (2009). Pod agregacijom interesa on podrazumijeva vrlo
važnu aktivnost za funkcionisanje političkog sistema, u kojoj se politički
zahtjevi pojedinaca i grupa kombinuju u različite političke programe. Tako
je jedna od najvažnijih uloga agregacije interesa odluka o tome koji će se interesi uvažiti i kojim će pojedincima biti dozvoljeno da učestvuju (Almond,
Pauel, & Strom, 2009, p. 107). Ova funkcija partija, koja nije ništa drugo
do funkcija prethodno opisane veze, ima i svoju povratnu spregu, koju ne
25
treba zanemariti. Naime, iako su partije donosioci odluka o tome koji će se
interesi i kako uvažiti, njihova veza sa biračima istovremeno je i odnos zavisnosti – partije zavise od onih koji im svojom podrškom obezbjeđuju različit nivo učešća u vlasti. Otuda se pojam party linkage vrlo često razumije
ne samo kao posrednički odnos partije između građana i vlasti, već i kao
odnos međuzavisnosti partije i birača, koji možemo zvati vezom u užem
smislu. Upravo tu definiciju veze koristimo u ovom radu da bismo objasnili
određene procese koje veoma slikovito opisuje Sartori (1969):
The sociology of politics deals with the consumer and ignores the producer.
According to the analogy, this is like explaining an economic system as if
there could be buyers without sellers. Political sociology is required, instead,
to follow all the cycle from both ends, from the producer’s no less than from
the consumer’s end. In principle, the producer’s market does not matter less
than the consumer’s market. Hence, in the perspective of political sociology
a party system is not only a response to consumer’s demands, but is equally a
feedback of producer’s options. In practice, moreover, the political entrepreneur exerts a greater persuasive influence on the voter then does the economic entrepreneur on the buyer (p. 90).10
Tragom tipa veza koje je identifikovao Kitchelt, u ovom ćemo radu
razlikovati:
(1) veze zavisnosti u okviru determinističkih teorija:
(a) socio-demografske – veze koje su uslovljene određenim demografskim ili društvenim svojstvima birača, kao što su, na
primjer, pol, mjesto prebivališta, nacionalnost, vjeroispovijest, obrazovanje, porijeklo, zanimanje i sl.;
(b) afektivno-habitualne – afektivne i habitualne veze sa partijom, koje se izražavaju kroz klasični koncept partijske identifikacije (mičigenski model). U ovaj tip veze uključićemo i
nasljedne porodične tradicije koje se reflektuju putem glasanja, a koje predlaže I. Šiber;
„Sociologija politike se bavi potrošačem, a ignoriše proizvođača. Prema ovoj analogiji, to je kao kada objašnjavate ekonomski sistem na način da ignorišete proizvođače.
Nasuprot tome, politička sociologija je prinuđena da pojavu posmatra iz oba ugla – potrošača i proizvođača. U principu, tržište proizvođača nije ništa manje važno od tržišta
potrošača. To znači da je iz perspektive političke sociologije partijski sistem ne samo odgovor na zahtjeve potrošača, već i povratna informacija o opcijama koje nudi proizvođač.
Štaviše, praksa pokazuje da politički preduzetnik ima veći ubjeđivački uticaj na birača
nego ekonomski preduzetnik na kupca.“ (prevod O.K.)
10
26
Olivera Komar
(2) veze zavisnosti u okviru teorije izbora:
(a) harizmatske – tip veza koji nije zasnovan ni na direktnoj,
ni na indirektnoj koristi birača, već na njihovoj potrebi za
snažnim i sposobnim liderom. Polazi se od uvjerenja da
kandidat svojim liderskim sposobnostima i ličnim karakteristikama može motivisati birače da glasaju za njega lično,
ili za njegovu partiju, nezavisno od njihovih (direktnih ili
indirektnih) očekivanja;
(b) programske – veze koje podrazumijevaju motivisanost birača da glasa za određenu partiju ili kandidata zbog nekog
indirektnog, najčešće opšteg interesa, opisanog u programu
te partije/kandidata;
(c) klijentelističke – veze između birača i kandidata koje su
motivisane postizanjem nekog konkretnog ili potencijalnog interesa, ali ne opštedruštvenog već ličnog. Ovaj lični
interes možemo nazvati i direktnim ili partikularnim interesom.
Osim tipova veza obuhvaćenih Kitscheltovom podjelom, mi ćemo u
ovoj analizi testirati još jedan tip veze, koji takođe možemo posmatrati kao
deterministički, a riječ je o sistemu vrijednosti. U tom smislu, interesovaće
nas u kojoj mjeri politička kultura u Crnoj Gori, koju bismo mogli klasifikovati kao podaničko-participativnu (Almond & Verba, 2000), determiniše
partijski izbor. Imajući u vidu već identifikovani problem teorijskog okvira, koncipiranog po zapadnom modelu razvijenih participativnih demokratija, smatramo da bi zanemarivanje ove dimenzije značajno umanjilo
eksplanatornu moć modela. Polazimo, naime, od uvjerenja da se duga i
nesmetana dominacija jedne partije, koja je nastala transformacijom Saveza komunista RCG, dijelom može objasniti elementima političke kulture
u Crnoj Gori. Ovo tim prije što je nesporno da se ta dominacija bazira na
konstantnoj podršci građana, koja se potvrđuje na svakim izborima, ali i u
brojnim istraživaga javnog mnjenja.
U cilju kreiranja cjelovitog konceptualnog okvira, prihvatićemo Kitscheltovu tezu o tri tipa komunističkih sistema – birokratsko-autoritarnom,
nacionalno-adaptivnom i patrimonijalnom. Od toga o kojem je od ovih
komunističkih sistema riječ direktno zavisi tip veze koji će nova vlast u državama postkomunističkog sistema dominantno koristiti za komunikaciju
s građanima, a radi maksimizacije svoje podrške. Drugim riječima, od tipa
veze koja je građena u prethodnom društvenom sistemu zavisiće i tip veze
27
koja će se stvarati u novom sistemu. Jer, iako je pluralistička demokratija
donijela brojne novine, nove institucije, nove obrasce ponašanja i nove odnose, ne može se zanemariti činjenica da je nastala na prostoru koji ima
određenu istoriju odnosa moći i ustaljenih načina komunikacije.
Kako ističe Kitschelt, jedan od osnovnih razloga koji ograničavaju
eksplanatornu snagu argumenta da institucije određuju i uređuju odnose
moći u novonastalim demokratijama jeste činjenica da su one i same nastale tokom postsocijalističke transformacije, i to kao posljedica postojećih
društvenih odnosa. Stoga, smatra on, u objašnjavanju novonastalih odnosa
ne treba precjenjivati uticaj novih institucija (Kitschelt et al., 1999: 11). Politički akteri koji su za to imali priliku u periodu transformacije u izboru
novog institucionalnog dizajna vrlo često su pribjegavali poznatom.
Slično zaključuje i Goati (2008), kada kaže da raspad SFRJ nije označio nestanak starog društva (režima) „koje je u skoro neizmenjenom obliku
postalo osnova delovanja ključnih političkih institucija pluralističkog poretka: političkih partija, parlamenta, slobodnih izbora, nezavisnih medija
i dr.“ (str. 276).
Sve ovo znači da novi početak, u vidu parlamentarne i pluralističke
demokratije, nije u potpunosti bio početak, već da su akteri promjene u
izboru novog institucionalnog aranžmana nastojali da očuvaju stare poluge moći, koje su naslijedili. Zato je svako objašnjenje veze između partije
i birača u novim demokratijama koje ne uzima u obzir način na koji su u
prethodnom poretku funkcionisali odnosi između vlasti i građana – nepotpuno. To posebno važi u slučaju Crne Gore, gdje vlast zadržava i faktički
kontinuitet.
Vratimo se Kitcheltu. On se, čini nam se s pravom, kritički osvrće na
činjenicu da zapadna komparativna literatura često uzima zdravo za gotovo pitanje veze između građana i političkih partija, a ona je, kada su u pitanju demokratije u nastanku, veoma važna: ’’(...) it does not systematically
examine the full scope of basic techniques parties may imploy to appeal to
voters and to build durable linkages to electoral constituences“11 (Kitschelt
et al., 1999: 6). Kitschelt zastupa tezu da je u postsocijalističkim društvima
izbor novog demokratskog institucionalnog aranžmana neposredno zavisio od tipa prethodnog socijalističkog režima. On smatra da institucije, bar
u početnoj fazi demokratskog razvoja, nemaju kapacitet da uređuju druš„[takav pristup – O.K.] ne ispituje sistematski punu paletu tehnika koje partije
mogu upotrijebiti kako bi uticale na birače i izgradile trajne veze sa svojim izbornim jedinicama.“ (prevod O.K.)
11
28
Olivera Komar
tvene odnose, a time ni tip veze koja se uspostavlja između birača i partija.
To stoga što su same institucije prethodno odabrane u skladu sa ciljem da
se postojeći resursi iskoriste da bi se osigurala moć. No, prethodno treba
socijalističke režime klasifikovati kako bi se omogućila komparacija.
Kitschelt (1999) predlaže klasifikaciju po dva osnovna kriterijuma (p.
21).
(1) U kojoj se mjeri komunistički režim u vršenju vlasti oslanjao na
formalno-racionalni birokratski državni aparat, a u kojoj na personalne mreže razmjene i lojalnosti, koje su uključivale patronažu,
korupciju i nepotizam? To je, naravno, zavisilo od uređenja koje
je konkretna država imala prilikom ulaska u socijalistički sistem.
Države koje su u svom predsocijalističkom periodu imale razvijeniji, pa dakle i nezavisniji državni aparat, bile su manje oslonjene
na korupciju i nepotizam, što će se kasnije prenijeti i na novostvorene demokratske institucije. S druge strane, one države koje su
relativno nerazvijene ušle u socijalistički sistem i nisu posjedovale izgrađenu birokratsku strukturu, lakše su usvajale koruptivne
prakse, koje će se kasnije prenijeti na demokratske institucije.
(2) Koja je vrsta mehanizama primjenjivana da bi se postigla saglasnost građana sa režimom i u kojoj je mjeri tolerisan pluralizam?
Vlasti su imale na raspolaganju dva osnovna mehanizma: mehanizam represije i mehanizam kooptacije. Oba mehanizma bila su
prisutna u svim državama, ali je ipak u nekima dominirao jedan,
a u nekima drugi.
Na osnovu ova dva kriterijuma Kirschelt (1999) pravi razliku između
socijalističkih režima, navodeći različite modalitete njihovog postojanja:
Different propensities for communist rulers to rely on repression, co-optation, and toleration of dissent come in at least three configurations characterized by different balances in the distribution of organizational resources.
First, where socialist and communist parties as well as their bourgeois opponents were well organized in mass parties before the advent of communist
rule, later communist governments primarily relied on repression and tolerated little dissidence. Second, where the socialist-communist left was weak
in numbers and organization, but bourgeois and agrarian opponents strong,
communist governments from the 1950s onward relied on direct bargaining
or indirect tacit trades with a virtual and sometimes real opposition to find
a modus Vivendi. Third, where both the socialist-communist left as well as
bourgeois political organizations were weak and only agrarians were able to
29
mobilize a mass following around civic associations in the pre-communist
era, communist rulers employed both strict repression and inducements of
co-optation but did not tolerate dissent. Based on our two dimensions – formal bureaucratic rule and the balance of power between communists and
their adversaries in pre-communist political regimes – we can now characterize three different modes of communist rule and their historical origins12
(p. 22).
Kitschelt u navedenom djelu razlikuje tri modusa socijalističkog sistema: patrimonijalni komunizam, nacionalno-akomodativni komunizam
i birokratsko-autoritarni komunizam. Patrimonijalni komunizam odlikuje
visoka lična zavisnost između vladajuće elite i partijskog aparata, utvrđena
intenzivnim klijentelističkim mrežama. Za ovaj tip komunizma karakteristično je stvaranje kultova ličnosti i iracionalno vezivanje za lidera, a bio je
zastupljen u: Makedoniji, Bugarskoj, Rusiji, Ukrajini, Albaniji, Rumuniji.
Nacionalno-akomodativni komunizam karakteriše razvijeniji birokratski
aparat u predsocijalističkom periodu i podjela ovlašćenja između partije
i birokratije, a primjeri su: Mađarska, Slovenija i Hrvatska. Birokratskoautoritarni komunizam nastao je kao posljedica jačeg sukoba nego što je
to slučaj sa prethodna dva tipa. Karakteriše ga viši nivo represije i veoma
efikasan, od strane partije strogo kontrolisan, birokratski aparat. Bio je zastupljen u Poljskoj ili, npr., u Istočnoj Njemačkoj.
„Sklonost komunističkih vlasti da se oslani na represiju, kooptaciju ili pak tolerisanje disidenstva javila se u najmanje tri oblika, koja su odlikovali različiti odnosi u
organizacionim resursima. Prvi oblik bio je zastupljen tamo gdje su, prije uspostavljanja
komunističkog poretka, i komunisti i njihovi buržoaski oponenti bili dobro organizovani
u masovne partije. U tim je državama komunistička vlast uglavnom počivala na represiji i
imala vrlo malo tolerancije prema disidentstvu. Drugi oblik javio se u državama u kojima
je komunistička elita, prije dolaska na vlast, bila slaba i po broju i po organizaciji, a njeni
oponenti, buržoazija i seljaštvo, jaki. Tamo se komunistička vlast, od 1950-ih pa nadalje,
oslanjala na direktno pogađanje ili indirektnu prećutnu trgovinu, sa ponekad virtuelnom,
a ponekad stvarnom opozicijom, kako bi pronašla svoj modus vivendi. Treći oblik karakterističan je za društva u čijem su pretkomunističkom periodu i komunističke i bužoaske
političke organizacije bile slabe, a jedino su agrarne struje bile u stanju da mobilišu mase.
U takvim državama komunističke vlasti sprovodile su i strogu represiju i kooptaciju, a
neslaganja nisu tolerisali. Na osnovu prethodno identifikovane dvije dimenzije – formalne birokratske vlasti i raspodjele moći između komunista i njihovih oponenata – sada
možemo okarakterisati tri različita modela komunističke vlasti i njihove istorijske izvore.“
(prevod O.K.)
12
30
Olivera Komar
Iako Kitchelt nije kategorisao Crnu Goru, vrlo ju je lako smjestiti u
okvire tzv. patrimonijalnog komunizma, imaju u vidu osnovne karakteristike koje on navodi za taj model:
(1) poljoprivredna pretkapitalistička ekonomija, koja obuhvata preko
60% ekonomije;
(2) tradicionalni autoritarni ili apsolutistički pretkomunistički režim;
(3) poljoprivredna klasa mobilisana kao politička snaga, nemobilisana urbana srednja klasa i radnička klasa;
(4) način komunističke vladavine: nizak nivo profesionalizma među
birokratijom i visok nivo korupcije;
(5) način da se osigura podrška partijskom autoritetu: intenzivna represija i intenzivna kooptacija;
(6) način tranzicije iz komunizma: vladajuća partija – podijeljena
personalistička klika; opozicija – slabe liberal-demokrate i snažni
nacionalisti;
(7) tranzicioni proces: reforma od strane frakcije vladajuće partije;
(8) posljedice po demokratske institucije: izborni sistem – većinski
ili PR sa otvorenom listom, snažni prezidencijalizam, slabi parlament.
Izuzev karakteristika (3), (5) i (8), koje zahtijevaju određenu dodatnu interpretaciju, Crna Gora se gotovo u potpunosti uklapa u ovaj model.
Ukoliko, dakle, prihvatimo kategorizaciju Crne Gore kao države koja je
izašla iz patrimonijalnog tipa komunizma, potrebno je da uvedemo određene dodatne napomene i time zaokružimo osnovne elemente našeg teorijsko-hipotetičkog okvira.
(a) Izbor institucija učinjen je na način da se očuvaju određeni odnosi
moći, tim prije što je nova demokratska crnogorska vlast direktan
nasljednik bivše socijalističke vlasti.
(b) Veza između birača i partije uspostavljena je na naslijeđenim
osnovama, pri čemu se prevashodno misli na klijentelističko-patronažne odnose.
(c) Strategija koju vlast primjenjuje u mobilizaciji birača zasnovana je
na naslijeđenim mehanizmima široke kooptacije.
Nakon što smo postavili osnove teorijsko-hipotetičkog okvira ovoga
rada, neophodno je još samo da definišemo izbore. Na poslijetku, nedostaje nam samo definicija izbora, koje ćemo, slijedeći Laua (2003), odrediti kao:
31
(…) any decision involves a choice, and a choice requires at least two alternatives that could be chosen. Each alternative is associated with a set of beliefs
about the outcomes that are potentially associated with each alternative – beliefs that can be idiosyncratic to every decision-maker. Every outcome must
be associated with a value or preference, which again can be unique to any
decision-maker13 (p. 21).
1.3 Istraživačka pitanja
U ovome radu nastojaćemo da odgovorimo na sljedeća istraživačka
pitanja:
(1) Koji faktori imaju najveću prediktorsku vrijednost kada je opredjeljenje birača u Crnoj Gori u pitanju?
(2) Koja od postojećih teorija motivacije birača ima najveću eksplanatornu moć kada je riječ o opredjeljenju birača u Crnoj Gori?
(3) Kakav je mogući empirijski odnos između teorija, uključujući i
mogućnosti njihovih interakcija, kako pozitivnih tako i negativnih?
1.4 Osnovna hipoteza
Ukoliko pretpostavimo da je Crna Gora zaista proizašla iz patrimonijalnog komunizma, te da su demokratske institucije i obrasci formalne i
neformalne političke komunikacije proizvod nastojanja da se očuvaju postojeći obrasci društvene moći, onda se po sebi nameću sljedeće hipoteze:
Prva: Najveću prediktorsku vrijednost imaće faktori koji odslikavaju
stare, predsocijalističke sukobe, u konkretnom slučaju nacionalne podjele, te
faktori koji se odnose na klijentelističke relacije kojima vlast može kooptirati
svoje podanike.
„(...) bilo koja odluka koja uključuje izbor, pri čemu izbor zahtijeva bar dvije alternative koje mogu biti odabrane. Svaka od alternativa povezana je s nizom uvjerenja o
ishodima koji su za nju potencijalno vezani, a ta uvjerenja mogu biti jedinstvena za svakog
donosioca odluke ponaosob. Svaki ishod treba da bude povezan sa određenom vrijednošću ili preferencijom, koja, opet, može biti jedinstvena za svakog pojedinačnog donosioca
odluke.“ (prevod O.K.)
13
32
Olivera Komar
Druga: Najveću eksplanatornu moć u objašnjavanju ponašanja birača
imaće političko-sociološki i političko-ekonomski pristup. Ni jedan, ni drugi,
uzeti samostalno, neće biti dovoljni da objasne dominantni vid opredjeljivanja birača, ali će u okviru opšteg modela koji ćemo u ovom radu kreirati imati
najvažniju ulogu.
1.5 Sadržaj rada
Ovaj rad ima deset osnovnih djelova i zaključak. U prvom, uvodnom
poglavlju, objašnjeni su konceptualno-hipotetički okvir i predmet rada.
Nastojali smo da elaboriramo značaj rada i da odredimo njegovo mjesto u
crnogorskom i širem naučnom prostoru. Nadalje, u uvodnom dijelu definisana su istraživačka pitanja i, shodno tome, postavljene hipoteze koje će
se u radu testirati. Na samom kraju, dati su osnovni podaci o empirijskom
istraživanju ponašanja birača, putem kojeg je prikupljena građa za testiranje postavljenih hipoteza.
U drugom i trećem poglavlju bavili smo se institucionalnim okvirom,
partijskim i izbornim sistemom u kome partije i birači funkcionišu. Kako
je u uvodnom dijelu naglašeno, veza između birača i partija je dvosmjerna,
a odvija se u određenom institucionalnom poretku koji određuje pravila igre i dijelom je usmjerava. Ako imamo u vidu pretpostavku iz našeg
hipotetičkog okvira da su nove institucije nastale u skladu sa težnjom da
se očuvaju neki postojeći odnosi moći, taj formalni aspekat veze svakako
treba ispitati. U ovom dijelu rada posebno se bavimo tipom partijskog sistema i pitanjem koliko je komunikacija između birača i partije uslovljena
sistemom sa predominantnom partijom, kakav postoji u Crnoj Gori.
U četvrtom poglavlju koncentrisaćemo se na uticaj tipa političke kulture na ponašanje birača, ispitujući koje vrijednosti utiču na njihovo opredjeljivanje. Tragom Almondove tipologije (2000), koja razlikuje tri osnovna
tipa političke kulture, bavićemo se načinima na koji oni oblikuju političko
ponašanje birača.
U petom poglavlju ispitujemo koliko je ponašanje birača determinisano socijalno-demografskim vezama, kao što su: pol/rod, nacionalnost,
konfesionalna pripadnost, obrazovanje i sl. Usredsredićemo se na tzv. porodično glasanje, tj. na uticaj članova domaćinstva jednih na druge kada
je političko opredjeljivanje u pitanju, a naročito opredjeljivanje žena. Poći
33
ćemo od jedne od nastarijih teorija koje pokušavaju objasniti ponašanje
birača – demografsko-strukturne – i nastojati da utvrdimo kolika je njena
vrijednost u slučaju Crne Gore.
Sadržaj šestog poglavlja odnosi se na afektivno-habitualne veze između partija i birača. S obzirom na osporavanje značaja partijske identifikacije
kada je riječ o novim demokratijama, pokušaćemo da utvrdimo u kojoj je
mjeri taj koncept primjenjiv u Crnoj Gori i kolika je njegova eksplanatorna moć. Stoga ćemo u ovom dijelu, koristeći se metodologijom I. Šibera
(2007), testirati uticaj porodične tradicije na političko opredjeljivanje.
U sedmom poglavlju pokušaćemo da odredimo koliko se birači u
Crnoj Gori opredjeljuju na osnovu harizmatskih veza sa liderima partija.
Osmo poglavlje posvetili smo rasporedu birača različitih partija u Crnoj
Gori po programskim i ideološkim dimenzijama. Nastojali smo da utvrdimo u kojoj se mjeri birači opredjeljuju na osnovu programskih karakteristika političkih partija.
U devetom poglavlju pokušaćemo da operacionalizujemo i u crnogorskom ambijentu testiramo teoriju racionalnog izbora. Tačnije, bavićemo se
klijentelističkim vezama između birača i partija.
Pretposljednje, deseto poglavlje predstavlja naš pokušaj da konstruišemo jedinstven kombinovani model opredjeljivanja birača u Crnoj Gori.
U okvirima tog modela nastojaćemo da izmjerimo relativnu prediktorsku
vrijednost različitih faktora opredjeljivanja birača. U ovom dijelu bavićemo
se i ispitivanjem interakcija između različitih teorija na nivou kombinovanih prediktora.
U posljednjem poglavlju izložićemo zaključak našega rada. U njemu
ćemo sumirati sve nalaze i pokušati da utvrdimo u kojoj su mjeri naše početne hipoteze potvrđene. Takođe ćemo predložiti neke odgovore, za koje
smatramo da mogu doprinijeti boljem razumijevanju i objašnjavanju ponašanja birača u Crnoj Gori.
1.6 Osnovni podaci o istraživanju
Za odgovore na postavljena istraživačka pitanja izabran je empirijski
pristup. Prethodno je u hipotetičkom okviru definisano da će se u radu
testirati sljedeće veze:
34
Olivera Komar
(a) socijalno-demografska;
(b) afektivno-habitualna;
(c) harizmatska;
(d) klijentelistička, i
(e) programska.
Ove su veze zatim operacionalizovane kroz niz indikatora, koji su transformisani u odgovarajuća pitanja. Na osnovu tih pitanja konstruisan je instrument istraživanja – upitnik sa 58 pitanja i 231 jedinicom/stavkom14.
Istraživanje15 je sprovedeno na uzorku od 1418 ispitanika. Osnovne
karakteristike uzorka date su u tabeli ispod.
Tabela 1: Osnovne karakteristike uzorka
Varijabla
Modalitet
Pol
mu��
ški
ženski
ukupno
18-34
35-54
55+
bez odgovora
ukupno
crnogorska
srpska
albanska
bošnjačka
muslimanska
Hrvatska
drugo
ukupno
bez odgovora
ukupno
Godine
Nacionalnost
14
knjige.
N
%
682
736
1418
484
507
409
18
1418
655
495
72
49
114
14
16
1416
2
1418
48.1
51.9
100.0
34.1
35.8
28.8
1.3
100.0
46.2
34.9
5.1
3.5
8.1
1.0
1.1
99.9
1
100.0
Upitnik na osnovu koga je sproveden empirijski dio istraživanja dat je u aneksu
Istraživanje je sprovedeno u septembru 2010. godine, a finansirano je od strane
Ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore kroz fond koji je obezbijeđen za naučni projekat
„Istraživanje političke i partijske preferencije birača u Crnoj Gori“.
15
35
Vjeroispovijest
Obrazovanje
Mjesto življenja
Zanimanje
pravoslavna (srpska pravoslavna crkva)
pravoslavna (crnogorska pravoslavna crkva)
islamska
katolička
neka druga
bez vjerske pripadnosti
bez odgovora
ukupno
osnovna škola ili manje
srednja stručna sprema
četvorogodišnja srednja škola
viša škola
visoka škol
magisterij, doktorat
bez odgovora
ukupno
grad
prigradsko naselje
selo
ukupno
poljoprivrednik/ca
NKV radnik/ca
KV radnik/ca
službenik/ca (s.s.s.)
službenik/ca
(viša i visoka s.s.)
privatnik/ca,
preduzetnik/ca
učenik/ca, student/kinja
penzioner/ka
domaćica
rukovodilac
stručnjak
drugo
ukupno
754
53.2
277
19.5
233
70
9
63
11
1418
16.4
5.0
6
4.5
8
100.0
223
336
500
167
172
18
1
1418
615
398
405
1418
77
25
192
214
136
15.8
23.7
35.2
11.8
12.2
1.3
1
100.0
43.3
28.1
28.6
100.0
5.4
1.8
13.5
15.1
9.6
74
5.2
124
201
206
36
27
105
1418
8.7
14.2
14.6
2.6
1.9
7.4
100.0
36
Zaposlenje
Status zaposlenja
Prihodi domaćinstva
Opština
Olivera Komar
u javnom sektoru
u privatnom sektoru
samozapošljavanje
nije zaposlen/a
bez odgovora
ukupno
stalni radni odnos
zaposlenje na određeno vrijeme, po ugovoru
nezaposlen/a, traži posao
nezaposlen/a, ne traži posao
penzioner/ka
drugo
bez odgovora
ukupno
bez prihoda
manje od 50 €
od 51 do 100 €
od 101 do 150 €
0d 151 do 200 €
od 201 do 250 €
od 251 do 300 €
od 301 do 350 €
od 351 do 400 €
od 401 do 500 €
od 501 do 600 €
od 601 do 700 €
od 701 do 800 €
od 801 do 1000 €
od 1001 do 1500 €
preko 1500 €
ukupno
Bar
Cetinje
Danilovgrad
Budva
Pljevlja
Kotor
Herceg Novi
Podgorica
Ulcinj
238
408
61
697
14
1418
376
297
16.8
28.8
4.3
49.2
1.0
100.0
26.5
21.0
174
312
216
39
4
1418
61
24
22
58
99
122
118
109
145
177
131
100
90
87
39
35
1418
61
45
43
61
133
52
57
373
10
12.2
22.0
15.2
2.8
3
100.0
4.3
1.7
1.6
4.1
7.0
8.6
8.3
7.7
10.2
12.5
9.3
7.1
6.4
6.1
2.7
2.4
100.0
4.3
3.2
3.0
4.3
9.4
3.7
4.0
26.3
7
37
Žabljak
Bijelo Polje
Danilovgrad
Rožaje
Plav
Nikšić
Tivat
Berane
Andrijevica
Plužine
12
101
32
85
25
112
79
73
49
15
9
7.1
2.3
6.0
1.8
7.9
5.5
5.2
3.5
1.1
Glava II:
Partijski sistem i birači
2.1 Značaj razumijevanja institucionalnog okvira
Ponašanje birača ne može se analizirati nezavisno od okvira u kome
se ono odvija, odnosno, ne uzimajući u obzir partije, tip partijskog sistema
i važeća izborna pravila. Između birača i partijskih elita postoji uzročnoposljedična veza i oni se, u toku svakog političkog procesa, prilagođavaju
jedni drugima. Partije, kako bi maksimizirale svoj izborni učinak, nastoje
da ponude biračima ono što smatraju da birači žele; s druge strane, okvir
učešća birača u političkom procesu u najvećoj je mjeri definisan od strane
partijskih elita.
Naravno, ovo je prilično pojednostavljena slika odnosa između birača
i partija, na koju bi bilo moguće dati nekoliko primjedbi. Na primjer, ne
ponašaju se sve partije isto. Možemo razlikovati bar dva osnovna oblika
partijskog pristupa biračima – jedan nazivamo stranačkim, drugi marketinškim (Šiber, 2003: 21). Stranački pristup zasnovan je na tvrdom ideološkom i programskom profilisanju partije koja nastoji da obezbijedi podršku za svoje unaprijed koncipirane ideje. Ovaj koncept podrazumijeva
jednosmjernu komunikaciju; ona se kreće od partije ka biračima, koji se
potom opredjeljuju zavisno od toga da li im unaprijed kreirana partijska
ponuda odgovara ili ne. Moglo bi se reći da se, u sistemima u kojima partije
funkcionišu na ovaj način, birači više prilagođavaju partijama nego partije
biračima. To se najčešće odnosi na specifične političke ambijente, u kojima partije imaju privilegiju da zastupaju neke ekskluzivne interese (npr.
nacionalne), te je cio sistem podešen tako da biračima ne ostavlja previše
izbora.
S druge strane, marketinški koncept pristupa biračima polazi od toga
da se prvo istraže interesi i želje birača, pa tek onda pristupi izradi programa.
40
Olivera Komar
Pretpostavka je da je tako koncipiran program, budući da je inicijalno zasnovan na interesima birača, lakše „prodati”. Ovaj pristup podrazumijeva
nesigurnije političko tržište, gdje su partije prinuđene da svoj prostor traže
u odnosu na želje i pozicije birača. U većini zapadnih demokratija danas
dominira ovaj drugi, marketinški pristup, koji je proistekao iz ekonomskog tj. tržišnog pristupa biračkom tijelu. I u postsocijalističkim zemljama u
kojima su partije tokom početnog perioda ponovnog „rađanja“ partijskog
sistema imale privilegiju prvobitnog zauzimanja političkog prostora polako se napušta tvrdi stranački pristup u korist marketinškog. U prilog tome
govore sve veća ulaganja partija u predizborna istraživanja javnog mnjenja,
kao i angažovanje profesionalnih konsultanata za politički marketing.
Moglo bi se reći da je u političkim sistemima u kojima partije prevashodno posežu za marketinškim pristupom biračima – a takvi su gotovo svi sistemi u kojima dominiraju tzv. catch all partije16 – u odnosu
međuzavisnosti partije-birači prednost na strani birača. Međutim, i u okviru ovoga pristupa postoje suprotne tendencije, budući da se biračko tijelo
nikada ne posmatra kao zajednica racionalnih pojedinaca, već tu razuđenu
grupaciju čine unutar sebe suprotstavljene grupe, za politiku različito
zainteresovanih, ljudi. Mora se, dakle, računati s tim da će u određenim
političkim okolnostima prevagu uvijek odnijeti partije kao organizovane manje skupine koje u svojim rukama imaju brojne poluge moći. Riječ
je, prije svega, o moći nametanja pravila (Piven & Cloward, 2005: 43), na
primjer, – kao u našem slučaju – kroz uređenje mehanizama izbornog sistema kojim će se dalje reprodukovati politička moć.
Način funkcionisanja partija, njihova geneza i tip partijskog sistema
veoma su značajni elementi za objašnjenje ponašanja birača. Ovo posebno
važi za zemlje sa relativno kratkim demokratskim iskustvom, gdje su generacije koje posmatramo prošle kroz proces primarnog demokratskog učenja,
kakav je slučaj u Crnoj Gori. Tip izbornog sistema i pravila izborne utakmice
takođe značajno utiču na ponašanje birača i mi ćemo se u sljedećem dijelu
rada baviti i tim pitanjem. No, kako su u postsocijalističkim zemljama elite
novoformiranih partija koje su bile u poziciji odlučivanja imale mogućnost
izbornog inženjeringa u skladu sa sopstvenim interesima, poći ćemo od
Catch all partije su tzv. sveobuhvatne partije, one koje nastoje da privuku što veće
i raznolikije biračko tijelo i zbog toga se pritom odriču strogih ideoloških matrica. Termin
je skovao Otto Kirchheimer i prvi put ga upotrijebio u članku ’’Transformation of Western European Party Systems“. V. Political parties and political development (Kirchheimer,
1966:177).
16
41
partijskog, a ne od izbornog sistema, iako se njihova međuzavisnost ne
može negirati. Ovo bi polazište vjerovatno bilo pogrešno kada bismo se
bavili sistemima sa dužim demokratskim iskustvom. Međutim, u slučaju
Crne Gore, gdje su politički akteri koji su trenutno na političkoj sceni personalno učestvovali u kreiranju pravila izbornog sistema i svih promjena
koje su uslijedile, smatraćemo da je tip partija i partijskog sistema samo
dijelom proizvod izbornog sistema, te da je uticaj u suprotnom smjeru bio
mnogo značajniji.
Izneseni stav donekle je u suprotnosti s jednim od osnovih (i rijetkih)
zakona u politikologiji – Duvergerovim (1954) zakonom o uticaju izbornog sistema na kreiranje partijskog sistema. Po ovom zakonu, na primjer,
većinski izborni sistem pogoduje stvaranju dvopartijskog, a proporcionalni
izborni sistem – višepartijskog sistema. Mnogi autori, kao što su Giovanni
Sartori, Arend Liphart, George Lavau ili Dieter Nohlen, opovrgavaju ili relativizuju ovaj zakon. Mi ćemo ovdje prihvatiti stanovište Goatija (2008),
koji smatra da se o određenoj korelaciji između dviju varijabli svakako
može govoriti, tim prije što i sam Duverger donekle relativizuje svoj zakon
(str. 310). Duverger,
��
naime, kaže da nije nužno da smjer uticaja bude od
izbornog ka partijskom sistemu i ostavlja mogućnost da presudnu ulogu
imaju neki drugi faktori: ’’The electoral system works in the direction of
bipartism; it does not necessarily and absolutely lead to it in spite of all
obstacles. The basic tendency combines with many others which attenuate
it, check it, or arrest it”17 (Duverger, 1954: 228).
Kada je riječ o novim, postsocijalističkim demokratijama, moglo bi se
reći da je ovaj „zakon“ relativizovan već samom okolnošću što su političke
elite, vrlo često proistekle iz prethodnog sistema, prema svojim potrebama
birale izborne mehanizme koji će im omogućiti očuvanje političke moći.
Stoga smatramo da je postupak koji smo u ovom radu izabrali – da krenemo od partija ka izborima – u slučaju Crne Gore sasvim legitiman. Profesor Goati (2008) prenosi: „Jednom oformljen partijski sistem – naglašavaju,
sasvim umesno, Sartori i Blyth – od zavisne postaje nezavisna varijabla
političkog procesa“ (str. 290). Ili, kako to formuliše Rose (2009):
The outcome of an election is a function of laws that determine how votes are
cast and converted into seats in parliament; the parties supplied by political
„Izborni sistem djeluje u pravcu biparizma, ali nije nužno da će on uvijek, i uprkos
svim preprekama, voditi u tom smjeru. Osnovne tendencije kombinuju se s mnogim drugim, koje ih podstiču, provjeravaju ili zaustavljaju.“ (prevod O.K.)
17
42
Olivera Komar
elites; and how voters respond to the choices they are offered. While specialists
address each issue separately, knowledge of all three elements must be combined to understand electoral competition 18 (Rose & Munro, 2009: ix).
Mi ćemo, dakle, u ovom poglavlju nastojati da odgovorimo na sljedeće
pitanje: na koji su način partije i izborna pravila oblikovale ponašanje biračkog tijela u Crnoj Gori?
2.2 Uslovi stvaranja partijskog sistema u Crnoj Gori
Nastojanje da se na najbolji mogući način opišu partije i partijski sistemi određenih država zajedničko je mnogim autorima. Naravno, ti napori
nisu činjeni isključivo u deskriptivne svrhe; cilj je bio napraviti takvu klasifikaciju različitih partijskih sistema i političkih partija koja će omogućiti
kvalitetnu i plodnu komparaciju među njima. Kao i kod svakog pokušaja
da se društvene pojave sažmu i kategorisanjem savladaju, naišlo se na niz
problema. Jedan od njih izvire iz činjenice da većina klasifikacija i tipologija nastaje u svrhu upoređivanja, te da, dakle, kriterijumi za klasifikovanje
zavise od odgovora koji želimo dobiti komparacijom. Imajući to u vidu,
određena selekcijska pristrasnost je nužna i ne smije se previdjeti. Mi ćemo
u ovom poglavlju nastojati da, koristeći se dostupnom literaturom i podacima, na cjelovit način opišemo partijski sistem u Crnoj Gori, ali uvijek
imajući na umu naš primarni cilj: da što podrobnije opišemo i razumijemo
uticaj partija i izbornih pravila na ponašanje birača.
Prije nego što navedemo osnovne klasifikacije koje teorija nudi, a koje
su „krojene“ prvenstveno za zemlje sa dugotrajnim demokratskim iskustvom, važno je napraviti nekoliko napomena. One se odnose na uslove u
kojima je stvaran partijski pluralizam u Crnoj Gori, jer smatramo da upravo ti uslovi bitno određuju komunikaciju između birača i partija. Tekst koji
slijedi odnosi se na partijski pluralizam u Crnoj Gori koji se javlja krajem
osamdesetih godina prošlog vijeka, tj. nakon raspada socijalističkog jednopartijskog uređenja. Naš pristup je, dakle, donekle ograničen budući da
„Ishod izbora zavisi od zakona koji determinišu kako se glasa i kako se glasovi
pretvaraju u mjesta u parlamentu, od partija koje su obrazovane od strane političkih elita,
kao i od toga kako birači reaguju na ponuđene izbore. Iako stručnjaci ove činioce tretitaju
odvojeno, kao zasebna pitanja, svaki od njih treba poznavati i ta znanja kombinovati kako
bi se razumjela izborna trka.“ (prevod O.K.)
18
43
je partijski pluralizam u određenom vidu u Crnoj Gori postojao i prije socijalizma.19 Samim tim, izvjesne veze koje postoje u aktuelnom partijskom
sistemu, a koje se odnose i na ponašanje birača, imaju svoj izvor u tom
periodu. One će, u mjeri u kojoj to bude potrebno, biti obrađene u empirijskom dijelu ove studije, a mi ćemo se sada fokusirati isključivo na razdoblje
nakon 1989. godine.
Pišući o partijama u postsocijalističkim društvima, V. Goati (2008) izdvaja niz okolnosti koje su značajno determinisale stvaranje i izgled partijskih sistema u tim državama, a koje su, u velikoj mjeri, karakteristične i za
Crnu Goru (str. 276-279). Riječ je o sljedećim okolnostima:
(1) Nelagoda od javnog iznošenja partikularnih interesa
Kako navodi Goati, zbog ideologije kojom je dominirao opšti interes, organizovane društvene grupe u socijalizmu nisu bile naviknute da razmišljaju
u kategorijama parcijalnih interesa, te su u tom smislu nespremne ušle u sistem partijsko-političkog diferenciranja. Naime, bitna odlika partija zapadne
demokratije jeste legitimno zalaganje za određene parcijalne interese. Čak i
kada govorimo o Kirchheimerovim catch all partijama, čiji je osnovni cilj da
okupe što više birača, bez obzira na ideološke razlike i protivurečnosti, ne
možemo negirati postojanje i promociju parcijalnih interesa.
Partije koje su nastajale u postsocijalističkom periodu morale su donijeti odluku i artikulisati, i unutar sopstvenog rukovodstva i među biračima, za kakve se interese zalažu – a to više nije mogao biti opšti interes,
bar ne u smislu kako je on doživljavan u socijalizmu. Ovo je, tvrdi Gaoti,
bio značajan psihološki prelom za partijske elite koje su izašle iz sistema u
kome su parcijalni interesi smatrani predmetom srama. Tražeći prostor za
svoj identitet, partije su tada uglavnom posezale za etničkim i nacionalnim
obilježjima kako bi obuhvatile što više birača i kako bi protivnik (u ovom
slučaju i neprijatelj) bio neko drugi.
Za političku mobilizaciju veoma je bitna razlika između političkog
protivnika i političkog neprijatelja. Politički neprijatelj je neko spolja, dakle
neko s kim partija ne konkuriše za isto biračko tijelo. Njegova je funkcija
u tome da homogenizuje biračko tijelo unutar partije i to samim tim što
predstavlja spoljnju prijetnju. S druge strane, politički protivnici konkurišu
za isto biračko tijelo i najčešće predstavljaju iste interese. Stoga je razlika
O tome su pisali mnogi autori, uglavnom istoričari. V. Političke stranke u Crnoj
Gori 1918–1929. (Rastoder, 2000).
19
44
Olivera Komar
među njima uglavnom u načinu na koji će se ti interesi ostvarivati. Iako
je za modernu politiku karakterističnija kategorija političkih protivnika,
partije u postsocijalizmu masovno su posezale za političkim neprijateljima.
Jedan od razloga bila je i pomenuta nelagoda od novog političkog diskursa
koji je podrazumijevao parcijalnost interesa, a spoljnjom prijetnjom bilo je
lakše mobilisati i zadržati biračko tijelo.
U Crnoj Gori su velike teme oko kojih je mobilisano biračko tijelo
prošle kroz dvije faze:
There is another point to be made – the engine that drove all the changes
until 2006 was in fact conflicts within the once Communist party, which polarized society concerning two basic topics (one can argue that it is the same
topic with two variations): (1) support for the regime of Slobodan Milošević
(until 2000); and (2) support for an independent Montenegro (from 2000
until 2006)20 (Vujović & Komar, 2008, p. 229).
Mobilizacija birača je tako stalno vršena u odnosu na spoljnjeg neprijatelja, koji se pak mijenjao: „pripadnici druge nacionalnosti, koji žele urušiti Jugoslaviju“, „Slobodan Milošević, koji želi pokoriti Crnu Goru“, „Srbi,
koji iznutra ili spolja žele pokoriti Crnu Goru“, „Milo Đukanović, koji izdaje srpske interese“ i sl. Konstantno postojanje spoljnjeg neprijatelja, koji
predstavlja „ozbiljnu“, čak i egzistencijalnu prijetnju, omogućilo je visoku
mobilizaciju birača čija je pažnja bila fokusirana na tog spoljnjeg neprijatelja, a ne na unutrašnju politiku. A nju je, de facto, karakterisala suprotstavljenost partikularnih, najčešće ekonomskih interesa, o kojima se u javnosti
malo govorilo. Iako ovakav pristup nije stran ni drugim postsocijalističkim
partijskim sistemima, u Crnoj Gori se zadržao mnogo duže, pa i danas u
velikoj mjeri determiniše dnevnu politiku.
(2) Državni klijentelizam
Druga okolnost koja je bitno uticala na profil partijskih sistema vezana
je za činjenicu da je pojedinac u socijalizmu bio navikao da se u rješavanju
svih svojih problema i životnih pitanja oslanja na državu, a ne na vlastite
„Još jedna stvar je važna – pokretač svih promjena do 2006. godine bili su konflikti
unutar partije koja je nekada bila Savez komunista Crne Gore, a oni su polarizovali društvo u vezi sa dvjema osnovnim temama (moglo bi se čak reći da su u pitanju dvije varijacije iste teme): (1) podrška režimu Slobodana Miloševića (do 2000. godine) i (2) podrška
nezavisnosti Crne Gore (od 2000 do 2006. godine).“ (prevod O.K.)
20
45
snage21. Ta je „navika“, kako kaže Goati (2008), postala jedno od osnovnih
obilježja „društvenog karaktera“. Ona je još uvijek živa kod naših građana,
o čemu svjedoče brojni primjeri privatizovanih preduzeća u kojima radnici
od države traže zaštitu, zaostala primanja, produžetak proizvodnje i slično.
U mnogim od tih slučajeva loš status radnika jeste posljedica upitnih privatizacionih poteza. No, indikativna su očekivanja radnika da će problem
riješiti vlast, pri čemu je njihovo obraćanje za pomoć najčešće upućeno
nosiocima najviših funkcija, npr., premijeru. Tipičan postsocijalistički čovjek naviknut je na to da iznad njega postoji određena sila kojoj se valja
pokoriti, a koja će zato sve urediti na opšteprihvatljiv način. Ova osobina,
koja je, kako smo već istakli, postala obilježje društvenog karaktera, doprinijela je stvaranju plodnog tla za razvoj klijentelističkih mreža, u kojima
čovjek postsocijalističkog doba gotovo bez nelagode nastavlja svoj odnos
pokornosti vladajućoj partiji, očekujući zauzvrat konkretne nagrade. Te se
nagrade u savremenoj demokratiji smatraju političkom korupcijom (s obzirom na svoj partikularan karakter), ali one su bile sasvim uobičajen način
funkcionisanja u prethodnom sistemu, u kome se država zaista brinula za
sve. U liberalno-kapitalističkom državnom uređenju država nema ni kapacitete, ni takvu ulogu da bi svim svojim podanicima mogla obezbijediti ono
što je potrebno za život. No, sami podanici, sada građani, to i dalje očekuju,
otvarajući tako široko vrata klijentelizmu. Tipičan postsocijalistički podanik-građanin, čak i kada ne dobija konkretne povlastice od države, živi u
stalnom stanju pripravnosti i očekivanja, a to su idealni uslovi za stvaranje
lojalnih klijentelističkih mreža.
(3) Produžetak vladavine komunističkih nomenklatura
Pripadnici bivše komunističke nomenklature iskoristili su svoj položaj
i pristup zajedničkim resursima u lične svrhe. Oni su društveni kapital iz
prethodnog sistema pretvorili u vlastiti, stvarajući klasu novih bogataša,
tzv. „crvenih tajkuna“ (Goati, 2008). Slično primjećuje Bugajski (2002):
In the economic realm, market reforms simulated the rapid metamorphosis
of many well-connected communists into new capitalists. Access to assets
and information gave many members of this “red bourgeoisie” a head start
over entrepreneurs who had not been party members. Top-level managers
O društvenoj svijesti u tranziciji v. Svjetovi vrijednosti (Đukanović i Bešić,
2000:170)
21
46
Olivera Komar
began to focus on profit making, and benefited from the “insider” privatization process22 (p. 32).
Na taj način, stvorena je vrlo opasna mješavina starog i novog: mehanizmi starog nastavili su svoj život unutar pravila novog, koja su sami
stvarali, odabirali i primjenjivali. Birači su lako prihvatili nova pravila igre
jer se ona, suštinski, nisu razlikovala od prethodnih. U nekim zemljama
tranzicija je dodatno odgođena, kao npr. u Crnoj Gori, stvarajući prostor
da u produženom trajanju tranzicije brzo prilagođavanje izostane. Bugajski
dalje navodi:
Thousands of mid-level party bureaucrats continued to occupy numerous
government offices and in some cases resisted and slowed down the reform
process, not out of ideological conviction but primarily to maintain their
jobs in rapidly shifting economies. In some states, they backed socialist or
social democratic parties, viewing them as guarantors of an expansive state
bureaucracy. In other Nries, as in parts of the former Yugoslavia, they supported proindependence or nationalist forces that would provide them with
employment in the new republican administrations.23 (p. 32)
Kada je riječ o Crnoj Gori, treba pomenuti i neke specifične okolnosti
u kojima se stvarao partijski sistem. Prije svega, činjenicu da je Savez komunista Crne Gore naslijedila jedna partija i, samim tim, preuzela sve resurse, organizacione i druge poluge moći ove nekadašnje „omnipotentne”
strukture. Tako je devedesetih godina prošlog vijeka otpočela neravnopravna utakmica, u kojoj su opozicione partije već na startu bile u višestrukom
zaostatku. Na prvim demokratskim izborima Savez komunista Crne Gore
odnio je ubjedljivu pobjedu, sa 56.2% glasova i 83 od ukupno 125 mandata.
„U ekonomskoj sferi, tržišna reforma stimulisala je brzu metamorfozu mnogih,
dobro povezanih, komunista u nove kapitaliste. Pristup javnim dobrima i informacijama
obezbijedio je mnogim pripadnicima ove ’crvene buržoazije’ početnu prednost nad preduzetnicima koji nisu bili partijski članovi. Najviši menadžeri fokusirali su se na stvaranje
profita, izvlačeći ’insajdersku’ korist od procesa privatizacije.“ (prevod O.K.)
23
„Hiljade partijskih birokrata srednjeg nivoa i dalje su zaposjedali kancelarije državne uprave opirući se, u nekim slučajevima, reformskim procesima i usporavajući ih.
Njihovi razlozi nisu bili ideološke prirode, već su izvirali iz potrebe da, u ekonomskom
ambijentu koji se ubrzano mijenjao, očuvaju svoje pozicije. U nekim državama oni su podržavali socijalističke ili socijaldemokratske partije, vidjevši u njima garante nagomilane
državne birokratije. U drugima, na primjer u državama bivše Jugoslavije, ove strukture
podržavale su independističke ili nacionalističke pokrete, vidjevši u njima priliku za zaposlenje u novoj državnoj administraciji.“ (prevod O.K.)
22
47
Nedugo zatim, ova se stranka transformisala u Demokratsku partiju socijalista i nastavila da vlada, sve do danas uspješno savlađujući sve izazove.
Tabela 2: Rezultati prvih višestranačkih izbora
nakon Drugog svjetskog rata
Red.
br.
1.
Naziv liste
SKCG /Savez komunista Crne Gore/
2.
SRSJ /Savez reformskih snaga Jugoslavije
za Crnu Goru (koalicija): Socijalistička
partija Crne Gore, Liberalni savez Crne
Gore, Partija socijalista Crne Gore,
Socijaldemokratska stranka, Nezavisna
organizacija komunista, Stranka
nacionalne ravnopravnosti i individualni
članovi/
NS /Narodna stranka Crne Gore/
DK /Demokratska koalicija: Demokratski
savez Albanaca u Crnoj Gori, Stranka
demokratske akcije (SDA) za Crnu Goru i
Stranka ravnopravnosti/
DhPS /Demohrišćanska (pravoslavna)
stranka/
DSSP /Demokratski savez samostalnih
privrednika/
DS /Demokratska stranka Crne Gore/
JNS / Jugoslovenska narodna stranka
SSCG /Socijalistički savez Crne Gore/
NK /Nezavisni kandidati – objedinjene
pojedinačne kandidature/
Ukupno
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Broj
glasova
171.316
%
glasova
56.2
Broj
mandata
83
41.364
13.6
17
39.107
30.760
12.8
10.1
13
12
1.753
0.6
0
844
0.3
0
3.442
1.224
1.638
2.435
1.2
0.4
0.6
0.8
0
0
0
0
293.883
100.0
125
Izvor: (Pavićević, 1997)
Bugajski (2002) o ovoj pojavi kaže:
New authoritarian governments have ensured unequal political competition
through their control of the most important public institutions and media
outlets, especially state television and radio. They have retained most of the
former communist party assets, communications networks, and organizational structures24 (p. 34).
„Nove autoritarne vlade obezbijedile su neravnopravnu političku kompeticiju i
to kroz kontrolu nad najvažnijim javnim institucijama i medijima, posebno državnom
24
48
Olivera Komar
Kontrola resursa o kojoj govori Bugajski bila je posebno snažna u Crnoj Gori, budući da se u njoj zapravo nije dogodila nikakva smjena. Tzv.
antibirokratskom revolucijom, 1989. godine, došlo je do smjene generacija
unutar Saveza komunista Crne Gore, ali su sve poluge moći i uticaja ostale
u potpunosti očuvane i u novom sistemu.
Da se u sociološkom smislu radilo o obračunu unutar komunističke elite,
govori podatak da su svi lideri protestnog pokreta bili članovi ili funkcioneri Saveza komunista Crne Gore i Jugoslavije ili tzv. društveno-političkih
organizacija (SSRN i SSO) koje su uglavnom bile pod kontrolom vladajuće
stranke. Takođe, nakon uspjeha prevrata nije stvorena nova politička stranka, već su lideri januarskog pokreta jednostavno preuzeli glavne funkcije u
Savezu komunista Crne Gore. Januarski prevrat nije, doduše, bio obračun
unutar najužeg vrha stare elite (kao u Srbiji, gdje je predsjednik partije porazio i svrgnuo predsjednika države), ali, isto tako, nova kontraelita nije, poput
Čehoslovačke i Istočne Njemačke, dolazila iz antisistemskog, već, poput Rumunije, upravo iz sistemskog kruga (Darmanović, 2007: 84).
Iako je opozicija putem brojnih zakona25 pokušavala da obezbijedi
jednake šanse u izbornoj trci, uspjeh je bio veoma ograničen. Birači su jasno prepoznavali ko posjeduje moć, što će se vidjeti u empirijskom dijelu
ovoga rada. Darmanović (2007) ovu situaciju opisuje na sljedeći način:
Ova stara/nova vladajuća stranka nije djelovala tek kao jedna od ravnopravnih učesnica u višepartijskoj utakmici, već mnogo više kao državna partija
koja je koristila sve prednosti koje donosi potpuna kontrola državnih aparata
i resursa. Ti resursi bili su u potpunosti podređeni održavanju vlasti i pobjedama na izborima. Korišćeni su tipični metodi: čvrsta partijska kontrola
nad državnim štampanim i elektronskim medijima; klijentelizam i sistem
favorizovanja partijskih pristalica u pristupu radnim mjestima; legalni i ilegalni finansijski resursi koji su vladajućoj stranci stajali na raspolaganju; povremeno zastrašivanje političkih protivnika; upotreba policije u izbornom
procesu; manipulacije izbornim sistemom i sl. (str. 85).
televizijom i radijom. Pritom su zadržali najveći dio imovine bivše komunističke partije,
njene komunikacione mreže i organizacione strukture.” (prevod O.K.)
25
Na primjer: Zakon o raspodjeli imovine Saveza komunista Crne Gore, Zakon o
finansiranju političkih partija, Zakon o sukobu interesa, Zakon o slobodnom pristupu
informacijama i sl.
49
(4) Pravni nihilizam
Kao važnu karakteristiku, prenesenu iz prethodnog, socijalističkog, u
novi, demokratski sistem, Goati (2008) navodi i svojevrstan pravni nihilizam. Pod ovim pojmom podrazumijeva se tzv. „svrsishodno”, a ne u pravu
utemeljeno, odlučivanje – odlučivanje principom višeg reda. Ova vrsta nihilizma uslovila je dodatno nepovjerenje građana u institucije. Posljedica
su, kaže Goati, „parlamenti koji ni o čemu ne odlučuju, izbori redukovani
na puko glasanje i višepartijski sistemi (...) u kojima sve odluke donosi jedna (komunistička) partija” (str. 278).
Za tzv. običnog građanina ovakvo stanje bilo je poruka da će, ukoliko želi da ostvari neko svoje pravo, morati da dobije naklonost nosilaca
moći. I nadalje, da će mu ta naklonost, čak i u situaciji kada za to nema
osnova, pomoći da ostvari određeni lični interes. Za potrebe ovoga rada
nije prikupljena ta vrsta građe, no opšte je poznato da su arhive kancelarija
Predsjednika države i Predsjednika Vlade pune pisama u kojima građani
mole za ostvarenje određenih prava, bilo da su ona zakonski zasnovana ili
ne. Već sam podatak o velikom broju takvih zamolnica indikator je odnosa
građana prema vlasti, kao i gore opisanog pravnog nihilizma.
(5) Promjenjivost institucija
Na stvaranje i izgled partijskih sistema u Crnoj Gori bitno je uticalo promjenjivo institucionalno okruženje, kao i relativno kratko postojanje partija, koje onemogućuje stvaranje čvrste partijske identifikacije. O
konceptu partijske identifikacije i njegovoj primjenjivosti u Crnoj Gori
nešto više reći ćemo u dijelu rada koji se bavi afektivno-habitualnim vezama između partija i birača. Ovdje ćemo samo ponoviti napomenu da se
o partijskoj identifikaciji teško može govoriti u uslovima kratkog trajanja
demokratskog pluralizma (iako ovaj argument sve manje stoji) i volatilnog
partijskog sistema26. Kada je u pitanju Crna Gora, govorimo o dugoj i nesmetanoj dominaciji jedne partije, koja je, istini za volju, više puta mijenjala svoj identitet, a s druge strane, o vrlo nestabilnom opozicionom dijelu
partijskog sistema, koji se više puta rekonfigurisao. Važno je napomenuti
Volatilnost je koncept pomoću koga se računa „neto dobitaka i neto gubitaka birača relevantnih stranaka od izbora do izbora. Niska fluktuacija birača ukazuje na stupanj
konsolidiranosti stranačkog sustava. Prosječna stopa volatilnosti u zapadnoevropskim državama osamdesetih je godina iznosila 9.6 posto“ (Merkel, 2011: 178).
26
50
Olivera Komar
još nešto: pri svim razmatranjima ovoga tipa, treba imati u vidu nešto širu
sliku. Naime, u vremenu kada u svim djelovima zapadnog svijeta partijska
identifikacija slabi, kada birači sve više odustaju od konvencionalnih oblika političke participacije, a njihovim političkim odlučivanjem dominiraju
kratkoročni činioci, podstaknuti medijima kao novom silom27, u jednom
dijelu svijeta partijski pluralizam tek se uspostavlja.
(6) Subjektivni faktor
Goati (2008) posebno ističe važnost „subjektivnog faktora”, koji
u uslovima transformacije sistema ima nemjerljivu moć odlučivanja i
upravljanja. U Crnoj Gori ta je karakteristika jedna od najdominantnijih.
Istina, Goati ističe jednu njenu dimenziju – nepredvidljivost određenih
političkih poteza, budući da zavise od subjektivnog faktora, tj. od odluke
lidera. U kontekstu ovoga rada posebno je bitna druga dimenzija ove pojave – identifikacija s liderom. U Crnoj Gori se, naime, od 1997. godine
vladajuća partija u najvećoj mjeri identifikuje sa njenim liderom. U dijelu
rada u kojem se testira harizmatska teorija pokazaće se do koje je mjere
liderska figura bitan elemenat u opredjeljivanju birača u Crnoj Gori (to
dijelom i jeste refleksija na onaj značaj subjektivnog faktora u politici koji
ističe Goati).
Karakteristikama koje izdvaja Goati (tj. okolnostima u kojima se gradio partijski sistem u zemljama bivše Jugoslavije), mi ćemo dodati još dvije,
koje smatramo specifičnim i važnim za Crnu Goru.
(7) Neriješeno pitanje državnog statusa
Za razliku od ostalih država koje su nastale iz SFR Jugoslavije, u Crnoj Gori je pitanje državnosti i nezavisnosti snažno uticalo na formiranje
partijskog sistema, a samim tim i na ponašanje birača. Za to postoje dva
razloga: (1) rješavanje ovoga pitanje trajalo je znatno duže nego u ostalim
bivšim republikama; (2) upravo oko tog pitanja nastala je dominantna poBaćović (1991) piše o teoriji „podsjetnika” koju je utemeljio B. Cohen, a prema
kojoj je moć medija u tome što mogu da „nametnu dnevni red”, tj. o čemu će ljudi misliti.
Samim tim, mediji određuju „važnost problema iz javne sfere”, onih o kojima će se u javnosti voditi polemika. V. „Između medijskog rata i rata za medije” u: Od izbornih rituala
do slobodnih izbora (S. Mihailović i dr., 1991: 161).
27
51
djela u političkoj sferi i formiran tzv. osnovni cleavage28 unutar partijskog
sistema.
Four main factors should be taken into account, namely, the Montenegrin
party system functioned in the context of: (1) surrounding war; (2) conditions of a completely ruined economy and high dependence on state funding; (3) a nationally sensitive and completely divided society, and (4) an atmosphere of strong dependence on political actors in neighbouring Serbia29
(Vujović & Komar, 2008: 224).
Raspad SFR Jugoslavije otvorio je u Crnoj Gori Pandorinu kutiju kada
je u pitanju državni status. Sa alternativama u vezi sa pitanjem državnog
statusa identifikuju se dvije struje, koje predstavljaju osnovnu državnu,
društvenu i političku podjelu, inkorporiranu u sve društvene sfere – nacionalnu podjelu na Crnogorce i Srbe. Iako nije proizvela nasilne konflikte,
ova je podjela duboko rascijepila crnogorsko društvo i to iz više razloga: (1)
nepostojanje jasne „većine“, (2) duboka podjela koja onemogućava prenos
glasova između dva bloka, što jača pregovaračke pozicije i smanjuje izglede
za kompromis; (3) prenošenje nacionalnog rascjepa na druge sfere, npr.
na vjersku (dvije crkve), intelektualnu (dvije akademije nauka), medijsku
(dvije dominantne medijske informativne kuće i sl., i (4) dugo trajanje statusa quo (problem neriješenog pitanja državnog statusa, latentan od 1990,
a eksplicitno prisutan od 1997. do 2006. godine).
(8) Zakon malih brojeva
O ovoj temi više riječi biće u dijelu koji se odnosi na političku kulturu.
Ovdje želimo naglasiti da je Crna Gora po broju stanovnika (625.266 po
Popisu iz 2011. godine) izuzetno mali i, samim tim, specifičan politički
sistem. Prije svega, Crna Gora je neanonimno društvo, tj. društvo u kome
su svi na određeni način povezani. Ta činjenica ima dvije ozbiljne reperkusije. Prvo, neanonimnost ugrožava izbor, tj. mogućnost promjene političke
stvarnosti. Drugo, gusta socijalna mreža, čvrsta isprepletenost rođačkih,
Za potrebe politikološke literature, termin cleavage bi najpreciznije mogao da se
definiše kao: bazični društveni rascjep oko koga se formira dugotrajna partijska podjela.
29
„Četiri osnovna faktora treba uzeti u obzir kada je u pitanju funkcionisanje partijskog sistema u Crnoj Gori: (1) rat u okruženju; (2) potpuno urušena ekonomija i visoka
zavisnost od državnog finansiranja; (3) društvo koje je osjetljivo i podijeljeno po nacionalnom pitanju, i (4) atmosfera snažne zavisnosti od dešavanja u susjednoj Srbiji.” (prevod
O.K.)
28
52
Olivera Komar
prijateljskih, kumovskih i drugih veza, koje u statusnom društvu kakvo
je crnogorsko imaju veliku važnost, manifestuje se kao svojstvo bitnije od
bilo kog drugog, pritom poništavajući, ili bar umanjujući, značaj svih drugih relacija, kakvi su, na primjer, odnosi odgovornosti.
Sa svim ovim navedenim karakteristikama Crna Gora je ušla u stvaranje partijskog sistema, tako da su oni dominantno odredili način komunikacije i oblik veza između birača i partijskih elita.
Razmatrajući stvaranje partijskih sistema u postsocijalističkim društvima, V. Goati (2008) referira na određene osobine tzv. proto-partija, koje
je opisao Peter Emil Mitev (1991), a koje bi se, u značajnom obimu, mogle
primijeniti na crnogorske prilike:
Protopartije karakterišu sledeća obeležja: (a) ambivalentnost u pogledu dimenzije levica/desnica; (b) integralni karakter (nastojanje da se u sopstvenom okviru obezbedi prostor za sve političke tendencije); (c) heterogenost
socijalne osnove; (d) mozaična organizaciona struktura; (e) ideološki amalgam različitih programskih ideja; (f) česte podele postojećih i stvaranje novih partija, i (g) pseudoetnicizam (pseudoethnoses) koji označava težnju da
se politički protivnici etnički definišu (str. 280).
Crnogorske partije karakteriše većina navedenih osobina, koje su, u
određenoj mjeri, čak postale njihove trajne karakteristike. Recimo, ove partije su i danas prilično ambivalentne po pitanju određenja lijevo-desno, što
se posebno odnosi na ekonomsku dimenziju podjele, ali donekle i na političku.30 Kada je ekonomska dimenzija u pitanju, sve partije (s djelimičnim
izuzetkom Pokreta za promjene i, od skoro, Demokratske partije socijalista) u svojim programima ističu vrijednosti ekonomske ljevice, preciznije,
lijevog centra. To je razumljivo s obzirom na socijalističko nasljeđe, kao i
Seminaru koji je za podmladak političkih partija organizovala Fondacija „Konrad
Adenauer“, a koji je održan u Bečićima, 15–17. aprila 2011. godine, prisustvovali su članovi podmladaka gotovo svih političkih partija u Crnoj Gori. Na seminaru je sproveden svojevrstan eksperiment. U sesiji koja se odnosila na ideološke profile partija iz kojih dolaze,
učesnici su zamoljeni da popune upitnik koji je sadržao određena standardizovana pitanja
kojima se mjeri politička i ekonomska orijentacija. Od učesnika je traženo ne da iznesu
sopstveni stav, nego da odrede kakav je, po njihovom mišljenju, stav partije iz koje dolaze
po tom pitanju. Kada su rezultati sumirani, ispostavilo se da su svi, sem jednog učesnika,
pozicionirali svoje partije u prostoru lijevog centra, i politički i ekonomski. Naravno, rezultati ovoga eksperimenta nisu statistički značajni za donošenje ozbiljnijeg zaključka. No,
oni jesu indikativni s obzirom na to da su na pitanja odgovarali – ne građani, koji najčešće
nisu ideološki osviješćeni, već partijski aktivisti.
30
53
na činjenicu da socijalnu strukturu biračkog tijela čini većina nenaviknuta
na kapitalističko tržište, tj. neka vrsta gubitnika tranzicije31.
S druge strane, kada je u pitanju konkretno djelovanje, situacija je bitno različita, a to je najočitije u primjeru vladajuće Demokratske partije socijalista. Ova, po imenu i programu, partija lijevog centra u svom djelovanju pokazuje brojne i značajne karakteristike ekonomske desnice. O tome
najilustrativnije govori sveobuhvatna privatizacija, koja je zahvatila čak i
one kompanije i dobra koji se mogu podvesti pod dobra od kapitalnog značaja, kao što su Telekom ili Elektroprivreda. Primat privatnog nad javnim
interesom možemo uočiti i u sektoru zdravstvene zaštite ili obrazovanja, a
to su oblasti čije uređenje svakako spada u mandat vladajuće partije.
Činjenicom da se ideološkom jasnošću i preciznošću ne može pohvaliti gotovo nijedna partija na crnogorskoj političkoj sceni ukazujemo na
ono što Mitev (1991), kako navodi Goati (2008), naziva ideološkim amalgamom. Ovaj uopšteni karakter programa političkih partija objasnili smo
svojevrsnom inicijalnom nelagodom od partikularnih interesa, mada su
početni razlozi ležali i u homogenosti socijalne osnove. Ovdje ćemo zastati
i napraviti kratku digresiju. Istina je da se teško može govoriti o heterogenoj socijalnoj osnovi kao karakteristici postsocijalističkih društava u prvim
godinama transformacije (barem onih na području bivše Jugoslavije). Naprotiv, ova je društva karakterisala snažna, ideološki podržana jednakost.
Ta se „jednakost“, međutim, u procesu ubrzanog društvenog raslojavanja
vrlo brzo istopila, ostavljajući za sobom heterogenu socijalnu strukturu,
jednako vezanu za inicijalne partijske preference. Pitanje utemeljenosti
partija u određenim socijalnim strukturama biće predmet empirijske analize u četvrtom poglavlju ovoga rada. No, već sada možemo reći da jasna
veza te vrste nije vidljiva, osim kada je u pitanju nacionalna pripadnost.
Z. Stojiljković (2011), prateći relevantnu literaturu o dobitnicima i gubitnicima
tranzicije, razlikuje sljedeće kategorije gubitnika tranzicije u Srbiji: niskoobrazovani,
dugoročno nezaposleni i zaposleni u tradicionalnim industrijama. Izdvojene su i potkategorije: penzioneri, zaposleni u formalnom i neformalnom sektoru, poljoprivrednici i
domaćice na selu. Imajući u vidu socijalnu strukturu Crne Gore, moglo bi se reći da se
Stojiljkovićeva kategorizacija može primijeniti i u njenom slučaju. To se posebno odnosi
na zaključak: „Subjektivni osjećaj gubitništva gotovo trećine građana u kulturi u kojoj
se siromaštvo i gubitništvo prikrivaju, govori o razmerama krize. Svakodnevno suočavanje s problemom preživljavanja otežano je prisutnim sećanjem na sigurnost i standard
iz Brozovog socijalizma, što životnu svakodnevnicu dovodi u vezu s poznatom kletvom
’Dabogda imao, pa nemao’“ (str. 222).
31
54
Olivera Komar
Nastojeći da sumiramo prethodna razmatranja i zaključke, možemo
reći da su se crnogorske proto-partije, koje su nastajale od 90-ih godina
prošlog vijeka, formirale u uslovima: državnog klijentelizma i produžene
vladavine komunističkih nomenklatura, što je uslovilo neravnopravnu izbornu utakmicu; pravnog nihilizma i visoke zavisnosti institucija od subjektivnog faktora; dugotrajnog perioda neriješenog državnog statusa;
izbjegavanja javne promocije partikularnih interesa. Iako je pitanje transformacije društva i uvođenja partijskog pluralizma obrađivano u relevantnoj literaturi, smatramo da slučaj Crne Gore nosi određene specifičnosti
vrijedne pažnje, te da se one odnose upravo na kombinaciju gore navedenih uslova.
Primjera radi, Bazoki i Ishiyama (2002) nadograđuju Ziblattovu
(1998) klasifikaciju strategija transformacije komunističkih partija i uočavaju tri moguće opcije, ali nijedna od njih, u svom osnovnom obliku, nije
primjenjiva na slučaj Crne Gore:
(1) strategija lijevog povlačenja, koja podrazumijeva odbacivanje slobodnog tržišta i učvršćivanje sopstvene „marksističke“ tradicije,
što vodi antisistemskom djelovanju u opoziciji. Primjer za ovu
strategiju bila bi Partei des Demokratischen Sozialismus, partija
sukcesor Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, koja je upravljala DDR-om od 1949. do 1990. godine32. (2) strategija pragmatične reforme, koja podrazumijeva distanciranje
od marksizma i redefinisanje partije u pravcu “quasi-European
social democratic party of experts, technocrats, and pragmatists“33
(str. 5); takav slučaj karakterističan je, na primjer, za Poljsku i Mađarsku.
(3) nacional-patriotska strategija, koju karakteriše kombinacija naslijeđene, ali transformisane, komunističke i nove nacionalističke ideologije. Primjere za ovu strategiju autori nalaze u bivšem sovjetskom
bloku i na Balkanu (p. 6), a jedan od najilustrativnijih svakako je
Socijalistička partija Srbije u vrijeme Slobodana Miloševića.
U Crnoj Gori, nasljednica komunističke partije – Demokratska partija
socijalista (DPS) – kombinovala je drugi i treći pristup. Još tokom tzv. antibirokratske revolucije ova se partija distancirala od marksističkog nasljeđa
Demokratska partija socijalizma i Socijalistička partija njemačkog jedinstva (prevod O.K.)
33
„kvazievropske socijaldemokratske partije eksperata, tehnokrata i pragmatista“.
(prevod O.K.)
32
55
kroz unutrašnju smjenu elita, čime je sebe predstavila kao pragmatičnu,
proevropsku i tehnokratsku vlast, nasuprot bivšem „korumpiranom“ vrhu
Saveza komunista. Vrlo brzo zatim (a posebno od 1997. godine i razlaza sa
Slobodanom Miloševićem), ona je osnovni legitimitet svoje vlasti zasnovala
na odbrani crnogorskih nacionalnih interesa, postavši glavni nosilac borbe
za crnogorsku nezavisnost. U oba slučaja u pitanju su bile vrlo pragmatične
političke odluke, koje je ova partija vlasti spretno donosila, a koje su doprinijele njenom održanju i dominantnom položaju u političkom sistemu.
Navedena klasifikacija, iako ne obuhvata u potpunosti slučaj Crne
Gore, veoma nas dobro uvodi u narednu, bitnu temu: transformacija partijskog sistema i uticaj tipa partijskog sistema na ponašanje birača.
2.3 Birači i dominacija jedne partije
U prethodnom odjeljku opisali smo uslove u kojima su se formirale partije i stvarala mreža njihovih međusobnih odnosa u Crnoj Gori, što
predstavlja važan elemenat za određenje tipa partijskog sistema i objašnjenje njegovog nastanka. U tekstu koji slijedi definisaćemo tip partijskog
sistema koji postoji u Crnoj Gori i kroz dva primjera pokušati da utvrdimo
kako taj tip utiče na odnose između birača i partijskih elita, tj. kakve oblike,
veze i komunikacije među njima podstiče.
Prilikom definisanja tipa partijskog sistema imali smo na umu uputstvo: „(...) ključno pitanje nije je li broj stranaka važan – jer jest – nego
pitanje omogućuje li nam brojčani kriterij klasifikacije shvaćanje onoga
što je doista važno“ (Sartori, 2002: 110). Između različitih klasifikacija
partijskog sistema koje nam stoje na raspolaganju, mi smo odabrali upravo Sartorijevu budući da nam ona omogućava objašnjavanje dinamike
odnosa birača i partija, oličenih u partijskim elitama, što jeste naš fokus
u ovome radu.
Naravno, Sartorijeva klasifikacija nije jedina i autori su se odlučivali
za neke druge opisujući partijski sistem u Crnoj Gori. Tako Vladimir Goati
posebnu pažnju posvećuje Blondelovoj (1968) klasifikaciji na: (1) dvopartijske sisteme – svaka partija dobija oko 45% glasova; (2) dvoipopartijske
sisteme – jedna partija dobija oko 45%, druga nešto manje od 40%, a treća
oko 15%; (3) višepartijske sisteme sa dominantnom partijom – jedna partija dobija oko 45%, a ostalo se skoro ravnomjerno raspoređuje na 3-4 par-
56
Olivera Komar
tije, i (4) višepartijske sisteme bez dominantne partije – 2-3 partije dobijaju
po četvrtinu glasova, a ostalo ide manjima (Goati, 2008: 302).
U dvopartijskim sistemima birači imaju jasan izbor – i neizvjestan ishod. U situaciji u kojoj svaka od dvije velike partije može da računa na oko
45% glasova (prema Blondelu) birač u pravom smislu te riječi bira kojoj
će partiji dati glas i tako uticati na ishod izbora. U višepartijskim sistemima bez dominantne partije birač ima manje jasan izbor zbog mogućnosti
predizbornih ili postizbornih koalicija, a ishod je vrlo neizvjestan. A kako
birači ne mogu sa sigurnošću znati kakav će biti novouspostavljeni odnos
snaga i koje će partije formirati vladu, njihov izbor je takođe neizvjestan.
U sistemima sa dominantnom partijom situacija je bitno drugačija.
Naime, kako dominantna partija osvaja oko 45% glasova, dok se ostatak
raspoređuje na ostale partije, pred biračem je jasan i vrlo izvjestan ishod
glasanja. Ukoliko glasa za partiju na vlasti, naći će se na pobjedničkoj strani, ukoliko, pak, glasa za opoziciju, naći će se na gubitničkoj strani. Ova
izvjesnost ishoda praktično obesmišljava proces biranja. Može se reći da u
toj situaciji birač ne bira, već samo glasa.
Odredivši crnogorski partijski sistem kao sistem sa dominantnom partijom, podsjetićemo se jednog primjera koji može poslužiti kao ilustracija
za glasanje bez biranja. Riječ je o odluci Ustavnog suda Crne Gore povodom prvog kruga ponovljenog glasanja za Predsjednika Republike, 2003.
godine. Naime, da bi predsjednik Republike bio izabran, bilo je neophodno
da na izbore izađe najmanje polovina upisanih u birački spisak. Kako u
prvom krugu ponovljenog glasanja (februar 2003) taj uslov nije ispunjen,
glasanje je moralo biti ponovljeno. Osim neispunjenja tog uslova, postojao
je još jedan problem: jedan broj biračkih mjesta nije bio otvoren zbog vremenskih neprilika. Birači sa tih biračkih mjesta žalili su se Ustavnom sudu,
tražeći da im se omogući da ostvare svoje ustavno pravo i glasaju. Preporuka Republička izborna komisije donijela je sljedeću preporuku:
Nesprovođenjem glasanja na navedenim biračkim mjestima, pri činjenici da
se ne može ispuniti opšti uslov za punovažnost izbora, ne uskraćuje se Ustavom zagarantovano biračko pravo građana koje ostvaruju na ovim biračkim
mjestima, jer bi građani, faktički samo glasali, ne i birali, te da razlozi zbog
kojih ova biračka mjesta nisu otvorena (vremenske nepogode) i dalje postoje
i mogli bi glasanje učiniti neizvjesnim i, samim tim, obesmisliti čitav izborni
postupak.
57
Slijedeći ovu preporuku, Ustavni sud je donio odluku da se na tim
biračkim mjestima izbori ne održavaju naknadno jer se „ne radi o povredi
Ustavom zagarantovanog biračkog prava, imajući u vidu da bi građani, faktički, samo glasali, ali ne i birali“ (Pavićević, 2007: 38). Ovaj primjer dobro
ilustruje stav da glasanje ne mora istovremeno biti i biranje. On jeste vezan
za specifične, vanredne okolnosti, no činjenica je da se u situacijama percipiranog sigurnog ishoda izbora (koji ćemo u drugom dijelu ovoga poglavlja i empirijski ilustrovati), birači najčešće nalaze samo u ulozi glasača.
Goati (2008), kroz prizmu Blondelove podjele, primjećuje: nijedan od
partijskih sistema ustanovljenih nakon prvih izbora 1990. godine, ni crnogorski, ni srpski, ni hrvatski, ne može se smatrati višepartijskim sistemom
sa dominantnom partijom. On dalje tvrdi da je, za razliku od ostalih država
kod kojih se već na narednim izborima prethodni sistem transformisao u
višepartijski bez dominantne partije, u Crnoj Gori stanje dominacije bivše komunističke partije zadržano do raskola u DPS-u, 1997. godine. Do
2006. godine u Crnoj Gori je faktički postojao dvoipopartijski sistem jer su
dva suprotstavljena koaliciona bloka svojim disciplinovanim djelovanjem
odavala utisak jedinstvenih partijskih cjelina. Situacija se, prema Goatiju,
mijenja nakon Referenduma o nezavisnosti, kada proindipendentistički
blok zadobija apsolutnu većinu (str. 302). Iako autor partijski sistem koji u
Crnoj Gori postoji od 2006. godine eksplicitno ne naziva višepartijskim sistemom sa dominantnom partijom, vidimo da je Blondelov kriterijum (jedna dominantna partija ima oko 45% glasova, dok se ostatak gotovo ravnomjerno raspoređuje na ostale 3-4 partije) u potpunosti ispunjen. Struktura
glasova na parlamentarnim izborima 2006. godine bila je sljedeća: predizborna koalicija DPS-SDP – 48.61%; Srpska lista – Andrija Mandić – 14.6%;
SNP-NS-DSS – 14%; PZP – 13.1%. Nakon izbora 2009. godine, ta slika je
izgledala ovako: DPS-SDP – 51.9%; Nova srpska demokratija – 9.2%; SNP
– 16.8%; PZP – 6%.
No, iako se u potpunosti slažemo sa Goatijevim određenjem, čini nam
se da je za potrebe razjašnjenja odnosa između partijskih elita i birača, a samim tim i motivacije glasanja, pogodnija Sartorijeva (2002) nego Blondelova
klasifikacija. Ova klasifikacija obuhvata sedam kategorija partijskog sistema:
(1) jednostranačje;
(2) hegemonijska stranka;
(3) predominantna stranka;
(4) dvostranačje;
(5) ograničeni pluralizam;
58
Olivera Komar
(6) ekstremni pluralizam, i
(7) atomizacija.
Sartori napominje da prilikom određivanja relevantnosti političkih
partija treba imati u vidu određena pravila, koja ustanovljavaju da li neku
partiju uopšte treba uključiti kao faktor u kategorisanje cjelokupnog sistema, ili ne. Riječ je o dva pravila koja se, u osnovi, svode na pitanje koalicijskog ili ucjenjivačkog potencijala partije. Koalicijski potencijal Sartori
ilustruje na sljedeći način:
Malu stranku moguće je odbaciti kao irelevantnu ako s vremenom postane
suvišna u tom smislu da nikada nije potrebna ili upotrebljiva da održi koalicijski većinu. I obratno, na neku malu stranku mora se računati bez obzira na
to kako mala bila, ako se u određenom trenutku nađe u položaju da određuje
makar jednu od mogućih vladinih većina (Sartori, 2002: 112).
Kada, pak, govori o ucjenjivačkom potencijalu, on ističe da:
[s]tranka postaje relevantnom ako se njezino postojanje ili nastup odražava
na taktiku stranačkog natjecanja i, posebice, ako ona mijenja pravac natjecanja među strankama koje su usmjerene na vladanje, određujući pomak od
centripetalnog k centrifugalnom natjecanju bilo u lijevom desnom ili u oba
pravca (str. 113).
Sartorijeva klasifikacija čini nam se korisnijom s obzirom na predmet
ovoga rada jer ona uključuje kombinovanje kvantitativnih i kvalitativnih
elemenata. Tako kod Sartorija izraz dominantna stranka pokriva tri moguće situacije:
(a) sisteme sa predominantnom partijom,
(b) sisteme sa hegemonijskom partijom, i
(c) bilo koje druge sisteme u kojima imamo situaciju da jedna velika
stranka značajno nadmašuje ostale.
Što se tiče sistema sa predominantnom partijom, Sartori ističe sljedeće
njegove karakteristike:
(1) bar četiri uzastopna izborna ciklusa u kojima ista partija osvaja
vlast na parlamentarnim izborima, koja ne mora nužno biti preko 50% biračkog tijela;
(2) relativno fer i pošteni izbori:
(...) taj preduvjet definirat ćemo na sljedeći način: monopolistički opstanak
na vlasti iste stranke, koji se ponavlja od izbora do izbora, ne može se pri-
59
pisati očito nepoštenoj igri ili manipuliranju glasovima. Drugim riječima,
može se zatvoriti jedno oko pred izbornim nepravilnostima sve dok je razumno pretpostaviti da bi i u okolnostima poštenog nadmetanja predominantna stranka osvojila većinu mjesta (str. 187).
(3) postoji mogućnost promjene i opozicionog djelovanja:
Stoga ćemo, prije no što počnemo proučavati nekompetitivno područje, naglasiti da je sustav sa dominantnom strankom tip stranačkog pluralizma u
kojemu – premda nema faktičkog smjenjivanja na vlasti – alternacija nije
isključena, a politički sustav pruža dovoljno mogućnosti za otvoreno i djelotvorno oponiranje predominaciji vladajuće stranke. U Indiji, Japanu, Urugvaju, Norveškoj i Švedskoj postoji politička opozicija te se predominantna
stranka morala, ili još uvijek mora, natjecati za vlast (str. 187).
(4) vjerodostojnost izbornih pobjeda: „Ključni uvjet jest vjerodostojnost tih pobjeda“ (str. 187).
Crnogorski partijski sistem ispunjava sve gore navedene kriterijume
te ga možemo definisati kao sistem sa predominantnom partijom. Međutim, po načinu komunikacije sa biračima, ovaj partijski sistem ima neke
osobine sistema sa pragmatično-hegemonijskom partijom34. U odnosu na
sistem sa predominantnom partijom, sistem sa hegemonijskom partijom
podrazumijeva viši oblik kontrole:
Hegemonijska stranka ne dopušta ni formalno ni stvarno natjecanje za vlast.
Dopušteno je postojanje drugih stranaka, ali samo kao drugorazrednih, licenciranih stranaka, kojima nije dopušteno da se s hegeminijskom strankom
natječu antagonističkim zahtjevima i na jednakoj osnovi. Ne samo da nema
smjene vlasti nego je ne može ni biti, a nije predviđena čak ni mogućnost
rotacije na vlasti. To implicira da hegemonijska stranka ostaje na vlasti bez
obzira na to uživa li potporu i simpatije ili ne. Dok sustav sa predominantnom strankom ostaje ovisan o uvjetima koji stvaraju odgovornu vlast, nema
stvarne sankcije koja bi hegemonijsku stranku obvezala da bude odgovorna
(Sartori, 2002: 204).
Dakle, sisteme sa hegemonijskom partijom treba razlikovati od onih
sistema kod kojih jedna partija dugo opstaje na vlasti, a koje nazivamo višepartijskim sistemima sa predominantnom partijom. U prvom tipu sisteOsim ovoga, u Sartorijevoj klasifikaciji postoji i drugi podtip sistema sa hegemonijskom partijom – sistem sa ideološko-hegemonijskom partijom. Kao primjer Sartori
navodi liberalizovanu partijsku scenu u komunističkoj Poljskoj.
34
60
Olivera Komar
ma do promjene i ne može doći, dok u drugom do nje ne dolazi, iako je to
teorijski moguće.
Kao primjere predominantnih partija Magalonijeva (2008) navodi Liberalno-demokratsku partiju (LDP) u Japanu, Socijaldemokratsku
partiju (SDP) u Švedskoj ili Kongresnu partiju u Indiji. S druge strane,
hegemonijske partije su, npr., Partija institucionalne revolucije (PRI) u
Meksiku ili Partija socijalista (PS) u Senegalu. Ona objašnjava: sve ove
slučajeve povezuje činjenica da jedna partija faktički vrši vlast za demokratske sisteme neuobičajeno dugo vremena, ali sistemi sa hegemonijskom partijom sadrže značajnija autoritarna obilježja. Polazeći od stava
da je kriterijum koji predlaže Sartori – da li je smjena vlasti potpuno
nemoguća, ili je, pak, moguća, ali do nje ne dolazi – veoma neplodan, jer
se ne može analizirati ex ante, Magalonijeva navodi još neke načine da
se, uprkos sličnostima, razlikuju ova dva sistema. Neki autori (Schedler,
2002) kao kriterijum navode kršenje izbornih pravila i izborne manipulacije, a neki nabrajaju kriterijume po kojima se autoritarne demokratije
prepoznaju (Levitzky & Way, 2002). Prema Magalonijevoj (2008: 40), postoje određeni kvantitativni pokazatelji koji razlikuju sisteme sa hegemonijskom, od onih sa predominantnom partijom. Ona navodi četiri takva
pokazatelja:
(1) Prosječan polity skor – računa se od datuma kada je partija prvi
put preuzela vlast do momenta odlaska sa vlasti. Za hegemonijske
autokratske sisteme on iznosi 2.64, za sisteme sa dominantnom
partijom 9.39. S obzirom na to da je predominantna partija u Crnoj Gori još uvijek na vlasti, polity skor ne možemo izračunati, te
je ovaj pokazatelj za Crnu Goru trenutno neprimjenjiv.
(2) Prosječan procenat mjesta koji dominantna partija osvaja u donjem
domu parlamenta – za hegemonijske autokratske sisteme on iznosi 76%, za sisteme sa dominantnom partijom 53%. Kada izračunamo prosječan procenat mjesta koji je od 1990. godine do danas
Demokratska partija socijalista imala u Skupštini Crne Gore, dobićemo 48.4%. Procenat bi bio veći kada bismo računali i koalicione partnere (predizborne koalicije sa SDP-om, HGI-om, BS-om
i dr.). Mi smo se ovom prilikom odlučili za najstroži pristup, pa
možemo zaključiti da je, po ovom kriterijumu, partijski sistem u
Crnoj Gori bliži sistemima sa predominantom partijom.
61
Tabela 3: Prosječan procenat mjesta vladajuće partije
u Skupštini Crne Gore
Izbori
1990.
1992.
1996.
1998.
2001.
2002.
2006.
2009.
Prosječno
Procenat vladajuće partije u odnosu
na ukupan broja mandata
66.4%
54.12%
63.38%
41.03%
38.96%
41.33%
39.51%
43.2%
48.4%
(3) Prosječan broj onih koji imaju mogućnost veta – za hegemonijske
autokratske sisteme on iznosi 1.87, za sisteme sa dominantnom
partijom 3.79. D��
a bismo napravili kalkulaciju tzv. veto igrača za
Crnu Goru, bilo bi neophodno da raspolažemo velikim brojem
podataka, kakav je npr. ekspertska analiza programa političkih
partija u Crnoj Gori. Kako to nije slučaj, i ovaj pokazatelj za nas
ostaje neprimjenjiv.35
(4) Prosječan efektivni broj nosilaca izvršne vlasti – ovaj broj se računa
formulom 1/Σen2, pri čemu se oznaka e odnosi na procenat godina koji je jedna osoba provela na čelu izvršne vlasti u jednoj
državi tokom vladavine date partije – Effective Number of Executive Heads (ENEH). Prosječan efektivni broj nosilaca izvršne
vlasti za hegemonijske autokratije iznosi 2.63, a za demokratije
(uključujući i sisteme sa dominantnom partijom) – 4.87. U Crnoj
Gori, taj broj za period vladavine Demokratske partije socijalista
(od 1990. do 2011. godine) iznosi 2.3 (ENEH = 1/(.61)2 + (.23)2 +
(.09)2 + (.04)2= 1/.434= 2.3), što je svrstava u hegemonijske partije
sa snažnim personalističkim elementom.
Za detaljna uputstva za kalkulaciju tzv. veto igrača v. Reform Processes and Policy
Change: Veto Players and Decision-Making in Modern Democracies (König, Tsebelis, &
Debus, 2010).
35
62
Olivera Komar
Tabela 4: Prikaz broja godina provedenih na mjestu
Predsjednika vlade, po osobama
Nosilac izvršne vlasti
Milo Đukanović
Filip Vujanović
Željko Šturanović
Igor Lukšić
Trajanje mandata
15. 2. 1991. – 5. 2. 1998.
8. 1. 2003. – 10. 11. 2006.
29.2. 2008. –29. 12. 2010.
5. 2. 1998. – 8. 1. 2003.
10.11. 2006. – 29.2.2008.
29. 12. 2010. –
Broj godina
na vlasti
7
4
2
5
2
1
Ukupno
13
5
2
1
Zbog čega je ovo određenje važno? Iako po većini svojih karakteristika partijski sistem u Crnoj Gori možemo svrstati u višepartijske sisteme
sa predominantnom partijom, sama priroda ove predominantne partije,
ove velike autoritarne partije, državne partije, partije vlasti (Darmanović,
2007: 85-90), dozvoljava relativizaciju tog zaključka i omogućava da se u
objašnjavanju izbornih rezultata pozovemo na određene mehanizme hegemonijske partije. Iz ovog određenja, koristeći se odgovarajućim uporednim
primjerima, možemo saznati mnogo o načinu na koji funkcionišu veze između birača i partijskih elita.
Uzećemo za primjer dva slučaja. Prvi je tipičan slučaj sistema sa predominantnom partijom, a riječ je o Japanu u periodu vladavine Liberalno-demokratske partije (LDP)36. Drugi slučaj odnosi se na vladavinu
tipične hegemonijske partije – Institucijalne partije revolucije (PRI)37 u
Meksiku.
Iako naša centralna tema nije politički sistem Japana, niti politički sistem Meksika, smatramo da su ova dva slučaja vrijedna pažnje ukoliko je
perspektiva koju zauzimamo motivacija birača. U toj mjeri, oni nam mogu
pomoći u rasvjetljavanju fenomena dugotrajne podrške partiji na vlasti,
čak i u situaciji kada ta partija nije popularna.
36
37
自由民主党 – naziv ove partije na japanskom jeziku.
Partido Revolucionario Institucional – naziv partije na španskom jeziku.
63
2.4 Slučaj sistema sa predominantnom partijom:
LDP u Japanu
Godine 1955, kada su se dvije naoko nekomplementarne partije, Liberalna i Demokratska partija, spojile u jednu – Liberalno-demokratsku partiju Japana – završen je period izrazito fragmentiranog partijskog sistema u
Japanu i otpočela era gotovo neometane dominacije ovog japanskog „čuda“.
Naime, u periodu od 1955. do 2009. godine, LDP je bila demokratski izabrana partija vlasti na svim izborima (izuzimajući period od 10 mjeseci i
20 dana, tokom 1993/1994. godine, koji je ova partija provela u opoziciji),
a da istovremeno nije uživala veliku popularnost među građanima. Štaviše,
vrijeme njene vladavine obilježili su brojni korupcionaški i drugi skandali,
u koje su bili uključeni najviši zvaničnici LDP-a.
Pitanje koje su mnogi postavljali jeste: Kako je onda moguće da je ta
ideološki nekonzistentna, a među najširom populacijom ne pretjerano popularna partija, više od pola vijeka uspijevala da konstantno dobija dominantnu podršku birača, i to u uslovima demokratskih izbora?
Scheiner (2006), jedan od autora koji su izučavali dinamiku partijskih
odnosa u Japanu, nudi sljedeći odgovor na gore postavljeno pitanje:
I argue that the reason for the failure lies in a combination of clientelism, fiscal centralisation, and institutional protections for the principal beneficiaries
of the clientelist system38 (p. 3).
Elaboriraćemo sva tri Scheinerova argumenta zato što veoma ilustrativno ukazuju na određene karakteristike sistema sa predominantnom partijom, od kojih mnoge možemo uočiti i u Crnoj Gori.
LDP je svoj izborni uspjeh osiguravala veoma razgranatom klijentelističko-patronskom mrežom, čiji su najslikovitiji izraz bili tzv. koenkai39 –
mreže za personalnu podršku kandidatima. Naime, do 1993. godine, kada
je opozicija uspjela da nakratko preuzme vlast i izmijeni izborna pravila,
japanski izborni sistem za izbor 511 poslanika u Diet, donji dom japanskog
parlamenta, bio je većinski izborni sistem višečlanih izbornih jedinica, s
„Ja smatram da razlog za neuspjeh leži u kombinaciji klijentelizma, fiskalne centralizacije i institucionalne zaštite za osnovne korisnike klijentelističkog sistema.“ (prevod
O.K.)
39
後援会 – naziv ovih grupa na japanskom jeziku. Doslovan prevod bi bio „grupa
za podršku“.
38
64
Olivera Komar
neprenosivim glasom. To znači da se u 129 izbornih jedinica, u kojima se
biralo 2–6 poslanika po izbornoj jedinici, u jednom krugu među kandidatima različitih partija vodila borba. S obzirom na to da su glasovi bili
neprenosivi, nastao je problem „prosutih glasova“ i unutar-partijske borbe,
koji je za partije vrlo neprijatan, ali iz koga je LDP, specifičnim sistemom
podrške kandidatima, izlazila kao pobjednik.
Da bi stvar bila jasnija, uvešćemo primjer. U jednoj izbornoj jedinici,
u pomenutom izbornom sistemu, biraju se, npr., dva kandidata. Sistem
je prosti većinski, što znači da nema drugog kruga, već će dva kandidata
s najviše glasova direktno dobiti mandat. Primjera radi, uzećemo da na
izborima učestvuju tri partije koje u populaciji određene izborne jedinice imaju sljedeću opštu podršku: X – 65%; Y – 25%, Z – 10%. Kako
se u datoj izbornoj jedinici biraju dva mandata, svaka od partija istaći
će dva kandidata. Na osnovu procenta opšte podrške, trebalo bi da partija X bude u poziciji da samostalno osvoji oba mandata, ali samo pod
uslovom da su glasovi birača jednako distribuirani. Međutim, ukoliko je,
npr., jedan kandidat znatno popularniji od drugog, iako će u ukupnom
rezultatu partija X vjerovatno i dalje imati 65% glasova iz izborne jedinice, može se dogoditi da jedan kandidat dobije manje od 25%. Istovremeno, 25% je maksimalna podrška koju očekuje partija Y za svog najbolje
rangiranog kandidata (partiji Y u ovoj situaciji i odgovara da ima jednog
veoma popularnog i jednog anonimnog kandidata kako bi koncentrisala
glasove). U opisanoj situaciji, najveći problem za partiju predstavlja veoma popularan kandidat, budući da se on, u višemandatnim izbornim
jedinicama sa prostim većinskim sistemom i neprenosivim glasom, javlja
kao protivnik i svome kolegi iz partije. Pred partiju se tada postavlja teško
pitanje: kako uticati na željenu raspodjelu popularnosti kandidata unutar
iste partije? Na primjer, njihovo programsko sučeljavanje može biti loš
potez, jer nije dovoljno predvidljivo, a može štetiti i samoj partiji, koja
bi trebalo da predstavlja konzistentne programske principe. Kao jedini
način ispostavlja se lični kontakt sa biračima i formiranje personalnih
mreža podrške, koje podrazumijevaju da svaki kandidat zna ponaosob
koji je birač njegov.
Da bi riješili ovaj problem, kandidati LDP-a stvorili su koenkaije, odnosno
koalicije za ličnu podršku, zasnovane na uslugama koje kandidat pruža svojim biračima ili angažovanju u određenoj oblasti politike bitnoj za grupe
koje uz njega pristaju (Rozenblat & Tis, 2009: 354).
65
Koenkai mreže odlikovalo je formalno članstvo i veoma aktivna uloga
u izbornoj mobilizaciji (Krauss & Pekkanen, 2011: 20).40
Ovaj je mehanizam riješio problem LDP-u, ali je trajno napravio problem svima ostalima, smanjujući kompetitivnost izbora. Naime, opozicionim kandidatima je nedostajalo i resursa i partijske organizacije za razne
vrste ličnih povlastica koje su kandidati LDP-a mogli da ponude članovima
svojih mreža. Prvo, svaki kandidat LDP-a u prosjeku je trošio 3–12 miliona
dolara po izborima (što je izbore u Japanu činilo skoro četiri puta skupljim
nego izbore u SAD-u, npr.). Drugo, medijska kampanja bila je veoma kratka i kontinuirano je limitirana na sve kraće periode: 1952. godine, svedena
je sa 30 na 25 dana, 1958. godine, na 20, reformom iz 1992, na 14, a od
1994. godine, na 12 dana (Rozenblat & Tis, 2009: 345). Ove dvije činjenice
kreirale su izborni ambijent u kojem opozicija praktično nije imala nikakvih šansi – dominantna veza između birača i partijskih elita bila je utemeljena na patronaži i klijentelizmu, dakle, na partikularnim benefitima, ili
pak njihovom očekivanju.
Nakon što su, 1993. godine, 42 poslanika LDP-a napustila tu partiju
i izazvala pad vlade, opozicija je nakratko došla na vlast. Tada je izborni
sistem za izbor poslanika u Diet promijenjen – uveden je mješoviti sistem,
koji je podrazumijevao izbor 300 poslanika u jednomandatnim izbornim
jedinicama po prostom većinskom sistemu, i izbor 200 poslanika po proporcionalnom sistemu. Koenkai su nakon toga izgubili prvobitnu funkciju,
ali to nije dovelo do kraja LDP-a. ��
Naime, koenkai su se transformisali u
lokalne partijske organizacije koje su nastavile da podržavaju LDP. Poslije samo osam mjeseci vlade, do tada opozicione, koalicije sa Cutonomua
Koenkai mreže je odlikovao veliki broj zanimljivih karakteristika. Na primjer, najčešće su se prenosile nasljedstvom (sa oca na sina ili drugog člana porodice). Prema podacima jednog istraživanja, od ukupnog broja LDP poslanika koji su izabrani na izborima za
Diet, čak 37% naslijedilo je svoj koenkai od rođaka, najčešće oca (Stockwin, 2003: 82).
Etsuzankai, jedan od poznatijih koenkaia, koji je podržavao Kakuei Tanakau i koji
je od 80 članova, koliko je brojao 1950. godine, kada je formiran, narastao na 98.000 članova, početkom 1970. godine, poznat je i po izletu na izvorišta u Zamagata prefekturi,
koji je organizovao za 11.000 svojih članova i koji je koštao 1.4 miliona dolara (Krauss &
Pekkanen, 2011: 21).
Iz intervjua jednog od poslanika (Krauss & Pekkanen, 2011: 22): „Ja lično prisustvujem na oko 6 do 7 sahrana nedjeljno. [Jedan poslanik] mi je rekao da se on pojavi na 2.000
sahrana godišnje! Pravo je pitanje kako doći do informacije o tim sahranama. Ovo je vrlo
važno. Ponekad me ljudi obavijeste, ali kako se ove stvari mogu desiti vrlo iznenadno, postoje i momenti kada mi ne kažu. Zato je moja organizacija uspostavila veze sa pogrebnim
preduzećima i ona nam obezbjeđuju ovu vrstu informacija.“ (prevod O.K.)
40
66
Olivera Komar
Hata na čelu (Partija obnove Japana), LDP se vraća na vlast, na kojoj će
ostati sve do 2009. godine.
Upravo je činjenica da LDP nastavlja da pobjeđuje na izborima i
nakon što su izborna pravila koja su direktno promovisala patronažu i klijentelizam izmijenjena, pokolebala sve one koji su uspjeh ove partije pripisivali isključivo specifičnom japanskom izbornom aranžmanu. On jeste
bio jedan od najvažnijih elemenata koji su omogućili da se između birača
i partija formira trajna veza koja podrazumijeva patronažu i klijentelizam,
ali ne i jedini. Da bi objasnio loš uspjeh opozicije u Japanu, Scheiner (2006)
ističe još dva elementa: finansijsku centralizaciju i institucionalnu zaštitu41.
On, naime, razlikuje četiri moguće situacije, koje zavise od kombinacije
odgovora na dva pitanja:
(1) Da li je država finansijski centralizovana, ili decentralizovana?
(2) Da li između birača i političkih elita postoje klijentelističke, ili programske veze?
Japan „kombinuje“ odgovore na ova dva pitanja na najpogubniji način
po opoziciju. Sistem je finansijski centralizovan, što znači da se lokalna
politika vodi pod snažnim uticajem nacionalne i da od nje zavisi. S druge
strane, razvijene klijentelističke veze između birača i političkih elita favorizuju one koji imaju bolji pristup resursima. A oni se, kao što je prethodno
istaknuto, nalaze na nacionalnom nivou.
To, međutim, ne znači da lokalni izbori u Japanu nisu bili važni. Naprotiv: oni su služili kao regrutaciona osnova za nacionalni nivo i pristup
nacionalnim javnim resursima. Pišući o izuzetnom značaju koji lokalni
nivo ima u japanskoj politici, što se donekle kosi s uvriježenim zapadnim
pretpostavkama o manjem interesovanju birača za lokalno u odnosu na
nacionalno, Horiuchi (2005) ovu pojavu naziva svojevrsnom obrnutom
logikom i objašnjava: “The counter-intuitive ’turnout twist’ in Japan is a
result of Japanese citizens responding to incentives produced by various
institutions. No matter how traditional a society is, incentives always affect
behavior”42 (Horiuchi, 2005: 91). Horiuchi zaključuje da su birači aktivniji
na lokalnim nego na nacionalnim izborima zato što je u japanskoj politici
„podjele dobara“ podnacionalno jednako važno, ako ne i važnije od nacionalnog, tj. prvo je preduslov za drugo (p. 96).
V. u ovoj knjizi, str. 55 fn. 39.
„Ova obrnuta logika u oblasti izlaznosti birača u Japanu rezultat je reagovanja japanskih građana na ’ponude’ koje im obezbjeđuju razne institucije. Bez obzira na to koliko
je društvo tradicionalno, ponude uvijek utiču na ponašanje.“ (prevod O.K.)
41
42
67
Scheiner (2006: 48) skreće pažnju na dualnu prirodu političkog procesa u periodu dominacije LDP-a: “��
Rural and LDP dominant and urban
43
and competitive” . Naime, LDP je svoj izborni uspjeh prevashodno bazirao na podršci u ruralnim djelovima Japana, u kojima su personalne organizacije za podršku, a kasnije lokalne političke organizacije podrške, bile
u stanju da organizuju „zamjenu“ glasova za privilegije. U urbanim sredinama, a posebno u velikim gradovima, LDP nikada nije bio snažan i to iz
dva osnovna razloga: (1) stanovništvo u gradovima imalo je viši ekonomski
standard i manje je zavisilo od partijske podrške, (2) koenkai mreže bilo je
teže, ili gotovo nemoguće organizovati u urbanim sredinama u kojima su
programske veze dominirale nad personalnim.
Jedan od mogućih odgovora na pitanje kako LDP tako efikasno uspijeva da usmjeri predizbornu kampanju, umjesto na problemska pitanja, na
raspodjelu privatnih dobara, leži u činjenici da je Japan izrazito homogeno
društvo u kome ne postoje značajne ideološke podjele (Rozenblat & Tis,
2009: 360). Nije, međutim, manje važno ni to što je riječ o društvu koje
odlikuju sklonost strogom poštovanju hijerarhije, homogenost i konformizam.
Duga dominacija LDP-a ostavila je brojne posljedice u zemlji, koju su
sve češće potresali korupcionaški skandali. Jedna od najštetnijih posljedica
ove „zamrznute“ demokratije, u kojoj partija biva izabrana iz izbora u izbore uprkos svojoj opštoj nepopularnosti, jeste gubitak odnosa odgovornosti:
“Where one party is dominant, there is little competition, and, as a result,
the dominant party need not be very responsive”44 (Scheiner, 2006: 7). Ili,
još jasnije: “The presence of governing party that continues to get reelected
when it is unpopular indicates a failure of acountability”45 (p. 210).
Scheiner je vidio dva moguća scenarija za smanjenje moći LDP-a:
(a) Raskol u samom LDP-u, kao što se to desilo 1993, kada je opozicija nakratko došla na vlast: “(...) elite defection from the ruling
party is the opposition’s greatest hope”46 (p. 221).
“Ruralna u kojoj dominira LDP i urbana u kojoj postoji partijska kompeticija“
(prevod O.K.)
44
„Tamo gdje je jedna partija dominantna, ima veoma malo kompeticije i, kao rezultat, ta dominantna partija ne mora biti previše odgovorna.“ (prevod O.K.)
45
„Postojanje vladajuće partije pobjeđuje na izborima iako je nepopularna ukazuje
na propast odgovornosti.“ (prevod O.K.)
46
„(...) napuštanje vladajuće partije od strane njenih elita najveća je nada opozicije.“
(prevod O.K.)
43
68
Olivera Komar
(b)��
Promjena klime u društvu, koja bi se prenijela iz urbanih u ruralne
djelove zemlje, a koja podrazumijeva izmijenjenu socio-ekonomsku strukturu biračkog tijela i ekonomsku neodrživost sistema:
First, voters’ socioeconomic/demographic conditions could change sufficiently to eliminate the base of clientelism-dependent supporters of the
system. Second, economic necessity could force the LDP itself to alter the
system47 (p. 228).
U svom drugom članku na temu klijentelizma u Japanu Scheiner zaključuje da neinstitucionalne okolnosti mogu najviše doprinijeti propasti
klijentelističkog sistema u Japanu (Scheiner, 2007: 297). Prema nekim autorima, koje ćemo ovdje navesti, Scheinerove pretpostavke su i potvrđene. Nakon spektakularne izborne pobjede, 2005. godine, kada se činilo da
LDP-u ništa ne mogu ni nova izborna pravila, ni brojnim skandalima poljuljan javni imidž njegovih kandidata, dolazi do pada tri vlade i, naposljetku, do velikog izbornog poraza, 2009. godine.
Pored loše ekonomske situacije i brojnih skandala, postoji još jedno
moguće objašnjenje LDP-ovog poraza. Smatra se, naime, da su upravo koenkai onemogućili partiji da se transformiše u skladu sa novim trendovima, prema kojima značajan uticaj na novoformirane urbane i obrazovane
biračke slojeve ima imidž partije, odnosno kandidata. Političari su, kao i
ranije, bili spremni da formiraju i osnažuju koenkai mreže, ali su birači sve
manje bili voljni da im se pridruže. Istovremeno, jačali su masovni mediji
i njihov uticaj na politiku, doprinoseću sve većem broju volatilnih glasova
(Krauss & Pekkanen, 2011). “We feel that a major cause of the LDP defeat
(...) lies ultimately in its incomplete adaptation to the new electoral environment because of its institutionalized party organization”48 (p. 116).
„Prije svega, trebalo bi da se socio-ekonomski uslovi i demografske okolnosti birača izmijene dovoljno da mogu eliminisati bazu klijentelistički zavisnih podržavaoca sistema. Drugo, ekonomska neodrživost mogla bi prinuditi samu LDP da izmijeni sistem.“
(prevod O.K.)
48
„Smatramo da je jedan od osnovnih razloga poraza LDP-a (...) nepotpuna adaptacija na novo izborno okruženje i to upravo zbog institucionalne organizacije te partije.“
(prevod O.K.)
47
69
2.5 Slučaj sistema sa pragmatično-hegemonijskom
partijom: PRI u Meksiku
Pitanje slično Scheinerovom, u vezi sa situacijom u Japanu, postavlja
Beatriz Magaloni (2008) na početku knjige u kojoj pokušava da objasni
podršku birača Institucionalnoj partiji revolucije (PRI) u Meksiku: “The
challenge is to understand why citizens support autocracies, even if they
often disapprove of them”49 (p. 13).
Dominacija meksičkog PRI-a u periodu 1929–2000. godine smatra se,
u zavisnosti od klasifikacije, klasičnim slučajem sistema sa dominantom
partijom (Blondel), odnosno sistema sa hegemonijskom partijom (Sartori). U navedenom periodu PRI je pobjeđivala na svim predsjedničkim izborima50, imala većinu u Kongresu do 1997. godine, pobjeđivala na svim
izborima za guvernere51 do 1989. godine, kao i na većini lokalnih izbora
(Greene, 2007: 1). Dominacija PRI-a počinje da se urušava 1997. godine,
gubitkom većine u Kongresu, da bi se konačno završila 2000. godine, pobjedom Vicentea Foxa iz Partije nacionalne akcije (PAN) na predsjedničkim izborima.
Iako Sartori (2002) sisteme sa hegemonijskom partijom definiše kao
sisteme u kojima opozicija ne samo da ne uspijeva da pobijedi na izborima,
nego i nema nikakve izglede za pobjedu52, meksički slučaj duge dominacije
PRI-a ne možemo objasniti isključivo izbornim mahinacijama i krađom.
Magalonijeva (2008) kaže: “(…) barriers to entry and electoral fraud are
insufficient to acount for the survival of a hegemonic party”53 (p. 11). Šta„Izazov se sastoji u tome da se razumije zbog čega građani podržavaju autokratije,
čak i kada ih ne odobravaju.“ (prevod O.K.)
50
Veoma značajan podatak ako se ima u vidu da je u Meksiku na snazi predsjednički
politički sistem, gdje je izvršna vlast koncentrisana u rukama predsjednika.
51
Guverneri se nalaze na čelu država članica meksičke federacije. Meksiko, iako po
svojoj strukturi federalna država, smatra se izrazito centralizovanom državom. Tako, na primjer, savezna vlada kontroliše oko 90% svih javnih prihoda, „što predstavlja jedan od najvećih stepena fiskalne centralizacije u Latinskoj Americi“ (Kornelius & Veldon, 2009: 494).
52
Kenneth Green predlaže svoju definiciju, po kojoj sistemi sa dominantnom partijom predstavljaju hibride, političke sisteme koji kombinuju ozbiljnu izbornu kompeticiju
i izvršnu i zakonodavnu vladavinu jedne partije u periodu koji nije kraći od 20 godina,
odnosno koji obuhvata bar četiri uzastopna izborna ciklusa. V. Why Dominant Parties
Lose: Mexico’s Democratization in Comparative Perspective (Greene, 2007).
53
„(...) prepreke za učešće u politici i izborne prevare nisu dovoljne za opstanak hegemonijske partije.“ (prevod O.K.)
49
70
Olivera Komar
više, ona smatra da je pripisivanje duge dominacije jedne partije izbornim
krađama i prevarama, bar u slučaju Meksika, problematično jer: “(...) these
parties often rule by either running uncontested or, when the opposition
effectively challenges them, winning by impressive margines of victory manufactured only minimally by fraud“54 (Magaloni, 2008: 5).
Grafik 1: Rezultati izbora za donji dom meksičkog parlamenta
od 1961. do 2000. godine
Izvor: (Greene, 2007)
Izvor: (Greene, 2007)
I Magalonijeva i Green se slažu da je jedan od važnih faktora za uspostavljanje dominacije PRI-a bio pristup javnim resursima (Greene, 2007:
Iako Sartori (2002) sisteme sa hegemonijskom partijom definiše kao sisteme
6; Magaloni, 2008). Green čarobnu formulu vidi u tri prednosti vladajuće
u kojima
opozicija ne samo da ne uspijeva da pobijedi na izborima, nego i nema
partije:
nikakve izglede
za pobjedu52pristup
, meksički
slučajresursima,
duge dominacije
PRI-a ne možemo
(1) monopolski
javnim
koji im omogućuje
da praktično
uguše protivnike,
trošeći
ogromne
svote novca
“(...) saturate
objasniti isključivo
izbornim
mahinacijama
i krađom.
Magalonijeva
(2008)
kaže:
the
media,
pay
armies
of
canvassers,
blanket
the
national
territory
“(…) barriers to entry and electoral fraud are insufficient to acount for the survival
of a hegemonic
party”53 (p. 11). Štaviše, ona smatra da je pripisivanje duge
54
„Ove partije obično ili vladaju bez pravog izazivača ili, kada opozicija uspije da
dominacije
jedne
partije
izbornim
krađama
i prevarama,
bar
u slučaju
Meksika,
im izađe
na crtu,
dobijaju
izbore sa
ogromnom
razlikom koja
se vrlo
malo može
objasniti
izbornom
prevarom“
(prevod
O.K.)
problematično jer: “(...) these parties often rule by either running uncontested or,
71
with their logo, and generally speak to voters through a megaphone while opposition parties speak with a whisper”55 (p.297);
(2) uspostavljanje patronaže kao dominantne veze sa biračkim tijelom, upravo koristeći pristup javnim resursima, i
(3) obesmišljavanje opozicione djelatnosti “by imposing opportunity
costs for not joining the incumbent and, in some systems, by targeting repression against opposition forces when patronage fails”56
(p. 297).
Ovaj treći faktor prednosti, nezavisno od Greena, posebno ističe Magaloni (2008). Ona upravo taj imidž nepobjedivosti – zbog kojeg je za partiju koja se nalazi u poziciji dominacije od presudnog značaja ne samo da
pobijedi, već da pobijedi sa ogromnom razlikom – smatra jednim od ključnih razloga uspjeha
PRI-a u Meksiku. Ta fama nepobjedivosti povećava cijenu bilo kakve
opozicione djelatnosti, dovodeći birača u situaciju da bira na sljedeći način:
Glasanje za X partiju =
šanse za određenu korist x šanse da X partija pobijedi
Vladajuća partija =
��
1% x 100%
Opozicija = 100% x 0%
U takvoj situaciji nijedan iole „racionalan” birač neće imati preveliku
dilemu. U slučaju pobjede dominantne partije, koliko god da su šanse za
dobitak određene konkretne koristi male, one ipak postoje. S druge strane,
ma koliko velika očekivanja birač imao od pobjede opozicije, takva mogućnost ne postoji. To je posebno važno u situaciji kada se kao komunikaciona veza između birača i partijskih elita promoviše razmjena partikularnih
dobara. U ovim sistemima to jeste veoma često slučaj, pa su birači zapravo
navikli da razmišljaju u tim kategorijama, ili bar nemaju nelagodu od njih.
„(...) preplavljujući medije, potplaćujući armije posrednika u obezbjeđivanju glasova, prekrivajući cjelokupnu teritoriju stranačkim znamenjem i, uopšte, obraćajući se
biračima preko megafona dok opozicija jedna uspijeva da šapuće.“ (prevod O.K.)
56
„nametanjem ogromne cijene koja se mora platiti za odluku da se ne pristupi
vladajućoj stranci, a u određenim slučajevima kada patronaža ne uspije, represijom nad
akterima opozicione djelatnosti“ (prevod O.K.)
55
72
Olivera Komar
Also, clientelistic parties undermine faith in democratic competition because
of a built-in schizophrenia they are likely to foster among sophisticated voters. To play by the electoral rules, they advertise the provision of collective
goods in their official programmes, but voters know that all the parties will
deliver are personal services and benefits to their loyal following. Moreover,
in countries where clientelistic parties cooperate in dividing up state revenue
and jobs as the booty disbursed to their followers, voting appears as a superfluous exercise57 (Kitschelt, 1995, str. 450).
Green (2007) postavlja logično pitanje: zašto bi onda u takvim sistemima uopšte postojala opozicija? Iz svega prethodno navedenog nameće se
zaključak da je bilo kakva opoziciona djelatnost veoma neracionalna. No,
upravo to ukazuje na nedovoljnost teorije racionalnog izbora da do kraja
objasni politički proces u datim zemljama. S obzirom na to da je biračima
bilo jasno da su uslovi političkog takmičenja veoma nepovoljni, motive za
opoziciono djelovanje Green pronalazi u njihovom snažnom neslaganju
sa status quo politikom koju je vodila vladajuća partija. Time on ostavlja
prostor za izrazito „neracionalne“ motive, kao što su “traditional cleavages
like economic development policy in Mexico, ethnicity in Malaysia, and
relations with China in Taiwan”58 (Greene, 2007: 308). Međutim, problem
je u tome što ove iste podjele slabe i dijele i samu opoziciju, čineći je nesposobnom da organizuje širi otpor.
Kada je Meksiko u pitanju, izborne manipulacije i krađe ne mogu se
osporiti. PRI je koristila različite metode: od dopunjavanja glasačkih kutija,
manipulacije biračkim spiskovima, kupovine ili oduzimanja ličnih dokumenata, preko diskvalifikacije članova izbornih komisija iz opozicionih redova, pa do premještanja glasačkog mjesta u posljednjem trenutku kako bi
samo pristalice PRI-a znale gdje se nalazi (Kornelius & Veldon, 2009: 506).
Ipak, same izborne krađe ne mogu u potpunosti da objasne dugi period
dominacije PRI-a na svim izborima, kao što ne mogu da objasne ni njihov
izborni poraz, 2000. godine. Mnogo bitniji faktor u ovoj jednačini bilo je
„Takođe, klijentelističke partije potkopavaju vjeru u demokratske izbore jer time
hrane šizofreni odnos, već ugrađen kod sofisticiranijih birača. Da bi se uskladile sa demokratskim pravilima, one u svojim zvaničnim programima promovišu kolektivna dobra i
koristi, ali birači znaju: sve što će partija zaista dodijeliti jesu lične usluge i benefiti za njene
lojalne sljedbenike. Štaviše, u zemljama u kojima klijentelističke partije svojim sljedbenicima raspodjeljuju državne prihode i poslove, kao neku vrstu plijena, glasanje se čini
suvišnom aktivnošću.“ (prevod O.K.)
58
„(...) tradicionalni rascjepi poput ekonomskog razvoja u Meksiku, etničke pripadnosti u Maleziji, ili odnosa sa Kinom u Tajvanu“. (prevod O.K.)
57
73
uspješno nametanje klijentelističke veze sa biračima, koja ih je održavala
na vlasti sve dok je bila jaka i sve dok su postojali, s jedne strane, resursi
u vidu različitih davanja, a s druge, potražnja, odnosno pristajanje birača
na ovu vrstu razmjene. Iako je prije svog izbornog poraza PRI i dalje dobro prolazio kod određenih kategorija stanovništva – starijih, siromašnijih,
manje obrazovanih i birača iz ruralnih krajeva59 – broj njegovih pristalica
polako se osipao, da bi ova stranka, 2000. godine, napokon izgubila važne
izbore od kandidata PAN-a i Zelene partije Meksika, Vincentea Foxa60.
2.6 Sistem sa predominantnom partijom:
DPS u Crnoj Gori61
Partijski sistem u Crnoj Gori u najdužem periodu njegovog trajanja
može se odrediti kao višepartijski sistem sa dominantnom partijom (po
Blondelu), ili kao višepartijski sistem sa predominantnom partijom (po
Sartoriju). Postavlja se pitanje da li to određenje nosi neke posljedice po
tip veze koji će partijske elite odabrati za komunikaciju sa biračima. Odnosno: da li na osnovu određenja tipa partijskog sistema, do koga smo došli
prvenstveno kvantitativnim kriterijumom62, možemo saznati nešto više o
odnosu birača prema izbornom procesu i njihovim mogućim motivima
za glasanje? U prethodna dva dijela ovog poglavlja (4 i 5) opisali smo dva
tipična slučaja sistema sa dominantnom partijom. Odabrali smo dva od
tri tipa sistema koja razlikuje Sartori da bismo generalizovali određene zaključke i ustanovili koliko su oni primjenjivi na slučaj Crne Gore, a samim
PRI je uvijek bio znatno uspješniji u selima i malim gradovima, dok je opozicija
imala više uspjeha u većim gradovima sa preko 100.000 stanovnika. Nadalje, ako znamo
da je 1950. godine 57% stanovništva Meksika živjelo u izolovanim seoskim zajednicama
sa manje od 2.500 stanovnika, a da je taj broj 1990. godine opao na 29%, vidimo da su socijalna mobilnost i ekonomski razvoj veoma nepovoljno uticali na izborni uspjeh PRI-a. V.
„Politika u Meksiku“ u: Komparativna politika danas: svjetski pregled (Kornelius i Veldon,
2009: 507).
60
Vincente Fox je na ovim izborima osvojio 43% glasova birača, Francisco Labastida
ispred PRI-a 36%, a Cuauhtemoc Cardenas ispred PRD-a 17%.
61
Osnovni argumenti iz ovog odjeljka objavljeni su u časopisu politički život: časopis
za analizu politike, br. 3 (Komar, 2012)
62
Broj političkih partija i njihov udio u raspodjeli mandata, te broj godina koji je
dominantna partija provela na vlasti.
59
74
Olivera Komar
tim i odgovorili na pitanje s početka – u kojoj mjeri tip partijskog sistema
određuje tip veze i komunikacije između birača i partijskih elita.
Dakle, šta je zajedničko sistemima u Japanu i Meksiku, kada su u pitanju mehanizmi opstanka na vlasti dominantne partije?
(a) Obje partije (LDP i PRI) koristile su svoj monopolistički pristup
javnim finansijama za podsticanje klijentelističko-patronske komunikacije sa biračima.
(b) Kada je jednom uspostavljena, ova vrsta komunikacije je u oba
slučaja opstajala dok god su postojali resursi koji dozvoljavaju njeno pothranjivanje i zahtjev određenih kategorija birača za njom.
(c) Fiskalna centralizacija u zemlji pokazala se u oba slučaja kao snažan podsticaj za razvoj klijentelističko-patronske komunikacije,
samim tim što je omogućavala dominantnoj partiji monopolski
pristup resursima.
(d) Imidž nepobjedivosti bio je jedan od osnovnih faktora dominacije
partije na vlasti.
(e) Patronsko-klijentelističke mreže nisu jednako uspješne na cjelokupnoj teritoriji države – uspješnije su među siromašnijim, manje
obrazovanim i stanovništvom koje živi u ruralnim sredinama i
manjim naseljima.
(f) Slaba birokratija, koja nije sposobna da obavlja nezavisno funkcije
kontrolora vlasti, dodatno podstiče patronsko-klijentelističku komunikaciju sa biračima.
(g) Birač pred sobom nema realan izbor, već izbor između toga da li
će biti na strani pobjednika ili gubitnika.
(h) Dominantno racionalno glasanje za vladajuću partiju ne obesmišljava u potpunosti koncept opozicije. Glasači opozicije bili su
motivisani drugim, snažnijim porivima, koji izmiču objašnjenjima teorije racionalnog izbora, npr., ideološkom, nacionalnom,
etničkom ili vjerskom pripadnošću.
(i) Mreža podrške dominantnoj partiji počinje da propada u trenutku kada više ne može da podmiri potrebe članstva, bilo zbog toga
što su resursi presahli ili zbog toga što se socio-ekonomski položaj
članova mreže popravio, a samim tim nivo potreba porastao iznad
onoga što partija može da obezbijedi.
Ako se ovome doda i opservacija Martina Sheftera (1994) da postoji
određena pravilnost u tome koje se partije lakše odlučuju za patronskoklijentske odnose sa biračima, okvir za deskripciju crnogorskog primjera
75
je spreman. Naime, Shefter pravi razliku između tzv. interno mobilisanih
partija, a to su “parties have been founded by elites who occupy positions
within the prevailing regime and who undertake to mobilize a popular following behind themselves in an effort either to gain control of the government or to secure their hold over it”63, i eksterno mobilisanih partija, tj.
“political parties also have been established by outsiders who did not hold
positions within the prevailing regime and who organize a mass following
either in an effort to gain entry into the political system for themselves and
their supporters or in an effort to overthrow that system”64 (Shefter, 1994:
30). Prve su sklonije da prilikom izbora ustanovljavaju patronsko-klijentelističke veze jer im takav scenario, s obzirom na neposredan pristup resursima, više odgovara. Shefter smatra da partija odlučuje da li da pribjegne
ovom scenariju u zavisnosti od tri faktora:
(1) the demands and expectations of the party’s rank-and-file supporters;
(2) the material and organizational resources available to the party;
and
(3) the orientations of the party’s leadership and its cadres and the
interests of the elites who are allied with the party or who are capable of sanctioning it65 (p. 31).
Sad možemo da pogledamo koje od gore navedenih zaključaka i pravilnosti možemo prepoznati u crnogorskom slučaju.
Dominantna partija u Crnoj Gori je Demokratska partija socijalista.
Nastala je tzv. internom mobilizacijom, tj. već opisanim prevratom unutar,
do tada, jedinstvene partije Saveza komunista Crne Gore, čime je možemo
smatrati kandidatom za Shefterova pravila ponašanja interno mobilisanih
partija. S. Darmanović (2007) ističe pet značajnih elemenata prve crnogorske tranzicije, koji su važni i za razumijevanje prirode nastanka dominan„partije koje su osnovale elite koje su već zauzimale pozicije u okviru vladajućeg
režima i koje su se odlučile da preduzmu korake kako bi mobilisale podršku za preuzimanje, odnosno za obezbjeđenje već postignute kontrole nad vladom“. (prevod O.K.)
64
„političkih partija koje su osnovane od strane autsajdera koji nisu zauzimali pozicije u okviru vladajućeg režima, i koje organizuju mase ili u cilju ulaska na političku scenu,
ili promjene političkog sistema.” (prevod O.K.)
65
„(1) zahtjeva i očekivanja visokorangiranih partijskih pristalica; (2) materijalnih i
organizacionih resursa koji stoje na raspolaganje partiji, i (3) orijentacije samog partijskog
vođstva i kadrova, kao i interesa elita koje sarađuju sa partijom ili koje su u stanju da takvo
ponašanje sankcionišu.” (prevod O.K.)
63
76
Olivera Komar
tne partije u Crnoj Gori i koji nam dozvoljavaju klasifikaciju DPS-a kao
interno mobilisane partije:
(1) inicijator promjena koje su dovele do stvaranja DPS-a bio je obračun unutar prethodne, komunističke elite;
(2) svi lideri protestnog pokreta bili su članovi ili funkcioneri Saveza
komunista Crne Gore;
(3) nakon uspješnog prevrata nije stvorena nova politička partija, „već
su lideri januarskog pokreta jednostavno preuzeli glavne funkcije
u Savezu komunista Crne Gore“ (str. 84);
(4) cilj protesta nije bio promjena sistema, već „odlazak konkretne rukovodeće komunističke elite” (str. 84).
Dakle, budući da je, faktički, stvorena internim prevratom unutar
Saveza komunista, dominantna partija u Crnoj Gori suštinski predstavlja
kontinuum sveobuhvatne partije iz prethodnog jednopartijskog socijalističkog uređenja, što ima bar dvije važne posljedice: (1) kontinuum upravljanja i pristupa javnim resursima i (2) kontinuum partije vlasti u percepciji
stanovništva. Prva posljedica veoma je važna iz perspektive drugog Shefterovog faktora, motiva za odabir patronsko-klijentelističkih veza sa biračima – materijalnih i organizacionih resursa koji su partiji na raspolaganju. Druga je važna kao bitan elemenat za izgradnju imidža nepobjedivosti
među biračkim tijelom, koji ćemo uskoro detaljnije elaborirati. Mogućnost
korišćenja javnih resursa dodatno olakšava činjenica da je Crna Gora, s obzirom na svoju geografsku veličinu, prilično centralizovana država. Istina,
lokalna autonomija postoji u određenom obimu kada je u pitanju upravljanje lokalnim budžetima. Međutim, imajući u vidu distribuciju ekonomskog
razvoja, ta autonomija može biti relevantna samo u slučaju glavnog grada
ili nekoliko primorskih opština, koje zbog turizma imaju izdašnije lokalne
budžete. U najvećem dijelu Crne Gore, pristup resursima u obliku fondova, postavljenja i namještenja, planiranja projekata i investicija, vrlo je važan elemenat političkog komuniciranja sa biračima. Uz to, slabi birokratski
aparat koji karakteriše nizak nivo profesionalnosti i čiji su osnovni obrasci
funkcionisanja naslijeđeni iz patrimonijalnog komunizma (Kitschelt et al.,
1999: 23), ne funkcioniše kao faktor kontrole političkih elita.
Sad dolazimo do tzv. imidža nepobjedivosti, kao jednog od važnih
faktora opstanka dominantne partije na pozicijama vlasti. Podsjetićemo na
elaboraciju značaja takvog imidža za dominantnu partiju, koju daje Beatriz
Magaloni (2008):
77
Hegemonic parties are oversized governing coalitions that are largely sustained through the distribution of government spoils and patronage. These
autocracies strive to sustain oversized governing coalitions rather than minimally winning ones because, first, as argued earlier, they want to generate an
image of invincibility in order to discourage party splits. A second reason
why hegemonic-party autocracies aspire to supermajorities is to control institutional change to their advantage66 (p. 15).
Postavlja se pitanje da li sistem sa predominantnom partijom u Crnoj
Gori sadrži i ovaj elemenat, koji je iz perspektive motivacije birača prilikom glasanja iznimno važan. U empirijskom dijelu istraživanja ove teme,
postavili smo biračima dva pitanja na osnovu kojih smatramo da možemo
dokazati prisustvo imidža nepobjedivosti predominantne partije i u Crnoj
Gori. Prvo pitanje je glasilo: „Ako bi se sjutra održali izbori, koja bi partija
pobijedila?” Grafik 2 prikazuje distribuciju odgovora na ovo pitanje: 82.1%
birača iz našeg uzorka nema dilemu da bi na tim izborima pobijedila trenutno vladajuća partija.
Grafik 2: Percepcija ishoda potencijalno
Grafik 2: Percepcija ishoda
potencijalno
održanih
izbora održanih izbora
PZP
1.5%
NOVA
1.4%
SNP
SDP
DPS
8.9%
2.0%
82.1%
66
„Hegemonijske
partijeusu Crnoj
ogromneGori?
koalicijeKako
koje seoni
uglavnom
izdržavajusvoj
kroz disŠta to govori
o biračima
percipiraju
izbor?
tribuciju povlastica vlasti i patronažu. Ove autokratije teže da održe te ogromne koalicije
Nedostatak
neizvjesnosti,
čak
taj doživljaj
odgovara
realnosti,
kreira
na vlasti,
radije nego one
kojei skada
minimalnom
marginomne
osvajaju
vlast, prije
svega jer, kao
je ranije rečeno, hoće da generišu imidž nepobjedivosti kako bi obeshrabrile partijske
specifičnuštosituaciju
u kojoj se birač ne nalazi u ulozi nekoga ko učestvuje u izboru
podjele. Drugi razlog zbog kojeg hegemonijske autokratije teže supervećinama leži u namjeriveć
da kontrolišu
svoju korist.“
(prevod O.K.) ili gubitničkoj
pobjednika,
nekoga institucionalne
ko bira da promjene
li će seunaći
na pobjedničkoj
strani. Kroz prizmu teorije racionalnog izbora, dilema čak i ne postoji. Ipak, kao
što ćemo vidjeti u daljoj elaboraciji empirijskog dijela ovoga rada, motivi birača
78
Olivera Komar
Šta to govori o biračima u Crnoj Gori? Kako oni percipiraju svoj izbor? Nedostatak neizvjesnosti, čak i kada taj doživljaj ne odgovara realnosti, kreira specifičnu situaciju u kojoj se birač ne nalazi u ulozi nekoga
ko učestvuje u izboru pobjednika, već nekoga ko bira da li će se naći na
pobjedničkoj ili gubitničkoj strani. Kroz prizmu teorije racionalnog izbora,
dilema čak i ne postoji. Ipak, kao što ćemo vidjeti u daljoj elaboraciji empirijskog dijela ovoga rada, motivi birača nisu isključivo racionalni...
Posebno ilustrativni podaci za elaboraciju teze o prividu nedostatka
izbora nalaze se u grafiku 3, u kome su odgovori birača na pitanje koja će
partija, po njihovom mišljenju, pobijediti, dati u odnosu na odgovore na
pitanje za koju bi partiju oni sami glasali. Tako vidimo da, od svih onih koji
kažu da bi glasali za Pokret za promjene, čak 73.7% vjeruje da će svejedno
pobijediti Demokratska partija socijalista, a manje od jedne četvrtine smatra da partija za koju glasaju ima neke šanse (preostalih 5.2% smatra da bi
pobijedila Socijalistička narodna partija). Slično je i sa Novom srpskom
demokratijom: 68% njihovih potencijalnih birača smatra da bi pobijedio
DPS, dok samo 24% vjeruje u mogućnost pobjede partije za koju glasa.
Socijalistička narodna partija je najjača opoziciona partija, ali ipak manje
od pola njenih potencijalnih birača vjeruje u mogućnost njene pobjede
(47.2%).
Grafik 3: Partijska identifikacija i percepcija
ishoda izbora
PZP
73.7
NOVA
21.1
68
SNP
24
51.4
SDP
47.2
69.6
DPS
30
20%
40%
0.4
2.1
60%
80%
DPS
8
1.4
97.9
0%
5.2
Partija za
koju bi
ispitanik
glasao
Neka druga
partija
100%
U sistemu sa dominantnom partijom, a posebno u sistemu sa hegemonijskom
partijom, birači nemaju osjećaj izbora, što potkrepljuju rezultati niza istraživanja u
kojima je od birača traženo da prognoziraju koja će partija pobijediti na izborima.
Odgovarajući na ova pitanja u predizbornim istraživanjima, i birači vladajuće
79
U sistemu sa dominantnom partijom, a posebno u sistemu sa hegemonijskom partijom, birači nemaju osjećaj izbora, što potkrepljuju rezultati niza istraživanja u kojima je od birača traženo da prognoziraju koja će
partija pobijediti na izborima. Odgovarajući na ova pitanja u predizbornim
istraživanjima, i birači vladajuće Demokratske partije socijalista, i birači
opozicionih partija, po pravilu kao pobjednika označavaju DPS67. Taj podatak ilustruje tezu da birači nemaju osjećaj da učestvuju u odlučivanju
pobjednika, već se izlaskom na izbore zapravo opredjeljuju da li žele biti u
vladajućoj, ili u opozicionoj strukturi.
Predočićemo saldo izbornih pobjeda dominantne partije u Crnoj
Gori. Na nacionalnim parlamentarnim izborima do 1996. godine DPS je
osvajala apsolutnu većinu poslaničkih mjesta: „1990. godine (još uvijek
pod imenom SKCG) – 83 od 125 mandata, sa 66.4% dobijenih glasova;
1992. godine – 46 od 85 mandata, sa 43.8% dobijenih glasova; 1996. godine
– 45 od 71 mandata, sa 51.2% dobijenih glasova“ (Darmanović, 2007: 86).
Na izborima nakon 1996. godine DPS je osvajala relativnu većinu mandata:
1998. godine – 32 od 78 mandata; 2001. godine – 30 od 77 mandata; 2002.
godine – 31 od 75 mandata; 2006. godine – 32 od 81 mandata; 2009. godine – 35 od 81 mandata. Da bi slika bila jasnija, treba napomenuti da se
od 1996. godine DPS na izborima ne takmiči samostalno, već u koaliciji sa
Socijaldemokratskom partijom i drugim političkim partijama, često iz korpusa partija nacionalnih manjina, te da mandati koje su ove partije osvojile
nisu obuhvaćeni gore navedenim podacima.
Pitanje koje nužno proizilazi iz prethodnog jeste: da li postoji još neka
karakteristika partijskog sistema u Crnoj Gori koja bitno određuje komunikaciju birača i partijskih elita? Prema Dieteru Klingemannu (2005: 22),
prilikom opisa svakog partijskog sistema, treba uzeti u obzir tri aspekta:
(1) fragmentaciju, koja se mjeri brojem političkih partija;
(2) polarizaciju, koja se određuje prema rasporedu partija po dimenziji lijevo – desno, i
(3) promjenu u izbornoj uspješnosti – fluktuaciju glasova68.
Empirijska evidencija za ovu tvrdnju može se naći na internet stranici Centra za
demokratiju i ljudska prava (CEDEM), koji od aprila 2004. godine redovno vrši i objavljuje istraživanja političkog javnog mnjenja u Crnoj Gori: http://www.cedem.me/index.
php?IDSP=1249&jezik=lat (pristup 11.03.2011).
68
Klingemann koristi izraz za koji u našem jeziku ne postoji odgovarajući termin:
’’the degree of electoral change – volatility“. Mi ćemo koristiti izraz iz hrvatske stručne literature – ’fluktuacija glasova’. Up. prevod knjige Transformacija političkih stranaka (Beyme,
2002).
67
80
Olivera Komar
Počećemo sa elaboracijom prvog i trećeg aspekta, kako bismo za drugi, koji smatramo veoma važnim, ostavili posebno mjesto. Naime, iako su
i fragmentacija partijskog sistema i fluktuacija glasova važni parametri za
definisanje jednog partijskog sistema, smatramo da ih u našem slučaju treba posmatrati više kao posljedicu izbornih pravila i političkih odluka partijskih elita, nego kao reakciju biračkog tijela. Fragmentacija parlamenta i
partijskog sistema, po pravilu, ukazuje na nestrukturirano biračko tijelo, ali
ne treba zanemariti ni efekat izbornih pravila na kreiranje fragmentiranog
partijskog sistema. Stoga bi se trebalo uzdržati od donošenja zaključaka
o biračkom tijelu kroz prizmu fragmentiranosti partijskih sistema dok se
ne razmotre podaci, ali i mehanizmi izbornog sistema koji doprinose fragmentaciji.
Fragmentacija se izračunava pomoću formule: F=1/Σsi2, koja predstavlja efektivni broj partija u jednom sistemu, pri čemu Si označava procenat
mandata koji svaka pojedinačna partija zauzima u parlamentu. Na osnovu
podataka iz Tabele 5, možemo zaključiti da je partijski sistem u Crnoj Gori
prošao kroz više faza – od izuzetno male fragmentiranosti, karakteristične
za skupštinski sastav sve do izbora 1998. godine, pa do izuzetno visoke,
nakon izbora 2006. godine.
Tabela 5: Efektivni broj partija u Crnoj Gori
nakon parlamentarnih izbora
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Prosječno
Godina
izbora
1990.
1992.
1996.
1998.
2001.
2002.
2006.
2009.
Broj partija koje su
osvojile mandate
11
4
6
7
8
9
16
11
9
Efektivni
broj partija
2.1
2.8
2.3
3.5
3.9
3.9
4.8
3.9
4.2
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Prosječno
1996.
1998.
2001.
2002.
2006.
2009.
6
7
8
9
16
11
9
2.3
3.5
3.9
3.9
4.8
3.9
4.2
81
Grafik 4: Grafički prikaz broja partija koje su osvojile
mandate
pokoje
izborima
Grafik 4: Grafički prikaz broja
partija
su osvojile mandate po izborima
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
16
11
11
6
7
8
9
4
1990
1992
1996
1998
2001
2002
2006
2009
Postoji više sistemskih elemenata koji pospješuju fragmentiranost:
više sistemskih elemenata koji pospješuju fragmentiranost:
proporcionalni
izborni sistem, mogućnost predizbornog koaliranja, sloproporcionalni
sistem, mogućnost
predizbornog
koaliranja,
bodan mandatizborni
kojim poslanici
malih partija
„uvode“ svoju
partijuslobodan
u parmandat
malih partija
„uvode“ svoju
partiju u parlament
kroz velike
lamentkojim
kroz poslanici
velike koalicione
aranžmane,
ili afirmativna
akcija, kada
je u
pitanju predstavljanje
manjinskih
obzirom
to, iako
u jednom
koalicione
aranžmane, ili
afirmativnanaroda.
akcija, Skada
je u na
pitanju
predstavljanje
trenutku
možemo
zapaziti
izuzetno
visoku
fragmentiranost
partijskog
simanjinskih naroda. S obzirom na to, iako u jednom trenutku možemo zapaziti
stema u Crnoj Gori, pitanje je da li taj podatak ima značajnu eksplanatornu
izuzetno visoku fragmentiranost partijskog sistema u Crnoj Gori, pitanje je da li taj
vrijednost. U crnogorskom parlamentu se u određenom periodu nalazilo
podatak ima značajnu eksplanatornu vrijednost. U crnogorskom parlamentu se u
čak 16 partija (što je u odnosu na ukupan broj poslanika – 81 – značajan
određenom
periodu
nalazilo
čak kroz
16 partija
je u odnosu
na ukupan
broj), no većina
njih
je „ušla“
velike (što
koalicije,
pa je nemoguće
sa broj
siposlanika
81 – značajan
broj),su
nopodršku
većina njih
je „ušla“stvarno
kroz velike
koalicije,
pajeje
gurnošću– procijeniti
koliku
te partije
imale.
Takođe
važno naglasiti
da su seprocijeniti
do 2006. godine
svepodršku
crnogorske
partije
mogleimale.
ponemoguće
sa sigurnošću
koliku su
te partije
stvarno
dijeliti jepovažno
jednom
kriteriju:
godine,
tajsve
kriterij
je bio ’za
ili protiv
Takođe
naglasiti
da sudo
se 1997.
do 2006.
godine
crnogorske
partije
mogle
Slobodana Miloševića’, a od 1997. do 2006. – ’za ili protiv nezavisnosti Crne
podijeliti po jednom kriteriju: do 1997. godine, taj kriterij je bio ’za ili protiv
Gore’ (Vujović i Komar, 2006).
Nešto drugačija situacija nastupa nakon 2006. godine, iako su i ti izbori bili snažno obojeni postreferendumskom atmosferom, te bi se i oni mo73 | sgodine,
trana
gli nazvati izborima ’za ili protiv nezavisnosti’. Naime, nakon 2006.
pitanje nezavisnosti Crne Gore ne dominira više u javnoj političkoj debati,
no sasvim se lako može pretpostaviti da ono i dalje dominira izbornom voljom građana, tj. da su tzv. procrnogorski i prosrpski birači ostali ušančeni
u okviru stranaka koje su uoči referenduma nosile jednu ili drugu odrednicu. Ovu hipotezu posebno ćemo testirati u empirijskom dijelu rada, gdje
Postoji
82
Olivera Komar
ćemo pokušati da odredimo u kojoj mjeri opredjeljenje za ili protiv nezavisnosti determiniše izbornu volju građana.
Dakle, smatramo da povećana fragmentacija biračkog tijela nije uslovljena rastom interesovanja birača za manje partije, već sistemskim mehanizmima koji manjim partijama omogućavaju lakši pristup mandatima. Na
primjer, od 16 partija koje su 2006. godine ušle u Skupštinu Crne Gore,
uzrokujući značajnu fragmentaciju sistema, njih devet imalo je samo po
jedan mandat. Pritom je većina tih partija do svog mandata došla kroz koalicije ili podsredstvom mehanizama afirmativne akcije. Od 11 partija koje
su nakon izbora 2006. godine imale po jednog ili dva predstavnika u Skupštini, na sljedećim izborima, 2009. godine, njih sedam nije osvojilo nijedan
mandat i praktično je nestalo sa političke pozornice. I ovdje ćemo pozvati u
pomoć Sartorija kako bismo se izborili sa kvantitativnim određenjem partijskog sistema kao fragmentiranog: „(...) stranački sustav smatra se fragmentiranim samo ako ima više stranaka, a nijedna od njih ne približava se
apsolutnoj većini” (Sartori, 2002: 114). Očigledno je da, kada je u pitanju
Crna Gora, to nije slučaj.
Treći Klingemannov kriterijum odnosi se na fluktuaciju biračkog tijela. Visoka fluktuacija ukazuje na nestabilno biračko tijelo i nekonsolidovan partijski sistem, što su karakteristike koje se svakako očekuju u tzv.
novim demokratijama, gdje se „biračko tlo” još uvijek smiruje. Klaus von
Beyme (2002) smatra da je visoka fluktuacija glasova normalan i očekivan znak geneze novog sistema sve dok ta faza „konsolidacije” ne pređe
tri izborna ciklusa (str. 51). Mimo toga, visoka fluktuacija obično je znak
krize na političkoj sceni i ukazuje na značajan pad povjerenja u političke
partije69.
Fluktuacija birača uobičajeno se mjeri Pedersenovim indeksom (Pedersen, 1979), koji se izračunava pomoću formule: Vi = Σpi X ½70. Ovaj indeks
kreće se u rasponu od 0, što bi značilo da su sve partije osvojile identičan
broj glasova na svim izbornim ciklusima koje mjerimo, do 100, što znači da
je promjena bila potpuna, tj. da su svi igrači na političkoj sceni između dva
izborna ciklusa potpuno novi.
U slučaju Crne Gore, ovaj indeks ne možemo izračunati bez određenih adaptacija. Naime, budući da izborna pravila dozvoljavaju predizborIzborna fluktuacija do 9% smatra se normalnom, Von Beyme kaže čak i poželjnom
pojavom, jer bi „u protivnom bio doveden u pitanje smisao izbora“ (Von Beyme, 2002: 51).
70
Pi je razlika glasova koje je partija osvojila između dva izborna ciklusa i upisuje se
uvijek kao pozitivan broj, čak i u situacijama kada je u pitanju negativna razlika.
69
83
ne koalicije, one su postale veoma raširen i popularan način organizovanja političkih partija. To znači da mi zapravo ne možemo znati koliko je
tačno glasova osvojila svaka od pojedinačnih stranaka koje čine koaliciju.
Zato predlažemo izmjenu u načinu obračuna, koja se sastoji u tome da se
za osnovu računanja ne uzima broj osvojenih glasova (jer taj podatak ne
postoji), već broj osvojenih mandata. Ovo naš adaptirani indeks čini inkompatibilnim sa širim sistemom – kada je u pitanju uporedna upotreba i
komparacija sa stanjem u drugim državama – ali nam, s obzirom na internu konzistentnost načina računanja, on omogućava da pratimo dinamiku
unutar partijskog sistema Crne Gore (Tabela 6).
Tabela 6: Indeks fluktuacije biračkog tijela po izbornim
ciklusima u Crnoj Gori
Izborni ciklus
1992/1990
1996/1992
1998/1996
2001/1996
2002/2001
2006/2002
2009/2006
2009/1990
Index
26.87
19.13
44.08
11.97
9.42
30.28
18.50
56.73
Ukoliko navedene podatke za prvi izborni ciklus – 26.87% – uporedimo sa odgovarajućim prosjekom u postkomunističkoj istočnoj i centralnoj
Evropi od 25% (Lewis, 2000: 128), vidimo da su za taj period vrijednosti
u potpunosti očekivane. Međutim, stabilizacija na oko 8%, koja se očekuje
nakon četvrtog ciklusa, u crnogorskom primjeru nije se desila. Činjenica
da je od ustanovljenja višepartijskog sistema do izbora 2009. godine došlo
do promjene od 56.73%, kada je u pitanju raspodjela mandata među političkim partijama, kao podatak govori manje od trenda koji možemo da
uočimo.
Međutim, stabilizacija na oko 8%, koja se očekuje nakon četvrtog ciklusa, u
crnogorskom primjeru nije se desila. Činjenica da je od ustanovljenja
višepartijskog sistema do izbora 2009. godine došlo do promjene od 56.73%, kada
84
je u pitanju raspodjela mandata među
Oliverapolitičkim
Komar partijama, kao podatak govori
manje od trenda koji možemo da uočimo.
Grafik 5: Trend fluktuacije u broju mandata
Grafik 5: Trend fluktuacije
u broju
mandata
političkih
političkih
partija
u Crnoj
Goripartija u Crnoj Gori
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
44.08
30.28
26.87
19.13
18.5
11.97
1992/1990
1996/1992
1998/1996
2001/1996
9.42
2002/2001
2006/2002
2009/2006
Kao što vidimo, dobijeni trend veoma ilustrativno prikazuje sve bitnije
Kao što vidimo, dobijeni trend veoma ilustrativno prikazuje sve bitnije
promjene na političkoj sceni u Crnoj Gori. Nakon inicijalnog ustanovljenja
promjene na političkoj sceni u Crnoj Gori. Nakon inicijalnog ustanovljenja
višepartijskog sistema i prvobitnog „traženja” na političkoj sceni, indeks je počeo
višepartijskog sistema i prvobitnog „traženja” na političkoj sceni, indeks je
da se stabilizuje i pada, da bi svoju najvišu vrijednost dobio nakon izbora 1998.
počeo da se stabilizuje i pada, da bi svoju najvišu vrijednost dobio nakon
godine. Taj trenutak je prva važna tačka u razvoju partijskog sistema u Crnoj Gori
izbora 1998. godine. Taj trenutak je prva važna tačka u razvoju partijskog
– raspad dominantne Demokratske partije socijalista na dvije suprotstavljene
sistema u Crnoj Gori – raspad dominantne Demokratske partije socijalipartije. Nakon ovog događaja, biračko tijelo se strukturira oko jednog osnovnog
sta na dvije suprotstavljene partije. Nakon ovog događaja, biračko tijelo se
pitanja (koje ćemo u narednom dijelu elaborirati) i indeks čak dostiže vrijednost od
strukturira oko jednog osnovnog pitanja (koje ćemo u narednom dijelu
9.42, koja se smatra „poželjnim“ nivoom fluktuacija. Nakon postreferendumskih
elaborirati) i indeks čak dostiže vrijednost od 9.42, koja se smatra „poželjizbora 2006. godine, dešavaju se ponovna previranja na partijskoj sceni, dolazi do
nim“ nivoom fluktuacija. Nakon postreferendumskih izbora 2006. godimigracije mandata i indeks se penje na 30.28. Poslije toga, bilježimo pad.
ne, dešavaju se ponovna previranja na partijskoj sceni, dolazi do migracije
mandataGrafik
i indeks
se penje
30.28.
Poslije toga,
bilježimo
pad.
6 fokusira
se nana
uspjeh
dominantne
partije.
Treba imati
u vidu da u
Grafiknisu
6 fokusira
se na uspjeh
dominantne
partije.
Treba imati
u vidu
grafiku
date indeksirane
vrijednosti,
već tačne razlike
u procentu
mandata
da u među
grafiku
nisu ciklusima.
date indeksirane vrijednosti, već tačne razlike u procentu
izbornim
mandata među izbornim ciklusima.
Grafik 6: Presjek rezultata dominantne partije 76 | s t r a n a
Grafik 6: Presjek rezultata
dominantne
između izbornih ciklusa
između
izbornihpartije
ciklusa
15
10
9.26
5
-2.06
0
-5
-10
-15
-20
-25
1992/1990
1996/1992
1998/1996
2001/1996
2.37
2002/2001
-2.83
2006/2002
3.7
2009/2006
-12.28
-22.35
Kao što se iz grafika vidi, fluktuacija biračke mase dominantne partije
konsoliduje se nakon četvrtog izbornog ciklusa, što bi moglo da relativizuje
podatak o velikoj fluktuaciji biračkog tijela u Crnoj Gori (ukoliko uzmemo u obzir:
85
Kao što se iz grafika vidi, fluktuacija biračke mase dominantne partije
konsoliduje se nakon četvrtog izbornog ciklusa, što bi moglo da relativizuje
podatak o velikoj fluktuaciji biračkog tijela u Crnoj Gori (ukoliko uzmemo
u obzir: (1) njen udio glasova, (2) činjenicu da mjerimo u odnosu na mandate, a ne na glasove, (3) činjenicu da značajnu fluktuaciju proizvode male
partije koje se na političkoj sceni pojavljuju i nestaju).
Ostalo nam je još jedno važno pitanje: ako partijski sistem u Crnoj
Gori ima veliki broj odlika partijskog sistema sa predominantnom partijom, koji glasanje za opoziciju čini manje racionalnim potezom, koja je to
motivacija toliko snažna da nadvlada iracionalnost takvog opredjeljenja?
U pokušaju da odgovorimo na ovo pitanje, iskoristićemo Klingemannov
kriterijum za deskripciju partijskog sistema: partijsku polarizaciju. Iako
je Klingemann mislio prvenstveno na ideološku polarizaciju lijevo-desno,
smatramo da u slučaju novih demokratija treba prethodno razmotriti mogućnosti i uslove nastanka bazičnih društvenih podjela, kao osnova za sve
cleavages – uključujući i onaj ideološki, na lijevo i desno.
Ovdje je vrijedno podsjetiti na prvu uporednu studiju koja je pokušala da napravi vezu između društvenih determinanti i političkog izbora.
Nastala kao rezultat rada Samjuela Lipseta i Steina Rokkana (1967), ova
se studija prevashodno bavila pitanjem kako određene društvene podjele
(cleavages) utiču na individualni politički izbor pojedinca. Pritom je interesovanje autora bilo u najvećoj mjeri usmjereno na proizvod ovih podjela i
način na koji političke elite uspijevaju da „aktiviraju društvene podjele kao
determinante glasanja“ (Evans, 2004: 51), a ne na sam proces izbora.
Osnovna hipoteza od koje Lipset i Rokkan kreću u svojoj analizi jeste
da su partijska opredjeljenja u poslijeratnoj Evropi uslovljena podjelama
čiji tragovi sežu do perioda stvaranja nacionalnih država na njenoj teritoriji, počev od XV vijeka pa nadalje.
Autori prepoznaju četiri vrste podjela koje su uslovile postojeću partijsku identifikaciju u Evropi. Najstarije, teritorijalne podjele (centar-periferija), slijedile su podjele na relaciji svjetovno-crkveno (država-crkva). Nakon
što su ustanovljeni neki osnovni elementi demokratizacije – mogućnost
postojanja opozicije, pravo glasa i, na kraju, predstavljanje u parlamentu –
pojavile su se još dvije vrste podjela: podjela na industrijski i poljoprivredni
sektor, a potom i podjela na radnike i vlasnike kapitala (klasna podjela)71.
„Potreba za proračunljivošću i pouzdanošću funkcionisanja pravnog poretka i
uprave, životna potreba racionalnog kapitalizma, stvorila je kod buržoazije težnju za ograničavanjem moći patrimonijalnih monarha i feudalnog plemstva pomoću jednog tela, u
71
86
Olivera Komar
Gotovo sve evropske države u svom istorijskom razvoju prošle su kroz
navedene faze podjela, no svaku od njih karakterisao je specifičan društveni kontekst. Sada dolazimo do glavnog argumenta pomenutih autora:
upravo taj određeni društveni kontekst, snažno poduprt voljom političke
elite, presudno je uticao da se neke od ovih podjela u konkretnoj državi
zadrže i nakon stvaranja partijskih sistema postanu snažni osnovi partijske
identifikacije, a druge ne.
Dobra ilustracija može biti pitanje: zbog čega u Belgiji vjerska podjela
nije zaživjela kao determinanta partijske podjele, kao što se to, na primjer,
desilo u Francuskoj? U Belgiji je, naime, ova podjela, od samog svog nastanka bolje kanalisana kroz određene institucije, na primjer kroz ustav iz
1830. godine, koji je dozvolio crkvi nesmetan razvoj i rad. Nakon protesta liberala protiv snažnog uticaja Katoličke crkve na obrazovanje, konflikt
se pojačao. No, Vatikan tada nije dozvolio stvaranje radikalnih katoličkih
grupa, već je napravio neku vrstu kompromisa između umjerenih katolika
i konzervativaca i taj je kompromis trajno riješio vjerski konflikt u Belgiji, što se, na primjer, u Francuskoj nije dogodilo. S druge strane, u Belgiji
je zaživio drugi konflikt, tj. podjela. Ona se odnosila na jezičko pitanje, a
rezultirala je podjelom na dvopartijski sistem koji oslikava flamansko-valonsku podjelu.
Podjela je, prema Lipsetu i Rokkanu, neophodna za život partijskog
sistema. Stoga, smatraju oni, iako je većina evropskih država prošla kroz
slične faze u kojima su se određene društvene podjele pojavljivale, upravo
je „igra“ političke elite odredila koje će podjele ostati kao trajne determinante partijske podjele. Ovo stanovište omogućilo je Lipsetu i Rokkanu da
odgovore na pitanja na koja pojedinačne studije nisu mogle odgovoriti. Takvo je, na primjer, pitanje zbog čega je klasna podjela, kako je to utvrđeno
u studiji The American Voter, imala snažan uticaj na identifikaciju birača
sa Demokratskom, odnosno Republikanskom partijom, dok je ista podjela
ostavila malo traga na partijsku identifikaciju birača u Francuskoj.
Kasnije testiranje Lipsetove i Rokkanove teorije pokazalo je da birači
ipak sve češće biraju partije koje nisu u skladu s njihovim, društveno predviđenim preferencijama. Za to postoje dva moguća objašnjenja. Prvo je da
su birači postali nezavisniji od svoje društvene strukture te da sve češće
glasaju u skladu sa ličnim, individualno izgrađenim uvjerenjima. Prema
drugom, iako i dalje postoje određene društvene podjele koje determinikome su građani bili presudan faktor, koje je kontrolisalo upravu i finansije i trebalo da
vrši veliki uticaj prilikom izmena u pravnom poretku “ (Veber, 1976: 238).
87
šu izbor, to više nisu tradicionalno definisane podjele. Činjenica je da su
mnoge od podjela koje su opisali Lipset i Rokkan izgubile svoj značaj već
krajem XX vijeka. Rast ekonomije, povećana mobilnost ljudi, bolje i dostupnije obrazovanje, smanjenje uticaja crkve i sl., značajno su izmijenili
društveni kontekst i pitanje je koliko neke njihove postavke i dalje mogu
biti relevantne.
Prema pojedinim autorima, među kojima posebno treba istaći Paula Lewisa, Lipsetova i Rokkanova hipoteza o zaustavljenim podjelama72 ne
može se primijeniti na postsocijalističke zemlje. Naime, burna istorijska
dešavanja i socijalizam uspjeli su da unište tragove prethodnih partija, ali
i da iskorijene osnove mnogih podjela na kojima su ove partije zasnivale
legitimitet svog postojanja. Lewis (2000) čak smatra da su političke partije
koje su nastajale na teritoriji postsocijalističkih država imale privilegiju da
počinju od početka i da djeluju u uslovima koji su za kreiranje partijskog
sistema bili “open rather than tightly constraining”73 (p. 143).
Kada je riječ o Crnoj Gori, mi se ne možemo saglasiti sa Lewisovom
ocjenom. Doduše, on je sam na neki način relativizuje, nalazeći u poljskom
partijskom sistemu tragove podjela na rusku, austrijsku i prusku teritoriju,
koje datiraju iz perioda prije 1914. godine (Lewis, 2000: 144). Tim prije se u
slučaju Crne Gore može govoriti o istorijskim podjelama koje determinišu
podjele u savremenom partijskom kontekstu, a koje potiču iz perioda stvaranja nacionalne države, s početka XX vijeka. Naravno, u pitanju je odnos
prema pitanju nacionalne crnogorske države, koji je bio osnov podjela i
prilikom uspostavljanja prvog partijskog sistema u Crnoj Gori, 1905. godine74.
Frozen cleavages.
„prije otvoreni nego ograničavajući“ (prevod O.K.)
74
„Ukoliko je tačno da u procesu razvoja svoje kulture ’svi narodi slijede istu istorijsku šemu’ (Diverže), onda je to slučaj i sa nastankom stranačkog života u Crnoj Gori. No,
ono što Crnu Goru čini specifičnom u pogledu razvoja stranačkog života, jeste činjenica
da je, u periodima u kojima je bilo dozvoljeno slobodno političko udruživanje, svaki put
iznova, otvarano pitanje identiteta njenog naroda i, s tim u vezi, ustrojstva i sudbine njegove države. Zbog toga se, zahvaljujući upravo nosiocima različitih i krajnje suprotstavljenih
ideja, stranački kolorit crnogorske političke scene nerijetko uprošćeno svodio i svodi na
odnos tzv. ’zelenaša’ i ’bjelaša’ (’Zelenaši’ – pristalice i pripadnici pokreta koji se protivio
ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom poslije I svjetskog rata; suprotno – ’Bjelaši’. /Rečnik
srpskohrvatskoga književnog jezika, Matica Srpska – Matica Hrvatska, Novi Sad – Zagreb,
1967/). Međutim, pokušaji koji su činjeni, u više navrata i na različite načine, da se ovaj
crnogorski usud potisne iz života zajednice, zabranom djelovanja političkih stranaka koje
su se borile za jednu ili drugu, ili pak, obje krajnje varijante njegovog razrješenja, nisu
72
73
88
Olivera Komar
Odnos prema pitanju državnosti Crne Gore prošao je kroz nekoliko
transformacija i političke partije su, u različitim periodima svog razvoja,
o tom kriterijumu zauzimale različite pozicije. Kao što vidimo na grafiku
7, na prvim postsocijalističkim izborima, 1990. godine, ovo pitanje je bilo
najmanje važno. Dominantna partija (tada Savez komunista Crne Gore),
kao i neke druge partije koje tada osvajaju mandate (npr., Savez reformskih
snaga), zauzimaju neutralnu poziciju u odnosu na tu temu, ali se pojavljuju
i prve partije koje je promovišu (Narodna stranka). Ova tema dobija na
značaju već na drugim izborima, kroz samostalan izborni nastup prve postsocijalističke naglašeno procrnogorske partije – Liberalnog saveza Crne
Gore. Poslije izbora 1998. godine, partije nastale rascjepom Demokratske
partije socijalista na dva dijela ključno se raspoznaju po ovom pitanju, u
okviru kojeg posebno jača jedna njegova dimenzija – odnos prema Srbiji,
preciznije, prema režimu Slobodana Miloševića. Time će neutralni blok
praktično nestati, sve do pojave Pokreta za promjene, koji na prve izbore
izlazi 2006. godine75.
davali rezultata, tako da se on, kao što ćemo vidjeti, svom svojom ’istorijskom dubinom’
proteže i do današnjih dana.
Nakon donošenja odluka Podgoričke skupštine (26. novembra 1918) koje su, kako
navodi istoričar D. Vujović, označile ’... brisanje svih tragova bilo kakve individualnosti
Crne Gore i Crnogoraca i njihovo utapanje u jednu strogo centralističku državu’, a koje
su predstavljale zajednički imenitelj oko čega se okupljao, inače socijalno heterogeni,
bjelaški pokret, politički život u Crnoj Gori se počeo odvijati pod uticajem stranaka koje
su djelovale u novoformiranoj južnoslovenskoj državi, naročito onih iz Srbije. Izbori za
Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS (28. novembar 1920) označili su ujedno i proces
stranačke diferencijacije unutar bjelaškog pokreta. ��
Tako su nakon formiranja Komunističke partije u Crnoj Gori (1919), a prije naznačenih izbora, formirane i organizacije
Narodne, Demokratske, Jugoslovenske republikanske stranke i saveza zemljoradnika. No,
i nakon formiranja stranaka, bjelaški pokret nastavlja da živi jer uži stanački interesi nisu
mogli ugroziti vjernost odlukama Podgoričke skupštine. To će posebno doći do izražaja
nakon legalizacije i organizovanog djelovanja crnogorskog federalističkog pokreta (Crnogorske stranke) sredinom prve decenije života Kraljevine SHS, kada u Crnoj Gori organizovano djeluje sedam političkih stranaka, ali osnovnu karakteristiku njenog političkog
života i dalje čini ’bjelaško-zelenaški antagonizam’. Takvo stanje će potrajati sve do sloma tzv. Prve Jugoslavije, bez obzira na izborne uspjehe i neuspjehe stranaka koje su svoj
program zasnivale na ovoj liniji rascjepa crnogorskog političkog bića” (Pavićević, 1997:
79–81).
75
Po izbornim ciklusima, partije smo razvrstali na sljedeći način: 1. izbori, 1990.
godine – neutralni blok: DPS, SRS, DK; prosrpski blok: NS. 2. izbori, 1992. godine – neutralni blok: DPS; prosrpski blok: NS, SRS; procrnogorski blok: LSCG. 3. izbori, 1996. godine – neutralni blok: DPS, DUA, DSCG; prosrpski blok: NS; procrnogorski blok: LSCG.
4. izbori, 1998. godine – neutralni blok: DUA, DSCG; prosrpski blok: NS, SNP; procr-
89
7: mandata
Procenatumandata
Skupštini
Gore
u odnosu
Grafik 7:Grafik
Procenat
SkupštiniuCrne
Gore uCrne
odnosu
prema
nacionalnom i
državnomi pitanju
prema nacionalnom
državnom pitanju
100.00
90.00
80.00
70.00
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
90.40
69.01
56.79
53.85
57.14
60.00
43.59
42.86
40.00
58.02
28.40
27.16
54.30
29.62
16.05
16.02
15.49
13.58
11.27
9.60
2.56
0.00
0.00
0.00
1990
1992
1996
1998
2001
2002
2006
2009
procrnogorski blok
neutralni blok
prosrpski blok
Nacionalna, u slučaju Crne Gore i državna podjela na dva bloka snažno utiče
Nacionalna, u slučaju Crne Gore i državna podjela na dva bloka snažno utiče na biračko tijelo i, samim tim, ima kapacitet da na izborima nadjaempirijskom
dijelu
studije pokušaćemo
dokažemo
da se ova podjela
javlja i kao
ča racionalno.
U empirijskom
dijeludastudije
pokušaćemo
da dokažemo
da
društveni
i kao
programski
cleavage,
stoga imacleavage,
izuzetan
potencijal
se ova podjela
javlja
i kao društveni
i kaoteprogramski
te stoga
ima
izuzetan potencijal
determinisanja
motivacije
U kontekstu
našeg
determinisanja
motivacije
birača. U kontekstu
našeg birača.
razmatranja
predominantnog
razmatranja
predominantnog
partijskog
sistema,
možemo
reći
da je ova
partijskog
sistema,
možemo reći da
je ova podjela,
svojim
snažnim
potencijalom
podjela,
svojim
snažnim
potencijalom
uticaja
na
birače,
nedostajući
elemeuticaja na birače, nedostajući elemenat u objašnjavanju dominacije jedne partije
u
nat u objašnjavanju dominacije jedne partije u Crnoj Gori.
na biračko tijelo i, samim tim, ima kapacitet da na izborima nadjača racionalno. U
Crnoj Gori.
nogorski blok: LSCG, DPS, SDP. 5. izbori, 2001. godine – prosrpski blok: NS, SNP, SNS;
procrnogorski blok: LSCG, DPS, SDP, DUA, DSCG. 6. izbori, 2002. godine – prosrpski
blok: NS, SNP, SNS, DSS; procrnogorski blok: LSCG, DPS, SDP, DUA, DSCG, GP. 7. izbori, 2006. godine – neutralni blok: PZP; prosrpski blok: NS, SNP, SNS, DSS, SRS, NSS,
DSJ; procrnogorski blok: LP, DPS, SDP, DUA, DSCG, HGI, AA, BS. 6. izbori, 2009. godine
– neutralni blok: PZP, DUA, DSCG, HGI, BS; prosrpski blok: SNP, SNS; procrnogorski
blok: DPS, SDP.
82 | s t r a n a
Glava III:
Uticaj izbornog sistema na ponašanje birača
U prethodnom poglavlju smo objasnili zbog čega je naša namjera da
prilikom ocjene uticaja institucionalnog okvira na ponašanje birača krenemo od partija, a ne od izbornih pravila.
Kao što je Herbert Kitschelt istakao (1999), a mi se s tim slažemo,
političke elite u postsocijalističkim zemljama imale su mogućnost da odaberu izborne mehanizme u skladu sa sopstvenim potrebama i interesima.
Stoga postoje bar dva problema koji limitiraju domet eksplanatorne moći
formalnih institucija kada je u pitanju ponašanje političkih aktera u novim
demokratijama: (1) problem endogenosti, jer „political actors choose institutions in light of subjective expectations to maximize their own political
leverage under the new rules of the game“76, i (2) problem uzročno-posljedičnog slijeda, jer „whatever institutions result from inter-play of poweroriented and more or less resourceful political actors, they are initially an
effect, but not a cause, of power relations“77 (Kitschelt et al., 1999: str. 11).
Izborna pravila, bar u početnoj fazi razvoja pluralističkog uređenja na
prostorima postsocijalističkog svijeta, a posebno Crne Gore, bila su više
sredstvo, a manje uzrok raspodjele (i očuvanja (Colomer, 2004)) političke
moći78. U ovoj fazi su neki drugi faktori, kao što su, na primjer, politička
kultura i tradicija, odigrali važniju ulogu.
„(p)olitički akteri biraju institucije u svjetlu svojih subjektivnih očekivanja da
maksimiziraju sopstveni uspjeh u okviru novih pravila igre.” (prevod O.K.)
77
„(k)akve god institucije nastanu kao posljedica interakcije manje ili više snalažljivih političkih aktera, orijentisanih ka akumulaciji moći, oni su u inicijalnoj fazi efekat, a
ne uzrok odnosa moći.“ (prevod O.K.)
78
Kao ilustrativan primjer možemo navesti izmjenu organizacije izbornih jedinica
na Parlamentarnim izborima 1996. godine, kada je umjesto jedne izborne jedinice uvedeno njih 14, što je imalo uticaj na rezultate samih izbora.
76
92
Olivera Komar
At all stages, political culture plays a role. The same electoral laws play out
differently in different political cultures, shaping different party systems.
Along with the initial party system, political culture shapes the adoption of
electoral laws. If stable electoral and party systems succeed in lasting over
a long time, this experience itself can alter the initial political culture”79
(Taagepera, 2007: 4).
Ne postoji saglasnost u procjeni uticaja izbornih pravila na ponašanje
političkih aktera, čak ni kada se radi o demokratijama znatno starijim od
crnogorske. Postoje dva osnovna pristupa:
(1) institucionalni pristup zasnovan je na teoriji racionalnog izbora, a
polazi od stanovišta da izborna pravila imaju mogućnost kreiranja sistema
podsticaja za političke aktere, koji će svoje ponašanje uskladiti sa zadatim
okvirom kako bi maksimizirali izborni uspjeh – što podrazumijeva stav da
izborni inženjering ima presudni uticaj na raspodjelu političke moći;
(2) kulturni pristup, koji osporava primarni uticaj formalnih pravila na ponašanje političkih aktera i primat daje drugim faktorima, kao što
su modernizacija i transformacija društva, tradicija ili politička kultura
(Norris, 2004: 3-38).
Nama je, posebno kada je riječ o početnoj, formativnoj fazi partijskog
sistema, ovaj drugi pristup mnogo bliži. No, koje god stanovište zauzeli,
određeni uticaj izbornih pravila na političko ponašanje ne može se negirati. Dva su osnovna tipa uticaja izbornih pravila na ishod izbora – mehanički
i psihološki. Mehaničkim uticajem smatraju se neposredni efekti mehanizama izbornog sistema na „prevođenje“ biračke volje u parlamentarne mandate. Psihološki efekat je, pak, prilagođavanje birača izbornim pravilima
na način da oni sami mijenjaju svoje ponašanje u skladu sa efektima koje
očekuju da će izborna pravila proizvesti. Na primjer, ukoliko prohibitivnu
klauzulu80 povećamo sa 3% na 5%, mehanički efekat biće smanjenje broja
partija u parlamentu jer ćemo automatski eliminisati sve partije sa podrškom nižom od 5%. To konkretno znači da će nakon uvođenja više prohi„U svim fazama politička kultura igra određenu ulogu. Ista izborna pravila proizvešće različite efekte u različitim političkim kulturama, i kreirati različite partijske sisteme. Zajedno sa početnim partijskim sistemom, politička kultura oblikuje usvajanje izbornih zakona. Ukoliko stabilan izborni i partijski sistem uspije da se održi duži vremenski
period, on dobija potencijal mijenjanja inicijalne političke kulture.“ (prevod O.K.)
80
Prohibitivnu klauzulu definisaćemo kao minimalni procenat glasova koji politička
partija treba da osvoji da bi učestvovala u raspodjeli mandata. Up. Comparing Proportional Representation Electoral Systems: Quotas, Thresholds, Paradoxes and Majorities (Gallagher, 1992: 485).
79
93
bitivne klauzule, uz nepromijenjenu biračku volju, manji broj partija dobiti
mandate u parlamentu. S druge strane, birači će reagovati na ovu promjenu i u
mandate u parlamentu. S druge strane, birači će reagovati na ovu promjenu
narednom
izbornom izbornom
ciklusu biće
manje
skloniskloni
da svoj
glasglas
daju
partijama
koje
i u narednom
ciklusu
biće manje
da svoj
daju
partikoje
nemaju
šanse daprag.
pređuTako
izborni
će doći i do efekta,
nemaju jama
mnogo
šanse
da mnogo
pređu izborni
će prag.
doći iTako
do psihološkog
psihološkog efekta, koji će usloviti promjenu biračke volje, izraženu kroz
koji će izmijenjenu
usloviti promjenu
biračke Uvolje,
izmijenjenu
strukturu
strukturu glasova.
osnovi,izraženu
u pitanju kroz
je jedna
vrsta kružnog
koji uje,pitanju
izmeđujeostalih,
prikazao
i opisao
Taage- ostalih,
glasova. uticaja,
U osnovi,
jednailustrativno
vrsta kružnog
uticaja,
koji Rein
je, između
pera (2007: 107).
ilustrativno prikazao i opisao Rein Taagepera (2007: 107).
Grafik 8: Prilagođeni prikaz suprotstavljenih uticaja
Grafik 8: Prilagođeni prikaz suprotstavljenih
uticaja aktuelne
aktuelne politike i izbornog
sistema politike i izbornog sistema
raspodjela
glasova
psihološki
efekat
aktuelna
politika,
kultura,
istorija
izborni sistem
mehanički
efekat raspodjela
mandata
S obzirom
na temu
nas
prvenstveno
interesuju
posljedice
S obzirom
na temuovoga
ovoga rada,
rada, nas
prvenstveno
interesuju
posljedice
psihološkog
na ponašanje
birača.
No,da
da bismo
bismo došli
štošto
potpupsihološkog
efekta efekta
na ponašanje
birača.
No,
došlidodo
potpunijeg
nijeg odgovora na pitanje – u kojoj je mjeri i na koji način izborni sistem u
odgovora na pitanje – u kojoj je mjeri i na koji način izborni sistem u Crnoj Gori
Crnoj Gori doprinio kreiranju sistema sa predominantnom partijom – prodoprinioučićemo
kreiranju
sistema
sa predominantnom partijom – proučićemo i
i mehaničke
uticaje.
Osnovne karakteristike i normativna struktura izbornog sistema u
mehaničke uticaje.
Crnoj Gori veoma su precizno i detaljno elaborirane u radovima V. Pavićevića81 (1997; 2004; 2007), pa mi ovdje nećemo analizirati izborni sistem
Osnovne karakteristike i normativna struktura izbornog sistema u Crnoj Gori
u cjelosti, već ćemo nastojati da se usredsredimo na određene efekte izborveoma su precizno i detaljno elaborirane u radovima V. Pavićevića81 (1997; 2004;
2007), pa mi81 ovdje
analizirati
izborni
sistem
u cjelosti,
ćemo
V. Izborinećemo
i izborni sistem
u Crnoj Gori:
1990-1996.
(Pavićević,
1997)već
ili tekst
„Ana-nastojati
liza normativne strukture i efekata sistema“ (Pavićević i dr., 2004; Pavićević i dr., 2007).
da se usredsredimo na određene efekte izbornog sistema. Naime, interesovaće nas
koji pojedinačni elementi izbornog sistema imaju uticaj na formiranje biračke volje
koja je dovela do kreiranja aktuelnog partijskog sistema.
94
Olivera Komar
nog sistema. Naime, interesovaće nas koji pojedinačni elementi izbornog
sistema imaju uticaj na formiranje biračke volje koja je dovela do kreiranja
aktuelnog partijskog sistema.
Najveći broj postsocijalističkih država po prelasku na višepartijsku
demokratiju opredijelio se za većinski ili mješoviti izborni sistem. To su,
između ostalih, uradile: Albanija, Bugarska, Hrvatska, Mađarska, Makedonija, Estonija, Letonija, Litvanija, Rusija, Moldavija, Rusija. Carlos Flores Juberías (2004) postavlja hipotezu (koja je u velikoj mjeri empirijski
potvrđena) da postoji visoka korelacija između načina na koji je izvršena
tranzicija i prvobitne selekcije osnovnog izbornog modela.
(a) Proporcionalni izborni sistem ozakonjen je u zemljama u kojima
je do transformacije došlo iznenadnim i revolucionarnim putem i
gdje su nekadašnje opozicione grupe kontrolisale izbor novih pravila, npr., u Istočnoj Njemačkoj, Rumuniji ili Čehoslovačkoj.
(b) Mješoviti izborni sistem prihvaćen je kao kompromis u zemljama
u kojima je do transformacije došlo pregovorima između opozicije i određenih liberalnije orijentisanih djelova komunističke partije, npr., u Mađarskoj, Bugarskoj ili Sloveniji.
(c) Većinski izborni sistem praktikovan je u zemljama u kojima je bivša komunistička elita imala ekskluzivnu moć da bira nova pravila,
npr., u bivšim republikama SSSR-a, Albaniji ili nekim državama
koje su nastale iz Jugoslavije (Hrvatska, Makedonija) (Juberías,
2004: 309).
Objašnjenje koje Juberías nudi može se smatrati logičnim: oni koji su
imali mogućnost da utiču na selekciju izbornih pravila birali su ona koja
su im najviše odgovarala. Tako su bivši „monopolisti vlasti“ težili sistemu
koji će onemogućiti bilo kakvu disperziju uticaja i koji će im, kako su procjenjivali, obezbijediti kontinuitet – a to je većinski izborni sistem. S tim
se objašnjenjem slaže i Bielasiak (2002), s tim što on ističe još jedan razlog
zbog koga je u ovoj konstelaciji odnosa izbor češće padao na majoritetne
sisteme:
(...) still influential Communist elite preferred single member districts to
proportional representation, for it believed that a single member district vote
would preserve its dominance through the personalization of the electoral
contest82 (p. 194).
„(...) još uvijek uticajne komunističke elite preferirale su jednočlane većinske izborne jedinice u odnosu na proporcionalne sisteme, jer su vjerovale da one mogu očuvati
njihovu dominaciju kroz personalizaciju izbornog nadmetanja.“ (prevod O.K.)
82
95
Slično kaže i Colomer (2004):
(...) political configurations in which there is a single dominant party or two
rather balanced parties tend to produce choices in favour of rather restrictive
or exclusionary electoral systems, such as those based on the majority principle, while pluralistic settings with multiple parties tend to support choices
in favour of more inclusive electoral formulas, such as those using rules of
proportional representation83 (p. 3).
Dakle, tamo gdje je opozicija uspjela da se nametne kao istinska politička snaga, budući da je sama vrlo često nejedinstvena i predstavlja konglomerat različitih interesa, kao prirodniji izbor nametnuo se proporcionalni, ili bar mješoviti izborni sistem.
Iako se čini da Juberíasova teza ne stoji u slučaju Crne Gore, to baš
i nije tako. Istina je da je Crna Gora od uvođenja pluralizma odabrala i
zadržala proporcionalni sistem, što se ne slaže sa njegovom hipotezom, s
obzirom na prethodno opisani kontinuitet vlasti jedne partije. Treba, međutim, podsjetiti na dvije činjenice. Prvo, izrada prvih izbornih pravila bila
je u nadležnosti republičkog Sekretarijata za zakonodavstvo, koji je u velikoj mjeri bio pod uticajem rasprava vođenih na tzv. Demokratskom forumu, specifičnom deliberativnom tijelu koje je objedinjavalo širu javnost i
iz koga će se kasnije izdvojiti stricto sensu opozicija. Drugo, proporcionalni
sistem, po kome su održani prvi pluralistički izbori u Crnoj Gori, zbog
određenih specifičnosti (npr., magnituda nekih izbornih jedinica) svojim
efektima približava se većinskom izbornom sistemu, tako da smo de facto
dobili neku vrstu mješovitog izbornog sistema.
Pregovori oko novog izbornog zakonodavstva vođeni su u specifičnom ambijentu, za teško možemo reći da ga je odlikovao monopol jedne
partije. Tek izašla iz antibirokratske revolucije, još uvijek krhka i suočena
sa brojnim promjenama, nova politička elita bila je otvorena za širi front
zainteresovanih za demokratske reforme. Otuda relativno značajna uloga
Demokratskog foruma u pregovorima oko uvođenja izbornog sistema.
Forum je okupljao, u tom trenutku, sve relevantne političke grupacije u Crnoj
Gori. Iako su rasprave na Forumu vođene uglavnom na nivou opštih prin„(...) političke konfiguracije u kojima postoji jedna dominantna partija, ili dvije po
znazi relativno izbalansirane partije, imaju tendenciju da biraju restriktivnije i ekskluzivnije izborne sisteme, kakvi su oni zasnovani na većinskom principu, dok u pluralističkom
okruženju sa velikim brojem partija ta tendencija ide u korist inkluzivnijih izbornih formula, kao što je, npr., proporcionalna reprezentacija.“ (prevod O.K.)
83
96
Olivera Komar
cipa, bez detaljnije naučne elaboracije problema po pojedinim segmentima
izbornog sistema, bez sumnje su doprinijele da osnovna zakonska rješenja
dobiju gotovo svestranu podršku (Pavićević, 2004: 12).
Tako je u Crnoj Gori, za koju bi se, zbog kontinuiteta dominacije bivše komunističke partije, moglo pretpostaviti da će naginjati većinskom izbornom sistemu, uveden proporcionalni izborni sistem. Komparativno, to je bila višestruko
interesantna odluka – i zbog svoje neočekivanosti, i zbog svojevrsne „vidovitosti“.
Naime, većina država koje su inicijalno odabrale većinski izborni sistem kasnije je
izvršila transformaciju ka mješovitom ili proporcionalnom, a one države koje su
odabrale mješoviti, kasnije su birale proporcionalni.
Ipak, u početku je taj novouvedeni izborni sistem više bio kombinacija
proporcionalnog i većinskog. Naime, za prve demokratske izbore, 1990.
godine, određeno je da će se birati 125 poslanika u 20 izbornih jedinica.
Izborne jedinice podijeljene su tako da se u svakoj, na srazmjerno isti broj
građana koji imaju biračko pravo, bira jednak broj odbornika, odnosno
poslanika. Pritom je za izbornu jedinicu određena teritorija opštine (Pavićević, 1997: 134). Očigledne efekte takvog sistema predočava Tabela 7.
Naime, poznato je da se dizajnom velikog broja izbornih jedinica s malim
brojem poslaničkih mandata (koji se u tim izbornim jedinicama biraju)
proporcionalni izborni sistem, po svojim efektima, približava većinskom
izbornom sistemu. U našem slučaju, u tri izborne jedinice bira se samo po
jedan poslanik (Žabljak, Plužine i Šavnik), što de facto i jeste prosti većinski
izborni sistem, dok u izbornim jedinicama u kojima se bira 2–5 poslanika
(kakvih je još 11), sistem proizvodi efekte kao većinski, samim tim što se
gube elementi proporcionalnosti.
Tabela 7: Cijena poslaničkog mandata za republički parlament
Izborna
jedinica
Bar
Bijelo Polje
Budva
Danilovgrad
Žabljak
Ivangrad
Kolašin
Kotor
Mojkovac
Nikšić
Broj
birača
24.161
34.214
8.209
11.320
3.419
29.308
7.495
16.225
7.310
50.768
Mandat/
birač
3.020
3.110
4.104
3.773
3.419
2.931
2.498
3.245
3.565
3.384
Broj
mandata
8
11
2
3
1
10
3
5
2
15
97
Plav
Plužine
Pljevlja
Rožaje
Tivat
Titograd
Ulcinj
Herceg Novi
Cetinje
Šavnik
Crna Gora
10.196
3.590
27.489
13.610
8.357
97.098
14.133
19.675
13.833
2.630
402.905
2.549
3.590
3.054
3.403
4.178
3.348
2.826
3.935
2.767
2.630
3.223
4
1
9
4
2
29
5
5
5
1
125
Izvor: (Pavićević, 1997: 135)
Ovim interesantnim rješenjem, koje dijelom obesmišljava koncept
proporcionalnog predstavljanja (a koje je te iste godine, u još ekstremnijoj formi, ponovljeno na saveznom nivou, prilikom organizacije izbora za
Vijeće građana), započeo je period izborne demokratije u Crnoj Gori. Ni
nakon ovog događaja zakonodavci nisu prezali od toga da osnovni model
proporcionalnog izbornog sistema prilagođavaju svojim potrebama. Tako
su, pored izmjene granica izbornih jedinica u stilu klasičnog gerrymendering-a, nastala još neka „originalna“ rješenja. Takvo je, na primjer, poluzatvorena lista, o kojoj će kasnije biti riječi, ili izdvojena mjesta na kojima se,
unutar jedinstvene izborne jedinice (at large), dodjeljuju posebni poslanički mandati. Ovi primjeri potvrđuju našu prethodno iznesenu tezu: u slučaju Crne Gore, izborni sistem u početnim fazama nije bio ključni faktor
u kreiranju partijskog sistema. Ipak, dva efekta koje izborni sistem u Crnoj
Gori proizvodi mogu se smatrati bitnim ��
za stvaranje aktuelnog partijskog
sistema:
(a) psihološki efekat: destimulisanje koncepata odgovornosti i responzivnosti poslanika, i
(b) mehaničko-psihološki efekat: fragmentacija partijskog sistema.
Proporcionalni izborni sistem ima brojne prednosti. Iako je debata u
odnosu na pitanje koji je od dva sistema, većinski ili proporcionalni, bolji izbor daleko od konačnog zaključka, statistika je dala svoj sud: proporcionalni izborni sistem (sa D’Hontovom izbornom formulom raspodjele
mandata) najčešća je kombinacija u savremenom demokratskom svijetu
(Taagepera, 2007: 44).
98
Olivera Komar
Pavićević (2007) navodi njegove osnovne prednosti:
(a) Ovo je jedini potencijalno čist sistem proporcionalne reprezentacije, te je stoga pravičan prema svim partijama;
(b) sistem doprinosi jedinstvu jer podstiče birače da se poistovjete sa
svojom nacijom ili regionom, a ne sa izbornim okrugom, odnosno biračkim tijelom koje ga čini;
(c) sistem olakšava izbor žena i kandidata manjina, ukoliko se nalaze
na partijskim listama;
(d) predstavljanje velikog broja malih partija osigurava stavljanje naglaska na pregovaranje i konsenzus. (str. 24)
Dakle, osnovni kvalitet ovoga sistema jeste što različitim skupinama
sa posebnim interesima omogućava veći stepen reprezentativnosti u tijelima zakonodavne vlasti, a time i u donošenju političkih odluka. Uz to,
trebalo bi da ovaj sistem onemogućava majorizaciju odlučivanja, budući
da proizvodi veliki broj učesnika u pregovorima i upućuje zainteresovane
strane da odluke donose što širim konsenzusom. Naravno, on ima i određenih slabosti, među kojima su najvažnije moguća nestabilnost sistema i
gotovo potpuni prekid veze između izabranog poslanika i birača (Hejvud,
2004: 449). Slabosti proporcionalnog sistema istovremeno su prednosti većinskog (i obratno), pa će tako upravo većinski izborni sistem proizvoditi
odgovorniju vlast, s jačim vezama sa biračima (Powell, 1989: 110).
Ako se složimo sa ovim ocjenama, postavlja se pitanje: kako je moguće
da je proporcionalni izborni sistem, koji bi trebalo da isključi majorizaciju
odlučivanja, u Crnoj Gori doveo do sistema sa predominantom partijom?
Po našem mišljenju, odgovor treba tražiti u konstelaciji nekoliko faktora,
a to su:
(a) politička kultura i tradicija;
(b) privid nepostojanja izbora;
(c) brisanje koncepta odgovornosti, i
(d) fragmentacija partijskog sistema.
Za razliku od prvog faktora, kome ćemo posvetiti cjelokupno naredno
poglavlje, i drugog, koji smo već elaborirali a potom i empirijski demonstrirali, preostala dva blisko su povezana sa efektima koje proizvodi proporcionalni izborni sistem.
Koncept odgovornosti poslanika iz više razloga je problematičan u
proporcionalnom izbornom sistemu sa zatvorenim listama, kakav postoji
u Crnoj Gori. Poslanici koji se biraju sa zatvorene liste zapravo nikada ne
dođu u kontakt sa biračima. Prema aktuelnom izbornom zakonodavstvu,
99
partije na izborima nude svoje „pakete“ sa listom kandidata čiji broj odgovara najmanje polovini ukupnog broja poslanika koji se biraju za parlament (tzv. zbirna izborna lista). Dakle, pred crnogorskim biračima nalaze
se liste sa najmanje 41 imenom, odnosno, da budemo precizniji, one se
istaknute na ulazu u biračko mjesto. Birač može da izabere isključivo cijeli
„paket“, što znači da sudbina kandidata na listi ne zavisi od toga kako birač
ocjenjuje njegov ili njen rad, već od: (a) opšte popularnosti partije, od koje
zavisi ukupan broj mandata koji će se dijeliti, i (b) popularnosti tog kandidata unutar partije, jer ga ona pozicionira na određenom mjestu unutar
liste. Naravno, što je kandidat bliži vrhu liste, to su veće njegove šanse da
bude izabran. Iz te, vrlo jednostavne, logike proizilazi i odgovor na pitanje
kome jednom izabrani poslanik duguje lojalnost.
Situaciju dodatno komplikuje činjenica da naše izborno zakonodavstvo predviđa da partija, nakon izbora, ima obavezu da samo pola dobijenih mandata raspodijeli prema poretku na listi; ostatak u potpunosti zavisi
od volje partijskog rukovodstva84. V. Goati (2008) ovakav sistem svrstava
u posredne proporcionalne sisteme (str. 122)85. Za razliku od zapadnih demokratija, gdje je odgovornost poslanika ne samo dio mehaničkog uticaja
izbornih pravila već i političke kulture, u postsocijalističkim društvima, pa
tako i u Crnoj Gori, osnov za takvu vezu tradicionalno ne postoji, a izborna
pravila ga nisu podstakla, niti kreirala. Neuspjeh implementacije koncepta odgovornosti višestruko je važan
za opstajanje predominantne partije na vlasti. Samim tim što taj koncept
nije zaživio u stvarnom odnosu poslanika sa biračima, građani se ne osjećaju titularima suvereniteta, a vlast se ne doživljava smjenjivom i odgovorOva praksa je ukinuta Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o izboru odbornika i poslanika, koji je usvojen 6. septembra 2011. godine, a u kojim su uvažene dugogodišnje preporuke stručne javnosti, ali i međunarodnih organizacija (posebno OEBS-a),
da se lista u potpunosti „zatvori“, tj. onemogući partijska intervencija u raspored osvojenih mandata.
85
Ovu ocjenu Goati zasniva na jednoj odluci Saveznog ustavnog suda u Njemačkoj,
koja je donesena sredinom dvadesetog vijeka: „Rečeni sud je odgovarao na pitanje da li su
proporcionalni izbori za predstavnička tela tip neposrednih izbora koje zahteva Osnovni
zakon (1949), odnosno Ustav Nemačke. Sud je zauzeo stav da su izbori organizovani po
proporcionalnom sistemu neposredni, pod uslovom da ’treća ličnost’ ne interveniše između glasanja birača i sticanja mandata (Burke, 1961, 19). U slučaju Srbije i Crne Gore ’treću ličnost’ čine partijska rukovodstva koja posle završenog glasanja vrše, umesto birača,
konačan odabir poslanika, što predstavlja grubo kršenje fundamentalnih demokratskih
principa i vrednosti.” (Moj kurziv, O. K.) V. Političke partije i partijski sistemi (Goati, 2008:
122).
84
100
Olivera Komar
nom. Naprotiv, stvaraju se uslovi za zadržavanje podaničke političke kulture,
koja će biti detaljnije opisana u narednom dijelu ovog rada. Taj tip političke
kulture suštinski znači pasivan odnos prema vlasti (koja se doživljava kao
„data“), unutar koga podanik-građanin nema svijest o sopstvenoj ulozi u
sistemu.
Kada politička kultura i tradicija dovedu do stvaranja predominantne partije, proporcionalni izborni sistem ispoljava svoj drugi negativni
efekat na djelovanje opozicije. Fragmentiranost, koju ovakav sistem proizvodi, posebno u situaciji dubokih društvenih podjela, što u Crnoj Gori
jeste slučaj, onemogućava kreiranje šireg fronta koji bi se mogao pojaviti
kao realna alternativa predominantnoj partiji. No, u Crnoj Gori ova fragmentacija (koju donekle koriguje prohibitivna klauzula) nije posljedica
isključivo proporcionalnog izbornog sistema, već i zakonski neregulisanih
predizbornih koalicija. Prohibitivna klauzula, koja bi trebalo da reguliše
preveliku fragmentaciju, u specifičnoj situaciji kakva je crnogorska može
se pokazati nedovoljno efikasnom86. U Tabeli 8 vidimo da je u prvoj iteraciji prohibitivna klauzula uspjela da svede broj izbornih lista koje osvajaju
mandate na manje od pola (u prosjeku 40%), ali da to nije bilo dovoljno.
Zahvaljujući predizbornim koalicijama87, broj partija koje na kraju dobiju
mandate nije značajno smanjen – naprotiv. Na primjer, nakon izbora 2006.
godine, u Skupštini Crne Gore nalazi se 16 partija od kojih polovina ima
Prohibitivna klauzula pokazala se kao vrlo efikasno, ali i kontroverzno sredstvo
regulacije fragmentacije partijskog sistema. Na primjer, na parlamentarnim izborima u
Rusiji, 1995. godine, od 43 izborne liste koje su se takmičile za mjesta u parlamentu, svega
tri je prešlo propisani census od 5%. Slično se dogodilo na izborima u Ukrajini, 1998.
godine, kada je od 16 izbornih lista cenzus od 4% prešlo samo četiri. Rezultat visokog cenzusa je veliki broj rasutih glasova: u pomenutom ruskom primjeru on je iznosio čak 49%,
što je, s jedne strane, proizvelo brojne polemike u vezi sa efikasnošću sistema, a s druge,
uskraćivanje predstavljanja (Shvetsova, 1999: 405).
87
Predizborne koalicije su još jedna od specifičnosti crnogorske političke tradicije.
Naime, proporcionalni izborni sistemi, s obzirom na to da značajno otežavaju, tj. gotovo onemogućavaju samostalno osvajanje vlasti, najčešće podstiču kreiranje koalicija. U
većini zapadnih demokratija koalicije se formiraju postizborno, stimulišući na taj način
birače da strateški glasaju za partije koje imaju šansu da pređu cenzus i uđu u postizbornu
koaliciju na vlasti (Bargsted & Kedar, 2009), ili bar u parlamentu. U Crnoj Gori se, po
pravilu, formiraju najšire moguće koalicije, koje praktično svima garantuju mandate, bez
obzira na realnu političku snagu. Posljedica takve prakse jeste radikalniji politički diskurs,
budući da manje partije svoje mjesto traže na marginama političkog spektra, a s druge
strane, fragmentacija partijskog sistema koja dodatno pogoduje nesmetanoj dominaciji
jedne partije.
86
101
samo po jednog poslanika. Tako je uticaj prohibitivne klauzule, koja bi trebalo da stimuliše ukrupnjavanje političkih partija u parlamentu, limitiran i
relativizovan, te ne proizvodi željeni efekat.
Tabela 8: Uticaj prohibitivne klauzule na broj izbornih lista
koje učestvuju u raspodjeli mandata i ukupan broj partija
koje dijele mjesta u parlamentu
Vrijeme
održavanja
izbora
Decembar, 1990.
Decembar, 1992.
Novembar, 1996.
Maj, 1998.
April, 2001.
Oktobar, 2002.
Septembar, 2006.
Mart, 2009.
Ukupno
Ukupno Broj lista koje
%
izbornih mandata
su osvojile
lista
mandate
10
125
4
40.0
19
85
5
26.3
20
71
5
25.0
17
78
5
29.4
16
77
5
31.3
10
75
4
40.0
12
81
8
66.7
16
81
8
50.0
Izvor do 2009: (Pavićević, 2007); za 2009: O.K.
Broj partija
koje su dobile
mandate
9
5
6
7
8
10
16
11
Tabela 9: Uticaj prohibitivne klauzule na rasipanje glasova
u izboru za Skupštinu CG
Vrijeme održavanja
Prohibitivna
„Rasuti“
izbora
klauzula
glasovi – %
Decembar, 1990.
4%
11.2
Decembar, 1992.
4%
20.8
Novembar, 1996.
4%
20.3
Maj, 1998.
3%
5.8
April, 2001.
3%
6.7
Oktobar, 2002.
3%
5.3
Septembar, 2006.
3%
2.0
Mart, 2009.
3%
11.8
Izvor za period do 2009: (Pavićević, 2007); za 2009: O.K.
Postoji više problema koji proističu iz visoko fragmentiranog parlamenta, a ovdje ćemo navesti dva, za nas najvažnija.
(1) Fragmentacija dalje podstiče difuziju odgovornosti, ne dozvoljavajući joj da zauzme važnije mjesto u odnosu birači – predstavnici
– partije.
102
Olivera Komar
For example, in the case of a coalition government, it is difficult for the voter
to determine exactly which of the coalition partners is responsible for government outputs. There is no single incumbent whom voters could easily
identify and punish88 (Tavits, 2007: 220).
(2) Fragmentacija podstiče radikalizam u komunikaciji sa biračima,
budući da, kao što ističe Lawrence Ezrow (2010), partije u proporcionalnim izbornim sistemima svoje biračko tijelo ne traže u
centru političkog spektra, već po njegovim krajevima.
By contrast, the lower effective seat thresholds associated with highly proportional voting systems plausibly motivate the parties in these systems to
emphasize policy objectives and to thereby be more ideologically “rigid” in
the face of mean voter shifts, because these parties are assured of at least
some parliamentary representation when they are confident that their vote
shares will exceed the relatively low national thresholds that are necessary to
obtain legislative seats in highly proportional systems. Thus, parties in proportional systems are freer to respond to their core supporters’ ideological
preferences because they do not have to compete for marginal voters at the
“Center” in order to gain representation in the legislature.89 (Ezrow, 2010,
str. 111).
Situacija u kojoj partije nisu prinuđene da se bore za birače u centru
političkog spektra i u kojoj taj centar zauzima dominantna partija, ostavljajući opoziciji ekstreme sa različitih strana, bilo kakav ujedinjeni front je
otežan, ako ne i onemogućen. A to, opet, održava dominaciju te najjače
partije, s obzirom na to da se ona može ozbiljnije izazvati samo najširim
opozicionim frontom. Na taj način proporcionalni izborni sistem, suprotno očekivanjima proisteklim iz teorija o odnosu partijskog i izbornog sistema, podstiče jačanje dominantne partije. Napominjemo da je opisana
situacija moguća samo ako je položaj dominantne partije već ustanovljen.
„Na primjer, u slučaju da se na vlasti nalazi koalicija, biraču je teško da ustanovi
koji je od koalicionih partnera odgovoran za konkretne ishode političkog djelovanja. Ne
postoji jedan jasan odgovorni na vlasti kojeg bi birači mogli identifikovati i kazniti.“
89
„Naprotiv, niža prohibitivna klauzula, povezana sa visoko proporcionalnim izbornim sistemima, očigledno motiviše partije da istaknu političke ciljeve koji su ideološki ’rigidniji’ u odnosu na kretanje birača u političkom centru, i to zato što su sigurne da mogu
preći census i tako osvojiti određeni udio u parlamentarnom predstavljanju. Tako, partije
u proporcionalnim sistemima bivaju slobodnije da odgovore svojim osnovnim ideološkim podržavaocima jer ne moraju da se takmiče za glasove na marginama ’centra’ kako bi
osvojile mjesta.” (prevod O.K.)
88
103
Drugim riječima, ako partija mora da počne zaista „od početka“, tj. bez povlašćene startne pozicije, ona će kroz proporcionalni izborni sistem teško
doći do dominantne pozicije. U slučaju Crne Gore, dominantna pozicija
je, kako smo vidjeli, naslijeđena, pa su opisani elementi proporcionalnog
izbornog sistema dodatno radili u njenu korist.
Glava IV:
Uticaj političke kulture na ponašanje birača90
Subjects obey. Citizens choose.91
(Timothy J. Colton)
Dvadeset godina nakon pada Berlinskog zida i kraha socijalističkog
uređenja u zemljama centralne, jugoistočne i istočne Evrope, pitanje da
li tehnička modernizacija, transformacija ekonomije ka kapitalističkom
sistemu i uvođenje liberalno-demokratskog institucionalnog državnog
okvira nužno vodi transformaciji društva u pravcu razvijenih demokratija,
kakvim se smatraju Sjedinjene Američke Države, Njemačka, Francuska ili
Velika Britanija, ne gubi na aktuelnosti. Naprotiv, rađanje novih demokratija na istoku Evrope samo je doprinijelo njegovoj aktuelizaciji (Putnam
& Goss, 2002). I, ako je prije dvadeset godina ovo pitanje glasilo – da li
je institucionalna transformacija države dovoljna da podstakne društvenu transformaciju – dvadesetogodišnje iskustvo različite dinamike razvoja dodalo je potpitanje: koji to faktori ubrzavaju, a koji usporavaju proces
društvene transformacije i prihvatanja liberalno-demokratskog institucionalnog okvira? Odnosno – koji su faktori presudno uticali da se različite
države transformišu različitom brzinom i, sljedstveno tome, dostignu različite stepene razvoja? Jedan od mogućih odgovora na ovo pitanje upućuje
na različit tip političke kulture u okviru koje se konkretan institucionalni
aparat razvijao.
Kulturne tvorevine se mogu pokazati i te kako dugovječnim i teško promjenjivim, pa „uvođenje institucija moderne demokratije udara u
Osnovne ideje iz ovog poglavlja, uz saglasnost mentora, iznešene su u članku koji
je objavljen u okviru projekta „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti“, Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (Komar, 2010).
91
„Podanici slušaju. Građani biraju.” (Prevod O.K.) V. Transitional Citizens: Voters
and What Influences Them in the New Russia (Colton, 2000: vii).
90
106
Olivera Komar
ekonomske i kulturne prepreke“ (Jovanović i Marjanović, 2002: 7). Naime, demokratski politički sistem kojem teže bivše socijalističke zemlje podrazumijeva, kao preduslov, demokratsku političku kulturu koja se može
identifikovati kroz niz standarda. Ovi, pak, standardi nose „biljege sredine“
iz koje su potekli92, a „čije se iskustvo danas uzima kao univerzalno“ (Jovanović i Marjanović, 2002: 10), iako to zapravo nije. U procesu transformacije i adaptacije novom institucionalnom okviru domaća kultura se ne
može jednostavno izbrisati, već se dešava složen proces prožimanja novog
i starog čiji je konačan ishod teško predvidjeti. Zato je pitanje u kojoj se
mjeri faktor političke kulture javlja kao agens promjene, a u kojoj mjeri
„djeluje kao instrument rezistencije na političke promjene“ (Podunavac,
2008: 139), veoma važno i aktuelno.
Gabrijel Almond, jedan od tvoraca koncepta političke kulture, definiše
problem sa kojim se suočavaju države u procesu transformacije:
Državnici koji su pokušali da kreiraju političku demokratiju često su
se koncentrisali na kreiranje formalnog skupa demokratskih političkih institucija i pisane ustave, ili su se, pak, koncentrisali na stimulisanje političke
participacije masa formiranjem političkih partija. No, razvoj stabilne i efikasne demokratske vladavine ne zavisi samo od strukture vladavine i politike: on zavisi i od orijentacija koje ljudi imaju prema političkom procesu
– od političke kulture. Ukoliko politička kultura nije sposobna da podržava
demokratski sistem, šanse za uspeh ovog sistema su male (Almond, 2008,
navedeno u Podunavac, 2008: 127). (Moj kurziv, O.K.)
Ova je pitanja, naravno, moguće postaviti jedino u okvirima teorije
modernizacije i, posebno, političke modernizacije93, po kojima tehnološki razvoj diktira društveni, i polazeći od pretpostavke da su države bivšeg
socijalističkog sistema u svojoj transformaciji krenule ka modelu liberal„Jer, vrsta političke kulture je i podanička”, kako kaže V. Stanovčić, u knjizi Političke teorije (Stanovčić, 2008: 196).
93
M. Podunavac prenosi definiciju političke modernizacije Roberta Vorda i Rustoa,
kroz sljedeća obilježja: (1) visok stepen integracije unutar vladavinske strukture; (2) visok stepen diferencijacije i funkcionalnosti političkog sistema; (3) dominacija racionalne i sekularne procedure u procesu političkog odlučivanja; (4) raširenost i efektivnost
administrativnog i političkog odlučivanja; (5) raširenost interesa naroda za uključivanje
u politički sistem; (6) raširenost efektivnog osećanja identifikacije naroda sa istorijom,
teritorijom, nacijom i državom; (7) alokacija političkih uloga utemeljena utvrđenim političkim ciljevima, a ne askriptivnim normama; (8) sudska funkcija i tehnike regulisanja
od strane administracije regulisane su pravnim normama. V. Politička kultura i politički
odnosi (Podunavac, 2008: 142).
92
107
no-demokratske države. S obzirom na deklarativnu opredijeljenost ovih
država, ove pretpostavke možemo načelno uzeti kao tačne.
Mi ćemo u ovome dijelu prvo pokušati teorijski da odredimo tip političke kulture u Crnoj Gori, pri čemu ćemo se voditi relevantnom literaturom, ranijim istraživanjima u ovoj oblasti i, naposlijetku, empirijskim testiranjem dostupnih podataka. Na osnovu tako izvedenog određenja, pokušaćemo da utvrdimo koji faktori dominiraju u političkoj kulturi Crne Gore
i kako oni utiču na njen demokratski potencijal, odnosno da li djeluju kao
podsticaj ili smetnja razvoju liberalno-demokratskog političkog sistema,
proklamovanog Ustavom, što se sve prelama kroz političku participaciju i
ponašanje birača.
S obzirom na to da ćemo se prilikom utvrđivanja tipa političke kulture u Crnoj Gori voditi tipologijom Gabrijela Almonda (...), usvojićemo
i osnovni konceptualni okvir koji Almond u svojim radovima preporučuje. Tako, umjesto koncepta države, koji u epistemološkom smislu ima dominantno normativni karakter, Almond koristi koncept političkog sistema
pod kojim podrazumijeva „sistem interakcija koji postoji u svim nezavisnim društvima i čija se funkcija izražava u integraciji i adaptaciji pomoću
upotrebe, manje ili više, ispoljenih sredstava prinude“ (Podunavac, 2008:
115). Svi politički sistemi, prema Almondu, imaju sistem ulaznih (input) i
izlaznih (output) funkcija. Ulazne su one funkcije kojima društvo, u vidu
različitih zahtjeva, djeluje na sistem vlasti, a izlazne one putem kojih vlast,
u vidu povratnih odluka, djeluje na društvo. Tako su politička socijalizacija, regrutacija, interesna agregacija, interesna artikulacija, politička komunikacija i sl., ulazne funkcije političkog sistema, dok u izlazne funkcije
spada djelovanje vlasti na društvo, i to u vidu funkcionisanja tri grane vlasti. Veoma je važno jasno razlikovati ove funkcije političkog sistema budući
da je riječ o ključnim kategorijama za razumijevanje Almondove tipologije
političkih kultura.
Politički sistem, po Almondu, sadrži dva osnovna elementa – političku
strukturu i političku kulturu. Pod političkom strukturom podrazumijeva
se institucionalni okvir političkog sistema koji se oživljava kroz niz uloga
koje društveni akteri u njemu obavljaju. Politička kultura je, pak, segment
koji uslovljava konačan izgled političke strukture. Oba elementa veoma je
važno imati na umu prilikom kompariranja političkih sistema jer se zanemarivanjem jednog od njih može dobiti potpuno iskrivljena slika, što nije
rijedak slučaj. Između ova dva elementa političkog sistema postoji određena kongruencija i tek na osnovu te pretpostavke možemo tvrditi ono što
108
Olivera Komar
je rečeno u uvodu – da demokratska politička kultura94 podržava demokratsku političku strukturu. Odnosno, posljedica tog slaganja jeste ono što
danas zovemo demokratski politički sistem. U slučaju neslaganja ova dva
elementa, dobićemo neki od iskrivljenih oblika demokratskog političkog
sistema, kakav je, na primjer, izborna demokratija95.
U prethodnim djelovima ovoga rada više puta smo prizivali koncept
političke kulture kao svojevrsni deus ex machina kada su konstelacije formalnih institucija bile nedovoljne da daju plauzabilan odgovor. ’’If one can’t
explain a political phenomenon is some Nry, say, France, the answer can
always be because ’the French are like that’“96, kako duhovito primjećuje
Zahariadis (Zahariadis, 1997: 15).��
Stoga, vrijeme je da ozbiljno razmotrimo koliko ovaj koncept zaista može da pruži u rasvjetljavanju osnovnih
motivacionih faktora ponašanja birača u Crnoj Gori.
Za potrebe ovoga rada usvojićemo Almondovu (1956) definiciju
političke kulture, koju prenosi Radule Knežević (2007, 51):
Političku kulturu Almond razumije kao ’mrežu orijentacija pripadnika društva prema ključnim političkim objektima. Ove orijentacije sažimaju u sebi
elemente spoznajnih, afektivnih i vrijednosnih orijentacija’. Politička je kultura mreža individualnih orijentacija i stavova pripadnika društva prema
političkom procesu. Ove individualne orijentacije uključuju nekoliko komponenata: (a) kognitivne orijentacije, znanje sadašnje i drugo o ključnim političkim objektima; (b) afektivne orijentacije, osjećanje privrženosti datom
političkom sistemu; (c) vrijednosne orijentacije – sadrže i mnjenje o poliAlmondov izraz bio bi participativna politička kultura.
Pod izbornom demokratijom podrazumijevamo politički sistem sa uređenim institucionalnim liberalno-demokratskim okvirom, ali u kome institucije faktički ne funkcionišu. Primjer je, recimo, situacija kada postoje svi normativni uslovi da izbori budu
fer, ali oni to u realnosti ipak nisu zbog koncentracije moći, koruptivnih radnji i sl. Interpretirajući O’Donnella, M. Kasapović na sljedeći način određuje izbornu demokratiju:
„U tom smislu izborna demokracija ili ’tranzicijska poliarhija’ nije istovjetna liberalnoj
demokraciji koja podrazumijeva još tri bitna uvjeta: 1. Isključenje ’rezervnih područja’
moći vojske ili drugih društvenih i političkih veto-aktera koji nisu izravno ili neizravno
odgovorni biračkom tijelu, 2. osim vertikalne odgovornosti onih koji vladaju (političke
elite) onima koji vladaju (građana) ona obuhvaća i horizontalnu odgovornost među dužnosnicima u sve tri ustavne grane vlasti, osobito ustavno ograničenje i kontrolu izvršne
vlasti, 3. potiče široki politički i građanski pluralizam i ne ograničuje izražavanje interesa
kulturnih, etničkih, vjerskih i ostalih manjinskih skupina.“ V. Izborni leksikon (Kasapović, 2003: 133).
96
„Ukoliko neko ne može da objasni određeni politički fenomen u nekoj državi,
npr. Francuskoj, uvijek može pribjeći odgovoru: ’Takvi su Francuzi’.” (prevod O.K.)
94
95
109
tičkim objektima, koji obično uključuju primjenu univerzalnih standarda u
vrednovanju političkih događaja i objekata (str. 51).
Ovu definiciju Knežević dodatno pojašnjava, ističući da se, kada je u
pitanju politička kultura, ne radi o faktičkim nego o poželjnim oblicima
„političkog djelovanja, o poželjnom obliku političkog sistema i političkih
institucija i načina vladanja društvom“ (str. 53). Politička kultura nam, dakle, predstavlja sliku onoga što ljudi vjeruju i misle o političkim činjenicama,
a ne ono što se zaista događa. R. Jovanović (2002) političku kulturu definiše
kao „skup vrijednosti, stavova, nazora, predstava koje uslovljavaju individualan stav-orijentaciju aktera prema političkom sistemu, pojedinim
ulogama u njemu i njihovim nosiocima“ (str. 6), a S. Mihailović (1998) pod
političkom kulturom podrazumijeva „specifičan oblik društvene svesti i
političke prakse koji uključuje saznanja o političkoj stvarnosti, osećanja
vezana za politiku, političke vrednosti ili njima adekvatno političko
ponašanje“ (str. 118). Vidimo da između ovih definicija ne postoje suštinske
protivurječnosti – u sva tri slučaja u pitanju su individualne kognitivne,
afektivne i vrijednosne orijentacije građana prema različitim elementima
političkog sistema.
Ti različiti tipovi orijentacije mogu se pratiti na tri analitička nivoa. To
su: nivo političkog sistema kao cjeline, nivo političkog procesa i kreiranja
politike, te nivo rezultata i ishoda politike (Almond et al., 2009: 69). Na
prvom nivou, koji Almond naziva nivo sistema, razmatramo��
orijentacije
građana ka nacionalnom identitetu, društvenom poretku i pitanju legitimacije sistema kao cjeline. Na drugom nivou, nivou procesa, nalazi se
povjerenje u različite „druge“ u politici, dok treći nivo obuhvata odnos
prema tipu vladanja, tj. vrlo konkretna očekivanja od sistema vlasti, kao i
očekivanja kada je responzivnost vlasti u pitanju (Knežević, 2007: 52).
U odnosu na ova tri oblika orijentacije građana prema različitim nivoima političkog sistema, Almond (2000) razlikuje tri osnovna tipa političke
kulture: parohijalnu, podaničku i participativnu. On dalje navodi osnovne
kriterijime za određivanje o kojem je tipu političke kulture riječ:
(1) Kakva saznanja, osjećanja i mišljenja pojedinac, član datog političkog sistema, ima o njemu kao cjelini (o naciji, široj i užoj skupini, istoriji, zajedničkim obilježjima i sl.)?
(2) Kakva saznanja, osjećanja i mišljenja pojedinac ima o nosiocima
ulaznih funkcija političkog sistema?
110
Olivera Komar
(3) Kakva saznanja, osjećanja i mišljenja pojedinac ima o nosiocima
izlaznih funkcija političkog sistema?
(4) Kakva saznanja, osjećanja i mišljenja pojedinac ima o sebi i drugima kao članovima sistema, njihovom međusobnom odnosu, obavezama i ulogama u odnosu na sistem kao cjelinu?
Tabela 10: Tipovi političke kulture
Parohijalni
Podanički
Participacijski
Sistem kao opšti Objekti ulaza
Objekti izlaza
objekat
0
0
0
1
0
1
1
1
1
Izvor: (Almond & Verba, 2000: 22)
Pojedinac kao
objekat
0
0
1
Parohijalna političku kulturu, po ovoj tipologiji, karakteriše pojedinac
koji prema političkom sistemu ima donekle ambivalentan odnos poštovanja, zasnovan više na afektivnim stavovima nego na informacijskim sadržajima (Knežević, 2007). Kada je u pitanju treći nivo koncepta političke
kulture, koji se odnosi na očekivanja od vlasti i responzivnost vlasti, a koji
je za nas veoma značajan, članovi političke zajednice koju karakteriše parohijalni tip kulture nemaju očekivanja od sistema, ni od vlasti. Oni sistem
vlasti nikada ne dovode u pitanje, prihvatajući ga onakvim kakav jeste. Parohijalna politička kultura, u svom čistom obliku, javlja se u nerazvijenim
tradicionalnim sistemima u kojima je specijalizacija društvenih uloga na
najnižem nivou, ili pak uopšte ne postoji.
Podaničku političku kulturu karakteriše „pasivan, promatrački i fatalistički“ (Knežević, 2007, 80) odnos prema političkom sistemu. Vlast je data
i, kao takva, ona se ne ispituje; pojedinac nema razvijenu svijest o sopstvenoj ulozi u tvorbi vlasti te, dakle, on nije sudionik političkog procesa.
Međutim, to ne znači da od vlasti ništa ne očekuje. Naprotiv – pojedinac
očekuje da se vlast stara o njemu, da rješava njegove probleme, da mu obezbijedi neophodne uslove za rad i život. Dakle, pojedinac ima razvijen odnos prema političkom sistemu kao cjelini i prema njegovim izlaznim funkcijama, ali ne prepoznaje sebe kao subjekta političkog procesa i, u skladu s
tim, nema razvijen odnos prema ulaznim funkcijama sistema.
Participativna politička kultura je ona u kojoj pojedinac sebe doživljava kao aktivnog učesnika u tvorbi vlasti. Samim tim, vlast nije data, nego je
promjenjiva i zavisi od pojedinca i njegovih preferencija. Tako se pojedinac
111
i ponaša u odnosu na vlast: učestvuje u njoj, ima izrazita očekivanja, a od
njihovog ispunjenja zavisi sama vlast.
Almond naglašava da su ovi čisti tipovi političke kulture rijetki, te da
je mnogo više primjera modela koji zauzimaju granična polja između njih.
On tako razlikuje: parohijalno-podaničku, parohijalno-participativnu i
podaničko-participativnu političku kulturu.
Parohijalno-podanička politička kultura najčešće odlikuje društva u
onom trenutku njihovog istorijskog razvoja kada prave istorijski prelaz od
parohijalne ka centralizovanoj vlasti, odnosno zajednice u kojima jedan
dio stanovništva počinje da se ponaša u skladu sa podaničkom političkom
kulturom.
Parohijalno-participativna politička kultura srijeće se uglavnom u
parohijalnim društvima gdje su uvedene institucije koje podrazumijevaju participaciju građanstva. U takvim zajednicama javlja se sukob između
zahtjeva parohijalnih političkih struktura i zahtjeva za participativnim građanstvom, pri čemo društvo balansira između autoritarnosti i demokratije
(Almond & Verba, 2000: 29).
Podaničko-participativna politička kultura
Podaničko-participativna politička kultura je ona u kojoj je značajan dio stanovništva usvojio specijalizovane „input“ orijentacije (politička struktura i
procesi) i jednu aktivističku samoorijentaciju, dok je ostali dio populacije
ostao orijentisan prema autoritarnoj vladavini i iskazuje pasivne oblike samoodržanja. Za ovaj tip se društva kaže da se nalaze u izmjenjivanju autoritarne i demokratske vladavine. Tipološki gledano to je ona tačka gdje
se danas nalaze društva u transformaciji u istočnoj Evropi, pa i crnogorsko
društvo. Kako su se participativne orijentacije proširile samo na dio populacije, participirajuće orijentisani sloj populacije ne može postati kompetentan
i samopouzdan dio građanstva. Oni prihvataju norme participativne kulture,
ali njihov osjećaj kompetentnosti nije utemeljen na iskustvu i na pouzdanom
osjećanju legitimacije. Strukturalne nestabilnosti koje prate podaničko-participativnu kulturu, česta neefikasnost demokratske infrastrukture i sistema
vladavine stvaraju alijenirane tendencije među demokratski orijentisanom
dijelu populacije. Tako nastaje subjektivna pat pozicija koja može proizvesti
sindrom s komponentama idealističkih aspiracija na jednoj, ali i alijenacije
od političkog sistema, s druge strane. Primjer su toga autoritarni režimi koji
s mješovitom „podaničko-participativnom kulturom“ imaju tendenciju da
poprime karakteristike populizma iskazujući pri tom demokratsku struktu-
112
Olivera Komar
ru u jednom potpuno izokrenutom obliku, u omotaču jednostranačke vladavine (Knežević, 2007: 82).
Smatramo da upravo ovaj tip političke kulture dominira u Crnoj Gori,
a u tekstu koji slijedi to ćemo i empirijski dokazivati.
4.1 Tip političke kulture u Crnoj Gori
Ovaj nalaz ćemo, prije svega, potkrijepiti pregledom dosadašnjih istraživanja političke kulture u Crnoj Gori. Jedno od prvih obavili su P. Jovanović i M. Marjanović (2002). U radu je korišćen instrument za mjerenje koji
je univerzalno upotrebljiv u različitim državama i kulturama (u većini),
no autori su smatrali da prilikom interpretacije dobijenih rezultata treba
posebno voditi računa o određenim činjenicama. Zato su u uvodnom dijelu knjige izložili deset kontekstualnih napomena o specifičnosti političkog
sistema u Crnoj Gori, koje, prema našem mišljenju, veoma dobro opisuju
političku kulturu u Crnoj Gori:
(1) Identitet. Crna Gora već više od dva i po vijeka ima jasan i nepromjenjiv geografski, kulturni i istorijski identitet.
(2) Autonomija političke zajednice. Tokom pomenutog perioda (s
kraćim prekidima) crnogorski identitetet bio je izražen kroz posebnu autonomnu političku zajednicu.
(3) Suživot etničkih zajednica. Do 1878. godine, kada se desilo prvo
veće teritorijalno proširenje, Crna Gora je bila izrazito tradicionalna, jednokulturna i jednovjerna. Ulaskom drugih naroda i
vjera u njene teritorijalne granice ne ostvaruje se koncept melting
pot-a i asimilacije – naprotiv, razvija se model suživota etničkih
zajednica. U tom smislu, Crna Gora pokazuje mnogo viši stepen
etničke tolerancije u odnosu na države u svom okruženju.
(4) Zakon malih brojeva. Veličina zemlje i broj stanovnika značajno utiču na političke odnose, što rezultira stanjem koje se može
opisati kao nedostatak pravog javnog mnjenja. „Jer, niti je javno
mnjenje dovoljno anonimno, a tada i nije javno, niti postoje one
velike grupe i ’mase’ čije gibanje tvori političku dinamiku drugdje“ (str. 16).
(5) Potreba za pripadnošću. Veličina političkog sistema uzrokuje
stalnu potrebu za pripadnošću širim savezima.
113
(6) Sekularna država. U proces ubrzane modernizacije i razvoja Crna
Gora je ušla iz posebnog oblika plemenske organizacije pod političkim vođstvom, ali ne i pod vlašću crkve.
(7) Odnos prema vlasti. Budući da se vlast doživljava kao autohtona,
domaća, „naša“, „(o)dsustvo etničke i kulturne distance, mala ili
savladiva statusna i ekonomska distanca – u poređenju sa drugim
i drugačijim istorijskim aranžmanima – učiniće da je komunikacija između običnog člana zajednice i vlasti odnosno nosioca
vlasti jednostavna, neformalna i često vrlo racionalna“.
(8) Klijentelizam. Očekivanja od vlasti svode se na razmjenu usluga
po „osobitom klijentelističkom modelu“.
(9) Egalitarnost društva. Crnogorsko društvo je pretežno egalitarno
– svi članovi zajednice su jednaki. („Upravljačke uloge, mjesto u
aparatu vlasti, glavni osnov sticanja ekonomskih prednosti.“)
(10)Aktuelni rascjepi. Tranziciona dešavanja od 1990. godine državu
suočavaju sa tri rascjepa: socijalno-ekonomskim, etničkim i rascjepom po pitanju odnosa Srbije i Crne Gore (Jovanović i Marjanović, 2002: 15-18).
Crna Gora bi se mogla opisati i kao dobar primjer tzv. statusnog društva – nasuprot tzv. kontraktnim, ili ugovornim društvima97. U tom elementu statusnosti dijelom i jeste ključ problema. Naime, u statusnim društvima porodične veze pojavljuju se kao osnovne determinante ne samo sfere
privatnog, već i javnog života. Dominacija privatne nad javnom sferom – u
pogledu prioriteta, ali i u pogledu obrazaca funkcionisanja – snažno utiče na oblik političke kulture (koju bismo najsažetije mogli definisati i kao
odnos do javnog) na nekom prostoru, samim tim što utiče na orijentacije
građana prema javnoj vlasti.
Pišući o problemima razvoja civilnog društva u Hrvatskoj, G. Bežovan
(2005) poziva se na Banfieldovu (1958) teoriju amoralnog familizma. Po
Bežovanovom mišljenju, amoralni familizam jedna je od osnovnih prepreO tome piše M. Podunavac (2008) u knjizi Politička kultura i politički odnosi: „Jedan od prvih pokušaja identifikacije ova dva tipa društva nalazimo u radu H. Maine/a,
koji izlaže tezu da proces političkih promena i modernizacije uključuje promene od statusnih ka ugovornim društvima. Osnovno je obeležje statusnih društava da su individualna prava i dužnosti zasnovani na bazi porodičnih i plemenskih odnosa i da osnovni ton
takvim društvima daje svest individue o specijalnim i osobenim vezama koje svako ima
sa svakim. S druge strane, kontraktna društva zasnovana su na teritorijalnim odnosima,
a odnosi među individuama su sekularne i ugovorne prirode i zasnovani su na univerzalnim standardima i normama (str. 145).“
97
114
Olivera Komar
ka za razvoj civilnog društva u Hrvatskoj. Smatramo da bi ova zanimljiva
teza svoju primjenjivost mogla naći i na prostorima van Hrvatske, na primjer u Crnoj Gori – možda čak naročito u Crnoj Gori – pa ćemo u daljem
tekstu posvetiti pažnju njenoj elaboraciji.
Teorija amoralnog familizma nastala je kao proizvod istraživanja, sprovedenog u periodu 1954–1955. godine, među stanovnicima jednog malog
naselja na jugu Italije, koji autor naziva Montegranom98. Banfielda je fascinirao vrlo neobičan, odbojan odnos koji stanovnici Montegrana imaju prema
svemu što je zajedničko i javno. Ono što je autora najviše začudilo jeste potpuni nedostatak volje da se učini bilo kakvo dobro za cjelokupnu populaciju. Stanovnici Montegrana bili su zainteresovani isključivo za svoje privatne
poslove i napredak sopstvene uže porodice; ništa zajedničko i javno nije ih
interesovalo, osim kao prilika da obezbijede određenu ličnu (ili porodičnu)
korist. Svojevrsni cinizam predstavljala je opšteprihvaćena pretpostavka da
bi svi uradili isto, koja je Banfieldovim sagovornicima služila kao opravdanje
za pasivan odnos prema kolektivnim problemima. Štaviše, svako interesovanje za javno percipirano je kao sumnjivo, što veoma dobro ilustruje odlomak
iz jednog od intervjua koji je Banfield vodio sa stanovnicima Montegrana:
If I decided that I wanted to do something for Montegrano, I would enter
my name on the list at election time, and everyone would ask, ’Why does he
want to be mayor?’ If ever anyone wants to do anything, the question always
is: what is he after?99 (Banfield, 1958: 98).
U ovom društvu javnim poslovima bave se samo oni koji su za to plaćeni, dok se svaki vid interesovanja privatnog lica za neki javni posao doživljava kao neprirodan, pa i nepriličan, a bilo kakva revnost i strast prema
nečemu zajedničkom – kao prevara (Banfield, 1958: 87). Čak i kontrola
javnih poslova smatra se isključivom nadležnošću nosilaca javnih funkcija,
što je jedan od razloga zbog čega se građansko društvo ne može konstituisati. A nosioci javnih funkcija, piše dalje Banfield, ne identifikuju se ni
na koji način sa ustanovom u kojoj rade, te se zapravo neće pretjerano ni
brinuti, ni truditi.
Naselje pod tim imenom ne postoji; dajući fiktivno ime naselju, autor studije pokušao je da osigura anonimnost svojih sagovornika iz gradića u kome je istraživanje vršeno.
99
„Ukoliko bih odlučio da želim da uradim nešto za Montegrano, kandidovao bih se
na izborima, a onda bi svi pitali: ’Zašto on želi da bude gradonačelnik?’ Kada bilo ko želi da
učini bilo šta, pitanje je uvijek isto: ’Šta on zapravo hoće da dobije?’” (prevod O.K.) (Ovo
neodoljivo podsjeća na tipično crnogorsko pitanje: „Šta on ima od toga?” – prim. O.K.)
98
115
Jedna rečenica koju prenosi poznati časopis The Economist u tekstu o
savremenim problemima u javnom sektoru u Italiji, sa akcentom na obrazovanju, vrlo slikovito sažima zaključak do koga je Banfield došao u svom
istraživanju: “Banfield argued that Italian family bonds are so tight that
they prevent people from coming together to create outcomes that benefit
a larger number”100 (Anon., 2011). Ovaj se fenomen, naglašava Banfield, u
Montegranu pojavljuje u svom gotovo idealnotipskom obliku, no njegovi
simptomi mogu se uočiti u mnogim društvima, uključujući i zapadne demokratije (Banfield, 1958: 11).
Po našem mišljenju, Banfieldova studija može biti relevantna za Crnu
Goru iz nekoliko razloga. Prvo, ona opisuje društvo u kojem su porodične veze izuzetno snažne, što je situacija kojom ćemo se posebno baviti u
dijelu rada u kojem ispitujemo uticaj tih veza na glasanje. Drugo, studija
predočava kako isuviše snažne porodične veze mogu proizvesti svojevrstan
ciničan odnos prema javnom, opštem i zajedničkom, što jeste pojava koja
se može primijetiti i u Crnoj Gori. Na kraju, Banfield zaključuje da suviše
snažne porodične veze, tj. obrazac ponašanja u kome su one u potpunosti
pretpostavljene širim zajednicama u političkom životu, imaju uticaj na glasanje. Imajući u vidu da je jedan od najvažnijih elemenata odnosa prema
javnom participacija građanstva, te da se ona pojavljuje u formi konvencionalne participacije, kada je riječ o glasanju, ili pak nekonvencionalne,
kada su u pitanju drugi oblici učešća u politici (potpisivanje peticija, učešće
u štrajkovima, legalnim demonstracijama i sl.), smatramo da se navedeni
Banfieldov zaključak može primijeniti i u Crnoj Gori.
Iako definisanje tipa političke kulture u Crnoj Gori nije osnovni predmet našega rada, napominjemo da niz indikatora koji su nam dostupni
iz prethodno navedenog, ali i iz drugih istraživanja, potkrepljuje teorijsko
određenje da je riječ o mješovitom tipu političke kulture, koji kombinuje
podaničke i participativne elemente.
Kada je u pitanju odnos pojedinca prema sistemu u cjelini, na raspolaganju nam je veoma indikativan nalaz iz Istraživanja evropskih vrijednosti101 (EVS –European Values Survey), koje je sprovedeno 2008. godine, a
„Banfield je zaključio da su porodične veze u Italiji toliko snažne da sprečavaju
ljude da se povezuju po drugim osnovama i rade na zajedničkom dobru.” (prevod O.K.)
101
European Values Survey (istraživanje vrijednosti Evrope), kros-nacionalno longitudinalno istraživanje osnovnih vrijednosti stanovništva različitih evropskih država,
inicirano je 1970. godine od strane tada neformalne grupe akademika koji su smatrali da
treba pratiti razvoj i promjene u vrijednostima i stavovima stanovnika Evrope. Kasnije će
100
116
Olivera Komar
obuhvatilo je gotovo sve države koje se nalaze na teritoriji Evrope, uključujući i Crnu Goru. Naime, jedno od pitanja koje je postavljeno u ovom
istraživanju bilo je: „Koliko ste ponosni što ste građanin Crne Gore?“102
Jedno pitanje svakako nije dovoljan osnov za cjelovitu analizu političke
kulture na nivou sistema. Ipak, taj nedostatak u određenoj mjeri nadomještava činjenica da smo u mogućnosti da uporedimo podatke za 28 država
te da ovo pitanje na veoma efikasan način sublimira afektivne i orijentacije
u stavovima građana prema sopstvenoj državi. Ono je dovoljno ako fokus
istraživanja ne stavimo samo na političku kulturu, već nastojimo da utvrdimo određene trendove koji su indikativni kada je riječ o uticaju političke
kulture na opredjeljivanje birača.
U tom cilju, dostupne podatke organizovali smo u tri cjeline. Prvu cjelinu čini tzv. referentna grupa zemalja, tj. zemlje koje su stare članice Evropske
unije, za koje se smatra da imaju relativno visok nivo participativne političke
kulture. Drugu cjelinu čini tzv. grupa novih članica EU. Riječ je o državama
ova grupa prerasti u fondaciju pod nazivom European Values Study Group, koja sprovodi
i koordinira istraživanje o kojem je ovdje riječ.
Prvo istraživanje sprovedeno je 1981. godine, uoči prvih izbora za Evropski parlament, a obuhvatilo je 10 evropskih država. Prvobitni ciljevi istraživanja bili su da se
utvrdi: da li Evropljani dijele zajedničke vrijednosti; da li se ove vrijednosti mijenjaju i u
kom pravcu; da li hrišćanske vrijednosti dominiraju i u kojoj mjeri, te koje su implikacije
evropskog ujedinjenja. Otada su sprovedena još dva istraživanja koja su koristila jedinstvenu metodologiju, s tim što je proširivan broj država učesnica (1990. godine, istraživanjem su obuhvaćene 32 države, 2000. godine, 36 država). Od samog početka, istraživanju
su se priključile i neevropske države, kao što su SAD i Kanada, gdje su građani ispitivani
po identičnoj metodologiji.
Takav postupak omogućio je izgradnju vrijedne baze uporednih i uporedivih podataka, što je otvorilo vrata stvaranju bogate naučne literature koja prati dinamiku transformacije savremene kulture i vrijednosti na teritoriji Evrope i svijeta. Ovom prilikom
pomenućemo samo poznatu teoriju Ronalda Ingleharta (1977) o postmaterijalističkoj
promjeni vrijednosti u savremenom društvu; teorija se bavi promjenom vrijednosnog sistema poslijeratnih generacija u razvijenim zapadnim državama, a bazirana je upravo na
podacima dobijenim putem ovog istraživanja.
Četvrto istraživanje, započeto 2008. godine, uključiće do sada najveći broj država sa
teritorije Evrope, kao i neke neevropske države. Po prvi put, poziv da se priključi ovom
vrijednom naučnom poduhvatu dobila je i Crna Gora. Pored nje, istraživanje će obuhvatiti: Albaniju, Jermeniju, Austriju, Azerbejdžan, Bjelorusiju, Belgiju, Bugarsku, Hrvatsku,
Kipar, Češku, Dansku, Estoniju, Finsku, Francusku, Gruziju, Njemačku, Veliku Britaniju, Grčku, Mađarsku, Island, Irsku, Italiju, Letoniju, Litvaniju, Luksemburg, Makedoniju,
Maltu, Moldaviju, Holandiju, Norvešku, Poljsku, Portugal, Rumuniju, Rusiju, Srbiju, Slovačku, Sloveniju, Španiju, Švedsku, Švajcarsku, Tursku i Ukrajinu.
102
Pitanje je, naravno, bilo prilagođeno svakoj zemlji u kojoj je vršeno istraživanje.
117
koje su prošle transformaciju političkog sistema, socijalističko uređenje zamijenile kapitalističkim i u kojima je, s obzirom na njihov prijem u Evropsku
uniju, institucionalni dio transformacije priveden kraju (barem deklarativno). Treću grupu čine države sa teritorije bivše Jugoslavije (osim Slovenije,
koja je priključena drugoj grupi), koje čekaju svoj prijem u EU i koje se, samim tim, smatraju državama u kojima je transformacija još uvijek u toku.
Dakle, kao kriterijum za podjelu na grupe uzeli smo strukturni segment političkog sistema. Polazeći sa stanovišta da je odnos prema političkom sistemu
kao cjelini jedan od gradivnih elemenata političke kulture (Almond, 2000),
možemo pogledati u kojoj mjeri između ove tri grupe država postoji razlika,
odnosno – da li je promjena društvene strukture dovela do promjene političke kulture u dimenziji odnosa prema sistemu kao cjelini.
Rezultati prikazani u Tabeli 11 govore da, u slučaju država starih članica Evropske unije, prosječan procenat građana koji su veoma ponosni što
su građani svoje zemlje iznosi 48.5%, dok je u slučaju država novih članica
ovaj procenat niži – 38.8%. Na istom je nivou i prosječni procenat u državama bivše Jugoslavije – 40.1%. U Crnoj Gori taj je procenat još niži – svega
je 34% onih koji su veoma ponosni što njeni građani.
Na osnovu podataka iz Tabele 11 možemo izvesti nekoliko preliminarnih zaključaka:
(1) Transformacija političke kulture u dimenziji odnosa prema sistemu kao cjelini dešava se znatno sporije nego transformacija strukturnog segmenta političkog sistema – o tomu govori sličan prosjek
novih članica EU i država koje su proistekle iz, njima srodnog,
postsocijalističkog strukturno-kulturnog miljea.
(2) Najniže vrijednosti (procenat) imaju države koje karakteriše visoka političko-etnička podijeljenost, bez obzira na strukturno uređenje. Izuzetak je Njemačka, kod koje se niska vrijednost može
objasniti istorijskim razlozima, kao i Holandija, gdje objašnjenje
treba tražiti u kulturološkoj sferi.
(3) Crna Gora ima izrazito nisku vrijednost identifikacije sa političkim sistemom, operacionalizovane kroz „ponos na pripadnost državi“ (34%). Razloge treba tražiti prvenstveno u izraženoj etničkoj
podijeljenosti i visokoj polarizaciji društva.
(4) Ukoliko ovaj indikator uzmemo kao relevantan za onu dimenziju
političke kulture koju čini odnos prema sistemu kao cjelini, možemo zaključiti da Crna Gora ima relativnu nisku vrijednost, a
samim tim i nisku ocjenu u ovoj dimenziji političke kulture.
118
Olivera Komar
Tabela 11: Odnos prema političkom sistemu kao cjelini
%
Stare članice EU
Austrija
Belgija
Danska
Francuska
Njemačka
Grčka
Irska
Italija
Luksemburg
Holandija
Portugal
Španija
Velika Britanija
Prosjek
Nove članice EU
Bugarska
Češka
Estonija
Mađarska
Letonija
Litvanija
Poljska
Rumunija
Slovačka
Slovenija
Prosjek
Bivša Jugoslavija
Bosna i Hercegovina
Hrvatska
Crna Gora
Srbija
Makedonija
Prosjek
Ukupno
Koliko ste ponosni što ste građanin svoje države?
Total
veoma
Ponosan
nisam
nisam
ponosan
ponosan
uopšte
ponosan
47.7
41.6
6.9
3.9
100.0
29.4
58.2
10.1
2.2
100.0
49.2
41.6
8.4
0.8
100.0
37.0
53.8
7.1
2.0
100.0
20.4
55.4
17.9
6.3
100.0
66.9
27.7
4.2
1.1
100.0
77.4
21.3
0.9
0.4
100.0
45.9
41.5
9.9
2.7
100.0
51.6
40.1
5.5
2.8
100.0
28.3
57.8
11.3
2.6
100.0
65.2
29.7
3.8
1.3
100.0
57.2
35.4
4.5
2.9
100.0
54.1
37.0
7.0
1.9
100.0
48.5
41.6
7.5
2.4
100.0
34.3
46.2
16.2
3.3
100.0
32.8
51.2
14.2
1.7
100.0
37.7
43.8
13.6
4.9
100.0
36.1
49.1
12.4
2.4
100.0
32.3
46.2
17.4
4.0
100.0
22.6
49.7
20.6
7.1
100.0
50.3
45.4
3.8
0.5
100.0
38.4
47.9
11.1
2.6
100.0
40.7
50.4
7.7
1.3
100.1
62.8
30.7
5.5
1.0
100.0
38.8
46.1
12.3
2.9
100.0
29.1
31.5
28.2
11.2
100.0
41.8
48.3
8.5
1.4
100.0
34.0
48.6
11.9
5.5
100.0
42.5
42.9
11.5
3.1
100.0
53.3
35.2
6.0
5.5
100.0
40.1
41.3
13.2
5.3
100.0
42.5
43.0
11.0
3.5
100.0
Izvor: (EVS, 2008)
119
Sljedeća dimenzija koja nas interesuje jeste odnos građana prema nosiocima input funkcija političkog sistema koje utiču na artikulaciju i agregaciju političkih interesa.
Iz EVS-a možemo dobiti podatke o orijentacijama građana prema tri
input subjekta: medijima, političkim partijama i sindikatima. Države ćemo
grupisati po istom kriterijumu (kao u prethodnom primjeru) i pogledati da
li se komparativnom metodom može doći do određenih zaključaka kada je
u pitanju Crna Gora.
Tabela 12: Odnos prema nosiocima input funkcija
u političkom sistemu
%
Stare članice EU
Austrija
Belgija
Danska
Francuska
Njemačka
Grčka
Irska
Italija
Luksemburg
Holandija
Portugal
Španija
Velika Britanija
Prosjek
Nove članice EU
Bugarska
Češka
Estonija
Mađarska
Letonija
Litvanija
Poljska
Rumunija
Slovačka
Slovenija
Prosjek
Veoma veliko i veliko povjerenje u:
štampu
sindikate
političke partije
35.3
41.5
38.7
38.4
30.4
22.1
41.6
28.5
48.9
39.7
58.3
37.1
15.7
36.6
25.7
33.6
34.4
22.8
47.2
54.2
36.3
43.5
35.8
62.0
39.6
29.4
48.4
57.4
41.9
37.4
22.6
54.7
30.1
57.8
49.9
43.6
36.7
29.6
41.5
10.6
29.6
42.8
24.6
49.7
53.1
31.1
35.9
41.9
52.6
37.2
14.8
20.4
43.6
16.4
12.1
16.9
32.0
13.5
39.7
31.8
23.1
17.4
13.5
22.7
8.8
16.2
12.1
9.6
14.3
9.1
11.7
17.8
25.5
23.0
14.8
120
Olivera Komar
Bivša Jugoslavija
Bosna i Hercegovina
28.0
31.5
12.2
Hrvatska
Crna Gora
Srbija
Makedonija
Prosjek
Ukupno
14.9
20.6
11.1
47.8
24.5
33.6
17.1
23.3
12.4
34.7
23.8
34.2
7.2
16.0
6.2
34.3
15.2
17.6
Na osnovu podataka prikazanih u Tabeli 12 možemo zaključiti sljedeće:
(1) U zemljama starim članicama EU građani najviše povjerenja imaju u radničke sindikate, pa onda u štampu.
(2) Političke partije uživaju najmanje povjerenje građana, bez obzira
na grupu koju posmatramo.
(3) U državama bivše Jugoslavije koje nisu sastavni dio EU najniže je
povjerenje u sva tri input subjekta (u odnosu na druge dvije grupe
država).
(4) U Crnoj Gori povjerenje u sva tri posmatrana subjekta znatno je
ispod evropskog prosjeka.
(5) U Crnoj Gori je nivo povjerenja u input subjekte političkog sistema viši nego u Srbiji i Hrvatskoj, a niži nego u BiH i Makedoniji.
Za određenje političke kulture jednako je važan odnos pojedinca prema nosiocima output funkcija političkog sistema. Podaci EVS-a omogućavaju nam uvid u distribuciju povjerenja u sljedeće institucije koje predstavljaju državu: vojsku, policiju, skupštinu, pravosudni sistem i vladu i
državnu upravu.
Tabela 13: Povjerenje u output subjekte
političkog sistema
%
Stare članice EU
Austrija
Belgija
Danska
Francuska
vojsku
42.5
51.5
71.5
72.9
Veoma veliko i veliko povjerenje u:
policiju
skupštinu pravosudni
sistem
68.1
71.4
90.8
75.4
29.9
42.4
69.9
51.7
63.6
51.1
87.1
55.5
vladu i
državnu
upravu
18.3
31.5
55.0
34.7
121
Njemačka
Grčka
Irska
Italija
Luksemburg
Holandija
Portugal
Španija
Velika Britanija
Prosjek
Nove članice EU
Bugarska
Češka
Estonija
Mađarska
Letonija
Litvanija
Poljska
Rumunija
Slovačka
Slovenija
Prosjek
Bivša Jugoslavija
Bosna i Hercegovina
Hrvatska
Crna Gora
Srbija
Makedonija
Prosjek
Ukupno
55.8
72.3
73.4
73.7
55.9
52.1
77.2
57.3
89.9
65.1
43.0
33.3
60.1
40.5
60.2
71.2
62.1
76.2
69.5
68.3
58.4
43.7
46.8
37.0
41.1
73.6
48.4
57.3
70.4
55.0
72.2
75.7
74.5
68.9
77.9
68.6
69.5
72.2
32.7
42.6
68.9
51.5
53.6
45.6
56.8
54.8
53.7
67.2
52.7
54.3
36.6
44.3
34.5
58.8
45.7
56.9
34.8
32.2
49.0
33.6
68.3
46.9
39.8
48.7
23.3
43.9
11.3
17.0
28.7
20.7
20.1
14.3
19.1
24.0
50.8
46.5
25.3
26.0
11.7
36.2
12.3
48.8
27.0
32.0
52.5
50.7
50.4
36.0
69.2
53.8
47.6
42.7
41.3
54.0
17.6
34.9
54.7
38.3
43.7
25.3
43.0
41.5
34.9
47.3
38.1
38.9
19.5
43.9
24.5
37.7
32.9
41.7
27.1
23.1
37.6
27.5
67.7
47.5
29.4
34.8
19.3
34.9
13.4
21.2
36.3
16.8
21.1
24.7
21.9
24.7
52.6
41.2
27.4
20.8
13.8
38.8
14.5
51.8
27.9
30.1
Šta možemo da zaključimo?
(1) Postoji razlika u povjerenju u institucije vlasti između grupe država koje smo uzeli kao referentne za participativnu političku kulturu i ostale dvije grupe – to povjerenje je na mnogo višem nivou
kod građana prve grupe država.
(2) Između druge i treće grupe država – država novih članica EU i
država bivših članica SFRJ – razlika je nešto manja, s tim što građani treće grupe imaju niže povjerenje u institucije u odnosu na
građane ostalih grupa.
122
Olivera Komar
(3) Građani treće grupe najmanje povjerenja imaju u skupštinu i vladu, a najviše u vojsku i policiju.
(4) U Crnoj Gori je povjerenje u vojsku ispod prosjeka grupe kojoj
pripada, povjerenje u policiju je na nivou prosjeka, dok je povjerenje u skupštinu i pravosudni sistem i vladu iznad tog prosjeka.
Dakle, kada je u pitanju ocjena političke kulture, Crna Gora bi dobila
srednje vrijednosti – niže u odnosu na zemlje EU, a više, u najvećem broju
dimenzija, u odnosu na većinu država regiona.
Naposljetku, ispitaćemo treći, najvažniji segment političke kulture –
pitanje odnosa pojedinca prema sopstvenim obavezama i sopstvenoj ulozi
u odnosu na politički sistem. Za to ćemo koristiti tri indikatora: odnos prema vlasti, samoodređenje u odnosu na kolektiv i percepcija odgovornosti.
U narednih nekoliko tabela prikazani su rezultati do kojih smo u našem
istraživanju došli.
Tabela 14: Odnos prema vlasti103
Tvrdnja
Vlast treba stalno kritikovati kako bi bila
bolja.
Vlast se mora poštovati
ma kakva ona bila.
Nikada se ne smije dozvoliti ljudima na vlasti
da misle kako su oni
uvijek u pravu.
Ko je na vlasti, taj je
uvijek u pravu.
U potpunosti Uglavnom Uglavnom Uopšte se
se slažem
se slažem
se ne
ne slažem
slažem
38.8
36.4
19
5.9
Ukupno
100.0
16.8
33.4
24.4
25.4
100.0
37.2
38.7
16.3
7.8
100.0
7.7
18.8
32.7
40.8
100.0
U Tabeli 14 data je distribucija odgovora na niz pitanja o odnosu prema vlasti. Možemo govoriti o dva karakterna profila ispitanika: oni koji
vlast smatraju neprikosnovenom i oni koji imaju instrumentalan doživljaj
vlasti – podanici i participanti. Participanata (uslovno rečeno) ima između
50 i 75%, a neparticipanata između 25 i 50%. Iako ovaj podatak, naizgled,
Tvrdnje na osnovu kojih su kreirane skale za mjerenje odnosa prema vlasti, kolektivizam i odgovornost, preuzete su iz istraživanja koje je objavljeno u okviru studije
Svjetovi vrijednosti (Đukanović i Bešić, 2000).
103
123
djeluje povoljno, mi bismo ponudili nešto drugačiju interpretaciju. Naime,
oko trećine ispitanika nedvosmisleno je potvrdilo da smatraju da se vlast
ne dovodi u pitanje, bez obzira na to na koji način djeluje. To znači da se,
po Almondovoj tipologiji, gotovo jedna trećina ispitanika može smatrati
potpunim podanicima. S druge strane, to ne znači da su preostali ispitanici
participanti, već samo da, na nivou stavova, dozvoljavaju mogućnost scenarija u kome vlast treba kritikovati. Važno je istaći da prag tolerancije na
takav scenario nije obuhvaćen ovim pitanjem.
Prije nego što donesemo konačne zaključke, pogledaćemo i distribuciju odgovora na pitanja u okviru još dvije skale: (1) kolektivizam vs. individualizam, i (2) preuzimanje odgovornosti vs. fatalizam. Objasnićemo
zašto su ove dvije skale važne za određivanje tipa političke kulture.
Kako ističe M. Vasović (1998), efekat resocijalizacije u periodu tranzicije odnosi se mnogo više na specifična politička opredjeljenja ideološke
prirode nego na opštije elemente političke svijesti, koji su kulturno uslovljeni vrijednostima i identifikacijama (str. 107). Drugim riječima, moguće
je da elementi koji su bili imanentni dominantnoj političkoj svijesti u socijalizmu opstanu i nastave da egzistiraju i u periodu tranzicije. Tezu da ljudi
imaju ideološki konzistentne stavove opovrgava, još 1964. godine, Philip
Converse. U članku “The Nature of Belief Systems in Mass Publics“��
(1964),
koji se ��
smatra jednim od najznačajnijih, ali i najkontroverznijih radova u
oblasti uvjerenja masa, Convers uvodi novi koncept – sistem uvjerenja104,
kojim zamjenjuje koncept ideologije: “We
��
define a belief system as a configuration of ideas and attitudes in which the elements are bound together by
some form of constrain or functional interdependence”105 (p. 207). Prateći
neke od zaključaka autora mičigenskog modela glasanja, Convers je sproveo
istraživanje sa ciljem da odgovori na pitanje kakav odnos postoji između
uvjerenja birača i ideologije (ideološke skale). Pretpostavka je bila da birači
imaju koliko-toliko konzistentne stavove na osnovu kojih se opredjeljuju,
a koji se nalaze unutar određenog raspona ideološke ljestvice. Nalazi su,
međutim, bili bitno drugačiji – ispitanici su pokazali veliku nedosljednost
u pogledu ideoloških opredjeljenja i imali potpuno nekonzistentne stavove.
Na osnovu dobijenih rezultata, Convers je izdvojio pet kategorija birača:
Convers koristi termin belief system. U nedostatku ustaljenog prevoda ovoga termina, koristićemo izraz sistem uvjerenja.
105
„Definisaćemo sistem uvjerenja kao konfiguraciju ideja i stavova čiji su elementi
međusobno povezani i ograničeni nekom vrstom funkcionalne međuzavisnosti.” (Prevod
O.K.)
104
124
Olivera Komar
(1) birači koji su politički informisani i koji svojim stavovima prate
konzistentno i smisleno ideološku skalu;
(2) birači koji su blizu političke informisanosti, ali više intuitivno prate ideološku skalu;
(3) birači koji se povode za grupnim interesom, tj. koji svoje stavove
definišu u odnosu na stavove partije ili kandidata koga smatraju
zaštitnikom interesa grupe kojoj pripadaju;
(4) birači koji vlast podržavaju, odnosno napadaju po inerciji, bez
mnogo razumijevanja političkih procesa; i
(5) birači koji „nemaju nikakav ideološki sadržaj“, tj. imaju politički
potpuno nekonzistentne stavove.
Kasniji kritičari dovode u pitanje pretpostavku da građani uopšte imaju ideološki konsonantna uvjerenja, ističući da su političke partije i kandidati ti koji bi trebalo da imaju jasno definisane i dosljedne stavove u odnosu
na koje će se građani orijentisati. Conversovi nalazi za nas ipak ostaju važni
jer dokazuju da je moguće da isti pojedinac baštini ne samo nedovoljno
konzistentne, već i teorijski protivurječne vrijednosti i stavove. Na primjer,
moguće je da se neko zalaže za slobodno tržište, a da istovremeno smatra
da vlada treba da vodi protekcionističku politiku kada su u pitanju domaći
proizvodi, ili pak zagovara niske poreze i visoka socijalna davanja. Imajući u vidu Conversove nalaze, nastojali smo da definišemo socio-političke
strukturne profile naših birača u odnosu na tri dimenzije koje su značajno
određivale političku kulturu u prethodnom sistemu. To
��
su:
(1) odnos prema vlasti;
(2) odnos prema kolektivitetu; i
(3) filozofska orijentacija pojedinca u odnosu na odgovornost za sopstvenu sudbinu.
Za analizu odgovora ispitanika koristili smo faktorsku analizu sa rotacijom u odnosu na tvrdnje iz Tabele 14. Rezultate možemo vidjeti u Tabeli
15: prvi faktor, koji smo nazvali podanicima, iscrpljuje 21.35% varijanse;
drugi faktor, kritičari – 19.16% varijanse; treći faktor, individualisti – 18.8%.
To znači da model kumulativno iscrpljuje 59.32% uzorka.
125
Tabela 15: Tri faktora orijentacije prema političkom sistemu
Da li se slažete sa sljedećim tvrdnjama:
Vlast treba stalno kritikovati kako bi
bila bolja.
Vlast se mora poštovati ma kakva ona
bila.
Nikada se ne smije dozvoliti ljudima
na vlasti da misle kako su oni uvijek u
pravu.
Ko je na vlasti taj je uvijek u pravu.
Mnogi pojedinci su srećni i zadovoljni,
iako izbjegavaju da učestvuju u
kolektivnom životu.
Čovjek ne može da bude srećan ako ne
pripada kolektivu.
Treba se ponašati onako kako to čini
većina.
Za sve što se čovjeku dešava u životu
on je sam odgovoran.
Čovjek treba stalno da se trudi
da vlastitim zalaganjem mijenja i
prilagođava okolinu sebi.
Podanici
-.093
Komponente
Kritičari
Individualisti
.774
.170
.661
-.256
.273
-.085
.772
.095
.761
.050
-.243
-.067
.083
.748
.572
.520
-.158
.742
.149
-.058
-.017
.086
.748
.100
.319
.652
Tabela 16: Komunaliteti
Vlast treba stalno kritikovati kako bi bila bolja.
Vlast se mora poštovati ma kakva ona bila.
Nikada se ne smije dozvoliti ljudima na vlasti da misle
kako su oni uvijek u pravu.
Ko je na vlasti taj je uvijek u pravu.
Mnogi pojedinci su srećni i zadovoljni, iako izbjegavaju
da učestvuju u kolektivnom životu.
Čovjek ne može da bude srećan ako ne pripada kolektivu.
Treba se ponašati onako kako to čini većina.
Za sve što se čovjeku dešava u životu on je sam
odgovoran.
Čovjek treba stalno da se trudi da vlastitim zalaganjem
mijenja i prilagođava okolinu sebi.
Inicijalno
1.000
1.000
Ekstrakcija
.636
.577
1.000
.611
1.000
.644
1.000
.567
1.000
1.000
.623
.576
1.000
.567
1.000
.537
Metod ekstrakcije, matrica osnovnih komponenti
126
Olivera Komar
Na prvom faktoru su podanici. Oni imaju izrazita opterećenja vrijednosti na sva tri nivoa: odnose se sa strahopoštovanjem prema svim organima vlasti; smatraju da se ne treba izdvajati iz kolektiva i prilagođavaju
se volji većine; fatalistički gledaju na svoj život, a samim tim i na položaj
subjekta političkog sistema. Riječ je o ispitanicima koji visoko vrednuju
prilagođavanje postojećem stanju. Sve navedeno odgovara tipu političke
kulture koji, kako smo već naveli, karakteriše „pasivan, promatrački i fatalistički“ (Knežević, 2007: 80) odnos prema vlasti.
Možda bi bilo za očekivati da se faktor 2 i 3 spoje, tj. da se na istom
faktoru nađu oni koji baštine vrijednosti individualizma i sebe vide kao
aktivnog učesnika u donošenju odluka koje određuju njihov život, i oni
koji zagovaraju kritiku vlasti. Međutim, naše istraživanje to nije pokazalo.
Jedan profil čine oni koji zagovaraju kritiku vlasti, dok drugi profil čine oni
koji koji baštine individualističke i egoističke vrijednosti. Teorijski gledano,
kritika vlasti i individualistička ideologija imanentne su zapadno-liberalnoj političkoj kulturi. Ali, kao što vidimo iz modela, u slučaju Crne Gore
one su za sada razdvojene.
Ovi podaci empirijski potkrepljuju teorijsko određenje političke kulture u Crnoj Gori kao mješovite, podaničko-participativne.
Na kraju ovoga dijela, ponudićemo još jedan način određenja političke
kulture u Crnoj Gori, oslanjajući se na značajnije radove iz ove oblasti. Naime, jasno je da bez podrške u vidu demokratske političke kulture demokratske institucije nemaju mnogo šansi za uspjeh, ili se, čak, izvrću u svoju suprotnost. Međutim, definicija političke kulture je višedimenzionalna pa zato
nije lako generalizovati zaključke, kako ističu Klingemann, Fuchs i Zielonka
u knjizi Demokratija i politička kultura u istočnoj Evropi (2006: 3). Na osnovu
niza indikatora koji su uključeni u Istraživanje vrijednosti svijeta i Istraživanje
vrijednosti Evrope106, autori razvijaju indeks demokratske kulture.
Ovaj indeks sastoji se od nekoliko indikatora kojima se mjeri podrška
demokratskom upravljanju i niza indikatora kojima se mjeri podrška autokratskom upravljanju, a koji su pretočeni u jednostavnu formulu: (democracy – autocracy = ((a+b) – (c+d)). Kao indikatori su poslužile sljedeće
tvrdnje (Klingemann, Fuchs, & Zielonka, 2006: 18):
a)Opisaću različite tipove političkih sistema i molim da za svaki odgovorite šta o njemu mislite kao o načinu upravljanja našom državom. Za
svaki možete odgovoriti je li veoma dobar, dobar, loš, veoma loš: Imati demokratski politički sistem.
106
World Value Survey i European Value Survey.
127
b)Pročitaću neke tvrdnje ljudi o demokratskom političkom sistemu.
Odgovorite da li se slažete potpuno, slažete se, ne slažete se, ili se uopšte ne
slažete: Demokratija može imati problema, ali je bolja od bilo kojeg drugog
oblika upravljanja.
c) Opisaću različite tipove političkih sistema i molim da za svaki odgovorite šta o njemu mislite kao o načinu upravljanja našom državom. Za
svaki možete odgovoriti je li veoma dobar, dobar, loš, veoma loš: ��
Imati
moćnog vođu koji ne mora da se bavi parlamentom i izborima.
d)Opisaću različite tipove političkih sistema i molim da za svaki odgovorite šta o njemu mislite kao o načinu upravljanja našom državom. Za
svaki možete odgovoriti je li veoma dobar, dobar, loš, veoma loš: Imati vojnu vlast u državi.107
Vrijednosti skale obuhvataju raspon od +6 do -6, pri čemu vrijednosti
6 i 5 imaju snažne demokrate, od 4 do 1, slabe demokrate, 0 neodlučni, a od
-1 do -6 autokrate. Posmatrane države podijeljene su na referentne, zemlje
centralne Evrope i ostale zemlje Evrope, a dobijeni rezultati predstavljeni
su u Tabeli 17.
Tabela 17: Indeks demokratske političke kulture
Snažne
demokrate
(%)
Slabe
demokrate
(%)
Neodlučni Autokrate
(%)
(%)
N
Referentne države
USA
Norveška
Zapadna Njemačka
44
60
56
49
36
41
4
2
2
3
2
1
1,360 (88)
1,097 (97)
969 (95)
Centralna Evropa
Istočna Njemačka
Poljska
Češka
Slovačka
Mađarska
Rumunija
Bugarska
32
30
33
34
42
28
11
64
64
62
60
51
58
68
3
8
3
3
3
6
9
1
8
2
3
4
8
12
939 (93)
823 (75)
1,017 (89)
959 (88)
540 (83)
917 (74)
644 (60)
Stavke preuzete iz originalnog upitnika za Istraživanje vrijednosti Evrope – 2008,
prevod O.K.
107
128
Olivera Komar
Evropa
Estonika
27
63
6
4
855 (84)
Letonija
10
76
8
6
970 (81)
Litvanija
7
75
11
7
658 (68)
Bjelorusija
10
67
11
12
1,364 (65)
Ukrajina
7
67
13
13
1,351 (48)
Rusia
4
54
16
26
1,210 (59)
Izvor: (�EVS Survey, Figure in parethesis: percentage of total sample, 1999,
navedeno u��
Klingemann, Fuchs, & Zielonka, 2006: 5)
Ako identičan postupak primijenimo na podacima za Crnu Goru koji
su nam dostupni iz Istraživanja vrijednosti Evrope, dobićemo rezultate koji
predstavljaju empirijsku potvrdu naših prethodnih navoda:
Tabela 18: Demokratska politička kultura u Crnoj Gori
Crna Gora
Snažne
demokrate
(%)
8.7
Slabe
demokrate
(%)
67.2
Neodlučni
(%)
Autokrate
(%)
N
13.5
10.7
1,516
Na osnovu podataka iz Tabele 18, možemo vidjeti da je procenat stanovništva u Crnoj Gori koji preferira autokratski način upravljanja na nivou zemalja kao što su Bjelorusija, Ukrajina, Rumunija i Bugarska. Takođe
uočavamo da Crna Gora, poslije Rusije, ima najveći procenat politički ambivalentnog stanovništva (13.5% ispitanika), a da je prema procentu snažnih i slabih demokrata najbliža Bugarskoj.
Kakva politička kultura, dakle, karakteriše savremenu Crnu Goru?
Dostupna empirijska građa potkrepljuje tezu o mješovitom tipu podaničko-participativne političke kulture. Kada su u pitanju nivo sistema i nivo
procesa, u Crnoj Gori su vrijednosti108 znatno niže nego u razvijenijim
zemljama zapadne Evrope, no one ne odstupaju značajnije od vrijednosti
koje su izmjerene u zemljama novim članicama EU. Taj podatak govori u
prilog tezi o sporoj transformaciji političke kulture u odnosu na transformaciju političkog sistema.
Crnogorski politički sistem karakteriše nesaglasje dviju njegovih
osnovnih komponenti – političke strukture i političke kulture. Početkom
devedesetih godina prošlog vijeka započeo je proces transformacije poli108
Termin vrijednosti ovdje koristimo u statističkom smislu.
129
tičke strukture i prelazak iz socijalističkog u liberalno-demokratsko uređenje. Ova se transformacija u dužem periodu odvijala usporeno, otežana
brojnim činiocima, prvenstveno ratnim okruženjem i, kasnije, pitanjem
konstituisanja nezavisne države. Iako su procesi konstituisanja države i liberalno-demokratskog političkog poretka išli naporedo, ovaj drugi je dugo
žrtvovan u korist prvog. Podijeljenost crnogorskog društva u pogledu samostalnosti države reflektovala se na ostala društvena pitanja – posebno na
odnos građana prema vlasti, koja je dugo abolirana od odgovornosti kada
je u pitanju izgradnja elemenata demokratskog uređenja.
Razrješenje državnog pitanja učinilo je da se dominantni politički diskurs pomjeri ka problemu izgradnje državnih institucija, no, to se dogodilo
punih 15 godina od početka procesa transformacije. U tom izgubljenom
periodu mnogi odnosi moći unutar političke zajednice uspostavljeni su suprotno željenim principima participativne političke kulture koja odgovara
liberalno-demokratskom strukturnom uređenju. Tako uspostavljeni odnosi moći doprinijeli su učvršćivanju podaničkih elemenata političke kulture,
koji sada, kada je pitanje konstituisanja države riješeno, sve češće dolaze u
sukob sa željenim oblikom političke strukture.
Kada je riječ o političkoj strukturi, važno je istaći da je Crna Gora u
procesu kandidovanja za članstvo u Evropskoj uniji te da je podnošenju
kandidature prethodila evaluacija političko-pravnog poretka. On se danas
može okarakterisati kao liberalno-demokratski, odnosno, nominalno postoje svi strukturni elementi koji državu čine liberalno-demokratskom. To
se posebno odnosi na izgradnju institucija po uzoru na zapadno-evropske
modele razvijenih demokratija. U posljednjem periodu, strukturnu transformaciju političkog uređenja karakteriše i uvođenje niza novih institucija
čija je uloga učvršćivanje liberalno-demokratskog poretka i osnaživanje
principa vladavine prava. Takve su, npr.: Zaštitnik ljudskih prava i sloboda,
Uprava za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma, Uprava za antikorupcijsku inicijativu, Komisija za utvrđivanje konflikta interesa. Možemo, dakle, zaključiti da je politička struktura u Crnoj Gori transformisana
u dominantno liberalno-demokratsku.
S druge strane, uspostavljenu liberalno-demokratsku političku strukturu ne prati odgovarajući tip političke kulture – participativni. Kako je
u ovom radu već ustanovljeno, politička kultura u Crnoj Gori najbliže se
može opisati kao podaničko-participativna. To znači da je stanovništvo
podijeljeno na one koji odgovaraju podaničkom i one koji odgovaraju participativnom modelu, pri čemu se ovi drugi, budući u manjini, osjećaju
130
Olivera Komar
osujećenima i nedovoljno sposobnima da ubrzaju promjene u dominantnoj političkoj kulturi. Ova podijeljenost društva dovodi do tenzija unutar
samog sistema, ali proizvodi i određenu dinamiku.
Iako politička kultura u Crnoj Gori sadrži niz vrijednosti koje pogoduju
izgradnji liberalno-demokratskog političkog sistema, kakve su, na primjer,
suživot etničkih zajednica i tolerancija prema različitostima, dominantna
kultura ne odgovara ovom tipu političkog sistema. Navešćemo elemente političke kulture u Crnoj Gori koje smo okarakterisali kao podaničke:
(1) Slabo razvijena svijest o ulaznim funkcijama sistema. Podsjećamo,
ulazne funkcije sistema su one koje se tiču odnosa prema vlasti, a
ispoljavaju se u vidu političke socijalizacije, regrutacije, interesne
artikulacije, interesne agregacije ili političke komunikacije. U društima u kojima su ove funkcije slabe javlja se neodgovornost i neresponzivnost vlasti, što obesmišljava participativnu političku strukturu, oličenu u liberalno-demokratskom političkom sistemu.
(2) Slabo razvijena svijest o ulozi pojedinca u funkcionisanju sistema.
Ovaj elemenat političke kulture ogleda se prevashodno u izbjegavanju obaveza koje bi građanin trebalo da ispunjava, kao što su:
evaluacija rada organa vlasti, pozivanje na odgovornost, zahtjev
za zaštitu prava, interesno organizovanje i sl. ��
Pojedinac ne osjeća
da je bitan segment sistema te da od njegovog ponašanja sistem
zavisi. Na taj način, pojedinac se oslobađa individualne odgovornosti, koja je nužan elemenat liberalno-demokratskog političkog
sistema.
(3) Očekivanja od države da ima paternalistički odnos i obezbijedi uslove neophodne za život pojedinca. Ova se očekivanja pritom ne
odnose na zahtjev da država obezbijedi jednake uslove za sve, ili
pak uslove za uspješno funkcionisanje ekonomskog sistema, koji
bi onda stimulisao zapošljavanje i razvoj, od čega bi korist opet
imali svi. Ona se, zapravo, svode na zahtjeve da se država pobrine za ostvarenje pojedinačnih interesa članova društva. Stoga se
takva očekivanja često transformišu u specifičan klijentelistički
odnos, veoma zastupljen u društvima u tranziciji.
Za razvoj participativne političke kulture posebno su važni sljedeći
segmenti:
(1) Politička socijalizacija. ��
Da bi se podstakao razvoj vrijednosti
participativne političke kulture, neophodno je posvetiti pažnju
političkoj socijalizaciji u svim segmentima, posebno u osnovnom,
131
srednjem i visokom obrazovanju. U Crnoj Gori, politička socijalizacija na svim nivoima, od one koju vrši porodica do one koja
se odvija u vršnjačkim grupama i formalnim ustanovama obrazovanja, ima tendenciju njegovanja autoritarnih crta ličnosti109.
Kako je autoritarnost karakteristika podaničke, ne participativne
političke kulture, ovaj bi proces trebalo „okrenuti“ i akcenat staviti
na političko učenje – ne samo na usvajanje znanja, već i na način
na koji se to znanje usvaja. Stoga je jasno da posebnu pažnju treba
posvetiti osposobljavanju nastavnog kadra na svim nivoima obrazovnog sistema, kako bi se obezbijedilo prenošenje vrijednosti
participativne političke kulture na učenike.
(2) Pospješivanje mehanizama interesne artikulacije. Jedan od segmenata u kojima se podanička politička kultura značajno razlikuje
od participativne jeste njena slaba input strana. To znači da vlast
ne radi na osnovu inputa koje dobija od građana. Dijelom je to
zbog toga što građani sami nisu ili ne žele biti svjesni svoje moći,
ali i obaveze, da djeluju na vlast. Stoga je važno podržati svako
lokalno i interesno organizovanje, te približavanje građana i vlasti
na opštim, a ne partikularnim osnovama. Nosioci ovoga procesa
trebalo bi da budu udruženja građana, nevladine organizacije,
mediji i političke partije.
(3) Politička komunikacija. Javnu komunikaciju u Crnoj Gori
karakteriše veoma nizak stepen kulture dijaloga, za šta su, pored
političkih aktera, u velikoj mjeri zaslužni mediji. Participativna
politička kultura podrazumijeva informisanog građanina, koji,
čak i u uslovima kada nema dovoljno vremena da se o određenim
temama informiše, zna na koji način može dobiti informacije. U
Crnoj Gori su, međutim, informacije uglavnom emotivno obojene, snažno intonirane za ili protiv vlasti i vrlo rijetko pokreću
istinsku razmjenu argumenata110. Mnogo češće one obiluju ličnim
Objašnjavajući proces formiranja crta autoritarne ličnosti, M. Vasović ističe da
ono nastaje „kao posledica veoma oštrog i rigidnog postupanja roditelja prema detetu:
traženje bezuslovne discipline, naglašavanje dužnosti i obaveza, uz nedovoljno ispoljavanje ljubavi, isticanje važnosti statusa i prisiljavanje da se uzdrže od svake spontane manifestacije osećanja.“ V. U predvorju politike (Vasović, 2007: 194).
110
Shodno Katzovoj funkcionalnoj teoriji (1960), u osmišljavanju aktivnosti usmjerenih na promjenu stavova (npr., propaganda) treba imati u vidu značenja koje stavovi
imaju za pojedinca, a naročito se mora računati na: (a) potrebu čovjeka da bude prihvaćen
– transakcija pojedinačnog u opšte = stvaranje identifikacije i ukazivanje da je problem
109
132
Olivera Komar
vrijeđanjima, koja podgrijavaju emocije, ali smanjuju prostor za
bolje razumijevanje teme o kojoj je riječ. Takav medijski prostor
nepodsticajno djeluje na uključivanje informisanijih građana u
javne debate, pa se najčešće svodi na nekoliko istih ličnosti koje
polemišu o različitim temama.
(4) Kontrola kvaliteta u svim sferama javne vlasti. Kontrolom kvaliteta
posredno se jačaju kontraktivne, a slabe statusne društvene veze.
Naime, ukoliko se pojedinac ne može sakriti iza društvenih veza
ili odnosa moći, tj. mora da odgovara za kvalitet svog rada, klijentelističko-patronski odnos se faktički onemogućava.
(5) Transparentnost odlučivanja. Ovo je još jedan mehanizam za slabljenje klijentelističkih veza u društvu. Ako postoje mehanizmi
koji donošenje odluka čine transparentnim i provjerljivim, klijentelističke veze gube svoju funkciju, a kvalitet se prirodno nameće
kao prioritet.
Međutim, transformacija političke kulture uvijek je dug proces, koji
ne može biti okončan u kratkom roku. Kako smo već rekli, u Crnoj Gori
on je ne samo usporen, već i gotovo „zamrznut“ u toku petnaetogodišnjeg
perioda izgradnje nezavisne države. Izvjesno je da će i u budućnosti ovaj
proces dodatno otežavati sljedeće prepreke:
(1) Zakon malih brojeva. Mali broj stanovnika, koncentrisan na maloj teritoriji, pogoduje dominaciji neformalnih veza, koje karakter
jednog društva čine statusnim.
Osnovno je obeležje statusnih društava da su individualna prava i dužnosti
zasnovani na bazi porodičnih i plemenskih odnosa i da osnovni ton takvim
zajednički (da problemi, strahovi, nade i mržnje ne „pripadaju“ samo pojedincu), čime
se doprinosi homogenizaciji i zrijevanju svijesti o tome da se zajedničkom akcijom može
postići cilj; (b) potrebu pojedinca da se brani od saznanja i prihvatanja nekih istina o sebi
i drugima koje bi mogle povrijediti njegovu ličnost – omogućivanje pojedincu da projicira svoje strahove i nezadovoljstva ukazivanjem na krivca („žrtvenog jarca”) postojećeg
stanja; (c) potrebu pojedinca da stiče zadovoljstvo izražavanjem stavova koji su u skladu
s njegovim vrijednostima i predstavom koju ima o sebi (npr. pjevanje himne, nošenje
zastave, stranačkih simbola i sl.); i (d) potrebu pojedinca da razumije, dosegne smisao
te da ima odgovarajuću strukturu ukupnosti okoline – stvaranje određene slike svijeta
koja omogućuje pojedincu da se u njemu snalazi i nađe smisao; ta slika treba da bude
jednostavna i uravnotežena, kako bi u njoj, i uz pomoć nje, pojedinac mogao dobiti jasne
i jednoznačne uporišne vrijednosne koordinate za razumijevanje kompleksnosti situacije.
Više o Katzovoj funkcionalnoj teoriji v. u Osnovi političke psihologije (Šiber, 1998), ili u The
Functional Approach to the Study of Attitudes (Katz, 1960).
133
društvima daje svest individue o specijalnim i osobenim vezama koje svako
ima sa svakim. S druge strane, kontraktna društva zasnovana su na teritorijalnim odnosima, a odnosi među individuama su sekularne i ugovorne prirode i zasnovani su na univerzalnim standardima i normama (Podunavac,
2008: 145).
Mali broj stanovnika predstavlja, dakle, veliku smetnju transformaciji
društva od statusnog ka kontraktnom.
(2) Klijentelističko-patronski odnosi u društvu.
Among the most frequently cited factors contributing to widespread corruption in the new states are: the weak legitimacy of the formal political system
compared to the persuasive ties of family or ethnicity, the relative importance of government as a source of employment and social mobility, the existence of wealthy elites denied access to direct, formal influence on policy and in
the lack of strong commitments to the rule of general laws by either elite or
populace111 (Scott, 1969: 1142).
(3) Neodgovornost nosilaca javnih funkcija i netransparentnost donošenja odluka. Iako formalni mehanizmi za obezbjeđivanje odgovornosti javnih službenika postoje, oni se rijetko upotrebljavaju. Tako
se stvara privid nedodirljivosti javne službe i dodatno podstiče isključenost građana iz političkog procesa. Da bi se ovo stanje promijenilo, neophodno je pospješivati i činiti efikasnijim sistem kontrole
rada i transparentnosti državnog aparata na svim nivoima.
„Među najčešće pominjanim faktorima koji doprinose razvoju korupcije u novostvorenim državama su: slaba legitimacijska osnova formalnog političkog sistema u odnosu na ubjedljive familijarne ili etničke veze, relativna važnost vlade kao izvora zapošljavanja ili društvene mobilnosti, postojanje bogatih elita kojima je odbijen direktan pristup ili
formalni uticaj na politiku i nedostatak snažne predanosti vladavini prava od strane elite
ili populacije.“ (prevod O.K.)
111
Glava V:
Socijalno-demografske veze
Pretpostavke na kojima počivaju teorije koje ponašanje birača objašnjavaju socijalno-demografskim vezama mogle bi se vrlo precizno sumirati
rečenicom iz knjige Elections and Voters: A Comparative Introduction: ’’A
cross on the ballot is an implicit statement of social identity“112 (Harrop
& Miller, 1987: 173). Naime, ove teorije polaze od uvjerenja da društveni
kontekst dominantno utiče na formiranje stavova, vrijednosti ili vjerovanja
pojedinaca, koji se neposredno transformišu u njihove političke, a time i
partijske preferencije. Za koga će pojedinac/birač glasati, prema zastupnicima ovih teorija, zavisiće od toga s kojom se „strukturnom“ kategorijom,
kao što je klasa, nacija ili religija, on ili ona najviše identifikuje, ili pak od
njegovih/njenih demografskih karakteristika, npr., kojeg je pola ili starosne
dobi.
Naša je namjera bila da ovaj rad strukturiramo na način što ćemo ispitivati jedan po jedan tip moguće veze između birača i partija u Crnoj Gori
i u skladu s tim smo i organizovali empirijsku građu. No, smatramo da je,
prije nego što izložimo podatke koji se odnose na demografske i socijalne
veze, važno napraviti kratak osvrt na teorije koje su ih opisivale. To napominjemo zato što se jedan dio argumenata, izloženih u tekstu koji slijedi,
odnosi i na afektivno-habitualne veze, kojima ćemo se baviti u narednom
poglavlju ovoga rada.
Društveno-strukturne teorije glasanja113 predstavljaju prve pokušaje da
se objasni kako se birači opredjeljuju za koga će glasati na izborima. Ti
prvi pokušaji, s obzirom na nivo istraživačkih metoda dostupnih u to vrije112
O.K.)
„Kružić na glasačkom listiću implicitna je izjava o socijalnom identitetu.“ (prevod
Naziv preuzimamo od A.J. Evansa (2004), koji sve pristupe objašnjavanju ponašanja birača dijeli na društveno-strukturne, teorije racionalnog izbora, programske (proksimacione i direkcione) i ekonomske.
113
136
Olivera Komar
me, imali su veoma ograničenu eksplanatornu moć. Naime, prije nego što
su razvijene i u politikologiji upotrijebljene metode i tehnike istraživanja
javnog mnjenja koje su omogućile prikupljanje više podataka na individualnom nivou, jedini način na koji se ponašanje birača moglo pratiti bili su
tzv. ekološki pristupi. Njima su upoređivani agregatni podaci o izborima i
populaciji, koji su vrlo često preuzimani iz popisa. Ovaj način analize omogućavao je vrlo nepouzdane i neprecizne zaključke. Primjera radi – ako u
nekom naselju živi veći procenat neobrazovanih i veći broj ljudi glasa za
partiju X, to ne mora nužno da znači da za partiju X češće glasaju slabo
obrazovani birači. Opasnost da se istraživaču potkrade skrivena intervenišuća varijabla bila je velika jer je prilikom upoređivanja agregatnih, na
individualnom nivou nepovezanih, podataka mogućnost ustanovljavanja
kauzalnih odnosa između pojava nemoguća. Zato su se prvi istraživači
političkog ponašanja koji su pokušavali da odgovore, na primjer, zašto u
nekoj državi opada izlaznost birača, ili na pitanja sličnog tipa, na način što
su razne dostupne demografske podatke sa popisa ili podatke o prosječnoj
zaradi upoređivali sa rezultatima glasanja, morali zadovoljiti veoma spekulativnim i posrednim objašnjenjima.
Veliki napredak u studijama glasanja predstavlja uvođenje istraživanja
javnog mnjenja u proučavanje ponašanja birača114. Jedna od prvih studija
koja je značajno uticala na kasniji razvoj proučavanja ponašanja birača rezultirala je knjigom The People’s Choice (Lazarsfeld, Berelson, & Gaudet,
1968). Knjiga je objavljena na osnovu istraživanja sprovedenog tokom
predsjedničkih izbora u Americi, 1940. godine, a u fokusu je bio jedan
glasački distrikt u Ohaju. S obzirom na veličinu i strukturu uzorka ispitanika, ovaj distrikt nije bio reprezentativan u smislu kako će glasači na nivou
Amerike glasati, ali jeste u smislu zašto će glasati tako kako će glasati.
U ovom istraživanju prvi put su primijenjene metode koje će kasnije
postati standard u proučavanju ponašanja birača. Autori studije su u periodu od sedam mjeseci vršili panel intervjuisanje birača. Zatim su birače
koji su u posmatranom periodu mijenjali svoje mišljenje i političko opredPolitikologija kao nauka doživljava svoj procvat pedesetih godina prošlog vijeka,
pod uticajem velikog broja naučnika, posebno iz oblasti psihologije, koji u toku i nakon
Drugog svjetskog rata bježe iz Evrope u Sjedinjene Američke Države, donoseći sa sobom
i nove metode (npr., panel analiza). Te nove metode zaživljavaju i u politikologiji, podstičući razvoj biheviorističkog umjesto normativnog pristupa, dotada preovlađujućeg u
ovoj nauci. Doprinos ovih metoda posebno je značajan u oblasti proučavanja ponašanja
birača.
114
137
jeljenje upoređivali, po ličnim, demografskim i socijalnim karakteristikama, sa onima koji su ostali dosljedni u svom opredjeljenju.
These “changers” were compared with the “constants”; their personal characteristics were examined; their contacts with other people and exposure to
radio and newspapers were observed; the reasons they gave for their changes
were related to their objective social-economic positions; their opinions on
earlier and later interviews were compared. The People’s Choice, in short,
is not an “opinion poll” report: it is the running story of attitude formation
and change in the same people in a critical time of persuasion, pressure, and
decision (Smith, 1948–1949: 737)115.
Kao što se vidi iz prikaza studije, akcenat autora (G.H. Smith) nije bio
samo na socijalno-demografskim vezama, već i na praćenju uticaja medija
na formiranje i mijenjanje političkih stavova. Međutim, ova je studija za
nas značajna iz više razloga. Jedan od njih je multidisciplinarnost pristupa. Naime, ovo je prvi put da se u proučavanju ponašanja birača eksplicitno kombinuju tri discipline – psihologija, sociologija i nauka o politici
– pristup koji će postati jedan od standarda za buduće istraživačke timove
kada su studije glasanja u pitanju. Druga značajna novina ove studije jeste
uvođenje metoda iz psihologije u politikološko istraživanje, kao što je panel intervju. Treća, i iz naše perspektive najvažnija, novina ogleda se u tome
što su promjene političkih stavova pojedinca objašnjavane socijalnim kontekstom kome on pripada.
Nekoliko godina kasnije, u studiji koja je objavljena u knjizi pod nazivom Voting (1954), ista grupa autora nastavlja sa testiranjem svog modela. Za nas je značajan jedan od osnovnih zaključaka ove studije: “��
People
belonging to homogeneous social networks tended to vote for similar parties, and to do so consistently across time” (Evans, 2004: 23)116. Iz ovakvog
razmišljanja rodiće se koncept partijske identifikacije koji je promovisala
mičigenska škola glasanja (kojoj ćemo u tekstu koji slijedi posvetiti posebnu
„Ovi ’promjenjivi’ upoređivani su sa ’konstantnima’; njihove lične osobine su proučavane, njihovi kontakti sa drugim ljudima i izloženost radio programu i novinama su
posmatrani, razlozi koje su navodili za mijenjanje mišljenja dovođeni su u vezu sa njihovim objektivnim društveno-ekonomskim statusom, upoređivani su njihovi odgovori,
dati u prethodnim i kasnijim intervjuima. Ukratko, knjiga ’Izbor naroda’ nije izvještaj o
istraživanju javnog mnjenja. To je studija o tome kako se formiraju i mijenjaju stavovi ljudi
tokom kritičnog perioda ubjeđivanja, pritisaka i donošenja odluke.“ (prevod O.K.)
116
„Ljudi koji pripadaju homogenim društvenim mrežama imaju tendenciju da glasaju za slične partije i da to čine konzistentno tokom vremena.“ (prevod O.K.)
115
138
Olivera Komar
pažnju), a čija je mogućnost primjene u slučaju Crne Gore detaljnije elaborirana u narednom poglavlju.
Autori prvih studija o glasanju identifikovali su tri mehanizma putem
kojih društvene determinante ostvaruju dugoročan efekat na politički izbor pojedinca (Evans, 2004: 45):
(1) Proces diferencijacije. S obzirom na to da pripadnici iste društvene
grupe dijele zajedničke interese, pripadnost različitim grupama
povlačiće različite, nerijetko suprotstavljene interese.
(2) Proces transmisije. Postoji međugeneracijsko prenošenje određenih vrijednosti koje uslovljavaju, između ostalog, i politički izbor.
(3) Kontakt. Pojedinac je u najčešćem kontaktu upravo sa članovima
svoje grupe. Duži i kontinuirani kontakt s drugim grupama može
dovesti do preispitivanja sopstvenih (i grupnih) političkih stavova.
Vjerodostojnost ovih mehanizama ispitivana je u brojnim sociološkim studijama, koje su potvrdile: vrijednosti i stavovi koje pojedinac usvoji u procesu socijalizacije kasnije se teško mijenjaju, ali to nije nemoguće
ukoliko on/ona u dužem periodu ostvaruje kontinuirani kontakt s drugom
društvenom grupom.
Iako se može činiti da su autori ovih teorija u potpunosti zanemarivali psihološki aspekat odlučivanja, to nije sasvim tačno. Podsjetićemo da
su čak i prve studije koje su ispitivale uticaj, recimo, klasne ili nacionalne
pripadnosti na glasanje – kakva je, na primjer, studija The American Voter,
koja je proistekla iz tzv. čikaške škole (Campbell et al., 1960) – privrženost
partiji tretirali ne kao datu, već kao kategoriju koja se formira kroz proces
političke socijalizacije, a on je, sa svoje strane, svakako uslovljen društvenom strukturom. Autori ove studije kao svoju hipotezu navode:
(...) that the partisan choice the individual voter makes depends in an immediate sense on the strength and direction of the elements comprising a field
of psychological forces, where these elements are interpreted as attitudes toward the percieved objects of national politics 117 (Campbell et al., 1960: 9)
Navedena hipoteza jasno ukazuje na orijentaciju autora, tj. na njihovu
sklonost da uticaj socijalnih i demografskih predispozicija tretiraju sa psihološkog aspekta. Zbog toga rad čikaške škole Ivan Šiber svrstava u psihološko-političke pristupe, posebno izdvajajući proučavanje ponašanja birača,
„(...) da izbor partije, koji individualni birač pravi, najdirektnije zavisi od psiholoških sila, koje se interpretiraju kao stavovi prema objektima nacionalne politike.“ (prevod O.K.)
117
139
a Jocelyn Evans uzima ga kao primjer socijalno-strukturnih teorija ponašanja birača.
5.1 Socijalno-demografski prediktorski model glasanja
Naša radna hipoteza I glasi: Na političko opredjeljenje birača u Crnoj
Gori dominantno utiču socio-demografske karakteristike, kao što su pol, nacionalnost, vjerska pripadnost i socijalni status.
Da bismo testirali ovu hipotezu, konstruisali smo socijalno-demografski prediktorski model glasanja, koji treba da pokaže u kojoj se mjeri
glasanje za pet odabranih crnogorskih partija može predvidjeti na osnovu
deset nezavisnih socijalno-demografskih varijabli. Pritom, treba praviti jasnu razliku između predikcije izbornog ponašanja i objašnjenja izbornog
ponašanja. Prediktorski modeli, koje smo konstruisali za svaki od pet tipova veza koje ćemo testirati, ukazuju na to da li, i u kojoj mjeri, socijalnodemografskom teorijom možemo predvidjeti izborno ponašanje. Naravno,
statistika nam može pružiti informaciju da, na primjer, postoji veća vjerovatnoća da će birač glasati za partiju X ukoliko živi u centralnom dijelu
države, ili ako ima prihode između 300 i 600 eura, no ona nam neće dati
odgovor na pitanje zašto je to tako. Stoga ćemo se vratiti na teorijsku ravan
kako bismo dobijenim podacima dali smisao.
S obzirom na to da smo se opredijelili da jedinica posmatranja bude
jedan od pet identifikovanih tipova veze između birača i partija, posmatraćemo, redom: demografsko-strukturne veze, pa afektivno-habitualne (iako
su ova dva tipa veza u istraživanjima često uzimana zajedno, kao jedinstven
predmet), zatim harizmatske, programske i, na posljetku, klijentelističke
veze.
U ovom poglavlju, kao i u četiri naredna, nastojaćemo da utvrdimo
u kojoj se mjeri u okviru svakog od pet prediktorskih modela može predvidjeti glasanje za pojedine partije. Nakon toga, konstruisaćemo model u
kome će se sumarno naći svih pet modela, čime ćemo pokušati da odgovorimo na pitanje kojim se od ovih modela najbolje objašnjava glasanje
za svaku partiju ponaosob. Drugim riječima, ispitaćemo koji je tip veze
– socijalno-demografski, afektivno-habitualni, harizmatski, programski ili
klijentelistički – u eksplanatornom smislu dominantan prilikom opredjeljivanja birača za svaku od posmatranih partija. Pošli smo od pretpostavke da
harizmatski, programski ili klijentelistiþki – u eksplanatornom smislu dominantan
prilikom opredjeljivanja biraþa za svaku od posmatranih partija. Pošli smo od
pretpostavke da ne uspostavljaju sve partije sa svojim biraþima istovjetan tip
komunikacije,
te da te razlike rezultiraju
i drugaþijim
tipom veze. Tu pretpostavku
140
Olivera
Komar
üemo i empirijski ispitati.
ne uspostavljaju sve partije sa svojim biračima istovjetan tip komunikacije,
te datip
te veze
razlike
i drugačijim
tipom je
veze.
Tu pretpostavku
ćemo
Svaki
kojirezultiraju
üemo testirati
operacionalizovan
u skladu
sa odgovarajuüom
i empirijski ispitati.
teorijom, iz koje proistiþe niz varijabli. Varijable su konstruisane kako na osnovu
Svaki tip veze koji ćemo testirati operacionalizovan je u skladu sa odpitanja iz prethodno sprovedenih istraživanja u svijetu i kod nas, tako i na osnovu
govarajućom teorijom, iz koje proističe niz varijabli. Varijable su konstruiiskustva
iz Crne
Gore. pitanja iz prethodno sprovedenih istraživanja u svijesane kako
na osnovu
tu i kod nas, tako i na osnovu iskustva iz Crne Gore.
Osnovni cilj analize podataka bio je da se za svaku od pet posmatranih partija
Osnovni cilj analize podataka bio je da se za svaku od pet posmatranih
utvrdi model koji ima prediktorsku vrijednost, a u tu svrhu je (po identiþnoj
partija utvrdi model koji ima prediktorsku vrijednost, a u tu svrhu je (po
118
Na osnovu
proceduri)
metod
logistiþke
118
identičnojkorišüen
proceduri)
korišćen
metodregresije
logističke. regresije
. Naprediktorskih
osnovu prevarijabli,
za
svaku
pojedinu
partiju
raþunali
smo
logaritamsku
vjerovatnoüu
da se
diktorskih varijabli, za svaku pojedinu partiju računali smo logaritamsku
glasaþi
za nju opredijele,
ili ne opredijele,
po formuli:
vjerovatnoću
da se glasači
za nju opredijele,
ili ne opredijele, po formuli:
Vjerovatnoüa(opredjeljivanja)
log(
)
Vjerovatnoüa(neopredjeljivanja )
B0 B1 x1 B2 x2 ......Bn xn
Za konstruisanje
socijalno-demografskog
modela
smo sljedeZa konstruisanje
socijalno-demografskog
modela koristili
smo koristili
sljedeüe varijable:
ćevarijable:
Pol/rod:
- /��
muški
Pol��
rod:
- ženski
–
muški
Starost (radi
efikasnije statistiþke obrade, varijabla je transformisana u tri
kohorte):
– ženski
- od 18(radi
do 34efikasnije
godine statističke obrade, varijabla je transformisaStarost
- od 35 godina do 54 godine
na u tri kohorte):
- preko 55 godina
– od pripadnost:
18 do 34 godine
Nacionalna
- crnogorska
– od 35 godina do 54 godine
- srpska
– preko 55 godina
- albanska
Nacionalna
- bošnjaþkapripadnost:
- muslimanska
– crnogorska
- hrvatska
– srpska
- drugo
– albanska
Obrazovanje:
– bošnjačka
118
Napomena: Korišćena
je stepwise procedura na osnovu Wald statistics.
– muslimanska
– hrvatska
129 | s t r a n a
– drugo
118
Napomena: Korišćena je stepwise procedura na osnovu Wald statistics.
Obrazovanje:
– osnovna škola ili manje
– srednja stručna sprema/3. stepen
– četvorogodišnja srednja škola
– viša škola
– visoka škola
– magisterij, doktorat
Veličina i tip naselja u kome ispitanici žive:
– grad
– prigradsko naselje
– selo
Zanimanje:
– poljoprivrednik/ca
– NKV radnik/ca
– KV radnik/ca
– službenik/ca (srednja stručna sprema)
– službenik/ca (viša, visoka stručna sprema)
– privatnik/ca, preduzetnik/ca
– učenik/ca, student/kinja
– penzioner/ka
– domaćica
– menadžer/ka/rukovodilac
– stručnjak
– drugo
Zaposlenje:
– u javnom sektoru
– u privatnom sektoru
– samozapošljavanje
– nije zaposlen/a
Tip zaposlenja:
– stalni radni odnos
– zaposlenje na određeno vrijeme, po ugovoru
– nezaposlen/a, traži posao
– nezaposlen/a, ne traži posao
– penzioner/ka
– drugo
Konfesionalna pripadnost:
– pravoslavna (Srpska pravoslavna crkva)
141
142
Olivera Komar
– pravoslavna (Crnogorska pravoslavna crkva)
– islamska
– katolička
– neka druga
– bez vjerske pripadnosti
Prihod (radi efikasnije statističke obrade, varijabla je transformisana u tri kohorte):
– do 300 €
– od 301 do 600 €
– preko 600 €
Bračni status:
– neoženjen/neudata
– oženjen��
/udata�
– udovac /��
��
udovica
– razveden/a
– razdvojen/a
Ispitanicima je ponuđena mogućnost da se opredijele za bilo koju od
parlamentarnih partija u Crnoj Gori, ali smo u model uključili samo pet
najvećih. Naime, broj ispitanika koji su se opredijelili za ostale partije bio je
suviše mali da bi se na osnovu analize tih podataka mogli dobiti statistički
značajni rezultati. U model je, dakle, uključeno pet partija: Demokratska
partija socijalista (471 ispitanik, tj. 33.2% uzorka), Socijaldemokratska partija (52 ispitanika, tj. 3.7% uzorka), Socijalistička narodna partija (210 ispitanika, tj. 14.8% uzorka), Pokret za promjene (51 ispitanik, tj. 4.2% uzorka) i Nova srpska demokratija (77 ispitanika, tj. 5.4% uzorka). Promjene u
podršci partijama nastaju uglavnom zbog tzv. floating birača119. Ovi birači
nemaju izgrađene stabilne političke preferencije, već se uglavnom opredjeljuju na osnovu kratkoročnih faktora, kao što su kampanja, relevantni
društveni događaji, popularnost u medijima i sl. Samim tim, oni su načelno
teško „uhvatljivi“ za ovu vrstu analize, a svakako nisu reprezentativni kada
je u pitanju dominantna motivacija glasanja za određenu partiju.
Floating voters, izraz za koji u našem jeziku za sada ne postoji adekvatan prevod,
a pod kojim se podrazumijevaju birači koji imaju nestabilno biračko opredjeljenje i pokazuju sklonost da od izbora do izbora mijenjaju partiju za koju glasaju. Od 1944. godine,
kada su Lazarsfeld, Berelson i Gaudet u studiji Voting prvi put registrovali i opisali floating
voters (Claassen, 2007: 125), ovaj fenomen postaje veoma važan za mnoge politikologe,
ali i političare. Naime, upravo floating voters čine bazu za mobilizaciju biračkog tijela uoči
izbora. Mogući kolokvijalni naziv za ovu kategoriju birača bio bi – meki birači.
119
143
Primjena socio-demografskog modela pokazala je svoju cjelishodnost
u predikciji glasanja za tri partije: DPS, gdje smo modelom uspjeli da objasnimo 35% ukupne varijanse, SNP, gdje smo modelom objasnili čak 39%
varijanse, i partije NOVA, gdje smo modelom objasnili 26% varijanse. To
znači da se u slučaju ove tri partije socijalno-demografskom teorijom može
objasniti značajan procenat glasova, što je, s obzirom na standarde modeliranja, više nego zadovoljavajući rezultat.
Model se pokazao manje uspješnim kada su u pitanju PZP (svega 6%
varijanse) i SDP (10% varijanse), što znači da u slučaju ove dvije partije
socijalno-demografske varijable nisu dovoljno diskriminatorne za objašnjavanje motivacije birača.
U slučaju DPS-a, u Tabeli 19 vidimo da je najsnažniji prediktor „pripadnost srpskoj nacionalnosti“ (B=-2.799, p<0.01)120, tj. ukoliko se neko
izjasnio kao Srbin/kinja, vjerovatnoća glasanja za DPS značajno opada.
Drugi po značaju prediktor jeste „pripadnost Crnogorskoj pravoslavnoj
crkvi“ (B=1.345, p<0.01), tj. u slučaju da ispitanik podržava CPC, vjerovatnoća glasanja za DPS raste. Vjerovatnoća glasanja za DPS raste i u slučaju da ispitanik živi na selu (B=0.43, p<0.01), bavi se preduzetništvom
(B=0.585, p<0.05), ili je, pak, domaćica (B=0.466, p<0.05), ako je zaposlen
u javnom sektoru (B=0.765, p<0.01), ako pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi (B=0.431, p<0.05), ili ako je islamske vjeroispovijesti (B=0.7, p<0.01).
Tabela 19: Socijalno-demografski prediktorski model glasanja za DPS
DPS�
Srbin/kinja
Selo
Preduzetnik/ca
Doma��
ćica�
Javni sektor
SPC
CPC
Islamska
Constant
B�
S.E.�
Wald�
-2.799��
***�
.249
126.427
.437��
**�
.152
8.231
.585��*�
.293
3.977
.466��*�
.192
5.901
.765��
***�
.178
18.471
.431��*�
.219
3.868
1.345��
***�
.223
36.333
.700��
**�
.226
9.570
-1.110
.193
32.937
Napomena: Pseudo R2 = .358121
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df, 8) =��
��
15.232, p=��
.055
Vrijednosti regresionih koeaficijenata mogu se upoređivati, iako su nestandardizovane, s obzirom na to da su sve varijable koje su korišćene u modelu transformisane u
dvovalentne, tzv. „dummy“ varijable.
121
Pod „pseudo R2” mi označavamo Negelkerke R Square.
120
144
Olivera Komar
Za razliku od visoke vrijednosti R2 kada je u pitanju DPS, socijalnodemografskim modelom možemo objasniti svega 10% varijanse glasanja
za SDP, što znači da su te varijable slabiji prediktori opredjeljivanja za ovu
partiju. Od onih koji su statistički značajni, pozitivni prediktori su: viša
škola, kao obrazovni profil (B=0.908, p<0.01), status penzionera (B=0.737,
p<0.05), i razdvojenost, kao bračni status (B=2.989, p<0.05). Snažan negativni prediktor glasanja za SDP jeste pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi
(B=-1.687, p<0.01).
Tabela 20: Socijalno-demografski prediktorski
model glasanja za SDP
SDP�
Viša škola
Penzioner/ka
SPC
Razdvojen/a
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.908��
**�
.347
6.850
.737��*�
.335
4.836
-1.687��
***�
.360
21.911
2.��
239��
��*�
1.038
4.650
-2.989
.195
234.373
��
2.344, p=.504
Kada je u pitanju SNP, dobili smo model koji ima najveću prediktivnu vrijednost i kojim je obuhvaćeno čak 39% varijanse, što je po konvenciji više nego zadovoljavajuća vrijednost. Najjači prediktor glasanja za
SNP, kao i za DPS, jeste srpska nacionalnost (B=2.232, p<0.01), s tim što je
ona u ovom slučaju pozitivan prediktor, tj. ukoliko se neko izjašnjava kao
Srbin/kinja, vjerovatnoća glasanja za SNP raste. Visok pozitivan prediktor je i pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi (B��
=1.686, p��
<0.01). Takođe,
ukoliko je ispitanik završio višu školu, vjerovatnoća glasanja za SNP raste
(B��
=0.827, p��
<0.01). Negativni prediktori glasanja za SNP su: grad, kao tip
naselja (B��
=-0.491, p��
<0.01), bavljenje preduzetništvom (B��
=-1.3, p��
<0.05), i
neoženjen��
/neudata, kao bračni status (B=-0.619, p��
<0.01).
145
model glasanja za SNP
SNP�
Srbin/kinja
Viša škola
G��
rad
P��
reduzetnik/ca
SPC
Neoženjen/neudata
Constant
B�
S.E.�
Wald�
2.232��
***�
.254
77.230
.827��
**�
.245
11.350
-.491��
**�
.183
7.239
-1.300��*�
.568
5.241
1.686��
***�
.374
20.270
-.619��
**�
.205
9.110
-4.106
.334
150.942
��
17.114, p=.017
Socijalno-demografski prediktorski model obezbijedio je najlošije rezultate u slučaju PZP-a, uspjevši da objasni svega 6% varijanse. To znači da
na osnovu socijalno-demografskih varijabli možemo najslabije predviđati
glasanje za ovu partiju. Od statistički značajnih varijabli, na osnovu
logističke regresije, četiri se pojavljuju kao pozitivni prediktori. To su: starost između 35 i 54 godine (B��
=0.72, p��
<0.05), visoko obrazovanje (B��
=0.851,
p��
<0.05), status učenika ili studenta (B��
=1.163, p��
<0.01) i pripadnost Srpskoj
pravoslavnoj crkvi (B��
=1.116, p��
<0.01).
model glasanja za PZP
PZP�
35 – 54 godine
V��
isoka škola
Učenik/ca, student/kinja
SPC
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.728��*�
.313
5.425
.857��*�
.359
5.714
1.163��
**�
.437
7.068
1.116��
**�
.334
11.128
-4.593
.360
162.819
��
3.664, p=.599
Kada je u pitanju Nova srpska demokratija, socijalno-demografski prediktorski model uspijeva da objasni 26% varijanse. Kao pozitivni
prediktori javljaju se: centralni region (B��
=0.799, p��
<0.01), srpska nacionalnost (B��
=1.454, p��
<0.01), zaposlenje na neodređeno vrijeme (B��
=0.744,
p��
<0.01) i pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kao najznačajniji predik-
146
Olivera Komar
tor u modelu (B��
=3.600, p��
<0.01). Negativni prediktori su starost između 35
i 54 godine (B��
=-0.680, p��
<0.05) i ženski pol (B��
=-0.577, p��
<0.05).
model glasanja za Novu
NOVA�
35 – 54 godine
Centar
Ž��
enski pol
Srbin/kinja
Stalni radni odnos
SPC
Constant
B�
S.E.�
Wald�
-.680��*�
.284
5.730
.799��
**�
.255
9.804
-.577��*�
.255
5.136
1.454��
***�
.331
19.309
.744��
**�
.269
7.623
3.600��
**�
1.118
10.374
-6.980
1.111
39.465
2
Napomena: Pseudo R = .267
��
5.107, p=.746
Možemo, dakle, potvrditi da socijalno-demografske veze jesu značajne
kao prediktori glasanja u Crnoj Gori. Nacionalnost i vjeroispovijest ističu
se kao dva ključna identitetska pitanja, koja imaju svoje mjesto i u partijskom marketingu. Po riječima Johanne Birnir, “(…) ethnic identity serves
as a stable but flexible information shortcut for political choices”122 (Birnir,
2007: 9). Međutim, kada je Crna Gora u pitanju, mi smatramo da etničke,
tj. nacionalne podjele, prevazilaze poziciju prečice i zauzimaju prostor dominantnog društveno-političkog rascjepa.
Problem s ovakvim podjelama je u tome što one zasijecaju društveno tkivo na mjestu koje skoro ultimativno zahtijeva barem minimalni konsenzus.
Drugim riječima, ma kako se, pod uticajem različitih spoljnih događaja i sa
njima povezanih mobilizacijskih strategija elita, kretao broj pristalica jedne
ili druge ideje o državnom ustrojstvu, manjina koja ne prihvata postojeći
oblik (ma kakav on bio) obuhvataće toliki broj stanovnika da će se vlast neprestano suočavati s problemom svog legitimiteta (Đukanović, Kuzmanović,
Lazić i Bešić, 2001: 314).
„(...) etnički identitet služi kao stabilna, ali fleksibilna prečica za informisanje o
nečijem političkom izboru.“ (prevod O.K.)
122
147
Kao ilustrativan primjer navodimo izvod iz članka objavljenog u
dnevnom listu Vijesti uoči početka sprovođenja popisa stanovništva 2011.
godine123:
Vladajuća koalicija i opozicija će u februaru početi s javnom, ali i terenskom
kampanjom za popis stanovništva kako bi uticale na konačne rezultate izjašnjavanja građana. Iako političari u javnim nastupima ističu da je popis statističko pitanje, više istaknutih funkcionera vladajućih i opozicionih partija
„Vijestima“ je potvrdilo da će za terensku kampanju uoči popisa biti pripravne čitave stranačke infrastrukture. Prema tvrdnjama sagovornika „Vijesti“,
vlast će pokušati da poveća procenat građana koji se izjašnjavaju kao Crnogorci i govore crnogorskim jezikom, dok će se opozicija uglavnom truditi da
zadrži sadašnji procenat Srba u Crnoj Gori“ (Vijesti, 15. 01. 2011).
Ovaj prilog potkrepljuje stav prema kome je za političke partije u Crnoj
Gori nacionalni identitet, paradoksalno, osnovna „programska“ podjela.
Postojanje rascjepa po nacionalnoj osnovi kao osnovnog međupartijskog rascjepa možemo posmatrati i u svjetlu Lipset-Rokkanove teorije.
Podsjetimo, riječ je o teoriji koja počiva na ideji da su ključni rascjepi, koji
su nastajali u vrijeme stvaranja nacionalnih država, nakon izbora političkih elita prerastali u osnovne političke linije razdvajanja, koje su trasirale
izgradnju partijskog sistema. Istina, uticaj tradicionalnih društvenih rascjepa na individualne preferencije birača danas je slabiji nego u vrijeme
kada se pomenuta teorija pojavila. No, autori koji prate ovu problematiku
primjećuju ponovno aktualiziranje ovih rascjepa kao sve češći vid partijskog odgovora na nove izazove (Marks & Wilson, 2000: 434).
Lipset-Rokkanova teorija nije, kako se to isprva može činiti, neprimjenjiva na postsocijalistička društva. Naprotiv, upravo je Crna Gora primjer
kako nacionalni rascjep, koji prevazilazi pitanje etničkih skupina i prerasta
u pitanje državnosti, postaje dominantno, tzv. zamrznuto124 političko pitanje. Nakon socijalističkog iskustva, tokom koga je ovo pitanje mirovalo, period ponovnog uspostavljanja pluralizma i stvaranja prvih partija označava
i vraćanje ovoga rascjepa na velika vrata političke scene. Štaviše, neriješeno
državno pitanje i, s njim povezani, odnosi sa Srbijom doprinijeli su da se
biračko tijelo čvrsto mobiliše u dva kampa – „za“ i „pro��
tiv“. Kako smo već
Članak je objavljen pod nazivom: „Počinje bitka za nacionalne procente: Političke
partije će od februara voditi kampanju da utiču na rezultate popisa stanovništva“.
124
U skladu sa tzv. freezing theory – teorijom zamrzavanja ključnih društvenih rascjepa i njihove produžene egzistencije kroz dominantne partijske podjele.
123
148
Olivera Komar
naglasili, čak i nakon Referenduma o državno-pravnom statusu, ovo pitanje opstaje na političkoj sceni Crne Gore, kao dio korpusa onih identitetskih
pitanja koja i dalje presudno formiraju politički diskurs.
This history of imperialism, collaboration and border changes have encouraged three interrelated assumptions which are now widely accepted by ECE
Nries: (a) that minorities are disloyal, not just in the sense that they lack loyalty to the state (that is equally true of secessionists in Quebec or Scotland),
but in the stronger sense that they collaborated with former oppressors, and
continue to collaborate with current enemies or potential enemies; therefore,
(b) a strong and stable state requires weak and disempowered minorities.
Put another way, ethnic relations are seen as a zero-sum game: anything that
benefits the minority is seen as a threat to the majority; and therefore (c) the
treatment of minorities is above all a question of national security125 (Kymlicka, 2002: 21).
Tako o problemu etničkog glasanja u centralno-istočnoj Evrope piše
Kymlicka, a njegovi se nalazi mogu primijeniti i na Crnu Goru. U slučaju
Crne Gore, problem je dodatno zaoštren nepostojanjem jasne „većine”, te
činjenicom da sporadična aktuelizacija straha i nepovjerenja između nacionalnih skupina i dalje pokazuje najsnažniji potencijal za mobilizaciju i
učvršćivanje biračkog tijela.
Dakle, da li je u Crnoj Gori kružić na biračkom listiću implicitna izjava o socijalnom identitetu? Ukoliko identitet svedemo na nacionalni, odgovor je definitivno – da.
Da bismo ilustrovali ovu tezu, pribjeći ćemo mnogo slikovitijoj, deskriptivnoj statistici. U Tabeli kontingencije 1, koja predočava prostu kontingencionu matricu partijskog izbora i nacionalnog opredjeljenja, jasno
se uočava linija rascjepa: pripadnici srpske nacionalnosti glasaju za partije
opozicije, dok se pripadnici crnogorske nacionalnosti, kao i pripadnici nacionalnih manjinskih grupa, više odlučuju za partije koje su na vlasti.
„Istorija imperijalizma, kolaboracionizma i promjena granica kreirala je tri povezane pretpostavke, trenutno široko prihvaćene u zemljama istočno-centralne Evrope: (1)
manjine su nelojalne, i to ne samo u smislu da im nedostaje lojalnost državi (što je takođe
tačno za secesioniste Kvebeka i Škotske), već i u težem značenju te riječi – smatra se da
su kolaborirali sa bivšim opresorima i da nastavljaju da kolaboriraju sa aktuelnim i potencijalnim neprijateljima, te stoga (2) snažna i stabilna država zahtijeva slabe i nemoćne
manjine. Drugačije rečeno, etnički odnosi su ništa-sve igra: sve što je benefit za manjine
viđeno je kao prijetnja za većinu, i samim tim (3) tretman manjina jeste pitanje nacionalne
sigurnosti.“ (prevod O.K.)
125
149
Podatak da je među apstinentima najviše onih koji se deklarišu kao
Crnogorci potkrepljuje već iznesenu tezu da snaga nacionalnog rascjepa
pospješuje dominaciju jedne partije. Naime, postojanje takvog rascjepa
smanjuje mogućnosti alternativnog izbora za one koji se nacionalno osjećaju kao Crnogorci. Na taj način, zamrznuta nacionalna podjela transponuje
se u zamrznutu partijsku podjelu, a ova, pak, u zamrznuti tip partijskog sistema – sistem sa predominantnom partijom. Iako ovo nije jedini elemenat
objašnjenja produžene dominacije jedne partije u Crnoj Gori, svakako je
jedan od važnijih.
Tabela kontingencije 1:
Glasanje za partije, prema nacionalnosti
DPS
Crnogorska
SDP
SNP
NOVA
PZP
Apstinenti Ostali
Ukupno
N
331
29
24
27
12
112
24
559
%
59.2%
5.2%
4.3%
4.8%
2.1%
20.0%
4.3%
100.0%
Srpska
N
22
6
185
23
63
96
35
430
Albanska
%
N
5.1%
29
1.4%
1
43.0%
1
5.3% 14.7%
0
0
22.3%
13
8.1%
22
100.0%
66
%
43.9%
1.5%
1.5%
19.7%
33.3%
100.0%
.0%
.0%
Bošnjačka
N
22
4
0
0
0
5
12
43
Muslimanska
%
N
51.2%
61
9.3%
11
.0%
0
.0%
1
.0%
0
11.6%
16
27.9%
10
100.0%
99
Hrvatska
%
N
61.6%
2
11.1%
1
.0%
0
1.0%
0
.0%
0
16.2%
2
10.1%
8
100.0%
13
Drugo
%
N
15.4%
3
7.7%
1
.0%
1
.0%
0
.0%
1
15.4%
4
61.5%
3
100.0%
13
%
23.1%
7.7%
7.7%
.0%
7.7%
30.8%
23.1%
100.0%
N
470
53
211
51
76
248
114
1223
38.4%
4.3%
17.3%
4.2%
6.2%
20.3%
9.3%
100.0%
Ukupno
%
Napomena: X2(36, N = 1223) = 692.383; p < .01
Podaci iz Tabele kontingencije 2 dodatno osnažuju prethodne nalaze. Tabela predočava podatke o izboru partije zavisno od konfesionalne
pripadnosti ispitanika. Ovdje se linije razdvajanja još jasnije uočavaju: za
partije opozicije dominantno se opredjeljuju pripadnici Srpske pravoslavne crkve.
150
Olivera Komar
Glasanje za partije, prema konfesionalnoj pripadnosti
DPS
Srpska
pravoslavna
crkva
Crnogorska
pravoslavna
crkva
Islamska
Katolička
Neka druga
Bez vjerske
pripadnosti
Ukupno
SDP
SNP
NOVA
N
137
10
200
%
21.4%
1.6%
31.2%
N
%
173
69.8%
19
7.7%
N
115
%
N
%
PZP
39
Apstinenti
Ostali
Ukupno
76
139
40
641
6.1% 11.9%
21.7%
6.2%
100.0%
6
2.4%
7
2.8%
1
.4%
35
14.1%
7
2.8%
248
100.0%
17
1
2
0
36
38
209
55.0%
25
8.1%
4
.5%
0
1.0%
1
.0%
0
17.2%
12
18.2%
21
100.0%
63
39.7%
6.3%
.0%
1.6%
.0%
19.0%
33.3%
100.0%
N
1
1
1
1
0
2
1
7
%
N
14.3%
18
14.3%
2
14.3%
1
14.3%
2
.0%
0
28.6%
25
14.3%
3
100.0%
51
%
N
35.3%
469
3.9%
53
2.0%
209
3.9%
52
.0%
77
49.0%
249
5.9%
110
100.0%
1219
%
38.5%
4.3%
17.1%
4.3%
6.3%
20.4%
9.0%
100.0%
Napomena: X (30, N = 1219) = 496.093; p < .01
2
Druge demografske podjele imaju mnogo manji eksplanatorni potencijal. U Tabeli kontingencije 3 vidimo da su birači relativno ravnomjerno
distribuirani kada je u pitanju pol. Najvažniji podatak koji iščitavamo iz
ove tabele jeste da je među apstinentima, dakle onima koji ne glasaju na
izborima, gotovo 10% više žena nego muškaraca. Razloge možemo tražiti u
tradicionalizmu i maskilizmu crnogorskog društva, usljed čega se žene još
uvijek teže pronalaze u javnoj sferi, posebno u sferi politike.
Glasanje za partije, prema polu
DPS
Muški
Ženski
Ukupno
SDP
SNP
NOVA
PZP
Apstinenti
Ostali
233
22
105
27
48
100
63
598
39.0%
3.7%
17.6%
4.5%
8.0%
16.7%
10.5%
100.0%
238
30
106
24
29
151
52
630
37.8%
4.8%
16.8%
3.8%
4.6%
24.0%
8.3%
100.0%
471
52
211
51
77
251
115
1228
38.4%
4.2%
17.2%
4.2%
6.3%
20.4%
9.4%
100.0%
Napomena: X2(6, N = 1228) = 16.746; p < .01
151
Da su u Crnoj Gori politički apstinenti češće žene, postaje jasnije ukoliko pitanje: „Koliko ste uopšte zainteresovani za politiku?”, krostabuliramo
sa podacima o polu ispitanika. Pored tradicionalističkih razloga, dio objašnjenja možda leži u činjenici da partije u Crnoj Gori nemaju političku ponudu strukturiranu prema ženskoj populaciji birača. Kada neka od partija i
odluči da se obrati ženama, poruke koje šalje, poput one o „ženi kao stubu
kuće”, imaju dominantno tradicionalistički karakter, implicitno poručujući
da ženama zapravo nije mjesto u politici.
Zainteresovanost za politiku, prema polu
Veoma
Donekle
Ne baš
zainteresovan/a zainteresovan/a zainteresovan/a
Nisam uopšte
zainteresovan/a
Ukupno
Muški N
102
315
158
92
667
100.0%
%
15.3%
47.2%
23.7%
13.8%
Ženski N
43
182
244
248
717
%
6.0%
25.4%
34.0%
34.6%
100.0%
Napomena: X2(3, N = 1384) = 147.960; p < .01
Kada je u pitanju starosna struktura birača, vidimo da među biračima
DPS-a, SNP-a i PZP-a dominiraju birači koji pripadaju srednjoj starosnoj
kohorti (od 35 do 55 godina). Među biračima partije NOVA jednako su zastupljeni najmlađi i najstariji, a kod SDP-a dvije najstarije kohorte birača.
Glasanje za partije, prema starosnoj strukturi
DPS
18-34
35-55
55+
SDP
SNP
NOVA
PZP
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
151
16
56
18
28
106
40
415
%
36.4%
3.9%
13.5%
4.3%
6.7%
25.5%
9.6%
100.0%
N
179
18
81
24
20
79
41
442
%
40.5%
4.1%
18.3%
5.4%
4.5%
17.9%
9.3%
100.0%
N
141
19
74
9
28
66
33
370
%
38.1%
5.1%
20.0%
2.4%
7.6%
17.8%
8.9%
100.0%
Ukupno N
471
53
211
51
76
251
114
1227
%
38.4%
4.3%
17.2%
4.2%
6.2%
20.5%
9.3%
100.0%
Napomena: X2(12, N = 1227) = 22.881; p < .05
152
Olivera Komar
Kao što vidimo iz Tabele kontingencije 5, među apstinentima dominiraju mladi. Nešto manje od polovine apstitenata pripada starosnoj grupi
ispod 34 godine. Ovi podaci ukazuju na određeni otklon od politike koji
postoji među mlađom populacijom u Crnoj Gori.
5.2 „��
Porodično glasanje“
Porodica je primarna društvena grupa, koja je, ujedno, i najodgovornija za proces primarne političke socijalizacije. Članovi porodice nalaze
se u stalnoj interakciji u kojoj se prenose informacije i kristališu politički
stavovi. Za očekivati je da članovi porodice imaju koherentne političke stavove, samim tim što su obično dominantno izloženi istim izvorima informacija: npr., novinama koje se kupuju, TV dnevniku koji se redovno gleda,
prijateljima koji se posjećuju.
If political communication networks built upon neighbors, co-workers, and
volunteer organization co-members are important in helping us understand
the dynamics of political attitudes, then surely the more intimate one of family is also126 (Stoker & Jennings, 2005: 51).
Pristup informacijama nije jedini aspekat koji porodicu čini važnim
agensom političke socijalizacije. Sam socio-ekonomski status porodice, koji
se po automatizmu prenosi na individualne članove domaćinstva, snažno
doprinosi dispoziciji za određene političke stavove.
(...) when it comes to political participation, as important as the political learning that takes place in families is the set of opportunities bequethed by the socioeconomic status (SES) of the family of origin, in particular, the opportunity
for educational attainment127 (Verba, Schlozman, & Burns, 2005: 95).
Nas je interesovalo u kojoj je mjeri u Crnoj Gori prisutno tzv. porodično glasanje, tj. prenošenje političkih preferencija među supružnicima i
„Ako su mreže političke komunikacije, izgrađene od komšija, saradnika i članova volonterskih organizacija, važne za naše razumijevanja dinamike i političkih stavova,
onda je to utoliko prije i najintimnija zajednica – porodica.“ (prevod O.K.)
127
„(...) kada govorimo o političkoj participaciji, koliko je važan process političkog
učenja koji se odvija u porodicama, toliko je važan i set onih mogućnosti koje su pojedincu date samim socio-ekonomskim statusom porodice kojoj pripada, posebno mogućnost
za ostvarivanje obrazovnih postignuća.” (prevod O.K.)
126
153
ostalim članovima porodice. Rezultati istraživanja dati u Tabeli 24 govore
o izuzetno visokom procentu saglasja – supružnici se međusobno slažu u
85.5% slučajeva, 71.1% ispitanika slaže se sa ocem, 71.1% s majkom, 69.7%
sa prvim djetetom. Na osnovu ovih podataka možemo zaključiti da u Crnoj Gori članovi proširene porodice (tri generacije) najčešće glasaju za istu
partiju.
Tabela 24: Slaganje u porodici u pogledu glasanja
Ne sla��
žu se
Slažu se
Ukupno
Sa partnerom
(n=365)
Sa ocem
(n=193)
Sa majkom
(n=210)
14.5
85.5
100
28.9
71.1
100
40.5
59.5
100
Sa prvim
djetetom
(n=134)
30.3
69.7
100
Nasuprot nalazima Zukermana, Dasovića i Fitzgeralda (2007), prema
kojima postoji veće saglasje u političkom opredjeljenju majke i djeteta nego
oca i djeteta, naše istraživanje je pokazalo suprotno. Podaci prikazani u
Tabeli 24 jasno govore da ispitanici ispoljavaju veće slaganje sa političkim
preferencijama oca nego sa političkim preferencijama majke. To nas vraća
na temu tradicionalne crnogorske porodice, u kojoj vladaju patrijarhalni
odnosi, gdje je otac taj čiji sud prihvataju svi članovi domaćinstva i gdje
je kontinuitet porodičnih vrijednosti po muškoj liniji – a političko opredjeljenje se definitivno može smatrati vrijednošću s obzirom na njegovo
preplitanje sa nacionalno-vjerskim identitetom – visoko vrednovan.
Dok se najveći broj istraživanja ove vrste fokusira na uticaj roditelja
na formiranje političkih stavova djece (Jennings, 2007), nas je posebno interesovao odnos između supružnika. Ranija istraživanja su utvrdila da će,
ukoliko jedan od supružnika glasa za određenu partiju, isti izbor napraviti
i drugi, kao i da su žene podložnije uticaju svojih muževa nego što je to
obrnuto (Glaser, 1959: 569).
Prema podacima iz Tabele 24, 85.5% ispitanika koji se nalaze u bilo
kom vidu partnerske zajednice glasaju na isti način kao i njihov partner/
supružnik. Ukoliko sada te podatke ukrstimo sa polom, dobijamo dvije
mnogo interesantnije informacije.
Naime, u Tabeli kontingencije 6 vidimo da je 90.2% muškaraca potvrdilo da njihove supruge/partnerke glasaju kao i oni, dok je procenat žena
koje su rekle da njihovi partneri glasaju kao i one znatno niži – 80.3%. S
154
Olivera Komar
obzirom na to da se radi o podacima koji bi trebalo da budu reprezentativni za bračne zajednice u Crnoj Gori, bilo bi očekivano da procenti pozitivnih odgovora budu ujednačeniji. Ove nepodudarnosti moguće je objasniti
mimikrijom – ispoljenoj ili prilikom davanja odgovora, ili prilikom samog
glasanja. Postoje, dakle, dvije mogućnosti:
(1) Žene glasaju kao i njihovi partneri, a u istraživanju prijavljuju
drugačije jer je njihov politički stav stvarno drugačiji.
(2) Žene glasaju drugačije nego njihovi partneri, ali njihovi partneri
to ne znaju.
Oba slučaja zapravo upućuju na dominaciju tradicionalnih porodičnih odnosa i u političkoj sferi. Možemo, dakle, zaključiti da žene u značajnom procentu izbjegavaju da javno iznesu svoj politički stav.
Porodično slaganje u glasanju, u odnosu na pol ispitanika
Muški
Ženski
N
%
N
%
Sa partnerom
(r2=0.022)
Sa ocem
(r2=0.016)
Sa majkom
(r2=0.072)
129
90.2%
98
80.3%
87
77.7%
50
61.7%
76
65.0%
49
52.7%
Sa prvim
djetetom
(r2=0.717)
52
71.2%
41
68.3%
Kada je riječ o političkom opredjeljivanju žena, iz Tabele kontingencije
6 možemo iščitati još jedan interesantan podatak. Žene, naime, rjeđe nego
muškarci baštine političke stavove svojih roditelja. Među ispitanicima koji
se politički slažu sa ocem ima 16% manje žena nego muškaraca, a slična je
situacija i u pogledu političkog saglasja s drugim roditeljem: sa majkom se
slaže 13% manje žena nego muškaraca. Ovaj bi podatak možda mogli objasniti većom sklonošću žena da nakon udaje ili stupanja u partnerski odnos
svoj politički stav redefinišu u odnosu na politički stav partnera.
Glava VI:
Afektivno-habitualne veze
U uvodu ovoga rada istakli smo da će jedan od tipova veze koji ćemo
ispitati biti afektivno-habitualni. Ovaj pomalo neuobičajeni naziv
��
preuzeli
smo od Herberta Kitschelta, koji, pišući o primjeni koncepta partijske identifikacije na nove demokratije, navodi: “In new democracies, affective and
habitual party identification often is not an option due to the recent emergence of the party alternatives”128 (Kitschelt et al., 1999: 6). Razlog što smo
u ovome radu izbjegli naziv partijska identifikacija neposredno je vezan
za problematičnost korišćenja tog uveliko osporavanog koncepta u slučaju
novih demokratija (Kitschelt nije jedini koji je skeptičan prema njegovoj
opštoj primjenjivosti), pa tako i Crne Gore. Mi ćemo dati svoje mišljenje
o vrijednosti koncepta partijske identifikacije kao eksplanatorne varijable
u slučaju Crne Gore. No, da se ne bismo upuštali u teorijsku raspravu o
tome da li to jeste ili nije partijska identifikacija, mi smo naš pojam operacionalizovali kroz dva, po nama, ključna elementa: afektivni odnos prema
preferiranoj partiji i habitualni odnos prema njenoj podršci. Tako se naš
koncept afektivno-habitualne veze, sadržinski, u velikoj mjeri poklapa sa
konceptom partijske identifikacije ukoliko neke njene elemente fleksibilnije definišemo, a istaknemo čvrstinu privrženosti partiji i njen potencijal
da kao nezavisna varijabla – koja u svojoj osnovi ima porodičnu političku
tradiciju – opredjeljuje političko odlučivanje ispitanika.
Partijska identifikacija je široko zastupljen, ali, kao što smo već naglasili, i široko osporavan koncept. Nakon početnog oduševljenja koji je izazvala mičigenska grupa promocijom ovoga koncepta u studiji The American
Voter, uslijedile su kritike. One su se odnosile kako na samu koncepciju
pojma, tako i na njegovu primjenjivost, posebno van granica SAD-a, gdje
„U novim demokratijama afektivno-habitualna partijska identifikacija često nije
realna mogućnost i to usljed konstantnog pojavljivanja aternativnih partijskih opcija.“
(prevod O.K.).
128
156
Olivera Komar
je nastao. Mičigenci su partijsku identifikaciju definisali kao: “(...) affective
orientation to an important group object in the environment”129 (Campbell
et al., 1960: 121). Kasnije su brojni autori dograđivali ovu prilično široko
postavljenu definiciju, između ostalih, J.H. Aldrich (1995):
Part��
y identification is a lasting, core value that shapes the more direct evaluations of the actions of parties in office, of candidates on the campaign trail,
and of the policies proposed by candidates and enacted by incumbents. It is,
in this theory, by far the most important and commonly held long-term, core
value for most of the electorate130 (p. 166).
Doslovno shvaćen, koncept partijske identifikacije podrazumijeva dugoročnim faktorima (kao što je politička socijalizacija) formiranu predispoziciju glasanja za određenu partiju, koja ne mora biti u direktnoj vezi sa
samim činom glasanja i koja se nasljeđuje. Dva su, dakle, ključna elementa
definicije partijske identifikacije – nezavisnost od samog čina glasanja i nasljeđivanje predispozicije:
(1) That party identification among American electors was independent of voting choice. A man would still view himself a Democrat
while allowing his candidate preferences to sway him towards Eisenhower.
(2) As a corollary, party identification was stabile. Normally people
inherited a partisan identity, just as they did a religious identity.131
(Budge, Crewe, & Farlie, 2010: 6)
Ova definicija jasno naglašava prevagu elemenata naslijeđene grupne
pripadnosti u odnosu na kognitivne i racionalne faktore, kada je u pitanju
partijska identifikacija (Holmberg, 2007: 558).
Iako ćemo se mi u daljem radu držati originalnog koncepta partijske
identifikacije, smatramo da prvo treba navesti i alternativna shvatanja kri„(...) afektivna orijentacija prema nekom značajnom grupnom objektu u svom
okruženju.“ (prevod O.K.)
130
„Partijska identifikacija je trajna, osnovna vrijednost, koja oblikuje direktnu evaluaciju djelovanja partija na vlasti, kandidata u kampanji i predloženih politika od strane
kandidata i koje sprovodi vlast. To je, prema ovoj teoriji, za većinu birača daleko najvažnija
i po opštem mišljenju dugoročna, osnovna vrijednost.“ (prevod O.K.)
131
(1) Partijska identifikacija je kod američkih birača nezavisna od samog čina glasanja. Čovjek sebe može smatrati demokratom, a da istovremeno preferira Eisenhowera (34.
predsjednik SAD-a, inače član Republikanske partije – prim. prev.). (2) Posljedica rečenog
jeste da je partijska identifikacija stabilna kategorija. Partijski identitet ljudi obično nasljeđuju, baš kao i religijski.“ (prevod O.K.)
129
157
tičara. A
��
ona se, kako Atlagić (2007) efikasno sažima, svode na dovođenje
u pitanje tvrdnji autora The American Voter:
(…) da je reč o nezavisnoj determinanti izborne odluke koja određuje ’manje
trajne političke snage’ – vrednovanje partije i kandidata, pozicioniranje birača u odnosu na teme kampanje, kao i na sam čin glasanja i zastupa stanovište
da partijska identifikacija predstavlja izraz životne privrženosti koja, kako
građanin biva stariji, postaje snažnija“ (str. 36).
Tako, na primjer, Aldrich partijsku identifikaciju doživljava kao “standing decision”, tj. trajni vodič za evaluaciju kandidata i partija, naglašavajući
da birač sam, svojim iskustvom, dolazi do određene odluke (Aldrich, 1995:
166), te da ona nije „nasljedna”. Sa druge strane za određene autore u pitanju je „posledica njegovih [biračevih – prim. O.K.] retrospektivnih evaluacija” (Atlagić, 2007: 37), što opet ističe racionalni i voljni elemenat partijske identifikacije.
No, kako smo već kazali, mi nećemo ulaziti dublje u razmatranje
samog koncepta partijske identifikacije, a nećemo se baviti ni njegovim
eksplanatornim dometima u zemljama zapadne demokratije, što je tema
najvećeg broja novijih istraživanja u ovoj oblasti. Ključni problemi koji zapadni autori propituju jeste upotrebljivost koncepta partijske identifikacije
u eri dominacije kratkoročnih faktora, kao što su aktuelni problemi, imidž
kandidata ili izborna kampanja, i mjera njegovog uticaja na formiranje izborne odluke. Nas, međutim, prvenstveno interesuje da li je koncept partijske identifikacije uopšte upotrebljiv u Crnoj Gori, kao zemlji u kojoj je
demokratija ponovo uspostavljena prije svega dvadesetak godina i u kojoj
generacije rođene u pluralizmu tek sada stiču pravo glasa.
Da bi se razvila dugoročna nasljedna predispozicija glasanja za određenu partiju, potrebno je vrijeme. Postsocijalističke zemlje koje su nastajale
devedesetih godina prošlog vijeka sada pune dvije decenije demokratskog
pluralizma i bilježe, u prosjeku, po pet izbornih ciklusa. Da li je to dovoljno
vremena za razvoj stabilnih partijskih identifikacija (kako ovaj koncept razumijemo u skladu sa zapadnom politikološkom misli), pitanje je koje postavljaju brojni autori (Miller, Klobucar, Rose, McAllister…). Kao drugi problem
oni navode nestabilnost partijskih sistema u novim demokratijama, posebno
u onima u kojima je proporcionalni izborni sistem doveo do visoke fragmentiranosti partijskog sistema. Partije su nastajale i nestajale sa političke scene,
ističu ovi autori, transformisale se, cijepale i spajale, te se birač, sve i da su za
to postojali uslovi, nije mogao stabilnije „vezati” za njih.
158
Olivera Komar
Posebno pitanje predstavlja operacionalizacija koncepta partijske
identifikacije. Naime, praksa nudi nekoliko kriterijuma, među kojima preovlađuje onaj koji se može svesti na jednostavno pitanje: „Da li sebe smatrate pristalicom X partije?” Alternativno, partijska identifikacija se može
mjeriti biheviorističkim pristupom – na osnovu presjeka ranijih izbornih
odluka birača. Po mišljenju S. Atlagića (2007), jednog od rijetkih autora
na ovim prostorima koji su se ozbiljno bavili partijskom identifikacijom,
ubjedljivo najizoštreniji indikator partijske identifikacije u višepartijskom
sistemu jeste biračeva izjava o namjeri da će da glasa za određenu partiju.
Ipak, u tom slučaju upadamo u problem samoispunjavajućeg proročanstva
koje bi, „kako ispravno zaključuje S. Antonić, pretilo da zapadne u circulus
vitiosus, jer ona [biračeva izjava o namjeri za koga će glasati – prim. O.K.]
se ne može uzeti za prediktor izborne odluke ako se meri glasanjem na
izborima (str. 122)“.
Regresioni model glasanja za partije u našem istraživanju ne bi imao
nikakvog smisla ukoliko bismo kao prediktor glasanja uzimali izjave ispitanika da će glasati za datu partiju. Zbog svega navedenog, mi smo odlučili
da koncept partijske identifikacije operacionalizujemo na način što ćemo
ga posmatrati kao afektivno-habitualnu vezu koja sadrži dva elementa:
(1) čvrstinu opredjeljenja za određenu partiju i
(2) porodičnu istoriju političke podrške određenoj „strani”.
Oba elementa potrebno je objasniti. Po našem mišljenju, čvrstina opredjeljenja za određenu partiju ukazuje na to da li je partijska identifikacija
dobila status nezavisne varijable koja utiče na izborno opredjeljenje. Ukoliko ispitanik izjavi da uvijek podržava istu partiju i smatra da nije u redu
promijeniti taj izbor, možemo pretpostaviti da je sa partijom za koju glasa
uspostavio dugotrajnu, afektivno-habitualnu vezu. Smatramo da za dijagnostikovanje identifikacije birača sa partijom nije važno utvrditi da li je on u
prošlosti zaista glasao za tu partiju – podsjećamo na stav, koji mi prihvatamo,
da je identifikacija nezavisna od samog čina glasanja. Kao dodatnu varijablu,
u model smo uključili članstvo u političkoj partiji, iako ono, u užem smislu
riječi, nikada nije tretirano kao dio koncepta partijske identifikacije. Ipak,
smatramo da nam upravo fleksibilniji pristup, za koji smo se odlučili u ispitivanju ovoga tipa veze, omogućava da utvrdimo prediktorsku vrijednost
članstva u partiji za opredjeljivanje za određenu partiju.
Porodična tradicija je drugi i, bez sumnje, kontroverzniji elemenat
našeg modela. Kako smo već istakli, teorija kaže da se partijska identifikacija, po pravilu, nasljeđuje, kao i vjerski ili nacionalni identitet. Odnosno,
��
159
kako ističe Holmberg: “Reference group theory pointed to the fact that humans identify with collectivities such as parties just like they identify with
religious and ethnical groups as well as with social classes”132 (2007: 558).
Ako je zaista tako, onda bi porodična tradicija morala imati uticaja na aktuelnu partijsku identifikaciju.
Naše nastojanje da ispitamo uticaj porodične tradicije na političko
opredjeljivanje inspirisano je pristupom i nalazima I. Šibera (2007). U
članku objavljenom u knjizi Političko ponašanje Šiber je testirao veoma interesantnu hipotezu – da je u Hrvatskoj porodična politička biografija relevantan faktor za razumijevanje aktuelnog političkog opredjeljivanja birača.
Upoređujući porodično opredjeljenje ispitanika u toku Drugog svjetskog
rata, Šiber je našao da „sudjelovanja u tim procesima, koji su se zbili prije
više od pola stoljeća, još značajno utječu na politička opredjeljenja članova
tih obitelji“ (str. 205). Naime, dobijeni podaci pokazuju da su, npr., potomci porodica koje su podržavale ustaški pokret i danas sklonije da glasaju
za konzervativne partije, dok potomci podržavalaca partizanskog pokreta
češće podržavaju lijevo orijentisane partije.
Politička biografija i stranački izbor
NOB
SDP, ASH, SDU
HDZ
HNS, HND
HSS
HSLS
HSP, HSP 61
IDS, PGS, DA
Ostalo
Ne zna
%
%
%
%
%
%
%
%
%
NDH-U NDH-D Miješano
43.4
1.8
11.4
13.7
12.4
33.2
26.7
6.7
13.3
22.4
6.6
21.1
20.6
6.9
15.1
15.0
22.5
32.5
33.3
8.3
20.7
3.4
17.2
17.6
4.2
15.5
Izvor: (Šiber, 2007: 200)
8.4
7.1
11.8
17.0
5.0
8.3
13.8
12.0
Izvan
23.5
18.7
40.0
15.8
23.4
10.0
25.0
20.7
21.8
Ne zna
11.4
14.9
13.3
22.4
17.0
15.0
25.0
24.1
28.9
Šiber je našao da se partije mogu svrstati u tri grupe, prema tipu svojih
podržavalaca. Prvu grupu čine partije koje dominantno podržavaju pojedinci čija je porodična tradicija vezana za partizanski pokret (SDP, ASH,
„Teorija o referentnim grupama ističe da se ljudi identifikuju s kolektivitetima kao
što su partije, na isti način na koji se identifikuju s vjerskim, etničkim grupama, ili, pak,
društvenim klasama.“ (prevod O.K.)
132
160
Olivera Komar
SDU, IDS, PGS, DA), a koje se mogu smatrati partijama ljevice. U drugu
grupu spadaju partije među čijim su biračima „gotovo podjednako zastupljene obje političke tradicije“ (HNS, HSS, HSLS i neopredijeljeni), a koje
možemo smatrati političkim centrom. Treću grupu partija podržavaju ispitanici čija se porodična tradicija veže za NDH (HDZ i pravaške partije),
a koje određujemo kao partije desnice. Šiber je, dakle, uspio pokazati da
se porodična tradicija iz Drugog svjetskog rata javlja kao predispozicija za
glasanje.
Slijedeći isti model, provjerili smo da li se u Crnoj Gori može ustanoviti neka podudarnost između glasanja za određene partije i porodične
tradicije vezane za period prije i tokom Drugog svjetskog rata. U Tabeli
kontingencije 8 ukršteni su odgovori na dva pitanja: (1) prvi izbor partije
za koju biste glasali i (2) koga su podržavali vaši preci – partizane, četnike,
zelenaše, ili nikoga.
Iz Tabele kontingencije 8 vidimo da naš model ne pokazuje toliko jasne
rascjepe kao u slučaju Hrvatske. Naime, većina birača svih partija prijavljuje da su članovi njihovih porodica podržavali partizanski pokret. Razlike
se uočavaju kod onih ispitanika koji su odgovorili da je njihova porodična
tradicija vezana za četnički pokret. Njih ima relativno malo među biračima
DPS-a i SDP-a, najviše ih je među biračima NOVE (jednako koliko i onih
koji su podržavali partizane), pa SNP-a, potom među apstinentima i među
pristalicama PZP-a. Među apstinentima je, pak, najviše onih koji su se po
pitanju porodične tradije izjasnili kao neopredijeljeni (38.4%).
Ove rezultate ne možemo povezati sa ideološkim rascjepom na ljevicu
i desnicu, kao što je to uspio Šiber u slučaju Hrvatske. Međutim, oni se ipak
mogu dovesti u vezu sa rascjepom koji smo u prethodnom dijelu identifikovali kao najbitniji za razvrstavanje partijskog sistema u Crnoj Gori. U
pitanju je nacionalna podjela, koju, u određenom smislu, možemo smatrati
i ključnom ideološkom podjelom.
Ovo uvodno razmatranje možemo završiti zaključkom da u slučaju
Crne Gore postoji određena povezanost između porodične tradicije i individualnog političkog opredjeljenja. Mada ta povezanost stricto sensu ne
zadovoljava kriterijume na osnovu kojih je možemo nazvati partijskom
identifikacijom, ona ipak pruža dovoljno indikacija da se političko opredjeljenje nasljeđuje.
161
Tabela kontingencije 8: Porodična istorija u odnosu
na partijsko opredjeljenje u CG133
Partizane
DPS
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
Četnike
Zelenaše
Nikoga nisu
podržali
205
19
9
81
65.3%
6.1%
2.9%
25.8%
24
3
1
10
63.2%
7.9%
2.6%
26.3%
97
42
0
25
59.1%
25.6%
.0%
15.2%
24
5
0
12
58.5%
12.2%
.0%
29.3%
27
27
0
10
42.2%
42.2%
.0%
15.6%
74
20
4
61
46.5%
12.6%
2.5%
38.4%
40
14
2
23
50.6%
17.7%
2.5%
29.1%
491
130
16
222
57.2%
15.1%
1.9%
25.8%
Napomena: X2(18, N = 1223) = 100.037; p < .01
Ukupno
314
100.0%
38
100.0%
164
100.0%
41
100.0%
64
100.0%
159
100.0%
79
100.0%
859
100.0%
6.1 Afektivno-habitualni prediktorski model glasanja
Naša radna hipoteza II glasi: Na političko opredjeljenje birača u Crnoj
Gori dominantno utiču porodična i lična tradicija glasanja, te afektivni odnos prema podržavanoj partiji.
Da bismo testirali u kojoj mjeri afektivno-habitualna veza determiniše opredjeljenje birača, konstruisali smo prediktorski model u koji su ušle
sljedeće modifikovane varijable iz upitnika:
 Kada glasate za partiju na izborima, koju su to razlozi zbog kojih
se opredjeljujete baš za tu partiju?
– Slaganje sa tvrdnjom „Zato što uvijek podržavam istu partiju
(lidera)”
Originalno pitanje je glasilo: „Možete li nam reći, ako znate, koga su podržavali
Vaši preci u prethodnom ratu u odnosu na partijsko opredjeljenje?”
133
162
Olivera Komar
 Neki ljudi uvijek glasaju za istu partiju, a neki mijenjaju partiju za
koju glasaju. Kakav je Vaš stav prema tome:
– Nije u redu mijenjati partiju
– U redu je mijenjati partiju
 Po Vašem mišljenju, da li je ili nije u redu sljedeće:
– Glasati za različite partije od izbora do izbora
– Mijenjati političke stavove i mišljenja
 Da li ste trenutno član neke partije?
 Ukoliko ne, da li ste ikada bili član neke partije?
 Da li ste bili član Saveza komunista u periodu prije 1990?
 Da li smatrate da su u Drugom svjetskom ratu bili u pravu:
– Četnici
– Zelenaši
– Partizani
– Niko nije bio u pravu
 Ukoliko znate, koga su podržavali Vaši preci?
– Četnike
– Zelenaše
– Partizane
– Nikoga nisu podržavali
Ono što odmah uočavamo jeste da afektivno-habitualnim tipom veze
možemo objasniti manji procenat varijanse glasanja za pojedinačne partije
nego što je to bio slučaj sa socijalno-demografskim modelom. Nešto značajniji procenat varijanse model uspijeva da objasni u slučaju Demokratske
partije socijalista – 11.8% – i Nove srpske demokratije – 11.2%. Kod tri
preostale partije u pitanju su znatno manji procenti: SDP – 1%; SNP – 3%;
PZP – 2%. Dakle, u slučaju ponašanjae crnogorskih birača, teorije koje se
baziraju na ovom tipu veze imaju nisku eksplanatornu moć. Kroz tabele
koje slijede iskazaćemo varijable koje imaju prediktorsku vrijednost.
Kada je u pitanju Demokratska partija socijalista, najsnažniji prediktor, i to negativan, jeste varijabla: „moji preci su podržavali četnike“ (B=1.547, p<0.01). Nakon toga, slijedi „članstvo u partiji” (B=0.611, p<0.01)
i „uvijek podržavam istu partiju” (B=0.272, p<0.01). Posljednji negativni
prediktor je: „u redu je mijenjati partiju-lidera za koju/kojeg se glasa” (B=0.067, p<0.01).
163
Tabela 25: Afektivno-habitualni prediktorski
model glasanja za DPS
DPS�
B�
S.E.�
Wald�
Uvijek podržava istu partiju�
.272��
***�
.069
15.599
U redu je mijenjati partiju/lidera
-.067��
**�
.024
7.984
Članstvo u partiji�
.611��
**�
.182
11.209
P��
reci su podržavali četnike
-1.547��
***�
.293
27.866
Constant
-.583
.200
8.471
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df, 8) =
��
9.549,
��
p=��
.298
U slučaju SDP-a model je imao znatno niži nivo predikcijske vrijednosti – uspio je da objasni svega oko 1% varijanse. Jedina varijabla sa
određenim prediktorskim potencijalom u modelu jeste slaganje sa tvrdnjom da je u redu mijenjati partiju za koju se glasa od izbora do izbora
(B��
=0.317, p��
<0.05).
model glasanja za SDP
SDP�
U redu je mijenjati partije
od izbora do izbora
Constant
B�
.317��*�
S.E.�
.164
Wald�
3.725
-3.628��
***�
.263
190.732
2
��
6.861,
��
p=.032
Tek nešto bolje (ali ne i zadovoljavajuće) rezultate dobili smo u slučaju
SNP-a, gdje primjenom ovoga modela uspijevamo objasniti oko 3% varijanse. Ipak, u odnosu na glasače SDP-a, ovdje se više varijabli javlja u svojstvu prediktora. Najznačajniji prediktor je stav da su u Drugom svjetskom
ratu u pravu bili četnici (B��
=0.857, p��
<0.01), a zatim: „podržavam uvijek istu
partiju” (B��
=0.178, p��
<0.05). Kao negativan prediktor javlja se „članstvo u
Savezu komunista” (B��
=-0.492, p��
<0.01).
164
Olivera Komar
SNP�
Uv��
ijek podržava ist��
u��
partiju�
Č��
lanstvo u SKCG
U pravu su bili četnici
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.178��*�
.080
4.925
-.492��*�
.191
6.642
.857��
**�
.249
11.804
-1.144
.366
9.786
2
��
5.033,
��
p=.540
Model je uspio da objasni i veoma nizak procenat varijanse glasanja za
PZP – svega 2%. U slučaju glasača PZP-a, jedini prediktor je varijabla: „u
prošlom ratu niko nije bio u pravu” (B=0.912, p<0.01).
PZP�
U prošlom ratu niko
nije bio u pravu
Constant
B�
.912��
**�
S.E.�
.287
Wald�
10.080
-3.622
.196
343.282
2
��
.000, p=.
Kada je u pitanju NOVA, model se pokazao nešto uspješnijim – objašnjeno je 11% varijanse i to samo jednom prediktorskom varijablom: „u
prošlom ratu u pravu su bili četnici” (B=2.114, p<0.01).
NOVA�
U pravu su bili četnici
Constant
B�
S.E.�
Wald�
2.114��
***�
.258
67.011
-3.275
.148
487.544
��
.000, p=.
Možemo, dakle, zaključiti da se afektivno-habitualna veza pokazala
kao loš prediktor glasanja za pet najvećih partija u Crnoj Gori. Procenat
varijanse koji uspijevamo objasniti logističko-regresionim modelom, kon-
165
struisanim na osnovu ovog tipa veze, kreće se između 1% i 11.8%. Ukoliko sada pogledamo koje varijable u okviru ovog modela imaju najveću
prediktorsku moć, zaključujemo da i one ukazuju na isti politički rascjep
koji smo identifikovali kao dominantni u okviru socijalno-demografskog
modela – nacionalni.
Glava VII:
Harizmatske veze
Iako je još Maks Veber (1964) prepoznao lidersku harizmu kao jedan
od tri potencijalna izvora legitimiteta vlasti, literatura o njenom uticaju na
političko odlučivanje birača prilično je oskudna. Relevantni autori su pitanju harizme političkih kandidata počeli da posvećuju više pažnje tek nakon
što su prestali da posmatraju politički izbor kao prost mehanički prenos
socio-ekonomskih karakteristika na čin glasanja (Karvonen, 2010: 1). U
��
posljednje vrijeme pojavilo se mnogo radova iz političke psihologije na ovu
temu, no i dalje nije nimalo jednostavno izmjeriti i objasniti ono što King
(2002) naziva direktnim uticajem harizme – “the influence that a leader or
candidate exerts on voters by virtue of who he or she is, how he or she appears and how he or she publicly comports him or herself “134 (2002: 6).
Na porast značaja lične harizme političkih lidera posebno je uticao
vrtoglav razvoj medija, koji su fokus političkih kampanja pomjerili sa
političkih programa i ideja na imidž kandidata. Time su oni doprinijeli i
svojevrsnom preusmjeravanju pažnje birača – sa tzv. dugoročnih faktora
opredjeljivanja, kao što su socijalna ili ideološka pripadnost, na tzv. kratkoročne faktore – ličnost i harizmu kandidata, važne političke događaje,
način vođenja izborne kampanje. Posljedično, „election campaigns in most
democratic countries today are leader-centered rather than ideology-centered or policy-centered“135 (King, 2002: 4).
Od čuvene debate američkih predsjedničkih kandidata Johna F. Kennedya i Richarda Nixona, 26. septembra 1960. godine (koja je, ujedno, i
prva debata koja je prenošena na nacionalnom nivou), pitanje ko je kandidat postalo je jednako važno koliko i pitanje za šta se on zalaže – a pone“Uticaj koji lider ili kandidat proizvodi na birače samom činjenicom da jeste to što
je, načinom na koji se ponaša u javnosti” (prevod O.K.)
135
„(I)zborne kampanje u najvećem broju demokratskih zemalja danas koncentrisane su na lidera, a ne na ideologiju ili na politike.“ (prevod O.K.)
134
168
Olivera Komar
kad i važnije od njega. Zabilježeno je da su ispitanici koji su debatu slušali
na radiju smatrali da je u njoj pobijedio Nixon. Međutim, većina publike
pratila je televizijski prenos debate i za njih je Kennedy bio nesumnjivi pobjednik. Nixonova kampanja je s vremenom bivala sve uspješnija, no on
se do kraja nije oporavio od ovog početnog pada popularnosti. Kennedy,
dotada slabo poznati senator iz Masačusetsa, već nakon te prve TV debate
ostvario je nedostižnu prednost nad manje dopadljivim Nixonom. Time
je otvoreno novo poglavlje u politici Sjedinjenih Američkih Država, ali i u
načinu vođenja političke kampanje širom svijeta.
Paralelno sa ekspanzijom medijskog uticaja, odvijala su se još dva procesa koja su doprinijela porastu interesovanja za harizmu političkih kandidata – s jedne strane, slabljenje socio-demografskih veza, a s druge, nestajanje velikih ideologija i, s tim u vezi, usmjeravanje partija ka političkom
centru u cilju mobilizacije što većeg broja birača.
Under present conditions of spreading secular and mass-consumer goods
orientation, with shifting and less obtrustive class lines, the former classmass parties and denominational mass parties are both under pressure to
become catch-all peoples’ parties 136 (Karvonen, 2010: 1).
Kako smo već istakli, mnogi autori su u zemljama zapadne demokratije primijetili slabljenje dugoročnih, čvrstih veza identifikacije po osnovu
pripadnosti društvenim grupama, te povećanje volatilnosti biračkog tijela.
Until the late 1960s stability was regarded as a central characteristic of both
party systems and individual voting behavior. (---) Since the late 1960s, however, the world of electoral politics has changed dramatically and in all the
Nries voters have shown increasing unpredictability in their choice between
parties, often to the extent of voting for parties that are new to the political
scene137 (Franklin, Mackie, & Valen, 2009: 15).
U okolnostima kada partijska identifikacija slabi i kada se partije približavaju političkom centru, a oštre ideološke razlike nestaju, osnov opre„U uslovima širenja sekularizma i orijentacije ka sredstvima masovne potrošnje,
kao i pomjeranja i ublažavanja klasnih granica, i ranije klasne masovne partije, i denominalne masovne partije našle su se pod pritiskom da postanu catch all partije.” (prevod O.K.)
137
„Do kasnih šezdesetih, stabilnost je smatrana centralnom karakteristikom kako
partijskih sistema, tako i individualnog ponašanja birača. (---) Otada se, međutim, svijet
izbora dramatično mijenja – u svim državama birači počinju da pokazuju sve veću nepredvidivost u partijskom izboru, opredjeljujući se često čak i za partije koje su potpuno
nove na partijskoj sceni.“ (prevod O.K.)
136
169
djeljivanja birača postaju kratkoročni faktori, među kojima dominira ličnost kandidata koji se nalazi na čelu partije.
Za razliku od zapadnih demokratija, u kojima se zamjena ideja ličnostima može smatrati posebnim i relativno novim fenomenom, u novim
demokratijama harizmatski izvor legitimiteta vlasti uspostavlja svojevrstan
kontinuitet sa prethodnim, autokratskim tipovima režima. Mirjana Vasović (2006) piše o autoritarnom nacionalnom karakteru, kao jednom od razloga za kreiranje kulta ličnosti lidera kod Srba, što se, po našem mišljenju,
može primijeniti na većinu naroda na prostorima Zapadnog Balkana:
Kada je reč o pokušaju da se analiziraju ishodišta personalizacije politike
u okviru osobene „tranzicione” političke kulture u Srbiji, nije lako odoleti
iskušenju pozivanja na uobičajena stanovišta o „autoritarnom nacionalnom
karakteru”. Takođe, pretpostavka da je reč o osobenoj, autoritarnoj, političkoj kulturi, kao nasleđu bivšeg komunističkog poretka, ima svojih prednosti.
Prenaglašeno pridavanje važnosti političkim liderima, kao pojedincima, i
dominacija njihove ličnosti ne samo nad političkim, već ukupnim društvenim životom, dobro je poznat fenomen iz srpske političke istorije, koji je svoj
najekstremniji izraz dobio u Brozovo doba, u tzv. kultu ličnosti (str. 49).
Autorka, dakle, ističe tradiciju vezivanja za lidera i stvaranje kulta njegove ličnosti kao karakteristiku nacionalnog karaktera138. Vjerujemo da bi
se slična karakteristika mogla pripisati i crnogorskom narodu, što potkrepljuju brojni istorijski izvori, kao i folklorna tradicija.
Odnos naroda prema vladaru mogao bi se lapidarno opisati titulom
koju su crnogorski prvaci, vladike i knjaževi, nosili kroz istoriju – „gospodar“. Kao ilustrativan primjer V. Pavićević (1997) navodi izjavu M. Živkovića, sekretara kralja Nikole, koji:
(…) prateći dramatična zbivanja u Crnoj Gori od 23. septembra 1915. do 9.
januara 1916. godine, zapaža, pored vojničkih i neke mentalne osobine Crnogoraca. „��
U Crnoj Gori, koga ga se boje oni ga uglavnom i slušaju. Načinite
li da vas se boje, postigli ste prvi najbolji uslov reda i poslušnosti. U toj zemlji
sa navikama patrijarhalnoga života, javna vlast nije eksponent cjeline. Ona je
samo rezultanta utakmice plemena i njihovih glavara. Ovi potonji, da bi ih
se okolina bojala, laćaju se vještačkih sredstava za pravljenje respekta prema
sebi: moraju mnogo da se razmeću i razmahuju. Za taj cilj valja da su i tijelom
voluminozni! Tiha je skromnost prezrena. Označena je plašljivošću. Organi
O strahopoštovanju kao kočnici želje za promjenom v. u Pravi vernik (Hofer,
2004). Hofer, između ostalog, kaže: „Oni koji prema okolini osećaju strahopoštovanje ne
razmišljaju o promeni, ma u kako bednom stanju bili“ (str. 15).
138
170
Olivera Komar
državne uprave, osim vojnih i policijskih, nemaju dovoljno respektovanja.
Na prosvjetne se radnike, koji sasvim prirodno ne mogu imati spoljašnje
atribute zora i maha, gleda gotovo sa sažaljenjem. Zato se iz njihova kola
često i rado vrši uskakivanje u policijsku i administrativnu službu, okruženu
žandarmima” (Pavićević, 1997: 82)139.
A da li u slučaju Crne Gore zaista možemo govoriti o autoritarnom
nacionalnom karakteru? Pođimo od definicije autoritarne ličnosti. To je
„tendencij(a) da se interpersonalni odnosi posmatraju u pojmovima moći
i autoriteta, mišljenja u stereotipijama, netolerantnost na nejasne situacije i
kompulsivno prihvatanje sopstvene grupe” (Vasović, 2007: 193). Prema nalazima psihologa, na formiranje crta autoritatne ličnosti utiče, prije svega,
oštro i rigidno postupanje roditelja u djetinjstvu, te zahtijevanje od djeteta
bezuslovne discipline (Vasović, 2007: 194) – a to jesu odlike tradicionalnog
modela kućnog vaspitanja u Crnoj Gori. Takođe, jedna od važnih karakteristika autoritarne ličnosti, koju bismo mogli istaći kao osnovni elemenat
autoritarnog nacionalnog karaktera, predstavlja submisivan odnos prema
autoritetu, odnosno prema vlasti – ako govorimo o širem entitetu, kakav je
nacija.
Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson i Sanford (1993) razvili su veoma ekstenzivan instrumentarij za mjerenje svih dimenzija autoritarne
ličnosti, poznat kao F-skala140. Ova je skala korišćena u brojnim istraživanjima, doduše u svom racionalizovanom vidu; pokazalo se, naime, da ju je
moguće mjeriti kroz svega nekoliko pitanja. Njen najčešće korišćeni oblik
obuhvata četiri stavke – tvrdnje koje su se izdvojile po svojoj relijabilnosti
i validnosti:
(1) Homoseksualci nisu ništa bolji od kriminalaca i treba ih najoštrije
kažnjavati.
(2) Djecu bi trebalo učiti poslušnosti.
(3) Najbolji politički sistem je onaj u kome postoji moćni
��
vođa koji ne
mora da se bavi parlamentom i izborima.
(4) Najbolji politički sistem je kada postoji vojna vlast u državi.
Živković je svoja zapažanja zabilježio u Parizu, 1917. godine, a rukopis pod nazivom „Pad Crne Gore” objavljen je u Beogradu, 1923. godine. Navedeni citat preuzet je iz
nedjeljnika Monitor (7. april 1995).
140
Ove autore prevashodno su interesovale one karakterne osobine ličnosti koje
vode razvoju fašističkog djelovanja. Otuda i naziv F-skala (pre-faschist personality).
139
171
Ispitanici koji se u velikoj mjeri slažu s navedenim tvrdnjama ispoljavaju karakteristike autoritarne ličnosti. Da bismo procijenili da li je autoritarnost odlika populacije u Crnoj Gori i, ako jeste, u kojoj mjeri, vratićemo
se Istraživanju vrijednosti Evrope, koje smo već koristili u poglavlju o političkoj kulturi.
Naš pristup je bi sljedeći: prvo smo izvršili faktorsku analizu sa četiri
gore navedene varijable kako bismo utvrdili da li one zaista mjere jedinstvenu pojavu. Prva varijabla koja se odnosi na stav prema homoseksualcima nije izdržala test statističke značajnosti tako da smo je u drugoj iteraciji
isključili. Rezultati faktorske analize, dati u Tabeli 30, pokazali su da ostale
tri varijable koje mjere submisivno ponašanje prema autoritetu zaista čine
jedan faktor/jednu strukturu, koju smo, zatim, tako i nazvali.
Tabela 30: Tvrdnje za mjerenje autoritarnosti
Tvrdnje
Submisivnost
Djecu bi trebalo učiti poslušnosti.
.413
Najbolji politički sistem je onaj u kome postoji moćni
��
vođa
koji ne mora da se bavi parlamentom i izborima.
Najbolji politički sistem je kada postoji vojna vlast
u državi.
.797
.790
Nakon toga, formirali smo skor koji predstavlja submisivnost kao faktor
autoritarnosti i provjerili koje vrijednosti na ovom faktoru imaju različite države koje su bile uključene u Istraživanje vrijednosti Evrope. U Tabeli 31 vidimo deskriptivne podatke o ovoj varijabli, posebno njen opseg od -1.19460,
što je minimalna vrijednost, do 3.19261, što je maksimalna vrijednost.
Tabela 31: Deskriptivna statistika za skor
„submisivnost“
N
Aritmetička sredina
Medijana
Std. Devijacija
Iskrivljenost distribucije (Skewness)
Spljoštenost distribucije (Kurtosis)
Minimum
Broj odgovora
Nedostajući odgovori
54639
13147
.0000000
-.1043282
1.00000000
.629
-.205
-1.19460
172
Maksimum
Percentili
Olivera Komar
3.19261
-.6494620
-.1043282
.5995010
25
50
75
Najniži nivo autoritarnosti izmjeren je u Danskoj, zatim u Njemačkoj,
Grčkoj, Švedskoj, na Islandu, Finskoj, Norveškoj, Švajcarskoj i Španiji. Najviši nivo autoritarnosti izmjeren je u Makedoniji; slijede Turska, Rumunija,
Moldavija, Sjeverni Kipar, Srbija, Bjelorusija, pa Crna Gora.
Tabela 32: Autoritarnost po državama
Država
Albanija
Azerbejdžan
Austrija
Jermenija
Belgija
Bosna i Hercegovina
Bugarska
Bjelorusija
Hrvatska
Kipar
Sjeverni Kipar
Češka
Danska
Estonija
Finska
Francuska
Gruzija
Njemačka
Grčka
Mađarska
Island
Irska
Italija
Letonija
Litvanija
Luksemburg
Malta
N
1173
1274
1324
1282
1475
1392
1043
1187
1244
858
423
1525
1455
1376
1001
1460
1105
1889
1453
1452
785
428
1362
1272
1082
1459
1261
A.S.
.11
-.04
-.51
.57
-.01
.48
.38
.65
.17
-.34
.76
-.23
-.73
-.21
-.54
-.31
.06
-.68
-.64
-.09
-.59
.10
-.45
.25
.17
-.22
-.16
S. D.
.98
.80
.91
1.13
.92
1.04
.85
.89
.92
1.00
.88
.93
.62
.78
.78
.83
.92
.68
.76
.86
.63
.98
.81
.79
.76
.83
.92
173
Moldavija
Crna Gora
Holandija
Norveška
Poljska
Portugal
Rumunija
Rusija
Srbija
Slovačka
Slovenija
Španija
Švedska
Švajcarska
Turska
Ukrajina
Makedonija
Velika Britanija
Sjeverna Irska
Kosovo
Ukupno
1231
.90
1206
.62
1449
-.15
1069
-.53
1190
-.00
1000
.38
1018
.94
1195
.44
1252
.76
1196
-.38
1145
-.26
1263
-.46
965
-.63
1119
-.52
622
1.02
1185
.47
433
1.20
1370
-.120
306
.025
1385
.705
54639
.00
Legenda:
N – ukupan broj ispitanika, A.S. – aritmetička sredina,
S.D. – standardna devijacija.
.87
1.00
.82
.72
.85
.85
.95
.92
1.05
.76
.81
.80
.78
.69
.98
.94
.93
.91
.83
.93
1.00
Crna Gora na skali autoritarnosti ima vrijednost .62, što je svrstava
u 25% najautoritarnijih država obuhvaćenih istraživanjem – podatak koji
možemo vidjeti u Tabeli 33, gdje su dati presjeci po percentilima141.
Tabela 33: Vrijednosti autoritarnosti po percentilima
Percentili
25
50
75
-.6494620
-.1043282
.5995010
Percentili su statistička kategorija koja onačava kumulativne procente unutar
određenog dijela distribucije varijanse. Drugim riječima, to je varijabla ispod koje će se
naći određeni procenat opservacija. Tako, 25 percentil znači da 25% opservacija (u našem
slučaju, država) ima vrijednosti ispod određenog broja (u našem slučaju -.649).
141
174
Olivera Komar
Ako je u Crnoj Gori autoritarnost zaista obilježje nacionalnog karaktera, a vidjeli smo da jeste, nije teško razumijeti zbog čega se fascinacija vođom
javlja kao jedna od važnijih karakteristika političkog ponašanja. Mnogi autori
smatraju da se u ponašanju građana u svim postsocijalističkim demokratijama može uočiti izvjesna pravilnost, koja se, prije svega, odnosi na nešto što se
može nazvati nesnalaženjem u novim okolnostima. Naime, iako je suštinska
prednost novouspostavljenog uređenja bila upravo u tome da građani uzmu
sudbinu u svoje ruke i preuzmu odgovornost za donesene odluke, mnogi i
dalje priželjkuju jakog lidera, koji će umjesto njih rješavati probleme.
The new democracies of central and eastern Europe represent a special case
in the role of political institutions in shaping political leadership. The autocratic nature of the old communist regimes has been a legacy that many
have found difficult to leave behind, and political instability and economic
stress have combined to influence many voters to seek a “strong leader” to
overcome their problems142 (McAllister, 2007: 577).
U relevantnoj literaturi problem kapaciteta demokratske svijesti sagledava se i kroz dihotomiju liberalizam/konzervativizam. U Tabeli 34 predočeni su klasični primjeri ta dva oblika svijesti.
Tabela 34: Dihotomija liberalna svijest/konzervativna svijest
Liberalna svijest
Konzervativna svijest
Homocentrizam
Etnocentrizam
Kritičnost i samostalnost
Religija i poslušnost
Modernizam i sloboda
Tradicija i autoritet
Materijalistička kultura
Duhovna kultura
Demokratija
Autokratija
Kosmopolitizam
Nacionalizam
Budućnost
Prošlost
Pravo
Običaj
Neograničena ljudska prava
Ograničena ljudska prava
Društvo
Zajednica
Realizam
Romantizam
Mala porodica
Velika porodica
Seksualne slobode
Seksualne zabrane
Izvor: (Šiber, 1998: 53)
„Nove demokratije u centralnoj i istočnoj Evropi predstavljaju specifičan slučaj
kada je riječ o ulozi političkih institucija u oblikovanju političkog liderstva. Autokratska
priroda prethodnog komunističkog režima bila je svojevrsni legat, koji je mnogima bilo
teško da napuste, a politička nestabilnost i ekonomski pritisak učinili su da mnogi birači
traže ’jakog lidera’, koji će ih izbaviti iz problema.” (prevod O.K.)
142
175
U prethodnom tekstu smo utvrdili da birače u Crnoj Gori odlikuje
autoritarni nacionalni karakter, čija je važna dimenzija submisivan odnos
prema autoritetu i vlasti. Da bismo strukturirali instrument istraživanja,
potrebno je da razmotrimo koje su to liderske osobine na koje birači u
Crnoj Gori reaguju.
Prema I. Šiberu (2003), postoji sedam bitnih karakteristika političkog
kandidata (str. 101):
(1) Politički eros – usmjerenost libida na politiku;
(2) Snažna ličnost – u kojoj su mjeri kandidati samosvjesne, dominantne i samouvjerene osobe;
(3) Otvorenost prema novim informacijama i idejama;
(4) Vizija – viđenje budućnosti i odnos prema prioretizaciji problema;
(5) Političko uvjerenje – posjedovanje dominantne ideologije;
(6) Komunikacija s javnošću – umijeće i stil komuniciranja s javnošću;
(7) Politički stil odlučivanja – način na koji kandidat donosi odluke.
Antony King (2002) navodi drugačiju skalu osobina koje smatra važnim za opredjeljenje birača (p. 9):
Tabela 35: Osobine kandidata koje su važne
za opredjeljenje birača
Hrabar
Pažljiv
Kompetentan
Odlučan
U poziciji da odlučuje
Djelotvoran
Sa iskustvom
Pravičan
Prijateljski nastrojen
Sa smislom za humor
Dobrog izgleda
Iskren
Inspirativan
Inteligentan
Dopadljiv
Principijelan
Disciplinovan
Bistar
Iskren
Jak
Oštar
Uliva povjerenje
Energičan
Topao
Otvoren za razgovor
Mladolik
Mi smo u analizu uključili sljedeće karakteristike: poštenje, inteligencija, energičnost, dosljednost, perspektivnost, odlučnost, hrabrost, rječitost, obrazovanost, upornost, iskrenost i dobar izgled. Da bismo utvrdili
176
Olivera Komar
da li se može govoriti o različitim profilima birača, od kojih svaki reaguje
na odgovarajuću grupu karakteristika, uradili smo faktorsku analizu. Kao
što iz vidimo Tabele 36, izdvojila su se dva profila – birači koji ključnim
liderskim karakteristikama smatraju grupu tradicionalno važnih osobina:
poštenje, odlučnost, inteligencija i sl., i birači koji preferiraju, uslovno rečeno, modernije karakteristike: energičnost, perspektivnost, dobar izgled.
Hrabrost je osobina koja je u objema strukturama zastupljena u sličnoj razmjeri.
Tabela 36: Faktorska analiza komponenti harizme
poštenje
inteligencija
energičnost
dosljednost
perspektivnost
odlučnost
hrabrost
rječitost
obrazovanost
upornost
iskrenost
dobar izgled
Komponente
Tradicionalni elementi
Savremeni
harizme
elementi harizme
.804
.010
.705
.364
.440
.683
.541
.558
.447
.680
.624
.532
.524
.560
.384
.610
.683
.380
.613
.497
.768
.150
-.158
.735
7.1 Harizmatski prediktorski model glasanja
Naša radna hipoteza III glasi: Na političko opredjeljenje birača u Crnoj
Gori dominantno utiče harizmatska privlačnost lidera partije.
U ovaj model uključene su sljedeće varijable:
 Razlog glasanja za partiju je:
– Lider
– Sama partija
 Kada ljudi glasaju za neku partiju, koliko su zapravo oni vezani za
njenog lidera?
– U velikoj mjeri, odnos prema lideru partije ključni je razlog
njihovog glasanja za tu partiju
177
– Značajno su vezani za lidera, ali to nije odlučujuće za njihovo opredjeljenje
– U maloj mjeri, oni se prvenstveno vezuju za partiju, lider je
tu manje važan
– Nimalo, ljudi se vezuju samo za partiju, a lideri partije su
nevažni
 Ukoliko bi partija za koju glasate ostala bez (ili promjenila) svog
lidera:
– Bila bi na velikom gubitku
– Bila bi na gubitku, ali bi ostala jaka
– Bila bi na dobitku
 Važniji mi je lider nego partija.
 Lider odlučujuće djeluje na moj glas.
 Recite, za svaku od navedenih osobina posebno, koliko je važno
da je posjeduje politički lider?
– Poštenje
– Inteligencija
– Energičnost
– Dosljednost
– Perspektivnost
– Odlučnost
– Hrabrost
– Rječitost/dobar govor
– Obrazovanost
– Upornost
– Iskrenost
– Dobar izgled
 Semantički diferencijal za lidere:��
(1) Andrija Mandić, (2) Milo
Đukanović, (3) Nebojša Medojević, (4) Ranko Krivokapić, (5)
Srđan Milić143:
– Nepošten – Pošten
– Neinteligentan – Inteligentan
– Spor��
/Trom –��
��
Brz/Energičan
– Nedosljedan – Dosljedan
– Neperspektivan – Perspektivan
Lideri pet najvećih parlamentarnih partija u Crnoj Gori: (1) Andrija Mandić
– NOVA, (2) Milo Đukanović – DPS, (3) Nebojša Medojević – PZP, (4) Ranko Krivokapić
– SDP i (5) Srđan Milić – SNP.
143
178
Olivera Komar
– Neodlučan – Odlučan
– Kukavica – Hrabar
– Loše govori – Rječit
– Neobrazovan – Obrazovan
– Ne-uporan – Uporan
– Neiskren – Iskren
– Loše izgleda – Dobro izgleda
Kada je u pitanju Demokratska partija socijalista, model se pokazao
veoma uspješnim u predikcijskom smislu – njime je objašnjeno čak 60%
varijanse ukupnih glasova. Kao najjači prediktor glasanja za DPS izdvaja
se pozitivna ocjena lidera ove partije, Mila Đukanovića (B=1.236, p<0.01).
Slijedi predictor „lider kao ključni razlog glasanja” (B=.835, p<0.01) i energičnost kao nevažna liderska osobina (B=-.412, p<0.05).
Tabela 37: Harizmatski prediktorski model glasanja za DPS
DPS�
B�
S.E.�
Wald�
Lider odlučujuće opredjeljuje glas�
-.835��
***�
.235
12.660
Energičnost�
-.412��*�
.182
5.127
M. Đukanović
��
(��
aritmetička sredina��)�
1.236��
***�
.104
142.430
Constant
-.311
.500
.385
2
��
��
14.296��
��
, p=��
.074
I u slučaju SDP-a model daje solidne rezultate, objašnjavajući 33%
ukupne varijanse glasanja za ovu partiju. Kao prediktori se javljaju pozitivna ocjena Ranka Krivokapića, lidera SDP-a (B=1.194, p<0.01), „Partija
bi bila na dobitku promjenom lidera” (B=1.390, p<0.01), inteligencija kao
važna liderska osobina (B=.865, p<0.05) i upornost (B=.764, p<0.05).
Tabela 38: Harizmatski prediktorski model glasanja za SDP
SDP�
B�
S.E.�
Wald�
Promjena lidera – partija na dobitku
1.390��
**�
.429
10.470
Inteligencija�
.865��*�
.404
4.584
Upornost�
.764��*�
.384
3.966
R. Krivokapić (A.S.)�
1.194��
***�
.223
28.568
Constant
-9.185
1.248
54.144
2
��
��
8.635��
��
, p=��
.374
179
Harizmatski prediktorski model uspješno objašnjava tek 9% varijanse
glasanja za Socijalističku narodnu partiju. Kao prediktori glasanja javljaju
se „Partija mi je važnija od lidera” (B=1.359, p<0.01), odlučnost kao liderska osobina (B=.539, p<0.05) i obrazovanost kao nevažna liderska osobina
(B=-.960, p<0.01).
Tabela 39: Harizmatski prediktorski
SNP�
Va��
žnija partija�
Odlučnost�
Obrazovanost�
Constant
B�
S.E.�
Wald�
1.359��
***�
.271
25.246
.539��*�
.246
4.807
-.960��
**�
.302
10.101
-3.397
.602
31.836
Napomena: Pseudo R2 =��
.095
��
1.222��
��
, p=��
.874
Kada je u pitanju Pokret za promjene, harizmatski model je prilično
uspješan – objašnjava 44% varijanse. Pozitivni prediktori su pozitivna prosječna ocjena za Nebojšu Medojevića, lidera Pokreta (B=2.263, p<0.01),
inteligencija (B=-1.538, p<0.05) i dosljednost (B=-1.188, p<0.05) kao nevažne karakteristike lidera, energičnost kao važna karakteristika lidera
(B=2.256, p<0.01).
PZP�
Inteligencija�
Energičnost�
Dosljednost�
N. Medojević (��
A��
.��
S��
.)�
Constant
B�
S.E.�
Wald�
-1.538��*�
.828
3.453
2.256��
***�
.539
17.495
-1.188��*�
.592
4.025
2.263��
***�
.425
28.314
-7.416
1.464
25.666
2
Napomena: Pseudo R =��
.441
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df, 8) =6.895��
��
, p=��
.548
Harizmatski prediktorski model objašnjava 35% varijanse glasanja za
Novu srpsku demokratiju. Kao najbolji pozitivni prediktori glasanja javljaju se energičnost kao liderska osobina (B=.596, p<0.05) i pozitivna prosječna ocjena za Andriju Mandića, lidera Nove srpske demokratije (B=1.6360,
p<0.01).
180
Olivera Komar
NOVA�
Energičnost�
A. Mandić (��
A��
.��
S��
.)�
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.596��*�
.283
4.433
1.636��
***�
.279
34.281
-6.504
.883
54.229
Napomena: Pseudo R2 =��
.357
��
, p=��
.155
Možemo zaključiti da se harizmatskim tipom veze može objasniti
značajan procenat varijanse glasanja za većinu partija u Crnoj Gori. To je
empirijska potvrda snažne vezanosti birača za lidere partija, tj. značajnog
uticaja faktora liderstva na opredjeljenje birača.
Najveći procenat varijanse model objašnjava u slučaju glasanja za
DPS, što nam posredno govori da kod birača ove partije postoji najčvršća
vezanost za lidera. Istovremeno, time se potvrđuje hipoteza, dominantna
i u naučnim, i u laičkim krugovima, da je harizma lidera jedan od značajnijih elemenata objašnjenja duge dominacije ove partije na crnogorskoj
političkoj sceni.
Glava VIII:
Programske veze
Teorije koje se usredsređuju na programske veze između birača i partija akcentuju značaj tema na osnovu kojih se birač opredjeljuje. Pojam teme
ovdje koristimo u njegovom najširem mogućem značenju. Riječ je, naime,
o našem prevodu termina issues, koji je proistekao iz američke političke
nauke, a koji podrazumijeva skup ideja i konkretnih prijedloga koje politička partija stavlja na „meni“, oblikujući tako ideologiju sadržanu u svom
partijskom programu.
Postoje dvije osnovne programske teorije: teorija proksimacije (proximity theory) i direkciona teorija (directional theory). Obje teorije počivaju
na mjerenju distance između pozicija koju prema određenom pitanju/temi
zauzimaju partije i birači.
There is an underlying assumption common to all the theories, namely that
there is variation in distance between a voter and the parties on offer; and
that a function of this distance can identify the party which is chosen at an
election by each voter 144 (Evans, 2004: 95).
Prije nego što se upustimo u detaljniju elaboraciju ovih teorija, kratko
ćemo se osvrnuti na dva problema s kojima se obje suočavaju. Kako je već
rečeno, u osnovi i jedne i druge teorije jeste pozicioniranje birača i partija
u odnosu na identifikovane teme, te mjerenje distance koja postoji među
njima. Tu već dolazimo do prvog zajedničkog problema pomenutih teorija,
a on se odnosi na pitanje kako pozicionirati političke partije.
Postoje dvije mogućnosti: (1) na osnovu njihovih formalizovanih ili
neformalizovanih programa, kao donekle objektivnog kriterijuma; (2) na
„Sve ove teorije počivaju na zajedničkoj pretpostavci, a to je činjenica da postoji
varijacija u distanci između birača i partija koje su u ponudi, i da se upravo posredstvom
ove distance može identifikovati koju će od ponuđenih partija izabrati svaki pojedinačni
birač.“
144
182
Olivera Komar
osnovu percepcije birača. Oba pristupa imaju svoje prednosti i nedostatke.
Osnovna mana pristupa koji zagovara „objektivno“ pozicioniranje partija
jeste mogući nesklad sa načinom na koji partiju vide sami birači. Osnovna
mana drugog pristupa jeste to što se može pretpostaviti da će birači partije
koje preferiraju pozicionirati bliže sebi i sopstvenim uvjerenjima, pa tako
teorija zapravo neće ništa pokazati.
Pitanje pozicioniranja partija nije jedinstveno riješeno na nivou programskih teorija, ni za jedan od dva navedena pristupa. Doduše, u okviru
velikog međunarodnog projekta koji je koordinirala “Manifesto research
group”145 (Klingemann, Volkens, Bara, Budge, & McDonald, 2006), urađena je vrlo detaljna analiza predizbornih programa političkih partija kroz
kodiranje i razvrstavanje na ljestvici lijevo-desno, ali, koliko je nama poznato, njihovi nalazi nisu korišćeni u radovima autora koji su se bavili programskim teorijama analize ponašanja birača.
Drugi problem programskih teorija odnosi se na ono o čemu je davne
1964. pisao Philip Converse, a o čemu smo već govorili u poglavlju o uticaju političke kulture na ponašanje birača. Riječ je o dilemi da li građani
uopšte imaju ideološki konzistentne stavove, koje bismo mogli upoređivati
sa stanovištima partija.
Iako kasniji kritičari relativizuju i samu potrebu da građani imaju ideološki konsonantne stavove – budući da su političke partije i kandidati ti
koji treba da imaju jasno definisane i dosljedne stavove u odnosu na koje
će se građani orijentisati – Converseovi nalazi ostaju značajan problem za
programske teorije. Naime, postavlja se pitanje koliko je smisleno mjeriti
distancu između partije i birača ukoliko većina tih birača ima veoma ograničenu sposobnost da se u programskom smislu pozicionira i jasno odredi
svoje mjesto, na primjer, na skali ideološke percepcije. Programske teorije
se ovim pitanjem nisu posebno bavile jer one polaze od pretpostavke informisanog birača s ideološki artikulisanim stavovima. Međutim, stvarnost je,
izgleda, drugačija:
(...) in contrast to the classic images celebrated in democratic theory, early
surveys painted an unflattering picture of the American public, whose political sophistication seemed to fall far short of the supercitizen model. Most
people’s political interest and involvement barely extended beyond casting
an occasional vote in elections146 (Dalton R. J., 2006: 17).
„Istraživačka grupa koja se bavi programima“ (prevod O.K.).
„(...) nasuprot klasičnoj predstavi koja je promovisana u demokratskoj teoriji,
rana istraživanja su pokazala nelaskavu sliku američke javnosti, čija je politička sofistici145
146
programsketeorije
teorijeglasanja.
glasanja.Proksimaciona
Proksimacionateorija
teorijapočiva
počivana
natri
triosnovne
osnovnepremise:
premise:
programske
(1)each
eachvoter
votercan
canbe
berepresented
representedby
byaapoint
pointininsome
somehypothetical
hypotheticalspace
spacesuch
such
(1)
thatthe
thepoint
pointreflects
reflectsthe
theperson's
person'sideal
idealset
setofofpolicies,
policies,
that
Birači u Crnoj
Gori
183
Nakon
prethodno
datih
napomena,
dvije
(2)the
thepolicy
policyposition
position
each
candidate
canrazmotrimo
berepresented
represented
bydominantne
pointininthe
the
(2)
ofofeach
candidate
can
be
by
aapoint
programske
teorije
glasanja.
Proksimaciona
teorija
počiva
na
tri
osnovne
samespace,
space,and
and
same
premise:
(1) chooses
each voter
can
be represented
by a position
point in issome
hypothetical
(3)aavoter
voter
thecandidate
candidate
whosepolicy
policy
closest
hisor
orher
her
(3)
chooses
the
whose
position
is
closest
toto
his
space such that the point reflects the person’s ideal set of
policies,
147 (Rabinowitz & Macdonald, 1989: 93)
own.147
(2) the policy
position of each
candidate
can be represented by a point
own.
(Rabinowitz
& Macdonald,
1989:
93)
in the same space, and
Nakon(3)
pozicioniranja
birača
partijau
ukoordinatnom
koordinatnom
sistemu,
skladusa
sa
a voter chooses
the candidate
whose
policy position
is closest
to
Nakon
pozicioniranja
birača
i ipartija
sistemu,
uuskladu
147
his or her own.
(Rabinowitz
& Macdonald,
1989: tema,
93)
njihovim preferencijama
preferencijama
okviru
identifikovanih
važnih
izračunava se
se
njihovim
uu okviru
identifikovanih
važnih
tema, izračunava
Nakon pozicioniranja birača i partija u koordinatnom sistemu, u sklarazdaljinaizmeđu
izmeđunjih,
njih,uz
uzpretpostavku
pretpostavkuda
daće
ćese
sebirač
biračopredijeliti
opredijelitiza
zasebi
sebi„najbližu“
„najbližu“
razdaljina
du sa njihovim
preferencijama
u okviru
identifikovanih
važnih tema,
izrapartiju.Za
Zaizračunavanje
izračunavanje
razdaljine
između
biračai ipartija
partija
koristi
sejednostavna
jednostavna
čunava
se razdaljinarazdaljine
između njih,
uz pretpostavku
da
će se koristi
birač
opredijeliti
partiju.
između
birača
se
za
„najbližu“
partiju. Za izračunavanje razdaljine između birača i parformula–
– sebi
Pitagorina
teorema:
formula
teorema:
tijaPitagorina
koristi se jednostavna
formula – Pitagorina teorema:
Z(distanca)
distanca
=
��== X pozicija biraþaY pozicija partije
(distanca)
ZZZ(distanca)
2
2
Zaumodel
ujekoji
je uključeno
više
tema,
formula
jenešto
nešto
drugačija,ali
ali
Zamodel
model
ukoji
kojije
uključeno
višetema,
tema,
formula
drugačija,
aliprincip
princip
Za
uključeno
više
formula
jejenešto
drugačija,
princip ostaje isti:
ostajeisti:
isti:
ostaje
Z X Y a b ...n
ZZ==
2
2
2
2
2
Jedan
od problema
u ovoj
kalkulaciji
može
nastativezan
vezan
jejeza
Jedanod
odproblema
problema
kojiukoji
uovoj
ovoj
kalkulaciji
može
nastati
vezanje
začičinjenicu
Jedan
koji
kalkulaciji
može
nastati
za
činjenicu
njenicu da se u ovako postavljenom sistemu podrazumijeva da birač svadase
seuuovako
ovakopostavljenom
postavljenomsistemu
sistemupodrazumijeva
podrazumijevada
da biračsvakoj
svakojpojedinačnoj
pojedinačnoj
da
koj pojedinačnoj
temi pridaje istu
važnost, tj. da sve birač
teme imaju jednaku
temipridaje
pridaje
istu
važnost,
dasve
svenije
teme
imaju
jednaku
„težinu“.
To,
međutim,
„težinu“.
To,
međutim,
slučaj.
Birač
može imati
prilično
jasne
temi
istu
važnost,
tj.tj.najčešće
da
teme
imaju
jednaku
„težinu“.
To,
međutim,
premaBirač
nizu tema,
ipak prilično
će za njega
nekestavove
od njihprema
imati ključnu
najčešćestavove
nijeslučaj.
slučaj.
možepa
imati
jasne
nizutema,
tema,pa
pa
najčešće
nije
Birač
može
imati
prilično
jasne
stavove
prema
ulogu pri donošenju odluke o partiji za koju će glasati, dok će munizu
druge
ipakće
ćeza
za
njega
neke
odnjih
njihimati
imati
ključnu
ulogu
pridonošenju
donošenjujedinstvenog
odlukeoopartiji
partijiza
za
biti
manje
važne.
Otuda
predlog
da se,ulogu
umjesto
formiranja
ipak
njega
neke
od
ključnu
pri
odluke
indeksa,
svaka
tema
„mjeri“.
Pritom
je potrebno
da istraživač
na umjesto
kojuće
ćeglasati,
glasati,dok
dokće
će
muposebno
drugebiti
biti
manje
važne.
Otudapredlog
predlog
dase,
se,
koju
mu
druge
manje
važne.
Otuda
da
umjesto
osnovu konkretnog konteksta odredi važnost svake pojedinačne teme.
formiranjajedinstvenog
jedinstvenogindeksa,
indeksa,svaka
svakatema
temaposebno
posebno„mjeri“.
„mjeri“.Pritom
Pritomjejepotrebno
potrebno
formiranja
daistraživač
istraživačna
naosnovu
osnovukonkretnog
konkretnogkonteksta
kontekstaodredi
odredivažnost
važnostsvake
svakepojedinačne
pojedinačne
da
teme. ranost daleko od modela supergrađanina. Politički interesi i uključenost većine ljudi jedva
teme.
da su prelazili povremeno glasanje na izborima.” (prevod O.K.)
„(1) svaki birač može biti predstavljen tačkom u nekom hipotetičkom prostoru
tako da ta tačka odražava idealan set politika za datog birača, (2) programska pozicija
svakog kandidata takođe može biti predstavljena tačkom u istom tom prostoru, i (3) birač
bira onog kandidata čija je programska pozicija najbliža njegovoj.”
147
147 „(1) svaki birač može biti predstavljen tačkom u nekom hipotetičkom prostoru tako da ta tačka
147 „(1)
svaki birač može biti predstavljen tačkom u nekom hipotetičkom prostoru tako da ta tačka
odražava idealan set politika za datog birača, (2) programska pozicija svakog kandidata takođe može
odražava idealan set politika za datog birača, (2) programska pozicija svakog kandidata takođe može
biti predstavljena tačkom u istom tom prostoru, i (3) birač bira onog kandidata čija je programska
biti predstavljena tačkom u istom tom prostoru, i (3) birač bira onog kandidata čija je programska
Macdonald, 1989). Njeni autori, Rabinowitz i Macdonald, mijenjaju osnovne
postavke proksimacionog modela kroz odgovore na dva pitanja:
(1) Da li birač ima pozitivan ili negativan stav prema datoj temi?
184
Olivera Komar
(2) Koliko je snažan taj stav?
Teorija koja je nastala kao alternativa teoriji proksimacije, a koju smo,
Naime,
oni smatraju
da model
opredjeljenja
ne bi smio
u nedostatku
adekvatnog
prevoda,predviđanja
nazvali direkcionom
teorijombirača
glasanja,
promovisana
je u članku “A Directional
Theoryprema
of Voting”
(Rabinowitz & važnim
zanemariti
dvije karakteristike
odnosa birača
identifikovanim
Macdonald, 1989). Njeni autori, Rabinowitz i Macdonald, mijenjaju osnovpolitičkim temama i problemima: pravac i intenzitet (Rabinowitz & Macdonald,
ne postavke proksimacionog modela kroz odgovore na dva pitanja:
1989: 94). (1)
Drugim
riječima,
odnos
svakog stav
birača
predstavlja
Da li birač
ima pozitivan
ili negativan
prema
datoj temi? kombinaciju
(2)
Koliko
je
snažan
taj
stav?
kognitivnog i afektivnog elementa. Kognitivni elemenat može se izraziti pitanjem –
Naime, oni smatraju da model predviđanja opredjeljenja birača ne bi
koja je moja
pozicija udvije
odnosu
na temuodnosa
(Evans,birača
2004:
107)identifikovanim
– a afektivni – koliko
smio zanemariti
karakteristike
prema
važnim
i problemima:
su snažna
mojapolitičkim
osjećanjatemama
u odnosu
na temu. pravac i intenzitet (Rabinowitz
& Macdonald, 1989: 94). Drugim riječima, odnos svakog birača predstavlja
Ovaj
model dijelom
ispravlja
nedostatke
teorije
proksimacije
tako što: (1)
kombinaciju
kognitivnog
i afektivnog
elementa.
Kognitivni
elemenat može
se momenat
izraziti pitanjem
– koja
je moja pozicija
odnosu na
temu
(Evans, 2004:apsurdnu
ugrađuje
važnosti
konkretne
teme zau birača,
i (2)
onemogućuje
107) – a afektivni – koliko su snažna moja osjećanja u odnosu na temu.
situaciju koja može biti ishodište primjene teorije proksimacije – da se partija i
Ovaj model dijelom ispravlja nedostatke teorije proksimacije tako što:
birač među
kojima
postojivažnosti
najmanja
distanca
(1) ugrađuje
momenat
konkretne
teme zanađu
birača,na
i (2)suprotnim
onemogućujestranama
apsurdnu
situaciju
koja može
ishodište Prema
primjenedirekcionoj
teorije proksimacije
ograde148
koja dijeli
stavove
„za“ biti
i „protiv“.
teoriji, birač će
– da se partija i birač među kojima postoji najmanja distanca nađu na su148 iste strane ograde birati onu koja ima jasniji stav.
između protnim
partija koje
se nalaze
stranama
ogradesa
koja dijeli stavove „za“ i „protiv“. Prema direkbirač
će između partija
koje se nalaze
sa dat
iste je
strane
ograde9.
Primjercionoj
razliketeoriji,
između
proksimacione
i direkcione
teorije
u Grafiku
birati onu koja ima jasniji stav. Primjer razlike između proksimacione i direkcione teorije dat je u Grafiku 9.
Grafik 9: Upoređenje teorije proksimacije i direkcione teorije
Grafik 9: Upoređenje teorije proksimacije
i direkcione teorije
Izvor: (Evans,
��
2004: 109)
Simboli u grafiku: 1-krajnje „lijevo“, 11-krajnje „desno“, P1, P2 i P3 tri hipotetičke
Izvor: (Evans, 2004: 109)
pozicije na kojima se politička partija može naći, B – birač
Simboli u grafiku: 1-krajnje “lijevo”, 11-krajnje “desno”, P1, P2 i P3 tri hipotetičke pozicije na kojima
se politička partija može naći, B - birač
148
148
“side of the fence” (Evans, 2004:107)
“side of the fence” (Evans, 2004:107)
168 | s t r a n a
185
Na grafiku je predstavljena ideološka skala pri čemu 1 označava „lijevo“, a 11 „desno“. P1, P2, i P3 označavaju pozicije tri političke partije, dok
B označava poziciju birača.
Na osnovu Grafika 9 možemo pratiti kako dvije teorije na različit način interpretiraju predstavljenu situaciju:
Teorija proksimacije: Između birača i partije P1 postoji najmanja distanca te će se stoga birač opredijeliti za tu partiju.
Direkciona teorija: Birač će se prvo opredijeliti na spektru lijevo-desno
(pitanje: koja je moja pozicija u odnosu na temu?). S obzirom na to da se
pozicionirao na desnoj strani, njegov će izbor biti partija P2 ili partija P3.
Nadalje, budući da birači preferiraju partije sa jasnijim pozicijama, birač će
se opredijeliti za P3.
Međutim, pretpostavka direkcione teorije da će se između dvije ideološki srodne partije birač uvijek opredijeliti za onu sa jasnijim stavom došla
je u izvjesnu koliziju sa realnošću. Problem je proistekao iz prenebregavanja činjenice da su partije koje imaju jasniji stav uvijek bliže ekstremima
nego centru, te da po pravilu uživaju manju podršku birača nego partije
centra. Iskustvo jasno pokazuje da ekstremne partije, dakle one sa čvršćim
stavom, veoma teško i u veoma specifičnim uslovima uspijevaju da preuzmu primat onima koje su bliže centru.
Da bi otklonili ovo nesaglasje direkcione teorije sa empirijski potvrđenim ponašanjem birača, njeni tvorci su napravili neke dopune. Uključen je
koncept regiona prihvatljivosti, koji u osnovi znači da će se birači opredjeljivati za partije sa jasnijim stavovima sve do određene granice ekstremnosti,
a da im partije koje tu granicu pređu neće biti prihvatljive. Iako je ovaj
dopunski elemenat trebalo da usavrši model, zapravo je unio dosta zabune
i to prvenstveno zato što je region prihvatljivosti veoma teško definisati i u
praksi odrediti.
Neki autori zagovarali su objedinjavanje ovih dviju teorija. Oni su
pošli od pretpostavke da će se birač prvobitno zaista opredjeljivati prema
postavkama direkcione teorije, tj. tražiti partiju koja se nalazi sa iste strane „ograde” i koja ima što jasnije pozicije po pitanju od značaja, ali da će,
kako distanca između partije i birača raste, on biti sve skloniji opredjeljivanju prema proksimacionom modelu i između više ponuda birati bližu sebi
(Iversen, 1994: 45).
Nas je interesovalo u kojoj se mjeri programskom vezom može objasniti ponašanje birača u Crnoj Gori. Koristili smo model koji smo konstruisali i za ostale tipove veze zato što želimo da međusobno izmjerimo njihov
186
Olivera Komar
potencijal na samom kraju istraživanja. Pored toga, u skladu sa istraživanjem koji je na istu temu sproveo Herbert Kitschelt (1999), uporedili smo
ideološke pozicije partija i birača u Crnoj Gori kako bismo dodatno rasvijetlili pitanje da li elementi programa političkih partija predstavljaju važan
motiv u opredjeljivanju birača.
8.1 Programski prediktorski model
Naša radna hipoteza IV glasi: Na političko opredjeljenje birača u Crnoj
Gori dominantno utiče programska orijentacija partije.
U ovaj model uključene su sljedeće varijable:
 Dominantan razlog opredjeljivanja za partiju jeste njen program.
 Dominantan razlog opredjeljivanja za partiju jeste ��
zalaganje za
ključne ideološke principe (nacionalne interese, političke principe
itd.).
 Dominantan razlog opredjeljivanja za partiju jesu obećanja da će
unaprijediti ukupan život u društvu.
 Skalirana varijabla sa dva pola (1-10).
Tabela 42: Stavovi za određivanje programske
orijentacije
1. Građani bi trebalo da
samostalno snose troškove
liječenja.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2. Onaj ko može više da plati
treba da ima pristup boljoj
zdravstvenoj usluzi.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
3. Privatna svojina je bolja od
državne svojine.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
4. Prilikom privatizacije državne imovine, prioritet treba
1
da imaju brzina i ekonomska
efikasnost.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
5. Nije važno odakle stiže
strani kapital sve dok stimuliše investicije, produkciju
i povećanje broja poslova;
treba ga privlačiti po svaku
cijenu.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Državni sistem zdravstvenog osiguranja trebalo bi da
pokriva najveći dio troškova
liječenja građana.
Zdravstvene usluge treba da
budu jednakog kvaliteta za
sve, bez obzira na platežnu
moć.
Državna svojina je bolja od
privatne svojine.
Prilikom privatizacije državne
imovine, prioritet treba da
imaju principi socijalne i političke pravednosti, posebno
prava radnika.
Ima suviše stranog kapitala
koji bi crnogorsku ekonomiju
mogao učiniti zavisnom od
stranih interesa.
187
6. Majke bi trebalo da ostanu kod kuće dok djeca ne
odrastu dovoljno da se brinu
o sebi.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
7. Država bi trebalo da zabrani abortus.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
8. Masovni mediji bi trebalo
da budu potpuno slobodni.
Cenzuru, u svakom obliku,
treba zabraniti.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
9. Srbija je potencijalno dobar partner za Crnu Goru.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10. Crkva bi trebalo da utiče
na političko odlučivanje.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11. Crna Gora treba da postane članica EU.
12. Crna Gora treba da postane članica NATO-a.
13. Najvažniji problem koji
Crna Gora danas ima jeste
borba protiv korupcije i organizovanog kriminala.
14. Samo ukoliko se sve
opozicione partije istinski
ujedine, bez obzira na svoja
pojedinačna programska
obilježja, moći će da ostvare
značajan izborni uspjeh.
15. Ljudi
��
treba da preuzmu
više odgovornosti i da se brinu sami za sebe.
16. Nezaposleni treba da prihvate svaki ponuđeni posao,
ili im treba oduzeti naknadu
za nezaposlene.
17. Takmičenje je dobro; ono
podstiče ljude da rade više i
da razvijaju nove ideje.
18. Država treba da da više
slobode preduzećima.
19. Treba povećati razlike u
platama kako bismo povećali
zalaganje pojedinaca.
20. Treba jačati privatno vlasništvo nad preduzećima.
21. Svaki pojedinac je odgovoran za osiguranje svoje
penzije.
Država bi trebalo da obezbijedi sistem brige o djeci
i omogući da većina majki
može da radi.
Trudnica bi trebalo da može
sama da odluči da li želi da
zadrži dijete i tu država ne
smije da se miješa.
Iako mediji treba da budu
slobodni, neki oblik kontrole
nad njima treba da postoji
kako bi se očivao javni red i
moralni poredak.
Srbija je stalna prijetnja crnogorskoj državnosti.
Crkva nipošto ne treba da
ima uticaj na političko odlučivanje.
Crna Gora ne treba da postane članica EU
Crna Gora ne treba da postane članica NATO-a
Postoji mnogo bitnijih problema u Crnoj Gori trenutno
od borbe protiv korupcije i
organizovanog kriminala.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Svaka partija mora ostati dosljedna svojim programskim
načelima i ne smije stupati u
neprincipijelne koalicije, bez
obzira na cilj.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Država bi trebalo da preuzme
više odgovornosti kako bi svako imao što mu je potrebno.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Nezaposleni treba da imaju
pravo da odbiju posao koji
ne žele.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Takmičenje je štetno; ono
budi ono najgore u ljudima.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Država treba više da kontroliše preduzeća.
Treba smanjiti razlike u platama kako bismo svi imali
podjednako.
Treba jačati državno vlasništvo nad preduzećima.
Država treba da se pobrine
za to da svi steknu pravo na
penziju.
188
Olivera Komar
Nakon obrade rezultata istraživanja, lako se dalo uočiti da programski
prediktorski model nije dao zadovoljavajuće rezultate: procenat objašnjene
varijanse glasanja za Demokratsku partiju socijalista iznosi 12%, za Socijaldemokratsku partiju 8%, za Pokret za promjene 3%, za Socijalističku narodnu partiju 20% i za Novu srpsku demokratiju 17%.
Tabela 43: Programski model glasanja za DPS
DPS�
B�
S.E.�
Wald�
Odnos prema
��
strano��
��
m��
kapital��
u�
-.082��
**�
.031
6.982
Odnos prema Srbiji
.070��
**�
.029
5.832
Odnos prema crkvi
.095��
**�
.030
9.848
Odnos prema NATO-u
-.090��
***�
.025
13.502
Odnos prema
��
ujedinjenj��
��
u��
opozicije
.063��*�
.031
4.205
Odgovornost
-.089��
**�
.032
7.927
Constant
��
-.223
.330
.459
��
��
8.236��
��
, p=��
.411
S obzirom na formu varijabli koje su uključene u ovaj model, neophodna je nešto detaljnija interpretacija. Prva prediktorska varijabla, odnos
prema stranom kapitalu, definisana je na način da niže vrijednosti označavaju poziciju bližu stavu da je nevažno odakle stiže strani kapital sve dok
stimuliše investicije, produkciju i povećanje broja poslova, te da ga treba
privlačiti po svaku cijenu; više vrijednosti označavaju poziciju bližu stavu
da ima suviše stranog kapitala koji bi crnogorsku ekonomiju mogao učiniti
zavisnom od stranih interesa. Iz modela možemo vidjeti da pozitivan odnos prema stranom kapitalu, bez obzira na njegovo porijeklo, funkcioniše
kao prediktorska varijabla glasanja za DPS (B=-.082, p<0.01).
Druga prediktorska varijabla jeste odnos prema Srbiji, pri čemu niže
vrijednosti označavaju stav da je Srbija partner Crnoj Gori, a više, da Srbija
predstavlja prijetnju. Iz tabele vidimo da stav da je Srbija stalna prijetnja
Crnoj Gori ima prediktorsku vrijednost kada je glasanje za DPS u pitanju
(B=.070, p<0.05).
Treća prediktorska varijabla u modelu jeste odnos prema crkvi. Niže
vrijednosti u ovom slučaju označavaju stav da crkva treba da utiče na političko odlučivanje, a više, da nikako ne treba. Vidimo da negativan odnos
prema crkvi i njenom miješanju u politiku funkcioniše kao pozitivan prediktor glasanja za DPS (B=.095, p<0.01).
189
Četvrta varijabla u modelu jeste odnos prema NATO-u; niže vrijednosti označavaju pozitivan odnos prema učlanjenju u NATO, a više, negativan. Kao što vidimo u modelu, pozitivan odnos prema učlanjenju u NATO
jeste prediktor glasanja za DPS (B=-.090, p<0.01).
Peta varijabla u modelu jeste odnos prema ujedinjenju opozicije, pri
čemu su niže vrijednosti bliže stavu da opozicija treba da se ujedini ukoliko
želi da postigne određeni rezultat, a više – da svaka partija unutar opozicije
treba da ostane dosljedna svojim političkim i programskim načelima i da
na izborima nastupa samostalno. Iz modela vidimo da je stav da opozicija
na izborima treba da nastupa samostalno mnogo bliži biračima DPS-a, te
da funkcioniše kao prediktor glasanja za ovu partiju (B=.063, p<0.05). S
obzirom na to da dolazi od pristalica partije koja je trenutno na vlasti, ovaj
je rezultat očekivan – logično je da vizija razjedinjene opozicije bude bliža
ovoj strukturi birača.
Posljednja varijabla sa određenom prediktorskom vrijednošću u modelu jeste odnos prema odgovornosti za sopstveni život i blagostanje. Niže vrijednosti označavaju stav da je svako odgovoran za sopstvenu sudbinu, te da
država ima malu ili nikakvu odgovornost da obezbijedi uslove za život svojim
građanima; više vrijednosti označavaju suprotan stav – da bi država trebalo
da bude odgovorna za to da obezbijedi svim građanima ono što im treba za
život. Iz modela vidimo da stav koji odgovornost dominantno pripisuje pojedincu funkcioniše kao prediktor glasanja za DPS (B=-.089, p<0.01).
Kada je u pitanju glasanje za Socijaldemokratsku partiju, samo dvije
varijable iz modela imaju prediktorsku vrijednost. Prva je odnos prema Srbiji: negativan odnos prema Srbiji, tj. doživljaj Srbije kao prijetnje crnogorskoj državnosti, javlja se kao pozitivan prediktor glasanja za SDP (B=.128,
p<0.05).
Druga varijabla sa prediktorskom vrijednošću jeste odnos prema
NATO-u: što pozitivniji odnos ispitanici imaju prema učlanjenju u NATO,
veća je vjerovatnoća glasanja za SDP (B=-.190, p<0.01).
Tabela 44: Programski model glasanja za SDP
SDP�
Odnos prema Srbiji
Odnos prema NATO-u
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.128��*�
.066
3.737
-.190��
**�
.066
8.425
-3.025
.507
35.608
��
��
, p=��
.859
190
Olivera Komar
U slučaju SNP-a, model objašnjava veći procenat varijanse. Iz Tabele
45 vidimo da se zalaganje za ključne ideološke principe kao razlog glasanja javlja kao pozitivni prediktor (B=.481, p<0.01). Nadalje, skeptičan
odnos prema stranom kapitalu, tj. zalaganje za selektivan odnos, zavisno
od porijekla tog kapitala, javlja se kao pozitivan prediktor glasanja za SNP
(B=.123, p<0.01), za razliku od glasanja za DPS.
Treća varijabla sa prediktorskom vrijednošću jeste odnos prema abortusu. Ova varijabla konstruisana je na način da niže vrijednosti tumačimo
kao bliže stavu da abortus treba zabraniti, dok više vrijednosti odgovaraju
stavu da ga treba dozvoliti. Kod birača SNP-a pozitivan odnos prema abortusu javlja se kao pozitivan prediktor (B=.074, p<0.05).
Peta varijabla sa prediktorskom vrijednošću u modelu glasanja za SNP
jeste odnos prema Srbiji. Za razliku od DPS-a i SDP-a, pozitivan odnos
prema Srbiji kao partneru Crne Gore pozitivan je prediktor glasanja za
SNP (B=-.233, p<0.01).
Šesta varijabla u modelu jeste odnos prema crkvi. Ponovo suprotno
DPS-u, pozitivan odnos prema uticaju crkve na političko odlučivanje pozitivan je prediktor glasanja za SNP (B=-.106, p<0.01). Kada su u pitanju
Evropska unija i NATO, negativan odnos prema učlanjenju Crne Gore u
ove dvije asocijacije pozitivan je prediktor glasanja za SNP (EU – B=.080,
p<0.05, NATO – B=.086, p<0.05).
Tabela 45: Programski model glasanja za SNP
SNP�
B�
S.E.�
Wald�
Zalaganje za ključne ideološke principe
.481��
**�
.138
12.086
Odnos do stranog kapitala
.123��
**�
.043
8.171
Odnos prema abortusu
.074��*�
.034
4.839
Odnos prema Srbiji
-.233��
***�
.042
30.194
Odnos prema crkvi
-.106��
**�
.038
7.624
Odnos prema EU
.080��*�
.036
4.981
Odnos prema NATO-u
.086��*�
.035
6.017
Constant
-3.221
.559
33.146
��
��
13.332��
��
, p=��
.101
Programski prediktorski model pokazao se izrazito neuspješnim u
slučaju Pokreta za promjene, objasnivši svega nešto preko 3% varijanse.
Prediktorsku vrijednost u modelu imala je samo jedna varijabla i to stav da
je partijski program važan razlog glasanja (B=.951, p��
<0.05).
191
Tabela 46: Programski model glasanja za PZP
PZP�
Program kao razlog glasanja
Constant
B�
S.E.�
Wald�
.951��*�
.430
4.888
-5.709
1.205
22.464
2
��
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df, 1) =.690��
��
, p=��
.406
Programski prediktorski model objašnjava 17% varijanse glasanja za
Novu srpsku demokratiju. Prva prediktorska varijabla je pozitivna, a čini
je zalaganje za glavne ideološke principe kao ključni razlog glasanja za ovu
partiju (B=.70, p��
<0.01). Sljedeća je odnos prema stranom kapitalu. Kao
i u slučaju SNP-a, što je veći skepticizam prema stranom kapitalu, to je
veća vjerovatnoća glasanja za Novu srpsku demokratiju (B��
=.145, p��
<0.05).
Takođe, kod ispitanika koji Srbiju doživljavaju kao partnera Crne Gore
postoji relativno velika vjerovatnoća da će glasati za ovu partiju (B��
=-.296,
p��
<0.01).
Tabela 47: Programski model glasanja za Novu
NOVA�
B�
S.E.�
Zalaganje za ključne ideološke principe
.700��
**�
.246
kao razlog glasanja
Odnos prema stranom kapitalu
.145��*�
.063
Odnos prema Srbiji
-.296��
***�
.075
Constant
-4.443
.836
2
��
��
6.481��
��
, p=��
.593
Wald�
8.114
5.370
15.579
28.270
U interpretaciji ovog prediktorskog modela postavlja se sljedeće pitanje: da li su navedeni stavovi zaista dio formalnog ili faktičkog programskog djelovanja datih partija? Podaci koji su korišćeni za konstrukciju ovoga modela predstavljaju odgovore ispitanika, te dakle odražavaju njihove
programske i ideološke orijentacije. No, time što smo utvrdili da određene programske orijentacije birača funkcionišu kao prediktori glasanja za
određene partije, mi ipak nismo utvrdili da partijske programske orijentacije funkcionišu kao prediktori glasanja birača.
Postoji nekoliko načina da se odgovori na ovo pitanje. Naime, da bismo odredili u kojoj su mjeri programske orijentacije političkih partija zaista motivi za glasanje birača, prvo ih moramo identifikovati. Potom ćemo
192
Olivera Komar
utvrđene programske orijentacije partija uporediti sa orijentacijama birača.
Ukoliko se one poklope, s većom sigurnošću možemo tvrditi da programska orijentacija jete važan motiv, tj. da birači zaista glasaju za partije zbog
njihovih programa.
Za ovaj dio rada korišćena je metodologija koju primjenjuje Herbert
Kitschelt (1999) u svom istraživanju programskih orijentacija kao motiva
za glasanje postsocijalističkih birača (p. 323). Kao instrument istraživanja
koristili smo Kitscheltov upitnik, koji je u određenim segmentima prilagođen prilikama u Crnoj Gori. Upitnik su činila pitanja koja predstavljaju
izbor iz niza stavova koji su služili za utvrđivanje programske orijentacije
birača (Tabela 48).
Tabela 48: Stavovi za mjerenje ideološke pozicije
partija i birača
1.Građani bi trebalo da samo1
stalno snose troškove liječenja.
2
3
4
5
6
7
8
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2
3
4
5
6
7
8
4.Prilikom privatizacije državne imovine, prioritet bi trebalo
1
da imaju brzina i ekonomska
efikasnost.
2
3
4
5
6
7
8
2.Onaj ko može više da plati
treba da ima pristup boljoj
zdravstvenoj usluzi.
3.Privatna svojina je bolja od
državne svojine.
5.Nije važno odakle stiže strani kapital sve dok stimuliše
investicije, produkciju i povećanje broja poslova; treba ga
privlačiti po svaku cijenu.
6. Ljudi treba da preuzmu više
odgovornosti i da se brinu
sami za sebe.
7. Nezaposleni treba da prihvate svaki ponuđeni posao,
ili im treba oduzeti naknadu
za nezaposlene.
8. Takmičenje je dobro; ono
podstiče ljude da rade više i da
razvijaju nove ideje.
9. Država treba da da više slobode preduzećima.
Državni sistem zdravstvenog
osiguranja trebalo bi da pokriva najveći dio troškova liječenja građana.
Zdravstvene usluge treba da
9 10 budu jednakog kvaliteta za sve,
bez obzira na platežnu moć.
Državna svojina je bolja od
9 10
privatne svojine.
Prilikom privatizacije državne
imovine, prioritet bi trebalo
9 10 da imaju principi socijalne i
političke pravednosti, posebno
prava radnika.
9 10
1
2
3
4
5
6
7
8
Ima suviše stranog kapitala
koji bi crnogorsku ekonomiju
9 10
mogao učiniti zavisnom od
stranih interesa.
1
2
3
4
5
6
7
8
Država bi trebalo da preuzme
9 10 više odgovornosti kako bi svako imao što mu je potrebno.
1
2
3
4
5
6
7
8
Nezaposleni treba da imaju
9 10 pravo da odbiju posao koji ne
žele.
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
Takmičenje je štetno; ono budi
ono najgore u ljudima.
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
Država treba više da kontroliše
preduzeća.
10. Treba povećati razlike u
platama kako bismo povećali
zalaganje pojedinaca.
11. Treba jačati privatno vlasništvo nad preduzećima.
12. Svaki pojedinac je odgovoran za osiguranje svoje
penzije.
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2
3
4
5
6
7
8
193
Treba smanjiti razlike u pla9 10 tama kako bismo svi imali
podjednako.
Treba jačati državno vlasništvo
9 10
nad preduzećima.
Država treba da se pobrine
9 10 za to da svi steknu pravo na
penziju.
Za evaluaciju stanovišta ispitanika korišćeni su podaci iz istraživanja
koje je sprovedeno za potrebe ovoga rada, pri čemu je za birače svake partije formiran poseban skor. Za evaluaciju pozicija partija korišćena je ekspertska anketa – zamolili smo predavače na Fakultetu političkih nauka u
Podgorici, koji se posredno ili neposredno bave izučavanjem političke partijske scene u Crnoj Gori, da u upitniku označe pozicije pet partija koje su
predmet istraživanja, uzimajući za kriterijum formalni ili faktički ideološki
stav svake od njih.
Ekspertska evaluacija, naravno, nije jedini način na koji se može ustanoviti ideološka profilacija političkih partija. Drugi mogući način jeste
analiza političkih programa partija. Međutim, smatrali smo da to nije dobar put budući da su ti programi često u nesaglasju s faktičkim pozicijama
partija prilikom političkog djelanja i odlučivanja, te da međusobno nisu
dovoljno distinktivni. Ukoliko izuzmemo identitetska pitanja, programi
političkih partija u Crnoj Gori veoma su sični, ali i interno nekonzistentni, pa samim tim ne dozvoljavaju jasno desno-lijevo mapiranje partijskog
sistema.
Još jedan od mogućih načina ideološkog definisanja partija bio bi da
njihovi predstavnici odgovore na upitnik i tako sami pozicioniraju svoje
partije. Naša je namjera bila da, pored ekspertske evaluacije, primijenimo
i ovaj metod, međutim, od njega smo morali odustati zbog slabog odziva
predstavnika političkih partija.
Varijable iz upitnika transformisane su u vrijednosti čiji je opseg od
-5 do 5, pri čemu -5 predstavlja krajnje lijevu, a 5 krajnje desnu ideološku
poziciju. Rezultati koje smo dobili upoređivanjem predstavljeni su u Tabeli
49 i Grafiku 10.
194
Olivera Komar
Tabela 49: Evaluacija ideološke pozicije partija
u odnosu na poziciju birača
Partija
Expertska evaluacija
DPS
SDP
SNP
NOVA
PZP
2.73
-4.9
-2.9
-1.3
-1.8
Pozicija birača
date partije
-1.37
-1.4
-2.1
-2.26
-1.3
Grafik 10: Partije i birači na skali lijevo-desno
U Grafiku 10 vidimo sljedeće:
(1) birači svih partija koncentrisani su u području lijevog centra i
među njima ne postoje značajnije razlike;
(2) ideološka pozicija posmatranih partija ne odgovara prosječnoj
ideološkoj poziciji birača tih partija; i
(3) birači nekih partija koje sebe definišu lijevo nalaze se desnije od
birača drugih partija koje sebe definišu desno.
Možemo, dakle, zaključiti da programske orijentacije partija ne odgovaraju programskim orijentacijama njihovih birača, te da se zbog toga ne
mogu smatrati važnim osnovama motivacije glasanja za date partije.
Glava IX:
Racionalni izbor ili klijentelizam
Machines require not only an economy that performs tolerably well but a social context that corresponds to the inducements it can give; only where both conditions have been
satisfied have machines managed to survive and grow149
(Scott, 1969: 1158)
Posljednji tip veze koji želimo ispitati zasnovan je na veoma uticajnoj
teoriji racionalnog izbora. Antony Downs, jedan od utemeljivača ove teorije, iznio je njene osnovne principe u knjizi An Economic Theory of Democracy (Downs, 1957), koja se svrstava među najznačajnija djela iz ove oblasti. Ti su principi našli svoju primjenu u velikom broju naučnih disciplina,
pa tako i u izučavanju ponašanja birača. U odnosu na, dotada dominantne,
sociološke teorije glasanja, najvažnija novina koju teorija racionalnog izbora uvodi jeste promjena fokusa – sa društvenog konteksta, koji predstavlja
predispoziciju za glasanje, na samog birača, tj. na proces njegovog donošenja odluke. Time su širom otvorena vrata uticaju psiholoških teorija na
studije o glasanju150, što će značajno obogatiti znanja o motivaciji birača.
Teorija racionalnog izbora vidi proces glasanja kao vrstu igre koja se
odvija između racionalnih igrača – s jedne strane, birača, a s druge, političkih partija i kandidata koji od birača kane dobiti glas. Kako se ta igra uvijek
„Mašinama treba ne samo ekonomija koja funkcioniše solidno, već i društveni
kontekst koji korespondira sa ponudama koje ona može dati; jedino ako se ispune oba
uslova, mašina može opstati i jačati.“ (prevod O.K.)
150
O odnosu psihologije i politikologije kao naučnih disciplina vidjeti više u članku
Roberta Lanea “Rescuing Political Science from Itself ” u Oxford Handbook of Political
Psychology (2003). Lane, između ostalog, naglašava fluidan karakter politikologije, koju
naukom ne čini koherentan set teorija i metoda, specifičan samo za tu oblast, već njen
predmet, koji se može analizirati i kroz prizmu drugih disciplina, npr. psihologije ili sociologije.
149
196
Olivera Komar
dešava u određenom društvenom kontekstu, teorija racionalnog izbora ne
negira u potpunosti uticaj društvenih predispozicija, ali ih stavlja u drugi
plan i podređuje racionalnoj odluci aktera. Istraživači koji zastupaju ovu
teoriju svoje interesovanje usmjeravaju na proces donošenja odluke birača
da li uopšte da glasa ili da ne glasa, i ako glasa, za koga, sagledavajući ga
prvenstveno kao racionalnu računicu:
Developed from the combination of theories of social action and economic
theories of reality, rational choice theory essentially ascribes the motivations
of individuals on whether to vote and how to vote to a calculation of the
likely benefit to be derrived from preferred decision151 (Evans, 2004: 69).
Da bi objasnio svoju ideju, Downs (1957) prvo objašnjava šta podrazumijeva pod racionalnim ponašanjem birača i racionalnim djelovanjem
političke partije. On pritom definiše niz preduslova koji se moraju steći
kako bi proces donošenja odluke bio racionalan:
(1) The individual is able to make a decision when presented with a
range of alternatives;
(2) The individual is able to rank the preferences in order;
(3) The preference ranking is transitive (i.e. the individual prefers alternative 1 over alternative 2, alternative 2 over alternative 3, etc.
and consequently he must prefer alternative 1 over alternative 3);
(4) The individual will always choose the most preferred alternative;
(5) If presented with the alternatives at different points in time under
the same circumstances, the individual will always make the same
decision152 (p. 6).
Da bismo, dakle, ponašanje birača smatrali racionalnim, treba da se
ispune prethodno navedeni kriterijumi. Downs uzima u obzir činjenicu da
razlozi koji opredjeljuju birača nisu uvijek potpuno racionalni. Stoga se on
„Razvijena iz kombinacije teorija o socijalnoj akciji i ekonomskim teorijama o
stvarnosti, teorija racionalnog izbora pripisuje motivaciju individua da uopšte glasaju, kao
i kako da glasaju, kalkulaciji koristi koja proističe iz svake od odabranih odluka.“ (prevod
O.K.)
152
„(1) Pojedinac je sposoban da donese odluku kada se pred njim nalazi niz alternativa; (2) pojedinac je u stanju da rangira preferirane alternative; 3) Preferencijalno rangiranje trebalo bi da bude tranzitivno (npr. ako pojedinac preferira alternativu 1 u odnosu na
alternativu 2, alternativu 2 u odnosu na alternativu 3 itd., konsekventno, on mora preferirati
alternativu 1 u odnosu na alternativu 3; (4) pojedinac uvijek bira alternativu koja mu najviše
odgovara; i (5) ukoliko se u različitim vremenskim trenucima pred pojedincem nađu iste
alternative, u istim uslovima, on će uvijek napraviti isti izbor.“ (prevod O.K.)
151
197
ograničava na ekonomske i političke razloge, koje jedino smatra racionalnim, dok sve ostale izmješta iz okvira racionalnog.
Prije nego što se osvrnemo na kritiku Downsove teorije, potrebno je
nešto reći i o autorovom viđenju političkih partija kao racionalnih aktera u
igri. Naime, Downs ističe da je osnovni cilj svake političke partije osvajanje
ili učešće u vlasti, te ga ne treba miješati sa ideologijom, koja je puko sredstvo kojim političke partije postižu taj cilj. Ideologije su, dakle, samo prečice koje partije koriste kako bi neodlučnim biračima pomogle da procijene
što je za njih bolje. Prema Downsu, ideologija bi bila potpuno nepotrebna
kada bi birači bili u stanju da samostalno procijene svako konkretno pitanje koje se pred njih postavi.
S druge strane, birač prvo ocjenjuje efekte dotadašnje partije na vlasti,
zatim pokušava da racionalno procijeni da li će njegova korist biti veća
ukoliko vlast ostane nepromijenjena, ili ukoliko je osvoji opozicija. Dakle,
po Downsu, birač će izabrati onoga za koga procijeni da mu donosi veću
direktnu korist. Ukoliko, pak, dođe do zaključka da je za njega lično svejedno da li će na vlasti biti dotada vladajuća ili neka opoziciona partija, birač
će najvjerovatnije apstinirati.
Downs uspostavlja brojne analogije sa ekonomskim teorijama i modelima. Jedna od zanimljivijih jeste analogija između političkog i ekonomskog tržišta; ona se može približiti alegorijom o ekonomistima koji su se
bavili pitanjem gdje je najbolje postaviti radnju kako bi se maksimalno povećao broj mušterija koji će u nju svratiti. Downsov model je jednostavan
– on podrazumijeva jednu ulicu i ravnomjerno raspoređene mušterije, koje
će izbor radnje u kojoj će trgovati napraviti prema cijenama i udaljenosti
od nje. Ukoliko su cijene konstantne, najbolji položaj za radnju je onaj na
sredini ulice. Paradoksalno, najbolji položaj za konkurentsku radnju takođe je sredina ulice, odmah do prve radnje. Povlačeći analogiju sa političkim tržištem, Downs zaključuje da je, u ideološkom smislu, za jednu političku partiju najbolja pozicija centar, te da će se u dvopartijskom sistemu
obje partije (teorijski) približavati centru (što je i empirijski potvrđeno). U
višepartijskom sistemu, manje partije tražiće svoj identitet pri krajevima
ideološkog spektra, s tim što su, prema Downsovom mišljenju, ekstremne
pozicije unaprijed osuđene na propast.
Downsovu teoriju dopunila je teorija prospekta, koja se i pojavila kao
svojevrsna reakcija na teoriju racionalnog izbora. Jack S. Levy (2003), jedan od njenih zastupnika, redefiniše Downsov koncept racionalnosti, uvodeći u argumentaciju neke od važnih psiholoških nalaza o ponašanju ljudi.
198
Olivera Komar
Naime, on ističe da ljudi pridaju veću vrijednost očuvanju postojećeg nego
projekciji/prospektu budućeg dobitka. Samim tim, njihovo racionalno odlučivanje prirodno će inklinirati ne onoj opciji za koju ocjenjuju da može
maksimizirati njihove dobiti, kako tvrdi Downs, već onoj koju smatraju
najmanjom opasnošću da će postojeće benefite izgubiti.
Prospect theory posits that people are more sensitive to changes in assets
then to net asset levels, in contrast to expected-utility theory’s definition of
value in terms of net assets or levels of wealth. People “frame” choice problems around a reference point (reference dependence), give more weight to
losses from that reference point that to comparable gains (loss aversion) and
engage in risk-averse behavior with respect to gains and risk-acceptant behavior with respect to losses153 (Levy, 2003: 270).
Ova nam se intervencija čini posebno važnom ukoliko teorijom racionalnog izbora pokušavamo objasniti ponašanje birača u novim, postsocijalističkim demokratijama. Nije, naime lako objasniti zašto se birači u ovim
zemljama često naizgled neracionalno drže aktuelne političke opcije, uprkos tome što su njeni rezultati upitni i što je standard građana sve lošiji. Za
primjer možemo uzeti slučaj Crne Gore. Iako većina birača u Crnoj Gori
prepoznaje brojne nedostake u funkcionisanju aktuelne vlasti, relativno
mali broj se odlučuje da tu vlast kazni na izborima. Kao jedno od objašnjenja može se uzeti ono koje nudi Levy: birači najviše vrednuju opciju koja
im garantuje očuvanje stečenih benefita. Stoga će oni, premda bi možda
željeli poboljšanje statusa, ostati vjerni sljedbenici partije koja im garantuje
status quo – ukoliko suprotno postupanje podrazumijeva određeni rizik.
Teorija racionalnog izbora doživjela je brojne kritike, od onih koje su
se odnosile na njeno zanemarivanje društveno-strukturnog aspekta, do
onih koje su obuhvatale niz konkretnih zamjerki na same premise na kojima pomenuta teorija počiva.
Pođimo redom. Downsova teorija podrazumijeva informisanog i nezavisnog birača, sposobnog da procijeni koja je od ponuđenih političkih
opcija za njega bolja, da napravi prostu kalkulaciju i da se na osnovu nje
opredijeli. Međutim, iskustvo pokazuje da je takva pretpostavka u stvarno„Teorija prospekta pretpostavlja da su ljudi mnogo osjetljiviji na promjene imovine nego na njene neto nivoe, što je suprotno definiciji očekivane korisnosti, koja imovinu
definiše u nivoima bogatstva. Ljudi problem izbora postavljaju oko referentne tačke i prilikom odlučivanja veću težinu daju mogućem gubitku nego isto tolikom dobitku; stoga se
teže upuštaju u riskantno ponašanje kada su u pitanju dobici, a spremniji su da rizikuju
kada su u pitanju gubici.” (prevod O.K.)
153
199
sti teško održiva. Mnoga istraživanja potvrdila su postavke značajnih radova iz oblasti političke i socijalne psihologije: birači su, načelno, vrlo slabo
informisani o konkretnim temama, a prilikom donošenja odluka koriste se
brojnim heurističkim prečicama. Neki kritičari smatraju da treba postaviti
pitanje da li je birač uopšte u stanju da procijeni koja je od alternativa u njegovom najboljem interesu. Naime, kako ističe Lane (2003), politike toliko
rijetko stavljaju „na dnevni red“ pitanja koja se dotiču ličnih interesa birača, da bi većina njih, prema postavkama teorije racionalnog izbora, trebalo
da budu vječiti apstinenti (p. 761).
Jedna od popularnijih kritika teorije racionalnog izbora, poznata kao
tzv. paradoks glasanja, kaže: ukoliko je birač racionalan čovjek, on će uvijek izabrati – da ne izađe na biralište. Naime, njegov glas zapravo ne može
promijeniti ishod izbora, a trošak će svakako imati.
As we have mantioned, in a national election involving thousands of voters
in a constituency or million of voters at the national level, the probability of
influencing the outcome, me with the deciding vote is tiny. Thus the expected utility of the vote is going to be a tiny fraction of the difference in value
between the preferred party ant the rejected party winning. Assume the utility of one party winning is £1000. If we estimate probability of influencing
the outcome, this could as easily be as low as 1 in 100,000. In this case, then,
the expected utility is £1000 x .00001 = 1 penny. So, as long as the costs of
going to vote are less then one penny, the voter will vote. Otherwise, she will
abstain154 (Evans, 2004: 83).
Ipak, i pored svih kritika, teorija racionalnog izbora i dalje je veoma
aktuelna, što u svom izvornom obliku, što kao inspiracija brojnim novijim
teorijama, poput prostorne ili ekonomske. Njena je osnovna vrijednost u
tome što je birača i proces donošenja odluke stavila u centar pažnje i učinila glavnim predmetom analize. Time je, na izvjestan način, otvorila vrata
„Kao što smo pomenuli, na nacionalnim izborima, na kojima učestvuju hiljade
birača u izbornim jedinicama i milioni birača na nacionalnom nivou, vjerovatnoća da će
pojedinačni glas uticati na ishod neznatna je. Tako će i očekivana korist od pojedinačnog
glasa biti neznatni dio razlike u vrijednosti koja se uspostavlja u slučaju pobjede preferirane partije u odnosu na situaciju u kojoj pobjeđuje partija koju birač ne preferira. Pretpostavimo da je korist, ukoliko preferirana partija pobijedi, 1000 funti. Ukoliko procjenimo
vjerovatnoću da jedan glas utiče na ishod, ona može biti oko 1:100.000. U tom slučaju,
dakle, očekivana korist je: 1000 funti x .00001 = 1 peni. Dakle, sve dok troškovi odlaska
na biralište ne prevazilate 1 peni, birač će glasati. U suprotnom će apstinirati.“ (prevod
O.K.)
154
200
Olivera Komar
političkoj psihologiji, koja danas – paradoksalno – svoje teorije uglavnom
gradi na osnovama kritike teorije racionalnog izbora.
Sada bi trebalo odgovoriti na pitanje zašto je nama uopšte zanimljiva
teorija racionalnog izbora. Da li se ponašanje birača u postsocijalističkim
zemljama, posebno u Crnoj Gori, može smatrati racionalnim i da li teorijski i konceptualni okvir ove teorije ima ikakvu eksplanatornu vrijednost
kada je objašnjavanje motivacije crnogorskih birača u pitanju?
Ukoliko pod racionalnim ciljem glasanja, što jeste u skladu sa teorijom racionalnog izbora, podrazumijevamo maksimalni lični benefit, a pod
racionalnim ponašanjem opredjeljivanje za onu opciju za koju postoji najveća vjerovatnoća da dođe u priliku da taj benefit zaista obezbijedi – onda
je odgovor na oba gore postavljena pitanja, svakako, da. Jer, upravo nam se
u okvirima teorije racionalnog izbora otvara prostor da ispitamo klijentelističke veze, kao motive glasanja birača. A znamo da sistem u kome postoji
nizak nivo legitimiteta formalnih političkih institucija, u kome se primarna
lojalnost građana veže za užu porodicu, ili nacionalnu odnosno vjersku
skupinu, te u kome su organi vlasti osnovni izvor zaposlenja ili mogućnosti
napredovanja (Scott, 1969: 1142), širom otvara vrata za kreiranje ovakvih
veza.
Politički klijentelizam se često objašnjava kulturnim specifičnostima.
Međutim, istina je da se on pojavljuje u svim situacijama kada, s jedne
strane, postoji ponuda, a s druge tražnja za partikularno distribuiranim
dobrima. Iako se pokazalo da su zemlje u procesu transformacije sklonije
pojavi klijentelizma, na nju nisu imune ni razvijene zapadne demokratije.
Piattoni (2001), u uvodu svoje knjige koja istražuje problem klijentelističkih veza u državama zapadne demokratije, kaže da se ova pojava ne vezuje
samo za društva koja karakterišu “familism, tribalism, clannism, ’orientalism’”155 i opisuje je na sljedeći način: “(…) patron-clients relations are exchange relations whose terms depend on the relative power of the parties, in
turn dependent on the contextual circumstances that affect both demand
and supply”156 (p. 12). Po Piattoni, ovaj je fenomen, u različitim nivoima,
prisutan i u državama kao što su Austrija, Španija, Grčka, Velika Britanija,
Francuska ili Italija.
155
O.K.)
„snažne familijarne, plemenske, klanovske veze, ’orijentalno nasljeđe’”. (prevod
„(...)patronsko-klijentelističke veze su veze razmjene u kojima uslovi zavise od
relativne snage partija, koja opet zavisi od kontekstualnih okolnosti, a na koju utiče i potražnja i mogućnost ispunjenja te potražnje.“ (prevod O.K.)
156
201
Kako smo u ovome radu već istakli, autori koji su se bavili sistemima
sa predominantom partijom smatraju da je jedna od poluga duge dominacije tih partija bila monopol nad sredstvima, neophodnim za formiranje
klijentelističkih mreža. Ukoliko prihvatimo to stanovište, naša pretpostavka da se u slučaju crnogorskog sistema, koji takođe definišemo kao sistem
sa predominantnom partijom, ovim tipom veze može objasniti motivacija
birača – pokazuje se opravdanom.
Budući da, dakle, niko ne osporava činjenicu da sve političke partije
uoči izbora biračima nude određene benefite, u čemu je onda razlika između klijentelističkih i neklijentelističkih partija? Kako objašnjava Kitschelt
(1995), a dodatno razrađuje Scheiner (2006), razlika je proceduralna.
Parties are not clientelist ’as long as they disburse rents as a matter of codified, universalistic public policy applying to all members of a constituency,
regardless of whether a particular individual supported or opposed the party
that pushed for the rent-serving policy’157 (Scheiner, 2006: 15).
Dakle, ukoliko partija procijeni da, s jedne strane, postoji zahtjev od
strane birača, a s druge, da postoje uslovi u vidu pristupa sredstvima za
distribuciju partikularnih benefita, ona će vjerovatno pribjeći formiranju
klijentelističko-patronskih mreža. Što se tiče birača, za njih je pristanak na
ovu vrstu komunikacije racionalan iz dva razloga: (1) mogućnost konkretne dobiti, (2) smanjenje rizika od gubitka postojećeg – što je, kako objašnjava Levy u svojoj intervenciji na hipotetički okvir teorije racionalnog izbora, veoma snažan motiv.
Postoji još jedan racionalni argument koji objašnjava pristanak na
očuvanje statusa quo, čak i kada većina građana smatra da bi stvari u državi mogle ići bolje. Riječ je o logici kolektivne akcije. Mencur Olson (2009)
piše o racionalnoj strategiji slijepog putnika, kao o logičnom izboru članova
većeg kolektiva. Naime, on smatra da to što postoji zajednički interes grupe
da se ostvari određena kolektivna korist – a ona se u našem primjeru može
definisati kao stabilan i transparentan politički system – ne znači da svi članovi imaju interes da učestvuju u plaćanjima troškova koje je neophodno
podnijeti kako bi ta zajednička korist bila ostvarena. „Svatko bi radije da
drugi plaćaju sve troškove, a obično bi ostvario svaku pruženu korist, neovisno o tome je li snosio dio troškova ili nije” (str. 25).
„Partije nisu klijentelističke sve dok raspoloživa dobra raspodjeljuju kroz pravilima regulisane, univerzale javne politike koje se odnose na sve u zajednici bez obzira na to
da li su podržali ili nisu partiju koja sprovodi politiku“ (prevod O.K.)
157
202
Olivera Komar
Za razumijevanje iznesene tvrdnje, po našem mišljenju, ključan je
sljedeći Olsonov primjer:
Činjenica da upravitelji obično kontroliraju veliku korporaciju i povremeno
mogu promicati vlastite interese na štetu dioničara čudi, budući da obični dioničari imaju zakonsko pravo razriješiti vodstvo dužnosti kako žele i
budući da, kao skupina, imaju i poticaj da to učine ako voditelji upravljaju
tvrtkom djelomice ili potpuno u svojem interesu. Zašto se onda dioničari ne
služe tim svojim pravom? Oni to ne čine zato što će u velikoj korporaciji s
tisućama dioničara svaki pokušaj koji poduzima tipični dioničar da smijeni vodstvo vjerovatno biti neuspješan; čak i kad bi dioničar imao uspjeha,
većina prinosa u obliku viših dividendi i cijena dionica ići će i preostalim
dioničarima, budući da tipični dioničar posjeduje samo neznatan postotak
dionica. Dohodak korporacije dioničarima je kolektivno dobro, te dioničar
koji drži samo neznatan postotak ukupnog broja dionica, kao i svaki član
latentne skupine, nema poticaja da ospori vodstvo korporacije, koliko god
ono nesposobno ili korumpirano bilo (2009: 63).
Olsonovi dioničari su, u našem slučaju, birači, a racionalnu logiku
definišemo s dva izbora, data iz perspektive birača. Prvi izbor – podrška
dominantnoj partiji: (1) dominantna partija ima pristup i monopol nad resursima iz kojih može vršiti distribuciju benefita; (2) ta partija ima najveću
šansu da pobijedi na izborima (percepciju nepobjedivosti dokazali smo u
poglavlju o partijskom sistemu i biračima); (3) ukoliko ova partija pobijedi,
a ja sam bio uz nju, imaću mogućnost dodatnih benefita ili će, pak, moj
status ostati isti, tj. neću ništa izgubiti. Drugi izbor – podrška opoziciji: (1)
opozicija nema šansu da pobijedi; (2) ukoliko, ipak, pobijedi, uživaću benefit kao i većina drugih ljudi; (3) opšta situacija će se možda popraviti; (4)
ali, postoji i mogućnost da se moja lična situacija promijeni nagore.
Dakle, riječ je o promišljanju čija je racionalnost neupitna. Bugajski
(2002) ističe:
Substantial sectors of the population have exhibited fear of economic decline,
confusion about their future material prospects, resentment toward the new
rich, concerns about safety and security, and susceptibility to populist, socialist, and nationalist rhetoric. Hence, demands for economic security, personal safety, and political predictability, encouraged by the state media, have
promoted electoral support for paternalism, welfarism, statism, and authoritarianism. Large sectors of the population still expect the state to look after
their interests and provide them with lifelong job security and a reasonable
standard of living. In this context, civic consciousness has remained poorly
203
developed and the concepts of self-help and self-organization continue to be
lacking158 (p. 44).
Pažljivom čitaocu neće promaći da je Bugajski u ovim rečenicama dao
gotovo sve elemente koji su neophodni za razumijevanje neuspjeha opozicije u Crnoj Gori. Reklo bi se da u tom začaranom krugu opozicija ima
veoma male šanse da mobiliše kritičnu masu za svoju podršku.
No, empiričarima je izuzetno teško da dokažu postojanje klijentelističko-patronskih veza u jednom društvu. Samim tim što je primanje, jednako
kao i davanje, bilo kakve nadoknade u zamjenu za glas krivično djelo, o tim
se pojavama javno nerado govori. Veoma mali broj slučajeva te prirode koji
su ikada procesuirani u pravosudnom sistemu Crne Gore može se objasniti
i činjenicom da je vrlo teško pribaviti dokaze o ovoj vrsti razmjene. Vrlo
je malo i istraživanja koja su uspjela da dokažu ovu pojavu, i to ne samo u
Crnoj Gori, već uopšte. Međutim, kada je o ovom radu riječ, naša ambicija
i nije da dokažemo da klijentelizam postoji, već da je ta vrsta veze prihvatljiva u crnogorskom društvu.
U daljem tekstu skrenućemo pažnju na niz zanimljivih rezultata, prezentovanih u formi tabele kontingencije. Iako ti podaci nisu neposredni
dokazi da razmjena postoji, oni indirektno ukazuju na popustljiviji odnos
prema ovom tipu veze kod glasača partija koje se nalaze na vlasti u Crnoj
Gori.
Dakle, prvo pitanje koje je ukršteno u Tabeli kontingencije 9 usmjereno je na procjenu da li ljudi u Crnoj Gori glasaju radi lične koristi. Vidimo
da glasači partija na vlasti prepoznaju tu pojavu mnogo manje nego glasači opozicionih partija. Da je glasanje motivisano ličnom korišću često ili
veoma često, smatra 58.1% glasača DPS-a i 77.8% glasača SDP-a. S druge
strane, tako misli 92.9% birača SNP-a, 92% birača PZP-a i 94.3% birača
Nove srpske demokratije.
„Veliki dio populacije izložen je strahu od ekonomske propasti, konfuziji u pogledu svoje materijalne situacije u budućnosti, osjeća otpor prema novim bogatašima,
zabrinutost za sigurnost i bezbjednost, te određenu skepsu prema populističkoj, socijalističkoj i nacionalističkoj retorici. Stoga su primarni zahtjevi za ekonomskom sigurnošću i
ličnom bezbjednošću, dodatno ohrabreni od strane državnih medija, promovisali izbornu
podršku paternalizmu, opciji blagostanja i čvrste države, te autoritarizmu. Značajan dio
populacije još uvijek očekuje od države da se brine za njihove interese i da im obezbijedi
doživotni siguran posao i solidan životni standard. U tom kontekstu, građanska savjest
je ostala slabo razvijena, a koncepti samopomoći i samoorganizacije i dalje nedostaju.”
(prevod O.K.)
158
204
Olivera Komar
Percepcija glasanja zbog lične koristi i partijsko opredjeljenje
DPS
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
Da
��
li ljudi u Crnoj Gori glasaju radi li��
č��
ne koristi?
Veoma često
Često
Rijetko
Nikad
104
109
98
51
28.7%
30.1%
27.1%
14.1%
19
16
9
1
42.2%
35.6%
20.0%
2.2%
133
49
14
0
67.9%
25.0%
7.1%
.0%
32
14
3
1
64.0%
28.0%
6.0%
2.0%
50
17
4
0
70.4%
23.9%
5.6%
.0%
111
41
15
8
63.4%
23.4%
8.6%
4.6%
49
27
8
6
54.4%
30.0%
8.9%
6.7%
498
273
151
67
50.4%
27.6%
15.3%
6.8%
Napomena: X2(18, N = 989) = 171.702; p < .01
Ukupno
362
100.0%
45
100.0%
196
100.0%
50
100.0%
71
100.0%
175
100.0%
90
100.0%
989
100.0%
Ako sada pogledamo rezultate odgovora na niz pitanja o tome da li je
klijentelističko ponašanje u redu, uočićemo da birači vladajućih partija u
značajnijem procentu nego birači opozicije odobravaju takvo ponašanje.
Da je u redu glasati za određenu partiju u zamjenu za posao, smatra 43.6%
birača DPS-a, 40.9% birača SDP-a, 27% birača SNP-a, 24% birača PZP-a i
21% birač Nove.
Glasanje radi dobijanja zaposlenja i partijsko opredjeljenje
DPS
SDP
N
%
N
%
Da li je u redu glasati iz sljedećih razloga?
Dobijanje posla
Uvijek je u Uglavnom Uglavnom Nikada nije
redu
je u redu
nije u redu
u redu
66
116
112
124
15.8%
27.8%
26.8%
29.7%
8
10
11
15
18.2%
22.7%
25.0%
34.1%
Ukupno
��
418
100.0%
44
100.0%
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
27
25
63
74
14.3%
13.2%
33.3%
39.2%
8
3
14
20
17.8%
6.7%
31.1%
44.4%
7
8
18
38
9.9%
11.3%
25.4%
53.5%
28
33
37
88
15.1%
17.7%
19.9%
47.3%
18
26
20
40
17.3%
25.0%
19.2%
38.5%
162
221
275
399
15.3%
20.9%
26.0%
37.7%
Napomena: X2(18, N = 1057) = 52.484; p < .01
205
189
100.0%
45
100.0%
71
100.0%
186
100.0%
104
100.0%
1057
100.0%
Kada su u pitanju olakšice na poslu kao razlog glasanja, situacija je
gotovo identična. S jedne strane, imamo 49% glasača DPS-a i 40.9% glasača
SDP-a koji smatraju da je to u redu, s druge strane, to isto misli 29% glasača
SNP-a, 24% glasača PZP-a i 28% glasača Nove.
Tabela kontingencije 11: Glasanje radi olakšica na poslu i partijsko opredjeljenje
DPS
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
Dobijanje olak��
š��
ica na poslu
Uvijek je u Uglavnom Uglavnom Nikada nije
redu
je u redu nije u redu
u redu
87
119
104
103
21.1%
28.8%
25.2%
24.9%
6
6
16
17
13.3%
13.3%
35.6%
37.8%
28
27
60
69
15.2%
14.7%
32.6%
37.5%
5
6
14
20
11.1%
13.3%
31.1%
44.4%
11
9
15
36
15.5%
12.7%
21.1%
50.7%
27
23
45
81
15.3%
13.1%
25.6%
46.0%
20
18
29
35
19.6%
17.6%
28.4%
34.3%
184
208
283
361
17.8%
20.1%
27.3%
34.8%
Napomena: X
�2(18, N = 1036) = 62.683; p < .01
Ukupno
413
100.0%
45
100.0%
184
100.0%
45
100.0%
71
100.0%
176
100.0%
102
100.0%
1036
100.0%
206
Olivera Komar
Oprost računa kao legitiman razlog za glasanje vidi 27% glasača DPSa, 14% glasača SDP-a, 15% glasača SNP-a i 15% glasača PZP-a i 14% glasača
Nove.
Glasanje u zamjenu za oprost računa (struja, voda i sl.)
i partijsko opredjeljenje
DPS
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
Da li je u redu glasati iz sljedecih razloga?
Ukupno
Oprost računa
Uvijek je Uglavnom Uglavnom
Nikada
u redu
je u redu nije u redu nije u redu
47
65
128
164
404
11.6%
16.1%
31.7%
40.6%
100.0%
1
5
15
21
42
2.4%
11.9%
35.7%
50.0%
100.0%
18
10
65
91
184
9.8%
5.4%
35.3%
49.5%
100.0%
4
3
11
28
46
8.7%
6.5%
23.9%
60.9%
100.0%
9
1
11
50
71
12.7%
1.4%
15.5%
70.4%
100.0%
25
22
41
92
180
13.9%
12.2%
22.8%
51.1%
100.0%
10
21
20
52
103
9.7%
20.4%
19.4%
50.5%
100.0%
114
127
291
498
1030
11.1%
12.3%
28.3%
48.3%
100.0%
Napomena: X2(18, N = 1030) = 59.451; p < .01
Rješenje stambenog pitanja kao prihvatljiv razlog za glasanje vidi 57%
glasača DPS-a, 40% glasača SDP-a, 33% glasača SNP-a, 31% glasača PZP-a
i 35% glasača Nove.
207
Glasanje u zamjenu za rješenje stambenog pitanja i partijsko opredjeljenje
DPS
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
%
N
%
N
%
K47 Da li je u redu glasati iz sljedecih razloga?
Rješenje stambenog pitanja
Uvijek je
Uglavnom Uglavnom
Nikada
u redu
je u redu nije u redu nije u redu
110
126
88
87
26.8%
30.7%
21.4%
21.2%
8
9
12
13
19.0%
21.4%
28.6%
31.0%
31
31
57
65
16.8%
16.8%
31.0%
35.3%
8
6
13
17
18.2%
13.6%
29.5%
38.6%
16
9
9
37
22.5%
12.7%
12.7%
52.1%
35
36
29
76
19.9%
20.5%
16.5%
43.2%
23
23
22
34
22.5%
22.5%
21.6%
33.3%
231
240
230
329
22.4%
23.3%
22.3%
31.9%
Napomena: X2(18, N = 1030) = 71.871; p < .01
Ukupno
411
100.0%
42
100.0%
184
100.0%
44
100.0%
71
100.0%
176
100.0%
102
100.0%
1030
100.0%
Napredovanje na poslu predstavlja prihvatljiv razlog za glasanje za
37% glasača DPS-a, 24% glasača SDP-a, 17% glasača SNP-a, 17% glasača
PZP-a i 14% glasača partije NOVA.
Glasanje u zamjenu za bolju poziciju na poslu i partijsko opredjeljenje
DPS
SDP
SNP
N
%
N
%
N
Bolja pozicija na poslu
Uvijek je u Uglavnom je Uglavnom Nikada nije
redu
u redu
nije u redu
u redu
70
85
116
139
17.1%
20.7%
28.3%
33.9%
3
7
12
19
7.3%
17.1%
29.3%
46.3%
19
13
67
86
Ukupno
410
100.0%
41
100.0%
185
208
Olivera Komar
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
10.3%
7.0%
36.2%
6
2
15
12.8%
4.3%
31.9%
9
5
7
12.7%
7.0%
9.9%
26
26
41
14.6%
14.6%
23.0%
10
13
28
9.8%
12.7%
27.5%
143
151
286
13.8%
14.6%
27.7%
Napomena: X2(18, N = 1034) = 69.781; p < .01
46.5%
24
51.1%
50
70.4%
85
47.8%
51
50.0%
454
43.9%
100.0%
47
100.0%
71
100.0%
178
100.0%
102
100.0%
1034
100.0%
Na kraju, kada je u pitanju novac, 23% glasača DPS-a smatra da je u
redu glasati u zamjenu za novac, što takođe misli 10% glasača SDP-a, 19%
SNP-a, 17% PZP-a i 12% glasača Nove.
Glasanje u zamjenu za novac i partijsko opredjeljenje
DPS
SDP
SNP
PZP
NOVA
Apstinenti
Ostali
Ukupno
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
Novac
Uvijek je u Uglavnom je Uglavnom Nikada nije
redu
u redu
nije u redu
u redu
39
54
106
201
9.8%
13.5%
26.5%
50.3%
3
2
11
31
6.4%
4.3%
23.4%
66.0%
21
16
41
108
11.3%
8.6%
22.0%
58.1%
7
1
13
26
14.9%
2.1%
27.7%
55.3%
6
3
5
56
8.6%
4.3%
7.1%
80.0%
27
23
39
93
14.8%
12.6%
21.4%
51.1%
8
7
23
62
8.0%
7.0%
23.0%
62.0%
111
106
238
577
10.8%
10.3%
23.1%
55.9%
Napomena: X2(18, N = 1032) = 42.022; p < .01
Ukupno
400
100.0%
47
100.0%
186
100.0%
47
100.0%
70
100.0%
182
100.0%
100
100.0%
1032
100.0%
209
Iz svega navedenog možemo izvesti sljedeće zaključke:
(1) Glasači svih partija imaju određeni nivo permisivnog stava kada
je u pitanju razmjena glasova za pojedinačne benefite.
(2) Među glasačima DPS-a procentualno je više onih koji smatraju da
je ovakva razmjena u redu.
(3) Prosječan procenat ispitanika kojima je ovaj tip razmjene prihvatljiv u svim partijama varira u zavisnosti od vrijednosti stvari koja
je u pitanju, pri čemu je taj procenat veći kod „važnijih” stvari.
(4) Glasači vladajućih partija, posebno DPS-a, rjeđe od ostalih u
stvarnosti uočavaju ovaj tip razmjene dobara, ali ga, s druge strane, češće podržavaju. To pruža dovoljno osnova za pretpostavku
da je riječ o specifičnom mimikričnom odnosu prema toj pojavi:
birači ne žele faktički da priznaju postojanje pojave, ali imaju veću
potrebu da je opravdaju.
9.1 Klijentelistički prediktorski model
Naša radna hipoteza IV glasi: Na političko opredjeljenje birača u Crnoj
Gori dominantno utiče klijentelističko-patronska veza između birača i partija.
Važno je ponovo napomenuti: utvrđivanje da li se naznačena veza u
stvarnosti zaista realizuje prevazilazi domete i mogućnosti ovoga rada. Ispitanike nismo pitali da li su u zamjenu za glas primili neku povlasticu,
odnosno da li im je ona nuđena, već nas je interesovao njihov odnos prema
takvoj mogućnosti. Nastojali smo da preko posrednih indikatora identifikujemo „tragove“ koji predstavljaju preduslove za nastajanje klijentelizma.
Stoga je forma pitanja bila projektivna: „Da li mislite da je u redu...“. Očekivali smo da ćemo na taj način dobiti kvalitetnije i otvorenije odgovore
ispitanika.
U model su ušle sljedeće varijable:
 Obećanje lične pomoći ili pomoći porodici jeste razlog za glasanje
za partiju.
 Slaganje sa stavom da je u redu mijenjati partiju za koju se glasa iz
ličnih interesa.
U redu je ako ljudi glasaju za neku partiju iz sljedećih razloga:
- Posao za glasača ili člana njegove porodice
210
Olivera Komar
- Poboljšanje infrastrukture u naselju u kome glasač živi (izgradnja puta, vodovoda, rješenje sanitetskih problema i sl.)
- Olakšice na poslu kojim se bavi (smanjenje dažbina ili poreza, olakšanje procedura poslovanja i sl.)
- Obezbjeđenje plaćanja zdravstvenih usluga
- Kredit sa dobrim uslovima otplate
- Oprost računa (struje, vode ili sl.)
- Rješenje stambenog pitanja
- Upis člana porodice na fakultet
- Unapređenje na bolju poziciju na poslu
- Novac
 Partija ima obavezu da obezbijedi zaposlenje.
Klijentelistički prediktorski model pokazao se kao najneuspješniji. Njime smo uspjeli da objasnimo svega 6% varijanse glasanja za Demokratsku
partiju socijalista, 3% varijanse glasanja za Socijalističku narodnu partiju,
3% za Pokret za promjene i 4% kada je u pitanju Nova srpska demokratija.
U slučaju glasanja za Socijaldemokratsku partiju, nijedna prediktorska varijabla nije izdržala test značajnosti.
Kod glasača DPS-a, dvije varijable pokazale su se kao prediktorski
značajne. Prva je slaganje sa stavom da određena lična ili porodična korist
može biti razlog glasanja za neku partiju (B=.170, p<0.05). Druga varijabla
je slaganje sa tvrdnjom da je u redu glasati za partiju ukoliko ona obezbijedi plaćanje troškova zdravstvene zaštite (B=.343, p<0.01).
Tabela 50:
Klijentelistički prediktorski model glasanja za DPS
DPS�
B�
S.E.�
Wald�
Obećanje lične ili porodične pomoći
.170��*�
.074
5.313
Plaćanje zdravstvenih usluga
.343��
***�
.075
21.077
Constant
-1.358
.196
48.181
��
��
12.117��
��
, p=��
.097
Kada je u pitanju SNP, samo jedna varijabla u modelu funkcioniše i
to kao negativan prediktor – slaganje sa stavom da je u redu glasati za partiju ukoliko ona ponudi pomoć u rješavanju stambenog pitanja. Dakle, kod
ispitanika koji se ne slažu sa ovom tvrdnjom postoji veća vjerovatnoća da
će glasati za Socijalističku narodnu partiju (B=-.337, p��
<0.01).
211
Tabela 51:
Klijentelistički prediktorski model glasanja za SNP
SNP�
Rješavanje stambenih pitanja
Constant
B�
S.E.�
Wald�
-.337��*�
.095
12.556
-.818
.220
13.770
��
��
11.311��
, p=��
.003
Samo jedna varijabla ima prediktorsku vrijednost i kada je glasanje
za Pokret za promjene u pitanju – neslaganje sa tvrdnjom da partija ima
obavezu da obezbijedi posao (B=1.454, p��
<0.05)159.
Tabela 52:
Klijentelistički prediktorski model glasanja za PZP
PZP�
B�
S.E.�
Partija ima obavezu da obezbijedi posao
1.454��*
.732
Constant
-5.916
1.418
��
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df,0) =.0��
��
, p=��
.0
Wald�
3.938
17.415
U slučaju Nove, prva prediktorska varijabla odnosi se na obavezu partije da obezbijedi zaposlenje, ali ona se, za razliku od PZP-a, javlja kao pozitivan prediktor (B=-.573, p��
<0.01). Prediktorsku vrijednost ima još jedna
varijabla – neslaganje sa tvrdnjom da je u redu glasati za partiju koja ponudi zaposlenje (B��
=-.827, p��
<0.01).
Tabela 53:
Klijentelistički prediktorski model glasanja za Novu
NOVA�
B�
S.E.�
Wald�
Posao kao motiv
-.573��
**�
.189
9.214
Partija ima obavezu da obezbijedi posao
-.827��*�
.379
4.767
Constant
-.164
.851
.037
2
��
Hosmer and Lemeshow Goodness-of-fit X2 (df,5) =5.822��
��
, p=��
.324
Napomena: ova varijabla je originalno imala oblik “1” – ima obavezu, “2” – nema
obavezu, što znači da visoke vrijednosti označavaju neslaganje sa tvrdnjom.
159
212
Olivera Komar
Zaključimo: iako nam je ovaj model obezbijedio neke važne uvide u
način na koji birači svake od ispitivanih partija reaguju na klijentelističke
veze, njime smo uspjeli da objasnimo najmanji procenat varijanse glasanja
za pojedine partije.
Glava X:
Kombinovani prediktorski model
ponašanja birača
Naše istraživanje podrazumijevalo je konstruisanje pet prediktorskih
modela, dizajniranih tako da odgovore na pitanje: u kojoj mjeri različitim
tipovima veze, predstavljenim u okviru ovih modela, možemo objasniti
glasanje za svaku od pet najjačih partija ponaosob?
U prethodnim poglavljima detaljno smo izložili empirijsku evidenciju
za svaki od prediktorskih modela pojedinačno. Sada je naša namjera da
formiramo finalni model koji bi integrisao svih pet analiziranih modela i
omogućio da se njihove varijable suoče u jedinstvenom multivarijantnom
prostoru. Na taj način, moći ćemo da procijenimo relativni značaj svih modela, kao i njihove interakcije.
Za početak, u Tabeli 54 možemo pogledati koliki procenat varijanse
glasanja, po partijama, objašnjava svaki od testiranih modela.
Tabela 54:
Ukupna varijansa glasanja koju objašnjavaju prediktorski modeli
Model
Socijalno-demografski
Afektivno-habitualni
Harizmatski
Programski
Klijentelistički
DPS
35%
11.8%
66%
12%
6%
SDP
10%
1%
39%
8%
0%
SNP
39%
3%
48%
20%
3%
PZP
6%
2%
44%
4%
3%
Nova
26%
11.2%
43%
17%
4%
Kao što vidimo, najveći procenat varijanse uspijevali smo da objasnimo harizmatskim i socijalno-demografskim modelom, a najmanje uspjeha imali smo sa klijentelističkim modelom. Međutim, samim tim što
smo modele testirali odvojeno, na osnovu gore navedenog ne možemo sa
sigurnošću zaključiti koji će od tipova veze „prevagnuti” ukoliko se svih pet
214
Olivera Komar
modela sretnu u jedinstvenom multivarijantnom prostoru. Pitanje je, dakle,
da li će u takvim okolnostima, npr., pripadnost određenoj društvenoj grupi
odnijeti prevagu nad fascinacijom liderom, ili će pak dominirati sklonost
ka klijentelističkom ponašanju. Da bismo vidjeli kako se ovi modeli, kao
nezavisne varijable, ponašaju u multivarijantnom prostoru, ponovo smo
primijenili logističku regresiju.
Na osnovu originalnih modela formirali smo nove varijable, koje,
kao vrijednosti, imaju nestandardizovane regresione koeficijente nezavisnih varijabli u modelu. Na taj način, svaka nova varijabla predstavlja novoformirani regresioni skor, koji predstavlja svaki pojedini model.
Zatim smo ove varijable transformisali u standardizovane Z skorove,
kako bismo ih ujednačili u metrijskom smislu. Tako
��
smo za svaku partiju
formirali po pet varijabli, koje sumiraju socijalno-demografski, afektivno-habitualni, harizmatski, programski i klijentelistički model glasanja.
Na tako kreirane varijable primijenili smo logističku regresiju, pri čemu
smo glasanje za svaku pojedinu partiju tretirali kao zavisnu varijablu, a
pet novoformiranih varijabli koje sumiraju pojedinačne modele, kao nezavisne varijable. Dobijene rezultate predočili smo u tabelama, datim u
nastavku teksta.
Kada je u pitanju Demokratska partija socijalista, u kombinovanom
modelu ostale su tri varijable, koje, dakle, imaju prediktorsku vrijednost u
glasanju za ovu partiju. Najveću prediktorsku vrijednost ima harizmatska
veza (B=1.984, p��
<0.01), potom socijalno-demografska (B��
=1.032, p��
<0.01),
pa klijentelistička (B��
=.378, p��
<0.05). Ovim kombinovanim modelom uspjeli smo da objasnimo čak 69.7% varijanse glasanja za DPS, što je izuzetno
visok procenat. Tako su empirijski potvrđene pretpostavke iz teorijskog dijela ovoga rada da su osnovne veze koje motivišu birače da glasaju za DPS:
harizmatska, tj. fascinacija liderom, demografska, dakle, nacionalna i vjerska opredijeljenost, i klijentelistička. Interesantno je da klijentelistička veza
funkcioniše kao prediktor samo u modelu glasanja za DPS. No, s obzirom
na neprekinuti kontinuitet vlasti koji ova partija ima još od prvih parlamentarnih izbora, taj nalaz nije iznenađujući.
215
Tabela 55:
Kombinovani prediktorski model glasanja za DPS – sumarno
DPS
Socio-demografska veza
Harizmatska veza
Klijentelistička veza
Constant
B
S.E.
Wald
df
Sig. Exp(B)
.992
.174
32.408
1
.000 2.695
2.037
.204
99.315
1
.000 7.667
.413
.190
4.716
1
.030 1.511
-1.037
.186
31.190
1
.000
.355
��
��
3.927��
, p=��
.864
Vidimo da je u Tabeli 55 dat kombinovani prediktorski model za koji
su, kao input, poslužile pojedinačne varijable koje su imale prediktorsku
značajnost u svakom od pet modela: socijalno-demografskom, afektivnohabitualnom, harizmatskom, programskom i klijentelističkom. Ovim modelom iscrpili smo 69% varijanse glasanja za DPS. Prediktorsku vrijednost
imaju sljedeće varijable: srpska nacionalnost (B=-2.246, p��
<0.01), u smislu
da vjerovatnoća glasanja za DPS raste ukoliko birač nije te nacionalnosti,
zanimanje preduzetnika (B��
=1.479, p��
<0.05), zaposlenje u javnom sektoru
(B��
=.902, p��
<0.05), slaganje sa stavom da je u opredjeljivanju ključna harizma
lidera (B��
=1.045, p��
<0.01), pozitivna prosječna ocjena za Mila Đukanovića,
lidera ove partije (B��
=1.166, p��
<0.01), slaganje sa stavom da crkva ne treba da
utiče na odlučivanje u državnim poslovima (B��
=.133, p��
<0.01), isticanje lične
odgovornosti za sudbinu pojedinca (B��
=-.102, p��
<0.05) i slaganje sa stavom
da je u redu glasati za partiju u zamjenu za plaćanje zdravstvenih usluga
(B��
=.441, p��
<0.01).
Tabela 56:
Kombinovani prediktorski model glasanja
za DPS – pojedinačno
DPS�
Srpska nacionalnost
Preduzetnik/ca
Javni sektor
Stav „��
��
lider je važan”
M.Đukanović (A.S.)
Stav „��
��
crkva ne treba da utiče
na odlučivanje”
B�
S.E.�
Wald�
-2.246��
***�
1.479��*�
.902��*�
1.045��
**�
1.166��
***�
.399
.612
.397
.314
.139
31.647
5.841
5.151
11.067
70.008
.133��
**�
.049
7.317
216
Olivera Komar
Akcentovanje lične
��
odgovornosti
-.102��*�
.052
3.892
Stav „u
��
redu je glasati u zamjenu
.441��
**�
.146
9.128
za plaćanje
��
zdravstvenih usluga”
Constant
-1.433
.783
3.349
��
��
21.337��
, p=��
006
Kod SDP-a smo kombinovanim modelom uspjeli da objasnimo znatno
niži procenat varijanse – 22% – što još jednom potvrđuje tezu o nestrukturiranosti biračkog tijela ove partije. Dvije veze imaju gotovo jednaku
prediktorsku vrijednost u glasanju za SDP: demografska (B��
=.445, p��
<0.01)
i harizmatska (B��
=.465, p��
<0.01), pri čemu je značajna i programskva veza
(B��
=.356, p��
<0.05).
Tabela 57:
za SDP – sumarno
SDP
Harizmatska veza
Programska veza
Constant
B
S.E.
Wald
df
Sig.
.445
.162
7.589
1
.006
.465
.098
22.341
1
.000
.356
.181
3.871
1
.049
-3.773
.259 211.899
1
.000
��
��
8.991��
, p=��
.343
Exp(B)
1.561
1.591
1.428
.023
Pojedinačni kombinovani model glasanja za SDP objašnjava 29% varijanse glasanja za ovu partiju, a čine ga četiri prediktorske varijable: viša
škola (B��
=1.638, p��
<0.01), slaganje sa stavom da će partija biti na dobitku
promjenom lidera (B��
=1.142, p��
<0.01), inteligencija kao nevažna liderska osobina (B��
=-1.007, p��
<0.01) i visoka prosječna ocjena za Ranka Krivokapića,
lidera ove partije (B��
=.928, p��
<0.01).
217
Tabela 58:
za SDP – pojedinačno
SDP�
B�
S.E.�
Viša škola
1.638��
**�
.522
Stav „��
��
partija bi bila na dobitku promjenom lidera”
1.142��
**�
.414
Stav da je inteligencija bitna liderska osobina
-1.007��*�
.390
R. Krivokapić (A.S)�
.928��
***�
.200
Constant
-2.980
1.665
��
��
9.727��
, p=��
.285
Wald�
9.845
7.613
6.668
21.461
3.202
Znatno bolji rezultat postigli smo s kombinovanim modelom kada je
glasanje za SNP u pitanju, uspjevši da objasnimo 47.1% varijanse. U modelu je zastupljena demografska veza, što je i bilo očekivano (B=.991, p��
<0.01),
kao i harizmatska veza (B��
=.744, p��
<0.01).
Tabela 59:
za SNP – sumarno
SNP
Harizmatska veza
Constant
B
S.E.
Wald
df
Sig.
.991
.159
38.877
1
.000
.744
.146
25.825
1
.000
-2.162
.199
118.412
1
.000
��
��
9.422��
, p=��
.308
Exp(B)
2.693
2.105
.115
Pojedinačni kombinovani model čine sljedeće prediktorske varijable:
srpska nacionalnost (B=2.043, p��
<0.01), viša škola (B��
=.888, p��
<0.05), život u
gradu, u smislu da se vjerovatnoća glasanja smanjuje ukoliko ispitanik živi
u gradu (B��
=-.793, p��
<0.01), pripadnost Srpskoj pravoslavnoj crkvi (B��
=1.821,
p��
<0.01), stav da u opredjeljivanju na izborima važniju ulogu ima partija
nego njen lider (B��
=1.544, p��
<0.01) i zalaganje za ključne ideološke principe
kao razlog glasanja (B��
=.310, p��
<0.05).
218
Olivera Komar
Tabela 60:
Kombinovani prediktorski model glasanja za SNP – pojedinačno
SNP�
B�
S.E.�
Wald�
Srpska nacionalnost
2.043��
***�
.373
29.938
Viša škola
.888��*�
.378
5.510
Grad kao tip naselja
-.793��
**�
.279
8.101
Srpska pravoslavna crkva
1.821��
**�
.543
11.236
Stav da je partija važnija od lidera
1.544��
**�
.484
10.172
Ključni ideološki principi kao
.310��*�
.159
3.782
razlog glasanja
Constant
-7.463
1.062
49.346
��
��
11.604��
, p=��
.170
U slučaju glasanja za PZP, situacija je slična onoj kod SDP-a. U modelu je ostao veliki broj varijabli, ali njima uspijevamo da objasnimo niži
procenat varijanse glasanja nego što je to slučaj sa DPS-om ili SNP-om
– 31.8%. Najveću prediktorsku vrijednost ima harizmatska veza (B=.992,
p��
<0.01), slijede afektivno-habitualna (B��
=.695, p��
<0.01) i programska veza
(B��
=.675, p��
<0.01).
Tabela 61:
Kombinovani prediktorski model glasanja za PZP – sumarno
PZP
Afektivno-habitualna veza
Harizmatska veza
Programska veza
Constant
B
S.E.
Wald
df
Sig.
Exp(B)
.695
.162
18.448
1
.000
2.004
.992
.128
59.996
1
.000
2.698
.675
.230
8.645
1
.003
1.964
-4.004
.289 192.401
1
.000
.018
2
��
��
12.101��
, p=��
.147
Ako pogledamo pojedinačni kombinovani prediktorski model (Tabela 61), vidimo da sljedeće varijable imaju prediktorsku vrijednost: starosna grupa 35–54 godine (B=.801, p��
<0.05), pripadnost đačkoj ili studentskoj
populaciji (B��
=1.403, p��
<0.01), stav da niko nije bio u pravu u sukobu između
četnika i partizana (B��
=1.411, p��
<0.01), visoka prosječna ocjena za Nebojšu
Medojevića, lidera partije (B��
=.980, p��
<0.01) i stav da je program ključan za
odluku da se za određenu partiju glasa (B��
=.840, p��
<0.05).
219
Tabela 62:
Kombinovani prediktorski model glasanja za PZP – pojedinačno
PZP�
Starosna dob od 35 do 54
Učenik/ca, student/kinja
Stav da niko nije bio u pravu u sukobu
četnici-partizani
N. Medojević (A.S.)
Stav da je program partije bitan za
glasanje
Constant
B�
.801��*�
1.403��*�
S.E.�
.405
.560
Wald�
3.908
6.267
1.411��
***�
.377
14.026
.980��
***�
.192
26.136
.840��*�
.358
5.511
-7.721
1.130
46.682
��
��
77.389��
, p=��
.000
2
Kada je u pitanju NOVA, kombinovanim modelom uspjeli smo da
objasnimo 38.1% varijanse glasanja. U modelu su, kao prediktori, ostali
harizmatski (B=1.178, p��
<0.01) i demografski
��
(B=.678, p��
<0.01) tip veze.
Tabela 63:
Kombinovani prediktorski model glasanja za Novu – sumarno
NOVA
Harizmatska veza
Constant
B
S.E.
Wald
df
Sig.
Exp(B)
.678
.153
19.567
1
.000
1.970
1.178
.164
51.342
1
.000
3.248
-3.817
.330
133.835
1
.000
.022
2
��
��
12.540��
, p=��
.129
U pojedinačnom kombinovanom prediktorskom modelu glasanja za
Novu srpsku demokratiju izdvojile su se sljedeće varijable: naseljenost u centralnom dijelu države (B=1.545, p��
<0.01), pripadnost srpskoj naciji (B��
=1.486,
p��
<0.01), stalni radni odnos (B��
=.973, p��
<0.05), stav da su u prošlom ratu
bilu u pravu četnici (B��
=.884, p��
<0.05) i visoka prosječna ocjena za Andriju
Mandića, lidera Nove (B��
=1.057, p��
<0.01).
220
Olivera Komar
Tabela 64:
Kombinovani prediktorski model glasanja za Novu – pojedinačno
NOVA�
Centralna regija
Srpska nacionalnost
Stalni radni odnos
Stav da su u Drugom svjetskom
ratu u pravu bili četnici
A. Mandić (A.S.)
Constant
B�
1.545��
***�
1.486��
**�
.973��*�
S.E.�
.384
.518
.376
Wald�
16.161
8.240
6.693
.884��*�
.403
4.822
1.057��
***�
.234
20.412
.811
66.817
-6.628
��
��
14.073��
, p=��
.080
2
Glava XI:
Zaključak
Nije očigledno da je političko ponašanje manje racionalno
od drugih vrsta ponašanja. Ali čak i ako pretpostavimo da
jeste, zašto bi zbog toga predstavnička demokratija bila
nemoguća išta više nego neposredna vrsta demokratije ili
bilo koji drugi oblik vladavine? (Plamenac, 2006: 81)
U ovom radu pokušali smo da odgovorimo na tri konkretna pitanja.
Prvo pitanje koje smo postavili bilo je: koji faktori imaju najveću prediktorsku vrijednost kada je riječ o opredjeljenju birača u Crnoj Gori? Druga
dva pitanja logički slijede iz prvog. Jedno se odnosi na kapacitet postojećih
teorijskih okvira da objasne ponašanje birača, a drugo na dilemu koja od
teorija motivacije ima najveću eksplanatornu moć kada je u pitanju opredjeljenje birača u Crnoj Gori. Na kraju smo željeli provjeriti da li, i u kojoj
mjeri, između ovih teorija i operacionalizovanih prediktorskih modela dolazi do interakcija, pri čemu nas je posebno zanimao tip i snaga te ostvarene
interakcije. Naime, naš krajnji cilj bio je da snagu svakog modela ispitamo
u multuvarijantnom prostoru, kroz sučeljavanje sa ostalim modelima. Da
bismo odgovorili na ova pitanja, postavili smo dvije osnovne hipoteze:
(1) Najveću prediktorsku vrijednost imaće faktori koji odslikavaju
stare, predsocijalističke sukobe, posebno nacionalne podjele, te
oni koji se odnose na klijentelističke veze kojima vlast može kooptirati svoje podanike.
(2) Najveću eksplanatornu moć za objašnjavanje ponašanja birača
imaće političko-sociološki i političko-ekonomski pristup. Ni jedan ni drugi pristup, uzeti posebno, neće moći u potpunosti da
objasne preovlađujući vid opredjeljivanja birača, ali će u ukviru
opšteg modela, koji ćemo kreirati, imati dominantnu ulogu.
222
Olivera Komar
Radne hipoteze na osnovu kojih smo vršili testiranje naših glavnih
hipoteza konstruisane su u odnosu na pet osnovnih tipova veza između
birača i partija:
(1) Na političko opredjeljenje birača u Crnoj Gori dominantno utiču
socio-demografske karakteristike, kao što su pol, nacionalnost,
vjerska pripadnost i socijalni status.
(2) Na političko opredjeljenje birača u Crnoj Gori dominantno utiču
porodična i lična tradicija glasanja, te afektivni odnos prema podržavanoj partiji.
(3) Na političko opredjeljenje birača u Crnoj Gori dominantno utiče
harizmatska privlačnost lidera partije.
programska orijentacija partije.
klijentelističko-patronska veza između birača i partija.
Za potrebe istraživanja koristili smo dvije baze podataka. Jedna je nastala kao rezultat velikog međunarodnog istraživanja vrijednosti u Evropi
(European Value Survey), a bila nam je dostupna zahvaljujući našem učešću u istraživačkom timu Crne Gore. Druga baza podataka rezultat je originalnog istraživanja ponašanja birača u Crnoj Gori, sprovedenog u svrhu
pisanja ove disertacije.
Prije nego što smo pristupili testiranju konkretnih prediktorskih modela, analizirali smo uticaj institucionalnog okvira na ponašanje birača. Budući da se analizi ponašanja birača ne može pristupiti nezavisno od okvira
u kome se ono odvija, u prvom dijelu rada analizirali smo tip partijskog i
izbornog sistema i njihov uticaj na ponašanje birača.
Partijski sistem u Crnoj Gori odredili smo kao sistem sa predominantnom partijom. Ta predominantna partija nastala je internom mobilizacijom i internim prevratom unutar Saveza komunista Crne Gore. Stoga ona
predstavlja kontinuum sveobuhvatne partije iz prethodnog, jednopartijskog
socijalističkog uređenja, što ima bar dvije, za ponašanje birača, važne posljedice: (1) kontinuum upravljanja i pristupa javnim resursima i (2) kontinuum partije vlasti u percepciji stanovništva. Prva posljedica važna je s aspekta
strategije odabira patronsko-klijentelističkih veza sa biračima, a druga kao
značajan elemenat u izgradnji imidža nepobjedivosti među biračkim tijelom.
U empirijskom dijelu istraživanja biračima smo postavili dva pitanja,
na osnovu kojih smo, po našem mišljenju, dokazali prisustvo imidža nepobjedivosti predominantne partije u percepciji birača u Crnoj Gori. Birači koji
223
izlaze na birališta sa čvrstim predubjeđenjem da će partija koju preferiraju
izgubiti lakše pribjegavaju „racionalnom“ opredjeljivanju, odnosno izboru
koji će njima lično garantovati očuvanje stečenih benefita, ili pak omogućiti
privilegije. Slična situacija uočena je i u drugim sistemima sa predominantnom partijom; u ovome radu prikazan je slučaj Japana i Meksika.
Empirijska građa kojom smo raspolagali potkrijepila je našu tezu o
mješovitom tipu podaničko-participativne političke kulture u Crnoj Gori.
Pokazalo se da vrijednosti u Crnoj Gori – iako znatno niže nego u razvijenijim zemljama zapadne Evrope kada su nivo sistema i nivo procesa u pitanju – ne odstupaju značajnije od vrijednosti koje su izmjerene u zemljama
novim članicama EU. Taj nalaz potkrepljuje tezu o sporoj transformaciji
političke kulture u odnosu na transformaciju političkog sistema.
Kada politička kultura i tradicija dovedu do stvaranja predominantne partije, proporcionalni izborni sistem ispoljava negativan efekat na
djelovanje opozicije. Fragmentiranost koju proizvodi, posebno u situaciji
dubokih društvenih podjela, onemogućava kreiranje šireg fronta, koji bi
se mogao pojaviti kao realna alternativa predominantnoj partiji. Istina, u
Crnoj Gori ova fragmentacija nije posljedica isključivo proporcionalnog
izbornog sistema (što donekle koriguje prohibitivna klauzula), već i neregulisanih predizbornih koalicija.
Vratimo se našim početnim hipotezama. Smatramo da je prva hipoteza dijelom potvrđena istraživanjem: pojedinačno testiranje prediktorskih
modela pokazalo je da veliku prediktorsku vrijednost imaju faktori koji
su odraz starih, predsocijalističkih sukoba. U tom smislu, demografskosocijalni tip veze je dominirao nad ostalim identifikovanim tipovima, sa
jednim izuzetkom jer je najveću eksplanatornu moć, pokazalo se, imao harizmatski tip veze.
Na kraju, treba napomenuti da je izučavanje ponašanja birača relativno mlada disciplina u Crnoj Gori te da smo, na neki način, bili prinuđeni
početi „od početka”. U radu smo se bavili i nekim od osnovnih koncepata
iz ove oblasti, kao što su partijska identifikacija, porodično glasanje, autoritarnost, jer smo smatrali da takve digresije mogu doprinijeti cjelovitijem
razumijevanju ponašanja birača u Crnoj Gori. Nadamo
��
se da će rezultati
ovog istraživanja inspirisati i kreirati prostor za buduće istraživače glasanja birača, te zaista “extraordinary activity of ordinary people”160 (Rose
��
&
McAlister, 1990: 1)�.
160
„vanredne aktivnosti običnih ljudi“. (prevod O.K.)
Korišćena literatura
Adorno, T., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D., & Sanford, N. R. (1993). The authoritarian personality. New York/London: W.W. Norton & Company.
Aldrich, J. H. (1995). Why parties: the origin and transformation of political parties
in America. Chicago: University of Chicago Press.
Almond, G. A., & Verba, S. (2000). Civilna kultura. (S. Premec, prev.). Zagreb:
Politička kultura.
Almond, G. A., Pauel, G. B., & Strom, K. (2009). Komparativna politika danas. (Lj.
Nikolić, prev.) Podgorica: Univerzitet Crne Gore, Fakultet političkih nauka.
Atlagić, S. (2007). Partijska identifikacija kao determinanta izborne motivacije: teorijske kontroverze i problemi empirijskog istraživanja. Beograd: Friedrich Ebert
Stiftung, Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka.
Baćović, L. (1991). Između medijskog rata i rata za medije. U: S. Mihailović, V.
Goati, V. Marković, L. Baćević, B. Džuverović, S. Pegan i sar. (ur.), Od izbornih
rituala do slobodnih izbora (str. 149– Univerzitet u Beogradu,187). Beograd:
Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka.
Banfield, E. C. (1958). The moral basis of a backward society. Glencoe: The Free
Press Glencoe.
Bargsted, M. A., & Kedar, O. (2009). Coalition-targeted duvergerian voting: How
expectations affect voter choice under proportional representation. American
Journal of Political Science , ... 307–323.
Bazoki, A., & Ishiyama, J. T. (2002). Introduction and theoretical framework. In
A. Bazoki, & J. T. Ishiyama (eds.), The communist successor parties of Central
and Eastern Europe (pp. 3-14). New York: M.E. Sharpe.
Bežovan, G. (2005). Civilno društvo. Zagreb: Nakladni zavod Globus.
Beyme, von K. (2002). Transformacija političkih stranaka. (M. Kasapović, prev.).
Zagreb: Fakultet političkih znanosti.
Bielasiak, J. (2002). The institutionalization of electoral and party systems in postcommunist states. Comparative Politics, 34 (2), 189-210.
Birnir, J. K. (2007). Ethnicity and electoral politics. Cambridge: Cambridge University Press.
226
Olivera Komar
Blondel, J. (2002). Party government, patronage, and party decline in Western Europe. In R. Gunther, J. R. Montero, & H. J. Linz (eds.), Political Parties: Old concepts and new challenges (pp. 233-258). New York: Oxford University Press.
Budge, I., Crewe, I., & Farlie, D. (2010). Party identification and beyond. Colchester: ECPR press.
Bugajski, J. (2002). Political parties of Eastern Europe. New York: The Center for
Strategic and International Studies.
Campbell, A., Converse, P., Miller, W., & Stokes, D. (1960). The American voter.
Chicago: The University of Chicago Press.
Claassen, R. L. (2007). Floating voters and floating activists. Political Research
Quarterly, 60 (1), 124–134.
Colomer, J. M. (2004). The strategy and history of electoral system choice. In J.
M. Colomer (ed.), Handbook of Electoral System Choice (pp. 3–73). London:
Palgrave Macmillan.
Colton, T. J. (2000). Transitional citizens: Voters and what influences them in the
new Russia. London: Harvard University Press.
Converse, P. E. (1964). The nature of belief system in mass publics. In D. Apter (ed.),
Ideology and discontent (pp. 206–262). Toronto: The Free Press of Glencoe.
Dalton, R. J. (2006). Citizen politics: Public opinion and political parties in advanced
industrial democracies. Washington: CQ Press.
Dalton, R., & Klingemann, H.D. (2007). Citizens and political behavior. In R. Dalton, & H.-D. Klingemann (eds.), The Oxford handbook of political behavior (pp.
3–26). New York: Oxford University Press.
Darmanović, S. (2007). Duga tranzicija u Crnoj Gori – od polu-kompetitivnih
izbora do izborne demokratije. U: V. Pavićević, S. Darmanović, O. Komar i Z.
Vujović, Izbori i izborno zakonodavstvo u Crnoj Gori 1990 – 2006. (str. 83–101).
Podgorica: Centar za monitoring CEMI.
Diamond, L. (2002). Elections without democracy: Thinking about hybrid regimes. Journal of Democracy, 13(2), 21-35.
Downs, A. (1957). An economic theory of democracy. New York: Harper and Row.
Đukanović, B. i Bešić, M. (2000). Svjetovi vrijednosti. Podgorica: CID i SoCEN.
Đukanović, B., Kuzmanović, B., Lazić, M. i Bešić, M. (2001). Nacija i država.
Podgorica: CID i SoCEN.
Duverger, M. (1954). Political parties, their organization and activity in the modern
State. London, New York: Methuen, Wiley.
Evans, J. A. (2004). Voters and voting. London: SAGE Publications.
Ezrow, L. (2010). Linking citizens and parties: How electoral systems matter for
political representation. New York: Oxford University Press.
227
Franklin, M., Mackie, T., & Valen, H. e. (2009). Electoral change in western countries. In M. Franklin, T. Mackie, & H. Valen, Electoral change: Responses to
evolving social and attitudinal structures in western countries (pp. 15-43). Colchester: ECPR Press.
Gallagher, M. (1992). Comparing proportional representation electoral systems:
Quotas, thresholds, paradoxes and majorities. British Journal of Political Science, 22, 469–496.
Glaser, W. A. (1959). The family and voting turnout. The Public Opinion Quarterly, 24(4), 563–570.
Goati, V. (2008). Političke partije i partijski sistemi. Podgorica: Univerzitet Crne
Gore, Fakultet političkih nauka.
Greene, K. F. (2007). Why dominant parties lose: Mexico’s democratization in comparative perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
Harrop, M., & Miller, W. (1987). Elections and voters. A comparative introduction.
Basingstoke: Macmillan.
Hejvud, E. (2004). Politika. (J. Jovanović, prev.). Beograd: Clio.
Hofer, E. (2004). Pravi vernik. (A. Spasić, prev.). Niš: Prosveta.
Holmberg, S. (2007). Partisanship reconsidered. In R. J. Dalton, & H.D. Klingemann, Political behavior. New York: Oxford University Press.
Horiuchi, Y. (2005). Institutions, incentives and electoral participation in Japan:
Cross-level and cross-national perspectives. Abingdon: RoutledgeCurzon.
Inglehart, R. (1977). The silent revolution: Changing values and political styles
among western publics. Princetown: Princetown University Press.
Iversen, T. (1994). Political leadership and representation in West European democracies: A test of three models of voting. American Journal of Political Science, 38(1), 45–74.
Jennings, K. M. (2007). Political socialization. In R. J. Dalton, & H.-D. Klingemann, Political behavior (pp. 29–45). New York: Oxford University Press.
Jovanović, P. B. i Marjanović, M. (2002). Politička kultura u Crnoj Gori. Podgorica:
CID.
Juberías, C. F. (2004). Eastern Europe: General overview. In J. M. Colomer, Handbook of Electoral System Choice (pp. 309–332). London: Palgrave Macmillan.
Karvonen, L. (2010). The personalisation of politics: A study of parliamentary democracies. Colchester: University of Essex.
Kasapović, M. (2003). Izborni leksikon. Zagreb: Politička kultura.
Katz, D. (1960). The functional approach to the study of attitudes. Public Opinion
Quarterly.
228
Olivera Komar
King, A. (2002). Do leader’s personalities really matter? In A. e. King, Leader’s
personalities and the outcomes of democratic elections (pp. 1–43). New York:
Oxford University Press.
Kirchheimer, O. (1966). Transformation of western European party systems. In
M. Weiner, & L. e. Joseph, Political parties and political development (pp. 177–
200). New Jersey: Prinston University Press.
Kitschelt, H. (1995). Formation of party cleavages in post-communist democracies: Theoretical propositions. Party Politics, 1(4), 447–472.
Kitschelt, H., Mansfeldova, Z., Markowski, R., & Toka, G. (1999). Post-communist
party systems. Cambridge: Cambridge University Press.
Klingemann, H.-D. (2005). Political parties and party systems. In Jacques Thomassen (ed.), The European Voter (pp. 22–63). New York: Oxford University
Press.
Klingemann, H.-D., Fuchs, D., & Zielonka, J. (2006). Democracy and political culture in Eastern Europe. London: Routledge.
Klingemann, H.-D., Volkens, A., Bara, J., Budge, I., & McDonald, M. (2006). Mapping policy preferences II. New York: Oxford University Press.
Knežević, R. (2007). Politička kultura. Podgorica: CID.
Komar, O. (2009). Montenegro. In D. e. Sagar, Political parties of the world (pp.
400–403). London: John Harper Publishing.
Komar, O. (2010). Politička kultura u Crnoj Gori: političko odlučivanje građana.
U: S. Tomović-Šundić, Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti: pitanja
vrijednosti. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti.
Komar, O. (2012). Politički sistem Crne Gore: osnovne odrednice za razumijevanje sistema. Politički život: časopis za analizu politike, 3, 15-33.
König, T., Tsebelis, G., & Debus, M. (2010). Reform processes and policy change:
Veto players and decision-making in modern democracies. New York: Springer.
Kornelius, V. A., i Veldon, D. A. (2009). Politika u Meksiku. (Lj. Nikolić, prev.) U:
G. A. Almond, B. j. Pauel, R. A. Dalton, & K. Strom, Komparativna politika danas: svjetski pregled (str. 475-527). Podgorica: Univerzitet Crne Gore, Fakultet
političkih nauka, CEDEM.
Krauss, E. S., & Pekkanen, R. J. (2011). The rise and fall of Japan’s LDP: Political
party organisations as historical institutions. Ithaca & London: Cornell University Press.
Kymlicka, W. (2002). Multiculturalism and minority rights: West and East. Journal of Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, 4, 2–25.
Landman, T. (2008). Teme i metode komparativne politike. (D. Stipetić, prev.). Zagreb: Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu.
229
Lane, R. E. (2003). Rescuing political science from itself. In D. O. Sears, L. Huddy,
& R. Jervis, Oxford handbook of political psychology (pp. 755–759). New York:
Lau, R. R. (2003). Models of decision-making. In D. O. Sears, L. Huddy, & R.
Jervis, Oxford handbook of political psychology (pp. 19–59). New York: Oxford
University Press.
Lazarsfeld, P., Berelson, B., & Gaudet, H. (1968). The people’s choice: How the voter
makes up his mind in a presidential campaign. New York: Colombia University
Press.
Levitzky, S., & Way, L. A. (2002). The rise of competitive authoritarianism. Journal
of Democracy, 13(2), 51–65.
Levy, J. (2003). Political psychology and foreign policy. In D. Sears, L. Huddy, &
R. Jervis, Oxford handbook of political psychology (pp. 253–285). New York:
Lewis, P. G. (2000). Political parties in post-communist Eastern Europe. London:
Routledge.
Lipset, S., & Rokkan, S. (1967). Party systems and voter alignments. U: S. Lipset, S.
Rokkan, et alt., Party systems and voter alignments. New York: The Free Press.
Magaloni, B. (2008). Voting for autocracy: Hegemonic party survival and its demise
in Mexico. New York: Cambridge.
Marks, G., & Wilson, C. J. (2000). The past in the present: A cleavage theory of
party response to European integration. British Journal of Political Science,
30(3), 433–459.
McAllister, I. (2007). The personalization of politics. In R. J. Dalton, & H.-D. e.
Klingemann, The Oxford handbook of political behavior (pp. 571–589). New
York: Oxford University Press.
Merkel, W. (2011). Transformacija političkih sustava: uvod u teoriju i empirijsko
istraživanje transformacije. (M. Kasapović i N. Zakošek, prev.) Zagreb: Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu.
Mihailović, S. (1998). Politička kultura i javno mnjenje. U: M. E. Vasović, Fragmenti političke kulture (pp. 115–131). Beograd: Institut društvenih nauka.
Norris, P. (2004). Electoral engineering: Voting rules and political behavior. New
York: Cambridge University Press.
Olson, M. (2009). Logika kolektivnog djelovanja. Zagreb: Fakultet političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu.
Pavićević, V. (2004). Analiza normativne strukture i efekata sistema. U: V. Pavićević, O. Komar i Z. Vujović, Izbori i izborno zakonodavstvo u Crnoj Gori: 19902004 (str. 11–75). Podgorica: Centar za monitoring CEMI.
230
Olivera Komar
Pavićević, V. (2007). Analiza normativne strukture i efekata sistema. U: V. Pavićević, S. Darmanović, O. Komar i Z. Vujović, Izbori i izborno zakonodavstvo u
Crnoj Gori od 1990. do 2006. godine (str. 13–83). Podgorica: Centar za monitoring CEMI.
Pavićević, V. (1997). Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori: 1990–1996. Podgorica:
CID.
Pedersen, M. N. (1979). The dynamics of European party systems: Changing patterns of electoral volatility. European Journal of Political Research, 31(1-2),
1–26.
Piattoni, S. (2001). Clientelism, interests, and democratic representation: The European experience in historical and comparative perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
Piven, F. F., & Cloward, R. A. (2005). Rule making, rule breaking, and power. In T.
Janoski, R. R. Alford, A. M. Hicks, & M. A. Schwartz, The handbook of political sociology – states, civil societies, and globalization (pp. 33–53). New York:
Cambridge University Press.
Plamenac, D. (2006). Izabrana djela: Demokratija i iluzija: saglasnost, sloboda i
politička obaveza. Podgorica: CID.
Podunavac, M. (2008). Politička kultura i politički odnosi. Beograd: Čigoja.
Powell, B. G. (1989). Constitutional design and citizen electoral control. Journal of
Theoretical Politics, 1(2), 107–130.
Putnam, R. D., & Goss, K. A. (2002). Introduction. In R. D. Putnam, Democracies
in flux: The evolution of social capital in contemporary society (pp. 3–21). New
York: Oxford University Press.
Rabinowitz, G., & Macdonald, S. (1989). A directional theory of voting. American
Political Science Review, 83(1), 93–121.
Rastoder, Š. (2000). Političke stranke u Crnoj Gori 1918–1929. Bar: Conteco.
Rokkan, S. (2009). Citizens, elections, parties: approaches to the comparative study
of the process of development. Colchester: ECPR Press.
Römmele, A., Farrell, D. M., & Ignazi, P. (eds.) (2005). Political parties and political systems. Westport: Praeger Publishers.
Rose, R., & McAlister, I. (1990). The loyalties of voters. London: SAGE.
Rose, R., & Munro, N. (2009). Parties and elections in new European democracies.
Colchester: ECPR Press.
Rozenblat, F., & Tis, M. F. (2009). Politika u Japanu. (Lj. Nikolić, prev.). In G. A.
Almond, G. Pauel, R. A. Dalton, & S. Kore (eds.), Komparativna politika danas:
svjetski pregled (str. 333–383). Podgorica: Fakultet političkih nauka Univerziteta Crne Gore, CEDEM.
231
Sartori, G. (1969). From the sociology of politics to political sociology. In S. Lipset
(ed.), Politics and the social sciences (pp. 65–100). London-Toronto: Oxford
University Press.
Sartori, G. (2002). Stranke i stranački sustavi. (V. Mirković Blažević i V. Tomić,
prev.). Zagreb: Politička kultura.
Schedler, A. (2002). Elections without democracy: The menu of manipulation.
Journal of Democracy, 13(2), 36–50.
Scheiner, E. (2006). Democracy without competition in Japan: Opposition failure in
a one-party dominant state. New York: Cambridge University Press.
Scott, J. C. (1969). Corruption, machine politics, and political change. The American Political Science Review, 63(4), 1142–1158.
Shefter, M. (1994). Political parties and the state: The American historical experience. New Jersey: Princeton University Press.
Sheiner, E. (2007). Clientelism in Japan. In H. Kitschelt, & S. I. Wilkinson, Patrons,
clients and policies: Paterns of democratic accountability and political competition (pp. 276–298). Cambridge: Cambridge University Press.
Shvetsova, O. (1999). A survey of post-communist electoral institutions: 1990–
1998. Electoral Studies, 18(3) 397–409.
Smith, G. (1948). The People’s Choice, book review. The Public Opinion Quarterly,
12(4), 736–738.
Stanovčić, V. (2008). Političke teorije. Beograd: Službeni glasnik.
Stockwin, J. (2003). Dictionary of the modern politics of Japan. London: Routledge,
Curzon.
Stojiljković, Z. (2011). Srbija u lavirintima tranzicije. Beograd: Službeni glasnik.
Stoker, L., & Jennings, K. M. (2005). Political similarity and influence between
husbands and wives. In A. S. Zuckerman, The social logic of politics (pp. 51–75).
Philadelphia: Temple University Press.
Šiber, I. (2007). Ideologijski sukobi u Drugome svjetskom ratu i suvremene političke orijentacije. U: I. Šiber, Političko ponašanje (str. 185–206). Zagreb: Politička kultura.
Šiber, I. (1998). Osnovi političke psihologije. Zagreb: Politička kultura.
Šiber, I. (2003). Politički marketing. Zagreb: Politička kultura.
Šiber, I. (2007). Političko ponašanje. Zagreb: Politička kultura.
Taagepera, R. (2007). Predicting party sizes: The logic of simple electoral systems.
New York: Oxford University Press.
Tavits, M. (2007). Clarity of responsibility and corruption. American Journal of
Political Science, 51(1), 218–229.
232
Olivera Komar
Tokvil, A. D. (1994). Stari režim i revolucija. (A. Mimica, prev.). Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića Sremski Karlovci.
Vasović, M. (1998). Politička socijalizacija i promene političke kulture. U: M. Vasović (ur.), Fragmenti političke kulture (str. 80–115). Beograd: Institut društvenih nauka.
Vasović, M. (2006). Personalizacija politike u «tranzicionoj» političkoj kulturi Srbije: socijalnopsihološka ishodištva i političke posledice. U: Z. Lutovac (ur.),
Demokratija u političkim strankama Srbije (str. 45–58). Beograd: Institut društvenih nauka, Friedrich Ebert Stiftung.
Vasović, M. (2007). U predvorju politike. Beograd: Službeni glasnik.
Veber, M. (1976). Privreda i društvo. (O. Kostrešević i T. Kostrešević, prev.). Beograd: Prosveta.
Verba, S., Schlozman, K. L., & Burns, N. (2005). Family ties: Understanding the
intergenerational transmission of political participation. In A. S. Zuckerman,
The Social Logic of Politics (pp. 95–117). Philadelphia: Temple University
Press.
Vujović, Z., & Komar, O. (2008). Impact of the Europeanization process on the
transformation of the party system of Montenegro. Journal of Southern Europe
and the Balkans, 10(2), 223–241.
Vujović, Z. i Komar, O. (2006). Političke partije u Crnoj Gori. U: Z. Lutovac (ur.),
Političke stranke i birači u državama bivše Jugoslavije. Beograd: Fridrih Ebert
Stiftung.
Zahariadis, N. (1997). Theory, case and method in comparative politics. Orlando:
Harcourt Brace College Publishers.
Ziblatt, D. (1998). The adaptation of ex-communist parties to post-communist
East Central Europe: A comparative study of the east German and Hungarian ex-communist parties. Communist and Post Communist Studies, 31(2),
119–137.
Zukerman, A. S., Dasović, J., & Fitzgerald, J. (2007). Partisan families: The social
logic of bounded partisanship in Germany and Britain. Cambridge: Cambridge
University Press.
Novinski članci:
Nepoznati autor, “The ins and outs”, The Economist, 9. jun, 2011. godine (internet
verzija članka: http://www.economist.com/node/18780891, pristup 17.08.2011.)
Nepoznati autor, „Počinje bitka za nacionalne procente: Političke partije će od
februara voditi kampanju da utiču na rezultate popisa stanovništva, Vijesti,
15.01.2011.
U ovoj se studiji dr Olivera Komar upustila u istraživanje jedne izuzetno važne, a kod nas još uvek premalo
zastupljene, oblasti savremene politologije. Reč je o temeljnom, usuđujem se reći pionirskom, istraživanju činilaca i
okolnosti zbog kojih se građani opredeljuju za određene partije. Koristeći savremena saznanja eminentnih autora, pre
svega stranih, o motivaciji birača, uz neophodna prilagođavanja i korekcije, koje su rezultat osobenosti crnogorskog
društva, dr Komar je formirala svoj koncept koji pokazuje zadovoljavajuću eksplanatornu vrednost.
Dr Komar je u testranju brojnih hipoteza koje se koriste u istraživanju izbornih opredeljenja, postigla retku,
skoro potpunu ravnotežu izmedju skupa teorijskih stanovišta i obilja znalački odabrane i savesno analizirane građe.
Prof. dr Vladimir Goati, Institut društvenih nauke, Beograd

Biraci u Crnoj Gori - Fakultet političkih nauka

Transcrição

Documentos relacionados

Nasilje u školama

izbora za članice/članove Gradskoga vijeća grada Metkovića

XVI. VUKOVARSKO-SRIJEMSKA ŽUPANIJA