415_dicionariocompleto - Guiné

Transcrição

415_dicionariocompleto - Guiné
falal: aan!, i abo propi! (T.M.) -.
(AH!). N.F. aann: a duplicação da
vogal e da nasal indica a pronúncia
com voz mais intensa e, às vezes,
com tom alto.
abadju
n., *Lâmpada particular. Quebra-luz.
Serve para amortecer a intensidade
duma fonte de luz. (ABAJUR). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
abakati
n., *fruto do abacateiro, da família
das Lauráceas. (ABACATE). N.S.
V.B.; n.v. da planta: “Persea
americana”; sin. pera-bakati.
abandaliadu
part., *diz-se de pessoa ou coisa
que não tem rumo certo. - Komersiu
sta abandaliadu, kadakin ta bindi
kusa manera ki intindi (IN96) -.
(ABANDALHADO).
abarka
v.tr., *tomar conta de tudo,
monopolizar. - i tene imprezas
privadu, pa ka Stadu pudi abarka
tudu es kusa riba del (IN96) -.
(ABARCAR). N.F. neol. N.S. toma
konta.
abastasimentu
n., *qualquer produto armazenado
ou em estoque. - pa kil populason
tene prumeru si abastasimentu pa e
kume o ropa pa e bisti (C.P.) -.
(ABASTECIMENTO). N.F. neol.,
abastisimentu; bastasimentu. N.S.
sin. furnisimentu.
abastisimentu
n., - i prisizu monta un pustu di
transformason pa abastisimentu di
inerjia iletrika (R95) -.
(ABASTECIMENTO). N.F. vd.
abastasimentu.
abatimentu
n., (ABATIMENTO). N.F. neol., vd.
batimentu. N.S. V.B.
abensa
(ABENÇOAR). N.F. arc., vd.
bensua. N.S. V.B.
abenson
n., (BÊNÇÃO). N.F. neol., vd.
A, a
*primeira letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal baixa média-central] e [vogal
média média-central]. (A).
a1
con., *preposição, não muito
frequente, que exprime várias
relações. - no indiresa dja karta a
tudu djinti pa konta (R95) -. (A). N.F.
neol.
a2
con., *preposição derivada do
Português que entra na formação
de locuções prepositivas ou
adverbiais consideradas como
neologismos: a partir di; a nível; a
bokadu; a longu prazu; a volta di;
a vontadi; a mais di; a medida di.
- A nivel di sidadon komun e kunsa
na mostra dja sinal di algun
priokupason (R95) -. (A).
a 3 [-a]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temáticas que formam os verbos. (AR). N.S. V.A.
a par di
con., *locução prepositiva que
significa [ao corrente de]. - ora ku bu
fidju na lanta, pul a par di tudu
akontisimentu ke pudi bin bin susedi
ku el si i tene un namoradu (IN 96) -.
(A PAR DE). N.F. neol.
a partir di
loc.adv., *desde; a datar de. - a
partir di es programa, i ora di asons i
nau di palavras (R95) -. (A PARTIR
DE). N.F. neol.
aah!
interj., *interjeição que exprime
admiração ou uma situação não
usual. - aah! n’ pertu dja tciga (M.J.)
-. (AH!). N.F. a duplicação de a
indica a maior intensidade de
pronúncia.
aan!
interj., *interjeição que exprime uma
situação não usual ou difícil. - Omi
tira ki dedus tudu i mostral; mindjer
1
benson. N.S. V.B.
abensua
v.tr., *gesto litúrgico para desejar a
prosperidade sobre os seres ou as
coisas. - Deus abensua elis, i fala,
pa e kria, pa e aumenta, pa e intci
tera tudu (L.A.M.) -. (ABENÇOAR).
N.F. neol., vd. bensua.
abensuadu
part., (ABENÇOADO). N.F.
paroxítona, neol., vd. bensuadu.
N.S. V.B.
aberta
adj.f., - N’ risibi karta aberta di un
grupu di antigus kombatentis ku
forsas armadas (R99) -.(ABERTA).
N.F. vd. abertu.
abertamenti
adv., *de maneira livre, sem alguma
limitação e com franqueza. - N’ na
papia abertamenti ku bos (N.T.) -.
(ABERTAMENTE).
abertu
1.adj., *diz-se duma porta, janela,
horta, etc. que não é fechada. Garandis fala: Bu ka ta disa bu
kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di
djinti (L.A.) -. (ABERTO). N.F.
aberta.
2.adj., *diz-se de um debate, de
uma discussão, de um julgamento
que não tem segredos para
ninguém e que todos podem ouvir. e diskuti orsamentu na Asembleia a
porta aberta (R95) -. (ABERTO).
3.adj., * dia livre onde não há a
ordem do dia já programada. - Aos
dia vinti i oitu, no dichal abertu pa
tudu djintis bai brinka (R95) -.
4.adj., *diz-se de uma pessoa
disponível. - Sindikatu nasional di
kuadrus superioris di saudi ta
akrichenta na si kadernu kuma i sta
abertu pa kombersa ku Ministeriu
(R95) -. (ABERTO). N.M. brasu
abertu,
korson abertu.
5.adj., *extrovertido.
abertura
1.n., *acto de abrir, de iniciar um
novo caminho. - i fasi um abertura
politika pa opozison (R95) -.
(ABERTURA).
2.n., *começo ou inauguração. Sirmonia di abertura di es Siminariu
(R95) -. (ABERTURA).
3.n., *fenda; espaço.
abetarda
n., *ave pernalta da família dos
Otidídeos também chamada peruselvagem. (ABETARDA;
BETARDA). N.S. V.B.
abiadur
n., (AVIADOR). N.F. arc., vd.
aviadur. N.S. V.B.
abiason
n., (AVIAÇÃO). N.F. arc., vd.
aviason. N.S. V.B.
abilidadi
n., *capacidade; esperteza; jeito ou
engenho. (HABILIDADE). N.S. V.B.,
sin. djiresa.
abilita
1.v., *tornar apto. - Idukaduris dibi di
tene kunhisimentu na e materia, ke
ta abilita elis da rispostas koretas
(R95) -. (HABILITAR).
2.v., *conseguir ou ganhar dinheiro.
abilitadu
1.part., *competente.
(HABILITADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de uma pessoa que
conseguiu ocasionalmente algum
dinheiro.
abilitason
n., *qualificação. (HABILITAÇÃO).
N.S. V.B.
abion
n., (AVIÃO). N.F. arc., vd. avion.
N.S. V.B.
abismu
n., *termo da Bíblia que indica a
perdição ou a localidade onde há
fogo e grande dor. - i abri ki abismu;
fumu sai na koba suma fumu di un
furnu garandi (N.T.) -. (ABISMO).
N.S. sin. infernu.
abita
v.intr., *morar em; estar em.
(HABITAR). N.S. V.B.
2
principal. Nas frases com a cópula é
sempre forma principal.
abokadu
adv., *Acção que aconteceu há
pouco tempo. - I ka kaba di ki ku n’
papiaba abokadu (IN96) -. (HÁ
BOCADO). N.M. dim. abokadinhu.
abominason
n., *termo Bíblico para indicar o
horror ou um acontecimento
espantoso. - Ora ku bo odja na lugar
santu ki abominason medunhu ku
profeta Daniel fala (N.T.) -.
(ABOMINAÇÃO).
abona
v.tr., *descontar. (ABONAR). N.F.
bona. N.S. V.B.
abonadu
part., *descontado. (ABONADO).
N.S. V.B.
abonamentu
n., *abono; adiantamento de
dinheiro. (ABONAÇÃO). N.S. V.B.
abonu
n., *desconto. - guvernu kunsa na
priokupa ku kil projetu “Altu di
Abonu”, ma ninguin ka sibi kuma ki
na bin sedu (IN96) -. (ABONO). N.S.
V.A.
aborlas
loc. adv., *de graça; gratuitamente. nada i ka ten kontrol li na Guine,
tudu i aborlas, kadakin ta fasi kil ki
ntindi (IN96) -. (DE BORLA). N.F.
paroxítona.
abortu
n., *acto de pôr termo à vida do feto;
aberração. - Falta di ijeni na kurpu i
na bairus o tabankas, disnutrison,
abortus klandistinus ta omenta
tacha di mortalidadi (P.dosS.) -.
(ABORTO). N.S. sin. dismantcu.
abos
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 2ºsing. Abos bo tene manga di limarias na
bo kau (J.S.) -. (VÓS). N.F. oxítona.
N.M. Forma secundária que
precede a forma principal bo,
utilizada para dar ênfase. Nas
abitanti
n., *pessoa residente num espaço
determinado. - Renda di kada
abitanti na un anu i di duzentus i
vinti i tris USD (P.dosS.) -.
(HABITANTE). N.M. pl. abitantis.
N.S. sin. moradur.
abitasional
adj., - komplexu abitasional di Bairu
di Ajuda kumpudu ku apoiu di
guvernu di Taiwan (R95) -.
(HABITACIONAL). N.M. komplexu
abitasional. N.S. usado como
termo de especialidade.
abitason
n., *lugar onde uma pessoa vive. - i
fala i dus resensiamentu di
populason i abitason ki fasidu na
1979 ku 1991 (R95) -.
(HABITAÇÃO). N.S. sin. moradia
kasa.
abitu
n., *uma maneira constante de agir.
- Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na
Senegal (P.dosS.) -. (HÁBITO). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. uzu; sin.
kustumu; o Guineense indica
“vestuário” com bistidu ou
bistimentu.
abitua
v., *comportar-se como é costume. I bin ki kusa di kumprimenta di teta,
ki ta abituaba o ki tciga i ta da
Tcernoba sin (R95) -. (HABITUAR).
N.S. sin. kustuma.
abituadu
part., *acostumado. (HABITUADO).
N.S. V.B; sin. kustumadu.
ablativu
n., *termo da língua latina para
indicar o caso homónimo; extractivo.
(ABLATIVO). N.S. V.B.
abo
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 2ºsing.;
tu. - Abo bu ta fika (N.T.) -. N.F.
oxítona. N.M. Forma secundária,
normalmente seguida da forma
principal bu, que dá ênfase. Em
alguns casos é utilizada como forma
3
frases com a cópula abos é forma
principal.
abota
n., *o acto de fazer um peditório,
uma cotização ou uma subscrição. E ta fasi abota e ta kotiza ki dinheru
e da un alguin aos, amanha e kotiza
e da utru (N.M.) -. (deriv. BOTAR).
N.F. wolof “mbotay”, que significa
associação. N.S. P.arc. “botar”, que
significa orçar.
abranji
v., * tudo o que compreende ou
alcança outra coisa. - I ta abranji
tudu kil ki izisti (R95) -.
(ABRANGER). N.F. neol., abranka.
abranka
v.tr., *incluir; alcançar; abranger.
N.S. V.B.; sin. abranji.
abrasu
n., *acto de abraçar. - un garandi
abrasu pa bos tudu (R95) -.
(ABRAÇO).
abri
v., - Zito, abri porta, i ami Maria!
(Cecomes) -. (ABRIR). N.F. neol.,
vd. iabri. N.S. abri-boka; abribunda; abri-lata; abri-udju; abrivale.
abri-boka
1.n., *aperitivo. (deriv. ABRIR A
BOCA). N.F. neol. N.M. lexia
composta.
2.n., *instrumento da cirurgia para
manter a boca aberta. (ABREBOCA). N.F. neol. N.S. V.B.
abri-lata
n., *instrumento que se utiliza para
abrir latas. (ABRE-LATAS). N.F.
neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
abri-vale
n., *garante; fiador. (deriv. ABRIR O
VALE). N.F. neol. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
abridur
n., *aquele que abre. (ABRIDOR).
N.F. neol. N.S. V.B.
abriga
v., *dar protecção; refugiar.
(ABRIGAR). N.F. neol. N.S. V.B.
abrigadur
n., *defensor. (ABRIGADOR). N.F.
neol. N.S. V.B.
abrigu
n., *amparo; esconderijo, refúgio. - I
nesesariu no abri abrigu, pui trinsera
pa ora ku no sinti avion no ten ke
entra dentru del (C.P.) -. (ABRIGO).
N.F. neol.
Abril
n., *quarto mês do calendário
gregoriano. - Na tempu di seku, na
mis di Marsu ku Abril (N.M.) -.
(ABRIL). N.F. neol.
absolutu
adj., - populason guinensi i aumenta
na termus absolutus serka di
181.410 (R95) -. (ABSOLUTO). N.F.
neol., asolutu. N.S. Aumento
registrado entre os dois
recenseamentos de 1979 e de
1991, com a média anual de 2%.
absolvi
v.tr., *acção de perdoar. - La ke ta
diskuti, djulga i absolvi situasons o
personalidadis di pais (P.dosS.) -.
(ABSOLVER). N.F. neol., vd. solbi.
absurdu
adj., *o que não é conforme a
lógica. - ami n’ ta acha kila un
bokadu absurdu (R95) -.
(ABSURDO). N.F. neol., asurdu.
abulison
n., *acto de pôr fim a alguma coisa
ou de acabar com alguma coisa. abulison di ultimus diretus inglis
(R95) -. (ABOLIÇÃO).
abundansa
n., *quando há grande quantidade
de uma coisa. (ABUNDÂNCIA). N.S.
V.B.
abundanti
adj., *em grande quantidade.
(ABUNDANTE). N.S. V.B.
aburguezadu
part., *aquele que adquiriu maneiras
ou hábitos de burguês.
(ABURGUESADO). N.S. V.B.
aburisi
v.tr., (ABORRECER). N.F. neol., vd.
4
burisi 1. N.S. V.B.
aburisidu
part., (ABORRECIDO). N.F. neol.,
vd. burisidu. N.S. V.B.
aburisimentu
n., (ABORRECIMENTO). N.F. neol.,
vd. burisimentu. N.S. V.B.
abuza
v.intr., *fazer algo que ultrapassa os
limites consentidos. - pa nin un son
di nos ba ta abuza di si puder
(L.Cat.) -. (ABUSAR).
abuzadu
part., *aquele que abusa ou excede.
- E gaju abuzadu (Cecomes) -.
(ABUSADO).
abuzivu
adj., *impróprio. (ABUSIVO). N.S.
V.B.
abuzu
n., *acto que excede o que é
permitido. - kilis ke ta sirbi di
risponsabilidadi di Partidu pa e tciga
na tabanka pa e tenta fasi si abuzu,
Partidu kai duru riba del (C.P.) -.
(ABUSO).
achis
n., *droga, denominada também
cânhamo indiano. (HAXIXE). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
ada [-ada]
suf.nom., *sufixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia de duração
prolongada, multidão ou grupo. kabantada - kontrada - kanadjada entrada - kunsada - tomada -. (ADA). N.M. sufixo de verbos e
nomes.
adapta
v.tr., *tentar inserir um modelo
dentro duma outra realidade. Alguin ta pega na rialidadi di
Amerika i misti adaptal li na Guine
(IN96) -. (ADAPTAR). N.F. neol.
adeus!
interj., *expressão de despedida. Adeus ermon, konta nha djintis
pabia di ke ku ami n’ muri (C.V.) -.
(ADEUS). N.S. ate logu significa [o
desejo de reaparecer no mesmo
dia].
adezivu
n., *material para colar o penso
sobre uma ferida ou uma parte do
corpo. (ADESIVO). N.S. V.B.; sin.
pensu-rapidu.
adia
v., *procrastinar; transferir para
outro dia. (ADIAR). - Nton no na bin
adia so problema di aos pa amanha
(MR98) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
maina.
adiadu
adj., *remetido para um dia mais
adiante; procrastinado. - rispitu pa
diritus ku liberdadis di omi i na
kontinua adiadu i, des manera,
djustisa tambe na kontinua pirdi
(R95) -. (ADIADO).
adiamentu
n., *procrastinação. - Kila i un
agreson, i un adiamentu di
reprobason (MR98) -.
(ADIAMENTO).
adianta
v.tr., *revelar uma notícia antes do
acontecimento; antecipar. - i adianta
kuma Paulo Pereira i pudi djuga
(R95) -. (ADIANTAR). N.F. neol.
adiantadu
1.part., *antecipado. (ADIANTADO).
N.F. neol. N.S. V.B.
2.part., *atrevido; petulante.
adiantamentu
n., *antecipação.
(ADIANTAMENTO). N.S. V.B.
adikiri
v.tr., *ter direito de possuir. - mindjer
pudi adikiri, tene bens, teras, na
mesmu kondisons di omi (R95) -.
(ADQUIRIR). N.F. neol.
adikiridu
1.part., *alcançado. - ora ke no
ganha ileison no na konfiska tudu
bens ilegal, ke adikiridu, pa no
ntrega antigus kombatentis (R99) -.
(ADQUIRIDO).
2.n., adikiridus, *os bens possuídos
no casamento. - rijimi di komunhon
5
N.F. neol. N.S. V.B., sin. soma.
adivinha
n., - i ta kontaba es adivinha: na kal
kusa ki aranha ku baguera ta parsi,
na kal kusa ke ta diferenti? (L.Cat.) . (ADIVINHA). N.F. neol., vd.
dibinha.
adjetivu
n., *classe gramatical de palavras
com as funções ad-nominal e
predicativa. (ADJECTIVO). N.S.
V.B.
adju
n., *planta da família das Liliáceas
cujo bulbo tem muitas aplicações na
cozinha creola. - adju na tisidu,
padja di lur na tisidu, i kal koldadi di
sistema di agrikultura ku no tene na
no tera? (IN96) -. (ALHO). N.S. n.v.
“Alium sativum”; em farmacopeia é
considerado como vermífugo e é
utilizado também para abaixar a
tensão arterial.
adju-poru
n., *qualidade de alho. (ALHO
PORRO). N.S. V.B.; n.v. “Alium
Porrum”.
adjuda
1.n., *acto ou efeito de prestar
auxílio. - pa e ka pensa son na
adjuda ku na bin di fora (Igr.I.) -.
(AJUDA). N.S. adjuda é n. e djuda
é v.tr.; Bairu di Ajuda é um bairro
de Bissau.
2.n., adjuda di kustu, *importâncias
fixas pagas a um funcionário como
contribuição de algumas despesas.
(AJUDA DE CUSTO).
adjudadur
n., *nome bíblico para indicar o
Espírito Santo da religião cristã. - Ki
Adjudadur, ku sedu Spiritu Santu ku
nha Pape na manda na nha nomi, i
na bin nsina bos tudu kusas (N.T.) -.
(deriv. AJUDAR). N.F. neol., vd.
djudadur. N.S. sin. adjudanti.
adjudanti
n., - E lebaba Djon suma se
adjudanti (N.T.) -. (AJUDANTE).
N.F. neol., vd. djudanti.
di adikiridus (R95) -.
(ADQUIRIDOS). N.S. termo jurídico.
adiministra
v., *dirigir um governo, uma
empresa ou uma comunidade;
ministrar. - i fika i na adiministra
asuntus di Stadu (R95) -.
(ADMINISTRAR). N.F. aministra.
adiministradu
part., *dirigido. - sentru di saudi
parsi pasa kapasidadi di
adiministradu pa un infermeru
(IN96) -. (ADMINISTRADO).
adiministrason
n., *sede de serviços
administrativos; acção de
administar. - ministeriu di
adiministrason interna i un ministeriu
ke anos no na fala kuma no mistii
susegu, no misti durmi diritu na no
kasa, i purke no ten djintis ki na
djudanu na rua (R95) -.
(ADMINISTRAÇÃO). N.F.
dimistrason; aministrason.
adimira
v., - Si djintis mas ta adimira
baguera, i ka pabia i ta pega tesu na
tarbadju, ma pabia si tarbadju i pa
purbitu di utru (L.Cat.) -.
(ADMIRAR). N.F. neol., vd. dimira.
adimiradu
adj., - Bu fasi kusas adimiradu
(L.Cat.) -. (ADMIRADO). N.F. neol.,
vd. dimiradu.
adimirason
n., - ora ke no ta djubi ku adimirason
tudu kil ke bu fasi atraves di bu fidju
(L.Cat.) -. (ADMIRAÇÃO). N.F.
neol., vd. dimirason.
adimison
n., *entrada; recepção; exame de
entrada. - Fasi adimison -.
(ADMISSÃO). N.F. admison. N.S.
V.A.
adimiti
v., *receber; permitir. - No ka pudi
adimiti kila (R98) -. (ADMITIR).
adison
n., *operação aritmética que soma
dois ou mais números. (ADIÇÃO).
6
1.part., *que se tomou como
verdadeiro filho; perfilhado. - Na
1959 diklarason di diritus di mininu
adotadu, ki ta proklama kuma
mundu dibi di da mininu mindjor ki
tene (R96) -. (ADOPTADO). 2.part.,
*aprovado; escolhido.
adotivu
adj., *o que foi escolhido como filho.
- Ki mininu i mininu adotivu (R95) -.
(ADOPTIVO). N.F. neol. N.S. sin.
fidjadu.
adrenalina
n., *produto hormonal que aumenta
a circulação do sangue.
(ADRENALINA). N.S. V.B.
Adriatiku
adj., *que se refere ao mar adriático,
entre a Itália e a Costa da Dalmácia.
- bentu inda na lebanu pa kada ladu
di Mar Adriatiku (N.T.) -.
(ADRIÁTICO). N.F. proparoxítona.
adubason
n., (ADUBAÇÃO). - Mindjeris aprindi
teknika di adubason, di irigason
(R98) -. N.F. neol., vd. dubason.
adubi
n., (ADOBE; ADOBO). N.F. neol.,
vd. dubi. N.S. V.B.
adubu
n., (ADUBO). N.F. neol., vd. dubu.
N.S. V.B.
adultera
n.f., *mulher que violou a fidelidade
conjugal. (ADÚLTERA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
adulteriu
n., *acto de ser infiel aos próprios
compromissos conjugais. - kalker ku
dispidi si mindjer, si i ka pabia di kai
tcai, i kaza ku utru mindjer, i fasi
adulteriu (N.T.) -. (ADULTÉRIO).
N.F. proparoxítona. N.S. sin. tcai.
adulteru
n.m., *homem que violou a
fidelidade conjugal. (ADÚLTERO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
adultu
adj., *ser que atingiu a idade
considerada o óptimo do
adjuntu
adj., *pessoa acrescentada com o
mesmo grau de responsabilidade. festejus prisididu pa ministru adjuntu
di prumeru ministru (R95) -.
(ADJUNTO). N.S. diretor-adjuntu.
admison
n., - Mas un anu di admison, na
midida ke no ten ke bin ten tambe
pusibilidadi i kapasidadi di fasi
seleson (R95) -. (ADMISSÃO).
adora
v., *termo religioso para indicar a
veneração absoluta a Deus e
também a submissão aos outros
seres da imaginação e simbologia
religiosa. - Bo adora kil ku fasi seu
ku tera ku mar ku fontis di iagu
(N.T.) -. (ADORAR).
adoradu
part., *venerado; muito amado. djuntu ku Pape ku Fidju i ta adoradu
i ta glorifikadu (L.Cat.) -.
(ADORADO).
adoradur
n., *pessoa que presta homenagem
a Deus. - Ora na bin, i tciga dja, ku
bardaderu adoraduris na adora nha
Pape ku Spiritu ku bardadi (N.T.) -.
(ADORADOR). N.M. pl. adoraduris.
adorason
n., *acto de prestar homenagem a
Deus. - ora ku bo djunta pa
adorason, un ta ten kantiga, utru i
ten nsinamentu, utru ta konta kusa
ku Deus mostral (N.T.) -.
(ADORAÇÃO).
adoson
n., *acto de tomar como filho. - fidjus
di adoson (L.Cat.) -. (ADOPÇÃO).
N.F. oxítona.
adota
1.v.tr., *aceitar ou implementar uma
proposta ou iniciativa. - Guvernus
dibi di ba adota mididas (R95) -.
(ADOPTAR).
2.v.tr., *tomar alguém como filho
próprio. - Ki mininu i mininu adotivu;
ki dirijenti adotal -.
adotadu
7
crescimento. - Na parti di adultus ki
ta odjadu na planeta, si maioria i
mindjeris (R95) -. (ADULTO).
adventista
n., *adepto da Igreja protestante do
Adventismo. (ADVENTISTA). N.S.
V.A.
advogadu
n., *pessoa que exerce a profissão
de defender os direitos de outrém
nos tribunais ou ajuda a interpretar
as leis escritas e orais. - no tene
propi advogadus ku no ta tarbadja
kel (R95) -. (ADVOGADO). N.F.
neol., vd. avogadu.
afasta
1.v.tr., *tirar de ao pé de; distanciar.
- afastal un bokadinhu (R95) -.
(AFASTAR). N.F. neol., fasta.
2.v.intr., *estar longe ou separado;
distanciar-se. - Otca ku kil omis na
afasta del pa bai, Pedru fala (N.T.) -.
(AFASTAR-SE).
afastadu
1.part., *que está longe ou
separado; distanciado. - koba un
koba afastadu di kaza (Igr.I.) -.
(AFASTADO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de pessoa tirada do
trabalho. - I afastadu so purke el i
Mankanhi (R98) -.
aferezi
n., *termo linguístico que indica a
supressão de letras no começo das
palavras. (AFÉRESE). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
afeta
1.v., *dizer respeito a. Analfabetismu ta afeta kuazi un
kintu di populason (R95) -.
(AFECTAR).
2.v., *provocar prejuízo ou dano. Asin ku kemal bu koba un koba bu
mitil la i ka na afeta nada na Stadu
(R95) -.
afetere
n., *vestido solto e largo. N.F.
oxítona. N.S. V.M., sin. spera.
afin di
con., *locução conjuntiva
subordinativa que introduz orações
de finalidade; para que. (A FIM DE
QUE). N.S. V.B.
afinadu
part., *que está entoado.
(AFINADO). N.F. neol. N.S. V.B,
ant. dizafinadu.
afinal
adv., *em conclusão. - Afinal iera
pekadur ki na buli-buli la (R95) -.
(AFINAL). N.S. sin. pa fin.
afirma
v., *dizer com certeza que uma
coisa é verdade. - bu ka dibi di
afirma kuma istrandjerus ke ta
djugal (R95) -. (AFIRMAR).
afirmason
n., *o que é declarado ou o acto que
declara. - afirmason di
indipendensia nasional (R95) -.
(AFIRMAÇÃO).
afliji
v., *angustiar. - Subdireson di
tranzitu na bin intensifika
fiskalizason di si arterias, pa pudi
sania asin es garandi flajelu ki na
aflijinu anos tudu fidjus di Guine
(R95) -. (AFLIGIR). N.F. neol.
aflitu
adj., *pessoa que não está contente.
- Djubi n’ sta aflitu (C.V.) -.
(AFLITO).
aforsa
adv., *quando se obriga alguém a
fazer uma coisa contra a sua
vontade. - e ta dadu kasamenti
aforsa (Igr.I.) -. (A FORÇA).
Afrika
n., *um dos seis continentes,
dividido em África do Norte, África
do Sul, África do leste e África do
oeste que compreende a GuinéBissau. - kil insinamentu di Afrika bu
ten ku ba insinadu inda na fanadu
(IN96) -. (ÁFRICA). N.F.
proparoxítona.
afrikanista
n., *pessoa que se interessa pelos
problemas de África.
(AFRICANISTA). N.S. V.B.
8
n., *ciência que estuda a maneira
mais conveniente de cultivar a terra
- trabalho para tirar os produtos da
terra. - Floresta, el ki fonti di no
agrikultura (IN96) -.
(AGRICULTURA).
agrion
n., *planta herbácea da família das
Crucíferas, utilizada em saladas e
sopas. (AGRIÃO). N.S. V.B., n.v.
“Nasturtium officinalis”.
agronimu
adj., - tekniku agronimu (IN96) -.
(AGRÓNOMO). N.F. proparoxítona.
agropekuaria
n., *ciência que diz respeito ao
desenvolvimento da agricultura e da
criação de gado. (AGROPECUÁRIA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
agrupamentu
n., *reunião; ajuntamento. Asosiason o agrupamentu di
mindjeris (Cecomes) (AGRUPAMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. asosiason; sin. djuntamentu.
aguapu
n., *água com bocados de pão e
açúcar. N.F. oxítona. N.S. V.M.
aguarda
v., *esperar com paciência. - pa e
ten kalma i aguarda, purke no na
fasi tudu sforsu (R95) -.
(AGUARDAR). N.F. neol.
agudu
adj., *diz-se de uma situação difícil.
- situason sta agudu, djinti medi
(IN96) -. (AGUDO).
aguenta 1
v., - I ten manga delis ke ta aguenta
(C.P.) -. (AGUENTAR). N.F. neol.,
vd. nguenta.
aguenta 2
n., *soldados com pouca
experiência ou pouco treino. (deriv.
AGUENTAR). N.S. V.A., nome dado
aos soldados novos do governo da
Guiné-Bissau durante a guerra de 7
de Junho de 1998.
aguia
Afrikanu
1.n., *habitante do continente
africano. - Malaria i mas ta mata
afrikanus di ki utru duensas (Igr.I.) -.
(AFRICANO). N.S. sin. arc. djas.
2.adj., *tudo o que pertence à África.
- Es na familia afrikanu i un
problema muitu inormi (IN96) -.
(AFRICANO).
afuan
adv., *de borla; em vão; inutilmente.
- No sibi kuma, si no disa padja
brabu kirsi ku arus, arus na muri i no
tarbadju na sedu afuan (L.S.) -. N.F.
Mandinga “fúu” que significa não ter
valor.
aga
n., *nome da letra h; H. (AGÁ). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
agavi
n., *planta da família das
Amarilidáceas, cujas folhas são
utilizadas para fabricar fibras.
(ÁGAVE). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B., n.v. “Agave americana”.
Agostu
n., *oitavo mês do calendário
gregoriano e mês das grandes
chuvas na Guiné Bissau. - i na tciga
ospital Tris di Agostu li pa fin des
anu (R95) -. (AGOSTO). N.S.
Hospital Tris Agostu.
agrada
v., *aprazer. - o n’ na buska agrada
omi? (N.T.) -. (AGRADAR). N.F.
neol.
agrikula
adj., *que se refere aos trabalhos
dos camponeses. - i ten un politika
agrikula ki fasi ki bonitu (IN96) -.
(AGRÍKULA). N.F. proparoxítona.
N.S. koperativa agrikula; kreditu
agrikula; skola agrikula;
finansiamentus agrikula.
agrikultor
n., *pessoa que trabalha no campo.
- nha familia tudu i agrikultor (IN96) . (AGRICULTOR). N.F. neol. N.M.
pl. agrikultoris. N.S. sin. labradur.
agrikultura
9
n., *ave de rapina. - Aguia tira pena i
dal, i falal, si foronta, pa i tcomal
(L.S.) -. (ÁGUIA). N.F.
proparoxítona.
aguia di mar
n., *águia que vive em mangais
costeiros, se alimenta
preferencialmente de peixe e, às
vezes, caça aves ou mamíferos;
águia-pesqueira-africana. (deriv.
ÁGUIA DO MAR). N.S. V.B., n.v.
“Haliaetus vocifer”.
aguia-rial
n., *espécie de águia, da família dos
Falconídeos. (ÁGUIA-REAL). N.S.
V.B.
agunia
n., - Ma Deus lantandal, i libertal di
agunia di mortu (N.T.) -. (AGONIA).
N.F. paroxítona, vd. angunia 2.
ah!
interj., *interjeição que exprime
[admiração]; oh!. - ah! no sta
kontaminadu dizertu di Sahara
(IN96) -. (AH!).
ai
interj., *interjeição que exprime [dor]
ou [terror]. - kila fertcal na kosta.
lebri grita: ai! (L.S.) - Ai! Ai di ki
garandi prasa, ku bistiba di linhu finu
(N.T.) -. (AI!). N.F. paroxítona.
aio!
interj., *interjeição que exprime
[admiração]; ah!; Ai Deus!. - Aio
mindjer! Aio, mindjer! (J.D.) -. (OH!).
aipu
n., *planta das Umbelíferas muito
usada na cozinha portuguesa.
(AIPO). N.S. V.B., n.v. “Apium
graveolens”.
ajenda
n., *livro para tomar notas - lista de
assuntos a ser tratados numa
reunião. - i meresi pa inklui na no
ajenda (R95) -. (AGENDA). N.F.
neol. N.S. O equivalente guineense
de AGENDAR é o v.tr. inklui na
ajenda e o v.intr. entra na ajenda.
ajendadu
adj., *o que é programado na ordem
do dia. - utru temas ku ajendadu pa
inkontru (R95) -. (AGENDADO).
N.F. neol.
ajensia
n., *filial bancária; escritório de uma
empresa. - Ora ki turistas na bin pa
Bubaki, e ta kumunika pa kualker
ajensia turismu na Bisau, pa pudi
risibi elis e da elis kau di mora
(N.M.) -. (AGÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
ajenti
n., *o que é responsável duma
actividade na sociedade. - meius di
komunikason ten ku funsiona sin
tene sensura pa ajenti di siguransa
(IN96) -. (AGENTE). N.F. neol.
ajina
n., *armação de madeira que
sustenta o telhado. - Talves bu pudi
uza po di bambu, bu mara elis suma
ajina, na manera ku Pepelis ta fasi
si kazas (Igr.I.) -. (ASNA). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. asna.
ajuleju
n., *ladrilho de cerâmica com que se
cobre a parede ou o pavimento. rikizisons di portas, di djanelas, di
ajulejus, di ikipamentus di
kanalizasons pa konstruson di
kasas (R98) -. (AZULEJO). N.F.
azuleju.
aka
n., *arma de fogo de fabricação
russa. (ACA). N.F. Guin. N.S. V.A.;
aka, ou “kalachnikov”, indica a
metralhadora ligeira,
semiautomática e com carregador
de 30 balas, muito popular durante
a luta pela independência da GuinéBissau.
akademia
1.n., *sociedade de escritores, de
artistas ou de cientistas.
(ACADEMIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *estabelecimento de ensino
superior. - I dus tris pusua so ki fasi
Akademia li (R98) -.
akademiku
n., *membro de uma academia.
10
(ACADÉMICO). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.B.
akampa
v., (ACAMPAR). N.F. neol., vd.
kampa. N.S. V.B.
akanhadu
adj., *tímido; envergonhado.
(ACANHADO). N.S. V.M., sin.
burgunhus.
akareta
v.tr., *ser causa de. - i kistons ke
pudi bin akareta malis pa no
sosiedadi (R95) -. (ACARRETAR).
N.F. neol.
akazu
1.n., *acontecimento fortuito.
(ACASO).
2.loc. adv., pur akazu,
*acidentalmente; sem pensar;
fortuitamente. - I ka pur akazu ke
Ministeriu di Idukason i konkorda
kuma i prisis da un atenson
partikular a insinu baziku (MR98) -.
(POR ACASO).
N.M. vd. pur akazu.
aklama
v., *termo litúrgico para indicar a voz
da Assembleia que reza ou canta
em uníssono. - Tudu djintis na
aklama: Gloria pa Deus, no Sinhor
(L.Cat.) -. (ACLAMAR).
aklamadu
part., *aplaudido. (ACLAMADO).
N.S. V.B.
aklamason
n., *acto que indica a leitura de um
texto litúrgico na Assembleia. aklamason di ivanjeliu (L.Cat.) -.
(ACLAMAÇÃO).
akompanhanti
n., *a pessoa, por exemplo, que leva
o paciente para o hospital. akompanhanti di duenti (IN96) -.
(ACOMPANHANTE). N.F. neol.
akontisi
v.intr., - Si algun kusa akontisi na
Karavela, no ka ten avion, no ka ten
elikopteru, no ka ten barku rapidu;
ma, te pa no tciga la, nada ka sirbi
la (R.95) -. (ACONTECER). N.F.
proparoxítona, neol., vd. kuntisi.
akontisimentu
n., - Diklarason universal di diritus di
omi reklama medunhus
akontisimentu ku pasa duranti
segunda guera mundial (R.95) -.
(ACONTECIMENTO). N.F. neol., vd.
kuntisimentu.
akontrariu
adv., *diferentemente; de modo
oposto. - un alguin i sibi kuma i ka
tene rason, i tciga i botal la un
kinhentus kontu, i na fasi djustisa
akontrariu (IN96) -. (AO
CONTRÁRIO). N.F. proparoxítona.
akordion
n., *instrumento musical; harmónica.
(ACORDEÃO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
akordu
n., *convenção. - Air-Bissau tene un
akordu ku kompanhia fransis
P.dosS.) -. (ACORDO). N.F. neol.
akredita
v., - anos nunka no ka akredita na ki
kusas (R95) -. (ACREDITAR). N.F.
neol., vd. kerdita.
akrisenta
v., *aumentar. - Sindikatu nasional
ta akrisenta na si kadernu kuma i
sta abertu pa kombersa (R95) -.
(ACRESCENTAR). N.F. neol.
akusativu
*caso da declinação, especialmente
da língua latina, que diz respeito ao
complemento directo.
(ACUSATIVO). N.S. V.B.
akuza 1
v.intr., *apresentar queixa de
alguém. - kil ku firma dianti di no
Deus pa akuza no ermons di noti ku
di dia i durbadu dja (N.T.) -.
(ACUSAR).
akuza 2
n., *acusação; imputação. (deriv.
ACUSAR). N.F. vd. akuzason. N.S.
V.B.
akuzadu
part., *culpado de. - Akuzadu di
trafiku di komersializason di droga
11
(R95) -. (ACUSADO).
akuzadur
n., *aquele que acusa. - otca si
akuzaduris lanta, e ka akuzal ku nin
un kusa ku n’ na diskunfiaba kuma i
fasi (N.T.) -. (ACUSADOR). N.M. pl.
akuzaduris.
akuzason
n., *denúncia; queixa. - i ka kusa
sertu pa manda un prezu sin bu ka
manda un akuzason kontra el (N.T.)
-. (ACUSAÇÃO). N.F. akuza 2.
ala
adv., *advérbio de lugar que
significa o sítio afastado do falante;
naquele lugar; acolá; ali; aí. - nunde
ku kusa muri ala ku djugude ta
djunta (N.T.) - n’ kuda i lebri; alal
dentru ditadu P.B.) -. (LÁ). N.F.
oxítona. N.S. ala é hiperónimo de
LÁ, ALI e AÍ; sin. la; alala; ant. ali.
ala la
loc. adv., *locução adverbial que
designa o lugar afastado do locutor;
naquele lugar; acolá; ali; aí; lá está.
- Buli ku kustuma buli-buli, nin ki
bentu ka ten, ala la (L.A.) -. (LÁ).
N.M. ao adv. ala são sufixados os
eventuais pron.pess.compl. N.S. ala
la é hiperónimo de LÁ, ALI e de AÍ;
sin. la; sin. ala; ant. ali li.
alabastru
*mármore alabastro; espécie de
pedra. - di un pedra lebi ku tcomadu
alabastru (N.T.) -. (ALABASTRO).
Alah
n., *o nome de Deus na língua
árabe. - Alah, akbar (F.J.) -.
(ALLAH). N.S. V.B.
Alamon
n., *membro do povo alemão,
habitante da Alemanha. - Kil ikipas
di Alamons, djintis formadu (IN98) -.
(ALEMÃO). N.F. Almon.
Alantedjanu
n., *habitante do Alentejo, uma das
regiões de Portugal.
(ALENTEJANO). N.S. V.B.;
ALENTEJO significa além do rio
Tejo; a outra região é Ribatejo.
alarma
v.tr., *assustar; alertar. (ALARMAR).
N.S. V.B.
alarmadu
part., *alertado. (ALARMADO). N.S.
V.B.
alarmas!
interj., *grito de guerra para chamar
a população às armas. (ÀS
ARMAS!). N.F. azarmas!. N.S. V.B.
alarmi
1.n., *sinal de perigo. (ALARME).
2.interj., *grito de guerra para
chamar a população às armas. N.S.
V.B., sin. alarmas!.
alastra
v., *espalhar. - enton kil problema
bin kunsa na alastra (R95) -.
(ALASTRA). N.F. neol., vd. lastra.
N.S. sin. lagua.
albinismu
n., *doença da pele causada pela
falta de pigmentação. (ALBINISMO).
N.S. V.B.
albinu
n., *alguém que sofre da
característica doença da pele,
causada pela falta de pigmentação.
(ALBINO). N.S. V.B.
albun
n., *livro para coleccionar fotografias
ou outro. - Ali albuns ki n’ falau
kuma no tene (J.S.) -. (ÁLBUM).
N.F. paroxítona.
aldea
n., *pequena povoação. (ALDEIA).
N.F. aldeia. N.S. V.A., sin. tabanka.
aldeia
n., - kin ki bu pursora na aldeia?
(R95) -. (ALDEIA). N.F. neol. vd.
aldea.
aldjebra
n., *uma parte da matemática que
faz as operações representando as
grandezas por letras. (ÁLGEBRA).
N.F. paroxítona. N.S. V.B.
aldjebriku
adj., *o que diz respeito à álgebra.
(ALGÉBRICO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
12
altura (R95) -. (ALERTAR). N.F.
neol.
alerta 2
1.n., *sinal de pré-aviso ou de
sobreaviso. - No kiston i di fasi un
alerta (R98) -. (ALERTA). N.F. neol.
2.interj., *atenção!; sentido!.
(ALERTA).
alertadu
part., *sobreavisado; prevenido.
(ALERTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
alfa
n., *primeira letra do alfabeto grego
e termo da liturgia cristã para indicar
o começo ou o princípio. - ami i Alfa
ku Omega, purmeru ku ultimu (N.T.)
-. (ALFA). N.S. ant. omega.
alfabetiku
adj., *o que segue a ordem do
alfabeto. (ALFABÉTICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
alfabetismu
n., *instrução; o saber ler e
escrever. (ALFABETISMO). N.S.
V.A.; sin. alfabetizason; ant.
analfabetismu.
alfabetiza
v., *ensinar a ler e a escrever.
(ALFABETIZAR). N.S. V.B.
alfabetizadu
adj., *pessoa que sabe ler e
escrever. (ALFABETIZADO). N.S.
V.B.
alfabetizason
n., *acção de ensinar a ler e a
escrever. - es i no sugundu libru di
alfabetizason na Kiriol (Dea) -.
(ALFABETIZAÇÃO).
alfabetu
n., *abecedário; conjunto de letras
de uma língua; o sistema gráfico. Grupu di tarbadju disidi di tarbadja
ku alfabetu fonolojiku (Men) -.
(ALFABETO).
alfaiati
n., *pessoa que exerce a arte de
fazer fatos. - Purtantu i ami alfaiati
Seni Ture, n’ mora na rijon di Kinara
(R95) -. (ALFAIATE).
alfandiga
alega
v., *dizer; acrescentar. - djintis di
Bachil ta alega kuma e ka pudi
koabita ku kil djinti (R95) -.
(ALEGAR). N.F. neol.
alegra
v., *causar contentamento; tornar-se
contente. - abos bo misti alegra un
bokadinhu di tempu ku si lus (N.T.) . (ALEGRAR). N.F. neol.
alegri
adj., *alguém que é ou está
contente. - e noba pui tudu ermons
fika alegri (N.T.) -. (ALEGRE). N.F.
neol. N.S. sin. kontenti.
alegria
n., *contentamento; festa. - kantiga
di alegria ku di vitoria (L.Cat.) -.
(ALEGRIA).
aleguria
n., *exprimir um pensamento por
meio de símbolos e imagens.
(ALEGORIA). N.S. V.B.
alejadu
adj., *estropiado; mutilado.
(ALEIJADO). N.S. V.A.
aleluia!
interj., *termo da liturgia cristã, de
origem hebraica, que exprime
alegria. - e torna grita e fala: aleluia!
(N.T.) -. (ALELUIA).
alen di
1.loc. adv., *a acrescentar a;
superior a. - alen di sedu un kau di
negos, i sedu tambe bantaba di
nobas (P.dosS.) -. (ALÉM DE).
2.con., *locução prepositiva que
indica [por cima de]. - ka bu tenta
vivi para alen di bu pusiblidadis
(IN96) -.
alerdjia
n., *reacção do organismo perante
determinadas substâncias;
incompatibilidade. (ALERGIA). N.F.
neol. N.S. V.B.
alerta 1
v., *dar um pré-aviso para chamar à
atenção; prevenir; sobreavisar. - pa
pudi alerta no kondutoris kuma,
rialmenti mufunesa ta ten na es
13
n., *aduana. - Djintis di nha tempu
tudu tene fadiga, alfandiga fadiga
(J.D.) -. (ALFÂNDEGA). N.F.
proparoxítona.
alfandigariu
adj., *que diz respeito à alfândega. purmeru edison na 1935 di un
lejislason alfandigaria (R95) -.
(ALFANDEGÁRIO).
alfas
n., *planta herbácea comestível,
muito usada na culinária crioula. Kusa ku ta kumedu kru: alfas,
tomati, kubi, dibi di labadu diritu i
sintandadu na iagu di sal (Igr.I.) -.
(ALFACE). N.F. oxítona, alfasi.
alfasi
n., - mindjeris aprindi manga di kusa
sobri kultivu di tomati, alfasi, pipinus,
baguitc, kandja (R98) -. (ALFACE).
N.F. vd. alfas. N.S. n.v. “lactuca
sativa”.
Alfasinha
n., *alcunha dos habitantes de
Lisboa; lisboeta. (ALFACINHA).
N.S. V.B.
alferis
n., *oficial do exército
imediatamente inferior ao grau de
tenente; porta-bandeira. - Di akordu
ku komandanti di ason preventiva di
rejon di Kinara, alferis Paulo Sanca
(R95) -. (ALFERES). N.F.
paroxítona; mil.
alfiniti
n., *instrumento para pregar roupas;
prego muito pequeno. (ALFINETE).
N.S. V.B.
alfordia
n., *liberdade concedida ao escravo.
(ALFORRIA). N.S. V.B.
alga
n., *erva talófita, que vive na água.
(ALGA). N.S. V.B., n.v. “Alaria
esculenta”.
algadon
n., (ALGODÃO). N.F. vd. algudon.
N.S. V.B.
Algarbiu
n., *habitante da região do Algarve,
uma das regiões do Portugal.
(ALGARVIO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
algarismu
n., *sinal que representa os
números. (ALGARISMO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. numeru.
algudon
1.n., *fruto da planta do algodoeiro,
da família das Malváceas. - i era
branku fandan, suma algudon o
suma nevi (N.T.) -. (ALGODÃO).
N.F. algadon. N.S. n.v. da planta:
“Gossipium herbaceum”. 2.n., *o
tecido ou o fio feito com o fruto do
algodão.
alguin
quant., *pronome indefinido que
significa ☯uma pessoa. - si alguin
misti sandis, i son korta pon bu mitil
salada la (R95) -. (ALGUÉM). N.M.
o adj. indefinido é algun, cujo
equivalente é ALGUM. N.S. ant.
ninguin.
alguin di rispitu
n., *uma pessoa importante. Mindjor no kudji alguin di rispitu pa i
sedu no rei (P.B.) -. (deriv. ALGUÉM
DE RESPEITO). N.M. lexia
complexa.
algun
quant., *adjectivo indefinido. - bu
odja algun kusa? (N.T.) - i fika algun
dias (N.T.) -. (ALGUM). N.M. o pron.
indefinido é alguin, cujo equivalente
é ALGUÉM. N.S. ant. nin un.
ali
adv., *significa o lugar perto do
locutor; aqui. - Ali fonti li pertu (P.B.)
- Mostran bu kasa! alil li (J.L.R.) - Ka
bu fasi mal pa bu kabesa, pabia
alinu li tudu (N.T.) -. (ALI). N.F.
oxítona. N.M. ao adv. ali são
sufixados os eventuais
pron.pess.compl. N.S. sin. li; ali li;
ant. ala; ALI significa [naquele
lugar], portanto ALI traduz ala.
ali li
loc. adv., *significa o lugar perto do
falante; aqui. - I ka es omi ke misti
14
mata? Alil li i na fala klaru (N.T.) -.
(deriv. ALI). N.M. os eventuais
pron.pess.compl são sufixados
depois de ali. N.S. ALI significa
[naquele lugar] e traduz ala; sin. li;
ali; ant. ala la; ala.
aliadu
part., *associado; unido. - sen
mortus i vinti prizonerus pa parti di
forsas aliadus (R95) -. (ALIADO).
aliansa
1.n., *pacto entre dois ou mais
pessoas. - el i firmanta mas kil
aliansa (L.Cat.) -. (ALIANÇA).
2.n., *anel de casamento. - aliansas
kumpradu, kusas kumpradu,
kasamenti firma (R95) -. (ALIANÇA).
N.S. sin. anel.
alias
adv., *de outro modo, de maneira
mais precisa. - Kasa alias, o montia
i ka son na Guine, i ta montiadu na
Europa (IN96)-. (ALIÁS). N.F.
oxítona, neol.
alikati
n., *peça de ferramenta para
segurar objectos, cortar ou torcer
arame. (ALICATE). N.S. V.B.
alimenta
v.tr., *dar nutrimento. - mininus o
jovens e dibi di alimenta se kurpu pa
e pudi tene os (Igr.I.) -.
(ALIMENTAR). N.F. almenta.
alimentadu
part., *nutrido. - tudu no komandu i
alimentadu pa kumida di tabanka
(C.P.) -. (ALIMENTADO).
alimentason
n., *sustento; comida. - bu kurpu
tambi pirsisa di bon alimentason
(Igr.I.) -. (ALIMENTAÇÃO).
alimentu
n., *tudo o que serve de comida. - liti
maternu i mindjor alimentu ki mininu
pudi tene (R96) -. (ALIMENTO).
alinha 1
v., * colocar em linha ou em ordem.
- Sa, oh!, ka bu disa Mano asin,
puruntu alinha korson (J.C.) -.
(ALINHAR).
alinha 2
n., *cada uma das subdivisões de
um artigo ou parágrafo. - Alinha a:
kin ku ka rispita seus di no tera
(R98) -. (ALÍNEA)
alinhamentu
n., *acto ou efeito de pôr em linha
recta. - bumbas di iagu ku
alinhamentu di kazas, kil ki no ta
tcoma urbanizason (R95) -.
(ALINHAMENTO).
alisersi
n., - kasa ku un bon alisersi, enton
kila i un kasa ke teneu kontinuason
di manga di anu (IN96) -.
(ALICERCE). N.F. vd. alisersu.
alisersu
n., *a fundação de uma construção.
- i pui alisersu riba di pedra (N.T.) -.
(ALICERCE). N.F. alisersi.
aliseu
n., *nome de um tipo de vento;
alísio. (ALISEU). N.S. V.B.
alista
v., *recrutar na tropa. (ALISTAR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. santaprasa.
alistadu
part., *recrutado. (ALISTADO). N.S.
V.B.
alivia
v., *tirar parte do peso ou da
responsabilidade. - es skola
superior alivia Guine di dipendensia
di pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(ALIVIAR). N.S. sin. lebia.
aliviadu
part., *atenuado; consolado.
(ALIVIADO). N.S. V.B.
aliviamentu
n., *alívio; consolação.
(ALIVIAMENTO). N.S. V.B., sin.
aliviu.
aliviu
n., *consolação; aliviamento.
(ALÍVIO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
aliviamentu.
alkalinu
adj., (ALCALINO). N.S. V.B., ant.
asidu.
15
alkaloidi
n., *substância com propriedades
alcalinas; estupefaciente.
(ALCALÓIDE). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
alkansa
v., *conseguir, agarrar. - mindjeris
konsigui di faktu alkansa puzison ke
alkansa pabia di kil Cabral la (C.P.) . (ALCANÇAR). N.S. sin. iangasa.
alkansadu
part., *conseguido. (ALCANÇADO).
N.S. V.B.
alkatra 1
v.tr., *cobrir com alcatrão.
(ALCATROAR). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.A., sin. asfalta.
alkatra 2
n., *região do corpo das rezes perto
do rins; anca. - Bo disan n’ bambu
anti di alkatra arnega! (R.N.) -.
(ALCATRA). N.F. neol.
alkatradu
adj., *estrada com pavimentação de
asfalto. - puku taxistas ki ta seta
leba pasajerus na stradas ki ka
alkatradu (P.dosS.) -.
(ALCATROADO). N.S. sin.
asfaltadu.
alkatron
n., *asfalto, substância para
pavimentar as estradas. - bo tciga
bo nkosta bo tira roda fora di
alkatron (R95) -. (ALCATRÃO).
alkeire
n., *medida de cereais e de líquidos.
(ALQUEIRE). N.S. V.B.; a unidade
de medida varia entre 13 e 22 litros;
sin. bucha.
alkimia
n., *arte praticada na Idade Média a
fim de obter substâncias valiosas,
mexendo os vários elementos.
(ALQUIMIA). N.S. V.B.
alkol
n., *líquido usado em medicina para
desinfectar. - I ka pirsis limpal ku
alkol, basta i labadu so ku iagu
(Men) -. ((ÁLCOOL). N.F.
paroxítona, alkul.
alkoliku
adj., *líquido com álcool; diz-se de
uma pessoa dependente das
bebidas alcoólicas. - Uzu di bibida
alkoliku (IN96) -. (ALCOÓLICO).
N.F. proparoxítona.
alkolismu
n., *doença causada pelo abuso de
bebidas alcoólicas. - falta di impregu
ta omenta bandidasku, furtus ku
asaltus, prostituson, alkolismu i
utrus malis na sosiedadi di Bisau
(P.dosS.) -. (ALCOOLISMO).
alkoliza
v., *embriagar. (ALCOOLIZAR).
N.S. V.B.
alkolizadu
part., *o que abusa de bebidas
alcoólicas; embriagado.
(ALCOOLIZADO). N.S. V.B.
alkoranu
n., *livro do profeta Maomet,
fundador do islamismo. - Nin na lei,
nin na alkoranu, i ka sta la (IN96) -.
(ALCORÃO). N.F. neol., alkoron.
alkoron
n., (ALCORÃO). N.F. vd. alkoranu.
N.S. V.B.
alkul
n., (ÁLCOOL). N.F. paroxítona, arc.,
vd. alkol. N.S. V.B.
alma
n., *parte espiritual da vida dos
seres; vida; parte vital. - ka bo medi
kilis ku ta mata kurpu, e ka pudi
mata alma (N.T.) -. (ALMA). N.S.
alma dutru mundu (ALMA DO
OUTRO MUNDO) indica um
fastasma e também as almas dos
antepassados; alma di diabu
(ALMA DO DIABO) indica alguém
malvado.
alma-biafada
n., *ave da família dos buconídeos,
de bico comprido e plumagem preta
que habita na zona húmida do
interior, longe da costa, muito
presente nas histórias da GuinéBissau. - Alma-biafada ba buska
mindjer (T.M.) -. (ALMA-DE-
16
BIAFADA). N.S. n.v. “Bucorvus
abyssinicus”; o nome deriva da
tradição do povo Beafada que diz
“são estas aves as almas dos seus
passados” (A.Á.de Almada).
almami
n., *padre muçulmano. (IMAME).
N.S. V.B.
almasen
n., (ARMAZÉM). N.F. vd. armasen.
N.S. V.B.
almenta
v.tr., - ki tris pe di mangu ke ta
almentanu esperansa (J.D.) -.
(ALIMENTAR). N.F. vd. alimenta.
almiranti
n., *oficial-general da marinha.
(ALMIRANTE). N.F. mil. N.S. V.B.
almofada
n., *saco cheio de substância
especial que serve como assento ou
recosto da cabeça. - e na finka
djudju na almofada (L.Cat.) -.
(ALMOFADA). N.S. sin. turbuseru.
Almon
n., (ALEMÃO). N.F. vd. Alamon.
N.S. V.B.
almorodia
n., *espécie de doença das veias
anais. (HEMORRÓIDAS;
HEMORRÓIDES). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A., sin.
puludja.
almos
n., (ALMOÇO). N.F. oxítona, vd.
almosu. N.S. V.B.
almosa
v., *tomar a refeição durante o dia. i ta kumbidan almosa na kaza, i
konta-konta manga di mintida (IN99)
-. (ALMOÇAR). N.F. neol. N.S. sin.
djanta.
almosu
n., *a refeição que se toma ao meio
dia. - un bon almosu pa kin
apruveita es pratu di djorontc ku siti
(R95) -. (ALMOÇO). N.F. neol.,
almos. N.S. sin. djanta.
alo!
interj., *interjeição que exprime
[invocação]; palavra usada nas
chamadas telefónicas ou nas
entrevistas em directo da rádio
emissora; está lá?; alo!. - Alo! Bon
dia! - No tene mas un ovinti na linha
pa da si kontribuson: alo sin! (R95) . (ALÔ!). N.F. alo sin!.
alo sin!
interj., - No tene mas un ovinti na
linha: alo sin! (R95) -. (ALÓ SIM!).
N.F. vd. alo!.
alpaka
n., *liga metálica de cobre, zinco,
niquel e prata; metal branco. - fiansa
dimas el ku kebra kudjer di alpaka
(N.M.) -. (ALPACA).
alsa
n., *suspensórios dos vestidos, das
blusas ou das calças. (ALÇA). N.S.
V.A.
alta 1
v.intr., *ir ao mato; eufemismo para
indicar a acção de defecar ao ar
livre. - bo bin otca alguin sinta i na
alta, bo na iabri tripa riba del? L.S.) (deriv. ALTO). N.S. sin. bai altu,
lexia complexa deriv. das línguas
africanas por meio do processo de
decalque.
alta 2
1.n., *aumento de preços. (ALTA).
N.S. V.B.
2.n., *autorização de saída do
hospital dada ao doente. (ALTA).
altamenti
adv., *muito. - Ami n’ sta altamenti
kontra e situason li (IN96) -.
(ALTAMENTE).
altar
n., *mesa para celebrar a Missa no
culto católico; lugar para fazer os
sacrifícios nos vários cultos das
outras religiões. - kal ki mas
importanti: oferta o altar ku ta
santifika oferta? (N.T.) -. (ALTAR).
N.M. pl. altaris.
altera
1.v., *modificar; falsificar. - no ta
alteral ku sumu di kabasera, sumu
di foli (R95) -. (ALTERAR).
17
2.v., *excitar; excitar-se. - Si alguin
otca kuma n’ altera vos, o n’ selera
mas, ki sinti un bokadinhu ofindidu,
nha sinseru diskulpas pa kila la
(R95) -.
alteradu
adj., *perturbado; preocupado. duenti nan alteradu, mesmu
akompanhanti ta bin alteradu (IN96)
-. (ALTERADO).
alternativa
n., *situação ou iniciativa diferente. Stadu pur si i dibi di kunsa na pensa
randja un alternativa pa ntrava es
situason di komersiu di mininus
(IN96) -. (ALTERNATIVA).
alteru
adj., *arrogante. (ALTEROSO). N.S.
V.B.
altisi
v.caus., *levantar. - no ka osa
djustanda no kabesa nin komparal
ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) . (deriv. ALTO). N.M. altu + si.
Altisimu
adj.superl., *nome dado a Deus; o
mais alto. (ALTISSIMO).
altu
1.adj., *elevado; grande. - i ka ta pul
na un kau altu? (N.T.) -. (ALTO).
N.S. pres altu.
2.adj., *pessoa que tem importância.
- mindjeris di altu katiguria (N.T.) -.
(ALTO).
altufalanti
n., *instrumento para aumentar o
tom e a intensidade da voz;
altifalante. - I pa tudu zona di no tera
ku altufalanti i ta grita (C.P.) -.
(ALTOFALANTE). N.F. neol.,
autofolanti. N.S. sin. megafoni.
disispera
altura
1.n., *distância entre a base e a
parte superior. - arami pudi subi tok
bu tciga na altura ku bu misti (Igr.I.)
-. (ALTURA).
2.n., *momento de um
acontecimento. - na kil dividu altura
dona Elena tan tciga (R95) -.
aluguer
n., *contrato de locação. - son kin ke
tene dinheru ku pudi fasi aluguer di
un kaza pa i mora ku si familia
(IN96) -. (ALUGUER). N.F. oxítona.
N.S. sin. lugason.
aluminiu
n., *espécie de metal que a água do
mar não pode corroer. (ALUMÍNIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
aluna
n.f., *discípula; a que recebe
instrução na escola. (ALUNA). N.S.
V.B.
alunu
n., *discípulo; o que recebe
instrução na escola. - i paga skola di
alunu (IN96) -. (ALUNO). N.S. sin.
studanti.
alunu-mestre
n., *alguém que estuda e ensina ao
mesmo tempo. (ALUNO-MESTRE).
N.S. V.B.; alunu-mestre era
bastante normal durante o tempo
colonial, nas escolas das aldeias
mais afastadas da cidade, como
meio para compensar a falta de
professores.
alva
n., *camisão branco utilizado pelo
padre católico na liturgia. (ALVA).
N.S. V.B.
alvara
n., *diploma que concede o direito
para a exploração de determinados
serviços. - e konsigui se alvara
(IN96) -. (ALVARÁ). N.F. oxítona.
alvu
n., *objectivo; fim. - alvu des barajen
i pa tardanta iagu nes parti di riu pa i
ka pudi kuri pa mar ma i na intci na
ki parti tras di barajen (Igr.I.) -.
(ALVO).
ama 1
v.tr., *gostar de alguém. - Anos i un
povu ke ama n’utru (R98) -.
(AMAR). N.S. ama di liti; sin. kiri.
ama 2
n., *governanta; dona da casa;
pessoa que toma conta de uma
18
criança; mulher que amamenta uma
criança alheia. (AMA). N.S. V.B.,
sin. ama seku; ama di liti (AMA DE
LEITE).
ama di liti
n., *mulher que amamenta uma
criança alheia. (deriv. AMA DE
LEITE). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. ama-seku.
ama-seku
n., *governanta; pessoa que toma
conta de uma criança. (AMASECA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
amabil
adj., *agradável. (AMÁVEL). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
amabilidadi
n., *afabilidade. (AMABILIDADE).
N.S. V.B.
amada
n.f., *a mulher querida;
companheira. (AMADA). N.S. V.B.,
sin. namorada.
amadu
1.part., *preferido; querido. - no fiel
ermon amadu, Onesimo (N.T.) -.
(AMADO).
2.n., *a pessoa querida;
companheiro; companheira.
(AMADO). N.S. sin. namoradu.
amadur
1.n., *pessoa que exerce uma arte
de maneira não profissional. Tempu di karnaval amadur kunsa na
nteradu i disadu na intirior di pais,
pa da lugar a profisional (P.dosS.) -.
(AMADOR).
2.n., *namorado; amante.
(AMADOR).
3.n., *pessoa que toma conta de
uma criança.
amanha 1
adv., *advérbio de tempo que indica
o dia seguinte, em oposição ao dia
de hoje e ao dia de ontem. Amanha tisin karta di sina T.M.) -.
(AMANHÃ). N.F. oxítona. N.S.
amanha-amanha; dispus di
amanha; ermon di amanha
(DEPOIS DE AMANHÃ); parmanha
(DE MANHÃ).
amanha 2
n., *o tempo futuro. - pa amanha, un
amanha ku ka lundju, ora ku bo
kaba “No Lei”, bo pudi ba ta lei tudu
kusa ku skirbidu na Kriol (Dea) -.
(AMANHÃ). N.F. oxítona.
amanha-amanha
adv., *advérbio de tempo que indica
um tempo futuro próximo; no futuro.
- Toma sintidu mininu, amanhaamanha ka ten dia di bin (J.D.) -.
(AMANHÃ). N.M. redobro.
amanha-parmanha
n., *o dia seguinte de manhã. - tudu
i amanha-parmanha (R95) -.
(AMANHÃ DE MANHÃ). N.F.
oxítona. N.M. lexia composta.
amante
n., *namorado; apaixonado. - ami i
amante di futibol (IN96) -.
(AMANTE). N.F. neol. N.S. sin.
namoradu.
amarelu
adj., *cor amarela; a cor do ouro. amarelu suma nsofri (N.T.) -.
(AMARELO). N.S. febri-amarelu.
amargu
adj., *diz-se de comida de sabor
desagradável ou de acontecimento
que causa desgosto. - Korson di
Noemi i ka fika duru i amargu (A.T.)
-. (AMARGO). N.S. sin. malgos.
amargura
n., *ter um comportamento duro
com os outros; estado de alguém
que está aflito. - bo kaba ku tudu
amargura, ku brabesa, ku raiba, ku
gritaria, ku koba, ku tudu koldadi di
malisia na bo metadi (N.T.) -.
(AMARGURA). N.F. neol.
amas
adv., *além do devido. - Adon ku
Eva e sta na un kau sabi, amas e ka
dibi di muri, elis i amigu di Deus
(L.A.M.) -. (A MAIS). N.F. oxítona.
ambienti
1.n., *a natureza e tudo e todos
aqueles que nos circundam. -
19
2.n., *guloseima de açúcar e outros
ingredientes; rebuçado; caramelo.
N.S. sin. rapuchadu; amendua é
hiperónimo de AMÊNDOA e de
REBUÇADO.
amenduinha
n., *árvore da amendoeira, da
família das Rosáceas.
(AMENDOEIRA). N.S. V.B.
Amerika
1.n., *a nação dos Estados Unidos
da América; E.U.A. - alguns sidadis
di Europa i di Amerika (P.dosS.) -.
(AMÉRICA). N.F. proparoxítona.
2.n., *o continente americano. - Ami
n’ ka ten nada ku floresta di
Amerika, di Asia o di Europa (IN96)
-. (AMÉRICA).
amerikaniza
v., *importar a moda ou parte do
modelo cultural americano.
(AMERICANIZAR). N.S. V.B.
amerikanizadu
part., *pessoa ou moda cultural sob
a influência da cultura americana.
(AMERICANIZADO). N.S. V.B.
Amerikanu
n., adj., *habitante dos Estados
Unidos da América. - militaris nortiamerikanu (R95) -. (AMERICANO).
N.S. sin. norti-americanu (NORTEAMERICANO); ant. sul-amerikanu
(SUL-AMERICANO).
ametista
n., *gema de cor purpúrea ou
violeta. - purmeru alisersu era di
sardonika, di seis sardiu, di seti
krisolitu, di oitu iagu-merinha, di novi
topaziu, di deskrisoprasu, di onzi
djasintu, di dozi ametista (N.T.) -.
(AMETISTA).
ami
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 1ºsing.;
eu. - Ami i tersera klasi (R95) - Ami
n’ gosta tciu di bo! (T.M.) - ami ki
galinha di Gan Fodeba (T.M.) -.
(deriv. MIM). N.F. oxítona. N.S. as
seis formas secundárias dos
pron.pess.suj. são ami; abo; el;
Ambienti n’ ta ntindil i un kusa ku sta
a volta di anos tudu (R95) - i
ambienti ta favoresinu kondisons ku
saudi (R95) -. (AMBIENTE). N.S.
sin. meiu-ambienti (MEIO
AMBIENTE).
2.n., *o espaço limitado. - pa kin ki
ka kustuma ku “kuri-kuri” di
merkadu, kil ambienti pudi parsil un
kunfuson son (P.dosS.) -.
ambisiona
v., *cobiçar; aspirar a.
(AMBICIONAR). N.S. V.B.
ambisionadu
part., *cobiçado. (AMBICIONADO).
N.S. V.B.
ambison
n., *desejo grande; avidez; cobiça;
cupidez. - son ku union di partidus
politiku talves ke pudi fasi kualker
kusa, ma ambison tciu (IN96) -.
(AMBIÇÃO). N.F. oxítona.
ambitu
n., *espaço limitado. - pa sinhora
ministra informanu kal ki
finansiamentu na ambitu des
programa di investimentu ke saudi
ten (R95) -. (ÂMBITO). N.F.
proparoxítona.
ambulansia
n., *meio de transporte dos doentes
e feridos. (AMBULÂNCIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
ambus
quant., *os dois juntos; um e outro. rikunhisimentu di promoson di fidjus
di ambus sexus (R95) -. (AMBOS).
N.F. paroxítona, neol.
amen
interj., *palavra da liturgia cristã que
significa “está bem”, “verdadeiro”;
assim seja. - gloria i pa Deus! Amen
(Igr.I.) -. (AMÉM). N.F. oxítona;
hebraico “ámén”.
amendua
1.n., *fruto da amendoeira. - pedra
dentru di kaskadju dibi di sedu mas
o menus na tamanhu di amenduas
(Igr.I.) -. (AMÊNDOA). N.F.
proparoxítona.
20
anos; abos; elis.
amiantu
n., *mineral resistente ao calor,
muito usado na fabricação das
chapas para a cobertura das casas,
apesar de ser cancerígeno.
(AMIANTO). N.S. V.B.
amiasa 1
v.tr., *intimidar; pôr em perigo; fazer
gestos intimidativos. - I ka pa
amiasa ninguin; i pa tenta pui kusas
na se dividu lugar (R95) -.
(AMEAÇAR). N.F. neol. N.S. sin.
roka.
amiasa 2
n., *perigo. - amiasa di un nobu
guera nukliar (R95) -. (AMEAÇA).
N.F. neol.
amiasadu
part., *posto em perigo. - diritu di
tene vida ku amiasadu na kontinenti
afrikanu (R95) -. (AMEAÇADO).
N.F. neol., miasadu.
amiba
*ameba; parasita do intestino, de
uma célula, muito comum nas
águas sujas e que causa a doença
da amebíase. (AMEBA). N.S. V.B.
amibiazi
n., *doença causada pelo parasita
de ameba. (AMEBÍASE). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
amidu
n., *substância muito comum nos
vegetais, especialmente nos
tubérculos. (ÁMIDO). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
amiga 1
v., *tornar-se amigo; viver em
concubinato. (AMIGAR). N.S. V.B.
amiga 2
1.n.f., *amante; namorada;
companheira. (AMIGA).
2.n.f., *colega. - suma un nha amiga
li Deni (IN96) -. (AMIGA).
amigadu
part., *sedo amante; alguém que
vive em mancebia. (AMIGADO).
N.S. V.B.
amigu
1.n., *uma pessoa a quem estamos
ligados com sentimentos de
sinceridade e de afecto. - ki rapas
tene un amigu (T.M.) -. (AMIGO).
N.S. ant. inimigu.
2.adj., *afeiçoado; colaborador. bindidur amigu ora ki ka tene
merkaduria ki fregues misti, i ta
mostral nde ki pudi kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
(AMIGO). N.S. na Guiné é muito
frequente usar o termo amigu para
chamar alguém, apesar de
desconhecido, a fim de pedir-lhe
alguma coisa.
amigundadi
n., *estado de ser amigos; amizade.
- si amigundadi ke staba nel, gatu
ku ratu e sta moradu na un kaza
(L.A.M.) -. (deriv. AMIGO). N.S. sin.
amizadi.
aministra
v., (ADMINISTRAR). N.F. vd.
adiministra. N.S. V.B.
aministradur
n., (ADMINISTRADOR). N.F. vd.
dimistradur. N.S. V.B.
aministrason
n., - kil la ka impidi Partidu pa
riorganiza no servisu di aministrason
dentru di algun zona ke staba dja
libertadu (C.P.) -.
(ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd.
adiministrason.
amisadi
n., - Pega es CFA pa amisadi (M.M.)
-. (AMIZADE). N.F. vd. amizadi.
amizadi
n., *situação em que as pessoas
têm sentimentos recíprocos de
sinceridade e afectos; simpatia. - i
prisis bon manera pa nganha
amizadi di bindiduris (P.dosS.) -.
(AMIZADE). N.F. amisadi; mistadi.
N.S. ant. inimizadi.
amnistia
n., *acto de clemência que cancela
todas as penas. - e manda kontan
kuma e na da amnistia (C.V.) -.
(AMNISTIA). N.F. neol.
21
amplo e extenso; tornar maior. amplia pusiblidadis di idukason
(R95) -. (AMPLIAR). N.F. neol.
ampliadur
n., *instrumento para aumentar a
imagem de um objecto.
(AMPLIADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifika
v., *aumentar; dilatar.
(AMPLIFICAR). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifikadu
part., *aumentado; dilatado.
(AMPLIFICADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
amplifikadur
n., *instrumento que serve para
intensificar os sons.
(AMPLIFICADOR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. koluna.
ampus
1.con., *conjunção subordinativa
que introduz orações concessivas;
apesar disso; além disso; de facto. I pena e ta mandau na buska pa
kompleta firkidja des no kasa ku no
djunta tudu, ma ora ku bu riba,
ampus i suma nada (C.V.) -. (deriv.
POIS). N.F. oxítona.
2.interj., *interjeição que exprime
☯assentimento; pois sim!
amur
n., (AMOR). N.F. vd. amor. N.S.
V.B.
Amura
n., *fortaleza de Bissau. (AMURA).
N.S. V.B.; a construção da fortaleza
foi autorizada em 1765, com a
resolução régia do 12 de Agosto.
amutina
v., *pôr em motim; revoltar.
(AMOTINAR). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. rebolta.
an!
interj., *interjeição que exprime
[surpresa]. - an! ki djintis ka bali
(T.M.) -. (AH!). N.M. redobro an-an!.
an-an!
interj., *interjeição que exprime
[surpresa]. - an-an, ami n’ seta sinau
sibi, abo bu na sina nha inimigu sibi
amonton
adj., *alguém que é preguiçoso e
com pouca vontade de trabalhar ou
de aplicar-se nos estudos. Amonton ka sibi si trabadju ta kaba i ka son amonton, ma papiadur: i ta
miti boka na tudu kombersa (N.T.) -.
(A MONTÕES).
amontondadi
n., *atitude de ser preguiçoso. - e
kusa di sinta sin, amontondadi na
matau (T.M.) -. (deriv. A
MONTÕES). N.M. amonton +
ndadi.
amor
n., *sentimento que tem
manifestações diferentes desde o
afecto até às relações íntimas. - omi
dibi di sibi, nin si ten roson dianti di
mindjer, i ka dibi di kombersa ku
raiba, ma ku amor, pabia mindjer i
parti mas fraku (Igr.I.) -. (AMOR).
N.F. amur.
amora
n., *fruto da amoreira, da família das
Moráceas. (AMORA). N.S. V.B.
amorus
adj., *afectuoso. (AMOROSO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
amostra
n., *exemplo; pequena quantidade. kuntudu i ka disa bos sin un amostra
pa da tustumunhu del (N.T.) -.
(AMOSTRA).
ampagai
adv., *muito; em grande quantidade.
- Omi Nhominka gora firma i diskuda
na djubi pis manera ki e na brinka
na iagu: Djarama Guine-Bisau, pis
ten ampagai (M.M.) -. N.F.
proparoxítona; Francês “em
pagaille” que significa em grande
quantidade.
amparu
n., *protecção; auxílio; atenção
especial. - populason ku ka tene
kosta largu, ku na pirsisa di amparu
(R95) -. (AMPARO). N.F. neol.
amplia
v., *aumentar; alargar; tornar mais
22
(P.B.) -. (AH!). N.M. redobro. N.S.
sin. an!.
analdjesiku
adj., *análgico; substância
medicamentosa que reduz a
sensibilidade à dor.
(ANALGÉSICO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B.
analfabetismu
n., *falta de saber ler e escrever. eliminason di pobreza,
analfabetismu i pa ten un mindjor
saudi pa mindjeris (R95) -.
(ANALFABETISMO). N.S. ant.
alfabetismu.
analfabetu
adj., *alguém que não sabe ler e
escrever. - nde ki izisti na mundu
aprosimadamenti novisentus i
setenta milions di adultus
analfabetus (R95) -.
(ANALFABETO). N.S. ant.
alfabetizadu.
analis
1.n., *acção de estudar ou examinar
com cuidado e competência. - Na
analis ku no fasi, no tciga konkluson
di toma midida duru (R95) -.
(ANÁLISE). N.F. paroxítona,
analisi. N.S. fasi analis.
2.n., *exame de uma amostra, como
por exemplo, em medicina ou em
agricultura. - Bu dibi di bin djuntu ku
bu badjudas, bo ten ku fasi analis
purmeru (Cecomes) -. (ANÁLISE).
analisi
1.n., - komu politiku no fasi dja un
analisi fundu (IN96) -. (ANÁLISE).
N.F. proparoxítona, neol., vd.
analis.
2.n., - i ka ten nin un tekniku ku na
bai panha kil solu pa bin fasi analisi
pa sibi kuma la i dibi di fasidu
plantason di pe di kadju (IN96) -.
(ANÁLISE).
analista
1.n., *técnico que faz as análises
em laboratório. (ANALISTA).
2.n., *especialista numa matéria ou
numa situação, como por exemplo
analista político. N.S. V.B.
analiza
v., *examinar com atenção. - i ta
kabi juis pa analiza kusa la, kazu
pur kazu (R95) -. (ANALISAR). N.F.
sin. fasi analis.
analizadu
part., *examinado com atenção. - i
analizadu, ku sedu kuma, i djubidu
prufundamenti kistons ligadu ku
djustisa ku ten na Guine (R95) -.
(ANALISADO).
ananas
n., *fruto do ananaseiro, da família
das Bromeliáceas. - Vitamina C i ta
odjadu na larandja, limon, foli,
turandja, kadju, kamati, ananas ku
kabasera (Igr.I.) -. (ANANÁS). N.F.
oxítona. N.S. n.v. “Ananas sativus”.
anarkia
n., *desordem; falta de organização
e de governo. - na aspetu
organizativu i ten un anarkia total
(IN96) -. (ANARQUIA).
anchua
n., *qualidade de peixe, da família
dos Carangídeos; enchova.
(ANCHOVA). N.S. V.B., n.v.
“Anchoa guineensis”.
anda
v.intr., - I mandal anda matu pa
buska kuru di iran-segu (P.B.) -.
(ANDAR). N.F. neol., vd. ianda.
andadu
adj., *sob efeito de bruxaria. (deriv.
ANDADO) N.S. V.A.
andadur
n., - Katcur andadur, os o pankada
(A.S.) -. (ANDADOR). N.F. neol., vd.
iandadur.
andar
n., *todos os pisos de uma casa. - Si
donas fusiba pa andar di riba. (R95)
- sala garandi ku mubilia na purmeru
andar (N.T.) -. (ANDAR). N.F.
oxítona. N.S. O Guineense distingue
os diferentes pisos com as duas
categorias andar di bas (RÉS-DOCHÃO) e andar di riba, isto é, os
outros andares: prumeru andar
23
(PRIMEIRO ANDAR); sugundu
andar (SEGUNDO ANDAR);
terseru andar (TERCEIRO
ANDAR).
andar di bas
n., *o andar ao nível da rua; rés-dochão. - dipus si dona femia fusi pa
andar di bas (R95) -. (deriv. ANDAR
DEBAIXO). N.M. lexia complexa.
andjina
n., *inflamação aguda da garganta;
amigdalite. (ANGINA). N.S. V.M.
andju
1.n., *ser espiritual da religião cristã
e da cultura hebraica. - i fasi suma
andju di Deus falal (N.T.) -. (ANJO).
N.F. anju. N.S. sin. andju di
guarda.
2.n., *criança pequena; bebé;
anjinho. N.S. Na cultura da Guiné, e
especialmente dos Bijagós, o termo
refere-se em particular aos bebés
falecidos.
andju di guarda
n., *anjo custódio; protector; guardacostas. - Utru tciu e fika ku Deus, i
andjus bon i andju di guarda
(L.A.M.) -. (ANJO-DA-GUARDA).
N.S. sin. andju.
andurinha
n., *espécie de pássaro de
arribação, de cor preta e branca, da
família do Hirundinídeos. andurinha kuma i na pupu riba di
kabesa di nhor Deus, i ba kai riba di
si kabesa (L.A.) -. (ANDORINHA).
N.S. n.v. “Hirundo senegalensis”.
anedota
n., *narração breve e jocosa;
historieta. (ANEDOTA). N.S. V.B.
anel
n., *argola de vários metais,
normalmente ouro, prata ou cobre,
que se põe no dedo anelar como
sinal de aliança, de compromisso ou
de união matrimonial com alguém. bo pul anel na dedu, bo kalsal
sapatu (N.T.) -. (ANEL). N.F. neol.
N.S. sin. aliansa.
anexu
1.n., *diz-se de uma carta ou
documento dependente ou ligado. I papianu di kil anexu des
memorandu, ke ta trata sobri
Mansoa (R98) -. (ANEXO).
2.n., *dependência; quarto pequeno
acrescentado à casa. (ANEXO).
N.S. sin. konko.
anfibiu
1.adj., *o que pode actuar na terra e
na água. - militaris norti-amerikanu e
tciga na aparelius anfibiu (R95) -.
(ANFÍBIO). N.F. proparoxítona.
2.n., *os animais, especialmente os
da classe dos Batráquios, como a
rã, o sapo e a salamandra.
(ANFÍBIO).
Angola
n., *o maior país da lusofonia,
situado no hemisfério sudoeste do
continente africano. - e sta na
republika popular di Angola na vizita
di tarbadju (R95) -. (ANGOLA).
angolana
adj.f., *pertencente à nação de
Angola. - apoiu di liga angolana di
diretus umanus (R95) -.
(ANGOLANA).
Angolanu
1.n., *membro do povo angolano,
habitante de Angola; Angolense.
(ANGOLANO).
2.adj., *pertencente à nação de
Angola. - Ministru di Djustisa
angolanu (R95) -. (ANGOLANO).
angulu
n., *canto; termo da geometria.
(ÂNGULO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
angunia 1
1.v., *estar moribundo; afligir.
(AGONIZAR). N.F. paroxítona.
2.v., *afligir. - Ai! si bu sibiba kuma
ki ta angunian! (J.B.) -.
angunia 2
n., *estado do doente que precede a
morte. - Angunia di mortu -.
(AGONIA). N.F. paroxítona, agunia.
N.S. V.A.
angustia 1
24
v., *afligir; tormentar.
(ANGUSTIAR). N.S. V.B.
angustia 2
n., *aflição; tristeza. (ANGÚSTIA).
N.S. V.B.
angustiadu
part., *aflito; tormentado. - Jeremias
ta sintiba angustiadu pabia di danu
ku na binba pa Juda (Igr.I.) .(ANGUSTIADO).
anhu
pron.pess., *pronome pessoal 2sg,
usado como sinal de deferência e
de respeito. - Anhu ku fala kuma
ami i rei (N.T.) -. (O SENHOR). N.F.
oxítona, arc.; nhu. N.M. anhu tem a
flexão de género: f. anha; e de
número: pl.m. anhus; pl.f. anhas.
anil
n., *substância de cor azul, utilizada
para tingir os panos; índigo. (ANIL).
N.S. V.B.
anila
v.tr., *tingir com anil; tingir de cor
azul; azular. (ANILAR). N.S. V.B.
aniladu
part., *azulado. (ANILADO). N.S.
V.B.
anilia
1.n., *argola de betão, ou de outro
material, que serve para a
construção de poços; rodela que se
usa com certos parafusos para
melhor apertar a porca. - I kansadu
pa fasi anilias di bon koldadi (Igr.I.) . (ANILHA). N.F. proparoxítona.
2.n., *dispositivo intrauterino que as
mulheres utilizam como meio
contraceptivo.
anima
v.tr., *encorajar, ajudar alguém a
retomar a esperança, entusiasmar. pa no pudi tambi anima utrus na
tudu koldadi di kasabi (N.T.) -.
(ANIMAR).
animadu
part., *encorajado, entusiasmado. Fasi joven sinti animadu nunde ki
sta nel (Igr.I.) -. (ANIMADO).
animadur
n., *alguém que ajuda o povo a
compreender o significado de uma
iniciativa ou de uma mudança sociocultural. - mindjor no randja
animaduris, talves pa e pudi iduka
no populason (IN96) -.
(ANIMADOR). N.M. pl. animaduris.
animal
n., *bicho. - buru, animal di kargu
(N.T.) -. (ANIMAL). N.F. neol. N.S.
sin. limaria.
animason
n., *acto de encorajar ou educar
alguém; entusiasmo. - i sedu
metudu di animason na meiu urbanu
(R95) -. (ANIMAÇÃO).
animu
n., *a força moral dos seres
humanos; coragem; desejo; energia.
- Barnabe ku signifika kil ku ta da
animu (N.T.) - el i ta sta ku kil animu
di satisfazi (IN96) -. (ÂNIMO). N.F.
proparoxítona.
anis
n., *planta herbácea da família das
Umbelíferas; erva-doce. (ANIS).
N.F. oxítona. N.S. V.B., n.v.
“Pimpinella anisum”.
aniversariu
n., *comemoração do dia de
nascimento ou do dia em que um
facto ocorreu. - vijesimu aniversariu
(R95) -. (ANIVERSÁRIO). N.F.
proparoxítona.
anjeliku
adj., *pessoa ou coisa com as
qualidades dos anjos; angelino;
encantador. (ANGÉLICO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.A.
anju
n., - bu gloria ke ta lampra na Anjus
ku Arkanjus (L.Cat.) -. (ANJO). N.F.
neol., vd. andju.
ankol
n., *fruto fresco da palmeira
chamada cibe. N.S. V.B., sin. kuku
di sibi.
anodu
n., *termo da electricidade para
indicar o lado positivo. (ÂNODO).
25
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
anomalia
n., *irregularidade; coisa ou estado
não normal. (ANOMALIA). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
anon
1.n., *pessoa de estatura muito
baixa, inferior à normalidade.
(ANÃO). N.F. oxítona.
2.dim. anonsinhu, *diminutivo de
anão. - E pega lutu, Anonsinhu bati
Santcu (F.M.) -. (ANÃOZINHO).
anona
n., *fruto da anona ou anoneira, da
família das Anonáceas. (ANONA).
N.F. neol. N.S. V.B., n.v. “anona
muricata”; sin. pinha.
anonimu
adj., *normalmente uma carta ou um
documento não assinado; sem
nome. (ANÓNIMO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
anormal
adj., *irregular; anómalo; não
normal. - Tantu i anormal, ali tudu i
amiasa (R98) -. (ANORMAL).
anos
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 1ºpl. Anos no sibi mas o menus ki djintis
kin ke dibi di sedu (C.V.) -. (NÓS).
N.F. oxítona.
ANP
n., *acrónimo que indica a
Assembleia Nacional Popular da
Guiné-Bissau. - ANP i tene son un
Kamara, sin Senadu (P.dosS.) -.
(ANP). N.S. Parlamentu.
ansa
1.n., *a parte que serve para voar;
membro anterior de um animal;
superfície lateral de um avião ou de
uma semente. - i ta toma brasa di
fugu i pui bas di si ansa pa i bai
(T.M.) -. (ASA). N.F. arc., aza.
2.n., *orelha de um vaso. (ASA).
ansia
n., *aflição; angústia. - Pa ke e
garasa na bu rostu, pa ke e
findjimenti di mistin ku ansia? (O.S.)
-. (ÂNSIA). N.F. proparoxítona.
ansinha
v., *encinhar; limpar o terreno com o
ansinho ou rastelo. (ANSINHAR).
N.S. V.B.
ansinhu
n., *instrumento de ferro, com
dentes, normalmente utilizado nos
trabalhos hortículas para limpar o
terreno; rastelo ou restelo.
(ANCINHO). N.S. V.B., sin.
n’uridur.
ansol
n., *instrumento de metal,
normalmente de aço, que serve
para pescar. - bai pa mar, bu bai
bota ansol (N.T.) -. (ANZOL).
anta
adv., *advérbio de dúvida; nesse
caso. - Kau kala: anta, ke ke i tene e
pumba? (T.M.) - Anta
automatikamenti no na kai (IN96) -.
(ENTÃO). N.F. nta 2.
antade
adv., *advérbio de afirmação;
realmente. (deriv. ENTÃO). N.S.
V.A.
antagonista
n., *aquele que luta contra;
adversário. (ANTAGONISTA). N.S.
V.B.
ante [ante-]
pref., - antekristu - (ANTE-). N.F. vd.
anti 2 [anti-].
antekristu
adv., *o período da história antes do
nascimento de Jesus Cristo.
(ANTES DE CRISTO). N.S. V.B.
antena
1.n., *órgão dalguns animais.
(ANTENA).
2.n., *instrumento para captar ou
transmitir as ondas electromagnéticas; tempo de transmissão
da rádio ou da televisão. - mas un
bias i sta ku bos na antena di radiutelevizon di Guine-Bisau programa
di saudi publika (R95) -. (ANTENA).
anti 1 [anti-]
pref., *morfema que precede os
26
nomes ou os adjectivos para
exprimir o sema [contrariedade]. antifasista - antikapitalista antimperialista - antimilitarista;
antivenenu - antikonsetivu antibiotiku - antiterorista -. (ANTI ou
ANTI-). N.M. prefixo de nomes e de
adjectivos. N.S. na gramática
portuguesa (ANTI) é prefixado com
o traço [-] quando o segundo
elemento tem vida própria e começa
com as letras [h, i, r, s]; no
Guineense o traço [-] não é
necessário.
anti 2 [anti-]
pref., *morfema prefixo de formação
de palavras que exprime o sema
[anterioridade]. - antidata -. (ANTE
ou ANTE-). N.F. ante. N.S. na
gramática portuguesa (ANTE) é
prefixado com o traço [-] quando o
segundo elemento tem vida própria
e começa com a letra [h]; no
guineense o traço [-] não é
necessário.
anti 3
adv., *primeiramente; pelo contrário.
(ANTES). N.F. antis. N.S. V.B.
anti di
1.loc.adv., *mais cedo; primeiro que.
- Ma anti di n’ bai n’ na punta diritu
(J.D.) -. (ANTES DE). N.F. antis di.
N.S. anti di é hiperónimo de ANTES
DE + infin. e de ANTES QUE +
conjuntivo.
2.con., *locução prepositiva que
indica [em frente de]; diante; ante. e na diskuti anti delis (N.T.) -.
(ANTES DE).
3.con., *locução conjuntival
subordinativa que indica [condição].
- N’ dibi di pintia anti di n’ sai (J.L.R.)
-. (ANTES DE).
anti di sol-mansi
loc.adv., *o período antes de
madrugada. - e bai djanan anti di
sol-mansi (T.M.) -. (ANTES DE O
SOL AMANHECER). N.M. lexia
complexa. N.S. É o espaço de
tempo que antecede imediatamente
o amanhecer, quando é ainda
escuro.
antibiotiku
n., *substância medicamentosa que
actua destruindo a vida dos
organismos parasitários. - mediku
pudi resetau antibiotiku (Igr.I.) -.
(ANTIBIÓTICO). N.F. proparoxítona.
antidata
v., *pôr uma data anterior num
documento. (ANTEDATAR). N.S.
V.B.
antidatadu
adj., *diz-se de um documento com
uma data anterior. (ANTEDATADO).
N.S. V.B.
antifasista
n., *pessoa que combate o
fascismo, ou qualquer governo
ditatorial de direita.
(ANTIFASCISTA). N.S. V.B.
antifona
n., *termo da liturgia cristã que
indica o versículo que é repetido no
início e no fim duma cantiga ou de
um salmo. - Antifona: Sinhor guia no
pasus na kaminhu di pas (L.Cat.) -.
(ANTIFONA). N.F. proparoxítona.
antigamenti
adv., *advérbio de tempo que indica
[em tempos passados]; dantes. Antigamenti profison n’ ka tene, ami
i domestika (IN96) - suma no ta
fasiba antigamenti (N.T.) -.
(ANTIGAMENTE). N.S. sin. utrora;
na antiguidadi.
antigas
adj., *antigásico; o que serve para
evitar os efeitos perigosos dos
gases. (ANTIGÁS). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
antigovernu
adj., *o que se opõe ao governo.
(deriv. ANTIGOVERNAMENTAL).
N.S. V.B.
antigreve
adj., *pessoa que se opõe às
greves. (deriv. ANTIGREVISTA).
N.S. V.B.
antigu
27
1.adj., *o que aconteceu ou existiu
nos tempos passados. - Kila
iardalba nan di antigu imperiu
romanu (A.C.) - na tempu antigu i
tenba guera entri Bidjugus di Uno ku
Bidjugus di ilha di Orango (L.S.) -.
(ANTIGO). N.M. tempu antigu: o
adj. segue o nome.
2.n., *o que se refere ao tempo
antigo. - e ta guarda kustumu di
garandis di antigu (N.T.) -. N.M. di
antigu.
antiguidadi
n., *tempo antigo. (ANTIGUIDADE).
N.M. pl. antiguidadis, cujo
equivalente é AS ANTIGUIDADES.
N.S. antiguidadis indica os
monumentos de arte ou os
costumes antigos.
antigus
n.pl., *os antepassados ou as
pessoas que viveram antes de nós.
- nsinamentu di antigus (N.T.) -.
(deriv. ANTIGO). N.F. paroxítona.
N.S. sin. antipasadus.
antikolon
n., *independentista.
(ANTICOLONIALISTA). N.S. V.B.,
sin. antikolonialista.
antikolonialista
n., (ANTIKOLONIALISTA). N.F.
neol., vd. antikolon. N.S. V.B.
antikonsetivu
n., *o meio utilizado para impedir a
fecundação nas relações sexuais. pratikas diskriminatorias, suma kilis
ke ta mpregadu kontra mindjer, ke
ta iziji pa uza antikonsetivus (R95) -.
(ANTICONCEPTIVO).
antikristu
n., *todos aqueles que agem ou
falam de maneira contrária aos
ensinamentos de Jesus Cristo;
personagem da Apocalipse que
deverá actuar nos últimos tempos
para enganar os fiéis de Jesus
Cristo. - kil koldadi di djinti, el ki
antikristu nganadur (N.T.) -.
(ANTICRISTO).
antikuadu
adj., *antigo; o que está fora de
moda. (ANTIQUADO). N.S. V.B.
antimoniu
n., *elemento químico que na
classificação de Mendeleiev ocupa
a tabela número 51 e tem como
símbolo [Sb]. (ANTIMÓNIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
antionti
adv., *antes de ontem.
(ANTEONTEM). N.F. neol. N.S.
V.B.; sin. unturdia; aontordia.
antipasadus
n., *as pessoas que viveram antes
de nós; os antigos. - Na no tabanka,
djintis ta pidi Deus atraves di se
antipasadus, utrus atraves di iran,
eraminde (L.S.) -.
(ANTEPASSADOS). N.S. sin.
antigus.
antirior
adj., *antecedente. - Programa
antirior (R95) -. (ANTERIOR). N.F.
neol.
antiriormenti
adv., *antes; precedentemente. Purke antiriormenti, no tarda ta tira
karbon na Guine-Bisau (IN96) -.
(ANTERIORMENTE). N.F. neol.
antis
adv., *advérbio de tempo que indica
um tempo anterior; primeiramente. Antis no na papia di merkadu suma
kau di nogos (P.dosS.) - Ma kil
pasajerus dibi di kombina antis
(P.dosS.) -. (ANTES). N.F. vd. anti
3
antis di
con., - antis i dipus di tcigada di
televizon (P.dosS.) - Ma antis di es
no obi muzika ki na fala di paliasu
(R95) - E tciga son, anti di e papia
ku elis e na sinti pumba (T.M.) -.
(ANTES DE). N.F. neol., vd. anti di.
antisipa
v.tr., *fazer antes do tempo devido;
adiantar. (ANTECIPAR). N.S. V.B.,
sin. adianta.
antisipadu
part., *adiantado; feito com
28
antecedência. (ANTECIPADO). N.S.
V.B.
antiterorista
n., *pessoa que actua contra os
terroristas. - selula antiterorista
belga (R95) -. (ANTITERRORISTA).
antivenenu
n., *antivenenoso; antídoto para
reduzir os efeitos nocivos do
veneno. (ANTIVENENO). N.S. V.B.
antoninhu
n., *mamífero cetáceo, da família
dos Delfinídeos; golfinho; delfim;
toninha. (TONINHO). N.S. V.B., sin.
golfinhu, neol.
antoniu-boka
n., *espécie de peixe. (ANTÓNIOBOCA). N.S. V.B., n.v.
“Stenodeiphis blainvillei”; o nome
antoniu-boka deriva das
características da boca deste peixe.
anu
1.n., *o tempo de 365 dias, que são
366 no ano bissexto. - Te es anu di
1995 i tene son un avion pikininu ki
ta fasi karera pa Senegal (P.dosS.) kontanu anu ki bu ten (C.V.) -.
(ANO). N.S. Anu-Nobu (PRIMEIRO
DE JANEIRO); anu letivu (ANO
LECTIVO); anu liturjiku (ANO
LITÚRGICO).
2.n., *o mesmo que aniversário
natalício. - otca Erodis fasi anu
(N.T.) -. (ANOS). N.M. pl. (ANOS)
tem o equivalente anu. anu-bom n.,
*o primeiro dia de Janeiro. (ANO
BOM). N.S. sin. anu-nobu; bonanu.
anu-nobu
n., *o primeiro dia de Janeiro. Tarbadjus pa karnaval ta omenta
logu dipus di kunsada di Anu-Nobu
(P.dosS.) -. (deriv. ANO NOVO).
N.M. lexia composta. N.S. sin. anubon; bon-anu.
anual
adj., *período de um ano. - un
krisimentu mediu anual di dus
pursentu (R95) -. (ANUAL).
anualmenti
adv., *em cada ano; todos os anos.
(ANUALMENTE). N.S. V.B.
anula
v.tr., *inutilizar; invalidar. (ANULAR).
N.S. V.B.
anuladu
part., *invalidado. (ANULADO). N.S.
V.B.
anulason
n., *invalidação; supressão.
(ANULAÇÃO). N.S. V.B.
anunsia
v.tr., *dar uma comunicação nova;
comunicar; revelar. - i mandan pa
anunsia liberdadi pa katibus (N.T.) -.
(ANUNCIAR).
anunsiadu
part., *comunicado; revelado. - i
anunsiadu aonti di noti pa ministru di
djustisa (R95) -. (ANUNCIADO).
Anunsiason
n., *festa da liturgia cristã, que
comemora o encontro do arcanjo
Gabriel com a Virgem Maria. anunsiason di Sinhor (L.Cat.) -.
(ANUNCIAÇÃO). N.S. é o dia 25 de
Março, nove meses antes de Natal.
anunsiu
n., *o acto de comunicar uma
notícia; aviso. - anunsiu fasidu aos
pa diretor di urbanismu di ministeriu
di ikipamentu sosial (R95) -.
(ANÚNCIO).
aonti
adv., *advérbio de tempo [o dia que
acaba de terminar]; antigamente. pruposta aprizentadu aonti di noti pa
paizis europeus (R95) -. (ONTEM).
aontordia
adv., *o dia anterior ao de ontem. alen di interpelason di sinkuenta
djintis aonti ku na noiti di aontordia
(R95) -. (deriv. ONTEM + OUTRO
DIA). N.F. ontordia. N.S. sin.
unturdia; sin. antionti.
aorta
n., *termo técnico da medicina para
indicar os canais que transportam o
sangue arterioso. (AORTA). N.S.
V.B.
29
para-lapis. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
aparadur
n., *móvel para guardar as peças de
louça. (APARADOR). N.S. V.B., sin.
guarda-losa.
aparedju
n., (APARELHO). N.F. vd. apareliu.
N.S. V.B.
apareliu
n., *instrumento; conjunto de
instrumentos; ferramentas. - e ka
tene aparelhu di tarbadja (R95) -.
(APARELHO). N.F. proparoxítona,
neol., aparedju. N.M. apareliu di
radiu; apareliu di radiu-gravador;
apareliu di televizon.
aparensia
n., *o que é mostrado no exterior e
que se pode ver. - bo sibi rapara
aparensia di seu, ma bo ka pudi
rapara sinalis di tempus (N.T.) -.
(APARÊNCIA). N.F. proparoxítona,
neol.
aparison
n., *uma pessoa ou coisa que se
manifesta numa maneira
sobrenatural. - i fasi pa si disipulus
odjal na un aparison (L.Cat.) -.
(APARIÇÃO). N.S. termo da liturgia
cristã.
aparta
v., *separar; afastar. (APARTAR).
N.S. V.B.
apartadu
part., *separado; afastado; posto
distante. (APARTADO). N.S. V.B.
aparti
adv., *separadamente; em segredo.
- i leba elis aparti pa un monti altu
(N.T.) -. (À PARTE).
apela
v.tr., *chamar a atenção de alguém
que possa cumprir algumas tarefas.
- i pa apela otoridadi pa e djubi si e
ta tciganta kil djintis (R95) -.
(APELAR).
apeladu
part., *chamado. (APELADO). N.S.
V.B.
aos
adv., *advérbio de tempo que indica
[neste momento]; actualmente; o dia
em que estamos. - Manga delis na
pui emblema na tcapeu, ke aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga. (C.P.) - nteru na fasidu aos
banda di tris ora di tardi (R95) -.
(HOJE). N.F. oxítona. N.S. sin. dia
di aos; sin. mundu di aos.
aos un dia
loc.adv., *actualidade; tempo
presente. - ne nudadi di mininu
femia ba ta mansi na rua, kasamenti
ka pudi ten aos un dia (J.S.) -.
apadrinha
v.tr., *ajudar alguém de maneira
contínua como se fosse da própria
família. - Radiu Pindjikiti na
apadrinhanu (R95) -.
(APADRINHAR). N.F. neol.,
padrinha.
apadrinhadu
adj., *fala-se dos indivíduos,
especialmente meninos, que são
ajudados financeiramente por um ou
mais benfeitores. - n’ misti fala
kuma, no mininus tudu apadrinhadu
(R95) -. (APADRINHADO). N.F.
neol.
apadrinhamentu
n., *a iniciativa criada para ajudar
financeiramente e de maneira
contínua os indivíduos,
especialmente crianças. - sistema di
apadrinhamentu (R95) -.
(APADRINHAMENTO).
apagadu
adj., *o estado de não existir ou de
estar em declínio; extinto. - no
disportu sta apagadu (IN96) -.
(APAGADO). N.F. neol, pagadu.
apara 1
v., *aguçar. (APARAR). N.S. V.B.
apara 2
n., *os pequenos pedaços de
madeira depois de aplanar.
(APARA). N.S. V.B.
apara-lapis
n., (APARA-LÁPIS). N.F. neol., vd.
30
neol. N.S. V.B.; sin. baguereru.
apikultura
*arte de aproveitar dos produtos das
abelhas. (APICULTURA). N.S. V.B.
aplaudi
v., *louvar. (APLAUDIR). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin.
ngaba.
aplaudidu
adj., *louvado. (APLAUDIDO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. ngabadu.
aplauzu
n., *louvor. (APLAUSO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., sin.
ngabason.
aplika
v.tr., *pôr em prática; adoptar. - dia
ki no toma e tera no na aplika e
koldadi sistema dentru di GuineBisau (IN96) -. (APLICAR). N.F.
neol.
aplikadu
1.part., *posto; destinado. - enton i
na aplikadu si multa (R95) -.
(APLICADO).
2.adj., *pessoa responsável;
estudioso. (APLICADO).
aplikason
n., *acto de pôr em prática. - i prisis
no ta pensa urjenti aplikason di un
programa di idukason ambiental
(R95) -. (APLICAÇÃO). N.F. neol.
apodera
v.intr., * a acção de tomar com
violência alguma coisa que não é
própria; usurpar. - dipus ki apodera
di dinheru ke teneba na kaza, i bai
pasia pa bibi un kopu (R95) -.
(APODERAR-SE).
apodozi
n., *a oração principal de um
período condicional ou hipotético.
(APÓDOSE). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B., ant. protazi.
apoia
1.v.tr., *a acção de ajudar
concretamente ou moralmente
alguém; contribuir para incrementar
uma iniciativa. - Es projetu ta apoia
tambi ikipa di direson nasional di
apelida
v., *nomear; alcunhar. (APELIDAR).
N.S. V.B.
apelidu
n., *alcunha; nome de família;
cognome. (APELIDO). N.F. neol.
N.S. V.B.; sin. mantenha; nomi
indica o nome próprio ou pessoal e
apelidu ou mantenha indicam o
apelido herdado dos pais.
apelu
*pedido ou demanda de cumprir o
que é sugerido. - N’ ta fasi apelu pa
tudu mame di fidjus ku bai dja pa
porta di kazamentu pa i tenta limita
manera di miti na kombersa di fidju
(Igr.I.) -. (APELO).
apenas
adv., *somente; unicamente. - Liga
ka misti nunka odja djustisa di Guine
sedu un djustisa apenas so pa un
grupu di djintis (R95) -. (APENAS).
N.F. paroxítona, neol.
aperitivu
n., *bebida que se toma antes das
refeições; antepasto. (APERITIVO).
N.S. V.B.
apezar
con., *conjunção subordinativa que
introduz orações concessivas; não
obstante; se bem que. - Seku Ture,
apezar i faladu ditador, ma dentru di
si ditatura i ten un politika agrikula ki
fasi ki bunitu (IN96) -. (APESAR
DE). N.S. sin. apezar di.
apezar di
con., *locução prepositiva que indica
ideia de [oposição]; não obstante; a
despeito de. - Pulitika linguistika, te
gosi, apezar di diklarasons di
intensons, nunka ka konkritizadu
(MR98) - Apezar di kuma es i bon
noba, ma tambe i disperta atenson
di Liga na manga di sintidus (R95) -.
(APESAR DE).
apiki
adv., *verticalmente. (A PIQUE).
N.F. paroxítona. N.S. V.B.
apikultur
n., *abelheiro. (APICULTOR). N.F.
31
saudi maternu-infantil (R95) - dia ku
no na toma puder na tera purmeru
pulitika i di apoia kampunes, kila ki
bazi fundamendal pa ikonomia di un
pais (IN96) -. (APOIAR).
2.v.prep., apoia na, *contar com;
pôr a própria confiança em alguém.
- mas mindjor pa bu apoia na Sinhor
(L.Cat.) -. (APOIAR-SE EM).
apoiadu
1.part., *ajudado; patrocinado. indipendenti ma apoiadu pa PCD
(P.dosS.) -. (APOIADO).
2.interj., apoiadu!, *interjeição que
indica [aplauso]. (APOIADO!).
apoiu
n., *acto de ajudar alguém. - Kila
tudu ten ki fasidu ku apoiu di omi komplexu abitasional di Bairu di
Ajuda kumpudu ku apoiu di guvernu
di Taiwan (R95) -. (APOIO). N.F.
proparoxítona.
Apokalipsi
n., *O último livro da Bíblia do Novo
Testamento. - Apokalipsi: nomi ku
asuntu di libru (N.T.) -.
(APOCALIPSE). N.F. neol.,
apokalisi.
apokalisi
1.n., *cataclismo; grande desastre.
(APOCALIPSE). N.S. V.B.
2.n., *o último livro da Bíblia do
Novo Testamento. (APOCALIPSE).
N.F. vd. apokalipsi.
apokopi
n., *termo linguístico para indicar a
supressão de um ou mais fonemas
ou sílabas no fim de uma palavra.
(APÓCOPE). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B., ant. aferezi.
aponta
v.tr., *tomar notas; pôr o cano da
arma em direcção do objectivo que
se quer atingir. - Tudu es konvenson
sobri diritus di mininus, ke no aponta
li, e ratifikadu li na no tera (R96) -.
(APONTAR). N.F. neol., vd. ponta
1.
apontamenti
n., *nota. - ami n’ tenba li un
apontamenti ki n’ na panha des di
trezi di Abril pasadu (R95) -.
(APONTAMENTO). N.F.
apontamentu.
apontamentu
n., - n’ ka tene apontamentu, n’ ka
pudi fasi prova (N.M.) -.
(APONTAMENTO). N.F. vd.
apontamenti.
apos
adv., *depois. - vida di no pais ki no
odja dia apos dia i na sta kada bias
mas difisil (IN96) -. (APÓS). N.F.
oxítona, neol. N.S. sin. dispus.
aposta 1
v.intr., *dar o próprio apoio ou pôr a
própria confiança em alguém ou em
alguma coisa. - Abo dibi di bai vota
pa tal kandidatu purke kila gos ki
ami n’ aposta nel (IN96) - Si bu ka
aposta na agrikultura na GuineBisau, bu ka tene problema risolvidu
(IN96) -. (APOSTAR). N.F. posta;
pusta.
aposta 2
n., *recompensa, fixada
anteriormente, para a vencedora de
duas ou mais partes. - aposta ieraba
es li: kin ki badja riba di un pedra i
konsigui lantanda poera, el ki na
leba kil badjuda (L.S.) -. (APOSTA).
apostadu
part., *prometido; colocado.
(APOSTADO). N.S. V.B.
apostata
n., *renegado; uma pessoa que
negou a fé cristã. (APÓSTATA).
N.F. prooparoxítona. N.S. V.B.
apostoliku
adj., *o que pode demostrar a sua
ligação com a tradição da Igreja
cristã dos tempos dos Apóstolos. n’ fia na un igreja son, santu,
katoliku, apostoliku (L.Cat.) -.
(APOSTÓLICO). N.F.
proparoxítona.
apostolu
n., *nome dado aos doze discípulos
de Cristo e ao Paulo. - I kontinua na
vivi konformu ke apostolus sinanu
32
(L.Cat.) -. (APÓSTOLO). N.F.
proparoxítona, apostulu.
apostrofu
n., *sinal gráfico [’] que normalmente
designa uma elisão.
(APÓSTROFO). N.F. proparoxítona.
N.S. na grafia do Guineense deste
dicionário o sinal [’] indica a nasal
velar [n’].
apostulu
n., - Spiritu Santu bin ria na
Apostulus (L.Cat.) -. (APÓSTOLO).
N.F. vd. apostolu.
apresa
adv., *com precipitação. (À
PRESSA). N.S. V.B.
apresia
v.tr., *avaliar; estimar. - no ta
apresia tciu utru manera di vivi
tambi di tabanka (R98) -.
(APRECIAR). N.F. paroxítona, neol.
apresiason
n., *estimação. (APRECIAÇÃO).
N.F. neol. N.S. V.B.
aprindi
v.tr., *a acção de conhecer;
informar-se sobre um assunto;
adquirir certos hábitos. - El ke no
ten ke aprindi (R95) - Purtantu, si bu
aprindi un segunda lingua, bu ten
muitu mas fasilidadi pa aprindi un
terseru o un kuartu (MR98) -.
(APRENDER). N.F. neol., prindi 2.
N.S. APRENDER significa adquirir
conhecimentos; APREENDER
significa confiscar coisas e também
entender.
aprindis
n., *principiante. (APRENDIZ). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
aprizenta
1.v.tr., *a acção de mostrar em
público; comunicar por meio da
Rádio ou da Televisão. - n’ kontenti
tciu, n’ na filisitau pa es programa ku
ta aprizenta (R95) -.
(APRESENTAR). N.F. neol.,
pursenta.
2.v.intr., *comparecer; mostrar-se.
(APRESENTAR-SE).
aprizentadora
n.f., *a pessoa que fala na Rádio ou
na Televisão. - aprizentadora propi
tan di es programa i di e mis (R95) -.
(APRESENTADORA). N.F. neol.
aprizentadu
part., *mostrado; transmitido. programa i pruduzidu i aprizentadu
pa Conceição Ramos (R95) -.
(APRESENTADO). N.F. neol.,
pursentadu.
aprizentason
n., *exibição; mostra; comunicação.
- Dipus i fasidu aprizentason di
dukumentu (R95) -.
(APRESENTAÇÃO). N.F. neol.
apropria
v.tr., *tomar; adaptar.
(APROPRIAR). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.B., sin. toma.
apropriadu
adj., *o que é mais oportuno ou
conveniente. - partisipason na nivel
apropriadu di tudu sitadons
implikadus (R95) -.
(APROPRIADO). N.F. neol.
apropriason
n., *acto de tomar; adaptação.
(APROPRIAÇÃO). N.S. V.B.
aprosima
v., *estar mais perto; chegar junto
de. - No sibi kuma tcuba na
aprosima (R98) -. (APROXIMAR).
N.F. neol. N.S. sin. tciga.
aprosimadamenti
adv., *um valor que, sem ser exacto,
não é muito diferente; quase; perto
de; cerca de. - nde ki izisti na
mundu aprosimadamenti novisentus
i setenta milions di adultus
analfabetus (R95) -.
(APROXIMADAMENTE). N.F. neol.
N.S., sin. kuas; sin. serka di.
aprosimason
n., *acto de estar perto;
reconciliação. - si pulitika esterior ta
karaterizadu pa un aprosimason pa
utru paizis arabi (R95) -.
(APROXIMAÇÃO). N.F. neol.
aprova
33
v., *confirmar; julgar apto;
concordar; autorizar. - e djintis ka
aprova programa di guvernu (R95) -.
(APROVAR). N.F. neol.
aprovadu
part., *apto; autorizado; confirmado;
habilitado em exame. - I ten un
tabela ke aprovadu pa direson do
transporti terestri (R95) -.
(APROVADO). N.F. neol.
aprovason
n., *autorização; consentimento;
aceitação; aplauso; adesão. - Kalker
projetu di saudi ku na inklui
tratamentu o formason di teknikus
ten ku ten aprovason di Stadu (Igr.I.)
-. (APROVAÇÃO). N.F. neol.
apura
v.tr., *indagar; averiguar; descobrir;
verificar. - no apura risponsabilidadi,
si ten, pa imajen di pais fika limpu
(R99) -. (APURAR). N.F. neol.
apuradu
part., *indagado; verificado;
averiguado; confirmado;
seleccionado. - reponsabilidadi di kil
mortu ka apuradu inda (R95) -.
(APURADO). N.F. neol.
ar
n., *mistura de gases que forma a
atmosfera. - Fumansa di ki koba i
torna sol ku ar sukuru (N.T.) -. (AR).
ara 1
v., - Kil diskunfiansa i ara bardadi
(M.M.) -. (ERRAR). N.F. vd. iara.
ara 2
n., *altar. (ARA). N.S. V.B.
arabesku
n., (ARABESCO). N.F. neol., vd.
rabesku. N.S. V.B.
Arabi
1.adj., *relativo à Arábia. - Arabi
Jesen (Igr.I.) -. (ÁRABE). N.F.
proparoxítona.
2.n., *membro do povo árabe,
habitante da Arábia; a língua árabe.
arabiku
adj., *número arábico. (ARÁBICO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
arabiza
v., *importar a moda ou parte do
modelo cultural árabe; influenciar
por meio da cultura árabe.
(ARABIZAR). N.S. V.B.
arabizadu
v., *pessoa ou moda cultural sob a
influência da cultura árabe.
(ARABIZADO). N.S. V.B.
aradi
n., (ARADO). N.F. neol., vd. radi.
N.S. V.B.
aramaiku
1.adj., *membro do povo dos
Arameus, habitante da antiga Síria.
(ARAMAICO). N.F. proparoxítona.
2.n., *língua falada na região da
Galiléia ao tempo de Jesus Cristo.
(ARAMAICO). N.S. V.B.
arami
n., *nome comum que indica vários
tipos de fio de ferro ou de outros
metais. - bu ka na pirsisa simentu
tciu pabia arami ta da forsa pa tanki
(Igr.I.) -. (ARAME). N.F. neol. N.S.
arami-farpadu; arami-kemadu.
arami-farpadu
n., *arame com farpas. - I bon pa
arami-farpadu pasa di un ladu te
utru ladu riba di arami di tetu (Igr.I.) . (ARAME-FARPADO). N.M. lexia
composta.
arami-kemadu
n., *arame dobrável, utilizado nas
construções. (ARAME QUEIMADO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
aranha
n., *animal do grupo dos
Araneídeos, que constrói a teia para
prender os insectos. - Aranha ta
kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
kasa (L.Cat.) -. (ARANHA). N.S. n.v.
“Aranea aragnida”; kasa di aranha.
aranka
1.v.tr., *tirar com força.
(ARRANCAR). N.F. neol. N.S. V.B,
sin. rinka.
2.v.intr., *dar início a; sair; pôr-se a
andar.
arautu
n., *mensageiro. (ARAUTO). N.F.
34
paroxítona. N.S. V.B.
arbitra
v., *dirigir um encontro desportivo. I ta arbitra djugu di futibol mal (V.D.)
-. (ARBITRAR). N.F. neol.
arbitriu
n., *livre vontade. (ARBÍTRIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
arbitru
n., *pessoa que decide se as regras
do jogo estão a ser cumpridas;
aquele que é escolhido pelas partes
para dar a sua opinião sobre uma
contestação; juiz. - i misti un arbitro
korajozu ke ka na influensiadu, pa i
pudi nganha (R95) -. (ÁRBITRO).
N.F. proparoxítona, neol.
arda
v.tr., *receber por direito e após a
morte de um parente os bens que
lhe pertenciam. - djorson ta pui
tambi manga di subrinhus arda
dianti di fidjus di un kasa (J.S.) -.
(HERDAR). N.F. iarda.
ardansa
n., *os bens recebidos por direito e
após a morte de uma pessoa;
herança. - Pai, dan parti di ardansa
ke pertensin (L.Cat.) -. (deriv.
HERDAR). N.F. iardansa. N.S.
P.arc. “(h)erdança” que significa
herança.
arderu
n., *sucessor. (HERDEIRO). N.F.
erderu. N.S. V.B.
ardigadu
adj., *impaciente; precipitado; que
quer soluções rápidas. N.S. V.M.
ardimentu
n., *valentia, audácia.
(ARDIMENTO). N.S. V.B.
ardosia
n., *xisto argiloso. (ARDÓSIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
area
n., - tudu mindjer dibi di sta armadu
pa difeza na area libertada (C.P.) -.
(ÁREA). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. aria.
aredjadu
part., *ventilado. (AREJADO). N.S.
V.B.
areka
n., *fruto da arequeira, uma
palmeira indiana, também chamada
areca, cujas folhas são comestíveis;
bétel. (ARECA). N.S. V.B., n.v. da
planta: “Areca catechu”.
aren
n., *conjunto das odaliscas; lugar do
palácio onde estão as odaliscas ou
cortesãs dos príncipes árabes.
(HARÉM). N.F. oxítona. N.S. V.B.
argola
1.n., *anel de metal ou de madeira.
(ARGOLA).
2.n.pl., *aparelho de ginástica.
(ARGOLAS). N.S. V.B.
aria
1.n., *espaço compreendido entre
os lados de uma figura geométrica;
espaço. - ali utru minajen ku fasidu
na aria li di Bisau (R98) -. (ÀREA).
N.F. proparoxítona, neol., area. N.S.
sin. superfisi.
2.n., *domínio em que se exerce
uma determinada acção ou
profissão. - No fasi kursu di
formason na aria di prumeru
sokorus (C.P.) -.
arianismu
n., *doutrina herética da religião
cristã. (ARIANISMO). N.S. V.B.
arianu
1.adj., *alguém de raça branca.
(ARIANO).
2.n., *herege, membro do arianismo.
(ARIANO). N.S. V.B.
aritmetika
n., * arte de contar. - un kriansa ke
entra na skola ku si lingua materna i
na avansa muitu mas rapidamenti
na aritmetika (MR98) -.
(ARITMÉTICA). N.F. proparoxítona,
artimetika.
arivista
n., *aproveitador. (ARRIVISTA).
N.S. V.B.
Arjelinu
n., *membro do povo Argelino,
35
habitante da Árgélia ou de Argel. Kin ki mati na mata antigu presidenti
arjelinu i mostradu aonti na televizon
arjelinu (R95) -. (ARGELINO). N.F.
neol.
arka
1.n., *caixa congeladora;
congelador. - N’ na kumprau arka ku
televizon, n’ na modifika bu kasa
(Cecomes) -. (ARCA).
2.n., arka di Noe, *casa construída
de forma de barco pelo patriarca da
Bíblia, Noé, e utilizada como refúgio
durante o dilúvio; casa com muitas
coisas. - Nha speransa fartu i na
arka di Noe pa djudan salba nha
vida (J.D.) -. (ARCA DE NOÉ). N.M.
lexia complexa.
arka
1.n., *caixa grande; mala grande;
caixa frigorífica ou frigorífera.
(ARCA).
2.n., *a Arca da Aliança do povo
hebraico. - Riba di arka i staba
kirubins ku ta mostra gloria di Deus
(N.T.) -. (ARCA).
arkaiku
adj., *muito antigo. (ARCAICO).
N.S. V.B.
arkaismu
n., *palavra fora de uso.
(ARCAISMO). N.S. V.B.
arkandju
n., *ser espiritual da religião cristã e
da cultura hebraica, de ordem
superior à dos anjos. - Na ki dia i na
ten gritu di ordi, ku vos di arkandju,
ku toku di korneta (N.T.) -.
(ARCANJO). N.F. neol.
arkeolodjia
n., *estudo das civilizações antigas,
baseado na descoberta dos
vestígios ainda existentes.
(ARQUEOLOGIA). N.S. V.B.
arkeologu
n., *estudioso das antiguidades.
(ARQUEÓLOGO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
arkipelagu
n., *grupo de ilhas. - Insinu baziku i
dizinvolvimentu lokal na Arkipelagu
Bidjugu (MR98) -.
(ARQUIPÉLAGO). N.F.
proparoxítona.
arkitetu
n., *pessoa que realiza os projectos
de edifícios e, às vezes, dirige a sua
construção. - Arkitetu Adolfo Nikolau
na ruspundiba radiu nasional sobri
bokasinhus (R95) -.
(ARQUITECTO). N.F. neol.
arkitetura
n., *uma das belas-artes; arte de
projectar edifícios com valor
estético. (ARQUITECTURA). N.S.
V.B.
arkiva
1.v.tr., *guardar documentos.
(ARQUIVAR).
2.v.tr, *mandar parar um processo.
(ARQUIVAR). N.S. V.B.
arkivadu
1.part., *guardado. (ARQUIVADO).
2.part., *diz-se de um processo
suspendido ou concluído.
(ARQUIVADO). N.S. V.B.
arkivista
n., *cartorário. (ARQUIVISTA). N.S.
V.B.
arkivu
n., *cartório. (ARQUIVO). N.S. V.B.
arku
1.n., *linha curva; construção cuja
parte superior é curva por dentro. Buska po pikininu, o arku di feru o di
lata bedju pa bu forma kau di porta
di fugon (M.M.) -. (ARCO). N.S.
arku-iris; arku di bedja; arku di
Deus; arku di pua.
2.n., *haste flexível com as
extremidades ligadas por uma corda
esticada, que serve para atirar
setas. - Logu i tira arku pa matal
(L.S.) -.
arku di bedja
n., *arco-íris. (deriv. ARCO DA
VELHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. arku-iris; sin. arku di
Deus.
arku di Deus
36
n., *arco-íris. (deriv. ARCO DE
DEUS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. arku-iris; arku di bedja.
arku di pua
n., *trépano; broca. (deriv. ARCO
DE PUA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
arku-iris
n., *fenómeno luminoso originado
pela refracção da luz solar através
das gotas de chuva da atmosfera. Nuven rodial: arku-iris staba riba di
si kabesa (N.T.) -. (ARCO-IRIS).
N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S.
sin. arku di bedja; arku di Deus.
arlekin
n., *palhaço; personagem da antiga
comédia italiana, representante da
República de Veneza. (ARLEQUIM).
N.F. oxítona. N.S. V.B.; arlekin
representa um criado da cidade de
Bergamo, vestido com
trajes de várias cores.
arma 1
v., - Si bu ka dizarma Sapo Fora,
anta ami n’ na arma tambi nha
guardas (F.J.) -. (ARMAR). N.F.
neol., vd. iarma.
arma 2
n., *instrumento de ataque ou de
defesa. - I prumerus arma ke no
kunsa gueria ku el i arma propi di
Tuga, ku ora ke bin kombati i botal i
bai si kaminhu (C.P.) -. (ARMA).
N.S. ditanda arma.
armada
1.n., *conjunto de tropas de mar e
de navios; frota naval; exército. abo ieraba un omi dizarmadu pa bu
nfrenta un armada (C.P.) -.
(ARMADA). N.F. neol.
2.adj.f., *munido de armas. - I da si
juventudi na luta armada di
libertason nasional (R98) -. N.S.
Forsa Armada.
armadidja
n., *artifício para apanhar pássaros
ou outros animais; engano.
(ARMADILHA). N.F. armadilia. N.S.
V.A., sin. lastru.
armadilia
n., - Se festas e ta bida lasu ku
armadilia ku mbaransa se kastigu
(N.T.) -. (ARMADILHA). N.F.
proparoxítona, neol., vd. armadidja.
armadu
part., *munido de armas. - Si un omi
forti, armadu, na guarda si kaza,
tudu ki ten sta sukuru (N.T.) -.
(ARMADO).
armadura
1.n., *conjunto de peças metálicas
que cobriam o corpo dos guerreiros
antigos. - Se pitu tadjadu ku un
armadura suma feru, ku tcomadu
kurasa (N.T.) -. (ARMADURA).
2.n., *conjunto de varões de ferro
utilizado nas contruções de betão
armado.
armamentu
n., *conjunto de armas. - Kal arma
ke Junta tene i kal armamentu ke
sta na posi di Junta, i ka ten sidadon
ke ka sibi kila aos (R98) -.
(ARMAMENTO).
armariu
n., *móvel. (ARMÁRIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
armasen
1.n., *depósito para guardar
mercadorias. - Ratu falal kuma i
misti pa i largal na un armasen di
arus (F.M.) -. (ARMAZÉM).
2.n., *estabelecimento comercial. No bin utiliza arus di armasen di
povu so dipus ki izersitu formadu
(C.P.) -. N.F. almasen.
armasenista
n., *pessoa encarregada de
armazém. - Monde i armasenista di
asosiason (Cenfa) -.
(ARMAZENISTA). N.F. neol.
armason
1.n., *equipagem de um navio. - Na
dia di tris e bota utru armason di
barku na mar (N.T.) -. (ARMAÇÃO).
2.n., *esqueleto de qualquer obra.
armatan
n., *vento quente do deserto.
(HARMATÃO). N.F. oxítona. N.S.
37
V.B.
armazena
v., *guardar; conservar.
(ARMAZENAR). N.S. V.B.
armazenadu
part., *conservado.
(ARMAZENADO). N.S. V.B.
armeru
n., *pessoa que faz ou vende
armas. (ARMEIRO). N.S. V.B.
armonia
n., - Armonia di Guine si bu tene
dinheru (T.T.) -. (HARMONIA). N.F.
paroxítona, neol., vd. armunia.
armoniu
n., *órgão pequeno. (HARMÓNIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
armunia
n., *paz e amizade entre as
pessoas; acordo. - tudu djinti sibi
kuma Forsas Armadas ka na vivi na
armunia (R98) -. (HARMONIA). N.F.
paroxítona, armonia.
armunius
adj., *bem proporcionado.
(HARMONIOSO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
arnega
v., *abjurar; amaldiçoar. - Bariga
logu lanta i arnega ku el (A.P.) -.
(ARRENEGAR).
arnegadu
*abjurado. (ARRENEGADO). N.S.
V.B.
arnegu
interj., *exclamação de repulsa que
significa [Deus me livre]; livra! - Ami,
ku e nha mon ku n’ na ba buska
noiba? Arnegu di bo! (T.M.) -.
(ARRENEGO!).
arnoba
1.v., *substituir por coisa melhor;
tornar novo. - bo disa Deus arnoba
bo pensamentu, pa rabida bo
manera di ianda (N.T.) -.
(RENOVAR).
2.v., *repetir.
arnobadu
part., *rejuvenescido; melhorado;
tornado novo. - Kuntudu no kurpu
pa fora i na kai puku-puku, ma kil di
dentru i na arnobadu kada dia (N.T.)
-. (RENOVADO).
arnobason
n., *acto ou efeito de tornar novo;
renovamento. - pa Sinhor da bos
tempu di arnobason (N.T.) -.
(RENOVAÇÃO).
aroganti
adj., *insolente; altivo.
(ARROGANTE). N.S. V.B.
arograma
n., *papel de carta previamente
selado para escrever e mandar por
correio aéreo. (AEROGRAMA). N.S.
V.B.
aroma
n., *perfume. (AROMA). N.S. V.B.
aronauta
n., *pessoa que se desloca no ar
por meio de aeronave.
(AERONAUTA). N.S. V.B.
arpa
n., *instrumento musical de cordas,
de forma triangular, que se toca
com as mãos. - Suma kau staba
ketu, i sinta pa toka arpa (Igr.I.) -.
(HARPA).
arpia
n., *ave feroz; personagem da
mitologia grega. (HARPIA). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
arpista
n., *tocador de harpa. (HARPISTA).
N.S. V.B.
arpon
n., *anzol grande frechado.
(ARPÃO). N.S. V.B.
arpua
v., *agarrar com arpão. (ARPOAR).
N.S. V.B.
arpuadu
part., *agarrado com arpão.
(ARPOADO). N.S. V.B.
arseniku
n., *veneno. (ARSÉNICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
arseniu
n., *elemento da química (As), de
cor cinzenta. (ARSÉNIO). N.F.
38
proparoxítona. N.S. V.B.
arteliaria
n., *ramo do exército que utiliza
armas de grande porte como
canhões, peças ou obuses. arteliaria senegalesa dispara tris
obus (R95) -. (paroxítona, neol).
arteria
1.n., *vaso que conduz o sangue do
coração para a periferia.
(ARTÉRIA). N.F. proparoxítona.
2.n., *via de comunicação principal.
- Subdireson di tranzitu na bin
intensifika fiskalizason di si arterias,
pa pudi sania asin es grandi flajelu
(R95) -.
arterius
adj., *diz-se do sangue que circula
do coração para a periferia, quer
dizer, o sangue já purificado.
(ARTERIOSO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
arteru
1.n., *astuto; manhoso. - Pabia i sibi
el i arteru (T.M.) -. (ARTEIRO).
2.adj., *que tem artes; mágico.
arti
1.n., *conjunto de regras para se
fazer alguma coisa. - Kulinaria, arti
di sibi fasi kusa li pa kunsi reseta di
kusinha tradisional guinensi (R96) -.
(ARTE).
2.n., *habilidade; astúcia; manha;
magia. - Pa ke e manga di arti, pa
ke e manga di filosofia, si tuada di
djus ku mintida i mas forti? (O.S.) -.
artifisial
adj., *fingido; que não é natural. - Si
bebe na tcora, i ka signifika kuma i
nesesita di alimentu artifisial (R96) -.
(ARTIFICIAL). N.F. neol.
artifisiu
n., *habilidade. (ARTIFÍCIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
artigu
1.n., *cada um dos assuntos que se
abordam num escrito; assunto;
parágrafo; escrito. - Diklarason ta
prisiza na si artigu un di kuma
mininu dibi di sta na midida di
dizinvolvi si planu fiziku, inteletual,
moral, spiritual i sosial (R96) -.
(ARTIGO).
2.n., *mercadoria. - artigu di
prumera nesesidadi (C.P.) -.
3.n., *termo da gramática para
indicar a palavra que, nalgumas
línguas, precede o substantivo para
determiná-lo. N.S. O Guineense tem
somente o artigo indefinido un; o
Português tem os artigos definidos e
indefinidos, variáveis em género e
número.
artiku
adj., *relativo ao pólo norte.
(ÁRCTICO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
artikula
v., *pronunciar; especificar em
artigos; unir. - fakulta mindjer pa i
artikula si nesesidadis (R95) -.
(ARTICULAR). N.F. neol.
artikulason
n., *junção. (ARTICULAÇÃO). N.S.
V.B. sin. kontrada di os.
artimanha
n., *acto de astúcia. (ARTIMANHA).
N.S. V.B.
artimetika
n., * arte de contar. (ARITMÉTICA).
N.F. proparoxítona, vd. aritmetika.
N.S. V.A.
artison
n., *pessoa que exerce uma
profissão autónoma; artífice.
(ARTESÃO). N.S. V.B.
artista
n., *pessoa que actua nas belasartes; pessoa que tem habilidades
particulares. - Andre tudu manera i
na pensa sedu artista (R95) -.
(ARTISTA).
artistiku
adj., *executado com arte e
habilidade. - ntrudus na mostra
kapasidadi artistiku di kriaduris di
maskaras (P.dosS.) -. (ARTÍSTICO).
N.F. proparoxítona.
artizanatu
n., *manufactura de objectos com
39
matéria-prima local; pequenas
indústrias especializadas na
fabricação e venda de produtos
regionais. - Sekretaria di Stadu di
Turismu, Ambienti i Artizanatu (R95)
-. (ARTESANATO). N.F. neol.
artriti
n., *doença causada pela
inflamação das articulações.
(ARTRITE). N.S. V.B.
artrozi
n., *deformação de tipo
degenerativo das articulações.
(ARTROSE). N.S. V.B.
aruda
n., *planta medicinal da família das
Rutáceas; ruda; erva-das-bruxas. Bo ta Deus desimu parti di ortilon,
ku aruda, ku tudu ortalisa, ma bo ka
ta importa ku amor di Deus nin pa
fasi kusa djustu (N.T.) -. (ARRUDA).
N.S. n.v. “ruta chalepensis”.
arus
1.n., *planta da família das
gramíneas, cultivada em terrenos
pantanosos ou nas regiões quentes
com chuvas abundantes. - Dipus ki
monda kaba i ta pera dja arus sai i
mpina (F.M.) -. (ARROZ). N.F.
oxítona. N.S. L.Franca “russ” que
designa essa planta; n.v. “oryza
sativa”; bafa arus.
2.n., *grão de arroz utilizado na
alimentação. - i toma arus i labal tan
i kua iagu i pui arus riba di kombe
(N.M.) -.
arus di sekeru
n., *arroz cultivado em terrenos não
regados. (ARROZ DE SEQUEIRO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. arus
pampan; ant. arus di bulanha.
arus pam-pam
n., - sina elis kultiva ortalisas, arus
pam-pam i manga di utrus trabadjus
(R98) -. (ARROZ PAM-PAM). N.F.
vd. pam-pam 1. N.M. lexia
complexa.
arus-pintadu
n., *arroz cozido com feijão. (deriv.
ARROZ PINTADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
arvuri
n., *planta lenhosa de tronco alto. kil arvuri i sinal di dus situason di
vida ki Deus pui dianti di omi: kumel
signifika kudji situason di mal, ka
kumel signifika kudji situason di ben
(L.S.) -. (ÁRVORE). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin. po;
pe.
as bes
loc.adv., *locução adverbial que
significa [algumas vezes];
ocasionalmente. - Koitadesa, as bes
i ka ta bai te fin di bida (F.M.) -. (ÀS
VEZES). N.F. as ves.
as ves
loc.adv., - asves problema i falsu
problema (MR98) -. (ÀS VEZES).
N.F. neol., vd. as bes.
asa
v., - i ten manga di manera di asa
bentana (C.V.) -. (ASSAR). N.F. vd.
iasa.
asadu
part., - pis greliadu o asadu (N.M.) -.
(ASSADO). N.F. vd. iasadu.
asalmas
n.pl., *os defuntos; fantasmas. –
Tuada di asalmas (O.S.) -. (AS
ALMAS).
asalta
v.tr., *dar assalto a; atacar. - Grupu
di djintis misti asalta puder (R99) -.
(ASSALTAR).
asaltadu
part., *atacado. (ASSALTADO). N.S.
V.B.
asaltu
n., *ataque. - N’ misti pa no fasi
asaltu final pa toma Bra ku Eroportu
(F.J.) -. (ASSALTO). N.F. neol.
asasina
v., *matar ou mandar matar alguém.
- Ke ki bu ta pensa di djintis ki ta
misti asasina se ermons o e ta
kondena elis pa mortu? (L.S.) -.
(ASSASSINAR). N.F. neol. N.S. sin.
40
mata.
asasinadu
1.n., *acto de matar alguém;
homicídio. - na runion pa splikason
nde asasinadu di Cabral, i ta ten kil
ki ta falau: no tira Tuga na no tera,
no ta kunsa fasi tcuru di Cabral
dentru di Bisau (C.P.) -.
(ASSASSINATO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de alguém que foi
matado. (ASSASSINADO). N.F.
neol. N.S. V.A.
asasinu
1.n., *alguém que causa a morte de
alguém; homicida. - Asin ki fika
dismintidu mortu di asasinu di Bud
Af duranti kil noti (R95) -.
(ASSASSINO). N.F. neol.
2.n., *acto de matar; assassinato;
homicídio. - Polisia ta intirvi ora ki
tcomadu: salvu kazu ki faladu kuma,
suma un kazu di dilinkuensia, un
asasinu, un kusa sin ki kompeti elis
(R95) -. (ASSASSÍNIO). N.S. sin.
asasinadu.
asemblea
n., (ASSEMBLEIA). N.F. paroxítona,
vd. asembleia. N.S. V.A.
asembleia
1.n., *reunião de pessoas para um
determinado fim; congresso. - i
fasidu un asembleia di familia pa
studa kal ke utrus meius (IN96) -.
(ASSEMBLEIA). N.F. proparoxítona,
asemblea.
2.n., Asembleia Nasional Popular,
*órgão deliberativo da República da
Guiné-Bissau, cujo número é de 100
membros, ou Deputados, eleitos
democraticamente pelo povo por
meio de eleições legislativas de
quatro em quatro anos. - Segunda
seson ordinaria di kinta lejislatura di
Asembleia Nasional Popular
kontinua si tarbadju na no kapital
(R95) -. (ASSEMBLEIA NACIONAL
POPULAR).
asentu 1
n., *sinal gráfico que se coloca em
cima de certas letras para indicar as
particularidades de alguns sons. seu ku tera na pasa, ma nin un
asentu ka na bin tiradu riba un letra
di lei (N.T.) -. (ACENTO).
asentu 2
n., *cadeira; banco. - O Deus, bu
asentu di renansa na kontinua pa
sempri (N.T.) -. (ASSENTO). N.F.
neol. N.S. sin. kadera; turpesa.
asentua
v.tr., *dar relevo. (ACENTUAR).
N.S. V.B.
asentuadu
part., *pronunciado com clareza;
diz-se da sílaba marcada com
acento. (ACENTUADO). N.S. V.B.
asentuason
n., *sistema de acentuar.
(ACENTUAÇÃO). N.S. V.B.
aseriu
adv., *seriamente; realmente. - I
falal: ihn, aseriu (L.S.) -. (A SÉRIO).
N.F. proparoxítona, neol.
aserka di
con., *locução prepositiva que
significa [a respeito de];
relativamente; sobre. - nobu
pensamentu aserka di
dizinvolvimentu, pa i pudi ten
mudansa na futuru di kumunidadi
(Igr.I.) -. (ACERCA DE). N.F. neol.
N.S. sin. sobri.
asesoriu
adj., *secundário; anexo.
(ACESSÓRIO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
asesu
n., *entrada; ingresso. - un di
komponenti i mindjoria asesu,
purtantu i kumpu mas skolas
(MR98) -. (ACESSO). N.F. neol.
asetona
1.n., *fruto da oliveira que produz o
azeite. - Ermons, pe di figu pudi padi
asetona? (N.T.) -. (AZEITONA).
2.n., *fruto da árvore pau azeitona,
semelhante às azeitonas. N.S. n.v.
“sideroxilon densiflorum”.
asfalta
v.tr., *alcatroar. (ASFALTAR). N.F.
41
(ASSIMILADO).
asin
adv., - bu na toma galinha bu mata,
bu na mitil na ki iagu kinti, asin pa
pudi penal (N.M.) -. (ASSIM). N.F.
neol., vd. sin 2.
asin ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; logo que. - Si no
tene mas nivel di skola, enton asin
ke no tene mas saudi pa no kultura
(IN96) -. (ASSIM QUE). N.F. neol.
asina
v.tr., - Memorandu ku no asina
(R98) -. (ASSINAR). N.F. neol., vd.
sina 2.
asinatura
n., *aposição do próprio nome num
documento para autenticar ou
subscrever. - Si ka ten dia di
asinatura, djintis sta purparadu pa
ataka (R98) -. (ASSINATURA). N.F.
sinatura.
asindetu
n., *ligação das palavras ou das
frases elidindo a conjunção
coordenativa. (ASSÍNDETO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
asinki
n., *folha de zinco. - I ki asinki no ta
pistal -. (deriv. ZINCO). N.F. zinku.
N.S. sin. lata.
asistensa
n., *auxílio; amparo.
(ASSISTÊNCIA). N.F. asistensia.
N.S. V.B.
asistensia
n., - gabinete di asistensia juridika di
kriansa (R95) -. (ASSISTÊNCIA).
N.F. proparoxítona, neol., vd.
asistensa.
asistenti
n., *adjunto; auxiliar. - Un sentru di
saudi pelu menus i tene un mediku
asistenti (IN96) -. (ASSISTENTE).
N.F. neol.
asisti
v., - Anos tudu no asisti manga di
senas, dinti sai mas tardi di ki
neol. N.S. V.B., sin. alkatrua.
asfaltadu
part., *alcatroado. (ASFALTADO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. alkatradu.
Asia
n., *nome dado a um dos seis
continentes da terra: os nomes dos
outros são Europa, África, América,
Oceânia e Antárctida. - lugar di
pasajen di Europa pa Asia (R95) -.
(ÁSIA). N.F. proparoxítona.
Asiatiku
n., *termo comum para indicar os
habitantes da Ásia; relativo à Ásia. paizis di Sudesti asiatiku (MR98) -.
(ASIÁTICO). N.F. proparoxítona.
asidenti
n., *acontecimento desagradável. Pabia di asidenti di viason ne
ultimus tempu - Amigus, no misti da
un informason sobri un asidenti ku
okuri dia sinku (R95) -.
(ACIDENTE).
asidu
1.n., *substância azeda; em química
diz-se ácida uma substância que
tem uma determinada reacção em
antinomia com as substâncias
alcalinas. - Na mesmu manera
bitcus ka ta gosta di asidu di limon
(Igr.I.) -. (ÁCIDO). N.F.
proparoxítona.
2.adj., *agre; azedo. (ÁCIDO).
asiedesa
n., *limpeza. - na kau ku na bindi nel
kusa di kume, ke djinti na kumpra,
bu dibi di fasi asiedesa la (R98) -.
asimila
v.tr., *tornar semelhante;
compreender o que se estuda.
(ASSIMILAR). N.S. V.B.
asimiladu
1.part., *incorporado; semelhante;
diz-se duma disciplina bem
estudada. (ASSIMILADO).
2.n., *no tempo colonial, nome dado
às pessoas que gozavam dum
estatuto especial, por terem aceite
alguns elementos da cultura e da
civilização portuguesa.
42
n., *efeito de agir; aquilo que se faz;
acto; feito. - Kolabora ku Stadu na
kalker ason pa tira pobu na kansera
(Igr.I.) -. (ACÇÃO).
ason 2
interj., *exprime uma chamada com
um tom de autoridade; oh, tu!; olha
lá. - Ibo! Ason! (R.N.) -. (deriv.
ACÇÃO).
asorbi
v., *incorporar; fazer desaparecer.
(ABSORVER). N.S. V.B.
asorbidu
part., *incorporado; exaurido.
(ABSORVIDO). N.S. V.B.
Asorianu
n., *habitante dos Açores.
(AÇORIANO). N.S. V.B.
asosia
v., *reunir em sociedade; cooperar. e djunta e asosia e abri un kau e ba
ta djuga nel (R95) -. (ASSOCIAR).
N.F. paroxítona, neol.
asosiadu
*agregado; adjunto. - I no pais ka
staba inda la asosiadu (R95) -.
(ASSOCIADO).
asosiason
n., *reunião de um grupo de
pessoas para um determinado fim. na kazu di asosiason o di
agrupamentu di mindjeris ku ta
tarbadja, bu pudi tambe kontakta
elis pa organiza sesons di formason
(Cecomes) -. (ASSOCIAÇÃO). N.F.
neol. N.S. sin. agrupamentu.
aspa 1
v., *meter entre os sinais gráficos
denominados “aspas”. ((ASPAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
aspa 2
n., *sinal gráfico [“ ”], denominado
também vírgulas dobradas. - Es
dukumentu misti, entri aspas, kuriji
erus di piriudu ku pasa (R95) -.
(ASPA).
aspadu
part., *posto entre aspas.
(ASPADO). N.S. V.B.
asperdji
lingua, ma dinti ta murdi lingua
(IN96) -. (ASSISTIR). N.F. neol., vd.
sisti.
asku [-asku]
suf.nom., *sufixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia de semelhança. bandidasku - bonitasku - brutasku di
- katiberasku - parentasku -. (ASCO). N.M. sufixo de nomes,
adjectivos e advérbios.
asma
n., *doenca que provoca dificuldade
na respiração. - N’ ta kura asma
(IN99) -. (ASMA).
asmatiku
adj., *pessoa com dificuldade de
respiração. (ASMÁTICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
asna
n., *armação que serve de suporte à
cobertura de um edifício. - Padja di
kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i
ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -.
(ASNA). N.S. ASNA, em Português,
indica também a fêmea do ASNO
ou BURRO.
asnera
n., *tolice; disparate; asnidade;
asnice. - mindjer ta sufri te un sertu
puntu i ta lanta ientra na asnera
(IN96) -. (ASNEIRA).
aso!
interj., *na boca de um adulto
exprime o advertimento dado com
autoridade a um jovem ou a uma
criança: olha lá, tu!. N.F. oxítona.
N.S. V.P.
asoladu
part., *diz-se de alguma coisa que
causa ruína e consternação. - pa
privini asidentis ki ten asoladu na
sidadi di Bisau (R95) -.
(ASSOLADO). N.F. neol.
asolutu
adj., *o que existe em si; não
dependente; diz-se do poder
despótico. (ABSOLUTO). N.F.
absolutu. N.S. V.B.
ason 1
43
v.tr., *borrifar com folhas molhadas;
asperger, aspersar. (ASPERGIR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. burfa.
asperdjidu
part., *borrifado; aspersado.
(ASPERGIDO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. burfadu.
asperson
n., *borrifo. (ASPERSÃO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. burfason.
aspersori
n., *hissope; instrumento para
aspergir com água benta.
(ASPERSÓRIO). N.S. V.B.
aspetu
n., *ponto de vista; aparência. - i ten
ke ten un pulitika adiministrativa na
es aspetu ke na nkoradja djintis pa
bai ki kau (IN96) -. (ASPECTO).
N.F. neol.
aspiranti
n., *o que espera um lugar.
(ASPIRANTE). N.S. V.B.
aspirason
n., *ambição; desejo; ideal. - Na
sosiedadi dimokratiku no dibi di, na
medida di posivel, kria kondisons pa
bai au inkontru di aspirasons di
grupus di sidadons di un pais
(MR98) -. (ASPIRAÇÃO).
aspirina
n., *medicamento composto de
ácido salicílico com efeitos
analgésicos, antipiréticos e antireumatismais. - Si duenti tene febri,
dal aspirina o parasetamol, si bu
tenel a kaza (Igr.I.) -. (ASPIRINA).
aspru
adj., *acre; desigual. (ÁSPERO).
N.S. V.B.
astemiu
adj., *pessoa que não toma bebidas
alcoólicas; moderado. (ABSTÉMIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
astenson
n., *privação; renúncia.
(ABSTENÇÃO). N.S. V.B.
astinensia
n., *privação; diz-se da privação de
comida de carne durante alguns
dias litúrgicos. (ABSTINÊNCIA).
N.S. V.B.
astrolabiu
n., *instrumento astronómico que
serve a medir a altura das estrelas
e, consequentemente, decidir o
rumo do navio. (ASTROLÁBIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
astronomia
n., *estudo dos astros.
(ASTRONOMIA). N.S. V.B.
astru
n., *designação genérica dos corpos
celestes, como os planetas e as
estrelas. - Mundu ku bu odja,
plantas, limarias, astrus di seu,
pekaduris, i tene men un sintidu?
(L.S.) -. (ASTRO).
astru-rei
n., *o sol. (ASTRO-REI). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
astrus
adj., *incompreensível; obscuro.
(ABSTRUSO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
astusia
n., *esperteza. (ASTÚCIA). N.S.
V.B.
asu
n., *material muito duro, composto
de ferro e carbono. (AÇO). N.S. V.B.
asukar
n., - si bu misti bu ta pui asukar o
mel (N.M.) -. (AÇÚCAR). N.F.
paroxítona, neol., vd. sukru.
asumi
v., *encarregar-se de; tomar sobre
si; aceitar. - kadaun pa asumi si
risponsabilidadi (R95) -.
(ASSUMIR). N.F. neol., sumi.
Asunson
n., *festa litúrgica da religião
Católica que celebra a elevação da
Virgem Maria ao Céu junto com o
seu corpo. - Kal ki diferensa entri
Asenson ku Asunson? (L.S.) -.
(ASSUNÇÃO). N.F. oxítona. N.S. o
dia de festa é o 15 de Agosto.
asuntu
n., *tema; argumento. - kila i un
44
total ou parcial do movimento e da
sensação. - Si alguin kai ataki, ka bu
bibintil nada tok i disperta diritu
(Igr.I.) -.
atcaka
v., *apanhar doença. (ACHACARSE). N.S. V.B.
atcaki
n., *doença habitual sem gravidade.
(ACHAQUE). N.S. V.B.
ate
con., - Ate prosimu semana no na
torna kontra li mas (R97) -. (ATÉ).
N.F. neol., vd. te.
ateismu
n., *filosofia ou doutrina que nega a
existência de Deus. (ATEISMO).
N.S. V.B.
ateista
n., *que nega a existência de Deus;
ateu. (ATEISTA). N.S. V.B., sin.
ateu.
atempu
loc.adv., *oportunamente. - Kolera,
si tratadu atempu, nau, i ka ta mata
(R97) -. (A TEMPO).
atenson
1.n., *cuidado; acto de aplicar-se;
concentração. - ku kuidadu i
atenson i ta ivitadu asidenti di
viason (R95) -. (ATENÇÃO).
2.coloc., tcoma atenson, *alertar;
avisar; fazer saber. - Pabia di kila ke
n’ ta tcoma atenson pa no bisti anos
tudu na bazi di no pusiblidadis
(IN96) -. (CHAMAR A ATENÇÃO).
atentadu
n., *tentativa de crime; crime. - Si ka
fasil, Polisia pudi prindil i akusal di
atentadu di pudor, violason di
prinsipiu di konvivensia sosial
(P.dosS.) -. (ATENTADO). N.F.
neol.
atentu
adj., *que é vigilante; cuidadoso. anos tudu no dibi di sta atentu pa no
sigui konsidjus ku no na dadu (R95)
-. (ATENTO).
ateru
n., *quantidade de terra para cobrir
asuntu muitu importanti (IN96) -.
(ASSUNTO). N.F. neol.
asurdu
n., *contra-senso. (ABSURDO). N.F.
vd. absurdu. N.S. V.B.
asves
adv., *locução adverbial que
significa em algumas circunstâncias;
de vez em quando; uma vez. asves bu ta obi purtantu programa
ke ta fala na un termu mas suavi,
ma bu ta bin obi utrus ke ta kontinua
inda suma ke ka ten nada ke na
akontisi (R98) -. (ÀS VEZES). N.F.
oxítona, neol., asvezis.
asvezis
adv., *locução adverbial que
significa em algumas circunstâncias;
de vez em quando; umas vezes. - i
kusa ki difisil asvezis di alguin seta
konta si negativus (R95) -. (ÀS
VEZES). N.F. paroxítona, neol.,
asves.
ataka
1.v.tr., *assaltar; acometer. - I na
pertusi di si vitima pa ataka
(P.dosS.) - No ten no vida djustu
suma no arma pa ataka, tambi pa
difindi (N.T.) -. (ATACAR). N.F.
neol., taka 2.
2.v.tr., *diz-se da doença que ataca.
- Padidas obi noba kuma banhu
duensas riba mas pa bin ataka
mininus, logu e foronta (M.J.) -.
atakadu
1.part., *assaltado. - no internadu
atakadu ku kuatru jatu (C.P.) -.
(ATACADO). N.F. neol.
2.part., *apanhado por uma doença.
- i sta atakadu ku paludismu -.
atakanti
n., *agressor; assaltante.
(ATACANTE). N.S. V.B.
ataki
1.n., *assalto; acção militar. - Na kal
mboskada? Na kal ataki? (R98) -.
(ATAQUE).
2.n., *manifestação súbita ou
inesperada de uma doença, como a
apoplexia, que causa a alteração
45
um buraco ou nivelar o terreno. - i
mandanu un kamion di ateru la pa
pudi kaba ku ki buraku (R95) -.
(ATERRO).
ateu
n., *descrente; o que nega a
existência de Deus; o que não se
interessa da existência de Deus.
(ATEU). N.S. V.B., sin. ateista.
atidon
n., *propensão; capacidade.
(APTIDÃO). N.S. V.B.
atindi
1.v.tr., *dar consulta; acolher;
receber. - mediku ku dibi di atindi
duenti i dibi di sedu muitu pasienti
(IN96) -. (ATENDER).
2.v., *ter consideração. (ATENDER
A). N.S. V.A.
atindidu
1.part., *recebido; acolhido; tratado
com cuidado. - Tris di Agostu ieraba
un ospital ke ta risibi tudu firidus ki
saiuba di guera di Angola ku di
Mosambiki pa bin atindidu dentru di
kil ospital (IN96) -. (ATENDIDO;
ATENTO).
2.part., *tomado em consideração. badjuda ta pasa na obi so pesoa di
si namoradu, abo dja pape bu ka ta
atindidu (IN96) -.
atindimentu
n., *acto de acolher ou de prestar
atenção. - Bazi di es fatu di bon
atindimentu i ikonomiku (IN96) -.
(ATENDIMENTO).
atindji
v.tr., *alcançar; obter; conseguir. - i
ta sedu difisil pa no atindji no
objetivus (IN96) -. (ATINGIR). N.F.
neol. N.S. sin. iangasa.
atindjidu
1.part., *conseguido, alcançado;
obtido. - midida nesesarias pa i pudi
atindjidu es dizinvolvimentu (R95) -.
(ATINGIDO). N.F. neol. N.S. sin.
iangasadu.
2.part., *ferido. - Junta sirbi de radiu
li pa pudi ivita tudu no populason di
bin sedu atindjidu pa balas (R98) -.
atitudi
n., *comportamento; postura;
conduta. - n’ pensa ku kil bu atitudi
la, anos no kunsiu diritu (R95) -.
(ATITUDE). N.F. neol.
ativa
v.tr., *estimular; despertar; acelerar.
(ACTIVAR). N.S. V.B.
ativadu
part., *despertado; estimulado;
acelerado. (ACTIVADO). N.S. V.B.
ativamenti
adv., *advérbio de modo que
significa [com mais
responsabilidade] ou [com mais
influência]. - mindjeris misti pa omi
djuda elis pa e pudi partisipa mas
ativamenti na dizinvolvimentu di
tudu no tera (R95) -.
(ACTIVAMENTE). N.F. neol.
atividadi
n., *ocupação; conjunto de actos. Se atividadi alarga te na paizis
strandjerus (R95) -. (ACTIVIDADE).
ativista
n., *pessoa que participa; membro. i un ativista di no partidu Union pa
Mudansa (IN96) -. (ACTIVISTA).
N.F. neol.
ativu
1.adj., *que age; que tem energia ou
vigor. - djintis na sedu ativu pa pudi
di fatu torna rispita se kumprumisu i
se palavras (R98) -. (ACTIVO).
2.n., *valor positivo de uma empresa
ou actividade. N.S. V.A.
atlas
n., *colecção de cartas geográficas.
(ATLAS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
atleta
n., *pessoa que pratica desporto;
lutador. - un atleta i teneu kondison
fizika pa kualker mumentu (IN96) -.
(ATLETA). N.F. neol.
atletismu
n., *conjunto de certas práticas
desportivas, normalmente
individuais, como as corridas, os
saltos e os lançamentos.
(ATLETISMO). N.S. V.B.
46
atmosfera
atmosfera
1.n., *camada de ar que está ao
redor da terra; meio ambiente.
(ATMOSFERA). - Tudu povus e ten
diretu pa se atmosfera, ku sedu, seu
ku pindra riba delis, pa ka i puluidu
(R96) -. N.F. neol.
2.n., *unidade de medida dos
fluidos.
atoa
1.adv., *ao acaso; sem reflexão. (À
TOA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
2.adv., *sem proveito; inutilmente.
atomiku
1.adj., *diz-se da energia atómica,
da bomba atómica, da física
atómica. (ATÓMICO). N.F.
proparoxítona.
2.n. bomba atomika, *arma
mortífera que liberta energia que
desintegra o ambiente circunstante.
- Filisteus ka tenba avion, nin karu
blindadi, nin bumba atomika (Igr.I.) . (BOMBA ATÓMICA). N.M. lexia
composta.
atomismu
n., *sistema filosófico que admite a
existência dos átomos como
elementos constitutivos da matéria.
(ATOMISMO). N.S. V.B.
atomiza
v.tr., *reduzir a partículas
pequeníssimas; dividir.
(ATOMIZAR). N.S. V.B.
atomizadu
part., *reduzido a partículas
pequeníssimas; dividido.
(ATOMIZADO). N.S. V.B.
atomu
n., *elemento constitutivo da
matéria; corpúsculo. (ÁTOMO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
atonitu
adj., *confuso; espantado.
(ATÓNITO). N.S. V.B.
ator
n., *pessoa que faz teatro ou
cinema; pessoa que participa. partidus politikus ku si kandidatus
sedu atoris prinsipal (P.dosS.) -.
(ACTOR). N.M. pl. atoris.
atorna
n., *troco; volta; vingança; retorção.
- Suma no sibi kuma, pa un ladu,
faka di atorna ka ta moku ma, pa
utru ladu, anos i fidju di kil uniku
Deus di purdon: anta i bon mandji
pa pudi torna vingansa? (L.S.) -.
(deriv. TORNAR). N.S. faka di
atorna.
atrai
v.tr., *persuadir; seduzir. - I ta
seduba tarefa di guvernu pa
priukupa ku prublema di
infrastrutura di forma atrai joven
(IN96) -. (ATRAIR).
atraidu
part., *seduzido; encantado. - tudu
pekadur sinti atraidu pa Korson
abertu di Salbadur (L.Cat.) -.
(ATRAÍDO). N.F. paroxítona, neol.
atras
adv., - suma ke n’ splikaba dja atras,
n’ ka nega bisti sabi (IN96) -.
(ATRÁS). N.F. neol., vd. tras.
atraves di
con., *locução prepositiva que indica
[por meio de]. - Mensajen ki i manda
aos atraves di radiu ku televizon
(R95) -. (ATRAVÉS DE). N.F.
oxítona, neol.
atraza
v., *retardar; demorar. - Ma kil la ka
na atraza ninguin, i ka na para no
luta (C.P.) -. (ATRASAR). N.F.
traza.
atrazadu
1.part., *que não está em dia; não
pontual. - tarbadju sta muitu
atrazadu (R95) -. (ATRASADO).
2.part., *não muito desenvolvido. un mundu suma di nos, asin
atrazadu (C.P.) -.
3.adj., *doente mental.
atrazu
n., *retardo; demora. - Kila ki sta na
bazi di e atrazu tudu ke lebanu un
anu letivu en branku (R95) -.
(ATRASO). N.F. trazu.
47
kolonial (IN96) -. (ACTUAL). N.F.
oxítona.
2.adj., *real; oportuno. - juventudi i
un prublema muitu atual purki
juventudi i forsa pa dizinvolvimentu
di kualker sosiedadi (IN96) -.
atualizadu
part., *modernizado; informado em
dia. - fera i kau sertu di fika sempri
atualizadu ku nobas di tudu dia
(P.dosS.) -. (ACTUALIZADO). N.F.
neol.
atualmenti
adv., *advérbio de modo que
significa [agora]; presentemente. Purke gos, atualmenti, no ka ta obi
di n’utru, kafakin ta fala di sil (IN96) . (ACTUALMENTE). N.F. neol. N.S.
sin. gosi.
atuason
n., *procedimento; maneira de agir. Union pa Mudansa kistiona atuason
di otoridadis di pulisia di Bisoran
(R95) -. (ACTUAÇÃO). N.F. neol.
atun
n., *peixe da família dos
Escombrídeos. - piskaduris ta tii
atun, bagri, linguadu (J.L.R.) -.
(ATUM). N.S. n.v. “Thunnus tynnus”.
au
prep., *elemento de composição de
lexias complexas, derivado do
Português (AO), contracção da
preposição (A) com formas do artigo
e do pronome demonstrativo (O). au longu des dia tudu (R95) -. (AO).
N.F. neol. N.M. Esta preposição
está a entrar com frequência nas
frases dos locutores: au kontrariu;
au ladu; au longu; au mesmu
tempu.
aula
n., *lição. - No ta bai aula di kustura,
no ta bai aula di kantu (R95) -.
(AULA). N.F. proparoxítona. N.S.
aula é a unidade de trabalho
escolar e sala di aula é o lugar
onde a aula é dada; da aula; sin.
lison.
aumenta
atrela
v.tr., *levar a reboque; levar com
trela; rebocar. - Mesmu ku bu na
tene elis bu ka dibi di atrela kilis ku
moranta fora riba di kil ku bu kaza
ofisialmenti (IN96) -. (ATRELAR).
atreladu
1.adj., *rebocado; arrastado.
(ATRELADO).
2.n., *veículo sem motor rebocado
por outro. (ATRELADO). N.S. V.B.
atribi
v., (ATREVER-SE). N.F. vd. atrivi.
N.S. V.B.
atribidu
adj., (ATREVIDO). N.F. vd. atrividu.
N.S. V.B.
atrivi
v., *ter coragem; ousar; tentar
meter-se onde não deve. - Sibi di bu
vida, nunka mas ka bu atrivi, Bisilai
(Cecomes) -. (ATREVER-SE). N.F.
atribi.
atrividu
part., *corajoso; audaz; metido;
ousado. (ATREVIDO). N.F.
atribidu. N.S. V.A., sin.
disinkaradu.
atriz
n.f., *pessoa que faz teatro ou
cinema. (ACTRIZ). N.S. V.B.
atu
1.n., *acção; cerimónia pública. - e
panhadu na un fragranti atu pa
pulisia otca ke e na kumersializaba
serka di sen gramas di iamba (R95)
-. (ACTO).
2.n., *parte de uma peça teatral. Atu uniku (C.V.) -.
atua
v., *agir; fazer efeito. - apezarjj
kolera ne momentu i ka na atua, no
ka na para papia del (R98) -.
(ACTUAR). N.F. paroxítona.
atuadu
part., *realizado. (ACTUADO). N.S.
V.B.
atual
1.adj., *presente; real. - kompara
salariu atual ku slariu di tempu
48
v., - Bu pudi uza iagu pa aumenta
produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(AUMENTAR). N.F. neol., vd.
omenta.
aurora
n., *claridade que precede o nascer
do sol; madrugada. (AURORA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. mandurgada.
Australianu
1.n., *termo comum para indicar os
habitantes da Austrália.
(AUSTRALIANO).
2.adj., *relativo à Austrália. - Konsul
australianu na Deli tcoma tambe
atenson pa stabilisi relasons di
intindimentu (R95) -.
Austriaku
n., *membro do povo austríaco,
habitante da Áustria. (AUSTRÍACO).
N.M. proparoxítona. N.S. V.B.
autarkia
n., *sistema ou entidade
administrativa bastante autónoma
que controla os interesses de uma
parte ou de uma região do território
nacional. - pa pirmiti pa autarkia
pudi ten na prosimu anu di noventa i
seis (R95) -. (AUTARQUIA). N.F.
paroxítona.
autentiku
adj., *verdadeiro; legalizado
juridicamente. - avenida 14 di
Novembru i autentiku pista di rali
(R95) -. (AUTÊNTICO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
bardaderu.
autofolanti
n., - Ntori karga si autofolanti ku si
kartas na mon i na djanti (M.J.) -.
(ALTOFALANTE). N.F. vd.
altufalanti.
autonomia
n., *independência; possibilidade de
estabelecer as próprias normas;
capacidade de iniciativa própria. Fidju di Guine ku ta odja propi kuma
i tene kapasidadi pa kila i ka tene
autonomia (IN96) -. (AUTONOMIA).
N.F. paroxítona, neol.
autor
n., *criador de uma obra; inventor;
responsável. - Ke ki autor di Biblia
misti falanu na si splikason? (L.S.) -.
(AUTOR).
autorut
n., *estrada larga e rápida para
automóveis. - I ta faladu, ala ki
autorut: dus karu ka pudi nkontra la
(C.P.) -. N.F. Francês “autoroute”
que significa auto-estrada.
autostrada
n., *via rápida para automóveis com
faixa separadora central. - kil
paseiu, ke ta obstrui tudu, e ta tudji
djintis pasa tok e ta bai mata un
faicha di autostrada (R95) -. (AUTOESTRADA). N.F. neol.
auziliar
1.adj., *pessoal de apoio;
assistente; ajudante. - I ten sentru di
saudi ki nin infermeru di infermajen
djeral ka ta pudu: so infermajen
auziliar (IN96) -. (AUXILIAR). N.F.
oxítona, neol.
2.n., *em gramática tradicional, o
termo designa alguns verbos ou
palavras que se juntam a outros
verbos para constituir determinadas
formas verbais.
Avaianu
n., *membro do povo havaiano,
habitante das Ilhas Havai.
(HAVAIANO). N.S. V.B.
avalia
v., *determinar o valor de; apreciar. no sta la djuntu ku djornalistas na
avalia kal ki na sedu komportamentu
final di sosiedadi sivil (R95) -.
(AVALIAR). N.F. paroxítona, neol.,
valia.
avaliason
n., *apreciação. - pa fasi avaliason
di manera ki na bai dianti (Igr.I.) -.
(AVALIAÇÃO). N.F. neol., valiason.
avansa
v., *progredir; caminhar para a
frente. - Dipus ke no luta avansa, no
Partidu odja kuma i nesesariu forma
kuadrus (C.P.) -. (AVANÇAR).
avansadu
49
1.part., *progredido; desenvolvido. povu di Guine-Bisau tene un
speriensia i teknika tradisional
bastanti avansadu na kultivu di arus
(R98) -. (AVANÇADO).
2.adj., *adiantado; que tem muita
idade. - i tenba dja idadi avansadu
(N.T.) -.
3.n., *em certas competições
desportivas, diz-se do jogador que
tem a função de atacar. - difeza
Maozer ku avansadu Kanidja (R95)
-.
avansu
n., *progresso; melhoria. - N’ misti
mati sabura di no tera, n’ misti mati
avansu di no povu (D.N.) -.
(AVANÇO).
avanu
n., *charuto de Havana. (HAVANO).
N.S. V.B.
avarentu
adj., *avaro. (AVARENTO). N.S.
V.B.
avaria 1
1.v.tr., *danificar; prejudicar;
estragar. (AVARIAR). N.F.
paroxítona, neol.
2.v.intr., *sofrer estrago; deixar de
funcionar; enlouquecer; perder o
uso da razão. N.S. V.B.
avaria 2
n., *dano; estrago; prejuízo. - Karu
tene problema di avaria (R95) -.
(AVARIA). N.F. paroxítona, neol.
avariadu
part., *estragado; enlouquecido.
(AVARIADO). N.S. V.B.
Aventu
n., *período da liturgia cristã que
precede o tempo de Natal e que
prepara a vinda do Messias. - Nha
ermons, nes tempu di Aventu no na
pera vinda di no Sinhor Jesus Kristu
(L.Cat.) -. (ADVENTO). N.S. são
quatro semanas de preparação
durante o mês de Dezembro.
aventura
n., - Aventura asves i sorti (A.H.) -.
(AVENTURA). N.F. neol., vd.
ventura.
averbiu
n., *são palavras ou grupos de
palavras com a função semântica
de especificar o processo exprimido
pelo verbo ou o significado dos
adjectivos, dos nomes e dos
mesmos advérbios. (ADVÉRBIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
aviadur
n., *tripulante de aeroplano. El ku
mandaba dja ultimu aviaduris (C.P.)
-. (AVIADOR). N.F. abiadur. N.M.
pl. aviaduris.
aviason
n., *conjunto de meios de transporte
aéreo. - bu ka pudi sai pa bu ianda
di dia, pabia aviason sta riba (C.P.) . (AVIAÇÃO). N.F. abiason.
avinida 1
n., *via de circulação urbana mais
larga do que a rua. - no na djubi li
na avinida katorzi di Novembru, so
pa manera ki ki kau sta pertadu
(R95) -. (AVENIDA).
avinida 2
n., *peça destinada a prender o
cabelo; gancho de cabelo. - Di
fabur, pistan avinida -. (deriv.
AVENIDA). N.S. V.A.
avion
n., *aparelho utilizado na navegação
aérea; aeroplano. - na Karavela no
ka tene avion, no ka tene elikopteru,
no ka tene barku rapidu (R95) -.
(AVIÃO). N.F. abion.
aviza
1.v.tr., *fazer saber. - No na aviza
pa ninguin diskisi kuma, anti di bu
na bai bias, bu ten ke bai la ba
barsina sobri febri amarelu (R98) -.
(AVISAR).
2.v.tr., *aconselhar; admoestar;
advertir. - Jesus aviza elis, i fala: bo
toma sintidu, bo libra di fermentu di
Fariseus ku fermentu di Erodis
(N.T.) -.
avizadu
part., *advertido. - kada omi dibi
sedu avizadu kal mison ki na
50
kumpri, purke ninguin ka ta nganadu
(C.P.) -. (AVISADO).
avizu
n., *recado; anúncio; advertimento,
conselho. - Es i avizu ku no ten di
kumandu supremu di Junta Militar
(R98) -. (AVISO).
avogadu
n., *protector. (ADVOGADO). N.F.
advogadu. N.S. V.B.
avontadi
adv., *locução adverbial de modo
que significa [a seu bel-prazer]; sem
constrangimentos. - Bu odja purke
n’ dicha bos bo papia avontadi, bu
odja nde ku no sta nel? (R95) -. (À
VONTADE). N.F. neol.
avulsu
adj., *separado; solto. (AVULSO).
N.S. V.B.
aza
*membro anterior de um animal que
lhe serve para voar; superfície
lateral de um avião. - I kebra aza di
Djugudi (L.S.) -. (ASA). N.F. neol.,
vd. ansa.
azar
n., *desgraça; sorte o fortuna
adversa; mofina. - i pega na karu i
ba ten azar i madja kil sinhora (R95)
-. (AZAR). N.F. neol. N.S. sin.
mufunesa.
azarmas!
interj., (ÀS ARMAS!). N.F. vd.
alarmas!. N.S. V.B.
azavesas
adv., *ao contrário; ao revés. (ÀS
AVESSAS). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. rebes.
azeda
v., *avinagrar. (AZEDAR). N.S. V.B.
azedadu
part., *avinagrado. (AZEDADO).
N.S. V.B.
azedu
adj., *ácido; estragado. (AZEDO).
N.S. V.B.
azeiti
n., *óleo de cozinhar em geral; óleo
vegetal vendido na loja. - Tudu
mindjeris kusinha, utrus na kusinha
ku galinha ku azeiti (L.S.) -. (deriv.
AZEITE). N.F. neol. N.S. azeiti di
olivera; sin. siti-dos.
azeiti di olivera
n., *óleo extraído da azeitona;
azeite. - Bo pudi djunta binhu ku
frutas ku azeiti di olivera (Igr.I.) -.
(AZEITE DE OLIVEIRA). N.F. neol.
N:S. sin. siti-dos.
azetona
n., *fruto semelhante à azeitona;
azeitona da Guiné. (AZEITONA).
N.S. V.B.
azoto
n., *elemento da Química, cujo
símbolo é [N]. (AZOTO). N.S. V.B.
azul
n., *nome de uma cor, como a cor
do céu sem nuvens ou das águas
limpas do mar dos Bijagós. Djensianu azul o merkuriu i bon pa
ba ta limpa tcaga ku el, ma son ora
ki labadu limpu ku iagu di sal (Igr.I.)
-. (AZUL). N.S. na língua de alguns
povos da Guiné-Bissau existe um
único termo pa designar a cor azul e
a cor verde.
azula
v., (AZULAR). N.F. neol., vd. zula.
N.S. V.B.
azuladu
part., (AZULADO). N.F. neol., vd.
zuladu. N.S. V.B.
azuledja
v., *pôr azulejos na parede ou no
pavimento. (AZULEJAR). N.S. V.B.
azuledjadu
part., *que tem azulejos.
(AZULEJADO). N.S. V.B.
azuleju
n., - no misti kamba pa kil utru
azuleju (R99) -. (AZULEJO). N.F.
neol., vd. ajuleju.
51
n., *confusão. (BABEL). N.S. V.B.
babu
n., *saliva viscosa que escorre da
boca. (BABA). N.S. V.B.
bacha
v., - bu ba sinta la pa bu pera ora ki
iagu bacha pa bu pudi disi (C.P.) -.
(BAIXAR). N.F. neol., vd. basa.
bachadu
part., - Kalker alguin ku ialsa si
kabesa i ta bachadu (N.T.) -.
(BAIXADO). N.F. neol., vd. basadu.
bachada
n., *lugar ou sítio mais adiante;
terreno mais baixo. - Nha tiu mora
na bachada -. (BAIXADA). N.S. V.A.
bachu
adj., *que tem pouca altura ou
pouca profundidade; inferior,
desprezível. - es tudu ka bali pena
purke anos i ka djinti bachu (R95) -.
(BAIXO).
badadji
n., *arroz cozido com água e sal;
papinha para os bebés; comida leve
e mole para os doentes. - Luka ta
kume son badadji ku pis, baguitc ku
fruta (Minsap) -. N.S. sin. pitc-patci.
badal
n., *a peça metálica suspensa
dentro do sino. (BADALO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. feru di sinu.
badau
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de marcar o sema
[grau superlativo].
2.adj., forti badau, *muito forte.
N.S. V.A.
badia
v., *vagabundar; vagabundear.
(VADIAR). N.F. vadia. N.S. V.B.
badiadur
n., *aquele que não tem emprego;
vagabundo. (VADIO). N.F.
vadiadur. N.S. V.B., sin. badiu.
badiu
n., *ocioso, vagabundo. (VADIO).
N.F. vadiu. N.S. V.B., sin.
vadiadur.
badja
B, b
*Segunda letra o grafema do
alfabeto que representa o fonema
[oclusiva sonora bilabial]. (B). N.S.
Em muitas das palavras derivadas
do Português substitui o som [v]; vd.
bentu (VENTO).
ba 1
v.s.aux., - N’ bai pa ba panha sonu
son, n’ pega mas sunha (N.M.) -.
(VAI). N.F. vd. bai.
ba 2 [-ba]
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
tempo anterior dos verbos. - i ta
mistiba kume restus ku ta sobra
(N.T.) -. N.S. -ba é sufixado ao
verbo para distinguí-lo do lexema
ba, forma elidida do verbo bai (IR).
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
modo condicional, hipótese
impossível ou irreal. - i kumprimiti na
Lisboa kuma si i tcigaba Bisau,
dentru di un anu, i na kababa ku
guera kinti-kinti (C.P.) -.
ba 3 [ba-]
pref., *prefixo que entra na
formação de substantivos ou
pronomes, exprimindo a ideia de
plural comitativo. - Otca ki babumbulun tcolona, ba-tambur
tcebeta, lambes kunsa karmusa
(J.S.) - Pera, n’ notisia banhus kin ki
ami (JB97) -.
baba 1
v., *molhar-se com a saliva viscosa
que escorre da boca. - Alma-biafada
kansa tok i na baba (T.M.) -.
(BABAR).
baba 2
n., *nome de referência em relação
aos velhos e, em particular, aos
chefes. - Mininu falan: baba, ke ke i
liberdadi? (C.S.) -. N.F. Mandinga e
Bijagó “bàaba” que significa papa.
babadu
part., *molhado com baba.
(BABADO). N.S. V.B.
babel
52
v., *mover o corpo com movimentos
cadenciados, geralmente ao ritmo
do tambor; dançar. - Konformu ki e
na badja, Kamabis ta firma riba di
fugu pa ba ta buri padja (N.M.) -.
(BAILAR). N.S. P.arc. “balhar” que
significa dançar.
badjadera
n.f., *aquela que sabe ou gosta de
dançar; dançarina; bailarina.
(BAILADEIRA). N.S. V.B.
badjadu
part., *dançado. - Kasamenti di
Naninkia ki na badjadu na utru ladu
(T.M.) -. (BAILADO).
badjadur
n., *aquele que sabe ou gosta de
dançar; dançador; dançarino. Konformu i toku i sin ku badjadur
(C.T.daM.) -. (BAILADOR).
badjanta
v.caus., *fazer dançar. - no tciga no
fadja difuntus, kontra djintis bin dja
di utrus tabanka pa bin badjanta
dufuntus (N.M.) -. (deriv. BAILAR).
Badjaranka
n., *nome de um povo que vive no
triângulo nordeste formado pelos
confins da Guiné-Bissau, do
Senegal e da Guiné-Conakri,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamília Oeste-atlântica.
(BADJARANCA). N.S. V.A., sin.
Padjadinka.
badjiki
n., - Badjiki ta nasi ku si fortuda
(L.A.) -. (BAGUICHE). N.F. Guin.,
arc., vd. baguitc; Bainouk “bageco”,
que significa rosela.
badju
n., *série de movimentos
cadenciados, geralmente ao ritmo
do tambor; dança. - Pa e ngaba si
nomi ku badju ku tambur ku viola,
pa e kanta si gloria (L.Cat.) -.
(BAILE). N.F. baili. N.S. P.arc.
“balho” que significa dança em
geral; badju di fidju dos; badju di
sala; badju di tina; kau di badju.
badju di fidju dos
n., *baile que acompanha a
cerimónia do baptismo do filho de
osso. (deriv. BAILE EM HONRA DO
FILHO DE OSSO). N.M. lexia
complexa; dos é o resultado da
crase [di + os]. N.S. V.P., sin.
batizadu di fidju dos.
badju di sala
n., *tipo de dança, introduzida pelos
europeus durante o colonialismo;
dança praticada nas discotecas ou
nas salas de diversão nocturna;
dança de salão. (deriv. BAILE DE
SALA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. baili; badju.
badju di tina
n., *baile ao ar livre cujo instrumento
principal é um cabaço virado num
recipiente cheio de água. - No ka
tulu nau, kizomba i ka di nos, son
gumbe, badju di tina ku kustuma
badja badju di no tera (I.eI.) -.
(BAILE DE TINA). N.M. lexia
complexa. N.S. Muito antes da
Independência, as raparigas e as
mulheres que não tinham acesso às
salas de baile, por não serem
assimiladas, organizavam bailes
populares ao ar livre (P.Bull).
badjuda
1.n.f., *donzela ainda virgem;
rapariga solteira. - Ora ku rapas ku
badjuda kunsa namora pa prumeru
bias, e ta burgunhu n’utru (N.M.) -.
(BAJUDA). N.F. Guin., BanhumCassanga “badjide” que significa
rapariga virgem ou que ainda não
teve filhos. N.S. bisti badjuda; sin.
mosa.
2.n.f., *namorada. - Si rapas ka bai
ku si badjuda, i ta bai pidi si parseru
badjuda tan ku ka bai ku rapas, pa i
fasil kumpanhia (N.M.) -.
badjudasinhu
n.f.dim., *diminutivo de donzela para
indicar uma criança de sexo
feminino; miudinha; rapariga
pequena. - un badjudasinhu sai i na
tcoraba tras, kuma i na bai ku mi
53
(N.M.) -. (BAJUDAZINHA). N.F.
Guin., Banhum-Cassanga “badjide”.
badjudesa
n., *o período da puberdade de uma
donzela; adolescência; juventude. Tudu bedju ku alguin bedju, i ka ta
mati badjudesa di si mame (L.A.) -.
(deriv. BAJUDA). N.F. BanhumCassanga “badjide”.
bafa
1.v., *sufocar; tirar o respiro ou bafo
a; cobrir um alimento, como o arroz
ou óleo de palma, para terminar
lentamente a cozedura. - Utru
simintera kai na metadi di fidida,
fidida kirsi i bafal (N.T.) -. (ABAFAR;
BAFAR). N.S. bafa arus; bafa
binhu.
2.v., *violar; atentar contra o pudor
ou a castidade de alguém. - i ten un
alguin ku sta la, si odja mindjer na
pasa, i ta misti bafa (R95) -.
3.v., *abraçar; estreitar nos braços. I kuri djanan i bafa si mame i fala
kuma: es i nha mame (T.M.) -.
bafa arus
coloc., *embrulhar a panela do arroz
para acabar lentamente a cozedura.
- I ta bulil i kubril mas pa i bafa i
kusidu so ku brasa (N.M.) -. (deriv.
ABAFAR O ARROZ).
bafa binhu
coloc., *reduzir os efeitos do vinho
comendo alguma coisa com
gordura, especialmente chabéu
cozido ou outro alimento. - ora ki
djintis na bibi binhu, e ta fasi katore
e bafa ku el (N.M.) -. (deriv.
ABAFAR O VINHO).
bafadu
part., *tapado; oprimido; violentado.
(ABAFADO). N.S. V.B.
Bafata
n., *Região da Guiné-Bissau, que
compreende os sectores
administrativos de Bafatá,
Contubuel, Cossé, Bambadinca, e
Gamamudo. - No na tcoma atenson
djintis di Bafata (R98) -. (BAFATÁ).
N.F. oxítona.
bafatoriu
n., *iguaria muito saborosa que se
come para acompanhar as bebidas
alcoólicas; petisco local; pequena
refeição. - E ta sirbi bafatoriu karu di
frangu, kabritu i bibidas importadu
(P.dosS.) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
proparoxítona.
bafu
n., *respiro; hálito; mau cheiro.
(BAFO). N.S. V.B.
Baga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Baga,
pertencente ao grupo linguístico Sul,
da subfamília Oeste-atlântica.
(BAGA). N.S. V.A.
bagabaga
1.n., *insecto sociável da ordem dos
isópteros; térmite; térmita. - toki
bagabaga na pegal na un ladu
(T.M.) -. (BAGABAGA). N.F. Guin.,
Mandinga “báabáa” que significa
térmite. N.S. n.v. “Amitermes
meridionalis”; na Guiné há dois tipos
de térmites, as vermelhas que
fabricam morros de grande
dimensão e de cor vermelha, e as
pretas, que fabricam morros
pequenos, de feitio de cogumelos e
de cor cinzenta-escura.
2.n., *ninho das térmites; morro-dosalalé; termiteiro; termiteira. - Bu
sinta na bagabaga, bu na rui tcon
(L.A.) -. N.S. muntu di bagabaga.
bagana
v., *abrandar; alentar; suavizar;
aliviar; desprender. - Porta, si misti
bagana pa kai, bu ta ndjital (L.A.) -.
N.F. proparoxítona.
baganadu
part., *alentado; abrandado; solto. Badja fidalgundadi di ba estins
baganadus (N.V.) -.
bagas
n., *resíduo; sedimento. (BAGAÇO).
N.F. oxítona, bagasu. N.S. V.B.
bagasu
n., (BAGAÇO). N.F. neol., vd.
bagas. N.S. V.B.
54
bagatela
n., (BAGATELA). N.F. neol., vd.
bakatela. N.S. V.B.
bagri
n., *espécie de peixe da família dos
Silúridas, denominado também
bagre da Guiné, cujas
características principais são a pele
nua, a presença de barbilhões e a
barbatana dorsal espinhosa. - i bai
larga suur na mar pa tisi bagri o
kakri (T.Tc.) -. (BAGRE). N.S. n.v.
“Arius parkii”.
baguera
n., *insecto himenóptero da família
dos Apídeos que vive em enxames
e produz mel e cera; abelha. Baguera na si kumbu ka ta medi lion
(L.A.) -. (deriv. GUERRA). N.F.
Pepel “ba-”, prefixo de plural, +
GUERRA, que designa os
guerreiros (M.deBarros). N.S. n.v.
“Apis meridionalis”; kasa di
baguera; kumbu di baguera;
muntu di baguera.
baguera-brabu
n., *himenóptero da família dos
Vespídeos; vespa; vespão. N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v.
“vespa crabo”.
baguera-mestra
n., *rainha de abelhas. (ABELHAMESTRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. rei di baguera.
baguereru
n., *apicultor. N.S. V.A.; sin.
apikultur.
baguitc
1.n., *rosela. - i na tenta pila baguitc,
ma i ka sibi pila dritu (J.L.R.) -.
(BAGUICHE). N.F. Guin., badjiki;
Bainouk “bageco” que significa
rosela. N.S. n.v. da planta “Hibiscus
sabdarifa”; dukuli baguitc; panga
baguitc.
2.n., *esparregado feito com
sépalas e folhas de rosela, cozidas
e maceradas. - Si bu sibi kuma abo i
koitadi, bu sufri ku bu kuntangu seku
ku baguitc nves di bu ba mansirka
na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
bagus
n., *diz-se do bago ou do fruto que é
turgido. (BAGUDO). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
bai
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
situa a realização da acção num
espaço longe do locutor. - Es
nubdadi di mininusinhus ba ta pidi
(P.dosS.) - e misti son sinta na matu
pa e ba ta sustentadu purke i un
parasita (C.P.) - e ba ta purpara se
salada la (R95) -. (VAI). N.F. ba.
N.S. ant. bin.
2.v.intr., *andar; ir. - I ka Tuga ke bai
na rakadason de, pretu ke lebal la!
(C.P.) - Bai di kumpridu, la bu ta bai
pa skerda (J.L.R.) -. (VAI). N.S. bai
djuntu; bai la.
bai altu
coloc., *defecar ao ar livre; fazer as
necessidades. - I fala kil utru pa i
peral, i na bai altu (L.S.) -. (deriv. IR
AO ALTO). N.S. sin. bai matu; bai
fora.
bai bias
v., *viajar. - Djon toma si kabalu i
fala si papes kuma i na bai bias na
Orangu, kontra Etimbato ki mistiba
bai (F.M.) -. N.S. sin. viaja.
bai dianti
coloc., *crescer, desenvolver;
progredir. - So asin no Guine na bai
dianti, pabia kadakin na sinti gustu
de tera li ki un tera sabi dimas (R98)
-. (IR POR DIANTE). N.S. sin.
prugridi.
bai djuntu
coloc., *ir ao mesmo tempo. - Bu ka
misti pa no bai djuntu na kasa (L.S.)
-. (deriv. IR JUNTO). N.S. bai
djuntu não é sinónimo de
kumpanha.
bai fora
1.coloc., *defecar ao ar livre; ir à
casa de banho. - I ta kume ku bariga
i ta bai fora ku si kosta (P.B.) -.
(deriv. IR FORA). N.S. sin. bai
matu.
55
2.coloc., *sair; viajar para o
estrangeiro. - Ora ki bai fora i bai
odja un bon kusa i ta kumpra i tisi pa
si kasa (R98) -. (IR FORA).
bai la
coloc., *deslocar-se para o sítio
indicado, afastado do locutor. - Abo
bu ten pa bai la (R95) -. (IR LÁ).
bai matu
coloc., *defecar ao ar livre. (deriv. IR
AO MATO). N.S. V.B., sin. bai altu;
alta; bai fora; a frase IR AO MATO
deriva das línguas africanas por
meio do processo de “decalque”.
baibin
n., *grande número de pessoas que
entram e saem; revés. - No sibi
kuma kusa i ka fasil, nogosiason i
kansadu, ma no ka misti kuri mas
baibin (R98) -. (VAIVÉM).
baili
n., (BAILE). N.F. proparoxítona,
neol., vd. badju. N.S. V.B., sin.
badju di sala.
bainha
1.n., *estojo onde se mete a lâmina
de uma faca. - Miti bu spada na
bainha (N.T.) -. (BAINHA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., * costura dobrada na
extremidade do vestido.
Baioti
*termo comum para indicar os
membros do povo Baiote,
denominado também Djola-Baiote,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Bak, da subfamília Oesteatlântica. (BAIOTE). N.S. V.B.
bairu
n., *cada uma das partes principais
em que se divide a cidade ou o
povoado urbano. - na parti di tardi,
barsina na kada bairu (M.J.) -.
(BAIRRO). N.F. proparoxítona.
baka
n., *nome comum para indicar
ambos os sexos deste mamífero
ruminante que faz parte dos
bovinos; touro; boi. - Kanhokan ta
kudji un kusa i fala el i ki kusa, suma
pa isemplu, utru ta fala el i baka,
utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -.
(deriv. VACA). N.S. baka é
hiperónimo de VACA, de TOURO e
de BOI; baka-badjuda; baka-brutu;
baka-femia; baka-kapadu; bakamatcu.
baka-badjuda
n., *vitela; bezerra; novilha. (deriv.
VACA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
baka-brutu
n., *vaca ou touro selvagem. - Kada
grupu ku si badju, Bidjugu di Unu ta
badja baka-brutu, di Formosa ku
Soga ta badja kanhokan, di
Kanhabaki ta badja kabaru (N.M.) -.
(deriv. VACA BRUTA). N.M. lexia
composta. N.S. baili di baka brutu
é a dança dos jovens Bijagós com a
máscara característica que
simboliza a vaca selvagem.
baka-femia
n., *termo que indica a fêmea do
touro; vaca. - Si tiu ka teneba nin un
baka femia, son matcus (F.M.) -.
(deriv. VACA FÊMEA). N.M. lexia
composta.
baka-kapadu
n., *bovino macho adulto castrado;
boi. (VACA CAPADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
baka-matcu
n., *touro; toiro. - Si tiu ka teneba nin
un baka femia, son matcus (F.M.) -.
(VACA MACHO). N.M. lexia
composta.
bakadjau
n., *peixe da família dos Gadídeos,
muito comum na cozinha
portuguesa; qualidade de bacalhau
presente nas águas da Guiné.
(BACALHAU). N.S. V.B., n.v.
“Gadus morrhua”; “Merluccius
senegalensis”.
bakasinhu
n.dim., *diminutivo de vaca, que
designa o filhote da vaca; vitelo;
bezerro. - e fasi idulu na forma di
bakasinhu (N.T.) -. (VACASINHO).
56
bakatela
n., *insignificância; coisa de pouco
valor. - Tudu dia ku n’ lanta, n’ ta
toma un matabitcu bakatela (A.T.) -.
(BAGATELA). N.F. bagatela.
bakia
v.tr., *levar ao pasto ou guardar o
gado; pastar; vigiar. - Iero i Fula, ma
Samba ku ta bakia baka (L.A.) -.
(deriv. VACA). N.F. paroxítona.
bakiadu
part., *apascentado; diz-se de gado
ou de outros animais levados ao
pasto. (deriv. VACA). N.S. V.B.
bakiadur
1.n., *pessoa que cuida do gado;
vaqueiro. - N’ nega ermondadi di
baka ku bakiadur (C.V.) -. (deriv.
VACA). N.M. pl. bakiaduris.
2.n., *nome comum para indicar o
guarda de animais. - e na iandaba
pirdidu suma karnel ku ka ten
bakiadur (N.T.) -. N.S. bakiadur di
kabra; bakiadur di purku.
bakiadur di kabra
n., *pessoa que cuida de cabras.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiadur di purku
n., *pessoa que cuida de porcos.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiamentu
n., *apascentamento; pastoreação.
(deriv. VACA). N.S. V.B.
bakin
con.pl., - Bakin ku staba na sukuru?
(C.V.) -. (QUEM). N.F. vd. kin.
bal
n., - Toma bu bal, bu skirbi oitenta
(N.T.) -. (VALE). N.F. arc., vd. val.
bala
n., *projéctil de arma de fogo. - bu
ba dal bala pa i karga i leba (C.P.) -.
(BALA).
balafon
n., *instrumento musical de teclas
que se toca com duas varinhas;
xilofone. - Aos si bu disan n’ na
sedu bombolon, kora, tagara,
nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
(BALAFÃO). N.F. Mandinga “bála”
que designa este tipo de
instrumento musical.
balai
n., *cesto oval de fibras vegetais
tecidas, de frequente uso
doméstico; cesta sem alça. kadakin lambu so si balai, i ba si
kaminhu (R98) -. (BALAIO). N.F.
paroxítona, balei. N.S. balai di feki.
balai di feki
n., *balaio especial para joeirar o
arroz pilado. - Si balai di feki ka bin
romba (H.M.) -. (deriv. BALAIO).
N.M. lexia complexa.
balandrau
n., *capote largo e comprido; opa.
(BALANDRAU). N.S. V.B.
balansa
1.v., *fazer movimentos oscilatórios.
- Pabia Guine, no balansa kabesa,
purtantu no ka ta osa bardadi (R99)
-. (BALANÇAR).
2.v., *comparar. - Mindjer ki pui na
kasa i ka son ba peza balansa bu
leba (T.T.)-.
balansadu
part., *pesado com balança;
equilibrado. (BALANÇADO). N.S.
V.B.
balanseti
n., *balanço resumido.
(BALANCETE). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. balansu.
balansu 1
1.n., *operação comercial para
conhecer os lucros e as perdas de
um negócio. - N’ na fasiu balansu, n’
na tirau di tarbadju (N.T.) -.
(BALANÇO).
2.n., *movimento oscilatório. Kamalion fika kontenti, i da tris
balansu pa dispus ku si pesinhu i
tcudil kaminhu (M.K.) -.
balansu 2
n., *instrumento para determinar o
peso dos corpos. - Kil ku montaba
riba del i ten un balansa na mon
(N.T.) -. (BALANÇA).
57
n., *recipiente, com forma cilíndrica,
que serve para conter e transportar
água. - Logu i toma baldu i dal pa i
iala iagu (N.M.) -. N.F. baldi.
balei
n., - Sai na pilon bu kai na balei
(J.D.) -. (BALAIO). N.F. vd. balai.
baleia
n., *cetáceo. (BALEIA). N.S. V.B.,
n.v. “Balaena mysticetus”.
balentasku
n., *atrevimento; insolência; vigor. - I
disafia ku tudu si balentasku ku
mpusturasku (R98) -. (deriv.
VALENTIA). N.S. sin. balentia.
balentia
n., - i mostradu balentia di povu di
no tera kontra manobras di
kolonialista (R98) -. (VALENTIA).
N.F. paroxítona, vd. balentasku.
balenton
n., *corajoso. - Pubis di kil tcon bin
pul nomi di Rei setadu balenton
(F.M.) -. (VALENTÃO).
baleta
n., *diminutivo de vala; pequeno
fosso aos lados das estradas para
escoamento das águas. - i kai
dentru ki baleta i sukundi djanan pa
ka e odjal (N.M.) -. (VALETA).
bali
1.v.tr., *ajudar. - Gosi, o nha dinheru
o nha binhu o bu bida, djubi na es
tris kusa li, kal ku na baliu (A.P.) (deriv. VALER). N.S. bali pena.
2.v.intr., *prestar; ser útil; ter um
determinado preço. - e ta djubi kilis
ku bali pa e kume, e ta bin purpara e
kume (N.M.) - No sibi kuma
kasamenti forsadu tambi i ka bali
(R95) -. (VALER).
bali pena
coloc., *diz-se de coisa interessante;
merecer o esforço ou a
preocupação. - Kil mininu bali pena,
i bali pena, mininu ronka kurpu, n’
gosta (J.A.) -. (VALER A PENA).
balia 1
v.tr., *separar a farinha grossa da
fina; tirar a sujidade do arroz limpo;
Balanta
1.n., *um dos povos mais
numerosos da Guiné-Bissau,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Bak da subfamília OesteAtlântica. - Ali i ka ten Pepel nin
Balanta, nin patron nin tarbadjadur
(Igr.I.) -. (BALANTA). N.S. Kunanti
ou Mansonka é um grupo de
Balantas com empréstimos da
língua mandinga; sigridu di
Balanta.
2.n., Balanta di Nhakra, *grupo
étnico que reside sobretudo no
Sector de Nhacra: muitos deles têm
emigrado para o Sul, especialmente
na região de Catió. (BALANTAS DE
NHACRA).
N.S. sin. Balanta di Fora
(BALANTAS DE FORA) é um
subgrupo dos Balantas de Nhacra.
3.n., Balanta Brabu, *grupo étnico
que reside sobretudo nos Sectores
de Mansoa e de Safim.
(BALANTAS BRAVOS). N.S. sin.
Balanta kuntoi (BALANTAS
CONTOI).
4.n., Balanta Naga, *grupo étnico
que reside sobretudo no Sector de
Bula e de Bissorã. (BALANTAS
NAGA).
5.n., Balanta Mane, *grupo étnico
que reside sobretudo no Sector de
Bissorã e no território norte da
cidade de Farim. - Balanta Mane
kuma pa ka konta Mandinga kuma
binhu sabi (L.A.) -. (BALANTA
MANÉ).
balburdia
n., *desordem. (BALBÚRDIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
baldi
n., - un nkargadu ku na toma konta
di baldi ku korda (Igr.I.) -. (BALDE).
N.F. vd. baldu.
baldia
v., *passar líquidos de um recipiente
para outro; transvasar. (BALDEAR).
N.F. paroxítona. N.S. V.B.
baldu
58
joeirar. - n’ ma ta balia diritu ku balai
(J.S.) -. (BALEAR). N.F.
proparoxítona.
balia 2
v.intr., *oscilar. - N’ odjau sintadu na
reia bu na balia ku bentu (J.D.) -.
(BAILAR). N.F. paroxítona.
balidu
part., *que tem valor; favorito. Mparia di madris balidus (R.N.) -.
(VALIDO). N.F. paroxítona. N.S.
balidu é hiperónimo de VALIDO e
de VÁLIDO, que significa legítimo
ou são; ant. kabalidu.
balius
adj., *válido. (VALIOSO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
baliza
n., (BALIZA). N.F. vd. boliza. N.S.
V.B.
balkon
n., *mesa comprida de loja, de café
ou de restaurante. - bibida ki ta
tomadu riba di balkon di taberna
(P.dosS.) -. (BALCÃO).
baloba
1.n., *lugar sagrado das etnias que
praticam o culto da Religião
tradicional africana: é uma cabana
bem construída, habitualmente com
uma única sala, que abriga os
símbolos religiosos da aldeia ou da
família. - Na baloba, mindjeris ta
sinta na un ladu di baloba, omis ta
sinta na utru ladu (N.M.) -.
(BALOBA).
2.n., *altar familiar; local onde
pairam as almas de antepassados.
baloberu
n., *sacerdote ou sacerdotisa
responsáveis pelo culto religioso na
baloba da aldeia. - I tambe, no ta
ntindi kuma tribunal, la ke mindjoris
baloberus sta nel pa ba laba kabesa
di kilis ke susu (R99) -.
(BALOBEIRO).
balon
n., *aeróstato; invólucro com líquido
especial que se eleva no ar.
(BALÃO). N.S. V.B.
balosa
v., *mover-se em balanço; balançar;
balouçar; sacudir. (BALOIÇAR).
N.S. V.B.
balosadu
part., *sacudido. (BALOIÇADO).
baloti
n., *fardo de algodão ou de tecidos.
- i tis dus baloti o tris baloti des
legos (IN96) -. (BALOTE).
baluma
v., *ter o corpo inchado pelo álcool. Bu baluma -. N.S. V.A.
balumadu
adj., *diz-se de alguém inchado pelo
álcool; balofo. N.S. V.M.
balur
1.n., *mérito; coragem. - da tudu
pekadur balur ki tene (R95) - n’ ten
balur na nha korson, n’ ten korajen
na nha distinu (J.D.) -. (VALOR).
N.F. valur. N.M. pl. baluris.
2.n., *preço. - kusas ku sta na balur
di sesenta milions di franku CFA
(R98) -.
3.n., *importância. - Kal ki balur ki lei
ten pa bo? (L.S.) -.
baluris
n.pl., - no ta bai tras di utru baluris ki
na bin pirdintinu ku el? (L.S.) -.
(VALORES). N.F. vd. balur.
Bambara
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bambarã,
pertencente ao grupo linguístico
Mande Tan ou do Norte, da
subfamília Mande. (BAMBARÃ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
bambaran
1.n., *peça de pano, normalmente
de forma rectangular e com quatro
tirinhas, utilizado pela mãe ou outra
pessoa para trazer a criancinha às
costas. - Nha Maria kusi bambaran,
ma i ka tene fidju (L.A.) -. N.F.
Mandinga “bampuran”, que significa
esse tipo de pano. N.S. nos tempos
antigos o bambaran era um
atrelado feito em couro ou em
madeira.
59
2.n., *geração; criação. - Paransa
Deus, bo bin riba suma ke e leba
bos, pa ka bambaran di bo mame
kapli bos (A.S.) -.
bambatulo
1.n., *manteiga vegetal produzida
com os frutos da planta chamada
“karité” em Senegal. N.S. V.B., n.v.
da planta: “Butyrrospermum parkii”.
2.n., *banha produzida com a
gordura da serpente boa ou irã
cego.
bamborda
*grande boca de fogo ou morteiro.
(BOMBARDA).
bambordu
n., *ao lado direito do barco.
(BOMBORDO). N.F. bumbordu.
N.S. V.B.
bambu 1
1.v.tr., *trazer a criancinha às
costas. - Di noti otca djintis na
kumeba, katcuru bambu lubu i mitil
na metadi di djintis (L.S.) -. N.F.
Mandinga “bambu” ou “bampu”, que
significa carregar às costas.
2.v.intr., bambu na, *ser carregado
às costas de alguém; pendurar-se;
encostar-se a alguém para se
alcançar algo. - kin ku bambu na
kosta di lifanti i ka ta rosa urbadju
(L.A.) -.
bambu 2
n., *planta tropical, da família das
gramináceas, proveniente da Índia e
Oceânia; o caule dessas plantas. Lebri toma kana di bambu, i bai
(L.S.) -. (BAMBU). N.F. oxítona.
bambudu
part., *trazido às costas. - Otca
mininu tciga bambudu, si pape ta
kumpra bambaran i ta buska tambe
un galinha di ronia par el (F.M.) -.
bambudur
n., *a pessoa que traz a criancinha
às costas. - N’ na ferferi bambudur,
ami remendadur (F.S.) -.
bana
v.tr., *agitar o ar com um abano;
sacudir. - n’ bana fugu nha udju
fuma (C.S.) -. (ABANAR). N.S.
bana-fugu; bana-moska.
banadera
n., *instrumento para agitar o ar e
procurar frescura; leque. (deriv.
ABANAR). N.S. V.M.
bana-fugu
n., *instrumento ou abano que serve
para movimentar o ar. - son ka bu
diskuda ku djunta lenha, son ka bu
diskisi ku bana fugu (C.S.) -. (deriv.
ABANAR O FOGO). N.M. lexia
composta.
bana-moska
n., *instrumento ou abano, às vezes
substituído pela cauda de um
animal, que serve para afastar as
moscas. (deriv. ABANAR AS
MOSCAS). N.M. lexia composta.
banana
n., *fruto da bananeira, da família
das Musáceas. - Santcu, si bu misti
panhal, i ka pistola ku bu ta mostral;
banana ku ta mostral (L.A.) -.
(BANANA). N.S. n.v. “Musa
paradisiaca”; banana anon; banana
masan; banana pon; banana
prata; banana uru; katcu di
banana.
banana-santcu
n., *planta medicinal; o fruto,
semelhante a uma pequena
banana, é comestível. (deriv.
BANANA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. “Uvaria chamae”.
bananal
n., *plantação de bananeiras.
(BANANAL). N.S. V.B.
banda 1
n., *lado; margem do rio. - fitca
frontera di lesti ku tudu kuartel pa
tudu banda (C.P.) - No mbarka na
kanua di Sam, no na rema pa utru
banda (I.eI.) -. (BANDA).
banda 2
n., *peça estreita e longitudinal de
tecido; faixa de pano tecida em tear;
pano. - N’ tenba un banda, n’
distindil na lala: n’ bin kema kil lala,
banda ka kema: kaminhu (Co.D.B.) -
60
E teneba un banda ke ta pistaba
n’utru: si un delis na sai un kau, i ta
leba (L.S.) -. (BANDA).
banda 3
n., *grupo de pessoas; grupo
musical. (BANDA). N.S. V.B., sin.
grupu.
banda di
loc. adv., *locução adverbial de
tempo que significa
[aproximadamente]; à volta de;
cerca de; perto de. - nteru na fasidu
banda di tris ora di tardi (R95) -.
(deriv. BANDA).
Bande
n., *bairro da cidade de Bissau. - e
tadja pa limpa fera di Bande (R97) -.
(BANDIM). N.F. Bandin.
bandeja
n., *travessa; grande prato.
(BANDEJA). N.F. neol. N.S. V.A.
bandera 1
n., *peça de pano, de uma ou várias
cores, símbolo da nação ou de um
grupo; estandarte. - No isa no
bandera, bandera di povu (C.S.) -.
(BANDEIRA). N.S. bindi bandera;
korda di bandera.
bandera 2
n., *parte de porta ou de janela,
quando é composta de duas partes.
(deriv. BANDEIRA). N.S. V.B.;
diferentemente da língua guineense
BANDEIRA designa o caixilho
envidraçado que se coloca na parte
superior das portas ou janelas.
bandida
n.f., *pessoa de sexo feminino que
comete crimes ou actos
condenáveis; criminosa; mulher de
rua; prostituta. - Bu ka pudi kontrola
kil seis badjuda tudu, logu bu obriga
utrus sedu bandida (IN96) -.
(BANDIDA). N.F. bandidu.
bandidasku
n., *actividade condenável ou
criminosa; bandidismo; banditismo. falta di impregu ta omenta
bandidasku, furtus ku asaltus
(P.dosS.) -. (deriv. BANDIDO).
bandidu
n., *pessoa que comete crimes ou
actos condenáveis; criminoso;
malfeitor. - E krusifika tambi dus
bandidus djuntu ku el (N.T.) -.
(BANDIDO).
Bandin
n., - na fera di Bandin (R98) -.
(BANDIM). N.F. neol., vd. Bande.
banditismu
n., *actividade condenável ou
criminosa. - el ku manda banditismu
tciu gosi na prasa (N.M.) -.
(BANDIDISMO; BANDITISMO). N.F.
neol. N.S. sin. bandidasku.
bandju
n., *instrumento musical. (BANJO).
N.S. V.B.
bandolin
n., *instrumento musical; espécie de
viola. (BANDOLIM). N.S. V.B.
bandona
1.v.tr., *largar; desistir; deixar. Djovens gosi ta bandona tabanka e
ta kuri pa prasa (N.M.) -.
(ABANDONAR).
2.v.tr., *repudiar. - Manga di
disipulus bandona Jesus (N.T.) -.
bandonadu
part., *posto de parte;
desamparado. - no ta pirsiguidu, ma
no ka ta fika bandonadu (N.T.) -.
(ABANDONADO).
banha 1
v., *molhar; regar. (BANHAR). N.S.
V.B.
banha 2
n., *gordura animal. (BANHA). N.S.
banha di purku.
banha di purku
n., *gordura; banha. (BANHA DE
PORCO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
banhadu
part., *molhado; regado.
(BANHADO). N.S. V.B.
banhala
n., *pano variegado dos
muçulmanos. N.S. V.B.
banharas
61
n.f.pl., *título de respeito dado a um
grupo de pessoas de sexo feminino.
- Banharas, ali n’ sikidu ku nha
barkafon di noba (MR98) -. (deriv.
SENHORAS). N.F. banhas. N.M.
sing. nhara.
banhas
n.f.pl., *forma de respeito do
pronome pessoal 3ªpl. feminino. Banhas pudi bai tudu (A.C.) -.
(SENHORAS). N.F. oxítona;
banharas. N.M. pl.m. banhus; sing.
nha 2.
banhu
n., *imersão de um corpo num
líquido; acção de lavar-se. - N’ ka
pudi toma banhu, iagu ka ten (C.V.)
-. (BANHO). N.S. fatu di banhu;
kasa di banhu.
Banhun
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Banhum,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamília Oeste-atlântica: eles
residem no norte da Guiné-Bissau.
(BANHUM). N.F. oxítona. N.S. V.B.
banhus
n.m.pl., *forma de respeito do
pronome pessoal 3ªpl. masculino;
patrões; avôs; donos. - ninguin ka
pudi tudjidu karnaval, ku sedu un
festa ku Banhus ku Banhas pudi bai
tudu (A.C.) -. (SENHORES). N.F.
oxítona. N.M. pl.f. banhas; sing.
nhu.
bankada
1.n., *fileira de bancos; conjunto de
lugares ocupados pelos Deputados
de um Partido na Assembleia. - bo
pensa n’ na muri na matu, abos ku
na muri, abos tudu ku sinta na ki
bankada (N.M.) -. (BANCADA).
2.n., *conjunto de indivíduos que se
sentam na mesma fileira de bancos;
Deputados, membros de um
Partido, que ocupam uma parte da
Assembleia. - i ka pudi fika nin ku
bankada di Union pa Mudansa, nin
ku bankada Movimento Bafata
(R95) -.
bankarota
n., *falência comercial. - Aos nde ki
kil Banku sta nel? Si bai pa
bankarota o i sta na si
funsionamentu inda? (IN96) -.
(BANCARROTA). N.F. neol.
banketi
1.n., *refeição com muita gente;
festim. (BANQUETE).
2.n., *Na liturgia cristã diz-se da
comunhão com Deus ou da
comunhão Eucarística. - pa no sedu
dignu di toma parti na bu banketi
(L.Cat.) -. (deriv. BANQUETE
SAGRADO).
banku 1
1.n., *assento estreito e comprido;
cadeira; mocho; escabelo. - Utru
djintis ta sinta, kadakin ku si banku,
pa djubi badju (N.M.) -. (BANCO).
N.S. sin. muchu.
2.n., *carteira; secretária; pranchão
de trabalho de carpinteiro.
3.n., *dependência de um hospital
onde são atendidos os doentes.
banku 2
n., *estabelecimento onde se
efectuam operações várias como as
de crédito, de câmbio, de cobrança.
- Aos n’ tene dinheru na Banku, ami
fidju di Guine pa ba labanta n’ na
ianda tok n’ kansa (R98) -.
(BANCO).
banku 3
1.n., *acumulação de areia no mar o
no rio; baixio. - kil praia bida un
banku na metadi di mar (N.M.) -.
(BANCO).
2.n., *cardume de peixes.
banku di ori
n., *tabuleiro com doze buracos
utilizado para jogar ori. - Na no kau
no ka teneba banku di ori, pa kila no
ta kobaba tcon no ba buska ori na
matu no bin djuga (J.S.) -. (BANCO
DE “ORI”). N.M. lexia complexa.
banoba
n., *notícia. (deriv. NOVA). N.M. ba
é um prefixo, derivado das línguas
62
africanas, que indica plural. N.S.
V.A., sin. noba.
banoberu
1.n., *pessoa que transmite notícias
ou novas. - nes momentu no na
onra es banoberus di seu (L.Cat.) -.
(deriv. NOVA).
2.n., *jornalista.
bantaba
n., *parte da aldeia, geralmente no
centro, onde a população se reúne;
lugar público. - manga di badjuda
sai bari bantaba: e bari tok e kansa,
kau ka limpu; un mindjer garandi sai
son i bari, kau limpu pus: strela ku
lua (Co.D.B.) -. (BANTABÁ). N.F.
oxítona; Mandinga “bántabaa” que
significa praça da aldeia.
banu
n., *anúncio; proclamação. - A!,
ntindin banu bu djudan ntindinti
(J.B.) -. (deriv. BANDO). N.S.
BANDO significa também grupo de
pessoas ou de animais; bota banu.
bapur
n., *navio movido por máquina a
vapor; barco. - Na basamar di Djiba
bapur ka na nkadja (L.A.) -.
(VAPOR). N.F. arc.
bapura
v., *fazer passar do estado líquido
ao estado gasoso; desaparecer;
vaporizar. (EVAPORAR). N.S. V.B.
bapuradu
part., *desaparecido; vaporizado.
(EVAPORADO). N.S. V.B.
bapurason
n., *volatilização de parte de um
líquido pelo processo de
evaporação, isto é, a passagem do
estado líquido ao estado gasoso;
vaporização. (EVAPORAÇÃO). N.S.
V.B.
bar
n., *estabelecimento onde se
vendem bebidas; tasca; taberna. Na bar i ta ten tudu tipus di bibidas
ku pitisku (N.M.) -. (BAR). N.S. bartaberna. n.pl., baris, - Baris di
Bisau tene un bokadu di
karateristikas di merkadus-feras: i
bantaba di noba, i kau tambe di
inkontru (P.dosS.) -. (BARES). N.F.
paroxítona.
bar-taberna
n., - i ten baris ku kara di taberna,
nde ki ta bindidu riba di tudu kana,
serveja ku bafatorius (P.dosS.) -.
(deriv. BAR TAVERNA). N.F. vd.
bar.
bara 1
1.v., *cobrir; untar. - Odja ku n’
sakudi kurpu pabia baguera bara na
mi, padja kapilin i kai (C.V.) -.
(BARRAR).
2.v., *enganar; trapacear; roubar ao
jogo. - Ah! studal diritu, eh! si ka
bara! (T.T.) -.
bara 2
n., *pau comprido; haste; cana.
(VARA). N.F. vara. N.S. V.B.
bara 3
1.n., *peça de metal. (BARRA).
2.n., *sinal gráfico [-]; travessão. Lei numeru seis, bara setenta i seis
(R95) -.
bara di sabon.
Barabas
n., *personagem dos Evangelhos
que foi soltado pelo Governador
romano Póncio Pilato em troca da
condenação de Jesus Cristo. - Na
kil tempu i tenba un prezu kunsidu
ku tcomadu Barabas (N.T.) -.
(BARABÁS). N.F. oxítona.
baradja
v.tr., *mesclar as cartas de jogo.
(BARALHAR). N.S. V.B.
baradjadu
part., *mesclado; confundido.
(BARALHADO). N.S. V.B.
baradjadur
n., *atrapalhador. (BARALHADOR).
N.S. V.B.
baradju
n., *colecção completa de cartas de
jogar; jogo de cartas. - n’ ta falau
kuma i ka so strandjerus, ma
garandi parti di djugu di baradju i
Guinensis (R95) -. (BARALHO).
63
orientalis”.
baratadu
part., *negociado; trocado.
(BARATEADO). N.S. V.B.
barateru
n., *aquele que vende barato.
(BARATEIRO). N.S. V.B.
baratu
adj., *que se vende a preço baixo;
que custa pouco dinheiro. - prudutu
di prumeru nesesidadi ieraba
bastanti baratu (IN96) -. (BARATO).
barba 1
n., *queixo; mento. - Rostu tene
testa, udju, naris, boka, barba,
kechada (N.M.) -. (deriv. BARBA).
barba 2
1.n., *pêlos da parte inferior do rosto
do homem adulto. - Si dus pusua si
barba pega fugu, kadakin ta paga di
sil (L.A.) -. (BARBA). N.S. rapa
barba; sin. kabelu di barba.
2.n., *pêlos que crescem no focinho
ou na cabeça de certos animais;
arestas de algumas plantas, como,
por exemplo, as barbas-de-milho. - I
pega lion na barba, i madjal kabesa
na tcon, i matal djanan ku si mon
(Igr.I.) -.
barbanti
n., *corda muito fina; cordel
alcatroado. (BARBANTE). N.S. V.B.
barbaridadi
n., *crueldade. (BARBARIDADE).
N.S. V.B.
barbaru
n., *selvagem; grosseiro; brutal.
(BÁRBARO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.; na antiga Grécia o termo
BÁRBARO designava os
estrangeiros, isto é, os que não
falavam o idioma grego.
barbatana
n., *órgão de natação dos peixes;
muito procuradas e
comercializadas, são aquelas dos
tubarões. - Kanua di Lebu ta intci pis
fumadu kun ku barbatana di kaudu
(M.M.)-. (BARBATANA). N.F. neol.
N.S. sin. lemi di kaudu.
barajen
n., *barreira erguida para travar o
fluxo das águas ao fim de as
represar; obstrução. - es barajen
pudi kumpudu di pedras garandi ku
simentu (Igr.I.) -. (BARRAGEM).
N.F. paroxítona, neol. N.S. sin.
oriki.
baraka
1.n., *casa provisória; cabana. - tris
limaria na kumpu un baraka son
(L.S.) - Na tabanka Kamabi e ta
kumpu un baraka garandi: la ke ta
sinta e na durmi (F.M.) -.
(BARRACA).
2.n., *cabana construída no território
sagrado da floresta, destinada a
albergar os circuncisos. - nha
lambes bin e na kanta, n’ tira un litru
di binhu tintu n’ da elis n’ sai ku nha
kolegas n’ bai pa baraka (N.M.) -.
3.n., *loja nas feiras. - i komun odja
mininus ku si latasinhus na pidi
simola di baraka pa baraka, e ta fasi
si sirvis di parmanha ora ki mesas o
barakas na montadu (P.dosS.) -.
barakuda
n., *qualidade de peixe. (BICUDA).
N.F. vd. bekuda. N.S. V.B.
baranda
n., *plataforma saliente ao redor de
um edifício; balcão; terraço. montiadur sintaba na baranda i na
obi tudu kil ke na papiaba (L.S.) -.
(VARANDA).
barankia
v., *sacudir com violência como
efeito de um embate. - Onsa kunsa
djanan ku barankia kusas di Furadur
(A.P.) -. (deriv. BARRANCO). N.F.
proparoxítona.
barata 1
v., *negociar; baixar os preços.
(BARATEAR). N.S. V.B.
barata 2
n., *insecto ortóptero da família dos
Blatídeos, muito voraz e de
costumes nocturnos. - Kaza bedju
ka ta falta barata (L.A.) -.
(BARATA). N.S. n.v. “Barata
64
barberu
n., *aquele que corta a barba e os
cabelos; cabeleireiro. - E virus di
Sida i ta transmitidu tambe ku
laminas ke barberus ta utilizal ora ki
sta infetadu (R95) -. (BARBEIRO).
barbia
v.tr., *cortar a barba própria ou de
outro. (BARBEAR). N.S. V.B.
barbiadu
part., *alguém que cortou a barba.
(BARBEADO). N.S. V.B.
barbu
n., *espécie de peixe, com
barbilhões, muito frequente
sobretudo nos rios da Guiné. - i miti
ku burta di barbu, i sinta riba del i
finka unha tudu pa i alsal (T.M.) -.
(BARBO). N.S. n.v. “Barbus
barbus”.
barbudu
adj., *homem com muita barba.
(BARBUDO). N.S. V.B.
bardaderu
adj., *sincero; autêntico; leal. - es i
bardaderu, falsidadi ka sta nel (N.T.)
-. (VERDADEIRO). N.F. berdaderu;
verdaderu. N.S. ant. iaradu.
bardadi
1.n., *conformidade de alguma coisa
com a realidade; certeza. - No pubis
sibi dja kuma ora di bardadi tciga
dja, di liberdadi ku djustisa (R98) Pilatus puntal: ke ki bardadi? (N.T.) . (VERDADE). N.S. ant. mintida.
2.adv., na bardadi, *locução
adverbial que significa [realmente];
verdadeiramente; efectivamente;
francamente. - na bardadi bar i kuas
pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (NA
VERDADE).
bardamerda
n., *diz-se de uma pessoa sem
carácter. (BARDAMERDA). N.S.
V.A.; BARDAMERDA é falar calão;
pis a bardamerda;
barera
n., *estacada; obstáculo;
dificuldade. - I sibi tambe dritu di
kuma anos i kapas di padjiga tudu
se bareras ke e tadjanuba djuntu ku
ki mersenarius (R98) -.
(BARREIRA).
bareti
n., *cobertura pela cabeça; espécie
de boné sem pala. (BARRETE).
N.F. neol., vd. bariti. N.S. V.A.
barfata
1.v., *disputar; lutar. - Silo ku
Dembo barfata n’utru: kitir-katar kudi
(Dea) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
proparoxítona.
2.v., *roubar com violência; tirar a
comida do prato de alguém. - i torna
rabida i ba barfata mas ku djintis di
Mavegru (R98) -.
bari
1.v.tr., *limpar com a vassoura;
limpar. - N’ tene pilon pikininu: i na
pila, basora na bari: boka ku lingua
(Co.D.B.) -. (VARRER). N.S. bari
padja.
2.v.tr., *roubar; tirar todas as
propriedades de uma casa; comer
completamente, deixando o prato
limpo.
bari padja
coloc., *adular. - Ami n’ nansi na un
tera nde ku bari padja ka ten (J.D.) . (deriv. VARRER A PALHA). N.S.
Origem da expressão: antes de
pedir um favor a alguém, era
costume varrer o sítio onde a
pessoa estava sentada para lhe ser
agradável (P.Bull).
baridu
part., *limpado com a vassoura;
limpo. - Kasa ka ta baridu di noti
(P.B.) -. (VARRIDO).
baridur
n., *limpador com vassoura.
(VARREDOR). N.S. V.B.
baridur di padja
n., *adulador; lisonjeador. (deriv.
VARREDOR DE PALHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
baridura
n., *lixo; monturo. (VARREDURA).
N.S. V.B., sin. lichu; muntudu.
65
bariga
1.n., *parte inferior do corpo que
contém o estômago e os intestinos;
abdómen; ventre; pança. - Si bu na
bulidu kosta, bu ta buli bariga (L.A.)
-. (BARRIGA). N.S. bariga-gros;
bariga di pe; biku di bariga;
dismantca bariga; kortamenti di
bariga; panga-bariga; panha
bariga; sta ku bariga; tene bariga;
tira bariga.
2.n., *estômago. - Ami n’ ta intci
bariga tudu ora ku arus (Ceef) -.
3.n., *gravidez. - Ka bu fiansa son
kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka
pudi panha bariga (R96) -.
bariga di pe
n., *parte muscular do lado posterior
da perna; sura. (BARRIGA DA
PERNA). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. butcu di
pe.
bariga-gros
n., *barrigudo; barriga grande;
parturiente. (deriv. BARRIGA
GROSSA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. barigona.
bariga korta
coloc., *sentir cólicas; ter diarreia.
(deriv. A BARRIGA CORTOU). N.S.
V.M.
barigasinhu
n.dim., *diminutivo que significa
abdómen ou estômago pequeno. nha djintis kontenti ku mi, e mata pa
mi un karneru; kuma gora pa n’
kumel fep, ami son ku e nha
barigasinhu sin (P.B.) -.
(BARRIGASINHO).
barigona
1.n., *barriga grande. - Bariga pega
kirsi i bin fika barigona (F.M.) -.
(BARRIGUDO). N.S. sin. barigagros.
2.n., *parturiente.
baril
n., *pequena pipa para líquidos;
unidade de medida do petróleo.
(BARRIL). N.S. V.B.; baril tem a
capacidade de 200 litros.
bariti
n., *cobertura para a cabeça; boné.
- Didime e nha fiansa, nha fiansa
fian bariti (N.V.) -. (BARRETE). N.F.
bareti. N.S. sin. boina.
barka
n., *embarcação pequena, com
fundo plano. (BARCA). N.S. V.B.,
sin. boti.
barkafon
n., *espécie de mala de mão ou
cesto, com tiracolo e normalmente
com tampa, para transportar os
artigos de uso pessoal e os seus
mantimentos; algibeira. - Mininus
teneba na si barkafon: fiu di padja,
padas di karbon ku kukunete (L.S.) .
barkasa
n., *tipo particular de transporte
marítimo de carga, com fundo
plano. (BARCAÇA). N.S. V.B.
barku
n., *embarcação geralmente grande
que anda sobre a água; qualquer
embarcação. - Na kil kau, un barku
di guera i fundiaba fora nde ki
mandinherus odja kil sena e manda
un boti i bai sibi i ke (F.M.) -.
(BARCO). N.S. barku sinta;
mbarka na barku; ria di barku.
barku sinta
coloc., *diz-se do barco que
encalhou ou que não está a flutuar.
(deriv. O BARCO SENTOU-SE).
N.S. V.M.
barkusinhu
n.dim., *diminutivo de barco;
pequena embarcação; bote. - Djinti
ku staba na utru banda di mar e sibi
kuma son un barkusinhu ku staba la
(N.T.) -. (BARCOSINHO).
barlabentu
adj., *apanhavento; a parte para
onde o vento sopra com mais força.
(BARLAVENTO). N.S. V.B.; ant.
sotabentu; ilha di barlabentu são
as ilhas do lado nordoeste de CaboVerde.
baroti
66
n., *viga pequena com os lados de
grossura iguais. (BARROTE). N.S.
V.B.
barsa
1.v., *apertar com os braços; cingir
com os braços. - Kila lanta kinti-kinti
i barsa Djon ku un abrasu di amor,
sin rapara kuma i si ermon garandi
(F.M.) -. (ABRAÇAR).
2.v.pron.rec., *cingir-se com os
braços, como sinal de amizade ou
de amor. - no dibi barsa n’utru pa no
luta pa tisi indipendensia pa e tcon
ki di diretu (R98) -. (ABRAÇAR-SE).
N.S. sin. ngoti.
barsadu
part., *apertado entre os braços. na kurba, na skina, barsadu n’ odjau
ku sorizu na roda, na kaida di sol
(N.Tu.) -. (ABRAÇADO). N.S. sin.
ngotidu.
barsina 1
v., *inocular no organismo uma
substância que provoca imunidade
contra certas doenças. - I ka pirsis
bu sibi ke ki na varsina, bu na sibi
so kuma, ora ki ba barsina, i tene
tadjadera dentru di si kurpu (R95) -.
(VACINAR). N.F. varsina.
barsina 2
1.n., *espécie de vírus que,
introduzido no organismo, imuniza
contra aquele germe. - Mame
prenhada dibi di ba barsina; ora ki
padi si fidju, si fidju dibi di ba toma
barsina (R95) -. (VACINA). N.F.
varsina.
2.n., *acção de vacinar. - Padidas,
barsina ka para (M.J.) -. (deriv.
VACINAÇÃO).
barsinadu
part., *diz-se do indivíduo que foi
imunizado contra certas doenças. si kontra i barsinadu, i pudi panha
duensa, ma ki duensa ka na fasil
nada: i pudi panha duensas lebi sin,
ma ki duensa ka na pudi matal
(R95) -. (VACINADO).
barsinason
n., *acto de inocular uma substância
no organismo para imunizá-lo.
(VACINAÇÃO). N.F. varsinason.
N.S. V.B.
baru
n., *argila. (BARRO). N.S. V.B; sin.
lama.
barudjentu
adj., *turbulento; ruidoso.
(BARULHENTO). N.S. V.B.
barudju
1.n., *grande ruído. - Na tera,
nasons na fika forontadu; e ka na
sibi ke ke na fasi pabia di barudju di
maron di mar (N.T.) -. (BARULHO).
2.n., *desordem; confusão. - No ka
pudi bai la djuntu, pabia abo bu ta
fasi barudju dimas (Ch.Mb.) -.
bas 1
1.adj., *que se ouve com
dificuldade. - i raza ku fala bas
(L.Cat.) -. (BAIXO). N.F. neol.
2.adj., *que tem pouca altura ou
tamanho; pouco profundo; inferior. bu ten ku toma lugar mas bas (N.T.)
-.
bas 2
1.adv., *advérbio de lugar que indica
posição inferior; abaixo; debaixo. - si
dona femia fusi pa andar di bas
(R95) - e misti pa raparti iagu di bas
ku iagu di riba (L.S.) -. (BAIXO).
N.S. ant. riba; pa bas; suku di bas.
2.adv., *com pouca sonoridade. Sapu ta fala bas (T.M.) -.
bas di
1.con., *locução prepositiva que
significa [em posição inferior]. Renda di kada abitanti na un anu i di
223 USD, bas di media di SEDEAO,
Komunidadi Ikonomika di Stadus di
Afrika Osidental, ki sedu di 319 USD
(P.dosS.) -. (ABAIXO DE). N.S. ant.
riba di.
2.con., *locução prepositiva que
significa [sob]; [debaixo de]. - ali bu
sugundi bas di padja (L.A.M.) Galinha ta guarda si frangas bas di
si aza; ma kil ku sta fora di si aza,
manhoti ta rabatal (L.A.) -.
bas-sinadu
67
adj., *assinante. (ABAIXO
ASSINADO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
basa 1
1.v.tr., *humilhar; fazer descer. - Kil
ku basa si kabesa i na ialsadu (N.T.)
-. (BAIXAR; ABAIXAR). N.F. bacha.
N.S. basa ospital.
2.v.intr., *diminuir; vazar. - i suta
mons na kara kalur na basa, si
kurpu na badja (L.S.) -.
basa 2
n., *doença do baço. - Mininu tene
basa -. (deriv. BAÇO). N.F. basu.
N.S. V.A.
basa-bandera
n., *acto de amainar ou de fazer
descer a bandeira. (deriv. BAIXAR A
BANDEIRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., ant. ialsa-bandera.
basa ospital
coloc., *ir para o hospital para
receber tratamento. (BAIXAR AO
HOSPITAL). N.S. V.A.
basadu
adj., *humilhado; posto em baixo;
diminuído. - tudu kil ku ialsa si
kabesa i ta basadu (N.T.) -.
(BAIXADO; ABAIXADO). N.F.
bachadu.
basamar
n., *nível mais baixo atingido pelas
águas dos mares durante a maré;
vazante; maré baixa. - bo disa tarafi
djurdjuridu ragasan na kambansa di
basamar (O.S.) -. (BAIXA-MAR).
N.F. neol. N.S. sin. basanti.
basan
n., *tipo de pano, de fazenda mais
grossa do que o pano legós. N.S.
V.A.
basanti
n., *nível mais baixo atingido pelas
águas dos mares durante a maré;
baixa-mar; maré baixa. - mare na
fika na basanti (R.N.) -. (VAZANTE).
N.S. sin. basamar; ant. intcente.
basesa
n., *inferioridade; vileza; mesquinez.
(BAIXEZA). N.S. V.B.
basia
n., *vasilha geralmente redonda e
larga. - na kasa, basia ku ta pudu
iagu di bibi ku el dibi di labadu
limpu, tambi i dibi di kubridu (Igr.I.) -.
(BACIA). N.S. basia di laba rostu;
basia di kama.
basia di kama
n., *vaso de noite; bacio; urinol;
bispote; senhor Doutor; penico.
(BACIA DE CAMA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. orinol.
basia di laba rostu
n., *lavatório. - Ana bin laba rostu na
basia li! (L.S.) -. (deriv. BACIA DE
LAVAR ROSTO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
basket
n., *jogo de cinco elementos que
tentam pôr a bola num cesto fixo. n’ tene bola di basket (IN96) -.
(BASQUETEBOL). N.F. paroxítona.
basora
n., *objecto que serve para varrer;
utensílio de limpeza. - Bu pega na
basora pa bu limpa paredi tira ki
aranha tudu (IN96) -. (VASSOURA).
N.F. vasora.
basta 1
v.intr., *ser tanto quanto é
necessário; chegar. - Basta bu fala:
sin, ora ki sedu sin; nau, ora ki sedu
nau. (N.T) -. (BASTAR). N.F. neol.
N.S. sin. djusta.
basta! 2
interj., *interjeição que exprime
[suspensão]; chega!; não mais!. - Eh
basta, kadjigui basta! (J.D.) -.
(BASTA!). N.F. neol. N.S. sin.
djusta!.
bastanda
v.caus., *fazer bastar; fazer chegar.
(deriv. BASTAR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. djustanda.
bastanti
adv., *advérbio de quantidade que
indica que uma coisa é suficiente;
assaz. - Kila ta djudaba floresta
bastanti (IN96) -. (BASTANTE).
bastasimentu
68
n., (ABASTECIMENTO). N.F. vd.
abastasimentu. N.S. V.B.
bastisi
v.tr., *fornecer. (ABASTECER). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
basu
1.n., *órgão glandular com funções
ligadas à regeneração e depuração
do sangue. (BAÇO). N.S. V.A.
2.n., *doença do baço. (deriv.
BAÇO). N.F. vd. basa 2.
bata
n., *vestido abotoado de alto a
baixo; roupão. (BATA). N.F. neol.
N.S. V.B.
bata-branku
1.n., * roupão dos enfermeiros e dos
estudantes. (BATA BRANCA). N.F.
lexia composta. N.S. V.B.
2.n., *veste branca utilizada pelos
sacerdotes durante as cerimónias
cultuais. N.S. sin. batina.
batalia 1
v., *combater; lutar; brigar. - kin ke
na bin kontinua batalia sin pa nada?
(IN96) -. (BATALHAR). N.F. neol.
batalia 2
n., *combate; luta; guerra; briga. ala ki no tcomal traidur, indimigu
diskunhisidu na tempu di batalia
(R98) -. (BATALHA). N.F. neol.,
batadja.
batalion
n., *termo militar que designa o
corpo de infantaria, que faz parte de
um regimento ou de uma brigada e
se subdivide em companhias; grupo
de militares. - batalion sobri si
kumandu (R99) -. (BATALHÃO).
batanga
n., *doce de arroz ou de farinha de
milho. N.S. V.B.
bataria
1.n., *conjunto de elementos para
dar electricidade. - Ntori na bua
suma kil ki ligadu ku bataria (M.J.) -.
(BATERIA).
“.n., * conjunto de instrumentos
musicais.
batata
1.n., *termo comum para indicar a
planta e o tubérculo da batateira,
designada também como batata dos
brancos ou batata inglesa para
distinguí-la da batata-doce. - Gos e
ten mania, na roda di strada e na
firbinti batata (R97) -. (BATATA).
N.F. vd. batata-inglis.
2.n., *termo mais comum para
designar a batata-doce, planta muito
cultivada na Guiné-Bissau. - Gos e
ten mania, na roda di strada e na
firbinti batata (R97) -. (deriv.
BATATA). N.F. vd. batata-dos. N.S.
batata é hiperónimo de BATATA e
de BATATA-DOCE; korda di
batata.
batata-dos
n., *planta herbácea da família das
convulváceas, cujos tubérculos
contêm reservas açucaradas. - Ali
alimentu ku ta da forsa pa
tarbadjadur: arus, pon, mandioka,
banana, asukar, midju, batata dos,
tceben (Igr.I.) -. (BATATA-DOCE).
N.F. batata. N.M. lexia composta.
N.S. n.v. “Ipomoea batatas”.
batata-inglis
n., *planta tuberosa da família das
Solanáceas. - E anu, n’ sumia
batata inglis ku fison (J.L.R.) -.
(deriv. BATATA INGLÊS). N.F.
batata. N.S. n. “solanum
tuberosum”.
bati 1
1.v.tr., *dar pancadas. - E bai te, tok
mindjer garandi pertu elis mas e bati
ki fidida la, kau tudu bida fidida
(T.M.) -. (BATER). N.S. bati na
porta.
2.v.tr., *derrotar; vencer. - Es
Guvernu ku bo na odja sin el i
Guvernu di PAIGC, i el Guvernu ku
bati es Partidus na urna (R98) -.
3.v.tr., *mexer.
4.v.intr., *agitar; palpitar. - Nha
korson na bati ku forsa, n’ ka pudi
kala (Igr.I.) -. N.S. bati é hiperónimo
de BATER e de ABATER.
bati 2
69
1.v.tr., *deitar abaixo; arruinar. - Ora
ku tcuba tciga i ta entra tudu ladu, i
pudi bati kasa (R95) -. (ABATER).
2.v.intr., *cair no chão. - Montiadur
fuguial djanan, Lagartisa bati na
tcon (T.M.) -. (ABATER). N.S. bati é
hiperónimo de ABATER e de
BATER.
bati na porta
coloc., *fazer sinal à porta de
alguém para pedir de entrar. - I
karga i leba i ba bati na porta di
Lubu (A.P.) -. (BATER À PORTA).
N.S. sin. konki porta; konki.
batidu 1
1.part., *malhado; dado pancadas. suma feru ku na batidu (N.T.) -.
(BATIDO).
2.part., *derrotado; vencido. - Silo,
lutadur garandi, ku si dala ka kunsi
tcon, i batidu (Dea) -. N.S. batidu é
hiperónimo de BATIDO e de
ABATIDO.
batidu 2
1.part., *deitado abaixo. - Na
bardadi n’ na konta bos kuma pedra
ka na bin fika riba di n’utru ku ka na
batidu (N.T.) -. (ABATIDO).
2.part., *abatido; matado. - el i
djornalista, i batidu ku bala otca i na
entra na si propi kaza (R95) -. N.S.
batidu é hiperónimo de ABATIDO e
de BATIDO.
batidur
n., *pessoa que luta; lutador. Kampu na somna, batidur ka tenba
inda (Dea) -. (BATEDOR).
batik
n., *tecido estampado de maneira
artesanal, obturado com cera. N.S.
V.M.
batimentu
n., *desconto. (ABATIMENTO). N.F.
abatimentu. N.S. V.B.
batina
n., *veste eclesiástica. (BATINA).
N.S. V.B., sin. bata-branku.
batismu
n., *gesto ritual pelo qual se
ingressa numa comunidade cristã. -
Ku batismu di Jesus, batismu pasa
di batismu di konverson pa batismu
di salbason: kin ki ta fia na Jesus i ta
risibi Spiritu Santu (L.S.) -.
(BAPTISMO). N.F. neol. N.S. sin.
laba kabesa.
batiza
v., *administrar o sacramento do
baptismo. - Bu iagu, Sinhor, ke n’
batiza ku el, i bin uaga sementi di
bida na mi (L.Cat.) -. (BAPTIZAR).
N.S. sin. laba kabesa; batiza
boneka.
batiza boneka
coloc., *brincar; arranjar baile.
(deriv. BAPTIZAR A BONECA). N.S.
V.B., sin. batizadu di boneka.
batizadu
1.n., *cerimónia e festa do baptismo;
baptizo. - istadu di Guine-Bisau i
laiku: ninguin ka na bin pui fidju di
Guine un utru rilijion na bazi di
interesi pa pudi otca matrikula na
skolas o batizadu (R96) -.
(BAPTIZADO). N.S. batizadu di
boneka; batizadu di fidju dos.
2.part., *que recebeu o baptismo. Otca ku tudu djinti batizadu, Jesus
batizadu tambi (N.T.) -.
batizadu di boneka
n., *cerimónia e festa relativa ao
baptismo de uma boneca. N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.; antiga tradição
dos jovens guineenses católicos,
que se realizava na casa da mãe da
boneca, em substituição da
verdadeira cerimónia do baptismo,
ausente naquele ano na igreja.
batizadu di fidju dos
n., *cerimónia e festa relativa ao
baptismo do filho de osso. (deriv.
BAPTIZADO DE FILHO DE OSSO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.P.;
fidju dos é a tíbia de um vitelo
fervida e enfeitada com pérolas
multicolores; ao filho de osso era
administrado o baptismo, seguido
de um baile, denominado badju di
fidju dos (P.Bull).
batizandu
70
n., *catecúmeno. (BAPTIZANDO).
N.S. V.B.
batuki
n., *dança africana. - Kamba mar bu
bai, bai bu sukuta bu sangui, na
fala, fundu na garganti, di batuki
(C.S.) -. (BATUQUE).
bau
n., *calça boca de sino. N.F.
paroxítona. N.S. V.M.
bausiti
n., *rocha composta por minerais
aluminosos, utilizada pela
composição do alumínio.
(BAUXITE). N.S. V.B.
bazi
1.n., *parte inferior de um corpo;
alicerce; suporte; fundamento. - dia
ku no toma puder na tera purmeru
politika ku no na fasi i di apoia
kampunes, kila ki bazi fundamental
pa ikonomia di un pais (IN96) -.
(BASE). N.S. sin. fundu 2.
2.n., *centro de abastecimento ou
de operações militares. - N’ bin lebal
Bazi-aeria (R97) -.
bazia
v., *fundamentar; apoiar-se. - I
puntadu ke ki ta bazia nel pa fasi si
kobransa (R95) -. (BASEAR). N.F.
paroxítona.
baziadu
part., *fundamentado; posto. - kuma
ku ta odja es kreditu agrikula ki ta
baziadu son li na Bisau, abo ki di
tabanka, abo propi ki agrikultura?
(IN96) -. (BASEADO).
baziku
adj., *fundamental; essencial. - Gosi
no na ba splika klaru kadaun des
puntus di konsidju baziku (R96) -.
(BÁSICO). N.F. proparoxítona. N.S.
nsinu baziku.
bazofaria
n., *vaidade; altivez. - Rapazis nega
pabi, so bazofaria (N.M.) -. (deriv.
BAZÓFIA).
bazofu
adj., *indivíduo fanfarrão; vaidoso. bazofus nan e na kalantadu dun
bias (L.Cat.) -. (BAZÓFIO;
BAZOFIADOR).
bazuka
1.n., *arma de guerra portátil. - Ami
son ku bazuka ku n’ na ba ta fuguia
elis ku el (M.J.) -. (BAZUCA). N.F.
neol.
2.n., *medida de um copo grande de
cerveja.
bazukada
n., *tiro de bazuca. (deriv.
BAZUCA). N.S. V.B.
beata
n.f., *devota; mulher pia. (BEATA).
N.S. V.B.
beatu
n., *pessoa devota; pessoa
falsamente devota. (BEATO). N.S.
V.B.
bebe
n., *recém nascido; criança de colo;
designação afectuosa dada às
crianças. - Ate novi a des mis bebe
dibi di mamantadu antis di dadu
kualker utru alimentu (R96) -.
(BEBÉ). N.F. oxítona, neol.
bebedu
adj., *alguém que tem o hábito de
beber muitas bebidas alcoólicas;
bêbado. (BÊBEDO). N.F. neol. N.S.
V.A.
bedja
n.f., *mulher de idade avançada. Djisilin ka ta kema ku bedja dus bias
(L.A.) -. (VELHA).
bedjanta
v.caus., *fazer envelhecer; avelhar.
(AVELHENTAR). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
bedjantadu
part.caus., *envelhecido; tornado
velho depressa; avelhado.
(AVELHENTADO).
bedjisa
n., *fase de vida de uma pessoa na
idade avançada. - Un mininu sin
skola pudi riprizenta aos dizimpregu,
amanha un garandi sin manduku di
bedjisa (C.V.) -. (VELHICE).
bedjisi
71
v.caus., *ficar sem valor; tornar-se
idoso. - tudu elis i suma ropa, e na
bedjisi (L.Cat.) - kau limpu pus
kusas na bida oriki, nobu na bedjisi
si kabesa (O.S.) -. (deriv. TORNAR
VELHO). N.F. proparoxítona;
bedjusi.
bedjoti
n., *pessoa anciã; diminutivo de
velho. - I bai pa kil bedjoti, pa bai
toma tabaku (L.S.) -. (VELHOTE).
N.S. sin. bedju.
bedju
1.adj., *coisa com idade; antigo. Sapatu bedju ka ta perta si dunu.
(L.A.) -. (VELHO).
2.n., *pessoa de idade avançada. Si no ientra pa no fala kuma no na
pabi kau, anos bedju son ku bo miti
na kastigu (C.V.) -. (VELHO). N.S.
sin. bedjoti.
bedjusi
v.caus., *fereru bedjusi (A.P) -.
(deriv. TORNAR VELHO). N.F.
proparoxítona, vd. bedjisi.
beja
v., *dar um beijo a; trocar beijos;
oscular. - bu boka ta matan nha fomi
di bejau, bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -.
(BEIJAR). N.S. sin. da beju.
beja-flur
n., *pássaro que se alimenta do
néctar das flores; colibri. (BEIJAFLOR). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. “Cyanomitra verticalis”.
beja-mon
n., *acção de beijar a mão; acção de
prestar obediência. (BEIJA-MÃO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
bejadu
part., *osculado. (BEIJADO).
bejinhu
n., *beijo pequeno e leve. - I na dan
bejinhu sin i na fasi ke, kila i di sil,
ma i ka presta nada (R98) -.
(BEIJINHO).
bejoka 1
v., *beijar sonora e repetidamente.
(BEIJOCAR). N.S. V.B.
bejoka 2
n., *beijo sonoro. (BEIJOCA). N.S.
V.B.
bejokadu
part., *beijado com beijo sonoro.
(BEIJOCADO). N.S. V.B.
beju
n., *toque dos lábios numa pessoa
ou coisa como sinal de afecto ou de
respeito; ósculo. - si parti fraku suti
ka ta kumpul, beju ka ta tcorantal,
abrasu ka ta kaplintil (J.D.) -.
(BEIJO). N.S. da beju.
beku
1.n., *rua apertada. - N’ kontra ku un
mininu n’ na kurva sin na un beku la
(IN96) -. (BECO). N.F. neol.
2.n., *local de venda na rua. - i ten
baris restaurantis ki pudi sedu
bonitus i limpus, suma ki pudi sedu
tambe un baraka na fera o na un
beku di Bisau (P.dosS.) -.
bekuda
n., *peixe marinho, da família dos
esferénidas, de rosto alongado e
muito voraz; barracuda. - nha omi ta
piskan son barbu, bekuda, pis
garandi son ke i ta dan pa kume
(T.M.) -. (BICUDA). N.F. barakuda.
N.S. n.v. “Sphyraena guachancho”.
belemar
n., *litoral; borda do mar; praia. - I ta
tarbadja na purtu di kanua, na
belemar (J.S.) -. (BEIRA-MAR). N.F.
beramar.
Belga
1.adj., *pertencente à Bélgica. - Es
novu izersitu belga i ka na pasa di
kuarenta mil (R95) -. (BELGA).
2.n., *habitante da Bélgica.
(BELGA).
belu
1.adj., *que agrada; que causa uma
emoção estética; bonito; formoso. N’ ta dicha e palabra muitu belu pa
tudu kamarada (IN96) -. (BELO).
N.F. neol.
2.adj., *certo. - Un belu dia, des ora
di noti (R98) -.
bemba
n., *grande vasilha de barro onde se
72
conservam os cereais; pequeno
celeiro onde se conservam cereais
e outras coisas. - Bo djubi pa
korvus: e ka ta sumia e ka ta kebra
e ka ten bemba nin armasen (N.T.) . (BEMBA).
ben
1.n., *o que é honesto; justo;
vantajoso. - i importanti sukuta e
programa ki es radiu tene pa ben di
povu di Guine (R98) -. (BEM).
2.adv., *bastante; muito. - fera
grandi i pikininu na tamanhu, ma i
mas bunitu, ben limpu i organizadu
(P.dosS.) -. (BEM).
3.adj., *conveniente. - i ka na sinti
ben di disa elis sin nin un suguransa
(L.S.) -. n.pl., bens, (BENS). N.F.
neol., vd. bens.
ben-aventuradu
n., *santo; muito feliz. - solenidadi di
ben-aventuradu S. Jose (L.Cat.) -.
(BEM-AVENTURADO). N.F. neol.
ben-idukadu
adj., *cortês. (BEM-EDUCADO).
N.S. V.B.
ben-parsidu
adj., *semelhante. (BEMPARECIDO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
benditu
adj., *feliz; abençoado. - Benditu Rei
di Israel ku bin na nomi di Sinhor
(L.Cat.) -. (BENDITO). N.F. neol.
N.S. sin. bensidu.
benefisia
v., *melhorar; procurar utilidade; tirar
proveito. - I ka pudi ten skola di
kumunidadi nin skola di Ministeriu:
komunidadi ke na benefisia di kil
skola, kila i skola di kumunidadi
(MR98) -. (BENEFICIAR). N.F.
proparoxítona.
benena
v., (ENVENENAR). N.F. vd.
venena.
benenadu
part., - kil mas pikininu ba toma
bianda otca i benenadu (L.S.) -.
(ENVENENADO). N.F. vd.
venenadu.
benenu
n., - Bardadi muru, benenu ka sta na
e kumida (Ceef) -. (VENENO). N.F.
vd. venenu.
benenus
adj., (VENENOSO). N.F. oxítona,
vd. venenus. N.S. V.B.
benfika
n., *fluxo menstrual. - Benfika na
djuga -. (BENFICA). N.F. fig. N.S.;
BENFICA é falar calão.
benha
v., - Bu na benha panu -.
(ABAINHAR). N.F. vd. mbenha.
N.S. V.A.
benhadu
part., *embainhado; posto na
bainha; diz-se de um pano orlado. Panu benhadu -. (ABAINHADO).
N.S. V.A.
benhenhi
v., *fazer caretas. - i benhenhi boka
-. N.S. P.B.
bens
n.pl., *posses; fortuna; riqueza. - na
kazu di divorsiu, kistons di bens
kuma ki ta risolvidu? (R95) -.
(BENS). N.F. neol.
bensi
1.v.tr., *abençoar. - i ta mostranu
Deus ku bensi Noe pa kunsa un
amizadi nobu ku el suma tambe ku
tudu si fidju (L.S.) -. (BENDIZER).
2.v.pron., *fazer o sinal da cruz do
cristão; abencoar-se com o sinal em
forma de cruz. - n’ panta djanan na
sonu n’ korda n’ lanta n’ sinta na
kama, n’ bensi, n’ rasa No Pape, n’
dita mas te parmanha sedu n’ lanta
(N.M.) - I na bensi si kabesa i
kontinua: pa no intcisidu ku tudu
bensons ku grasas di seu (L.Cat.) -.
(BENDIZER-SE).
bensidu
part., *abençoado; louvado. - nomi
bensidu, Mame di Deus, strela di
seu, sol di mandrugada (L.Cat.) -.
(BENDITO).
benson
73
1.n., *acção de abençoar. - Esau,
otca i bin misti risibi benson di
iardansa, i tudjidu el, pabia i ka otca
manera di rabida kil ki fasi (N.T.) -.
(BÊNÇÃO). N.F. abenson.
2.n., *favor especial; graça. - no
djunta li pa pidi benson di Deus riba
del (Igr.I.) -.
3.n., *gesto litúrgico com que a
Igreja invoca o favor divino, fazendo
o sinal da cruz. - Ora ki kantiga kaba
padri ta da prumeru benson: na
nomi di Deus Pape ku Fidju ku
Spiritu Santu (N.M.) -.
bensua
v.tr., *bendizer; glorificar. - Bo
bensua elis; ka bo maldisua elis
(N.T.) -. (ABENÇOAR). N.F.
abensua.
bensuadu
part., *bendito. - tudu pobu ten ku
sedu bensuadu pabia del (N.T.) -.
(ABENÇOADO). N.F. abensuadu.
bentana
n., *espécie de peixe; tilápia; carpa.
- Si bentana falau kuma lagartu fura
udju, fia, pabia elis ku ta kume lama
djuntu (L.A.) -. (BENTANA). N.S.
n.v. “Tilapia senegalensis”.
bentaninha
n.dim., *bentana pequena; espécie
de carpa que vive nas bolanhas ou
lagoas e é utilizada na culinária dos
Balantas. (BENTANINHA). N.S. V.A.
benten
n., *estrado mais ou menos alto que
serve para vigiar os cultivos ou para
secar os produtos. - Arus ta pudu
riba di benten pa kabanta seku
(F.M) - Kal benten ku ta firma sin
firkidja? (N.M.) -. N.F. Mandinga
“benten” que significa lugar de lazer.
bentia
1.v., *arejar; refrescar. - E kontinua
na bentia na ruas di Bisau (R95) -.
(VENTILAR). N.F. paroxítona. N.S.
bentia un lingu.
2.v., *limpar; evaporar. - rapas nobu
mundu kaminhu pa ba bentia sintidu
na tabanka (M.M.) -.
bentia un lingu
coloc., *ter apenas alguns
conhecimentos de uma língua.
(deriv. VENTILAR UMA LÍNGUA).
N.S. V.P.
bentiadu
part., *arejado; evaporado.
(VENTILADO). N.S. V.B.
bentiadur
n., *instrumento para refrescar o
ambiente. (VENTILADOR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. bentuinha.
bentosa
n., *instrumento de forma cônica
que se aplica sobre a pele para
provocar um maior afluxo de
sangue. (VENTOSA). N.S. V.A.
bentu
1.n., *ar em movimento, causado
pela diferença de temperatura em
duas regiões atmosféricas. - Si
bentu na leba lifanti, katcu ke ki na
pera? (L.A.) -. (VENTO). N.F. ventu.
N.S. fila ku bentu.
2.coloc., bentu fresku, *brisa. Bentu fresku na nha kaminhada
(G.F.) -. (VENTO FRESCO). N.S.
durante o dia, a brisa sopra do mar
para a terra, e, durante a noite, da
terra para o mar.
3.coloc., bentu forti, *diz-se do
vento que sopra em rajadas. - bentu
forti bulbuli figuera, si fidjus verdi
konkonhi (N.T.) -. (VENTO FORTE).
bentuinha
n., *instrumento para ventilar o
ambiente. (VENTOINHA). N.S. V.B.,
sin. bentiadur.
bentusinhu
n., *brisa. (VENTOZINHO). N.S.
V.B.
bep
intens., *adjunto de intensidade com
os semas de [rapidez e levar a
efeito]. - Gazela tene si kabritu la, i
tenel manga di tempu i ka konsigui
otca bodi pa sibil bep (T.M.) -.
bera
n., *margem; bordo. - Lebri bai, i ba
randja djidiu ku tambur, i bai toka na
74
bera di riu (T.M.) -. (BEIRA).
beramar
n., (BEIRA-MAR). - Nha kaza sta
pertu di beramar -. N.F. vd.
belemar. N.S. V.A.
berdaderu
adj., - no kunsi berdaderu kaminhu
(L.Cat.) -. (VERDADEIRO). N.F.
neol., vd. bardaderu.
berdi
adj., - lebri kubri ku fodja berdi di
banana (P.B.) -. (VERDE). N.F. vd.
verdi.
bes
adv., - Tempu na pasa, Zito na torna
kada bes mas pior (Cecomes) -.
(VEZ). N.F. arc., vd. bias 2.
bespra
1.n., *a tarde; o dia imediatamente
anterior. - Na bespra di nogosiason
(R98) -.(VÉSPERAS). N.F. vespera.
2.n., *oração da tarde do breviário;
oração vespertina dos monges.
betaraba
n., *planta herbácea, com grande
raiz, da família das
Quenopodiáceas, utilizada para a
fabricação de açúcar.
(BETERRABA). N.S. V.B., n.v. “Beta
vulgaris”.
betcedari
*alfabeto; livro de ensino básico.
(ABECEDÁRIO). N.S. V.B.
beton
n., *aglomerado de pedra, areia e
cimento. - No na iangasa masa, no
na masa beton (J.D.) -. (BETÃO).
betuma
v.tr., *alcatroar; asfaltar.
(ABETUMAR). N.S. V.B., sin.
alkatrua; asfalta.
betumadu
part., *asfaltado; alcatroado.
(ABETUMADO). N.S. V.B., sin.
alkatradu; asfaltadu.
betumi
n., *substância proveniente do
petróleo, utilizada para alcatroar as
ruas ou para tapar pequenos
buracos na madeira. (BETUME).
N.S. V.B., sin. alkatron.
Biafada
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Beafada,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamília Oeste-atlântica.
(BEAFADA). N.S. sin. Bedjola.
bianda
1.n., *prato guineense de arroz com
molho; o arroz cozinhado no geral
como arroz branco; comida. Purmeru dia i di kebra arus di
kusinha bianda pa mata fomi di
tempu di tcuba (F.M.) -. (VIANDA).
N.S. P.arc. “vianda”; bianda forka;
bianda kentadu; bianda tcoka;
mundu di bianda; uaga bianda.
2.n., bianda kuntangu, *arroz com
óleo de palma e sem sal, utilizado
nas cerimónias religiosas dos
Bijagós; arroz sem molho. - Budjugu
ta kusnha kuntangu sin sal e ta pui
siti e leba pa baloba ku galinha
(N.M.) -. N.F. vd. kuntangu.
3.n., bianda sabi, *comida
saborosa; arroz gostoso. - N’ tene
un badjuda brabu ku ta kusnha
bianda sabi: baguera (Co.D.B.) -.
N.F. vd. sabi.
bianda forka
coloc., *diz-se da comida quando
entrar para a traqueia. (A VIANDA
ENFORCOU-SE). N.S. V.A.
bianda kentadu
coloc., *diz-se do arroz aquecido
que foi cozinhado horas antes ou na
véspera. (deriv. VIANDA
AQUENTADA). N.S. V.P.
bianda tcoka
coloc., *diz-se do arroz que ficou a
mais no fogão e queimou um
bocado no fundo da panela. (deriv.
A VIANDA CHOCOU). N.S. V.A.
bias 1
n., *acto de ir de um lugar a outro. - i
sta dimasiadu kansadu dipus di kil
garandi bias, desdi stremu-orienti
(R95) -. (VIAGEM). N.F. oxítona,
bes. N.S. darma bias; bias kudi;
75
qualquer bebida alcoólica ele bebea e quando ficar bêbedo, tira fora da
toca tudo quanto tinha roubado:
beber muito e revelar os próprios
segredos (P.Bull).
bibida
1.n., *qualquer líquido que possa
ser engolido. - bar-taberna ta bindi
bibida i mindjeris di vizinhansa ta
uza kil spasu pa bindi bafatoriu
(P.dosS.) -. (BEBIDA).
2.n., *líquido alcoólico. - bu nobu pa
larga kurpu na bibida (C.V.) -.
bibidera
n., *estado de quem está
embriagado; embriaguez; acção de
beber muitas bebidas alcoólicas. Bo toma sintidu: ka bo diskuda na
ukesa, ku bibidera, ku kudadi di
mundu (N.T.) -. (BEBEDEIRA). N.S.
sin. lapite.
bibidu
part., *engolido. - mesinhu i venenu
si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (BEBIDO).
bibidur
1.n., *diz-se da pessoa que bebe
bebidas alcoólicas com moderação;
pessoa que bebe. - I ka ten kuma es
i bibidur o es i musulmanu (IN96) -.
(deriv. BEBEDOR). N.M. pl.
bibiduris.
2.n., *pessoa que bebe. - Bibidur di
lagua ka ta dibi fabur (Men)-. N.S.
bibidur não tem a conotação
[aquele que bebe líquidos alcoólicos
em excesso] como a palavra
portuguesa bebedor, cujo
equivalente é tcamidur.
bibiduris
n.pl., - Otca ki konkista bibiduris ku
tcamiduris i fala: na nha tabanka
binhu ka na sedu mas mesinhu
(F.M.) -. (deriv. BEBEDORES). N.F.
paroxítona, vd. bibidur.
bibinti
1.v.caus., *dar de beber; abeberar. Si alguin kai ataki, ka bu bibintil
nada tok i disperta diritu (Igr.I.) -.
(deriv. BEBER).
2.v.caus., *fazer beber líquidos
bias sanha.
bias 2
1.adv., *formante do numeral
multiplicativo, acrescentado ao
número cardinal; vez. - Na 1991
divida isternu i seduba di 597
milions di dolar, tris bias mas altu
(P.dosS.) -. (VIAGEM). N.S. bias
(VIAGEM) é um empréstimo por
decalque: nas línguas africanas da
região utiliza-se o equivalente da
palavra [viagem] para significar
também [vez].
2.n., *ocasião; turno; vez. - Mas un
bias i sta ku bos (R95) -. N.S.
manga di bias; utru bias; sin.
turnu.
bias kudi
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente; a viagem atende. (deriv. A
VIAGEM ACUDIU). N.S. V.P., sin.
bias sanha.
bias sanha
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente. - Nha dia tambi pudi bin
tciga, nha bias tambi pudi bin sanha
(H.M.) -. (deriv. A VIAGEM
ASSANHOU). N.S. sin. bias kudi.
biata
n., *ponta de cigarro; bia; prisca. - I
fuma sigaru te na metadi i bota biata
(A.P.) -. (BEATA).
bibi
1.v.tr., *engolir um líquido. - Nunka
no ka dibi di bibi e iagu ku ta fika i
na kuri bas di kasa o puntus ku no
ta odja i ta parsi limpu na no udju
(R95) -. (BEBER). N.S. bibi di
djikindur.
2.v., *engolir líquidos alcoólicos. - e
dan binhu, suma n’ ka ta bibi, n’
tomal n’ dal garandis e bibi (N.M.) -.
bibi di djikindur
n., *embebedar-se à maneira do
rato ladrão ou joaquim-doido. (deriv.
BEBER DE JOAQUIM-DOIDO).
N.M. lexia complexa. N.S. Segundo
a tradição o rato ladrão rouba
objectos que esconde na sua toca.
Se se lhe puser no seu caminho
76
alcoólicos. - Abo i rasa djikindur: ora
ku bu bibintil son, i ta ribanta tudu kil
ki furta (T.M.) -.
bibiron
n., *vidro com chupeta para
amamentação artificial; mamadeira.
- liti ki tene mas di dur oras na
bibiron i ka bali mas pa da mininu, i
ta dana (Igr.I.) -. (deriv. BEBER).
N.F. neol. N.S. sin. mamadera.
biblia
n., *livros sagrados dos Hebreus e
do povo cristão, divididos em Antigo
e Novo Testamento, conforme
foram escritos antes ou depois do
nascimento de Jesus Cristo;
Sagrada Escritura. - Biblia i
importanti dimas pabia i ta djuda
povu vivi konformu vontadi di Deus
(Igr.I.) -. (BÍBLIA). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. Skritura.
bibliku
adj., *referente à Sagrada Escritura;
o que está escrito na Bíblia. - Alvu
de librusinhu i pa da konsidju bibliku
pa krentis di igreja (Igr.I.) -.
(BÍBLICO). N.F. proparoxítona.
biblioteka
n., *edifício onde se guardam e se
consultam livros; colecção de livros.
- I bai si biblioteka nde ki ba pega
disfodja librus i ka odja nin rasposta
(F.M.) -. (BIBLIOTECA). N.F. neol.
bibu
1.adj., *dotado de vida; vivente. - bu
ka pudi fasi nada na nos tementi
ami n’ bibu (T.M.) -. (VIVO). N.F.
vivu.
2.n., *ser vivente. - Bibu kala mortu
na papia: padja modjadu ku padja
seku (Co.D.B.) -.
3.coloc., lanta bibu, *voltar a viver
depois de ter morrido; ressuscitar. Jesus lanta bibu i sta na no metadi
(L.S.) -. (deriv. LEVANTAR-SE
VIVO). N.F. vd. lanta bibu.
bicha
n., *fila ou fileira de pessoas
dispostas lado ao lado ou atrás uma
da outra. - djintis na tormenta so pa
ba bicha (C.V.) -. (BICHA). N.F.
neol. N.S. BICHA significa também
animal de corpo comprido como os
répteis e os vermes; sin. forma.
bichiga 1
n., *órgão que recebe a urina dos
rins. - I fala elis pa e bai pila bichiga
di baka (F.M.) -. (BEXIGA).
bichiga 2
n., *varíola. - n’ ta kura tambe un
duensa ki disaparsi ku nos ma i na
djopoti mas, i ta faladu bichiga ki ta
pega alguin i fura-fural kara, kurpu
sin tudu (IN99) -. (BEXIGAS).
bichiga di purku
n., *triquinose. (deriv. BEXIGA DE
PORCO). N.S. V.M., sin. seren.
bida 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de transformar-se
na acção indicada pelo verbo. - e
dita tok e bida kansa (T.M.) - si iagu
bida sai lentu na boka di tubu, bu
dibi di tira filtru (Igr.I.) -. (VIRAR).
2.v., *transformar-se; tornar-se. - i ta
bida puntu di konsentrason
(P.dosS.) - kil bairus bida un fonti di
duensas (R95) - se korson tudu bida
sukuru (N.T.) -. (VIRAR). N.S. bida
magru; bida muru; bida risu; bida
san; bida segu; bida sukuru.
bida 2
n., *estado de ser vivo; conjunto de
coisas necessárias à subsistência. si bu misti bida, ka bu djingui us di
no garandis (J.S.) -. (VIDA). N.F.
arc., vd. vida. N.S. buska bida; fasi
bida; randja bida.
bida 3
1.n., *réptil; cobra-cuspideira. N.F.
Mandinga “bíidaa” que significa uma
serpente de cor preta e muito
venenosa. N.S. V.A. sin. kuspidera.
bida iagu
coloc., *derreter-se; tornar-se
líquido. (deriv. VIRAR-SE ÁGUA).
N.S. V.M., sin. ribi.
bida kontra
v.prep., *insurgir contra alguém. - e
pui pa e bida kontra krentis (N.T.) -.
77
(VIRAR-SE CONTRA).
bida magru
coloc., *emagrecer. - Uankoki bida
magru suma po di suta baka, pabia i
bin tcora tcoraba son (F.M.) -. (deriv.
VIRAR MAGRO).
bida muru
coloc., *tornar-se muçulmano: parar
de beber bebidas alcoólicas. (deriv.
VIRAR-SE MOURO). N.S. V.B., sin.
tubi.
bida risu
*tornar-se duro; enrijar. - pabia
korson di pobu bida risu, se oredjas
kuas i surdu (N.T.) -. (deriv. VIRARSE RIJO). N.S. VIRAR-SE significa
voltar-se; sin. durisi.
bida san
coloc., *tornar-se são; sarar. (VIRAR
SÃO). N.S. V.B.
bida segu
coloc., ficar cego; cegar. - Pa kilis ku
ta odja bida segu (N.T.) -. (VIRAR
CEGO). N.S. sin. sega.
bida sukuru
coloc., *escurecer; fazer-se escuro.
- nin ku pasaru para bua, nin ku seu
bida sukuru (J.C.) -. (VIRAR-SE
ESCURO). N.S. sin. sukurisi.
bidadu
1.part., *transformado; diz-se de
pessoa que mudou de opinião ou de
direcção. - Kurupsons i intriga ku
grandi ambison di sertus djintis ku
bariga boltia, el ku leba Guine bida
suma siti bidadu (R98) -. (VIRADO).
2.adj., *diz-se de pessoa que se
transformou e tomou a forma de um
animal. - Pis-kabalu bidadu -.
bidadur
1.n., *diz-se de uma pessoa que
muda de opinião conforme o vento
da política. - Djubi! djubi! Ki
bidaduris di mundu (C.V.) -. (deriv.
VIRAR). N.M. pl. bidaduris. N.S.
bidadur di siti.
2.n., *conforme uma certa tradição
guineense, diz-se de pessoa que
tem a capacidade de transformar-se
e tomar a forma de um animal.
bidadur di siti
n., *pessoa que ferve o óleo de
palma a fim de mudar a cor. (deriv.
VIRAR O AZEITE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
bidanta
v.caus., *fazer tornar; transformar. I kondena prasas di Sodoma ku
Gomora pa stragu kompletu, i
bidanta elis sinsa (N.T.) -. (deriv.
VIRAR).
bidanta udju
coloc., *revirar os olhos (deriv.
VIRAR OS OLHOS). N.S. V.M.
bidantadu
part.caus., *transformado. - dal forsa
di bu Spiritu Santu pa i bidantadu
suma prumeru komunidadi di
Jerusalen (L.Cat.) -. (deriv.
VIRADO).
bide
n., *bacia da retrete. (BIDÉ). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
bidera
1.n.f., *pessoa do sexo feminino
cuja actividade é o pequeno
comércio; vendedeira. - na GuineBisau un bidera ta kumpra un kusa
pa un pres i ta misti bindil dobru o
triplu di si kustu normal (IN96) -.
(deriv. VIDEIRO). N.F. bideru.
2.n.f., *pessoa que ganha a sua
subsistência produzindo e vendendo
produtos de primeira necessidade. I ten tan kil bideras di tabanka e ta
bai buska lingron, kombe, ostra pa
bin bindi na prasa (N.M.) -.
bideru
n., *vendedora ambulante de
mercadorias. - Kazu konkretu bideru
ta kumpra pis un kilu na fera, i ta ba
bindil un kilu vinti i sinku kuntu ate
sinkuenta kuntu un kilu, kusa ku
kustal onzi kuntu (IN96) -.
(VIDEIRO).
N.F. vd. bidera.
bidjafera
n., *pessoa que mexe muito,
extrovertido; extravertido. - Bidjafera
na midi fera pa i ba sumia fugon
78
2.v., kume bik, *comer uma coisa
pequena depressa. N.S. V.A.
bika
n., *peixe teleósteo percomorfo da
família dos Esparídeos; luciano-dagoreia. - Ora ku na kusinha, bu na
toma pis, tenha o bika (N.M.) -.
(BICA). N.S. n.v. “Lethainus
atlanticus” ou “Lutjanus goreensis”.
bikini
n., *peça de roupa interior dos
homens. (deriv. BIQUÍNI). N.F.
paroxítona. N.S. V.A.; BIQUÍNI
designa o fato de banho de
senhora, de duas peças; sin. trus.
biku 1
n., *cordão umbilical; cicatriz na
barriga no ponto onde saía o cordão
umbilical; umbigo. - Ali nha biku
nteradu na Bisau (J.D.) -. (deriv.
BICO). N.S. sin. biku di bariga;
pega biku.
biku 2
n., *ponta. (BICO). N.S. biku é
hipónimo de BICO que designa
também a boca das aves; boka é o
bico das aves; biku di bariga; biku
di galinha; biku di kaneta; biku di
mama; biku di pirikitu.
biku di bariga
n., *umbigo. (deriv. BICO DE
BARRIGA). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. biku.
biku di galinha
n., *apêndice, de forma pontiaguda,
que se encontra no intestino das
aves. - e tira tripa pa djubi biku di
galinha: si kontra biku di galinha
branku i ta kontra ronia kuri ben, si
kuri mal si biku ta pretu (N.M.) -.
(deriv. BICO DE GALINHA). N.M.
lexia complexa. N.S. biku é
hipónimo de BICO que designa
também a boca das aves; boka é o
bico das aves.
biku di kaneta
n., *aparo para escrever. (deriv.
BICO DE CANETA). N.M. lexia
complexa.
biku di mama
(F.S.) -.
bidjakesa
n., *velhacada; malícia;
velhacagem. (VELHACARIA). N.S.
V.B.
bidjaku
adj., *astuto. - Mistida ka kura,
pulitika i bidjaku (R.N) .(VELHACO).
Bidjogo
n., - Bulama tcon di Bidjogo (MR98)
-. (BIJAGÓS). N.F. neol., vd.
Bidjugu.
Bidjugu
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bijagó,
pertencente ao grupo linguístico
Bijagó, da subfamília Oesteatlântica. - i ka bai djubi inda na tcon
di Bidjugu de! (R95) -. (BIJAGÓ).
N.F. Bidjogo.
bidon
n., *vasilha de plástico, de média e
grande capacidade. - pa no tene
saudi, no dibi di ba ta firvi iagu ku no
na bibi, no pul na puti o na bidon, no
tapal (R95) -. (BIDÃO).
bidru
n., (VIDRO). N.F. vd. vidru. N.S.
V.B.
bifi
n., *posta de carne. (BIFE). N.S.
V.B.
bigodi 1
n., *barba que cresce no lábio
superior. - Riba di boka di matcu i
sta bigodi ku kabelu di barba (N.M.)
-. (BIGODE).
bigodi 2
n., *rolo que se aplica ao cabelos
para os ondular. (BIGUDI). N.F.
oxítona. N.S. V.A.
bigorna
n., *peça de ferro onde se batem os
metais; incude. (BIGORNA). N.S.
V.B.
bik
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [acção rápida].
79
n., *mamilo; mamila. - i pudi parsi
manga di prublema suma biku di
mama di mame pudi ratca (R96) -.
(BICO DE MAMA). N.M. lexia
complexa.
biku di pirikitu
n., *espécie de anzol. (BICO DE
PERIQUITO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
bilas
n., *berlinde; pequena esfera de
vidro. N.F. paroxítona. N.S. V.B.
bilateral
adj., *diz-se de um objecto com dois
lados; contrato que responsabiliza
as duas partes. - koperason bilateral
(R95) -. (BILATERAL). N.F. neol.
bildjeti
n., (BILHETE). N.F. arc., vd. bilheti.
N.S. V.B.
bilhetaria
n., *local onde se vendem os
bilhetes. - e ta bai kumpra bilheti na
bilhetaria (N.M.) -. (BILHETEIRA).
N.F. paroxítona, neol.
bilheti
n., *pedaço de papel; pequeno
impresso que permite o acesso a
um espectáculo; senha dos
transportes colectivos; cartão de
visita. - e tciga na porta di salon e ta
bai kumpra bilheti e mostra na
porton e entra dentru (N.M.) -.
(BILHETE). N.F. bildjeti. N.S.
bilheti di identidadi.
bilheti di identidadi
n., *documento que permite ao
portador provar quem é. - bilheti di
identidadi ku ta indika elis i di kal
rasa (R95) -. (BILHETE DE
IDENTIDADE). N.F. neol. N.M. lexia
complexa.
bilina
n., *névoa no olho; catarata.
(BELIDA). N.S. V.B., sin. katarata.
bimbin
n., *compartimento de estômago de
animal. - Pis-kabalu tene dis bimbin
(T.M.) -. N.F. oxítona.
bin
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar com
o traço [posterior] que situa a
realização da acção num espaço
perto do locutor. - Gosi i ten bideras
ki ta bai kumpra ortifruti-grandjerus
na Dakar pa bin bindi na Bisau
(P.dosS.) -. (deriv. VIR). N.S. ant.
bai.
2.v.intr., *chegar; voltar; aparecer;
ter origem. - Tudu merkadurias ki ta
bin di fora via-mar e ta tisidu pa
barkus strandjerus (P.dosS.) - Un
son bin di Sul un son bin di Biombo
(R95) -. (derv. VIR). N.F. balanta
“bi”. N.S. bin li.
bin li
coloc., *deslocar-se para o sítio
indicado, perto do locutor. - Nin un
pekadur ka bin li gora (T.M.) -.
(deriv. VIR LÍ).
binagri
n., *líquido azedo. - E modja
spondja na binagri, e maral na un po
kumpridu, e tcigantal na boka di
Jesus (N.T.) -. (VINAGRE). N.F.
vinagri.
bindi 1
1.v.tr., *ceder alguma coisa ou
produto por um certo preço. - N’ ta
bindi boka di baka (R95) -.
(VENDER). N.S. bindi bandera.
2.v.tr., *causar prejuízo ou dano. Anos no ka na bin ba bindi duensa
(R97) -.
3.v.tr., *trair. - diabu puiba dja na
korson di Judas pa i bindi Jesus
(N.T.) -.
4.v.tr., *mostrar bazófia; provocar
para desafio. - Si kontra forsa tambe
ku i na bindi ami n’ na kumpral el
(A.P.) -.
5.coloc., bindi kurpu, *prostituir-se.
- Ai, n’ tene sonu, n’ ka na bai durmi
tementi nha femia ka para bindi
kurpu (N.Tu.) -. (deriv. VENDER O
CORPO).
bindi 2
n., *vaso de barro ou de metal,
furado, utilizado como passador ou
para preparar bolos de arroz
80
farinado,
conhecidos por cuscuz. - bu na
gosta di kuskus te, ma bu ka na tira
bu naris pa bu fasi bindi (C.V.) -.
(BINDI). N.F. Guin.; Balanta “bindi”
que designa esse utensílio de
cozinha.
bindi bandera
coloc., *mudar de nacionalidade.
(deriv. VENDER A BANDEIRA).
N.S. Dizia-se dos Guineenses,
muito antes da independência, que
emigravam para o Senegal e tinham
comportamento diferente dos seus
compatriotas (P.Bull).
bindidu
part., *diz-se de um produto cedido
por um certo preço; traído;
subornado. - tempu di midju sta dja
purki midju na bindidu na fera di
Bandin (R96) -. (VENDIDO).
bindidur
n., *comerciante; vendeiro. Bindidur amigu ora ki ka tene
merkaduria ki fregues misti, i ta
mostral nde ki pudi kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
(VENDEDOR). N.F. neol. N.M. pl.
bindiduris. N.S. sin. komersianti.
bindiduris
n.pl., - Kusa ki bon ba bindiduris i
mau pa kumpraduris ki ka tene
dinheru pa kema suma koperantis
(P.dosS.) -. (VENDEDORES). N.F.
paroxítona, vd. bindidur.
binga
v., (VINGAR). N.F. vd. vinga. N.S.
V.B.
bingadu
part., (VINGADO). N.F. vd.
vingadu. N.S. V.B.
bingala
n., *bastão; bordão. - No bai ianda,
no bai singa ku bingala na mon
(D.N.) -. (BENGALA).
bingansa
n., *represália; reparação. - nosenti
bibu na bingansa na buska sombra
(J.D.) -. (VINGANÇA). N.F.
vingansa. N.S. sin. faka di atorna.
bingativu
adj., *diz-se duma pessoa que faz
represália. (VINGATIVO). N.F. arc.
N.S. V.B.
binhali
n., *substância pegajosa utilizada
pelos garotos para apanhar aves;
visco; visgo. - Si bu kuri di binhali,
kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F.
paroxítona; Pepel (M.deBarros).
N.S. n.v. “Cassia hispidula”.
binhu
n., *bebida alcoólica que resulta da
fermentação do sumo da uva ou da
seiva da palmeira. - Kamabi e na
paga garandesa na mons di
garandi: alguin ta da elis sinku
garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO).
N.F. vinhu. N.S. bafa binhu; binhu
di palmu; binhu tintu; binhu
branku.
binhu branku
n., *bebida alcoólica que se obtém a
partir da fermentação de sumo de
uvas brancas. (VINHO BRANCO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
binhu di palmu
n., *seiva de cor branca que é tirada
dos frutos ou do tronco de algumas
variedades de palmeiras. - n’ na
limpa e padja pabia n’ misti bin subi
pa tira binhu di palmu (C.V.) -.
(VINHO DE PALMA). N.F. binhu
palmu. N.M. lexia complexa.
binhu ntampadu
n., *vinho engarrafado. (deriv.
VINHO TAPADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
binhu palmu
n., - Mesinhu di sarampu: n’ ta kural
ku siti-burmedju ku binhu palmu ku
un po na matu (IN99) -. (VINHO DE
PALMA). N.F. vd. binhu di palmu.
N.M. lexia complexa.
binhu tintu
n., *bebida alcoólica que se obtém a
partir da fermentação de sumo de
uvas pretas. - n’ tira un litru di binhu
tintu n’ da elis (N.M.) -. (VINHO
TINTO). N.M. lexia composta.
81
n., *capital da Guiné-Bissau e sede
da região autónoma de Bissau. - un
dia, ah, no ten ki riba pa Bisau
(A.B.) -. (BISSAU). N.F. paroxítona.
N.S. A cidade de Bissau foi
escolhida como capital da GuinéBissau em 1941.
bisia 1
v., *estar atento; estar de sentinela;
cuidar. - Mininu ta bisia lugar di fijon
pabia di pastru ki ta tira sumunteru
na tcon o ta kebra planta nobu
(F.M.) -. (VIGIAR). N.F. paroxítona.
N.S. bisia katcu.
bisia 2
n., *vigilância. - Nes tempu bisia
tciga, pa tene katcus lundju di arus
te i burmedju (F.M.) -. (VIGIA). N.F.
paroxítona.
bisia katcu
coloc., *proteger os campos de
cultivo contra acção estragadora
dos pássaros ou pardais amarelos. Tudu bisia ku na bisia katcu na
bulanha, i ka tudjil kume di sil (L.A.)
-. (deriv. VIGIAR).
bisiadu
part., *guardado. - Guvernu, ku na
guverna dja nada, i na bisiadu pa
kumandanti di tropas mersenarius ki
bin nvadi no tera (R98) -.
(VIGIADO).
bisiadur
1.n., *pessoa que toma cuidado ou
que está atento; guarda. - Arus ku
ka tene bisiadur na bulanha, katcu
ta kabal (L.A.) -. (VIGIADOR).
2.n., *guarda. - i kumpu kaza altu pa
bisiadur (N.T.) -.
bisikleta
n., *meio de transporte de duas
rodas, accionado pelos pedais.
(BICICLETA). N.F. biskleta. N.S.
V.B.
bisilon
n., *árvore tropical, da família das
Meliáceas, cuja madeira é muito
apreciada na mercenaria; mogno da
Guiné. - Na tempu kolonial n’ odjaba
te djinti ta simiaba pe di bisilon
binti
quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S.
V.B.
biola
n., *instrumento musical de cordas. E na tene tambur, biola ku balafon
(J.L.R.) -. (VIOLA). N.F. vd. viola 2.
Biombo
n., *Região da Guiné-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Biombo, Prábis e
Safim. A capital é Quinhamel. - kazu
konkretu rejon di Biombo, kila
pratikamenti i ka ten dja tronkus
(IN96) -. (BIOMBO).
birdi
adj., *a cor verde. (VERDE.;
verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta
intci, saudi ta ten te na kudadi
(H.M.)-. N.F. vd. verdi.
biridja
n., *região inguinal do corpo, onde a
coxa encontra-se com o abdómen.
(VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B.,
sin. koramentu.
birindjela
n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela.
N.S. V.B.
bis 1
1.n., *os lábios das pessoas e dos
animais. - Udju di lubu na lampra
dja, i na limbi bis (P.B.) -. (BEIÇO).
2.n. bis di riba, *lábio superior.
(deriv. BEIÇO DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
3.n. bis di bas, *lábio inferior.
(deriv. BEIÇO DE BAIXO). N.M.
lexia complexa.
bis 2
adv., * duas vezes; de novo; palavra
posta entre parêntesis para indicar a
repetição da frase. - Eh, eh, eh (bis):
ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -.
(BIS).
bisaka
1.n., *planta medicinal. N.S. V.A.,
n.v. “bridella micrantha”.
2.n., *cortiça da planta utilizada para
calafetar as canoas. N.S. sin. stopa.
Bisau
82
(IN96) -. (BISSILÃO). N.S. n.v.
“Khaya senegalensis”.
bisita
v., (VISITAR). N.F. vd. vizita 1. N.S.
V.B.
bisitadur
n., (VISITADOR). N.F. vd. vizitadur.
N.S. V.B.
biskleta
n., * (BICICLETA). N.F. vd.
bisikleta. N.S. V.B.
bisnetu
n., *filho ou filha de neto ou de neta.
- N’ tene orgulhu pa e tera li, kuma
algun dia, nin ki no ka bin mati, no
netu no bisnetu talves ta bin kudji
algun frutu (IN96) -. (BISNETO).
N.F. neol. N.S. sin. tuturnetu.
bisnis
n., *negócios. N.F. paroxítona;
Inglês “business”. N.S. V.B.
bispu
n., *prelado que tem a seu cargo a
jurisdição de uma Diocese; pessoa
que nos Livros do Novo Testamento
é considerado o directo sucessor
dos Apóstolos. - I pirsis pa un bispu
sedu sin kulpa, maridu di un mindjer
son, seriu, ku sibi guberna si
kabesa, ku ten ordi, ku ta risibi ospri
na si kaza, ku ten djitu pa sina (N.T.)
-. (BISPO).
bisti
v.tr., *cobrir o corpo com roupa. - Si
kolegas gozal manera ki ka ten ropa
di bisti pa bai skola (N.M.) -.
(VESTIR). N.S. bisti badjuda; bisti
lebi; bisti nturudu.
bisti badjuda
coloc., *casar com uma donzela. Bisti badjuda (P.B.) -. (deriv.
VESTIR). N.S. sin. mara panu.
bisti lebi
coloc., *cobrir o corpo com roupa
transparente. (deriv. VESTIR-SE
LEVEMENTE). N.S. V.A.
bisti nturudu
coloc., *mascarar-se durante as
festas do Carnaval. - si karnaval
pertu tciga dja, djintis ta kunsa
djanan kumpu nturudus, utrus ta
randja ratadjus bedjus pa bisti (A.C.)
-. (deriv. VESTIR-SE PARA O
ENTRUDO).
bistidu
1.n., *objecto que serve para vestir;
roupa; veste. - Ninguin ka ta bota
rumbu di fasenda nobu na bistidu
bedju (N.T.) -. (VESTIDO). N.F.
vistidu. N.S. sin. vistuariu.
2.n., *peça do vestuário exterior
feminino que consta de uma ou
duas peças. - Noibas ma ta bisti
saia ku blusa normal, kalsas normal
o bistidu (N.M.) -.
3.part., *coberto com roupa. - E na
ianda ku mi, bistidu di branku (N.T.)
-.
bistimentu
n., *tudo aquilo que é necessário
para uma pessoa se vestir;
vestuário; roupa. - Budjugus ka tene
gastus tciu na se bistimentu (N.M.) . (VESTIMENTA). N.S. bistimentu
é hiperónimo de VESTIMENTA, que
designa as vestes sacerdotais, e de
ROUPA.
bit-bit
n., *sedimento de líquidos,
especialmente de bebidas, como o
vinho de palma e de caju. - bit-bit:
bora di binhu ku di utru likidu (P.B.) . N.M. onomatopeia. N.S. sin. bora.
bitcoka
n., *doença causada por um
pequeno verme e que se manifesta
com erupções da pele; furúnculo. Guine malgos, bitcokas di
barelakundas na sangra inda (H.M.)
-. (deriv. BICHOCA). N.S. BICHOCA
designa o agente ou causa da
doença e bitcoka designa o efeito
ou doença: mudança semântica
pelo processo de metonímia.
bitcu
1.n., *nome genérico que designa
os animais, excepto o homem, mas
sobretudo os animais pequenos;
insectos. - Na utru dia, otca sol na
mansi, Deus manda un bitcu ku
83
(BLINDADO). N.F. neol.
2.n., *carro de combate.
blokeiu
n., *cerco; acção de impedir a
circulação livre de mercadorias ou
de isolar um estado. - kil blokeiu sta
na nfrakisi kapasidadi di atual
governu di sugura suguransa di
sidadons (R95) -. (BLOQUEIO).
N.F. proparoxítona, neol.
blokia
v., *travar. - I ta blokia siparason di
puderis (R98) -. (BLOQUEAR). N.F.
paroxítona.
bloku
n., *porção de betão, a forma de
tijolo, que se utiliza nas
construções. - Tambe pa bloku di
mura fika forti, bu dibi di pui simentu
forti (Igr.I.) -. (BLOCO). N.F. neol.
blufu
n., *jovem inexperiente porque
ainda incircuncidado. - Nfiu teneba
odiu di Etudja, pabia Etudja sedu un
lambe, el gora i blufu (F.M.) -.
(BLUFO). N.F. Guin.; Balanta
“belufu” que significa incircuncidado;
buluf. N.S. Na tradição das etnias
da Guiné-Bissau só o cumprimento
das cerimónias de iniciação ou
fanado permite aos jovens de
adquirir os conhecimentos
necessários a perpetuar a vida e as
tradições da aldeia; kaldu blufu.
blura
v., *ter um revestimento de fungos
da humidade; ser bolorento;
bolorecer. - Ora ki bai abri kil saku di
oliadu pa djubi, i ta odja i blura tudu,
i ka bali pa kume (R95) -. (deriv.
BOLOR).
blusa
n., *peça de vestuário feminino que
cobre o tronco. - Noibas ta bisti
diferenti ku mindjeris garandi: e ma
ta bisti saia ku blusa normal (N.M.) . (BLUSA). N.S. saia-blusa.
bo 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2ºpl. - Bo
kume ki pe di bobra (Igr.I.) -.
(BICHO). N.S. bitcu-kabelu; bitcu
di po.
2.n., *termo genérico para designar
todos os agentes patogénicos que
causam as doenças infecciosas;
vírus; bacilo, protozoário. - No sibi
kuma bitcu di infeson i frekuenti nes
tempu (R98) -.
bitcu di po
n., *insecto coleóptero que ataca e
rói a madeira; caruncho. (deriv.
BICHO DE PAU). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., n.v. “Bacillus
róssius”; sin. broka 2.
bitcu-kabelu
n., *bicho cabeludo. (deriv. BICHO
CABELO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. “Euproctis chrysor”.
bitoladu
part., *medido. - Barkafon di
matcundadi na bitoladu na kufu sin
fundu (R.N.) -. (BITOLADO). N.S.
BITOLA é uma medida-padrão ou
modelo.
blanha
n., - Djintis ta ba na bibi ki binhu
palmu ke ta miti iagu di blanha
(R97) -. (BOLANHA). N.F. Mandinga
“bólon” que significa rio ou pântano;
vd. bulanha.
blante
n., *prato da etnia mancanha com
amendoim e arroz pilados crus e
depois cozidos em água com
bentaninhas, limão e malagueta.
N.S. V.M.
blasfema 1
v. intr., *imprecar contra Deus ou
contra os outros seres espirituais.
(BLASFEMAR). N.S. V.B.
blasfema 2
n., *imprecação contra Deus ou
contra os outros seres espirituais.
(BLASFÉMIA).
blindadu
1.adj., *que tem blindagem ou
revestimento metálico. - Guvernu
risibi mas ikipamentus, ku sedu dozi
tankis blindadus (R98) -.
84
n., *macho de cabra. - Ami n’ larga
nha bodi, kin ku ka mara si kabra, el
ku sibi la (L.A.) -. (BODE).
Boe
n., *sector da Região de Gabú onde
na aldeia de Madina foi proclamada
a Independência da Guiné-Bissau
no dia 24 de Setembro de 1973. - I
ten dja vinti sinku anu ku na rotcas
di Boe i proklamadu solenimenti
indipendensia di republika di GuineBisau (R98) -. (BOÉ). N.F. oxítona.
Boenka
n., *grupo de Fulas habitantes as
colinas do Boé; Fulas do Boéi.
(BOENCA). N.F. vd. Fula. N.S. V.B.
bof-bof
n.pl., *pulmões. (BOFES). N.M.
redobro. N.S. V.B., sin. pulmon.
bofi
v. *recolher os cabelos em trança
grossas. - i bofi kabelu -. N.S. V.A.
bofotada
n., *pancada no rosto com a palma
da mão; bofetão; sopapo. - Si, deus
kiri, bo dan bofotada na kaminhu, bo
na bin odja (T.M.) -. (BOFETADA).
bofotia
v., *dar pancadas no rosto com a
palma da mão. - kalker alguin ku na
bofotia bos, bo ta saportal (N.T.) -.
(BOFETEAR; ESBOFETEAR). N.F.
paroxítona.
bofotiadu
part., *pessoa que recebeu
bofetadas. - No bisti ratadju, no
bofotiadu, no ka ten kau sertu di
mora (N.T.) -. (BOFETEADO;
ESBOFETEADO).
boia 1
v.intr., *flutuar. - pa ka no sedu mas
mininu ku ta boia na maron (N.T.) -.
(BOIAR). N.F. proparoxítona,
mboia. N.S. boia é o equivalente de
BOIAR, v.intr., e boianta é o
equivalente de BOIAR, v.tr.
boia 2
n., *objecto que flutua; pedaço de
plástico utilizado nas redes de
pesca. (BÓIA). N.F. proparoxítona.
na limpa? e ta guirta li ku la
(P.dosS.) -. (VÓS).
bo 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2ª
pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e
kabas (P.B.) -. (VOSSO; VOSSA;
VOSSOS; VOSSAS).
bo 3
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblíquo 2ªsing. (TI).
bo noti!
coloc., *saudação feita durante a
noite. - bo seta es no mantenha di
muitu bo noti i kil abrasu di tamanhu
di mundu (R98) -. (BOA NOITE!).
N.F. bos noti!.
bo tardi!
coloc., * saudação feita no período
de tempo desde o meio-dia até o
anoitecer. - Bo tardi tudu povus ku
sta li, bo tardi nha ermons di Junta
(R98) -. (BOA TARDE!). N.F. bos
tardi!.
bobina 1
v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S.
V.B.
bobina 2
n., *instrumento eléctrico; peça de
máquina de coser; carretel.
(BOBINA). N.S. V.B.
bobinadur
n., *pessoa que enrola um número
determinado de espiras de fio
metálico num suporte para formar
uma bobina eléctrica. - Un injinheru
iletrotekniku i ka na ria pa ba fasi
bobinajen si ka un bobinadur (IN96)
-. (BOBINADOR). N.F. neol.
bobinajen
n., *acção ou efeito de bobinar.
(BOBINAGEM). N.F. paroxítona,
neol.
bobra
n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A
ta djuda udju, tambe i ta gueria
kontra duensas: i sta na papaia, na
mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -.
(ABÓBORA). N.F. abobra.
bodi
85
N.S. V.A.
boianta
v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta
elis te ke salba (N.T.) -. (deriv.
BOIAR). N.S. boianta é o
equivalente de BOIAR, v.tr., e boia
é o equivalente de BOIAR, v.intr.
boina
n., *espécie de boné ou barrete. Nhu Sarampu toma si boina i na
ruma si mbuludju pa bai Bisau (M.J.)
-. (BOINA). N.F. proparoxítona. N.S.
sin. bariti.
boka 1
n., *entrada do aparelho digestivo,
com os lábios na parte exterior, e os
dentes, a língua e o palato na parte
interior. - kil ke n’ ten pa konta n’ na
grital na Kriol, pa rekadu pasa di
boka pa boka (O.S.) -.
(BOCA). N.S. boka di faka; fedi
boka; kala boka; limpu boka; miti
boka; modja boka; pega boka;
torna boka.
boka 2
n., *o bico das aves. - Aos, n’ tene
boka di baka, boka di purku, boka di
galinha, boka di kabra, n’ tene tudu
(R95) -. (deriv. BOCA).
boka di baka
n., *couro de vaca fervido com limão
e malagueta. - N’ ta bindi boka di
baka (R95) -. (deriv. BOCA DE
VACA). N.M. lexia complexa.
boka di faka
n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE
FACA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
boka di kudjer
n., *ave pernalta, parente da
cegonha, que se caracteriza pelo
seu bico alargado; colhereiroafricano. (deriv. BOCA DE
COLHER). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. “Platalea alba”.
boka di sinu
n., *calças à moda com a forma
característica de sino. (deriv. BOCA
DE SINO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
boka-branku
n., *espécie de antílope que parece
um cavalo, de cor castanha-clara e
cara preta e branca. - Kontra bokabranku tciga dianti di onsa i torna
djumna i panta, i ka osa nin papia i
rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA
BRANCA). N.F. Mandinga “dáa” e
“koi” que traduzem boca branca.
N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“hippotragus equinus gambianus”;
boka-branku é perissodáctilo e tem
a boca de cor branca; sin. dakoi.
bokadinhu
1.n.dim., *diminutivo de bocado, que
significa [porção de alguma coisa]. si no tene dinheru, no ta kunsa ba
pa sidadi pa pudi ba konsigui un
bokadinhu di serveja (IN96) -.
(BOCADINHO).
2.loc.adv., un bokadinhu, *locução
adverbial que significa quase; não
muito; pouco tempo depois. - Si
alguin otca kuma n’ altera vos, ki
sinti un bokadinhu ofindidu, nha
sinseras diskulpas pa kila la (R95) un bokadinhu, rapasinhu tciga
(F.M.) -. (UM BOCADINHO).
bokadu
1.n., *porção de alguma coisa;
pouco tempo. - no na para inda li,
no obi un bokadu di muzika (R97) -.
(BOCADO).
2.loc.adv., un bokadu, *locução
adverbial que significa quase; não
muito; pouco tempo depois. - Ami
sta un bokadu pirdidu (R95) - Un
bokadu son, Tataruga ndjenha tciga
dianti di Lion (T.M.) -. (UM
BOCADO).
bokana
n., *ponto onde desaguam ás águas
de um rio; foz; embocadura. - Otca
ku sol mansi e ka rapara tera, ma e
odja un bokana ku tenba praia
(N.T.) -. (deriv. BOCANHA).
bokasinhu
1.n., *nome dado a quem sussurra
ou passa informações pouco fiáveis;
murmurador; detractor. - ma
86
bokasinhu ku sukundi-sukundi, n’ ka
na djunta ku elis (O.S.) -. (deriv.
BOCA). N.S. sin. tcutcidur.
2.n., *acção de sussurrar ou de
murmurar. - Utru pekadu garandi i
bokasinhu, papia kontra alguin sin
sibi si kil kusa i bardadi o mintida
(L.S.) -.
bokera
n., *micose nos cantos da boca.
(BOQUEIRA). N.S. V.M.
bokinha
n., *beijo; abraço. (deriv.
BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA
designa a boca pequena ou o
beijinho de criança. N.S. da
bokinha.
bola
n., *objecto esférico com que se
pode praticar diversos desportos
como andebol, basquetebol, futebol.
- n’ falal: mininu bai djuga bola
(C.S.) -. (BOLA). N.S. bola di meia;
manda bola.
bola di mana
n., *bola composta com o latex da
planta homónima. - utru ora no ta
fasi bola di mana (J.S.) -. (deriv.
BOLA DE MANA). N.M. lexia
complexa.
bola di meia
n., *bola feita com meia e trapos
para jogar futebol. - Na parti di
djugu, mininesa di aos ma sabi:
anos son bola di meia ku bichiga di
purku ki no kunsiba (J.S.) -. (BOLA
DE MEIA). N.M. lexia complexa.
bolacha
n., *biscóito. (BOLACHA). N.S. V.B.
Bolama
n., *Antiga capital da Guiné-Bissau;
hoje é sede da região BolamaBijagós que compreende os
sectores administrativos de Bolama,
Bubaque, Caravela e Uno. - djudan
de djimpinil, n’ kunsil na Bolama
(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama.
N.S. A cidade de Bolama foi capital
da Guiné-Bissau entre os anos 1859
e 1941.
boletin
n., *pequena publicação de
interesse público. - Tacha di
analfaberus i di 88,8%, konformu
numeru ki dadu na boletin spesial di
komison nasional di ileisons
(P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.
boliza
n., *alvo que se deve alcançar com
a bola em alguns desportos; redes,
meta; termo; marco. - Ridia di boliza
fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S.
V.A.
bolsa
1.n., *pequeno saco onde se traz o
dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i
pul na si bolsa, si primu bai tiral la
(N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S.
sin. barkafon.
2.n., *subsídio dado a um estudante
para a continuação dos seus
estudos. - I dadu mas utru bolsa, ma
e bias li i pa Amerika (C.V.) - e
panha bolsa pa tira kursu mediu
(IN96) -. (deriv. BOLSA DE
ESTUDO).
3.n., *estabelecimento público para
compra e venda de títulos de crédito
ou de acções. (deriv. BOLSA DE
VALORES).
bolsu
n., *parte do vestuário, em forma de
pequeno saco, no qual se pode
meter o lenço, as chaves ou outras
coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi
sugundi, un dia bu kurpu ku na
pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.
bolta 1
v., - Nin ku nha amigus boltan kosta,
i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu
di djustisa pa nha pubis (J.C.) -.
(VOLTAR). N.F. vd. volta 1.
bolta 2
n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba
tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd.
volta 2.
boltia
v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos
tudu: pabia bu na boltia pa un ladu
di tabanka, alguin na kume i patiu
87
bianda (F.M) -. (VOLTEAR).
bomba
n., - no odja bomba di fosforu
branku kuma ki ta mata, bomba mas
terivel ku Tuga lansa dentru di no
tera (C.P.) -. (BOMBA). N.F. neol.,
vd. bumba 3.
bombolak
n., *peixe marítimo seláquio
semelhante ao tubarão; tubarão
dormedor; cachão. N.S. V.A., n.v.
“Gynglymostoma cirratum”.
bombolon
n., *espécie de tambor, feito de um
tronco oco de árvore, utilizado nas
cerimónias para transmitir
mensagens ou guiar o baile. - Otca
e tciga, bombolon kunsa na tcoma
djintis: pastrus, limarias tudu kusas;
kadakin ta sai bai i karmusa; tokadur
diskisi gora tcoma muskitu (L.S.) -.
(BOMBOLOM). N.F. Mandinga
“bómboli” que significa tronco
escavado; bumbulun.
bombordia
v., *atacar com bombas. - N’
bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -.
(BOMBARDEAR). N.F. paroxítona,
bumburdia.
bombordiadu
part., *atacado com peças de
artilharia ou com bombas. - Pabia
no na bombordiaduba di ki ladu, no
ka pudiba fika tambe ku mon
kursadu (R98) -.
(BOMBARDEADO).
bombordiamentu
n., *acto ou efeito de atacar com
bombas ou bombardear. bombardiamentu padjiga kuazi kil
tera tudu (R95) -.
(BOMBARDEAMENTO).
bomina
v., (ABOMINAR). N.F. vd. abomina.
N.S. V.B.
bon! 1
1.interj., *interjeição que designa
[aprovação]. - Io!, i bon, n’ spera
kuma Sinhor na fasi kila! (Igr.I.) -.
(BOM!). N.F. neol., vd. mbon!.
2.con., *palavra que se repete
inconscientemente na conversa ou
escrita e tem como efeito chamar a
atenção para a frase seguinte;
bordão. - Bon, su pudi, n’ ta kasa ku
bo (T.M.) -. (BOM). N.F. neol., vd.
mbon.
bon 2
adj., *diz-se de pessoa ou coisa que
tem qualidades positivas e
desejáveis; generoso; saboroso;
hábil; eficaz; lucrativo. - El i pidi iran
kusa bon: i pidi pa anos tudu no san
ku mininus, pa arus tciu na lugar
(F.M.) -. (BOM; BOA). N.S. bon
dia!.
bon dia!
coloc., *saudação feita ao longo da
manhã. - Alo! bon dia! (R95) -.
(BOM DIA!).
bon-anu
n., *ano novo. (ANO BOM). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin. anubon; anu-nobu.
bona
v., (ABONAR). N.F. vd. abona. N.S.
V.B.
bondadi
n., - Bondadi di no Deus i ka ta kaba
nunka (L.Cat.) -. (BONDADE). N.F.
neol., vd. bontadi.
boneka
n., *brinquedo que representa uma
figura de menina ou de mulher;
escultura de madeira. - Ka bu
kumpu bonekas di po o di utru kusa,
bu fala kuma i bu Deus, adora (L.S.)
-. (BONECA). N.S. batizadu di
boneka, cerimónia da cultura
crioula para arranjar baile.
boneku
n., *brinquedo; escultura de
madeira. - Turista ta miti na tabanka
e na buska bonekus di Bidjugu pa
kumpra (M.M.) -. (BONECO).
bongavi
n., - Padja di bongavi tene koris
suma flur -. (BUGANVÍLIA. N.F.
oxítona, vd. bungavilia. N.S. V.A.
bonitasku
88
n., *qualidade de que ou de quem é
bonito; beleza. - Bu bonitasku na
matan nan! (Cecomes) -. (deriv.
BONITEZA).
bonitu
1.adj., *diz-se de tudo o que
encanta pela sua beleza ou graça;
agradável; formoso. - N’ odja un
mindjer bonitu i bisti saia budjugu
bonitu (N.M.) -. (BONITO). N.F.
bunitu.
2.adv., *advérbio de modo que
significa [de modo agradável]; bem.
- Ora ki Kabarus na badja e ta fadja
bonitu (N.M.) -. (deriv. BONITO).
bontadi 1
n., *qualidade de quem é bom;
benevolência; mansidão. - Tambe
alguin si misti fasiu bontadi ka bu
fasil malvadesa (L.S.) -.
(BONDADE). N.F. bondadi.
bontadi 2
n., - Utru ta bai ku bontadi di mostra
si matcundadi (Dea) -. (VONTADE).
N.F. vd. vontadi. N.S. leba
bontadi.
bora 1
v., *sujar; manchar. (BORRAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
bora 2
n., *parte sólida em suspensão de
um líquido; sedimento. - Te gosi no
na tratadu suma bora, suma
muntudu di mundu (N.T.) -.
(BORRA). N.F. neol. N.S. bit-bit.
boracha
n., *pedacinho de cauchu para
apagar escrita. - Gosi bo na para
fertca n’utru, bo dan tudu kil
mandukus ku lamparan ku kil
boracha, pa no fitca tudu dentru
(F.J.) -. (BORRACHA). N.F. vd.
buracha.
bordadu
1.part., *orlado. (BORDADO).
2.n., *obra de bordadura.
(BORDADO). N.S. V.B.
bordon
1.n., *bastão; bengala. (BORDÃO).
N.S. V.A, sin. bingala.
2.n., *bebida alcoólica feita através
da maceração e fermentação da
cana-de-açúcar. N.F. kana-bordon.
N.M. lexia composta (CANA +
BORDÃO). N.S. sin. kana.
bordu
n., - Otca ku no na mbarka, e lebanu
pa bordu kusas ku no na pirsisiba
del na bias (N.T.) -. (BORDO). N.F.
neol., vd. burdu.
borgonha
n., - lebri ba tira saku na pe di tcoka
i fika na borgonha (F.M.) -.
(VERGONHA). N.F. neol., vd.
burgunhu 2.
bos
1.pron.pess.compl.d., *forma do
pronome pessoal complemento
directo 2ªpl. - No na gardisi bos pa
atenson ku bo dispensanu (R95) -.
(VOS).
2.pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblíquo 2ªpl. - Pa bos no tene es
tarbadju pa bin aprizenta bos (R95)
-. (VÓS).
bos noti!
coloc., *saudação feita durante a
noite, em frente de um grupo de
pessoas. - Bos noti, bo ka mporta
fasin kompanhia? (Cecomes) -.
(BOA NOITE!). N.F. bo noti!.
bos tardi!
coloc., *saudação feita durante a
tarde, em frente de um grupo de
pessoas. - Bos tardi: ola jovens, bo
ientra, bo pudi fika a vontadi
(Cecomes) -. (BOA TARDE!). N.F.
vd. bo tardi!.
bosta
n., *escremento de gado bovino ou
de outro animal. - Bu na midi bosta
di baka, metadi di midida di reia
(M.M.) -. (BOSTA).
bota 1
v., *deitar; lançar fora; pôr. - Fereru
bota saku na fugu i kema tok i bida
sinsa (A.P.)- bo bota bo ridia pa
piska (N.T.) -. (BOTAR). N.S. bota
banu; bota ditu; bota fala; bota
89
fanadu; bota ovu; bota piada; bota
rumbu; bota sorti; bota tcon; ridia
di bota.
bota 2
n., *calçado; sapato alto. (BOTA).
N.S. V.B.
bota banu
coloc., *proclamar um anúncio. - Tiu
Ntoni bota banu, manera ki sta
mandinti pa lebal karnaval, si ka sin
mindjor nan i muri (J.D.) -. (deriv.
BOTAR BANDO).
bota ditu
coloc., *falar de alguém sem
nomeá-lo; criticar alguém. - E
Fulana ten ke sai pa bin kunsiu, nde
ke abo mora nel pa e ba ta botau
ditu, buskau kal pis ku na kumpra
(IN96) -. (deriv. BOTAR O DITO).
N.S. sin. bota piada.
bota fala
coloc., *prometer; dar a própria
palavra. (deriv. BOTAR FALA). N.S.
V.B.
bota fanadu
coloc., *abrir as portas para as
cerimónias de iniciação ou fanado. Purki elis e ba misti, sempri o ke
bota fanadu, pa e odja ki se
benefisiu (IN96) -. (deriv. BOTAR O
FANADO).
bota larma
coloc., *verter lágrimas. (deriv.
BOTAR LÁGRIMAS). N.S. V.M.
bota ovu
coloc., *pôr ovos. - Iran-segu bota si
ovu dentru di kumbu di un polon
(A.P.) -. (deriv. BOTAR OS OVOS).
bota piada
coloc., *criticar alguém. (deriv.
BOTAR PIADAS). N.S. V.A., sin.
bota ditu.
bota rumbu
coloc., *remendar; pôr remendos. ninguin ka ta sapa padas di bistidu
nobu pa bota rumbu na bistidu bedju
(N.T.) -. (deriv. BOTAR ROMBO).
N.S. sin. pui menda.
bota sorti
1.coloc., *adivinhar; perguntar ao
adivinho. - no ka disa di bai bota
sorti; djambakus bai falanu kuma,
pa bu mindjer san, son pa i bisti
kuru di lebri fresku (A.P.) -. (deriv.
BOTAR A SORTE).
2.coloc., *tirar à sorte. - Ka no
rumpil, ma no bota sorti pa no djubi
kin ku na fika ku el (N.T.) -.
bota tcon
coloc., *abandonar a terra. (deriv.
BOTAR O CHÃO). N.S. V.B.
botadur di fanadu
n., *pessoa que dirige as cerimónias
de iniciação ou fanado. Botadur di
fanadu dibi fala di Sida (Cecomes) -.
(deriv. BOTAR O FANADO). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. n’amane.
botanika
n., *ciência que estuda as plantas;
fitologia. (BOTÂNICA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
boti
n., *pequena embarcação. Soldadus korta korda di boti, e disal
i kai (N.T.) -. (BOTE).
botidja
n., *vaso bojudo com o gargalo
estreito; garrafa. (BOTIJA). N.F.
butidja.
botidja di gas
n., *gás butano engarrafado num
recipiente de metal; garrafa de gás.
(BOTIJA DE GÁS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
boton
n., (BOTÃO). N.S. V.B.
brabesa
n., *ferocidade; dureza. - Bu kaba ku
tudu amargura, ku brabesa, ku
raiba, ku tudu koldadi di malisia na
bo metadi (N.T.) -. (BRAVEZA).
brabu
1.adj., *pessoa inculta; animal não
domesticado. - limaria brabu di matu
(L.S.) -. (BRAVO).
2.adj., *agressivo. - katcur tudu
brabu ki brabu, nunka i ka murdi si
dunu ku ta dal di kume (L.A.) -.
bradjerisa
n., *acto ou dito grosseiro ou
90
indecente; astúcia. - Nin bo ka dibi
di fala palabra fiu, nin bradjerisa
indisenti (N.T.) -. (BREJEIRICE).
bradjeru
n., *burlão; indivíduo esperto ou
astuto. (BREJEIRO). N.S. V.B., sin.
tcalasadur.
Bramu
n., *termo para indicar o povo
Mancanha. - Danadesa di Bramu
kabas podri na kabesa (L.A.) -.
(BRAME). N.F. vd. Mankanha. N.S.
sin. Mankanha.
brandji
v.tr., *incluir. (ABRANGER). N.F.
neol. N.S. V.B.
brandjidu
part., *incluído. (ABRANGIDO). N.F.
neol. N.S. V.B.
brandu
1.adj., *fraco. - bu kunsa toma gora
kaselora, bu finka na fugu brandu
(R95) -. (BRANDO).
2.adj., *manso. - Konsidja rapazis
nobu tambi pa e sedu brandu na
tudu (N.T.) -.
brankia
v.caus., *fazer branco; caiar;
esbranquiçar. (BRANQUEAR). N.S.
V.B.
brankisi
v.caus., *tornar branco; branquear. Si ropa bida branku fandan, suma ki
nin un labadera na mundu ka pudi
brankisil (N.T) -. (deriv. BRANCO).
N.F. proparoxítona.
branku
1.adj., *que tem a cor da cal, da
neve ou do leite. - Dinti, tudu branku
ki branku, i ka ta sai sangui (L.A.) -.
(BRANCO). N.S. ant. pretu; galu
branku.
2.n., *pessoa de raça humana com
a pele cor branca. - I ka pabia
branku tene dinheru ki dibi di
sploradu, i kil ki ka tene nada ta
paga pekdu di sedu di kor diferenti
(P.dosS.) -.
3.loc.adv., en branku, *locução
adverbial que significa [sem
resultados]; sem nada. - Kila ki sta
na bazi di e atrazu tudu ke lebanu
un anu letivu en branku (R95) -. (EM
BRANCO). N.F. neol.
brankundadi
n., *usos e costumes dos brancos.
(deriv. BRANCO).
brankura
n., *alvura; cor branca.
(BRANCURA). N.S. V.B.
brasa
n., *carvão ou lenha incandescente.
- I supra sinsa riba di brasa i toma
brasa i leba pa omi (L.S.) -.
(BRASA). N.S. brasa di fugu.
brasa di fugu
n., *lenha incandescente; ticão. - N’
bota brasa di fugu na iagu, ma i ka
ta paga: tceben (Co.D.B.) -. (BRASA
DE FOGO). N.M. lexia complexa.
brasadera
n., *grampo. (BRAÇADEIRA). N.S.
V.B.
brasu
1.n., *membro superior do corpo
humano. - Membrus superioris ki
brasu di mon, bas di sabaku,
kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon
ku dedus di mon (N.M.) -. (BRAÇO).
2.n., *unidade de medida antiga
correspondente a 2,2 metros ou a
duas varas. - E sonda e otca vinti
brasu (N.T.) -. (BRAÇA).
brasu-diretu
n., *diz-se de alguém que é o
colaborador principal; ajudante
principal. - Djinti di altu ofisius, kila ki
brasu diretu di injinherus (IN96) -.
(BRAÇO DIREITO). N.M. lexia
composta.
brevi
1.adj., *que dura pouco; curto;
rápido. (BREVE). N.F. neol. N.S.
sin. kurtu.
2.adv., *dentro de breve tempo;
brevemente. - es i sutuason ke no
dibi di sania mas brevi pusivel
(IN96) -. (BREVE).
breviariu
n., *livro de orações dos padres
91
católicos. (BREVIÁRIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
bridi
n., *planta da família das
Amarantáceas, cujas folhas são
utilizadas na culinária guineense. Vitamina C tambi i ta odjadu na
ortalisa verdi suma baguitc, kubi,
alfas ku bridi (Igr.I.) -.
bridja
n., - na si pitu, na si boka, na si
bridja, ala bu na baba: ah! ka bu fasi
kila mas (J.D.) -. (VIRILHA). N.F. vd.
biridja.
brigada
1.n., *conjunto de pessoas com um
objectivo comum. - El ki era servisiu
di no brigada politiku (C.P.) -.
(BRIGADA). N.F. neol.
2.n., *termo militar que designa um
corpo do exército que reúne vários
regimentos. - n’ bin obi tirus ku na
sai di parti di Brigada mekanizada
pertu di Pikenu Muskovu (R98) -.
brigaderu
n., *oficial general do exército,
antigo general de brigada. - Mas
nada pa faladu kuma Brigaderu fasi
parti di trafiku di armas, i limpu pus
(R99) -. (BRIGADEIRO). N.F. mil.
brilianti
1.adj., *cintilante; próspero. amanha ki na purpara un futuru
brilianti pa Guine-Bisau (R95) -.
(BRILHANTE). N.F. neol.
2.n., *diamante.
briliu
n., *luz viva e cintilante; esplendor. El ki sedu briliu di gloria di Deus
(N.T.) -. (BRILHO). N.F.
proparoxítona, neol.
brindji
n., *refogado de carne ou de peixe;
prato típico da Guiné-Bissau, cujos
ingredientes principais são um
frango ou galinha, vinagre, óleo,
cebola, alho, louro e arroz. Quando
o frango for substituído por um pato
ou por um peixe de tamanho grande
o prato chama-se brindji di patu ou
brindji di pis. - Kuntangu di bu kasa
i di bu kasa son, i ka djuntu ku
brindji di Nhu estin (Dj.) -.
brinjela
n., *fruto e planta herbácea da
família das Solanáceas. - Utrus ta
fasi orta di kamati, pimenta, kandja,
malgueta, brinjela (N.M.) -.
(BERINGELA). N.F. birindjela. N.S.
n.v. “Solanum melongena”.
brinka
1.v., *divertir-se. - Mininu sai pa ba
brinka son, i ba kudji kabesa di baka
i tisil (T.M.) -. (BRINCAR). N.S.
brinka sabi.
2.v., *proceder com leviandade. Dunu di un udju i ka ta brinka ku reia
(L.A.) -.
brinka sabi
coloc., *divertir-se com gosto. - N’
na kume mundu, n’ na brinka sabi
(G.F.) -. (BRINCAR)
brinkadera
1.n., *divertimento; passatempo. Bo disan n’ sinta lembra tempus di
nha mininesa, brinkadera na Imperiu
(T.Dj.) -. (BRINCADEIRA).
2.n., *procedimento pouco sério. Bo para brinkadera di ba ta fala
kuma alguin na ba ta dana nomi di
si kumpanher, ora ki ka sta (IN84) -.
brinkadu
part., *tratado como um brinquedo;
gracejado; zombado. - Lifanti muri,
si rabu na brinkadu ku el (L.A.) -.
(BRINCADO).
brinkedu
n., *objecto com que as crianças se
divertem. - Ke ku misti risibi dia di
Natal? Ropa, brinkedu, sapatu
(R95) -. (BRINQUEDO).
brinku
n., *pendente para as orelhas;
objecto para enfeitar-se. - I pui
brinku na oredja (N.M.) -. (BRINCO).
brita
v.tr., *triturar; descascar o coconote.
(BRITAR). N.S. V.B.
britadera
n., *máquina que serve para
92
descascar o coconote.
(BRITADEIRA). N.S. V.A.
briza
n., *vento brando. (BRISA). N.S.
V.B., sin. bentusinhu.
broka 1
*pua. (BROCA). N.S. V.B.
broka 2
n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A.,
n.v. “Anoium punctatum”; sin. bitcu
di po.
broska
n., *tipo de baile dos Balantas. N.S.
V.A.
bronzi
n., *liga muito dura composta dos
metais cobre e estanho. - idulus di
uru, di prata, di bronzi, di pedra, ku
ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi
ianda (N.T.) -. (BRONZE).
brota
v.intr., *rebentar; desenvolver
rebentos. (BROTAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
brotadu
part., *rebentado. (BROTADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
bruga
n. *pequena excrescência rugosa.
(VERRUGA). N.S. V.M.
bruta di
loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di
maron (T.M.) -. (deriv. À BRUTA).
N.F. neol., vd. burta di.
brutasku
n., *estupidez; selvajaria; bruteza;
brutalidade. - brutasku entra tambe
na Guine na karnaval (P.dos S.) -.
(deriv. BRUTO).
brutu
1.adj., *diz-se de um indivíduo
grosseiro; acção com muita força. Agora risposta i brutu (F.J.) -.
(BRUTO). N.S. baka-brutu.
2.n., *animal irracional.
bu 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2ºsing. Anton pa bu toma tera bu ten ke
sufri (C.P.) -. (TU).
bu 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2ª
sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na
bu pitu: tcapa o fugu. (C.P.) - na bu
opinion ke ki pirsis pa muda e
situason? (R95) -. (TEU; TUA;
TEUS; TUAS).
bua
v.intr., *mover-se por meio de asas;
elevar-se nos ares. - I lanta, i bua
riba e pika pa pis na iagu (T.M.) -.
(VOAR).
buanta
v.caus., *fazer voar; espalhar;
dispersar ao vento. - I ten kabas na
si mon pa buanta padja na arus na
kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).
buatu
n., *notícia sem fundamento;
rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta
kuruspundi a bardadi (R95) -.
(BOATO).
Bubaki
n., *pequena vila turística com porto,
que se situa na parte norte da Ilha
de Bubaque, Região BolamaBijagós. - I fika na Bubaki tris anu
sin studa (N.M.) -. (BUBAQUE).
budista
n., *pessoa crente da religião que
reconhece como seu fundador o
Buda. (BUDISTA). N.S. V.B.
budji
v., *balançar; ser gordo. N.S. V.A.
budji-budji
v., *tornar-se muito gordo até que os
músculos balançam ou sacudem de
um lado para outro. N.M. redobro.
N.S. V.A.
bufalu
n., *mamífero ruminante da família
dos bovídeos, semelhante ao boi.
(BÚFALO). N.F. proparoxítona. N.F.
neol. N.S. V.B., n.v. “Bubalus
bubalis”; sin. bufre.
bufre
n., *mamífero da família dos
Bovídeos. - I panha un bufre (T.M.) . (BÚFALO). N.S. n.v. “Syncerus
nanus planicerus”, sin. bufalu.
93
N.S. sin. tcuska; buli-buli; buli
rabada; po di buli.
2.v., *incomodar; aborrecer. - Anta
bu ka konta bu subrinhu pa i para
buli sin (T.M.) -.
buli 2
n., *cabaço para recolher o vinho de
palma ou outro líquido; fruto duma
planta pertencente à família das
cucurbitáceas. - Ala fidju di furadur
pasa ku buli (Ch.Mb.) -. (BULE).
N.F. Mandinga “bóoli” que significa
tigela. N.S. n.v. “lagenaria vulgaris”;
BULE designa um vaso com uma
asa e um bico, onde se serve o chá.
buli kosta
coloc., *ajudar; dar apoio. - Ora ki
alguin buliu kosta, pa di fatu bu buli
bariga (R95) -. (deriv. BULIR AS
COSTAS).
buli kurpu
1.coloc., *mover-se; andar. - Sinhor,
nha kriadu dita na kaza tok i ka pudi
buli kurpu (N.T.) -. (deriv. BULIR O
CORPO).
2.coloc., *esfregar o corpo.
buli rabada
coloc., *saracotear; menear com
graça. (deriv. BULIR A RABADA).
N.S. V.B., sin. ramanga rabada.
buli-buli
v., *agitar-se. - i odja kusa na bulibuli i pensa kuma i un limaria (R95)
-. (deriv. BULIR). N.F. vd. buli. N.M.
redobro.
bulidu
part., *tocado; mexido. - Si dus
pusua na laba kurpu, i ka un son ku
ta bulidu kosta (L.A.) -. (BULIDO).
bulidur
n., *alguém que incomoda ou
aborrece; turbulento. - Mininu
bulidur ki ka ta obi mundu ke ta
kriau (J.D.) -. (deriv. BULIR).
bultu
n., *figura indistinta. - Sara i odja un
bultu na si dianti (T.M.) -. (VULTO).
bulu
n., *doce composto de farinha e de
outros ingredientes, especialmente
buk
1.intens., *adjunto de intensidade
com os semas [tudo] e [depressa].
2.v., kume buk, *comer muitas
coisas depressa e completamente.
N.S. V.A.
buko
n., *planta medicinal com
propriedades antibióticas, colagogas
e diuréticas, cujas folhas servem
para fazer chá recomendado contra
o paludismo. (BUCO). N.F. Guin.
N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v.
“Combretum micrantum”.
Bulama
n., - Nha pensamentu pa bo
Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -.
(BOLAMA). N.F. vd. Bolama.
bulanha
n., *terras planas, alagadas ou
alagáveis, situadas nas margens de
rios, preparadas para o plantio do
arroz aquático. - I panha bulanha i
tadja, gosi nin kau di kata iagu ka
ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten
(M.M.) -. (BOLANHA). N.F. Guin.,
blanha; Mandinga “bólon” que
significa rio ou pântano ou Pepel
(M.deBarros).
bulbuli
1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si
urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli
reia o pedra (L.A.) -. (deriv. BULIR).
N.F. proparoxítona. N.M. redobro.
2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli
ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka
ten, alal la (C.S.) -.
bulbulidu
part., *agitado; tocado. - E na
peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -.
(deriv. BULIDO). N.M. redobro.
buleia
n., *transporte gratuito em veículo;
passagem de graça. - logu i ta danu
buleia pa no bai, i ta lebanu dipus i
ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA).
N.F. paroxítona. N.S. sin. pasadju.
buli 1
1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di
buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR).
94
ovos e açúcar, de forma redonda. Biderus di kuskus, panket, doneti,
bulu, pastel (N.M.) -. (BOLO). N.S.
sin. dos.
buluf
n., - Si bu ngana nhamane, bu na
padi buluf (L.A.) -. (BLUFO). N.F.
Guin.; Balanta “belufu”; vd. blufu.
bulungudjiba
n., *medicamento usado por uma
mulher que deu à luz. Limpu bariga
di bulungudjiba (L.A.) -. N.F.
paroxítona. N.S. n.v. “morinda
geminata”.
bumba 1
v.tr., *introduzir ou extrair por meio
de um aparelho denominado
bomba. (BOMBEAR). N.S. V.B.
bumba 2
1.n., *aparelho para introduzir ar;
instrumento para elevar a água. iagu di bumba ta pasa na kil fera
(R95) -. (BOMBA).
2.n., *funil, composto com as folhas
de palmeira, usado na extracção do
vinho de palma. - Si sol mansi mas i
ta bai pui bumba, ki sedu suma funil,
i ria (F.M) -.
bumba 3
n., *engenho explosivo. - Bumba kail
na kaza i distruil (R98) -. (BOMBA).
N.F. bomba.
bumbeiru
n., *pessoa que trabalha na extinção
de incêndios. - i fala kuma el i ka
kontra transferensia di kurpus di
bumbeirus pa Kamara munisipal di
Bisau (R95) -. (BOMBEIRO). N.F.
proparoxítona.
bumbordu
*o lado esquerdo do navio.
(BOMBORDO). N.F. vd. bambordo.
N.S. V.B.
bumbulun
n., - Suma tambi kunkulun di
bumbulun ka obidu, iar difuntu ka
susega nan (R.N.) -. (BOMBOLOM).
N.F. vd. bombolon.
bumburdek
n., *onomatopeia para designar as
voltas que dá o cão antes de se
deitar. - Bumburdek: dita di katcur
(P.B.) -.
bumburdia
v., - N’ bombordia, n’ mata tudu
(C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F.
paroxítona, vd. bombordia.
bunda
1.n., *nádegas; ânus; traseiro. - El i
misti omi ki ka tene bunda (T.M.) -.
(BUNDA). N.F. fam.; Quimbundo
“bunda” que significa nádegas. N.S.
sin. mama di bunda.
2.n. koba di bunda, *ânus. (deriv.
COVA DE BUNDA). N.F. fam.
bungavilia
n., *planta muito comum ao redor
das casas, com parte das folhas
coloridas como flores.
(BUGANVÍLIA) N.F. proparoxítona.
N.F. proparoxítona, bongavi. N.S.
V.B., n.v. “Bougainvillea spectabilis”.
bunitu
adj., - No na pirdi ki noiba bunitu,
pabia di tankoi, no djubi djitu ku el
(P.B.) -. (BONITO). N.F. vd. bonitu.
buracha
1.n., *Substância que se obtém do
látex de várias plantas tropicais;
objecto fabricado com esta
substância. - lebal pa ospital nunde
ke pudi puchal buracha na stomagu
e fasil limpesa dentru (Igr.I.) -.
(BORRACHA). N.F. boracha.
2.n., *pedaço de goma elástica com
que se apaga o que se escreveu.
buraku
1.n., *cova; furo. - Fura dus burakus
na ki puti mas garandi pa manguera
pudi kibi dentru delis (Igr.I.) -.
(BURACO). N.S. sin. furu.
2.n., buraku di naris, *narina;
narícula; fossas nasais. (deriv.
BURACO DE NARIZ). N.M. lexia
complexa.
burakusinhu
n.dim., *diminutivo de buraco;
pequeno furo ou cova. - si iagu bida
sai lentu na boka di tubu, bu dibi di
tira filtru pa limpa burakusinhus
95
(Igr.I.) -. (BURACOSINHO).
burbuleta
n., *insecto da ordem dos
lepidópteros; mariposa.
(BORBOLETA). N.S. V.B.
burbur
n., *migalhas; o que sobra; os
restos. - burbur di tabaku -. N.F.
Mandinga “bùuru” ou “mbùuru” que
designa o pão. N.S. V.A.
burdia
1.v., *bordejar; andar pelas bordas;
dar voltas. - Pa ke ke lantca na
burdia, si na riu gosi iagu ka ten?
(A.S.) -. (BORDEAR). N.F.
proparoxítona.
2.v., *vadiar.
burdiadu
part., (BORDEADO). N.S. V.B.
burdu
n., *lado do navio; interior do navio;
margem; beira; borda. - i rinka pa
bin nunde ku Lubu ku Onsa sta nel,
puera logu na kil burdu (A.P.) -.
(BORDO). N.F. bordu.
burfa
v., *asperger, cuspindo o líquido
sobre os símbolos sagrados durante
as cerimónias religiosas
tradicionais. - I finka dianti di iran i
papia i pui kana na boka i burfa na
iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin.
asperdji.
burfadu
part., *aspergido. (BORRIFADO).
N.S. V.B.
burguezia
n., *denominação dada à classe
média da sociedade europeia, a
classe que possui o dinheiro mas
não a descendência nobiliária. - i
parsi un burguezia kapitalista
nacional (R95) -. (BURGUESIA).
N.F. paroxítona, neol.
burgunhanta
v.caus., *causar vergonha a;
humilhar; confundir. - Anta bu odja,
Lubu tambi dja ten forsa: djintis ku
burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.)
-. (ENVERGONHAR).
burgunhantadu
part.caus., *humilhado;
envergonhado por outrem.
burgunhu 1
v.intr., *ter vergonha de; corar. - e
ku manda Jesus ka burgunhu di
tcoma elis ermon (N.T.) -.
(ENVERGONHAR-SE DE).
burgunhu 2
n., *desonra; acto indecoroso. Kitana sinti burgunhu pa si kolegas
(Ceef) -. (VERGONHA). N.F.
borgonha. N.S. laba burgunhu;
pasa burgunhu.
burgunhus
1.adj., *diz-se de uma pessoa que é
tímida. (VERGONHOSO). N.F.
oxítona. N.S. sin. akanhadu.
2.adj., *diz-se de uma coisa que é
desonesta. - manobra burgunhus ku
sertu djintis na bin ku el (R98) -.
buri
v., *acrescentar; aumentar. - I ta
toma mas siti i buri i bafal tok i
kusidu (N.M.) -. N.F. Manjaco “buur”
que significa aumentar.
buridu
part., *aumentado; adjunto. - Nta lei
i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal
(N.T.) -. N.F. Manjaco “buur”.
burisa
n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi
burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F.
paroxítona.
burisi 1
v., *enfastiar-se; incomodar.
(ABORRECER). N.F. proparoxítona;
aburisi. N.S. V.B.
burisi 2
v.caus., *fazer alguém burro. - bu
burisin? -. (deriv. BURRO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
burisidu
part., *enfastiado; triste,
preocupado. (ABORRECIDO). N.F.
aburisidu. N.S. V.B.
burisimentu
n., *tédio; fastio; preocupação.
(ABORRECIMENTO). N.F.
aburisimentu. N.S. V.B.
96
função de acrescentar ao nome o
grau superlativo; enorme; muito
grande. - Burta di oklu ki ta pui sin,
pa panta djinti (T.M.) -. (deriv. À
BRUTA). N.F. bruta di; mburta di;
mburuta di. N.S. sin. santantumba
di; sin. santamaria di.
buru
1.n., *mamífero do mesmo género
do cavalo, mas menos corpulento, e
com orelhas mais longas; asno;
jumento. - Buru tudu karga ki karga,
si ka sutadu i ka ta djanti (L.A.) -.
(BURRO). N.S. n.v. “equus asinus”.
2.adj., *estúpido. - Si buru dau
pontape, si bu tornal, bu buru suma
el (L.A.) -. N.S. burisi 2.
burusinhu
n.dim., *burro jovem; filho de burro. bo na odja un burusinhu maradu ku
ninguin ka sinta riba del inda (N.T.) . (BURROSINHO).
bus
n., *molusco gastrópode. (BÚZIO).
N.S. V.B., n.v. “murex brandaris”,
sin. kaurin.
busa
n., *medida de capacidade de
cereais e de líquidos. - kantu ku bu
dibi? sen busa di trigu (N.T.) -. N.F.
Inglês “bushel”, que corresponde a
36,369 decímetros cúbicos. N.S.
sin. alkeire.
busi
1.v.tr., *tirar da bainha;
desembainhar; desembuchar;
extrair; arrancar. - i pui mon i busi
spada (N.T.) -. (deriv. PUXAR).
2.v.intr., *sair de um lugar apertado.
- enton i busi bas delis (L.S.) -.
busidu
part., *desembainhado; tirado;
desembuchado. - Mindjer i padja di
kankra, si busidu, i ka pudi tornadu
la mas (L.A.) -. (deriv. PUXAR).
buska 1
v.tr., *procurar; encontrar;
pesquisar. - Badjudas di tabanka e
ta bai mar buska kombe ku ostra ku
lingron e ta bin bindi na prasa (N.M.)
burla
n., *extorsão por fraude; engano. No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) . (BURLA). N.F. neol. N.S. sin.
tarpasa.
burmedja
v.intr., *corar-se de vermelho;
enrubescer; vermelhecer. - Udju ta
burmedja (H.M.) -. (VERMELHAR).
N.S. burmedja é o equivalente de
VERMELHAR, v.intr., e
burmedjanta é o equivalente de
VERMELHAR, v.tr.
burmedjanta
v.caus., *tornar vermelho;
avermelhar. - i burmedjanta udju -.
(deriv. VERMELHO). N.S. V.A.,
burmedjanta é o equivalente de
VERMELHAR, v.tr., e burmedja é o
equivalente de VERMELHAR, v.intr.
burmedjasku
n., *cor avermelhada. - I na e
djanela ke n’ ta mati nteru di sol
kansadu, na lala tisnadu ku
burmedjasku di fugu ku tokadu
(O.S.) -. (VERMELHAÇO).
burmedju
1.adj., *é a cor do sangue; rubro;
encarnado. - Tudu burmedju ku udju
burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -.
(VERMELHO). N.S. burmedjutcadau; burmedju-tcau; burmedjuuak; siti-burmedju.
2.n., *diz-se dos mestiços com a
pele de cor clara; Caboverdiano. N’ tene djintis burmedjus suma
kaldu di tceben (F.J.) -.
burmedju-tcadau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcadau.
burmedju-tcau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcau. N.M. lexia composta.
burmedju-uak
adj., *a cor encarnada; cor vermelha
intensa. - i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv.
VERMELHO). N.F. vd. uak.
burta di
loc.adv., *locução adverbial com a
97
-. (BUSCAR). N.S. buska bida;
buska palabra.
buska 2
n., *procura; investigação. - Aos i
odjadu kuatru novus prizons na
kontinuason di sinku buskas na
kazas diferentis di sidadi (R95) -.
(BUSCA).
buska bida
coloc., *procurar dinheiro; sair da
própria aldeia para ir procurar um
emprego. - i sibi kuma manga di
djinti ta sai buska bida na mar
(M.M.) -. (deriv. BUSCAR VIDA).
N.S. sin. randja bida.
buska palabra
coloc., *provocar. - Lembranta elis
pa ka e buska palabra, ma pa e
mostra pasensa (N.T.) -. (deriv.
BUSCAR PALABRA).
buska-buska
v., *continuar a procurar. - E buskabuska elis tok, e bin diskubri elis riba
di kil polon (L.S.) -. (deriv.
BUSCAR). N.M. redobro.
buskadu
part., *procurado. - I un kaminhu ki
na buskadu pa mindjoria idukason
na Guine (P.dosS.) -. (BUSCADO).
busula
n., *agulha de marear. (BÚSSOLA).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
butcu
1.n., *ventre de animais. (BUCHO).
2.n., *músculo posterior da perna. Pe tene perna, djudju, butcu,
kanela, pata di pe (N.M.) -. N.F. vd.
butcu di pe. N.S. butcu é
hiperónimo de BUCHO e de
BUCHO DE PÉ.
butcu di pe
n., *barriga da perna; músculo
posterior da perna; sura. (deriv.
BUCHO DE PE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., empréstimo
por decalque.
butidja
1.n., (BOTIJA). N.F. V.A., vd.
botidja.
buzina
n., *trombeta. (BUZINA). N.S. V.B.,
sin. buzina di karu.
98
(CHARUTO). N.F. neol. N.S. V.B.
chatia
v., - Disa elis rebenta, amanha es
ora e ka na sta li pa chatia ninguin
(C.V.) -. (CHATEAR). N.F.
paroxítona, neol., vd. satia.
v. pron., - si guera na tarda abo
mindjeris bu ta chatia de! (R98) -.
(CHATEAR-SE).
chatiadu
part., *irritado; aborrecido. - Rei
staba dja tudu chatiadu (L.S.) -.
(CHATEADO). N.F. neol.
chatisa
n., - Lebri fika ku si lugar sin chatisa
ma si amigu Lubu ka sai ku nada
(F.M.) -. (CHATICE). N.F. neol., vd.
satisa.
chatu
adj., *maçador; importunador.
(CHATO). N.S. V.B.
chef
n., - Kin ki chef na renu di seu?
(N.T.) -. (CHEFE). N.F. vd. chefi.
chefi
n., *aquele que dirige ou governa. Chefi lanta i ba tira pinton na sangra
i ba nunde iran i kunsa papia (F.M.)
-. (CHEFE). N.F. chef.
chefia 1
v., *dirigir; governar; ser o
comandante. - El ki chefia ki grupu
(R98) -. (CHEFIAR).
chefia 2
n., *comando; direcção. - Chefia ka
signifika abuza o pa sedu sirbidu,
ma sin pa sirbi (L.S.) -. (CHEFIA).
N.F. paroxítona.
cheki
n., *ordem de pagamento sobre um
banco. - no ta odja te gosi partidus
politiku, nde ke propi guvernu ta
emiti elis chekis falsu (IN96) -.
(CHEQUE). N.F. neol.
chichi 1
v., *urinar; fazer chichi. N.F. oxítona.
N.S. V.B.
chichi 2
n., *urina. (CHICHI). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
CH, ch
*terceira letra dupla ou grafema que
representa o fonema [fricativa surda
pré-palatal]. (CH). N.S. Algumas
palavras do Português representam
o som com o grafema (X). As letras
do Português (C) e (Ç) não existem
no sistema gráfico do Guineense: os
fones equivalentes são
representados respectivamente por
[k] e [s].
cha
n., *arbusto originário da China,
cujas folhas, depois de secas,
servem para fazer infusões. - i
fuguia seis djintis ku na tomaba cha
na un sala (R95) -. (CHÁ). N.F. neol.
chacha
n.f., *termo que designa a própria
namorada; pessoa muito bonita e
querida. - Fatu i nha chacha -.(deriv.
CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A.
chadres
n., *jogo e tabuleiro com 64 casas.
(XADREZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
chama
n., *luz resultante da combustão de
gases; flama. - Djorson di Jose na
sedu chama di fugu (Igr.I.) -.
(CHAMA). N.F. neol.
chambroti
n., *túnicas com manga compridas.
(deriv. CHAMBRE). N.S. V.M.
charada
n., *enigma, jogo obscuro de
palavras e figuras. (CHARADA).
N.S. V.B.
charopi
n., *substância líquida,
medicamentosa ou refrescante,
densa e adoçada. (XAROPE). N.S.
V.B.
charu
n., *tabaco moído para cigarros ou
para cachimbo; pequeno cigarro de
marijuana. (CHARRO). N.S. V.M.
charutu
n., *folha de tabaco enrolado.
99
Francês “chauffeur”; neol., vd.
chofer.
choga
v., - Un bokadu di lichivia pa ba ta
choga ku el kusas (R95) -.
(ENXAGUAR). N.F. vd. soga.
chogadu
part., *passado em água limpa. Kabas di garandi nunka i ka
chogadu ku mon laludu (L.A.) -.
(ENXAGUADO).
chokadu
part., *impressionado; ofendido.
(CHOCADO). N.S. V.B.
chokanti
adj., *desagradável; escandaloso. - I
chokanti un bokadu pa nos, i pur isu
mesmu no na tcoma atenson (R98)
-. (CHOCANTE). N.F. neol.
choki
1.n., *embate; colisão. (CHOQUE).
2.n., *comoção; abalo emocional;
conflito. - Fransa eh ai Paris, choki,
n’ sinta pensa n’ tcora (Dj.) -.
chokolati
n., (CHOCOLATE). N.F. neol., vd.
tcokolati. N.S. V.B.
choradu
part., *pranteado. (CHORADO).
N.S. V.B.
chorisu
n., *pedaço de tripa cheia de carne
picada de porco. - bu pui tudu kusa
la, desdi toresma, chorisu, e kusa
sin tudu (R96) -. (CHOURIÇO). N.F.
neol.
chucha
n., *mamadeira; qualquer coisa que
se dá embebida em açúcar à
criança para que não chore. Chucha ku sedu mamadera di
buracha (R96) -. (CHUCHA).
chuchu
n.m., *termo que designa o próprio
namorado; pessoa muito bonita e
querida. - Lino i nha chuchu -.
(CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A.
chule
n., *cheiro de pés sujos. (CHULÉ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
chikotada
n., *pancada com chicote - Sinku
bias Djudeu dan 39 chikotada (N.T.)
-. (CHICOTADA). N.F. neol.
chikoti
n., *tira de couro ou corda
entrançada, que serve para
castigar. - Jesus kumpu un chikoti di
korda, i tira elis tudu na kaza di
Deus (N.T.) -. (CHICOTE). N.F.
neol., tcikoti.
chikotiadur
n., *flagelador. (CHICOTEADOR).
N.S. V.B.
chikra
n., - toma un chikra di kafe, un kopu
di serveja (IN96) -. (XÍCARA). N.F.
neol., vd. tcikara.
China
1.n., *país da Ásia com o maior
número de habitantes e uma das
mais antigas civilizações. - I un kusa
ki fika ben klaru nes konferensia di
China, i di kuma mindjeris ku omi
dibi di sta ladu a ladu (R95) -.
(CHINA).
2.n., *pessoa natural da China;
chinês.
Chines
1.n., *membro do povo chinês,
habitante da China. (CHINÊS). N.F.
oxítona.
2.adj., *referente à China. - Grandi
projetu chines di plantason di arus
(R98) -.
chofer
n., *condutor de carro; taxista. - Nha
kamarada Ines sta duenti risu, e fala
kuma i panha Sida ku un chofer
(Cecomes) -. (CHOFER). N.F.
Francês “chauffeur”, que significa
condutor de carro; choferu.
chofer-latc
n., *condutor de burro; taxista que
não sabe guiar o carro. N.F.
Francês “chauffeur”. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
choferu
n., - Ka bu trava sin, sinhor choferu
(J.D.) -. (CHAUFFEUR). N.F.
100
Regadur di bindi ka da falta (J.L.R.)
-. (deriv. DAR FALTA).
da ferba
coloc., *aquecer um alimento até
este levantar fervura; ferver. - bu
tapal bu finka na fugu bu dal ferba
(N.M.) -. (deriv. DAR FERVURA).
da folgu
coloc., *respirar. - I sinta gora i da
folgu (A.P.) -. (deriv. DAR FOLGO).
da fuga
*fugir. - fidjus, fidjus na da fuga,
alemanha kila intci kun Suisa (J.D.) . (deriv. DAR A FUGA). N.S. sin.
fusi.
da kesa
coloc., *denunciar; queixar-se. Djintis di ortas e ta baiba da kesa na
mon di dunu di pis-kabalu (L.S.) -.
(deriv. DAR QUEIXA). N.S. sin. fasi
kesa.
da kontrada
coloc., *encontrar. - Notisia bin dan
kontrada (J.C.) -. (deriv. DAR).
da latida
coloc., *bater; açoitar. (deriv. DAR).
N.S. V.M., sin. suta.
da ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por
injecção. - Pa da ndjeson, i na mon
skerda, riba di karnadura di ombra,
dentru di kuru (Men) -. (deriv. DAR
INJECÇÃO).
da pankada
coloc., *agredir com um pau;
espancar. - Isaias skribi asin: i
kastigadu pabia di no krimis, i dadu
pankadas pabia di no pekadus
(L.S.) -. (DAR PANCADAS). N.S.
sin. panka.
da parabens
coloc., *felicitar; congratular. UNTG i dibi di dadu parabens suma
tambe tudu trabadjaduris di Guine
(R77) -. (DAR PARABÉNS). N.F.
parabens. N.S. sin. filisita.
da pasada
coloc., *conversar familiarmente
contando anedotas ou fazendo o
comentário vivo aos acontecimentos
D, d
*Quarta letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora dental]. (D).
da
1.v., *doar; oferecer. - e da elis kau
di mora (N.M.) -. (DAR). N.S. da
aula; da beju; da bokinha; da
bolta; da falta; da ferba; da folgu;
da fuga; da kesa; da kontrada; da
ndjeson; da pankada; da paraben;
da pasada; da praga; da premiu;
da praga; da rasposta; da roson;
da sakur; da tapada.
2.v., *produzir. - mindjeris ta bai
sumia ki lugarsinhu, i ta da elis un
bokadinhu di arus ku ka ta tciga elis
nin pa kume (N.M.) -.
3.v., *entregar. - Deus da kada
mindjer dus mama, un son pa i
mamanta fidju ki el i padi, kil utru pa
i mamanta fidju ki utru i padi ma i bin
ka pudi mamantal (J.S.) -.
4.v., *bater. - I ba lambu mbruta di
manduku, po di pila, i bin kuma i na
da nan kobra na kabesa (R98) -.
da aula
coloc., *dar lição aos alunos;
leccionar. - Na no skola pursoris ta
da aula ben (IN96) -. (DAR AULA).
N.S. sin. da skola.
da beju
coloc., *beijar; trocar beijos; oscular.
- bu boka ta matan nha fomi di
bejau, bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -.
(DAR BEIJOS). N.S. sin. beja.
da bokinha
v., *beijar; abraçar. (deriv. DAR
BOQUINHAS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. da beju; sin. mama
bis.
da bolta
coloc., *andar a volta de; voltear. un lagartisa ta dal bolta i torna firma
tcan (A.P.) -. (DAR VOLTAS).
da falta
coloc., *faltar; fazer sentir a
necessidade ou importância. -
101
do dia; cavaquear. - Lubu sinta i
kunsa toka kopu, e na da pasada e
na divirti (A.P.) -. (deriv. DAR O
PASSADO ). N.S. PASSADA
significa passo.
da praga
coloc., *praguejar; amaldiçoar; rogar
pragas. - Si ka kila, no na diskalsa,
no tene no lensus na mon, no dau
praga ma di ki praga, ku na ianda
kel (R98) -. (deriv. DAR PRAGAS).
N.S. sin. maldisua; sin. saguia.
da premiu
coloc., *premiar. - No da premiu di
prudutividadi (R95) -. (deriv. DAR
UM PRÉMIO).
da rasposta
col., *responder logo, em
contrapartida, ao adversário;
ripostar. - n’ fala, pera n’ da elis
rasposta (R98) -. (DAR UMA
RIPOSTA).
da roson
coloc., *aceitar ou provar que
alguém está dentro da verdade. - pa
n’ da kin kulpa, n’ da kin roson?
(O.S.) -. (DAR RAZÃO).
da sakur
coloc., *socorrer; prestar ou mandar
socorro. (DAR SOCORRO).
da skola
coloc., *leccionar; dar aulas; dar
lições. - da skola i un kansera, sedu
nfurmeru i utru kansera, ma i
tarbadjus gora ki ta firmanta tera,
pabia nunde ki djiresa ku saudi ka
mati so katiberasku ku mortu ki sta
la (J.S.) -. (deriv. DAR ESCOLA).
N.S. sin. da aula.
da tapada
coloc., *bater com a ponta do pé em
um obstáculo; topar; tropeçar. Tudu kin ku da tapada i ta djubi pa
tras, o i ta djunkutu pa pega ki dedu
(L.A.) -. (DAR TOPADA).
daba
n., *enxada mandinga utilizado no
trabalho do arroz. - Fartura garandi
ke na bin, fartura na boka di kada
radi, di kada daba, di kada ntcada
(C.S.) -. N.F. Mandinga “dàba” que
designa a enxada.
dabi
n., *pequeno insecto que se
alimenta sugando o sangue;
percevejo. - Kama ku bu ta dita nel,
bu ka sibi si ten dabi (L.A.) -. N.F.
oxítona; Mandinga “dabà”, que
significa percevejo.
dadji
v., *desenrascar-se, saber o
suficiente para livrar-se das
dificuldades. - Omi garandi i dadji
nel trok pa i pudi fasi kualker kusa
(R98) -. N.S. sin. dubria.
dadu
1.part., *doado; entregado;
apresentado; leccionado. - konformu
numerus ki dadu na boletin (P.dos
S.) - Si un alunu entra ku Purtuguis i
na dadu materias na un lingua ki ka
obi, i pudi panha alguns kusas mal
koladu (MR98) -. (DADO).
2.n., *elemento ou base para a
resolução de um problema. - no bai
rikudji dadus, no studal no bin li
(R99) -. (DADO).
dakoi
n., *espécie de antílope, conhecido
como boca branca. N.F. paroxítona;
Mandinga “dáa” que significa boca e
“kóyi” que significa branco. N.S.
V.B., n.v. “equinus gambianus”; sin.
boka-branku.
dala
n., *calções dos campeões de luta;
amuleto; talismã. - Silo, lutadur
garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
batidu (Dea) -. N.F. Mandinga
“dáalaa”, que significa calções de
luta. N.S. sin. dumbo.
dalgadu
part., *magro; fino. - Pekadur
dalgadu i ta dana moransa (L.A.) -.
(DELGADO).
dama 1
n., *nome atencioso extensivo a
todas as senhoras. - I na dadu
prumeru, sugundu ku terseru lugar,
prumera ku segunda dama di onra
102
(R95) -. (DAMA).
dama 2
n., *jogo; peça do jogo de xadrez. - i
pega na djuga dama (A.P.) -.
(DAMA).
dana
1.v.tr., *estragar; arruinar. - Saninhu
dana lugar di mankara, ma i ka sinti
kansera di regua (L.A.) -. (DANAR).
N.S. dana nomi; dana rostu; sin.
straga.
2.v. pron., *estragar-se; arruinar-se.
- prontu, ambienti dana djanan
(R98) -. (deriv. DANAR-SE). N.S.
DANAR-SE significa ser atacado de
hidrofobia ou irritar-se.
dana nomi
coloc., *desprestigiar; desacreditar. ka bu konta mintida nin ka bu dana
nomi di bu ermon (L.Cat.) -. (deriv.
DANAR O NOME).
dana rostu
coloc., *mostrar descontentamento;
zangar-se. (deriv. DANAR O
ROSTO). N.S. V.M.
danadu
part., *estragado. - Na djardins i ta
danadu plantas ku padja verdi (R95)
-. (DANADO).
dansa
n., *movimentos cadenciados do
corpo ao som da música. - Na aula
di dansa i folklor tradisional, no fasi
kursus di formason pa no mames
(R95) -. (DANÇA). N.F. neol. N.S.
sin. badju.
dansin
n., *tipo de dança praticada
especialmente nas discotecas. badju di dansin na Bubaki i ka ta
fasidu tudu dia (N.M.) -. N.F. Inglês
“dancing” que significa está
dançando.
danu
n., *prejuízo; estrago. - Sarampu ta
fasi danu, i pudi te mata mininu
(R95) -. (DANO). N.S. sin. stragu.
danus
adj., *que só estraga; daninho.
(DANOSO). N.F. oxítona. N.S. V.M.
dapi
con., *conjunção subordinativa,
facultativa, que introduz a primeira
parte duma oração comparativa: a
segunda parte é introduzida pela
locução conjuntiva ku fadi; se;
supondo que. - Dapi i sabi moska,
ku fadi baguera ku ten si mel (Dea) . N.F. vd. ku fadi.
dapi ku fadi
coloc., *locução conjuntiva
subordinativa que introduz uma
oração comparativa; com mais
razão; ainda mais. - Matarniba bu
sedu ain, dapi ku fadi fiansa dimas
el ku kebra kudjer di alpaka (N.Me.)
-. N.F. vd. ku fadi.
dari
n., *chimpanzé. (DARI). N.F. Guin.,
oxítona. N.S. V.B., n.v. “Pan
troglodytes”.
daria
n., *baraço de casca de “tara” ou de
folha de palmeira. N.F. paroxítona.
N.S. V.B.
darma
1.v., *vazar; entornar; sair. - ora ki
na ranka firbi, bu na tira tampu pa i
ka pudi darma (N.M.) - N’ darma
iagu di nha udju (O.S.) -.
(DERRAMAR).
2.v.tr., *durante as cerimónias,
pingar ou borrifar água, vinho ou
cana sobre os símbolos religiosos,
como sinal de respeito; sacrificar;
prodigalizar uma oferenda votiva. Antis di alguin na bibi tan binhu, i
darma un bokadu na tcon o i bai
pingal na iran (N.M.) -. N.S. darma
bias.
3.v.tr., *doar; dar. - Sinhor, darma
riba di nos sabiduria (L.Cat.) -.
darma bias
coloc., *derramar no chão ou sobre
os símbolos religiosos dos
antepassados algumas gotas de
bebida alcoólica para pedir ou
augurar uma boa viagem. (deriv.
DERRAMAR SOBRE A VIAGEM).
N.S. V.A.; gesto cultual da Religião
103
tradicional africana, composto de
libações e orações diversas aos
antepassados, antes de viajar.
darmadu
1.part., *entornado; vazado. - iagu di
kadju ke na darmadu na roda di
strada (R98) -. (DERRAMADO).
2.part., *pingado; borrifado;
sacrificado. - Limarias ta matadu si
sangui darmadu, kana ta darmadu
pa pui na un mon ku utru mundu, pa
no kombersa tcigantadu nunde
Deus (L.S.) -.
darnako
n., *sandália de borracha de pneu.
N.F. paroxítona. N.S. V.M.
dasa
n., *imposto pago durante o tempo
colonial. (TAXA). N.S. V.B., sin.
impostu; pagu di kabesa.
data
n., *lugar, dia, mês e ano em que
uma acção teve lugar; datação. - kal
data ki no dibi di ponta nel ke
inkeritu na kunsa? (R99) -. (DATA).
N.F. neol. N.S. sin. tempu.
dati
adv., *de repente; subitamente. - Un
dia korson dati i findil otca radiu
konta kuma PAIGC liberta si tera
(A.S.) -.
de 1
v.intr., *causar dor; magoar. - Bo
fasi un bokadu di sforsu, bo na odja
kuma i ka ta de (R95) -. (DOER).
N.F. Manjaco “dé” que significa ter
dor (J.-L.Rougé).
de 2
intens., *adjunto de intensidade com
a função de acrescentar o sentido
[de certeza]; mesmo. - ka Tuga ke
bai na rakadason de, pretu ke lebal
la (C.P.) -. N.S. ant. men.
de 3
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [e]. - ladrons dispus ke
prindidu e konfesa kuma elis e na
furtaba (R95) -. (DELES; DELAS).
dedada
n., *sinal do dedo; pancada dada
com o dedo. (DEDADA). N.S. V.B.
dedi
con., - Samuel, dedi gosi djanan, no
dibi di lanta nan (R95) -. (DESDE).
N.F. vd. des 3.
dedika
v.tr., *oferecer; destinar; consagrar.
- Kada grupu o bairu ta dedika parti
di si tempu pa purpara si
partisipason na karnaval (P.dos S.) . (DEDICAR A). N.F. neol.
dedikadu
part., *destinado; oferecido. - Marsu
ku Abril sta dedikadu a pursoris ku
animaduris di grupu di jovens
(Cecomes) -. (DEDICADO A). N.F.
neol.
dedikason
1.n., *devoção; afecto extremo. mame sempri tene un dedikason
mas pa fidju di ki propi omi (R95) -.
(DEDICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *consagração. - Pa dedikason
di muru di Jerusalen djintis bai
buska Levitas na tudu kau ke ta
moraba (Igr.I.) -.
dedinhu
n., *dedo mínimo; mendinho. (deriv.
DEDO). N.S. V.B., sin. dedu di
kabantada.
dedu
n., *cada uma das partes articuladas
com que terminam as mãos e os
pés. - si bu ka kansa, bu ka kema
dedu, bu ka na kume sabi nunka
(C.P.) -. (DEDO). N.S. dedu di anel;
dedu di kabantada; dedu di
metadi; dedu di tcudi; dedugarandi.
dedu di anel
n., *aquele em que se coloca o anel,
entre o mínimo e o médio; dedo
anelar ou anular. (DEDO ANULAR;
DEDO ANELAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
dedu di kabantada
n., *dedo mínimo ou auricular.
(deriv. DEDO DO FIM). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. dedinhu.
dedu di metadi
104
n., *dedo médio; médio. (deriv.
DEDO DE METADE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
dedu di tcudi
n., *dedo indicador; indicador.
(deriv. DEDO DE AÇULAR). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
dedu-garandi
n., *polegar. - Pa da ndjeson, kuru
dibi di prindidu i djundadu pa bas na
metadi di dedu-garandi, ku utrus
dedus (Men) -. (DEDO GRANDE).
N.M. lexia composta.
dekada
n., *série de dez anos, espaço de
tempo de dez anos. - No staba na
dekada di Setenta (P.dosS.) -.
(DÉCADA). N.F. proparoxítona,
neol.
del
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [el]. - Kal ki disiplina ku ma
gosta del na skola? (R95) -. (DELE;
DELA).
delegadu
n., *comissário; enviado. delegadus internasional ki mandadu
pa Nasons Unidas i pa utru
Organizasons (P.dosS.) -.
(DELEGADO). N.F. neol.
delegason
n., *comissão de representação de
uma ou várias pessoas. - delegason
ki faladu asin, delegason di djintis di
bon vontadi (R98) -.
(DELEGAÇÃO). N.F. neol.
delikadu
adj., *espinhoso; sensível. - n’ bin
papia des tema ki muitu delikadu ma
muitu interesanti (IN96) -.
(DELICADO). N.F. neol.
delis
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [elis]. - un delis i Djon Gomes
(R95) -. (DELES; DELAS). N.F.
paroxítona.
dempeten
n., *arroz novo, que depois de
torrado, é pilado e preparado com
açúcar. N.F. oxítona; Mandinga
“dèmpeten” que significa esse prato
da culinária guineense. N.S. V.B.
dentru
adv., *advérbio de lugar que indica a
parte interior. - el ta entraba dentru
di un tabanka i manda tiraba tudu
bedjoti, mindjer garandi, mindjer
prenhada (C.P.) -. (DENTRO). N.S.
pa dentru; ant. fora.
dentru di
con., *locução prepositiva que indica
[no espaço de]; no meio de. - Kuma
ku no pudi sibi kin ku na ianda
dentru di matu? (C.V.) - si i tcigaba
Bisau dentru di un anu i na kababa
ku guera kinti-kinti (C.P.) -.
(DENTRO DE).
denunsia 1
1.v., *dar a conhecer; acusar
secretamente. - I ora ke no
denunsia un fatu des, no ta faladu
kuma nau no na miti boka na un
partidu (R99) -. (DENUNCIAR). N.F.
paroxítona, neol.
2.v., *comunicar a ruptura de um
tratado. - I denunsia tratadu di
amizadi i di koperason entri ki dus
tera (R95) -.
denunsia 2
n., *declaração; acusação de
alguém por uma falta. - Es tudu i
ieraba denunsia ke no fasi pa i
buskaduba un soluson pasifika
(R99) -. (DENÚNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
derba
n., *terçado muito bem afiado;
arado. N.S. V.B.
des 1
quant., *número cardinal. - No tene
des kasa (R95) - n’ teneba des anu
na altura (R95) -. (DEZ).
des 2
contr., *crase da prep. [di] e do
det.dem. [es]. - padaria Mina ku sta
djuntu des fera na Mindara (R95) -.
(DESTE; DESTA; DESTES;
DESTAS).
des 3
con., *preposição que indica [a partir
105
de] ou [a começar em]. - N’ tenba un
apontamenti ki n’ na panha des di
trezi di Abril pasadu (R95) -.
(DESDE). N.F. desdi; dedi.
desdi
con., - desdi di ki dia nha familia
tudu gosta di Mario pabia i joven
simpatiku (N.M.) -. (DESDE). N.F.
neol., vd. des 3.
desdi gosi
loc. adv., *desde já; desde hoje;
desde este momento. - Nhu pudi
informanu, desdi gosi, pabia di ke ku
manda premius ka na dadu aos?
(R95) - n’ na konta bos kuma desdi
gosi bo ka na odjan mas (N.T.) -.
(deriv. DESDE AGORA).
desimu
quant., *número ordinal. - desimu
lison (J.L.R.) -. (DÉCIMO). N.F.
proparoxítona.
Deus
1.n., *nas Religiões monoteístas e
na Religião tradicional africana
Deus é o ser absoluto e único,
causa primeira e fim de todas as
coisas, ao qual é devido o culto de
adoração ou latria. - Mundu i obra di
Deus, sinal di si forsa, di si amor ku
si djiresa (L.S.) - Bidjugu ta tcoma
Deus Nindo, Balanta di Nhakra ta
tcomal N’ala, Fulup ta tcomal Emitai,
Mandjaku ku Mankanha ta tcomal
Nasimbatci (L.S.) -. (DEUS).
2.n., *nas Religiões politeístas,
como as da antiga Grécia e da
antiga Roma, há vários deuses e
Deus é um ser superior ao qual é
prestado culto de respeito ou
veneração. - Omis di Efesu, kal
alguin ku ka sibi kuma prasa di
Efesu i guardaur di baloba di
garandi deus Diana? (N.T.) -.
(DEUS; DEUSES). N.S. o nome
DEUS das religiões monoteístas
grafa-se com inicial maiúscula
enquanto o das religíões politeístas
grafa-se com incial minúscula.
deus ka dan mindjer
n., *nome de um pássaro de cor
branca e cinzenta. - Si deus ka dan
mindjer n’ na moka tcon -. (deriv.
DEUS NÃO DEU-ME UMA
MULHER). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.; é hábito desse pássaro
de movimentar a cauda no chão,
por isso tem também o nome de
moka-tcon.
deusis
n.pl., - Si Lei tcoma deusis kilis ki
Deus manda si palabra pa elis,
kuma ku bo fala gora kuma ami n’
lebisil pabia n’ fala kuma ami i Fidju
di Deus? (N.T.) -. (DEUSES). N.F.
proparoxítona, vd. Deus.
devoson
n., *piedade; dedicação.
(DEVOÇÃO). N.S. V.B.
di
1.con., *preposição que exprime
várias relações, entre as quais, o
posse, a dimensão, a proveniência,
a causa e o instrumento. - Ninguin
ka pudi kapili gosi di kompanhia ki
ka misti - tudu ta bin di fora
(P.dosS.) - taxis di kor pretu ku verdi
ta staba limpu (P.dosS.) - Iduka pa
kal koldadi sosiedadi? (R95) -. (DE).
N.M. a sílaba final [-di] pode ter a
crase com a preposição di,
fenómeno denominado haplologia,
quer dizer supressão de uma sílaba
quando há duas sílabas contíguas
iguais.
2.con., *preposição com o traço
[afastamento de um lugar], utilizada
em alternância com na. - n’ obi i sai
di Gabu (R95) -.
di akordu ku
con., *locução prepositiva que indica
[conforme; segundo]. - di akordu ku
grau sosial di kada familia; di akordu
ku informason tambe ki no sibi
(R95) -. (DE ACORDO COM). N.M.
ku~ke~ki, às vezes, segue a regra,
comum nas línguas africanas da
região, da harmonia vocálica,.
di dia
1.loc. adv., *locução adverbial que
significa [durante o dia, enquanto há
106
luz solar]. - Djintis tan e ta djumbai
di dia si kontra e ka ten tarbadju di
fasi; normalmenti djintis mas ta
djumbai di noti (N.M.) -. (DE DIA).
N.S. ant. di noti.
2.loc.adv., *depois do meio dia; nas
primeiras horas da tarde.
di dus
loc.adv., *pela segunda vez; outra
vez. - Si bu ta korta rabu di lagartisa
un bias, ma di dus i ta difisil (L.A.) -.
(deriv. DE DOIS).
di fabur
1.loc.adv., *maneira educada com
que uma pessoa dirige a fala a uma
outra, sobretudo se esta é
desconhecida; com licença. - Di
fabur, Nhu kambantanu pa kil utru
burdu si kontra Nhu pudi (A.P.) -.
(POR FAVOR).
2.coloc, di fabur tciga, *maneira
educada de pedir a uma pessoa de
afastar-se um bocado para deixar o
lugar. (deriv. POR FAVOR CHEGA).
N.S. V.A.
di faktu
loc. adv., *locução adverbial que
indica [realmente]; com efeito. - Di
faktu i un kunfuson garandi
(P.dosS.) -. (DE FACTO). N.F. neol.,
di fatu.
di fatu
loc.adv., - Di fatu kontratu i ta sedu
lei, i ta sedu un kusa sagradu
mesmu ku ka skribil (R98) -. (DE
FACTO). N.F. vd. di faktu.
di grasa
loc.adv., *gratuitamente. - Di grasa
ku bo risibi, di grasa ku bo na da
(N.T.) -. (DE GRAÇA). N.S. sin.
gratis.
di kor
coloc., * diz-se de uma pessoa com
a cor da pele mais clara. - Ba punta
kil mindjer ma di kor -. (deriv. DE
COR). N.S. V.A. Na língua
portuguesa DE COR, quando
referido a um ser humano, designa
[pessoa de pele escura ou não
pertencente à raça branca],
enquanto di kor, ao contrário, indica
[a pessoa cuja cor da pele não é
escura].
di kosta
loc.adv., *advérbio que significa [de
costas para o chão]. - Santcu tambe
dita di kosta i nega (A.P.) -. (DE
COSTAS).
di kumpridu
loc.adv., *sempre em frente. - Suma
no ka kunsi kaminhu, no bai nan di
kumpridu pa ka no pirdi (J.S.) -.
(deriv. DE COMPRIDO). N.S. DE
COMPRIDO significa de
comprimento.
di mampasada
loc. adv., *locução adverbial de
modo que significa [em excesso]. korenta i tris kazas dana pabia di
tcubas di mampasada ku
kumpanhadu ku ventus forti (R95) -.
(deriv. DE MÃO PASSADA).
di noti
loc. adv., *locução adverbial que
significa [durante a noite, quando o
sol está abaixo do horizonte]. - lun’a
na ronka si bonitasku di noti (O.S.) -.
(DE NOITE). N.S. ant. di dia.
di repenti
loc. adv., *subitamente. - Di repenti
kil kau bida un strada garandi (N.M.)
-. (DE REPENTE). N.F. neol.
di tardi
loc. adv., *locução adverbial que
significa [no espaço de tempo que
vai do meio-dia ao anoitecer]; à
tarde. - Sinku ora di tardi, kil firidu
tisidu pa ospital (C.P.) -. (DE
TARDE).
di tardinhu
loc.adv., *ao fim da tarde. - Bideras
ta fika te di tardinhu pa pera utru
kanua ku na bin mas ku pis (N.M.) -.
(À TARDINHA).
di tris
loc.adv., *pela terceira vez. - E
sugundu obu, ora ku bu sutal na
tcon, kunsada di pekadur te na
galinha, tudu na parsi: di tris kila i
rikesa (T.M.) -. (deriv. DE TRÊS).
107
Satanas.
2.n., *coisa ou pessoa má. - Purke
no sibi kuma kolera i diabu, e ku
manda no na rekumenda mas un
bias pa djintis toma sintidu (R97) -.
diakunisa
n.f., *pessoa de sexo feminino com
o segundo grau das ordens sacras.
- Diakunisas ta djuda mindjeris na
igreja (V.D.) -. (DIACONISA).
diakunu
n., *clérigo com o segundo grau das
ordens sacras; ajudante dos
Apóstolos. - Diakunu dibi di sedu
maridu di un mindjer son, i dibi di
sibi guberna si kaza ku si fidjus diritu
(N.T.) -. (DIÁCONO). N.F.
proparoxítona.
dialoga
v., *trocar ideias ou opiniões com
vista a um entendimento; conversar.
- Purmeru kondison pa no pudi
dialoga ku elis i pa no para fuguia
(R98) -. (DIALOGAR). N.F. neol.
dialogu
n., *troca de ideias ou de opiniões
com vista a um entendimento;
conversa. - es tudu ku no obi li aos i
falta di dialogu (R98) -. (DIÁLOGO).
N.F. proparoxítona; dialugu.
dialugu
n., - tudu dia no misti dialugu ku
guvernu (R98) -. (DIÁLOGO). N.F.
proparoxítona, vd. dialogu.
diamanti
n., *pedra preciosa; mineral
composto de carbono puro e de
grande dureza. (DIAMANTE). N.S.
V.B.
diantera
n., *vanguardia; frente. - Lubu toma
diantera, el i prumeru ki ba badja,
ma i ka konsigui lantanda puera
(L.S.) -. (DIANTEIRA).
dianteru
1.adj., *primeiro. (DIANTEIRO).
2.n., *o que joga em frente no jogo
de futebol; avançado. (DIANTEIRO).
N.S. V.B.
dianti
dia
1.n., * período de tempo de vinte e
quatro horas. - I ka ten dia ki ladron
ka panhadu na fera (P.dos S.) -.
(DIA). N.S. bon dia; dia dia; dia di
aos; dia dimingu; dia di finadus;
kada dia; kal dia.
2.n., *espaço de tempo entre o
nascer e o pôr do sol. - Utru dia i ba
tira bumba bedju, i pui nobu, i kunsa
pindra bulis (F.M.) -.
3.loc.adv., en dia, *locução
adverbial que significa [estar
actualizado]. - bu djubi si kontra si
barsina tudu sta en dia (R95) -. (EM
DIA). N.F. neol.
dia di aos
coloc., *hoje; hoje em dia. - aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga (C.P.) -. N.M. pl. dias di aos.
N.S. sin. aos.
dia di finadus
n., *a festa cristã do dia 2 de
Novembro. (DIA DE FINADOS).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
dia dimingu
n., - I ka tudu dia ki dia dimingu
(L.A.) -. (DIA DOMINGO). N.F. vd.
dimingu. N.M. lexia complexa.
dia-dia
loc. adv., *todos os dias; cada dia. Greve entra na dia-dia di
funsionarius ki ta reklama pa
governu paga si vensimentus
atrazadus (P.dosS.) -. (DIA A DIA).
N.M. redobro.
dia-santu
n., *dia festivo. - Bo djubi pa mal ku
bo na fasi: bo ka na guarda dia di
diskansu suma dia-santu (Igr.I.) -.
(DIA SANTO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
diabu
1.n., *conforme a tradição bíblica é
o termo que designa cada um dos
anjos maus; génio do mal ou do
desordem; satanás. - Kin ku ta fasi
pekadu i diabu, pabia diabu peka
desdi kunsada (N.T.) -. (DIABO).
N.F. neol. N.S. sin. dimoniu; sin.
108
adv., *advérbio de lugar que indica a
parte em frente; na frente; em
primeiro lugar. - no fasi forsa pa e
kusa bai pa dianti (R95) - pa i tisil
kinti-kinti si dianti (L.S.) -. (DIANTE).
N.S. sin. frenti; ant. tras.
dianti di
1.con., *locução prepositiva. pusibilidadi di un vitoria amanha na
San Siro dianti di A.C.di Milao (R95)
-. (DIANTE DE). N.S. sin. peranti.
2.loc.adv., *locução adverbial que
indica em frente de. - Djinti ke sta
dianti di e tera e dibi di sedu djintis
kunhisidur (IN96) - E lebal dianti di
Nhu rei (T.M.) -. (DIANTE DE).
diarea
v., *evacuar com mais frequência
fezes líquidas ou semilíquidas. - Si
bariga ta kinti di noti, i ta fika i na
diarea (R96) -. (deriv. DIARREIA).
diareia
n., *evacuações frequentes,
liquefeitas, acompanhadas ou não
de dores abdominais. - Mininu ku
tene propi diareia dibi di ba ta bibi
tciu (R95) -. (DIARREIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
panga-bariga.
diariu
n., *jornal de cada dia; caderno
escolar. (DIÁRIO). N.F.
proparoxítona.
adj., *de todos os dias; quotidiano. Prugrama “Kulinaria” ta djuda
populason di sidadi pa mindjoria se
pratu diariu (R96) -.
dibagar
adv., *lentamente. - Dibagar ta bai
lundju (J.M.B.) -. (DEVAGAR). N.F.
divagar. N.S. ant. dipresa.
dibati 1
v., *discutir; questionar. - e dividi na
tris grupus di tarbadju pa dibati
temas (R95) -. (DEBATER).
dibati 2
n., *discussão; disputa. - e kusa
meresi di faktu pa i ten un dibati
sobri e kiston pa djubi kal ki ligason
ku tene entri rilijon i kultura (IN96) -.
(DEBATE).
dibi 1
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [dever]; ter
que; ter a obrigação de. - Papes ku
skola dibi di velaba pa tudu mininus
tene atitudi di rispitu pa mindjer o pa
badjuda (R95) - No bin uni na
momentu ke ka dibi di fasidu, i dibi
di fasiduba mas sedu (IN96) -.
(deriv. DEVER). N.S. sin. ten ke.
dibi 2
v., *ter dívidas. - Pagan kil ku bu
dibin (N.T.) -. (DEVER).
dibida
n., *quantia em dinheiro que se
deve a outrem; obrigação. - Si
patron sinti garandi pena del, i
largal, i purdal tudu ki dibida (N.T.) -.
(DÍVIDA). N.F. proparoxítona,
divida.
dibidi
v., - Taguada di dibidi (Cenfa) -.
(DIVIDIR). N.F. vd. dividi.
dibididu
part., - Trizentus metrus kuadradu
dibididu pa des mindjeris, kada
mindjer i na toma trinta metrus
kuadradu (Cenfa) -. (DIVIDIDO).
N.F. vd. divididu.
dibidu
1.part.,. *que se deve. - Si Nha ka
fia, Nha ta punta pa no data di
pagamentu, no ka ta dibidu (J.D.) -.
(DEVIDO).
2.adj., *indispensável; justo.
dibidur
n., *aquele que deve. - No ta pidi
purdon di faltas i no ta purda no
dibiduris (L.Cat.) -. (DEVEDOR).
N.M. pl. dibiduris.
dibinha 1
v., *interpretar; predizer; narrar
histórias. (ADIVINHAR). N.F.
divinha. N.S. V.A.
dibinha 2
1.n., *enigma; adivinhação; história.
- Li ki dibinha-dibinha kaba (T.M.) -.
(ADIVINHA). N.F. divinha.
2.n., *pessoa que adivinha.
109
(ADIVINHO; ADIVINHA).
dibinhu
n., *adivinhador; pessoa que
interpreta o futuro ou o destino da
vida das pessoas. (ADIVINHO).
N.S. V.B., sin. pauteru.
dibirti
v., - Diskansa, bu kume, bu bibi, bu
dibirti (N.T.) -. (DIVERTIR-SE). N.F.
vd. divirti.
dicha
v., - e dicha biderus pa fasi kil ke
ntindi (IN96) -. (DEIXAR). N.F. neol.,
vd. disa.
didal
n., *utensílio que se mete no dedo
para empurrar a agulha, quando se
cose. (DEDAL). N.S. V.B.
didi
1.con., *porém. - Djintis garandi,
djintis djiru mas ami tene balur; didi
ami ke bu bin lembra (L.Cat.) -. N.F.
vd. didime.
2.adv., *afinal. - bardadi n’ na
kansauba! Didi e fugon bon. So ku
tris po di lenha bianda kusidu tudu
(M.M.) -. N.F. vd. didime.
dididju
n., - Aah!, n’ tene dididju di disfadja
(F.S.) -. N.F., arc., vd. disedju.
didime
1.con., *conjunção coordenativa
adversativa que significa [ao que
parece] ou [porém]. - No ka sibi
kuma algun djintis ke ta fala kuma e
na tarbadja pa kauza di Deus,
didime e ta ngananuba (R96) - Um
omi kasaba un mindjer, didime i
futuseru (L.S.) -. N.F. oxítona, didi.
2.adv., *advérbio de modo que
significa [afinal] ou [finalmente]. Didime bu ka misti mata ki gazela;
kila kria gora de! (C.V.) -. N.F. didi.
didja
v.tr., - N’ didja tudu nha djintis ki sta
fora (J.S.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
disdja.
didjadu
part., (DESEJADO). N.F. vd.
disdjadu. N.S. V.B.
dieta
n., *regime especial de alimentação;
privação parcial ou total de certos
alimentos. - Dieta: alguin ku misti
tene kurpu forti i dibi di kume bon
kumida (Igr.I.) -. (DIETA). N.F. neol.
difeitu
n., *imperfeição física ou moral;
deformidade; falta. - i tene difeitu, n’
ten ku torna fasil (Igr.I.) -.
(DEFEITO). N.F. proparoxítona.
diferensa 1
v., *distinguir; discriminar;
diferenciar. - kin ku ta diferensau?
ke ku bu tene ku bu ka dadu el?
(N.T.) -. (DIFERENÇAR). N.F. neol.
diferensa 2
n., *diversidade; falta de igualdade. Anta i ten diferensa entri omis?
(L.S.) -. (DIFERENÇA). N.F. neol.
diferenti
adj., *diverso; distinto. - Noibas tan
ta bisti diferenti ku mindjeris garandi,
mbokadu identiku ku badjudas
(N.M.) -. (DIFERENTE). N.F. neol.
difeza
n., *tudo o que serve de protecção
contra um ataque. - VIH ta distrui
selulas, i ta ruduzi difeza imunolojika
(R95) -. (DEFESA). N.F. neol.
difikuldadi
n., *situação crítica; obstáculo. - n’
sibi kal ki difikuldadi ku opozison na
pasa (IN96) -. (DIFICULDADE). N.F.
neol.
difikulta
v., *tornar difícil. - gosi i ten bareras,
i kil bareras ta difikulta, suma ku n’
fala, prusesu di imigrason (IN96) -.
(DIFICULTAR). N.F. neol.
difindi
1.v., *proteger. - no ka dibi di difindi
es pratikas (R95) - i difindi si
tabanka (C.P.) -. (DEFENDER).
2.v., *apresentar razões a favor de;
sustentar com argumentos. - ke ki
Stadu? Espesialistas e ta difindi
kuazi sempri kuma signifikadu di es
palavra i ta abranji tudu kil ki izisti o
ku pudi relasiona ku vida di omi
110
(R95) -.
difindidu
part., *protegido. - Parlamentu i kau
di difindi interesi di povu: manera ke
armas bindidu, asin ke no ten ku
lebal pa i difindidu, pa povu di Guine
fika limpu (R99) -. (DEFENDIDO).
difindidur
n., *defensor; advogado. - Anos no
ka guereru, anos difindidur des pais
(R98) -. (deriv. DEFENDER).
difini
v., *explicar o significado;
determinar; fixar com precisão. Utrus artigu ta difini utru diritus ku
mininu dibi di benefisia del (R96) -.
(DEFINIR).
difinidu
part., *explicado; determinado. Djuventudi i ta difinidu suma
kamada di idadi entri dizoitu i
kuarenta anu di idadi (IN96) -.
(DEFINIDO).
difinison
n., *explicação; significado. - no na
daba difinison di ke ki kazamentu
(R95) -. (DEFINIÇÃO).
difinitivamenti
adv., *advérbio que significa [de
modo definitivo]; para sempre. - Ku
es planu inimigu, Guine-Bisau na
fikaba difinitivamenti okupadu (R98)
-. (DEFINITIVAMENTE).
difinitivu
adj., *último; final. - Rizultadu
difinitivu da 52% pa Bernardo Vieira
i 48% pa Kumba Iala (P.dosS.) -.
(DEFINITIVO). N.F. neol.
difisil
adj., *árduo; quase impossível;. vida stanu difisil, salariu ka ta
korespondi nada (IN96) - e ta fika ku
ki erus na idadi ma garandi ki difisil
kuridji (IN96) -. (DIFÍCIL). N.F.
paroxítona. N.S. ant. fasil.
difronta
v., *estar frente a frente, enfrentar. Benfika na Bula ku futibol lokal na
difronta Porto (R95) -.
(DEFRONTAR).
difundi
v.tr., *espalhar. (DIFUNDIR). N.S.
V.B.
difuntu 1
n., - i kontra ku djinti ku na leba un
difuntu, un fidju son di si mame ki
viuva (N.T.) -. (DEFUNTO). N.F. vd.
dufuntu 1.
difuntu 2
n., - E na pera difuntus pa sapal
korda na garganti pa kunsa ntera,
son difuntu ki na tiral kil korda pabia
i un kusa sagradu (N.M.) .(DEFUNTO). N.F. vd. dufuntu 2.
difuzon
1.n., *divulgação; propagação.
(DIFUSÃO). N.F. neol.
2.n., Radiu Difuzon Nasional,
*RDN, a Rádio mais antiga da
Guiné-Bissau, que quase sempre
relata as opiniões do Governo. - kila
i ka Radiu Difuzon Nasional, i Radiu
di kunfuson nasional (R98) -.
(RÁDIO DIFUSÃO NACIONAL).
dignidadi
n., *qualidade moral que infunde
respeito; respeitabilidade; honra. - I
un kusa ku ka ta korespondi ku
dignidadi di un omi (IN96) -.
(DIGNIDADE). N.F. neol.
dignu
adj., *apto; capaz. - e sedu kapas i
dignu di parti Deus sakrifisiu santu
di Misa (L.Cat.) -. (DIGNO). N.F.
neol.
digrada
v., *deteriorar; diminuir o prestígio. no ka misti digrada mas imajen di
alguin (R98) -. (DEGRADAR). N.F.
neol.
digradadu
part., *deteriorado; que foi
destituído. - i sta tudu digradadu,
gos barata so ku mora la kuas, nada
di mesinhu ka ten la (IN96) -.
(DEGRADADO). N.F. neol.
digradason
n., *danificação; estrago que
aumenta gradualmente. - si no ka
pega, si no ka pensa seriamenti,
111
V.B.
dilinkuensia
n., *delito; crime. - Polisia ta intirvi
ora ki tcomadu, suma kazu di
dilinkuensia, un asasinu (R95) -.
(DELINQUÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
diluviu
n., *grande inundação; chuva
torrencial. - E ka toma sintidu te ku
diluviu bin, i kaba ku elis tudu (N.T.)
-. (DILÚVIO). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. a Bíblia relata o Dilúvio
que inundou a terra durante o tempo
do patriarca Noé, o qual construiu
uma grande casa de madeira, que,
como um barco, conseguiu resistir
às águas, salvando a ele, a sua
família e muitas espécies de
animais.
dimas
1.adv., *advérbio de quantidade que
indica que uma coisa é excessiva;
muitíssimo. - Pres seduba karu
dimas pa maioria di populason
(P.dosS.) - di noti n’ sufri dimas na
sunhu pabia del (N.T.) -. (DEMAIS).
N.F. oxítona.
2.interj., *interjeição que exprime
afirmação ou confirmação de um
acto ou de uma coisa; sim. - Dimas
bu furta, n’ odjau -. (deriv. DEMAIS).
dimenson
n., *tamanho; extensão. - Tcon di
Bidjugu sta kontempladu dentru des
dimenson di projetu (MR98) -.
(DIMENSÃO). N.F. neol.
dimingu
1.n., *primeiro dia da semana,
segundo a tradição religiosa cristã. Aos i dimingu, dia di Sinhor, dia di
festa pa tudu familia kriston (L.Cat.)
-. (DOMINGO). N.F. dumingu; dia
dimingu.
2.n., *fim-de-semana, junto com o
sábado, segundo a legislação do
calendário civil. - Sabadu di tardi ku
dimingu djinti ka ta tarbadja (J.L.R.)
-.
diminui
digradason na sedu mas (IN96) -.
(DEGRADAÇÃO). N.F. neol.
dijiston
n., *assimilação. (DIGESTÃO). N.S.
V.B.
dikiri
v., *conseguir. (ADQUIRIR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
diklara
v., *anunciar; proclamar. - lion lanta i
diklara kuma pa ba mata Liopardu
(T.M.) -. (DECLARAR).
diklaradu
part., *anunciado. (DECLARADO).
N.S. V.B.
diklarason
1.n., *afirmação; proclamação;
manifesto. - diritu di sidadania ku
proklamadu na karta di Nasons
Unidas ka ta pasa di diklarason di
prumesas di kil ku misti fasidu (R95)
-. (DECLARAÇÃO).
2.n., *confissão; revelação. - Na kal
lingu ke n’ na skirbi nha diklarason
di amor? (O.S.) -.
dikora
v., *aprender de memória ou de cor.
(DECORAR). N.S. V.A.
dikoradu
part., *o que é aprendido de
memória ou de cor. (DECORADO).
N.S. V.A.
dikuri
v., *ter lugar; acontecer; suceder. es inkontru na dikuri ate sesta-fera
(R95) -. (DECORRER). N.F. neol.
dili
v., *derreter. (DELIR). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
dilibera
v.tr., *decidir. (DELIBERAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
diliberadu
part., *decidido; resolvido.
(DELIBERADO). N.S. V.B.
diliberason
n., *decisão; resolução.
(DELIBERAÇÃO). N.S. V.B.
dilidu
part., *derretido. (DELIDO). N.S.
112
v., *tornar menor; reduzir. - frota di
taxis ku di otokarus diminui tciu
(P.dosS.) -. (DIMINUIR). N.F.
paroxítona, neol.
diminuson
n., *redução; quebra; abatimento.
(DIMINUIÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.
dimira
1.v., *apreciar; ver com respeito. Tudu djinti ku na obil e dimira si
djiresa ku raspostas ki na da elis
(N.T.) -. (ADMIRAR). N.F. adimira.
2.v.intr., *maravilhar-se; ficar
surpreendido. - Omis dimira e papia
entri elis (A.P.) -. (ADMIRAR-SE).
N.S. sin. stranha.
dimiradu
part., *o que gera sentimentos de
maravilhas ou de espanto. - I fika
dimiradu ma i ka fala nada (A.P.) -.
(ADMIRADO). N.F. adimiradu.
dimiradur
n., *pessoa que admira;
apaixonado. (ADMIRADOR). N.S.
V.B.
dimirason
n., *estado de alguém frente às
coisas maravilhosas; espanto;
surpresa. - Otca n’ odjal, n’ pasma
ku grandi dimirason (N.T.) -.
(ADMIRAÇÃO). N.F. adimirason.
dimistradur
n., *gerente; autoridade
administrativa; chefe.
(ADMINISTRADOR). N.F.
aministradur. N.S. V.B.
dimistrason
n., (ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd.
adiministrason. N.S. V.B.
dimiti
v.tr., *destituir de um emprego.
(DEMITIR). N.S. V.B.
dimitidu
part., *destituído. (DEMITIDO). N.S.
V.B.
dimografia
n., *estudo estatístico da população.
- Na ke ku ta fala na kapitulu di
dimografia, Moreira i fala di dus
resensiamentu di populason i
abitason ki fasidu na 1979 ku 1991
(R95) -. (DEMOGRAFIA). N.F.
paroxítona, neol.
dimografiku
adj., *que se refere ao estudo
estatístico da população. krisimentu dimografiku i kauza
krisimentu di numeru di kilis ku sta
na kondison di pudi tarbadja (R96) -.
(DEMOGRÁFICO). N.F.
proparoxítona, neol.
dimokrasia
n., *sistema político que admite
vários partidos e que dá ao cidadão
o poder de controlar indirectamente
o poder do governo por meio do
voto. - dimokrasia i na sedu un
firkidja tesu di liberdadi (R96) -.
(DEMOCRACIA). N.F. paroxítona,
neol. N.M. contr. ditadura; contr.
fasismu. N.S. Na democracia são
fundamentais as noções de
liberdade e de igualdade; os
representantes eleitos são os
Deputados.
dimokratiku
adj., *relativo à democracia; popular.
- Pa i sedu dimokratiku na bardadi,
djustisa i ka dibi di sedu di parti
(R95) -. (DEMOCRÁTICO). N.F.
proparoxítona, neol.
dimokratizadu
part., *que mudou para um regime
democrático; popularizado. - no
misti fala li, i pa i ntindidu dritu kuma
guvernus afrikanus i dibi di
dimokratizadu (R96) -.
(DEMCRATIZADO).
dimokratizason
n., *acto ou efeito de democratizar. Solusons pa kistons di Timor-Leste
na pasa nesesariamenti pa un
intindimentu entri Timorensis, pa
dimokratizason di Indonesia (R95) -.
(DEMOCRATIZAÇÃO).
dimoniu
n., *conforme a tradição bíblica é o
termo que designa cada um dos
anjos maus; génio do mal ou do
desordem; satanás. - e koldadi di
113
dimoniu i ta serkadu son ku forsa di
orason ku djundjun (N.T.) -.
(DEMÓNIO). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. dimoniu; sin. diabu; sin.
Satanas.
dimora
n., *atraso; dilação. - I ten tempu ku
Liga ta pensaba kuma dimora ku na
odjadu na djulgamentu iera pabia di
no bedju sistema di tardanta kusas
na tribunal (R95) -. (DEMORA). N.F.
neol.
din
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [acção certeira como o som
duma campainha]; onomatopeia do
golpe metálico e vibração da lâmina
do terçado. - Djambatutu ialsa si
tarsadu, i suta na po un bias,
tarsadu kudi din! (T.M.) -.
2.v., kudi din, *responder como o
som duma campainha.
dinamismu
n., *actividade; energia. - setor
privadu na ba da un ma garandi
dinamismu na dizinvolvimentu di
industria (R95) -. (DINAMISMO).
N.F. neol.
dinamiza
v., *pôr em acção. - i bon pa no
kunsa na forma, pa no kontrola
formason i pa no dinamiza ki
formason (IN96) -. (DINAMIZAR).
N.F. neol.
dinamu
n., *máquina geradora de corrente.
(DÍNAMO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
dingui
1.v.intr., *estar solitário ou sozinho. N’ dingui, ami sta li ami son (A.P.) -.
2.v.intr., *estar isolado. - na kil
moransa i ten un kasa ku dingui
(A.P.) -.
dinguidu
1.part., *diz-se de uma pessoa
sozinha ou solitária. - n’ na sinti
dinguidu, ami son (Igr.I.) -.
2.part., *diz-se de um lugar isolado.
- e sai pa un lugar dinguidu fora di
prasa (N.T.) -.
dinguinhu
n., *mandíbula; maxila; queixada. - i
tira karnel na dinguinhu di lion (Igr.I.)
-. N.F. Beafada “digui” que significa
maxila. N.S. sin. kesada.
dinheru
1.n., *termo comum que designa as
moedas ou as notas. - dinheru ka
ten pa paga vensimentus na fin di
kada mis (P.dosS.) -. (DINHEIRO).
N.S. kume dinheru.
2.n., *riqueza. - Dinheru sabi te, ma
amizadi ma sabi (N.Tu.) -.
dinti
1.n., *cada um dos órgãos rígidos
que existem nas maxilas e que
servem para a apreensão e a
trituração. - Dinti pudi garandi na
boka, ma kabesa mas bedju (L.A.) -.
(DENTE). N.S. dinti di karanguis;
rinka dinti; rinkadur di dinti.
2.n. dinti di pilon, *molar. (deriv.
DENTE DE PILÃO). N.M. lexia
complexa.
3.n. dinti di riba, *incisivo superior.
(deriv. DENTE DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
4.n. dinti di udju, *canino. (deriv.
DENTE DO OLHO). N.M. lexia
complexa.
dinti di karanguis
n., *pinça de caranguejo. Karanguis panha son ki si purmeru
dinti, nin i ka pui utru, i pul son na e
ladu di pontada, kif! (T.M.) -.
(DENTE DE CARANGUEJO). N.M.
lexia complexa.
diosesanu
adj., *relativo à Diocese. - i ta studa
na siminariu diosesanu (IN96) -.
(DIOCESANO).
diosesi
n., *Conjunto de comunidades
cristãs sujeitas a um bispo;
circunscrição territorial e
administrativa do Império Romano e
das Igrejas cristãs. - tudu
komunidadi di no Diosesi (L.Cat.) -.
114
(DIOCESE).
dipartamentu
n., *divisão administrativa; sector
particular com uma finalidade
específica. - Stadu, Ministerius,
Dipartamentus Publikus pasa mas
tardi na sedu ponta i propriedadi
privada di propi dirijentis (R98) -.
(DEPARTAMENTO). N.F. neol.
dipartison
n., *divisão. (DEPARTIÇÃO). N.S.
V.B., sin. dipartimentu.
dipendensia
n., *falta de autonomia;
subordinação. - Es skola superior
alivia Guine di dipendensia di
pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(DEPENDÊNCIA). N.F.
proparoxítona. N.S. ant.
indipendensia.
dipindi
1.v., *estar sujeito ou subordinado a.
- prioridadi dibi di dadu pa rekursus
lokal di ki rekursus di fora, pa
projetu ka dipindi di utrus pa sempri
(Igr.I.) -. (DEPENDER).
2.v., *ser consequência. - i dipindi di
gustu di kadakin (R96) - djintis ten
manera diferenti di bisti, i dipindi di
idadi (N.M.) -.
diplomasia
n., *ciência das relações
internacionais. - Un diplomasia
muitu ativu en direson di tudu frentis
(R95) -. (DIPLOMACIA). N.F.
paroxítona, neol.
dipozita
v., *colocar; ter confiança. - djinti
dipozita konfiansa na bo (R98) -.
(DEPOSITAR). N.F. neol.
dipozitu
n., *reservatório de água; lugar onde
se guarda. - Buska un bon kau pa
kumpu dipozitu (Igr.I.) -.
(DEPÓSITO). N.F. proparoxítona,
neol.
dipresa
adv., *rapidamente; sem demora. Mama, bin dipresa pa bu bin toman,
nha korson ka seta nada son abo
(A.B.) -. (DEPRESSA). N.S. fasi
dipresa; ianda dipresa; ten
dipresa; ant. dibagar.
dipus
adv., *advérbio de tempo que indica
[posteriormente]; em lugar
secundário. - i bin rebenta puku
dipus (R95) - Dipus nha pape i ta
sinta riba di kil padja (T.M.) -.
(DEPOIS). N.F. dispus.
dipus di
1.con., *locução prepositiva que
indica em seguida a; após; após de.
- bo na ten diretu di para o ku bu
kurva na Titina, so filadu, o dipus di
padaria Paulo Barros (R95) - Dipus
di tudu mindjer muri tambe (N.T.) -.
(DEPOIS DE). N.F. dispus di.
2.loc.adv., *locução adverbial que
indica atrás de ou posteriormente. Tarbadju pa karnaval ta omenta
logu dipus di kunsada di Anu-nobu
(P.dosS.) - Dipus di kasamenti omi
dibi di gasta mas tempu inda ku si
mindjer (Igr.I.) -. (DEPOIS DE).
dipus di amanha
n., *advérbio de tempo que indica [o
dia depois do dia de amanhã]. sesta ronda di nasional di futibol i na
kunsa dipus di amanha (R95) -.
(DEPOIS DE AMANHÃ). N.S. sin.
ermon di amanha.
dipus ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]. - dipus ke tudu
staba dja kombinadu e mata fidju di
rei (F.M.) - Dipus ke kala i papia ku
elis na lingu di Djudeu (N.T.) -.
(DEPOIS QUE).
diputada
n.f., *mulher eleita para a
Assembleia Nacional. - Diputada
Matilde (R99) -. (DEPUTADA). N.F.
diputadu.
diputadu
n., *representante eleito pelo povo,
membro da Assembleia Nacional. ami komu diputadu n’ fasi ki tarbadju
di nkeritu sin tudu (R95) -.
115
(DEPUTADO). N.F. neol.
direson
1.n., *conjunto dos serviços
administrativos de uma empresa;
administração. - i ten un tabela ke
aprovado pa direson di transporti
terestri (R95) -. (DIRECÇÃO).
2.n., *rumo; orientação. - Jajaba
djubi na direson ku mindjer garandi
kuspi i odja un panelasinhu (M.K.) -.
direta
1.adj. f., *referente ao lado direito. e mara sadju na pe direta (N.M.) -.
(DIREITA). N.S. mon direta.
2.n., *lado direito; dextra; destra. Bai kumpridu: la, bu ta bai pa
skerda, ma lundju bu dibi bai pa
direta (J.L.R.) -. (DIREITA).
diretamenti
1.adv., *imediatamente. - onsa bin
diretamenti pa pitu di lion, i pui
unhas i findil (L.S.) -.
(DIRECTAMENTE).
2.adv., *sem intermediários. Salmus ta papianu di Deus suma un
alguin ki ta papia diretamenti ku omi
(L.S.) -.
diretor
1.n., *aquele que administra; chefe.
- i sin propi kamarada diretor (C.V.) . (DIRECTOR). N.F. neol. N.S. sin.
diretor-jeral; sin. dirijenti.
2.n., diretor adjuntu, *categoria
abaixo do director mas com o
mesmo grau de responsabilidade. kil ke diretor rejonal adjuntu falanu
aonti (MR98) -. (DIRECTOR
ADJUNTO). N.F. neol. N.M. lexia
composta.
diretor-jeral
n., *chefe pertencente a uma
hierarquia superior. - no tciga di
papia ku diretor djeral di Turismu
(R95) -. (DIRECTOR GERAL). N.F.
neol. N.M. lexia composta, pl.
diretoris. N.S. sin. diretor.
diretoris
n.pl., - I ten manga di diretoris, no
ten prova disu, ke ate kofri di
rapartison di Stadu i ta tiradu i ba
pudu dentru di si kaza (R98) -.
(DIRECTORES). N.F. paroxítona,
vd. diretor.
diretu 1
1.n., *o que é permitido; privilégio;
prerogativa. - kal ki utru diretu di
kriansa ki bu kunsi? (R95) -.
(DIREITO). N.F. diritu 1.
2.n., *responsabilidade; dever. - no
ten pur diretu rispita povu purke pa
povu ku no luta par el (C.P.) -.
(deriv. DIREITO).
3.n., *ciência jurídica. N.S. diretu é
hiperónimo de DIREITO e de
DEVER.
diretu 2
adj., *diz-se do lado que fica à
direita. - un son na ladu diretu i utru
na ladu iskerdu (L.S.) -. (DIREITO).
N.S. brasu-diretu.
dirijenti
n., *director. - ku nasimentu di
pontas na Guine-Bisau tudu
dirijentis ranka kurida pa buska
ponta (R95) -. (DIRIGENTE). N.F.
neol. N.S. sin. diretor.
diriji
1.v.tr., *guiar; administrar. - Kuma
ku na diriji guera? (R98) -.
(DIRIGIR). N.F. neol.
2.v.tr., *encaminhar. - Uza es kanal
pa diriji iagu pa kau nunde ku bu na
pui tanki pa guarda iagu (Igr.I.) -.
3.v.intr., *endereçar; enviar. - bo
pudi diriji pa nos, purki no ta orienta
bos na tudu tipu di problemas (R95)
-. (DIRIGIR-SE).
dirijidu
1.part., *guiado. - No povu di Guine
ku Kabu-Verdi, dirijidu pa no garandi
Partidu, i pui kolonialismu sufri
dirotas garandi dimas (C.P.) -.
(DIRIGIDO). N.F. neol.
2.part., *enviado; endereçado. - Abo
formadur ku animadur, es
kalendariu di Cecomes i sta dirijidu
pa bos pabia nes anu 1995 no na
kunsa ku kampanha di idukason
sobri Sida (Cecomes) -.
diritu 1
116
n., - I tambe i tene diritu di tene un
nomi, i ka bardadi? (R95) Diklarason universal di diritus di omi
(R95) -. (DIREITO). N.F. vd. diretu
1.
diritu 2
adv., *sem desvio; de modo bom e
conveniente; bem. - tudu seduba
organizadu diritu: i tenba parajens di
taxi ku telefoni pa atindi tcomada di
pasajerus (P.dosS.) -. (DIREITO).
N.F. dritu. N.S. kuri diritu; sibi
diritu.
diritu 3
adj., *que está em linha recta.
(DIRECTO). N.S. V.A.
dirota
n., *insucesso; desastre. - Rais, ku
mistiba dicha puder dipus di es
dirota militar di ‘67, muri brutalmenti
di un krizi kardiaku na 1970 (R95) -.
(DERROTA). N.F. neol.
dis [dis-]
1.pref., *prefixo que entra na
formação de substantivos ou
adjectivos, exprimindo a ideia de
[separação; acção contrária]. disanimadur - diskubri - diskuda diskulpa - diskunfiadu - dismaradu -.
(DES-; DIS-). N.M. sufixo de nomes,
verbos e adjectivos.
2.pref., * prefixo que exprime a ideia
de [dificuldade; privação]. disinflma; disnutrison -. N.S. dis- é
hiperónimo de DES- e DIS-.
disa
1.v.tr., *abandonar; perder. - bu ka
na disa bu tarbadju pa ba sinta
djumbai (N.M.) -. (DEIXAR). N.F.
dicha.
2.v.tr., *permitir; consentir. - Bu disa
arus pa i firbi tok i seku bu bafal
(N.M.) -.
3.v.intr., *desistir; abster-se. - I sta
duenti, bo disa kusa di ba iran (R95)
-.
disabidu
adj., *cheio de má sorte; intratável. Mon di sangui korson di feru Anhu i
disabidu dimas (N.Me.) -.
(DESAVIDO).
disadu
1.part., *abandonado. - un son na
lebadu, utru na disadu (N.T.) -.
(DEIXADO).
2.part., *permitido. - Tambi i disadu
pa i gueria kontra pobu di Deus, i
ngana elis (N.T.) -.
disafia
v.tr., *provocar para desafio. - Ami n’
na disafia tropas di Israel (Igr.I.) -.
(DESAFIAR).
disafiu
n., *combate; duelo; competição
desportiva. - Bo sibi kuma na
disafiu, tudu ta kuri na kurida, ma un
son ku ta nganha premiu? (N.T.) -.
(DESAFIO). N.F. paroxítona, neol.
disakorda
v., *desacordar; não estar de
acordo. (DISCORDAR). N.S. V.B.
disakordu
n., *não acordo; discordância;
divergência; discórdia.
(DESACORDO). N.S. V.B.
disanovi
quant., *número cardinal. - aos,
disanovi di Juliu di 1995, i na bin
fala sobri tema: salariu ku kustu di
vida (IN96) -. (DEZANOVE).
disaoitu
quant., *número cardinal que
designa dez mais oito. - Padrinhus e
ta dati e manda dinheru, disaoitu
dolar pa minimu (R.95.) -.
(DEZOITO). N.F. proparoxítona.
disaparisi
v.intr., - Ki konjuntus kunsa
disaparisi (IN96) -.
(DESAPARECER). N.F. neol.,
proparoxítona, vd. disaparsi.
disaparsi
v.intr., *cessar de existir; ocultar-se.
- bu ta suta kil obu na tcon bu
kebral; matu na disaparsi djanan i
na sai kasas (T.M.) -.
(DESAPARECER). N.F. disaparisi.
disaraska
v., *sair de uma situação difícil;
desembaraçar-se; safar-se. - Si no
117
responder a uma saudação ou a um
apelo.
disdingui
v.intr., *deixar a solidão. N.S. V.B.
disdinguinti
v.caus., *fazer sair da solidão. - n’
ka na disa di skirbi e karta, ke n’
misti pa i kura no kasabi, pa i
disdinguintin (O.S.) -. N.M.
disdingui + nti.
disdja
1.v.tr., *ter saudades de; querer. - N’
disdja kaida di sol, n’ disdja djumbai,
n’ disdja ki pastrus sin era nin bera
(O.S.) -. (DESEJAR). N.F. didja;
disedja; disidja.
2.v., *exprimir o voto ou desejo. - i
no na disdja pa es programa tciga
djuntu delis di un bon manera (R95)
-.
disdjadu
part., *querido. (DESEJADO). N.F.
didjadu. N.S. V.B.
disdjela
v., *degelar; derreter o gelo.
(DESGELAR). N.S. V.B.
disdjeladu
part., *derretido. (DESGELADO).
N.S. V.B.
disdjunda
v.tr., *largar; alentar.
(DESJUNTAR). N.S. V.B.
disdjundadu
part., *não unido; separado.
(DESJUNTADO). N.S. V.B.
disdjuntivu
adj., *diz- se da conjunção disjuntiva
ou subordinativa. (DISJUNTIVO).
N.S. V.B.
disdobra
v., *desenrolar. (DESDOBRAR).
N.S. V.B.
disedja
v., - Ninguin ka disedja kuma no na
liberta es tera li, no na pega mas
arma (R98) -. (DESEJAR). N.F.
neol., vd. disdja.
disedju
1.n., *anseio; aspiração. - disedju di
nha korson ku nha orason pa Deus
fala kuma kadakin ta disaraska ku
manera ki ntindi, kila ke no na mata
kumpanher (IN96) -.
(DESENRASCAR).
disaseis
quant., *número cardinal. - Kila ki
rasposta dias disaseis (R98) -.
(DEZASSEIS). N.F. des ku seis.
disaseti
quant., *número cardinal. - Matine i
so pa mininus di dozi a disaseti
anus (N.M.) -. (DEZASSETE). N.F.
des ku seti.
disavensa
n., *discórdia entre amigos;
inimizade. - La ke se disavensa
kunsa nel (L.S.) -. (DESAVENÇA).
N.F. neol.
disbafa
v., *não abafar; aliviar; desafrontar;
vingar. (DESABAFAR). N.S. V.B.
disbali
v., *não ter valor. - badjuda di menoti tras di un bida bu disbali (H.M.)
-. (DESVALER).
disblokia
v., *levantar o bloqueio; resolver
uma dificuldade. - un introduson di
Kriolu i linguas maternas na insinu
pudiba disblokia e situason o djuda
disblokia situason di ivuluson di
linguas maternas, di linguas
nasional na insinu (MR98) -.
(DESBLOQUEAR). N.F. paroxítona,
neol.
disbota
v., *descorar; alterar a cor; fazer
perder a cor. (DESBOTAR). N.S.
V.B.
disbotoa
v., *desapertar; abrir; desligar;
desabotoar. (DESBOTOAR). N.S.
V.B.
disdangu
v. intr., *fazer ouvidos de mercador;
desdenhar; não responder; amuar. I sempri i disdangu elis i pega si
kaminhu pa kau ku si mistida sta nel
(M.K.) -. (deriv. DES-). N.F.
Mandinga “danku” que significa
118
pa Israel sedu salbu (N.T.) -.
(DESEJO). N.F. dididju; diseju.
2.n., *cobiça. - Disedju di manda
riba di Deus (L.S.) -.
diseju
n., - pa no tene diseju ku onra di
tarbadja (L.Cat.) -. (DESEJO). N.F.
neol., vd. disedju.
disentraliza
v., *afastar do centro. - kusa tudu na
disentraliza (IN96) -.
(DECENTRALIZAR;
DESCENTRALIZAR). N.F. neol.
disfadja
v., *tirar os ornamentos; desadornar;
desenfeitar. - aah n’ tene disedju di
disfadja (F.S.) -. (DESENFAIXAR).
N.S. ant. fadja.
disfalisi
v.intr., *fazer perder as forças;
desmaiar. (DESFALECER). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., sin.
dismaia.
disfalisidu
part., *desmaiado.
(DESFALECIDO). N.S. V.B., sin.
dismaiadu.
disfalisimentu
n., *desmaio. (DESFALECIMENTO).
N.S. V.B., sin. dismaiu.
disfama
v., *sujar o nome de alguém. (deriv.
DES + FAMA). N.S. V.M.
disfarsa 1
v., *mascarar; dissimular; fingir. disfarsa tciga na un tabanka pa
isemplu, kil tabanka di Balanta ku
disfarsa komu un tribu balanta, bu
tira bu tudu ropa bu sapatu bu tudu
inkuantu bu pui pe na tcon bu bisti
lope bu rodia panu (C.P.) -.
(DISFARÇAR). N.F. neol.
disfarsa 2
n., *fingimento; dissimulação. - Na
kil tempu dja no kamaradas kunsa
fasi luta klandestinu, disfarsa tciga
(C.P.) -. (DISFARCE).
disfasi
v.tr., *destruir; dissolver. - tudu ta
rispita: si bu tciga nun zona bu fala, i
bon fasi i bon disfasi es i no fasi kil
utru la, tudu ta obi, tudu ta fasil
(C.P.) -. (DESFAZER).
disfasidu
part., *destruído; dissolvido.
(DESFEITO). N.S. V.B.
disfavurisidu
part., *o que não é ajudado pela
sorte. (DESFAVORECIDO). N.F.
neol. N.S. V.A.
disferusa
v.tr., *polir; tirar a ferrugem.
(DESENFERRUJAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., ant.
ferusa.
disferusadu
part., *limpo da ferrugem; polido.
(DESENFERRUJADO). N.S. V.B.,
ant. ferusadu.
disfia
v.tr., *desfazer em fios; reduzir uma
peça de lã em fios. (DESFIAR). N.S.
V.B.
disfiadur
n., *desfia-trapos; máquina para
reduzir em fios. (deriv. DESFIAR).
N.S. V.B.
disfila
v.intr., *passar em filas. - I asin ki
skola di samba kaba di disfila, kil
badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
(DESFILAR). N.F. neol.
disfili
n., *acto ou efeito de passar em
filas; desfilada. - Disfili ku puku ropa
na kurpu tciga ku televizon
(P.dosS.) -. (DESFILE). N.F. neol.
disfodja
v., *consultar as páginas de um
livro. - i bai si biblioteka nde ki ba
pega disfodja librus i ka odja nin
rasposta (F.M.) -. (deriv.
FOLHEAR). N.S. DESFOLHAR ou
ESFOLHAR têm o significado de
[tirar as folhas].
disforonta
v.tr., *aliviar; tirar a afronta; tirar
alguém da aflição.
(DESAFRONTAR). N.S. V.B.
disfruta
119
v., *colher os frutos. - Otca i tciga
tempu di disfruta, i manda un di si
servus pa labraduris, pa i dal si parti
di fruta (N.T.) -. (DESFRUTAR).
N.F. neol.
disgasta
v., *gastar lentamente; destruir
pouco a pouco. (DESGASTAR).
N.S. V.B.
disgosta
v., *não gostar. - Mindjeris di
kunankoi disgosta djanan del (F.M.)
-. (DESGOSTAR).
disgoverna
v.tr., *governar mal.
(DESGOVERNAR). N.S. V.B.
disgrasa
n., *acontecimento funesto;
calamidade. - Nene Nkurlu, si i
pupa, son disgrasa na tabanka
(N.Me.) -. (DESGRAÇA). N.S. ant.
grasa.
disgrasadu
adj., *infeliz; que caiu em desgraça.
- bu ka sibi kuma abo i koitadi,
disgrasadu, pobri, segu ku disnun
(N.T.) -. (DESGRAÇADO).
disgustadu
part., *não contente; aborrecido. - I
libra Lot, omi bon, ku staba
disgustadu pa mau vida di ki djintis
ku ta ianda sin lei (N.T.) -.
(DESGOSTADO). N.F. neol.
disgustu
n., *desprazer; mágoa; aversão. disgustu di djugude mbaransa na
nha kurpu kansadu suma malila na
po! (A.S.) -. (DESGOSTO). N.S. ant.
gustu.
disi
1.v.tr., *tirar de um lugar mais
elevado para um lugar mais baixo;
fazer descer. - Mindjer temos, i
nega; i disi kargu i riba tras (T.M.) -.
(DESCER). N.F. disinti. N.S. disi
palmera; sin. rianta.
2.v.intr., *vir de cima. - Spiritu Santu
disi suma pumba i ria nel (N.T.) - i
disi na fonti i bibi iagu (P.B.) -.
(DESCER). N.S. Português arcaico
[DECER]; sin. ria.
disi palmera
coloc., *tirar o vinho da palmeira. Santcu subi i ba disi kil palmera tudu
i kaba, i bibi binhu (L.S.) -.
(DESCER A PALMEIRA).
disida
n., *acto de descer. - No na lembra
morte di Kristu ku si disida na
moradia di mortus (L.Cat.) -.
(DESCIDA). N.F. neol.
disidi
1.v.tr., *tomar a decisão; resolver. Oki no disidi gueria no na gueria
mesmu (R98) -. (DECIDIR).
2.v.intr., *escolher; determinar-se. No disidi tene bon saudi, pa kila no
ivita panha paludismu, no uza
sempri tenda na no kama
(Cecomes) -. (DECIDIR-SE).
disidja
v., - I disidja kil bida di kambakamba palmera pa djubi kumida
(F.M.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
disdja.
disilitru
n., *unidade de medida dos líquidos,
que corresponde à décima parte do
litro. (DECILITRO). N.F.
proparoxítona. N.S. o símbolo é dl.
disimbarasa
v., *livrar de embaraços; soltar.
(DESEMBARAÇAR). N.S. V.B.
disimbarasadu
part., *livrado de embaraços; não
impedido; expedido.
(DESEMBARAÇADO). N.S. V.B.
disimbarka
v., *sair do barco. - Piskadur garandi
disimbarka na Bisau (M.M.) -.
(DESEMBARCAR). N.S. ant.
mbarka.
disimbarkadu
part., *saído do barco; tirado do
barco. - Tropas na disimbarkadu na
purtu (R98) -. (DESEMBARCADO).
disimbuldja
v.tr., *desdobrar; desfazer o
embrulho. (DESEMBRULHAR). N.S.
V.A.
120
disimpena
v., *tirar o empeno ou deformação;
aprumar; endireitar.
(DESEMPENAR). N.S. V.B.
disimpenadu
part., *aprumado; endireitado.
(DESEMPENADO). N.S. V.B.
disimpenha
v.tr., *cumprir uma tarefa; levar a
cabo uma missão. - No mindjer
kunsa disimpenha garandi papel,
sedu ligason (C.P.). -.
(DESEMPENHAR). N.F. neol.
disimu
n., *tributo; imposto correspondente
à décima parte de um rendimento. Lei di Moises manda kilis di djorson
di Levi, ku ten tarbadju di saserdoti,
pa kobra disimu (N.T.) -. (DÉCIMA).
N.F. proparoxítona.
disinbolbi
v., - Prujetu na disinbolbi diritu -.
(DESENVOLVER). N.F. vd.
dizinvolvi. N.S. V.A.
disinfeson
n., *destruição dos germes
patógenos; saneamento.
(DESINFECÇÃO). N.S. V.A.
disinfeta
v., *tirar a infecção; sanear; destruir
a causa do contágio; purificar. - si
bu tene un kau ben simentadu, bu
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
disinfeta propi kil kau ku pudi infeta
(IN98) -. (DESINFECTAR). N.S. ant.
infeta.
disinflama
v., *diminuir a inflamação; perder a
inflamação; diminuir o entusiasmo.
(DESINFLAMAR). N.F. neol. N.S.
V.B.; sin. disintca.
disinflamadu
part., *não inflamado; sem
entusiamo. (DESINFLAMADO). N.F.
neol. N.S. V.B.; sin. disintcadu.
disingata
v., *desprender; soltar. - Si oredja
iabri djanan, si lingua disingata, i
kunsa papia diritu (N.T.) -.
(DESENGATAR). N.S. ant. ngata.
disinkadja
v., *tirar do encalhe; sair do empate;
soltar. (DESENCALHAR). N.S. V.B.
disinkadjadu
part., *saído do encalhe; livrado.
(DESENCALHADO). N.S. V.B.
disinkanta
*quebrar o encanto; tirar a ilusão.
(DESENCANTAR). N.S. V.B.
disinkantadu
part., *pessoa que perdeu o
encanto. (DESENCANTADO). N.S.
V.B.
disinkantu
n., *desencantamento;
desencantação; desilusão.
(DESENCANTO). N.S. V.B.
disinkaradu
adj., *insolente; desavergonhado;
atrevido. - Kasabi disinkaradu
nsomba i dan mantenha (F.S.) -.
(DESCARADO). N.S. sin. atrividu.
disinketa
v., *turbar; importunar; inquietar. - ki
alguin ku na disinketa bos, kalker
alguin ki sedu, Deus na kastigal
(N.T.) -. (DESINQUIETAR). N.S.
ant. keta.
disinkomoda
v., *deixar de causar incómodo;
deixar de incomodar. (deriv. NÃO
INCOMODAR). N.F. proparoxítona.
N.S. V.A.
disinkontra
v., *não encontrar-se; divergir; ter
opiniões diferentes. - ka bu dichanu
dingui, pa ka no disinkontra aos, no
na pidiu (L.Cat.) -.
(DESENCONTRAR).
disintca
v., *desinflamar; diminuir a
inflamação; perder a inflamação;
diminuir o entusiasmo.
(DESINCHAR). N.S. V.B., sin.
disinflama.
disintcadu
part., *desinflamado; não inflamado;
sem entusiasmo. (DESINCHADO).
N.S. V.B., sin. disinflamadu.
disintci
121
v., *baixar; diminuir. (deriv. DES +
ENCHER). N.S. V.B., sin. basa.
disintera
v.tr., *tirar de debaixo da terra;
exumar. - utru ta riba i bai disintera
dinheru i ba sugundi na utru kau
(F.M.) -. (DESENTERRAR). N.F.
distera.
disinteradu
part., *exumado.
(DESENTERRADO). N.F.
disteradu. N.S. V.B.
disinti
v.caus., *fazer descer. - nobu
Jerusalen ku nha Deus na disinti di
seu (N.T.) -. (deriv. DESCER). N.F.
arc., vd. disi. N.S. sin. rianta.
disintidu
part.caus., *feito descer. - Ku bon
kombersa ki santcu ta disintidu di po
(C.T.daM.) -. (deriv. DESCER). N.S.
sin. riantadu.
disintindimentu
n., *desacordo; falta de
entendimento. - Disintindimentu na
bin, suti na mati (R95) -.
(DESENTENDIMENTO). N.F. neol.
N.S. ant. ntindimentu.
disintudja
v., *tirar o entulho de; tirar a
obstrução; tirar a obturação.
(DESENTULHAR). N.S. V.B.
disintudjadu
part., *desobstruído.
(DESENTULHADO). N.S. V.B.
disintupi
v., *tirar o entupimento; desobstruir.
- N’ ta da mindjeris ke ka ta gravida
ki mesinhu: tudu kusa ku staba
ntupidu na si trompas i ta disintupi
(IN99) -. (DESENTUPIR).
disintupidu
part., *não tapado; desobstruído.
(DESENTUPIDO). N.S. V.B.
disinvita
v., *prevenir; evitar; evitar de invitar.
- Mame dibi di disinvita finka
kasarola ku iagu kinti nunde ku
mininus pudi lestu ku iangasal
(Igr.I.) -. (deriv. DES + INVITAR).
N.F. neol.
disiona
v.tr., *somar. (ADICIONAR). N.S.
V.B.
disionadu
part., *somado. (ADICIONADO).
N.S. V.B.
disionariu
n., *colecção de vocábulos ou
vedetas de uma língua, ordenados
em ordem alfabética, com o seu
significado e alguns exemplos. - kil
utru tarbadju di Disionariu (MR98) -.
(DICIONÁRIO). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. vokabulariu.
disiplina 1
v., *corrigir; castigar. - Sinhor ta
disiplina kil ki ama (N.T.) -.
(DISCIPLINAR). N.F. neol.
disiplina 2
1.n., *conjunto de regras;
regulamento. - Disiplina i isensial pa
suguransa di tranzitu (R95) -.
(DISCIPLINA). N.F. neol.
2.n., *matéria de ensino. - Kal ki
disiplina ku ma gosta del na skola?
(R95) -.
disiplinadu
part., *que tem ordem; que respeita
as regras. - no pudi ten un trafiku
rodoviariu disiplinadu (R95) -.
(DISCIPLINADO). N.F. neol.
disipulu
n., *aluno; cada um dos doze
apóstolos de Jesus Cristo; partidário
de uma doutrina. - Disipulu i ka mas
si mestre, nin kriadu i ka mas si
patron (N.T.) -. (DISCÍPULO). N.F.
proparoxítona.
disispera
v., *desanimar; perder a esperança.
- manti kalma, ka bu disispera
(Cecomes) -. (DESESPERAR). N.F.
neol. N.S. ant. spera.
disisperadu
part., *que perdeu a esperança;
enfurecido. (DESESPERADO). N.S.
V.B.
disisperu
n., *desesperação; aflição.
122
(DESESPERO). N.S. V.B.
disisti
v.intr., *renunciar. - No ka disisti,
djitu ten (F.J.) -. (DESISTIR).
disizon
n., *deliberação; resolução. - mo
disa kil disizon pa no sinta no pera
(R98) -. (DECISÃO). N.F. neol.
diskalsa
v.tr., *tirar calçado. - Si ka kila no na
diskalsa no tene no lensus na mon,
no dau praga ma di ki praga ku na
ianda kel (R98) -. (DESCALÇAR).
diskalsu
adj., *sem calçado. (DESCALÇO).
N.S. V.B.
diskansa
1.v.tr.j, *dar sossego ou ajuda. - Bu
ba lei pa bin diskansan, didime bu
ba lei pa bin pun fadiga (R95) -.
(DESCANSAR).
2.v.intr., *repousar; dormir. - Bo
peran n’ diskansa un bokadu, pa n’
toma forsa (P.B.) -.
3.v.intr., *acabar de morrer. - omi di
omis ku muri aos na nha tcon, Nhu
korson diskansa i ba da Deus konta
(O.S.) -.
diskansa-rabada
n., *cadeira; assento. (deriv.
DESCANSAR A RABADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
diskansadu
part., *folgado; sossegado. - Tiu, bu
pudi fika diskansadu, tera i di bo
(F.J.) -. (DESCANSADO).
diskansu
1.n., *repouso; sossego. - kansera
pegan, nha kurpu ka kunsi diskansu
(C.deP.) -. (DESCANSO).
2.n., dia di diskansu, *feriado; dia
consagrado ao repouso. - i na
nsinaba elis na dia di diskansu
(N.T.) -. (deriv. DIA DE
DESCANSO).
3.n., *descanso eterno; morte. - Da
elis, Sinhor, diskansu ke ka ta kaba
(L.Cat.) -.
diskarga 1
v.tr., *tirar a carga. - i pudi odja
stivaduris di fera ki ta karga i
diskarga merkadurias ki ta tciga
kuas sempri di Senegal (P.dosS.) -.
(DESCARREGAR). N.S. sin.
disimbarka.
diskarga 2
1.n., *diz-se das coisas
descarregadas. - I ten un plaka la ke
ta pruibi pa e para e fasi karga o
diskarga (R95) -. (DESCARGA).
2.n., *tiro de arma de fogo.
diskargadu
part., *diz-se do que foi tirado do
barco ou de outro meio de
transporte. (DESCARREGADO).
N.S. V.B., disimbarkadu.
diskargadur
n., *instrumento para descarregar;
guindaste. (DESCARREGADOR).
N.S. V.B.
diskargu
n., *esgoto; cano para despejos.
(DESCARGO). N.S. V.B.
diskarna
n., *troça; menosprezo. - Ai, n’ tene
sedi, n’ ka na bai bibi, tementi nha
femias ka para diskarna (N.Tu.) -.
(deriv. DESCARNAR).
diskarnus
adj., *pessoa que não tem caridade;
intratável; descarinhoso; insensível.
- Abo, bu diskarnus (R95) -. (deriv.
DESCARNAR). N.F. oxítona.
diskaska
v., *polir; limpar; tirar a casca. Kontra i diskaska arus i limpsa tudu i
bai pidi mindjer garandi nata pa ba
pui na bianda (M.K.) -.
(DESCASCAR). N.S. sin. kaska.
diskiri
v.tr., *não amar; odiar; desamar.
(DESQUERER). N.S. V.B.
diskisi
1.v., *não lembrar; sair da memória.
- Djubi, alguin diskisi si barkafon,
gosi no safa; tiu, bin no kume (Ceef)
-. (ESQUECER). N.F.
proparoxítona, skisi.
2.v., *omitir; não mencionar. - n’
diskisi fala kuma grupu Mauba ki
123
ganha prumeru premiu (R95) -.
3.v., *não ter cuidado com;
desatender. - I diskisi ki djintis ki
kombati kel na matu (R98) -.
diskisidu
1.part., *diz-se de coisa ou pessoa
deixada sair da memória; não
lembrado. - Disna di labantamentu
militar manga di kusa ki diskisiduba
dja ke ki na pasadu nel (R98) -.
(ESQUECIDO).
2.part., *não atendido. - se viuvas
na diskisidu na ora di rapati kumida
(N.T.) -.
diskisimentu
n., *falta de lembrança; omissão.
(deriv. ESQUECIMENTO). N.F.
iskesimentu. N.S. V.B.
diskolontci
v.tr., *esvaziar uma garrafa; delibar;
desinchar. N.S. V.B., ant. kolontci.
diskonsola
v., *privar de consolação;
entristecer; afligir.
(DESCONSOLAR). N.S. V.B.
diskonsoladu
part., *sem consolação; triste;
desanimado. (DESCONSOLADO).
N.S. V.B.
diskonta
1.v.tr., *deduzir; tirar. - N’ na
diskontau bu dinheru tok bu dismaia
(M.M.) -. (DESCONTAR).
2.v.tr., *não meter em conta. - kil ke
tene fidju nin no ka ta diskontal
kuma i tene fidju (C.P.) -.
diskontadu
part., *deduzido. - Un omi ke na
ganhau trizentus mil skudu, si
diskontadu i tene kuasi dusentus i
oitenta o dusentus i setenta (IN96) -.
(DESCONTADO).
diskontenta
v.tr., *não contentar; desagradar.
(DESCONTENTAR). N.S. V.B.
diskontentamenti
n., *dissabor; desprazer. - Kusa ku
tisi diskontentamenti na tera (R95) -.
(DESCONTENTAMENTO). N.F.
neol. N.S. ant. kontentamenti.
diskontenti
adj., *não contente; aborrecido.
(DESCONTENTE). N.S. V.B.
diskontu
n., *redução; diminuição. - Fregues i
ten diskontu na pres (P.dosS.) -.
(DESCONTO).
diskoradja
v.tr., *fazer perder a coragem;
desanimar. - Ma kil la ka ta
diskoradja ninguin (C.P.) - i ten tciu
ki diskoradja ((C.P.) -.
(DESENCORAJAR). N.F.
proparoxítona, dizinkoradja. N.S.
sin. dizanima; ant. nkoradja.
diskordia
n., *desavença; falta de concórdia;
desacordo. - un mundu divididu
pabia di diskordia (L.Cat.) -.
(DISCÓRDIA). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. sin. disavensa.
diskorega
v.intr., *escapar das mãos; deslizar.
(ESCORREGAR). N.S. V.B.
diskoteka
n., *local de recreio onde se pode
ouvir música, dançar, tomar bebidas
e encontrar amigos. - No sibi kuma,
na diskoteka, tciu karas ta parsi la
(Cecomes) -. (DISCOTECA).
diskriminason
n., *acto ou efeito de cuidar dos
indivíduos de maneira diferente ou
injusta. - trata bu kumpanher sin
diskriminason, ku sedu kuma, trata
bu kumpanher sin fasi skudju (R96)
-. (DISCRIMINAÇÃO). N.F. neol.
N.S. DISCRIMINAR significa
[distinguir] e DESCRIMINAR
significa [absolver do crime].
disku
n., *objecto circular achatado.
(DISCO). N.S. V.B.
diskubertu
n., - bu disal, sin, diskubertu, moska
ba ta sinta la (R95) -.
(DESCOBERTO). N.F. neol., vd.
diskubridu.
diskubri
1.v.tr., *pôr à vista; descoberto. - e
124
diskubri ladu di kankra e iabri
buraku riba di kau (N.T.) -.
(DESCOBRIR).
2.v., *encontrar; revelar. - si bu kala
boka bu fala nada, i difisil pa pulisia
diskubri (R95) -.
diskubridu
1.part., *posto à vista. - basias o
baldis na diskubridu pa merkadurias
pudi finkadu na kau di kustumi
pruntu pa nogos (P.dosS.) -. (deriv.
DESCOBRIR). N.F. diskubertu.
2.part., *revelado; encontrado. - Ali
tudu djanfa ku bu pensa riba di bu
kabesa, ali i diskubridu (R95) -.
diskubridur
n., *explorador; inventor.
(DESCOBRIDOR). N.S. V.B.
diskubrimentu
n., *descoberta; invento.
(DESCOBRIMENTO). N.S. V.B.
diskuda
1.v.intr., *não ter cuidado; descurar;
não dar atenção a; negligenciar. Pa ki limaria diskuda tudu, pa i pudi
ba panha si ermon, i da katcur
bianda, i da gatu pis, i uaga galu
arus (T.M.) -. (DESCUIDAR). N.S.
diskuda é o equivalente de
DESCUDAR, v.intr., e diskudanta é
o equivalente de DESCUIDAR, v.tr.
2.v.intr., *relaxar-se; descontrair-se;
distrair-se. - i diskudaba son na kil
sabura ke Tuga tisi dentru di no tera
(C.P.) -. (DESCUIDAR-SE).
diskudadu
part., *que não tem cuidado;
negligente. (DESCUIDADO). N.S.
V.B.
diskudanta
v.caus., *fazer perder a atenção;
fazer negligenciar; distrair. - E
diskudanta omi di djinti e kamba na
boti e bai se kaminhu (F.M.) -.
(deriv. DESCUIDAR). N.S.
diskudanta é o equivalente de
DESCUDAR, v.tr., e diskuda é o
equivalente de DESCUIDAR, v.intr.
diskulpa 1
1.v.tr., *perdoar. - Mininus falal pa i
diskulpa elis (L.S.) -.
(DESCULPAR).
2.v.intr., *pedir perdão; justificar-se.
- N’ kontadu kila n’ fala ami n’ ka
diskulpa, n’ pirfiri pa n’ kume pupu
(R98) -. (DESCULPAR-SE).
diskulpa 2
1.n., *perdão; absolvição. - n’ na
riba nunde mediku, n’ ba pidil
diskulpa (Cecomes) -.
(DESCULPA).
2.n., *pretexto. - i randja un diskulpa
falsu pa tapa boka di papes ku
mames di kuma matrikula i sta
okupadu pa fidju di funsionariu
(R96) -.
diskulpadu
part., *perdoado. (DESCULPADO).
N.S. V.B.
diskumpu
v., *pôr fora do seu lugar;
desordenar. (DESCOMPOR). N.S.
V.B.
diskumpudu
part., *desordenado; sem
compostura. (DESCOMPOSTO).
N.S. V.B.
diskunfia
1.v.tr., *suspeitar; duvidar. - gatu ku
furta nata i ta lestu di diskunfia: bu
ta odjal i na limbi boka (L.A.) -.
(DESCONFIAR). N.F. paroxítona.
2.v.intr., *perder a confiança em. - e
diskunfia di n’utru (Cecomes) -. N.S.
ant. konfia.
diskunfiadu
part., *suspeitoso; duvidoso. - N’
sunhaba dja pa diskunfiadu ku n’
seduba kuma i na sedu, sorti na
kudji sorti (J.D.) -.
(DESCONFIADO). N.S. ant.
kunfiadu.
diskunfiansa
n., *temor de ser enganado;
suspeita. - i na kria kada bias mas
diskunfiansa entri djintis (R98) -.
(DESCONFIANÇA). N.S. ant.
fiansa; ant. konfiansa.
diskunsi
v.tr., *não conhecer; ignorar.
125
(DESCONHECER). N.S. V.B.
diskunsidu
part., *ignorado; incógnito. - No
sedu djinti diskunsidu ku tudu djinti
kunsi (N.T.) -. (DESCONHECIDO).
N.S. ant. kunsidu.
diskursa
v., *fazer discurso. - Pedru i na
diskursa pa djinti (N.T.) -.
(DISCURSAR). N.F. neol. N.S. sin.
papia.
diskursu
n., *exposição de um assunto. Erodis bisti si ropa di rei, i sinta na
tronu, i fasi diskursu (N.T.) -.
(DISCURSO). N.F. neol. N.S. sin.
palabra.
diskuson
n., *disputa; polémica; debate. - No
pensa kuma es i un aspetu ke
meresi algun diskuson (MR98) -.
(DISCUSSÃO). N.F. neol.,
diskutison.
diskustuma
v., *não acostumar; perder o hábito.
(DESACOSTUMAR). N.S. V.B.
diskustumadu
part., *não habituado.
(DESACOSTUMADO). N.S. V.B.
diskuti
1.v., *trocar ideias; questionar. - La
ke ta diskuti, djulga i absolvi
situasons o personalidadis di pais
(P.dosS.) -. (DISCUTIR). N.F. neol.
2.v., *não estar de acordo;
contestar. - Ma libra di diskuti kusa
di lei, pabia i ka ten purbitu (N.T.) -.
diskutidu
part., *questionado; debatido. - Aos
mas di ki aonti, i ta papiadu, i ta
diskutidu na manga di
mandjuandadis (R95) -.
(DISCUTIDO). N.F. neol.
diskutidur
n., *alguém que gosta de discutir. Nunde ki djinti diskutidur di mundu
sta? (N.T.) -. (DISCUTIDOR). N.F.
neol.
diskutison
n., - kudji un utru tema di diskutison
(IN96) -. (DISCUSSÃO). N.F. neol.,
vd. diskuson.
dislaba
v., *fazer perder a cor; descolorir.
(DESLAVAR). N.S. V.B., sin.
disbota.
dislabadu
part., *que perdeu a cor;
descolorido. (DESLAVADO). N.S.
V.B.
dislendri
v., *tirar algo que está pendurado.
N.S. V.A.; ant. lendri.
disliga
v., *tirar a ligação; interromper.
(DESLIGAR). N.S. V.B.
disligadu
part., *não ligado; solto.
(DESLIGADO). N.S. V.B.
disloka
1.v.tr., *transferir. - Igreja pirfiri tene
un kau di formason lokal, di ki
disloka algun pa manda pa utru tera
(Igr.I.) -. (DESLOCAR). N.F. neol.
2.v.intr., *mudar de lugar; viajar;
emigrar. - Na bardadi djintis ki
disloka di Bisau, ninguin ka bin ku
nin un kaneka di arus (R98) -.
(DESLOCAR-SE).
dismadja
v., - Omis na dismadja dja ku medu
(N.T.) -. (DESMAIAR). N.F. vd.
dismaia.
dismaia
v., *perder os sentidos. - Falta puku
pa i dismaia, otca ki odja un kantu di
orta sin fison (P.B.) -. (DESMAIAR).
N.F. proparoxítona; dismadja. N.S.
sin. disfalisi.
dismaiadu
part., *que perdeu os sentidos.
(DESMAIADO). N.S. V.B., sin.
disfalisidu.
dismaiu
n., *acto de perder os sentidos;
delíquio. (DESMAIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
dismama
v.intr., *sair da mama.
(DESMAMAR). N.S. V.B.; dismama
126
é intransitivo; a forma transitiva é
dismamanta.
dismamadu
part., *alguém que parou de sugar
ou mamar. (DESMAMADO). N.S.
V.B.
dismamanta
v.caus., *suspender a amamentação
de; desleitar. (DESMAMAR). N.M.
com a forma causativa o verbo
torna-se transitivo. N.S. V.B.
dismamantadu
v.caus., *feito sair da mama.
(DESMAMADO). N.S. V.B.
dismanda
v., *dar uma ordem contrária;
contramandar. - Bu manda, bu
dismanda, pa ami n’ fika bu djudanti
(T.M.) -. (DESMANDAR). N.F. neol.
dismantca
v.tr., *desligar; desamarrar. - E
dismantca djanan rapas i largal
(T.M.) -. (DESMANCHAR). N.S.
dismantca bariga.
dismantca bariga
coloc., *provocar o aborto; abortar.
(deriv. DESMANCHAR A
BARRIGA). N.S. V.B., sin. tira
bariga.
dismantcadu
part., *desligado; desamarrado. Tudu ku bo dismantca na tera i na
dismantcadu na seu (N.T.) -.
(DESMANCHADO).
dismantcu
n., *aborto. (DESMANCHO). N.S.
V.B.
dismara
v., *soltar; desmanchar. - I dismara
lebri; lebri maral diritu, i ba sugundi
(P.B.) -. (DESAMARRAR).
dismaradu
part., *soltado; desmanchado. parmanha sedu, tudu dia, barakas
ta kunsa na montadu, mesas na
finkadu, malas na iabridu, kachotis
na dismaradu (P.dosS.) -.
(DESAMARRADO).
dismaskra
v., *tirar a máscara; descobrir.
(DESMASCARAR). N.S. V.B.
dismaskradu
part., *posto a descoberto.
(DESMASCARADO). N.S. V.B.
dismersi
v., *não merecer; tornar-se indigno.
- Si n’ ka dauba kil ku n' dau, n’ na
dismersi meresimentu ku iar Deus
na dan na bo (H.M.) -.
(DESMERECER).
dismersidu
adj., *pessoa que não merece;
indigno. (DESMERECIDO). N.S.
V.B.
disminti 1
v., *diz-se do osso que se desloca;
desarticular; luxar. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
disminti 2
v.tr., *contradizer; negar a
evidência. (DESMENTIR). N.S. V.A.
dismintidu 1
part., *desarticulado; luxado. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
dismintidu 2
part., *contraditado; impugnado. Asin ki fika dismintidu mortu di
asasinu di Bud Af duranti kil noti
(R95) -. (DESMENTIDO).
dismintidura
n., *falta de articulação;
desarticulação; luxação. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
dismobilizason
n., *dissolução de um exército. dismobilizason di forsa armada
(R98) -. (DESMOBILIZAÇÃO). N.F.
neol.
dismoraliza
v., *desanimar; fazer perder a
coragem. - Ora ku sta na djumbai, si
bu lanta, ka bu dispidi, purke, si bu
dispidi, bu ta dismoraliza kil utru
djinti (IN96) -. (DESMORALIZAR).
N.F. neol.
dismotiva
v., *fazer perder o interesse. - falta
di speransa i ta imobiliza, i ta
dismotiva tambe (R95) -.
(DESMOTIVAR).
127
(DESOBEDECER).
disobdisidu
part., *não obedecido; transgredido.
(DESOBEDECIDO). N.S. V.B.
disobriga 1
v., *livrar de uma obrigação;
absolver; cumprir o preceito pascal.
(DESOBRIGAR). N.S. V.B.
disobriga 2
1.n., *quitação de uma conta;
confissão e comunhão; preceito
pascal. (DESOBRIGA).
2.n., *confissão e comunhão;
preceito pascal. N.S. V.B.
disobrigadu
1.part., *não obrigado; exonerado.
(DESOBRIGADO).
2.part., *que cumpriu o preceito
pascal. N.S. V.B.
disonra 1
v.tr., *infamar; desflorar; deflorar.
(DESONRAR). N.F. dizora. N.S.
V.B.
disonra 2
n., *vergonha. (DESONRA). N.S.
V.B.
disonradur
n., *pessoa que causa desonra;
desflorador; deflorador. (deriv.
DESONRAR). N.S. V.B.
disordi
n., *falta de ordem; confusão.
(DESORDEM). N.S. V.B.
disorganizadu
part., *não organizado;
desordenado; com falta de ordem. I ten kusa disorganizadu (IN96) -.
(DESORGANIZADO). N.F. neol.
dispacha
v.tr., *resolver; permitir. - Ki ku bu
kumpra la pa bin dispachal li, i ma
karu di ki ku bu kumpralba (R98) -.
(DESPACHAR).
dispachadu
part., *o que foi resolvido; permitido.
(DESPACHADO). N.S. V.B.
dispachanti
n., *despachador; pessoa que
prepara os documentos para
despachar. (DESPACHANTE). N.S.
disna
con., *preposição que indica [desde
há muito tempo]; desde. - Disna di
kil dia nunka mas i ka torna konta
mintira na si vida (L.S.) -.
disnata
v., *tirar a nata do leite.
(DESNATAR). N.S. V.B.
disnatadera
n., *máquina para desnatar o leite.
(DESNATADEIRA). N.S. V.B.
disnatadu
part., *leite sem nata.
(DESNATADO). N.S. V.B.
disnortia
1.v., *fazer perder o rumo.
2.v.intr., *perder o rumo; perder o
norte. - Karnel madja lubu un
koldadi mbuka, to ki Lubu disnortia i
sinta ku rabada (M.M.) -.
(DESNORTEAR). N.F. sin. taranta.
disnutrison
n., *falta de nutrição. - Falta di ijeni
na kurpu i na bairus o tabankas,
disnutrison ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -.
(DESNUTRIÇÃO). N.F. neol.
disobdiensia
n., *falta de obediência;
transgressão de uma ordem. disobdiensia di un omi leba manga
di djinti pa sedu kulpadu (N.T.) -.
(DESOBEDIÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
disobdienti
adj., *que não obedece. - Pabia
purmeru, asin ku no seduba: tulu,
disobdienti (N.T.) -.
(DESOBEDIENTE).
disobdisi
1.v.tr., *não obedecer a; transgredir.
- Kin ku disobdisi un des
mandamentus mas pikininu i na
tcomadu alguin mas pikininu na
renu di seu (N.T.) -.
(DESOBEDECER A). N.F.
proparoxítona. N.S.
DESOBEDECER.
2.v.intr., *não cumprir. - I ka sedu
kilis ku disobdisi? (N.T.) -.
128
V.B.
dispachu
n., *resolução; documento que
permite um negócio público. Kapiton ta fasi dispachu diretamenti
a sinhor Presidenti (R99) -.
(DESPACHO). N.S. V.B.
dispapia
v., *falar à toa; dizer mentiras;
palavrear; dar o dito por não dito. si tudu vontadi di dispapia ki
kustuma (R98) -. (deriv.
DES+PAPEAR). N.F. paroxítona.
N.M. DES exprime a noção de
[reforço].
dispapiadu
part., *o que é falado à toa; dado o
dito por não dito. (DESPAPEADO).
N.S. V.B.
dispar
adj., *não par. (DÍSPAR). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
dispara
v., *dar tiros de arma de fogo. - i
falanu kuma pa ninguin dispara tiru
(R98) -. (DISPARAR). N.F. neol.
disparadu
part., *diz-se do tiro de arma de
fogo. - No sibi kuma tudu arma ke
disparadu i sangui di pekadur (R99)
-. (DISPARADO).
disparidadi
n., *falta de paridade; desigualdade.
- ilimina disparidadis di entrada na
impregus ke ten entri un sexu ku
utru sexu (R95) -. (DISPARIDADE).
N.F. neol.
disparsi
1.v.intr., *cessar de existir. - na kil
ora kasa disparsi djanan (F.M.) -.
(DESAPARECER).
2.v.intr., *ocultar-se; retirar-se. Andju disparsi, i disal (N.T.) -.
disparu
n., *tiro; detonação. - Es noti i obidu
alguns disparus (R98) -.
(DISPARO).
dispensa 1
v., *conceder, gastar; isentar;
autorizar. - no misti pa gardisi
atenson di tudu kilis ki dispensa se
tempu pa sukuta no programa (R95)
-. (DISPENSAR). N.F. neol.
dispensa 2
n., *licença; autorização; isenção.
(DISPENSA). N.F. neol. N.S. V.B.
dispensa 3
n., *armário ou compartimento onde
se guardam géneros alimentícios.
(DESPENSA). N.S. V.B.
dispensadu
part., *não obrigado; isento.
(DISPENSADO). N.S. V.B.
dispensariu
n., *posto sanitário; centro de
saúde. (DISPENSÁRIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
disperta
1.v.tr., *tirar do sono; acordar;
estimular; activar; espertar. - i
disperta atenson di Liga na manga
di sintidus (R95) -. (DESPERTAR).
2.v.intr., *despertar do sono; tomar
consciência. - kila disperta djanan
(L.S.) - Si bu ka disperta, n’ na bin
riba di bo suma ladron (N.T.) -. N.S.
sin. sperta.
dispertadu
part., *acordado; vigilante.
(DESPERTADO). N.S. V.B., sin.
spertadu.
dispeza
n., *gasto; consumo. - manga di
funsionarius ta tarbadja na dus o tris
kaus pa pudi djunta dinheru pa
dispezas di mis di si familia
(P.dosS.) -. (DESPESA).
dispi
1.v.tr., *tirar toda ou parte da roupa.
- Dispi farda kinti-kinti, tira farda ku
kusa tudu (C.P.) -. (DESPIR).
2.v.intr., *ficar nu; despojar-se. - E
dispi tudu, e ditanda ropa, e laba
kurpu (T.M.) -. (DESPIR-SE).
dispidi
1.v., *fazer as despedidas; dizer
adeus. - N’ na dispidi tudu djintis ku
obinu (R97) - I dispidi pa bai,
mindjer garandi barsal (M.K.) -.
(DESPEDIR-SE).
129
2.v., *demitir um empregado.
dispindra
1.v.tr., *desprender. - Onpane bai
dispindra buli na palmera -.
(DESPENDURAR). N.F. disprinda.
2.v.intr., *ficar solto. - e fura-fura na
ramu di polon ku pumba, e fura-fura,
aza di Falkon kudi na ramu di po
uap, i kebra; i dispindra e kai tutc
(T.M.) -. (DESPENDURAR-SE).
dispindradu
part., *solto. (DESPRENDIDO). N.F.
disprindadu. N.S. V.B.
dispintiadu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem. (DESPENTEADO). N.F.
neol. N.S. V.B., kabelu dispintiadu.
dispirguisa
v., *sair do estado de indolência;
tornar-se activo. - I na dispirguisa -.
(deriv. PREGUIÇAR). N.S. V.A., ant.
pirguisa 1.
dispista
v., *sair da pista; desnortear. - Bu ta
odja un gaju dispista i ba madjau i
matau la na brinkadera (R95) -.
(DESPISTAR). N.F. neol.
displisa
v., *desfazer o frisado; alisar;
desfrisar. (deriv. DES + PLISSAR).
N.S. V.M., ant. plisa.
disponivel
adj., *que está à disposição; livre. na kualker mumentu anos no sta
disponivel pa tarbadju (MR98) -.
(DISPONÍVEL). N.F. paroxítona,
neol. N.S. sin. pruntu.
disportivu
adj., *relativo ao desporto. - no na
bin fasi kil ku ta faladu remati final
na djiria disportiva (R95) -.
(DESPORTIVO). N.F. neol. N.S.
V.A.
disportu
n., *prática de exercícios físicos;
divertimento; actividade desportiva
individual ou de equipa. - Disportu ta
torna un omi mas san pa nfrenta
tarbadju (IN96) -. (DESPORTO).
dispostu
adj., *propenso; pronto; preparado.
- Manga di bias no sta dispostu pa
djuda un alguin so na momentu di
kansera (L.S.) -. (DISPOSTO).
dispozison
n., *vocação; inclinação; preceito. no da dispozison di negosia es krizi
pa via diplomatika o politiku (R98) -.
(DISPOSIÇÃO). N.F. neol.
dispraia
v.intr., *baixar da água do mar; sair
da praia; vazar. (deriv. DES +
PRAIA). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
dispraiadu
part., *vazado; diz-se do mar
durante a maré baixa. N.S. V.B.
dispresu
n., *falta de estima; desdém. - i
pirsis pa i sedu un alguin ku djinti di
fora ta rispita pa i ka kai na dispresu
(N.T.) -. (DESPREZO).
dispreza
v., *rejeitar; desestimar; depreciar;
não dar importância. - n’ ka pudi
dispreza nha kultura (IN96) -.
(DESPREZAR). N.F. neol.
disprinda
v.tr., *tirar do seu lugar. - Santcu
rabida i sibi, i disprinda buli di binhu
i bibi tok i farta (A.P.) -.
(DESPENDURAR). N.F. neol., vd.
dispindra.
disprindadu
part., *tirado do seu lugar.
(DESPENDURADO). N.F. neol., vd.
dispindradu. N.S. V.A.
dispus
adv., - Dispus ku e kaba kumpu
kasa, rei di baguera patil mel na
saku (A.P.) -. (DEPOIS). N.F. vd.
dipus.
dispus di
loc.adv., - Dispus di kila ninguin ka
torna osa si kumpanher (A.P.) -.
(DEPOIS DE). N.F. vd. dipus di.
dispus di ermon di amanha
n., *três dias a partir de hoje. (deriv.
DEPOIS DO IRMÃO DE AMANHÃ).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
130
(R95) -. (DESTACAR). N.F. neol.
2.v., *desabotoar; desapertar. N.S.
ant. taka 3.
distakadu
1.part., *posto em evidência. - Na
dukumentus di Ministeriu, no ta odja
kuma insinu basiku sempri ta sta
distakadu (MR98) -. (DESTACADO).
2.part., *separado; desabotoado.
N.S. ant. takadu.
distakamentu
n., *força militar ou grupo. - I bin
tciga altura ki nesesariu riorganiza
kil milisias ki kunsa fasidu agora
distakamentu femininu (C.P.) -.
(DESTACAMENTO). N.F. neol.
distansia 1
v., *pôr distante; afastar. - N’ buska
speransa, n’ sufri, n’ ntindi; ora ki na
bin distansia, n’ ta odjau bu na
peran (A.H.) -. (DISTANCIAR). N.F.
paroxítona, neol.
distansia 2
n., *espaço entre dois pontos;
intervalo; afastamento. - sinku
kilometru di distansia (IN96) -.
(DISTÂNCIA). N.F. proparoxítona,
neol.
distansiadu
part., *atrasado; afastado.
(DISTANCIADO). N.S. V.B.
distanti
adj., *longe; afastado. (DISTANTE).
N.S. V.B.
distapa
v., *destampar; tirar o tampo. - I ta
tapal ku tampu i disal mas pa i firbi
ku ki tceben, i ta distapal i toma po
di buli i bulil (N.M.) -. (DESTAPAR).
distapadu
part., *sem tampo. (DESTAPADO).
N.S. V.B.
distera
v.tr., (DESENTERRAR). N.F. vd.
disintera. N.S. V.B.
disteradu
part., (DESENTERRADO). N.F. vd.
disinteradu. N.S. V.B.
distina
v., *determinar com antecedência;
disputa
n., *discussão acalorada; debate;
contenda. - I un disputa kontinua
tras di djintis ki kalsa sapatu di kuru
(P.dosS.) -. (DISPUTA). N.F. neol.
disputadu
part., *discutido; competido. - Final
di segunda katiguria i na disputadu
dipus di amanha (R95) -.
(DISPUTADO). N.F. neol.
disrama
v., *cortar os ramos. - Bon djintis na
limpa dja e ianda matu e kaba,
suma djintis ki na disrama (IN84) -.
(DESRAMAR).
disrispita
v., *faltar ao respeito a; não
respeitar. - bu na disrispita Deus
manera ku bu na kebra lei (N.T.) -.
(DESRESPEITAR). N.F. neol.
disrispitu
n., *falta de respeito; irreverência. Rispitu ku disrispitu, ngaba ku fala
mal, tudu no ta pudu (N.T.) -.
(DESRESPEITO). N.F. neol. N.S.
sin. falta di rispitu.
disrola
v., *estender o que está enrolado. Kamisinha, disrolal pa i kubri
matcundadi diritu (Cecomes) -.
(DESENROLAR). N.S. sin. distindi.
disroladu
part., *abrir, estendendo o que
estava enrolado. - I tenba un
librusinhu disroladu na si mon (N.T.)
-. (DESENROLAR). N.S. Aos
manuscritos antigos, de pele de
carneiro enrolada, davam-se o
nome de pergaminhos.
disrosga
v., *desaparafusar.
(DESENROSCAR). N.S. V.B.
dista
v.intr., *estar longe. (DISTAR). N.S.
V.B.
distaka
1.v., *distinguir; pôr em evidência. Sobri pontu di vista etniku, i ta
distaka seti etnias nde ke kondisons
di padi i ma garandi di nivel nasional
131
reservar. - I distinanu pa sedu si
fidjus (N.T.) -. (DESTINAR). N.F.
neol.
distinadu
part., *fixado previamente;
designado. - E mininu i distinadu pa
pui manga di djinti na Israel pa kai,
pa lantanda tambi manga delis
(N:T.) -. (DESTINADO). N.F. neol.
distindi
v., *estender; esticar; dilatar. - Iransegu distindi kurpu tudu riba di
kana, lebri mara si rabu (L.S.) -.
(DISTENDER). N.S. distindi pe;
distindi stera.
distindi pe
coloc., *esticar os pés. (deriv.
DISTENDER OS PÉS). N.S. V.A.
distindi stera
coloc., *estender a esteira no lugar
do choro, como gesto ritual que
lembra a alma e a presença da
pessoa falecida. - e tciga e distindi
stera, djintis ta bai fala mantenha na
kau di tcur (N.M.) -. (deriv.
DISTENDER A ESTEIRA). N.S. ant.
ialsa stera.
distindidu
part., *estendido; alargado. - un
lensolinhu branku distindidu na un
kama molaflex di karton (F.M.) -.
(DISTENDIDO).
distingui
1.v.tr., *perceber as diferenças;
reconhecer. - i ka pudiba distingui
elis, manera ke parsiba suma
djemias berdaderus (L.S.) -.
(DISTINGUIR).
2.v.intr., *evidenciar-se; tornar-se
notável. (DISTINGUIR-SE).
distinguidu
adj., *separado; elegante.
(DISTINTO). N.S. V.B.
distinson
1.n., *diferença. - El i bin pa salba
tudu djintis sin distinson di rasa o
kor (L.S.) -. (DISTINÇÃO).
2.n., *mérito; honra.
distinu
1.n., *direcção; fim; objectivo. - Taxi
pudi leba pasajeru di distinu
diferentis i kobra kadaun delis
(P.dosS.)- Na kil tempu i eraba un
omi ku si distinu (O.S.) -.
(DESTINO).
2.n., *sorte; fatalidade. - Ma si
distinu na sedu ngratu pa mi, anta n’
na sufri (T.Dj.) -.
distrai
v., *perder a atenção; divertir.
(DISTRAIR). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
distraidu
part., *não atento. (DISTRAÍDO).
N.S. V.B.
distranha
v., *ficar decepcionado; estar
desiludido; duvidar. - Sinhor ka
rispundil kil ora, ma nin ku kila i ka
distranha, i kontinua pui fiansa na
Sinhor (L.S.) -. (deriv.
ESTRANHAR). N.S. Português
ESTRANHAR significa admirar-se,
cujo equivalente é stranha:
distranha, que traduz “ficar
decepcionado”, tem como
equivalentes DES + ESTRANHAR.
distranhadu
part., *que ficou decepcionado; que
está desiludido. (deriv.
ESTRANHAR). N.S. V.A.
distranka
v., *tirar a tranca a; abrir.
(DESTRANCAR). N.S. V.B.
distrason
1.n., *falta de atenção.
(DISTRACÇÃO).
2.n., *divertimento. - Juventudi pudi
nkontra lugar di se distrason (IN96) . (DISTRACÇÃO).
distrata
v.tr., *tratar por conta de outrem;
tratar documentação. (TRATAR).
N.S. V.B., distrata tem como
equivalente TRATAR e não
DISTRATAR.
distratadu
part., *tratado por conta de outrem.
(TRATADO). N.S. V.B., distratadu
não mantem o significado do
132
equivalente DISTRATADO, mas o
seu contrário TRATADO.
distribuison
n., *fornecimento; entrega. - i na
dividu altura enton i na fasidu
distribuison di chavis (R95) -.
(DISTRIBUIÇÃO). N.F. neol.
distrui
v., *arruinar; demolir; fazer
desaparecer. - Na selula virus ta
distrui material jenetiku (R95) -.
(DESTRUIR). N.F. oxítona. N.S. sin.
disfasi.
distruidu
part., *arruinado. (DESTRUÍDO).
N.S. V.B., sin. disfasidu.
distruidur
n., *aquele que destrói; demolidor.
(DESTRUIDOR). N.S. V.B.
distruison
n., *ruína; demolição. - Pa e ka
lansa kil ordi, ku sedu distruison di
pontu di Finete (R98) -.
(DESTRUIÇÃO).
distubi
v., *tornar a beber; retomar a bebida
(deriv. DES+) . N.F. Mandinga
“tùubi” que significa pedir perdão ou
converter-se . N.S. ant. tubi.
disvantajen
1.n., *prejuízo. - Djumbai, n’ pensa
kuma i tene puntus ku mas vantajen
di ki disvantajen (IN96) -.
(DESVANTAGEM). N.F. paroxítona.
N.S. ant. vantajen.
2.n., *inferioridade.
disvia
1.v.tr., *mudar a direcção ou a
posição de; subtrair
fraudulentamente. - Ora ki disvia
dinheru i ta ba ntergal na un iran
(F.M.) -. (DESVIAR). N.F.
paroxítona.
2.v.intr., *afastar-se; discordar. - Si
kansera bin, ki ora e ta disvia (N.T.)
-. (DESVIAR-SE).
disviu
n., *erro; mudança de direcção ou
de posição. - numeru di disviu
aumenta na pais, numeru di
banditismu aumenta (IN96) -.
(DESVIO). N.F. paroxítona.
dita
1.v.intr., *estar colocado
horizontalmente no chão; estar
deitado. - Familia bai e bai odjal i
dita ku korda na garganti, i muri tok i
podri (N.M.) -. (deriv. DEITAR).
2.v.intr., *estender-se na cama ou
no chão. - Lubu riba i ba dita, sol
notiba dja (Ch.Mb.) -. (DEITAR-SE).
N.S. DEITAR é hiperónimo de dita e
de ditanda.
dita di kosta
coloc., *negar; recusar. - Rapas
garandi dita di kosta i nega
(Cecomes) -. (deriv. DEITAR-SE DE
COSTAS). N.S. V.M., sin. nega.
ditadu 1
part., *colocado horizontalmente;
deitado. - i odja Pis-kabalu ditadu
suma ki lebri konta (P.B.) -. (deriv.
DITADO). N.S. DITADO é
hiperónimo de ditadu e de
ditandadu.
ditadu 2
n., *provérbio; sentença popular. Ditadu i bardadi ku fala kuma un ta
sumia, utru ta kebra (N.T.) -.
(DITADO). N.F. neol. N.S. sin. ditu.
ditadur
n., *indivíduo que pretende impor a
sua vontade aos outros; chefe de
um governo absoluto. - un stilu di
mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
(DITADOR).
ditadura
n., *regime político onde prevalece
um poder absoluto. - dentru di si
ditadura i ten un politika agrikula ki
fasi ki bunitu (IN96) -. (DITADURA).
N.F. neol. N.S. ant. dimokrasia.
ditalhadamenti
adv., *com todos os pormenores ou
detalhes. - djintis ke ta sinta splika
ditalhadamenti (IN96) -.
(DETALHADAMENTE). N.F. neol.
ditanda
1.v.caus., *pôr horizontalmente;
colocar. - bu toma galinha bu
133
n.pl., - Kada bindidur kunsi si lugar,
si diritus i si diveris dianti di si
kolegas (P.dosS.) -. (DEVERES).
N.F. paroxítona, neol., vd. diver.
N.S. sin. diretu.
diversidadi
n., *diferença; variedade. - Palabra
diversidadi biolojika i ta uzadu pa
mostra diversidadi di vida na tera
(R95) -. (DIVERSIDADE).
diverson
n., *recreio. - no na fasi un parki
publiku la, di diverson, pa kriansa
(R95) -. (DIVERSÃO). N.F. neol.
N.S. sin. djugu.
diversu
1.adj.pl., *diferente; discordante. - li
opinions i diversus (R95) -.
(DIVERSO). N.F. neol. N.S. sin.
diferenti.
2.adj.pl., *muitos; vários. - i na mata
diversu numeru di limaria di floresta
(IN96) -. (DIVERSOS). N.S. diversu
é hiperónimo de DIVERSO e
DIVERSOS; sin. tciu.
divida
n., - na 1991 divida isternu i seduba
di 597 milions di dolar (P.dosS.) -.
(DÍVIDA). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. dibida.
dividendu
n., *o número que se divide pelo
divisor. (DIVIDENDO). N.S. V.B.,
ant. divizur.
dividi
1.v.tr., *separar; distribuir; repartir. Ami dividi ku bontadi nha mangu ku
bo (Ceef) -. (DIVIDIR). N.F. neol.,
dibidi. N.S. sin. rapati.
2.v.tr., *desunir; pôr em discórdia. E kustuma me kil manera di dividi
pa rena (R96) -. N.S. sin. separa.
3.v.tr., *fazer uma das quatro
operações aritméticas de base, a
divisão.
4.v.intr., *separar-se; ramificar-se;
divergir. - Si un familia dividi anti
delis, ki familia ka pudi nguenta
(N.T.) -. (DIVIDIR-SE).
divididu
ditandal na grelia bu fika bu ta viral
pa ka i pudi kema (N.M.) -.
(DEITAR).
2.v.caus., *levar para a cama. - Otca
mininus durmi, lebri bai ditanda elis
(L.S.) -. N.S. DEITAR é hiperónimo
de ditanda e de dita; ditanda
arma.
ditanda arma
coloc., *depor as armas; aceitar o
cessar-fogo; desistir da luta. - Nha
kumisariu pulitiku fala pa n’ ditanda
arma, n’ falal n’ ka na ditanda (R98)
-. (deriv. DEITAR AS ARMAS).
ditandadu
part.caus., *metido na cama;
colocado horizontalmente; posto. Bo bin djubi lugar nunde ki
ditandadu nel (N.T.) -.(deriv.
DEITAR). N.S. DITADO é
hiperónimo de ditandadu e de
ditadu.
ditu
n., *máxima; provérbio. - bo na
lembrantan e ditu ku fala: dutur,
kura bu kabesa (N.T.) -. (DITO).
N.S. ditu é hiperónimo de DITO e
de PROVÉRBIO; sin. ditadu.
divagar
adv., - No na pidi tambe kondutoris,
ki ta sirkula na ki rua, pa e ianda
divagar, purke i ten djintis ku mora
la (R95) -. (DEVAGAR). N.F. neol.,
vd. dibagar.
divagarozu
adj., *vagaroso; preguiçoso; lento. ka bo sedu divagarozu na tarbadju
(N.T.) -. (deriv. DEVAGAR). N.F.
neol. N.S. sin. amonton.
divasta
v., *destruir; arruinar. - ditadur ki
divasta tudu sistema ke pudi parsi
na es tera li (IN96) -. (DEVASTAR).
N.F. neol. N.S. sin. dana.
diver
n., *obrigação. - I pui skola la purke i
diver di Governu pui skola (MR98) -.
(DEVER). N.F. neol. N.M. pl.
diveris. N.S. sin. diretu.
diveris
134
part., *separado; desunido. Karnaval di Guine pudi divididu na
dus itapas: antis i dipus di tcigada di
televizon (P.dosS.) -. (DIVIDIDO).
N.F. neol., dibididu.
dividu
adj., *próprio; justo. - I pa tenta pui
kusas na se dividu lugar (R95) -.
(DEVIDO). N.F. neol.
divina
adj.f., *que é relativo a Deus ou a
uma divindade; sobrenatural. Maternidadi divina di Maria (L.Cat.) . (DIVINA). N.F. neol.
divinason
n., *interpretação do futuro;
presságio; previsão; adivinha. - I ta
nganhaba manga di dinheru ku si
divinason (N.T.) -. (DIVINIZAÇÃO;
ADIVINHAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin.
bota sorti.
divindadi
n., *natureza divina. - pa fasinu mati
na si divindadi (L.Cat.) -.
(DIVINDADE). N.F. neol.
divinha 1
v., - divinha kin ki dau! (N.T.) -.
(ADIVINHAR). N.F. neol., vd.
dibinha 1.
divinha 2
n., - Purmeru fidju bin fala si mame
kuma i na bai djuga divinha ku Djon
(F.M.) -. (ADIVINHA). N.F. neol., vd.
dibinha 2.
divirjensia
1.n., *discordância; desacordo. Divirjensia ku n’ pudi ten ku kualker
dirijenti, no na diskuti atraves di
dialogu (R95) -. (DIVERGÊNCIA).
N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *separação progressiva de
duas linhas.
divirti
1.v.tr., *distrair; fazer rir; dar alegria.
- Si i ten un festasinhu, binhu pudi
uzadu pa divirti djintis (F.M.) -.
(DIVERTIR). N.F. neol., dibirti.
2.v.intr., *distrair-se; recrear-se. velius pudi ba nkontra, e diskansa e
divirti (IN96) -. (DIVERTIR-SE). N.S.
sin. brinka.
divirtidu
part., *alegre; distraído.
(DIVERTIDO). N.S. V.B.
divirtimentu
n., *passatempo; entretenimento. ninguin ka tudji divirtimentu (R97) -.
(DIVERTIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. brinkadera.
divison
1.n., *discórdia; distribuição. - bo
toma sintidu ku kilis ku ta tisi divison
(N.T.) -. (DIVISÃO). N.F. divizon.
2.n., *compartimento; departamento.
3.n., *uma das quatro operações
aritméticas de base, pela qual se
acha quantas vezes um número
está contido noutro.
diviza
n., *disponibilidades cambiais de um
estado; moeda estrangeira. - i fasi
kil troka di diviza (IN96) -. (DIVISA).
N.F. neol.
divizon
n., - i ten un divizon sosial ki ta
ditirminadu pa puder ikonomiku i
sosiu-politiku (P.dosS.) -.
(DIVISÃO). N.F. neol., vd. divison.
divizu
adj., *separado; dividido; em
discórdia. (DIVISO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. divididu.
divizur
n., *número pelo qual se divide
outro chamado dividendo.
(DIVISOR). N.S. V.B., ant.
dividendu.
divolvi
v., - i kuma gora, divolvin dinheru!
(R95) -. (DEVOLVER). N.F. neol.,
vd. divulvi.
divorsia
v., *separar-se judicialmente. mindjor e kaba pa sipara
ofisialmenti, o pa e kaba pa divorsia
(R95) -. (DIVORCIAR). N.F.
proparoxítona, neol.
divorsiu
n., *dissolução do casamento em
vida dos cônjuges. - i ka sta difinidu
135
dizanimu (N.T.) -. (DESÂNIMO).
N.F. proparoxítona, neol.
dizarma
v., *tirar as armas; tirar a armação. Si bu ka dizarma Sapo Fora, anta
ami n’ na arma tambi nha guardas
(F.J.) -. (DESARMAR).
dizarmadu
part., *pessoa que não tem arma;
sem armação. - Tudu djintis
dizarmadu, nin manduku nin pedra
bu ka pudi tene (F.J.) -.
(DESARMADO).
dizastri
1.n., *sinistro; desgraça.
(DESASTRE). N.F. neol.
2.n., *acidente de viatura. - Si bu
rispita es sinalis, i ta ivitadu gravis
disastri ki ta pupadu vidas (R95) -.
N.S. sin. karu foga.
Dizembru
n., *duodécimo e último mês do
calendário gregoriano. - dia trinta di
Dizembru pamanha (R95) -.
(DEZEMBRO).
dizena
quant., *numeral colectivo que
designa um grupo de dez. - kolera
mata dja vida di dizena di no parenti
(IN96) -. (DEZENA). N.F. neol.
dizenha
v., *fazer o desenho de; imaginar;
projectar. - Abraon na peraba kil
prasa ki Deus dizenha (N.T.) -.
(DESENHAR). N.F. neol.
dizenhadur
n., *pessoa que faz desenhos ou
planos. (DESENHADOR). N.S. V.B.
dizenhu
1.n., *representação gráfica de
objectos. - Skribi, bu manda
kontanu, o fasi dizenhu ku si storia,
bu mandanu (M.M.) -. (DESENHO).
2.n., *plano; projecto. - Vinda di
Renu di Deus i dizenhu fundamental
ki Deus tene riba di mundu i riba di
kadakin di nos (L.S.) -.
3.n., *disciplina escolar. - No ten
matimatika, fizika, dizenhu (J.S.) -.
dizerta
pur lei kuma dipus di divorsiu i
mame o pape ku dibi di fika ku
mininu (R95) -. (DIVÓRCIO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin. kaba
kasamenti.
divulga
v., *tornar público; propagar. - Pa e
divulga ideias ku valuris, pa un
tomada di konsiensia sosial (R95) -.
(DIVULGAR). N.F. neol.
divulgadu
part., *tornado público; propagado. e ka misti pa se nomi i divulgadu
(R98) -. (DIVULGADO). N.F. neol.
N.S. sin. faladu.
divulgason
n., *difusão; propagação. - Kiriol
pudi uzadu na tarbadju di
divulgason tekniku (Dea) -.
(DIVULGAÇÃO). N.F. neol.
divulvi
v.tr., *restituir. (DEVOLVER). N.F.
divolvi. N.S. V.B.
divulvidu
part., *volvido; restituído.
(DEVOLVIDO). N.S. V.B.
dizanima
1.v.tr., *desencorajar; fazer perder o
ânimo. - kil la ka dizanima
populason (C.P.) -. (DESANIMAR).
N.F. neol. N.S. sin. diskoradja.
2.v.intr., *perder o ânimo ou a
coragem. - djudanu nguenta tudu
kansera sin dizanima (L.Cat.) -.
(DESANIMAR-SE).
dizafina
v., *fazer perder a afinação;
desacordar. (DESAFINAR). N.S.
V.B.
dizafinadu
part., *que não está entoado.
(DESAFINADO). N.F. neol. N.S.
V.B., ant. afinadu.
dizanimadu
part., *descorajado; que perdeu o
ânimo. - Asin no ka ta fika
dizanimadu (N.T.) -.
(DESANIMADO). N.F. neol.
dizanimu
n., *abatimento. - speransa ka ta tisi
136
v.tr., *abandonar. - Utru badjudas e
dizerta di kaza di se familia e bai
fika na kaza di se kolegas, pabia se
papes ku se mames ta konsidja elis,
e ka misti obi (N.M.) -. (DISERTAR).
dizertadur
n., *soldado que abandona o serviço
militar; pessoa que abandona os
próprios compromissos; desertor.
(deriv. DESERTAR). N.F. neol. N.S.
V.B.
dizertifikason
n., *processo pelo qual uma região
se torna árida, com pouca
vegetação, quase como um deserto.
- No na kecha di dizertifikason, falta
di tcuba: na bu opinion ke ki pirsis
fasi pa muda e situason? (R95) -.
(DESERTIFICAÇÃO). N.F. neol.
dizertu 1
n., *região natural que pela falta de
água não apresenta praticamente
vegetação. - Tambi matu na kirsi
tciu, dizertu na kuri (M.M.) -.
(DESERTO).
dizertu 2
adj., *diz-se de uma região árida;
desértico. - No na kaba ku fika ku un
tera dizertu pus (IN96) -. (deriv.
DESERTO).
dizigualdadi
n., *diferença de direitos e de nível
socioeconómico entre os membros
de uma sociedade ou entre
entidades. - No fala pa kuridji
dizigualdadi entri rijons (R95) -.
(DESIGUALDADE). N.S. ant.
igualdadi.
dizimpregu
n., *falta de emprego; estado de
desempregado. - I ten un garandi
numeru di dizimpregu (IN96) -.
(DESEMPREGO). N.F. neol.
dizinforma
v., *informar erradamente. - i bon pa
djintis prukura informa ke ba ta
dizinforma (R95) -.
(DESINFORMAR). N.F. neol.
dizingoda
v.tr., *tirar a ilusão; desiludir.
(DESENGODAR). N.S. V.B.
dizinkoradja
v., *fazer perder a coragem;
desanimar. - Dizinkoradja teknikus
pa e bai la: manga di elis ta
mandadu e pirfiri e sai di Ministeriu
di Saudi e fika fora (IN96) -.
(DESENCORAJAR). N.F.
proparoxítona, neol., vd.
diskoradja.
dizintindi
1.v.tr., *não entender.
(DESENTENDER).
2.v.intr., *entrar em conflito. - i
dizintindi kompletamenti ku tudu
djintis pabia di kuma i ten roson,
dentru di rispitu di dimokrasia, ku el
nunka i ka tciga di rispita (R98) -.
(DESENTENDER-SE).
dizinvolvi
1.v.tr., *incrementar; aumentar. - Bu
sibi kuma mininu ki ka ta kum diritu
ka pudi dizinvolvi si djiresa? (L.S.) -.
(DESENVOLVER). N.F. disinbolbi.
2.v. pron., *crescer; progredir. Konformu siensia ku teknika
dizinvolvi, asin tambi ku omis na
torkia se manera di komporta (R95)
-. (DESENVOLVER-SE). N.S. sin.
kumpu tera.
dizinvolvidu
part., *explicado; progredido;
aumentado. - Es asuntu dibi di
dizinvolvidu diritu (L.Cat.) -.
(DESENVOLVIDO).
dizinvolvimentu
n., *crescimento; progresso. - i ten
projetu bon ku ta pruduzi
dizinvolvimentu, tambi i ten projetu
mau ku mas ta kansa djintis di ki
djuda elis (Igr.I.) -.
(DESENVOLVIMENTO). N.S. sin.
krisimentu; sin. prugresu.
dizisti
1.v.prep., *abandonar
voluntariamente; renunciar. - no na
fala elis pa e dizisti de ideia (R98) -.
(DESISTIR DE). N.F. neol.
2.v.intr., *ceder; abster-se. - Anos i
era trinta i un, ma i bin dizisti dus
137
(IN96) -. (DESISTIR).
dizokupa
1.v.tr., *tirar a ocupação ou o
assédio; sair do lugar antes
ocupado. - e ta forsa elis pa e
dizokupa sidadi (R95) -.
(DESOCUPAR).
2.v.intr., *desempregar-se.
(DESOCUPAR-SE).
dizora
v., - I panhan la djanan i forkan i
dizoran (IN96) -. (DESONRAR).
N.F. vd. disonra 1.
dizorienta
1.v.intr., *perder o rumo; atrapalharse. - prumeru momentu Cabral muri,
n’ dizorienta, n’ misti likida nha
kabesa na kil altura (C.P.) -.
(DESORIENTAR-SE).
2.v.tr., *fazer perder o rumo;
desviar. (DESORIENTAR).
do
n., *primeira nota da escala musical.
(DO). N.S. V.B.
doa
v.tr., *oferecer. (DOAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
dobra 1
1.v.tr., *enrolar; colocar uma metade
sobre a outra; curvar. - nha mame
bai padin na matu; i toman i dobran
na ratadju i ditandan (T.M.) -.
(DOBRAR). N.S. dobra mon.
2.v.tr., *fazer pregas num vestido;
vincar. N.S. sin. vinka.
3.v., *duplicar; multiplicar por dois. Taguada di dobra kantu bias
(Cenfa) -. N.S. dobra kantu bias.
4.v.intr., *inclinar-se; curvar-se. - I
farta tok i ka pudi nin dobra (A.P.) -.
(DOBRAR-SE).
dobra 2
1.n, *prega de um vestido; vinco.
(DOBRA). N.S. V.B., sin. vinku.
2.n., *curva.
dobra kantu bias
coloc., * efectuar a operação de
multiplicação; multiplicar. - Taguada
di dobra kantu bias (Cenfa) -. (deriv.
DOBRAR QUANTAS VIAGENS).
N.S. sin. multiplika.
dobra mon
coloc., *cruzar os braços. (deriv.
DOBRAR AS MÃOS). N.S. V.A.
dobrada
n., *cozinhado feito com o estômago
de bovinos. (DOBRADA). N.F. neol.
N.S. V.B.
dobradisa
n., *charneira de porta, de janela ou
de abas de mesa. (DOBRADIÇA).
N.S. V.B.
dobradu
1.part., *duplicado; multiplicado por
dois. - Kil multa ke ta paga ku ta
dobradu (R95) -. (DOBRADO).
2.part., *curvado. - Kana seku ka ta
dobradu (L.A.) -.
dobranta
v.caus., *fazer dobrar; fazer curvar.
(deriv. DOBRAR). N.S. V.B.
dobru
quant., *número multiplicativo. Sugundu turnu fasidu pabia
kandidatu di PAIGC ka konsigui
tene mas di dobru di soma di votus
di utrus kandidatus (P.dosS.) -.
(DOBRO). N.F. neol. N.S. sin. dus
bias.
dogola
v., *cortar o pescoço ou a cabeça;
decapitar. - I manda dogola Djon na
kalabus (N.T.) -. (DEGOLAR). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. sapa
kabesa.
dogoladu
part., *decapitado. - N’ odja almas di
kilis ku dogoladu (N.T.) -.
(DEGOLADO).
dogoladur
n., *pessoa que mata, cortando o
pescoço ou a garganta.
(DEGOLADOR). N.S. V.B.
doka
n., *estaleiro naval. (DOCA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. istaleru-naval.
dokumentu
n., - Runion na kaba son, Ntori toma
dokumentu na mon di Nhu Barsina
pa leba radiu (M.J.) -.
138
(DOCUMENTO). N.F. neol., vd.
dukumentu.
dolar
1.n., *unidade monetária dos
Estados Unidos da América. Manda dinheru, vinti dolar (R95) -.
(DÓLAR). N.F. paroxítona.
2.n., *unidade monetária de vários
países.
doli
n., *tipo de jogo de meninos,
normalmente na areia da praia, por
meio de sementes de cor vermelha
e preta. - n’ mistiba sina doli (J.L.R.)
-.
domestika
n.f., *pessoa de sexo feminino que
faz trabalhos caseiros. - ami i
domestika (IN96) -. (DOMÉSTICA).
N.F. proparoxítona,neol.
domestiku
1.adj., *caseiro; familiar. partisipason di omi ku di mindjer na
pe di igualdadi na kriason di mininus
ku tarbadjus domestikus (R95) -.
(DOMÉSTICO). N.F. proparoxítona,
neol.
2.adj., *diz-se de um animal criado
em casa.
domina
1.v.tr., *ter influência sobre; ter
poder sobre. - domina no inklinason
pa mal (L.CaT.) -. (DOMINAR). N.F.
neol.
2.v.tr., *ter capacidade; conhecer. garandi masa di populason ka ta
domina Purtuguis (MR98) -.
dominadu
part., *influenciado. - Ultimus anus
di Naser dominadu p dirota militar di
67 (R95) -. (DOMINADO). N.F. neol.
dominason
n., *soberania; domínio. - kinhentus i
vinti oitu anu bas di dominason di
kolon portuguis (R98) -.
(DOMINAÇÃO). N.F. neol.
dominiu
n., *âmbito; área; campo de acção. i ka muitu notoriu intervenson di
igreja musulmanu na dominiu
sanitariu, i mas na dominiu di
idukason (R95) -. (DOMÍNIO). N.F.
proparoxítona, neol.
don 1
n., *donativo; dádiva. - Bida i un don
di Deus (L.S.) -. (DOM). N.S. sin.
oferta.
don 2
n., *luto; nojo. - Mindjer garandi
karga si don i fitca porta i fitca
djanela (C.S.) -. (DÓ). N.S. karga
don; lebia don; mara don.
dona
n., *avô; avó; sogro; tio avô; tia avó;
senhora. - Mindjer kazadu i dona di
si kaza (Igr.I.) - N’ ta obi tambe na
boka di nha donas (T.M.) -. (DONA).
N.M. pl. donas. N.S. dona indica os
avós e também os tios avôs e as
tias-avós; donakasa; dona di kasa.
dona di kasa
n., - Mindjer ieraba tambe dona di
kasa ke moraba nel (L.S.) -. (DONA
DA CASA). N.F. neol. vd.
donakasa. N.M. lexia complexa.
donakasa
n., *a primeira mulher de um marido
polígamo; a mulher mais influente e
que manda em casa. - Si bu misti
obi pasada di badjudesa di bu
mame, suta fidju di donakasa (T.M.)
-. (DONA DA CASA). N.F. dona di
kasa.
dona-kumbosa
n., *diz-se da mãe do marido; sogra;
nome dado à sogra com
comportamento pouco respeitoso
para com o genro. - Agora sedu
dona-kumbosa, kila tambe i un kusa
ku ta rebenta dus kazadus (IN96) -.
(deriv. DONA + COMBORÇA). N.M.
lexia composta.
dondon
n., *tambor de tamanho mais
pequeno. - Matcu na toka dondon -.
N.F. oxítona. N.S. V.A.
doneti
n., *doce pequeno e redondo, com
um buraco no meio. - Biderus di
kuskus, panket, doneti, bulu, pastel:
139
part., *ficado livre de interdição ou
tabu. - ora ki Kamabi na dosadu,
garandis ta bai ku elis (F.M.) -.
(ADOÇADO). N.S. ant. malgosadu.
dotora
n.f., *pessoa com graus
académicos; médica. - Dotora
diskulpan, n’ kuda bu odja, e ku
manda n’ fala i ka gravi (R95) -.
(DOUTORA). N.F. vd. dutur.
dotrina
n., *conjunto de princípios que
regem um sistema político, religioso
ou filosófico. - Dotrina di rijimi
ilaboradu progresivamenti (R95) -.
(DOUTRINA). N.F. dutrina.
dozi
quant., *número cardinal. - dozi mis
ta fasi un anu -. (DOZE). N.F. des
ku dus.
dragon
n., *animal lendário com cauda de
serpente, garras de leão e asas de
águia; animal simbólico do último
livro da Bíblia, o Apocalipse. Dragon pasanta pa el si puder ku si
tronu ku si garandi otridadi (N.T.) -.
(DRAGÃO).
dritu
adv., - i ta papia dritu dimas (R77) -.
(DIREITO). N.F. vd. diritu 2.
droga
n., *substância química;
estupefaciente; excitante. - Djerason
ka misti profison, ai droga bin,
nunde ki sai satanas o es duensa
(J.D.) -. (DROGA).
du [-du]
suf.v.pass., *sufixo acrescentado
aos verbos transitivos ou causativos
na forma do passivo. - purguntadu djustandadu -. (-DO). N.M. Na forma
do passivo normalmente o agente
não é expresso: a construção
sintáctica com a preposição pa/par
deve ser considerada como
influência recente da língua
portuguesa.
duadu
part., *oferecido. (DOADO). - i bens
e ta kumpra forinha trigu ku asukar
azeiti ku utru kusa, e ta lanta sedu e
fasil e bai bindi na fera (N.M.) -.
(DONETE).
dongri
n., *tecido de algodão muito
resistente; calças de ganga azuis;
ganga. N.S. V.B.
dons
n.pl., *donativos; a graça do Espírito
Santo. - bo buska ku mpenhu dons
di Spiritu (N.T.) -. (DONS).
dos 1
n., *preparado de culinária com
açúcar ou mel como ingredientes
principais. - Purblema sta mas na
latarias, dosis, pastas di dinti,
produtus di limpesa i mesinhus
(P.dosS.) -. (DOCE). N.M. pl. dosis.
N.S. sin. bulu.
dos 2
1.adj., *agradável; delicado;
adoçado; açucarado. - Bu ten ke
tene fala dos, pa kombersa dritu
(R98) -. (DOCE). N.S. dos tcep;
siti-dos; ant. malgos.
2.adj., *diz-se da água não salgada.
- Manga di djintis e ta buska si iagu
na kobon di iagu o rius di iagu dos
(Igr.I.) -.
3.adj., *que não tem o sal suficiente;
sem sabor ou insípido
dos tcep
superl., *que tem falta de sal. (deriv.
DOCE). N.F. vd. tcep. N.S. V.A.
dosa
1.v., *expurgar do amargo ou
salgado; suavizar; curtir as
sementes de tarrafe. - dosa tarafi -.
(ADOÇAR). N.S. V.A., dosa kara.
2.v., *libertar de interdição ou tabu.
N.S. ant. malgosa.
dosa kara
coloc., *tomar um ar mais
descontraído ou indiferente;
manifestar ausência de
sentimentos. - Padidas dosa kara e
na sukuta (M.J.) -. (deriv. ADOÇAR
A CARA).
dosadu
140
mal; enfermidade. - Kal koldadi di
duensa ki tenel? (R96) -.
(DOENÇA). N.S. duensa di pedra.
duensa di pe moli
n., *paralisia infantil; poliomielite.
(deriv. DOENÇA DE PÉ MOLE).
N.S. V.M.
duensa di pedra
n., *amigdalite. (deriv. DOENÇA DE
PEDRA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensa di pitu
n., *tuberculose. (DOENÇA DE
PEITO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensa di santcu
n., *tétano. (deriv. DOENÇA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M., sin.
tetanu.
duensa di sonu
n., *doença transmitida pela mosca
tsé-tsé e caracterizada por febres e
letargia progressiva;
tripanossomíase. (DOENÇA DO
SONO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensi
v.intr., *cair doente; enfermar. - Otca
ki duensi i ta bai ospital (N.M.) -.
(ADOECER).
duenti
1.adj., *enfermo; fraco. - Otca i bin
ferias di Paskua, i bin odjan duenti
(N.M.) -. (DOENTE).
2.n., *pessoa enferma. - duenti ka ta
atindidu dritu ku karinhu (N.M.) -.
dufuntu 1
n., *cadáver de uma pessoa; morto.
- Nunka dufuntu ka ta kuri di si koba
di mortu (L.A.) -. (DEFUNTO). N.F.
difuntu 1. N.S. sin. kadaver; sin.
mortu 1.
dufuntu 2
n., *nas cerimónias das mulheres
Bijagós designa a alma de um
jovem morto antes da iniciação que
torna a visitar a terra entrando no
corpo de uma pessoa de sexo
feminino; mulher bijagó durante as
cerimónias do defunto. - Anos
duadu o enton bens ku oferesidu
(R95) -.N.F. neol.
duadur
n., *dador; países financiadores;
parceiros financiadores. - i kilis ke te
li e tcomadu duaduris, gosi i faladu
kuma no dibi di tcoma elis parserus
di dizinvolvimentu (MR98) -.
(DOADOR). N.F. neol. N.M. pl.
duaduris.
duason
n., *oferta; presente. (DOAÇÃO).
N.F. neol. N.S. V.A.
dubason
n., *estrumação; adubamento.
(ADUBAÇÃO). N.F. adubason. N.S.
V.B.
dubi
n., *tijolo de barro seco ao ar. - Pa
kumpu dubi, bu pirsisa di lama
(Igr.I.) -. (ADOBE; ADOBO). N.F.
adubi.
dubria
v., *arranjar-se; desenrascar-se. - I
ten djintis ki ta dubria na manga di
kusas (L.S.) -. N.F. Francês “se
débrouiller” que significa safar-se;
proparoxítona. N.S. sin. dadji.
dubu
n., *produto que ajuda o terreno a
produzir mais. - i dubu gora, bo ta
pul? -. (ADUBO). N.F. adubu.
dudesa
n., *loucura. - E ta fala no dudu, i ta
kontra nada di dudesa ka tenenu
(N.T.) -. (DOIDICE). N.S. sin.
lukisa.
dudisi
v.caus., *enlouquecer; perder o
juízo. - Suma padida nobu,katcur
katcur padida ki dudisi ku mparia
tarantu (F.S.) -. (ENDOIDECER).
N.F. proparoxítona.
dudu
adj., *diz-se de alguém que perdeu
a razão; que tem comportamento
fora do normal. - anta abo, bu dudu
nan? (N.M.) -. (DOIDO).
duensa
n., *alteração no estado da saúde;
141
n., *proprietário; senhorio;
responsável. - Ala dunu di kasa
tciga, gosi son pa no kuri no sugundi
na ntudju (Ch.Mb.) -. (DONO;
DONA). N.F. dun. N.S. si dunu.
dupuni
1.v., *dobrar ou embrulhar. - Dupuni
djornal bas di sabaku -. N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
2.v., *diz-se do cão que põe o rabo
entre as pernas. - Katcur dupuni si
rabu -.
dur
1.n., *sofrimento físico; sensação
desagradável; doença. - E koldadi
dur ta panhadu son na relason
sexual (Cecomes) -. (DOR). N.S.
dur di kutuvelu; dur di pontada.
2.n., *compaixão. - N’ ten dur delis
n’ karga elis n’ tisi te li, n’ bai pa riba
gosi e misti kumen (A.P.) -. N.S. sin.
pena 3.
dur di kutuvelu
n., *ciúmes; inveja. - Disa manda
boka bu tarbadja, dur di kutuvelu di
ladu, bu sorti i bu sorti, nha sorti i
nha sorti tambe (Dj.) -. (DOR DE
COTOVELO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. siumi.
dur di pontada
n., *dor agudo no peito e nas
costelas, geralmente causado por
uma bronquite ou outra inflamação
dos pulmões; pontada. - dur di
pontada, dur di bichiga, tudu n’ ta
kura kila (IN99) -. (deriv. DOR DE
PONTADA). N.M. lexia complexa.
dur [-dur]
suf.nom., *sufixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia de agente e
profissão. - tarbadjadur - badjadur piladur - bindidur - labradur pekadur - lutadur - kobadur montiadur - garbatadur - ndjutidur -.
(-DOR). N.M. sufixo de verbos.
dura
v., *resistir; persistir. - Mbon, mas o
menus kantu tempu ke Sida pudi
dura na pekadur? (R95) -.
lambes, dufuntu bin lebanu pa matu
e fasi tris dia na matu e tisinu mas
pa kasa (N.M.) -. N.F. difuntu 2.
dugunha
1.v.tr., *tirar a palha do arroz no
almofariz até ficar o grau com a
casca; debulhar. - Sai na pilon bu
kai na balei, mindjor bu manti na
dugunha (J.D.) -. N.F.
proparoxítona.
2.v.tr., *tirar a casca do arroz até
ficar o grão com o farelo.
duki
n., *carta de jogo. (DUQUE). N.S.
V.B.
dukuli baguitc
coloc., *tirar as folhas da planta
baguiche ou rosela para fazer
esparregado. N.F. proparoxítona.
N.S. V.A.
dukumentu
n., *certificado; escrito que serve de
prova. - I toma si dukumentu; Nhu
Kaitanu kontenti tok i na nhinhi
suma tulu (M.M.) -. (DOCUMENTO).
N.F. dokumentu.
dumbo
n., *amuleto; talismã. - Anta i bali
pena uza dumbo? (L.S.) -. N.S. sin.
dala.
dumingu
n., - Aos i dumingu, i na bisti si panu
bunitu (J.L.R.) -. (DOMINGO). N.F.
vd. dimingu.
dun
n., - Dun di boka ka ta pirdi ku
kaminhu (L.A.) -. (DONO). N.F. vd.
dunu.
dundun
n., *tambor. - I bin kumpu i fora
dundun tudu i djunta mininu manga
del e na bai, e na toka na kaminhu
(N.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga
“dùndun” que designa o grande
tambor.
dungut
n., *pedaço de tronco ou de raiz.
N.F. oxítona. N.S. V.B., sin.
mungut.
dunu
142
(DURAR).
duranti
con., *locução prepositiva que indica
[ideia de duração]; no espaço de. - I
pui nhambi mas na sol duranti un
sumana pa i pudi seku diritu (N.M.) . (DURANTE). N.F. neol.
durason
n., *tempo entre o começo e o fim
de uma acção. - Karnaval ta bin
tciga gora pa tene durason di kuatru
dias (A.C.) -. (DURAÇÃO).
durba
1.v.tr., *deitar por terra; destruir. Ora ku bu na durba po, bo ta toma
kudadi, pabia, ora ki na kai, i ta
kebra ki posinhus ku sta bas del
(L.A.) -. (DERRUBAR; DERRIBAR).
2.v.tr., *destituir; deitar abaixo. ambisiozus ku durba puder (R98) -.
3.v.intr., *diz-se do ataque
epiléptico, enquanto é como se a
pessoa perder o uso normal da sua
cabeça. - mesinhu di kura dur di
kabesa, e djinti ke kabesa durba sin,
i ta da ataki, i sta na kuru di un pis ki
sta na iagu (IN99) -. (DERRUBARSE). N.S. durba-kabesa.
durba-kabesa
n., *ataque epiléptico; epilepsia.
(deriv. DERRUBE DA CABEÇA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
epilepsia; mal di volta.
durbadu
part., *destituído; destruído. - kil ku
firma dianti di no Deus pa akusa no
ermons di noti ku di dia, i durbadu
dja (N.T.) -. (DERRUBADO;
DERRIBADO).
duresa
1.n., *firmeza; rigor. - i ka ta sedu
pirsis pa n’ trata bos ku duresa
(N.T.) -. (DUREZA).
2.n., *resistência de um mineral.
durisi
v.caus., *tornar duro; enrijar; tornar
insensível. - ka bo durisi bo korson
(N.T.) -. (ENDURECER). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. vida risu.
durisidu
part., *enrijado. (ENDURECIDO).
N.S. V.B.
durmi
v., *pegar no sono; descansar. - bo
kume, bo durmi, mandrugada na
prumeru galu bo lanta (C.P.) -.
(DORMIR).
durminti
v.caus., *fazer dormir; adormecer. kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
ta durmintin alma (T.Tc.) -. (deriv.
DORMIR).
duru
1.adj., *rijo; sólido. - bu pui iagu ki
na djusta laba tceben pa i duru
(N.M.) -. (DURO). N.S. sin. risu.
2.adj., *difícil; forte. - Es luta i un luta
duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -.
dus
quant., *número cardinal. - n’ tene
nha dus fidjus (C.V.)- e gueriagueria ku el elis dus (R95) -. (DOIS;
DUAS). N.S di dus.
dutrina
n., - Si alguin sina utru dutrina, si
dunu sta intcadu di orguliu, i ka sibi
nada (N.T.) -. (DOUTRINA). N.F. vd.
dotrina.
dutur
1.n., *pessoa que recebeu um grau
máximo de uma universidade. Tcernu i dutur, ikonomia ki i fasi
(R95) -. (DOUTOR). N.S. Como
apelativo, escreve-se “doutor” por
extenso, quando se trata de alguém
doutorado por uma universidade, e
“dr.” quando se trata de alguém
licenciado.
2.n., *médico. - es dutur, ke ku no
ten pa dal, i bianda na bariga pa i
kume i farta i kaba (C.P.) -. N.S. sin.
mediku.
duvida 1
v., *suspeitar; desconfiar. - I ngana
omi, omi kunsa na duvida di Deus
(L.S.) -. (DUVIDAR). N.F.
proparoxítona.
duvida 2
n., *incerteza; hesitação. - kil ora n’
fika ku duvida, n’ fala mbe!, kila i Jo
143
o i un fantasma? (N.M.) -.
(DÚVIDA). N.F. proparoxítona.
duvidozu
adj., *incerto; hesitante. - ka bu sedu
duvidozu, ma sedu krenti (N.T.) -.
(DUVIDOSO). N.F. neol.
duzentus
quant., *número cardinal. - ami
duzentus milion ke n’ na buska la
(IN96) -. (DUZENTOS).
duzia
n., *numeral colectivo que designa
um grupo de doze. (DÚZIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B.
DJ, dj
*Quinta letra dupla ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[africada sonora pré-palatal]. N.S.
Em muitas palavras derivadas do
Português o som [dj] substitui o som
[j] do equivalente da língua
portuguesa: dja (JÁ).
dja
adv., *advérbio de tempo que indica
[imediatamente]; agora mesmo;
previamente. - Mankara rinkadu dja,
kebur di arus pertu dja (J.L.R.) Lion panha dja raiba sin, i suta na
mesa bang! (T.M.) -. (JÁ). N.M. na
forma negativa dja é substituído por
inda.
djadar
n., *espécie de esponja vegetal;
pepino-de-papagaio; esfrega pratos.
N.F. oxítona. N.S. V.B., n.v. “Luffa
cylindrica”.
djadjua
n., *sujidade em forma de pedrinhas
que se encontram no arroz. Nhelen i kansadu kudji, pabia di ki
djadjuas ki ta tene ku ki pedrinhas
branku (R95) -. N.F. paroxítona.
djafal
n., *variedade de peixe da família
dos Clupeídeos; espécie de
arenque, famosa pelas numerosas
espinhas; galucha. (JAFAL). N.S.
V.B., n.v. “Ethmalosa fimbriata”.
djaga-djaga
n., *planta arbustiva da família das
Euforbiáceas; rícino. N.S. V.B., n.v.
“Ricinus communis”.
djagasi
1.v.tr., *misturar; mesclar. - Un
mindjer toma fermentu, i djagasil ku
tris midida di forinha (N.T.) -. N.F.
proparoxítona; djakasi.
2.v.intr., *juntar-se; amalgamar-se. Barudju manga del, djintis ta djagasi
ku n’utru, tcerus di tudu koldadi
(P.dosS.) -.
djagasidu
144
1.part., *misturado; amalgamado. tcuba di djelu ku fugu djagasidu ku
sangui darmadu riba di tera (N.T.) -.
2.n., *diz-se de um filho de
casamento inter-étnico.
djagatu
n., - i kil malgosura di djagatu (H.M.)
-. (JACATÚ). N.F. Guin., oxítona,
vd. djakatu.
djagra
1.n., *linhagem mais importante; clã
que exerce o poder sobre uma
região. (JAGRA). N.F. Guin.
2.n., * membro da família do régulo;
aristocrata. - Kal dia ki djagra foga
na kambletc? (Ceci) -.
djaka 1
n., *fruto da jaqueira, planta da
família das Moráceas, cujas
sementes, quando fervidas, são
comestíveis. (JACA). N.S. V.B., n.v.
“Arocarpus heterophyllus”.
djaka 2
n., *prostituta. (deriv. MANJACA).
N.F. Mandinga “tcaka” que significa
prostituta. N.S. V.A.; alguns dizem
que djaka deriva do termo
“manjaca”, pelo facto de muitas
daquelas raparigas serem de
origem manjaca; sin. puta.
Djakanka
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Jacanca,
pertencente ao grupo linguístico
Mande Tan ou do Norte, da
subfamília Mande. (JACANCA).
N.S. V.A.
djakaré
n., *réptil da família dos Crodilídeos;
caimão. (JACARÉ). N.S. V.B.
djakasi
v., - mindjeris ku omis e djakasi pa
bin pidi mas pas (R98) -. N.F.
proparoxítona, vd. djagasi.
djakatu
n., *beringela africana; legume de
sabor amargo, muito usado na
culinária da Guiné-Bissau como
ingrediente em vários tipos de
pratos. - Si bu misti fidju di djakatu,
bu na seta pa i fidiu (L.A.) -.
(JACATÚ). N.F. Guin., oxítona;
djagatu. N.S. n.v. “Solanum
indicum”.
djaketi
n., *casaco de homem que chega à
cintura. - Kasaku di skamas, kusidu
suma djaketi di kuru (Igr.I.) -.
(JAQUETA).
Djalofo
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Jalofo ou Wolof,
pertencente ao grupo linguístico
Norte do Senegal, da subfamília
Oeste-atlântica. (JALOFO). N.S.
V.A.
djalonka 1
n., *erva medicinal. N.S. V.B., n.v.
“Eleusina indica”.
Djalonka 2
n., *termo para indicar os membros
do povo Sosso, do grupo linguístico
Mande Fu; Sosso. - n’ ta disdja
lagua suma Djalonka di kaminhu, pa
n’ sedu mininu na bu ragas (N.Me.) . (JALONCA). N.S. sin. Susu.
djamba
n., *ave muito pequena com bico
rosa, grosso e curto. - Nta sinku
djamba ka ta bindidu pa dus silin?
(N.T.) -. N.S. n.v. “Troglodytes
troglodytes”.
djambadon
n., *baile de fanado ou de
cerimónias de iniciação; dança ao
ritmo de vários tambores. - i kin un
toku di djambadon o di tina, i kil un
badju di kusunde o di ngumbe
(H.M.) -. N.F. Mandinga “jàmbadon”
que significa baile em ocasião da
circuncisão.
djambakus
n., *curandeiro; adivinho. - E kontra
ku un djambakus djudeu ku
tcomadu Bar-Jesus, ku findji sedu
profeta (N.T.) -. N.F. oxítona;
Banhum “djambakos” que designa o
curandeiro ou o adivinho. N.S. sin.
kuranderu.
djambakusindadi
145
1.n., *a maneira de ser dos
curandeiros, considerados
injustamente como facinorosos por
alguma literatura. - e ka ripindi pa e
disa mata, nin pa disa se
djambakusindadi, nin se vida susu,
nin se furta (N.T.) -.
2.n., *arte de adivinhar; profissão de
curar por meio da medicina
tradicional. N.F. Banhum
“djambakos”.
djambaran
n., *variedade de arroz com grãos
grossos. - Tcintcor botan padja di
paranu, n’ uli djambaran (R.N.) -.
N.S. n.v. “Oriza sativa”.
djambatutu
n., *espécie de pombo pequeno, de
cor castanha e insectívoro, cujo
canto serviu para criar a
onomatopeia tu-tu. - Djambatutu
pupa tu-tu-tu na metadi di padja
(T.M.) -. (JAMBATUTU). N.F. Guin.,
Mandinga “jàmbatuutuu” que
designa uma espécie de pombo.
N.S. n.v. “Scotornis climacurus”.
djambo
1.n., *tipo de planta, cujas folhas
são comestíveis. (JAMBO). - Na
fera n’ odja manga di djambo -. N.F.
oxítona, Guin.; Mandinga “jámba”
que significa folha. N.S. V.A., n.v.
“Wulffia stenoglossa”.
2.n., *esparregado de folhas de
jambo ou de batata-doce ou de
mandioca.
djamborere
n., *pirilampo; luze-cu. - Djamborere
sindi tris bias i tciga tabanka (L.S.) -.
N.S. sin. nhamberere.
djambuta
n., *calçado velho e de tamanho
grande. - Bida iogoli ku bo, suma pe
na djambuta di difuntu (T.Tc.) -.
djamu
v.tr., *louvar; exaltar; acompanhar
com os tambores. - tokaduris na fasi
koru, inkuantu tambur kumpridu na
kentadu, pabia e ka na badja sin kil
tambur, el ki ta djamu elis ora ke na
badja (N.M.) -. N.F. Mandinga
“jàmun”, que significa louvar
alguém, exaltando a sua
ascendência.
djamudur
n., *pessoa que canta a origem de
um clã; pessoa que exalta os feitos.
- Nhu ta odja, i bon djamudur ku sta
la na kil radiu la (R98) -. N.F.
Mandinga “jàmun”.
djanan
adv., *advérbio de tempo que indica
[agora mesmo]; agora; neste
momento; desde já. - E kamba
djanan na kanua i fika la (T.M.) - E
disa djanan se ridia e bai ku el
(N.T.) -. (JÁ). N.F. oxítona.
djanela
n., *abertura praticada na parede de
um edifício, normalmente revestida
de caixilhos de madeira ou de
alumínio, às vezes com persiana ou
estore na parte exterior e cortinados
na parte interior. - Pumba salta i
sinta na djanela, i na kanta son
(T.M.) -. (JANELA).
djanfa 1
v., *fazer práticas mágicas com o
objectivo de danificar ou causar
azar a outrem; tramar; trair. - alguin
djanfan -. N.F. Mandinga “jànfaa”,
que significa tramar ou conspirar.
N.S. V.A.
djanfa 2
n., *prática mágica com o objectivo
de danificar alguém; trama; traição.
- bu fasi alguin djanfa, Deus na
danau (R98) -. N.F. Mandinga
“jànfaa”.
djanfadu
part., *alguém com praga ou
maldição. N.S. V.B.
djangada
n., *armação para transporte sobre
a água; tipo de barco que faz
ligação entre as duas margens do
rio. - I ten djangadas na Tcetce,
Farin, Djon Landin, San Visente,
Kacheu pa fasi ligason na dus
bandas di rius, ki ten manga del na
146
Guine (P.dosS.) -. (JANGADA).
djanta 1
v., *tomar a refeição do meio-dia;
almoçar. - i ten oitu dia i ka djanta, i
ka bibi, i ka sia (T.M.) -. (deriv.
JANTAR). N.S. sin. almosa;
JANTAR significa [tomar a refeição
à noite].
djanta 2
n., *refeição que se toma ao meiodia; almoço. - anos ku ta da elis
djanta ku sia (R95) -. (deriv.
JANTA). N.S. sin. almosu; JANTA
designa a refeição à noite.
djanti
v., *andar depressa; andar com
rapidez; apressar-se; despachar-se.
- Kamalion, no djanti!; Kamalion
fala: djanti i ka nada, tciga ki tudu
(T.M.) -. (ADIANTAR).
djanti-djanti
v., *avançar com rapidez; andar
com muita pressa; despachar-se
rapidamente. (ADIANTAR). N.M.
redobro. N.S. V.B.
djantidur
n., *espécie de guarda-costas, com
a responsabilidade de cumprir com
rapidez algumas tarefas; dianteiro. Suma e pruntia pa ba kume, e
manda djantiduris pa bai buska iagu
di bibi na un tabanka lundju:
djantidur di Serpenti i badjuda (A.P.)
-. (deriv. ADIANTAR).
djantini
v.caus., *estimular alguém a fazer
coisas; provocar um determinado
comportamento. - N’ ka fia kuma
dinheru ki ta djantini koral di guintis,
ki ta ria i subi ku sol o ku tcuba
(F.S.) -. (deriv. ADIANTAR). N.F.
proparoxítona.
djapuf
n., *caranguejo que vive perto do
tarrafe; espécie de sapateira. N.S.
V.A.
Djapunes
1.n., *membro do povo japonês,
habitante do Japão. (JAPONÊS).
N.F. oxítona.
2.adj., *japónico. (JAPONÊS). N.S.
V.B.
djarda
n., *medida de tecido, oriunda do
comércio inglês. (JARDA). N.S.
V.B.; djarda corresponde a 0,914
m.
djardin
1.n., *espaço que serve para o
recreio, normalmente com árvores e
plantas ornamentais. - so asin ku no
pudi tene un pais bonitu, nunde ke
djardin o fluris na fika tciu (R98) -.
(JARDIM).
2.n., *escola para crianças com
menos de sete anos. - bu djubi
mininu di djardin, bu ka sibi kuma ku
na fasi (C.P.) -. (deriv. JARDIM-DEINFÂNCIA). N.S. sin. djardin
infantil.
djardin infantil
n., *escola para crianças com
menos de sete anos. - no pensa
fasil propi na djardin infantil (R95) -.
(deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
djardin.
djardineru
n., *hortelão. (JARDINEIRO). N.S.
V.B.
djarga
n., *escudo oval; protecção. Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
e ta pega kanhaku ku djarga e na
kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
(ADARGA). N.S. sin. tadjadera.
djaru
n., *vaso ou recipiente alto e
estreito, de boca larga, geralmente
com asas. - Un djaru staba la ku
intci binagri (N.T.) -. (JARRO). N.S.
sin. puti.
djas
n., *nome dado aos africanos,
africano. - Algun grupu di pesuas, ki
ta toakba, i bin funda Kobiana Djas
(IN96) -. N.F. arc. N.S. sin.
afrikanu.
djasintu
1.n., *pedra preciosa, transparente,
147
vermelha ou castanha. - Purmeru
alisersu era di diaspi, sugundu di
onzi djasintu (N.T.) -. (JACINTO).
2.n., *flor e planta da família das
liliáceas.
djatakolon
n., *parasita sugador de sangue de
muitos animais; carraça; carrapato.
N.F. Mandinga “jàatakoli” que
designa o piolho. N.S. V.B.
djaun
n., *lâminas de metal que produzem
um som durante a dança; espécie
de campainha. - Fidju di si n’ sibiba i
ka ta maradu djaun (L.A.) -. N.F.
Mandinga “jàawun” que significa
lâminas de metal. N.S. sin.
kampainha.
Djeba
n., - tcur di Djeba (Ceci) -. (GEBA).
N.F. vd. Djiba.
djela
v., *coverter em gelo. (GELAR).
N.S. V.B.
djeladera
n., *frigorífero; frigorífico.
(GELADEIRA). N.F. djelera. N.S.
V.B.
djeladu
1.part., *congelado. (GELADO).
2.n., *espécie de doce frio; sorvete.
(GELADO). N.S. V.B., sin. sorveti.
djelera
n., *frigorífero, frigorífico.
(GELEIRA). N.F. djeladera. N.S.
V.B.
djelu
n., *água solidificada pelo frio. - ki
pedras di djelu ta pesaba sinkuenta
kilu (N.T) -. (GELO).
djema
n., *parte amarela do ovo. (GEMA).
N.S. V.B.
djemberen
n., *lugar de reunião dos anciãos da
aldeia; lugar de cerimónias; lugar de
vigia. N.F. Mandinga “jémberen” que
designa um estrado construído
perto do gado ou do campo de
cultivo. N.S. V.P.
djemia
n., *diz-se de pessoas que
nasceram do mesmo parto; pessoas
idênticas. - i ka pudiba distingui elis,
manera ke parsiba djemias
berdaderus (L.S.) -. (GÉMEO). N.F.
proparoxítona. adj.f., (GÊMEA). N.F.
vd. djemiu.
djemiu
adj., *que nasceu do mesmo parto;
igual. - Tome ku ta tcomadu djemiu
(N.T.) -. (GÊMEO). N.F.
proparoxítona. N.S. katcur di
djemiu.
djeneral
1.n., *graduação imediatamente
acima de brigadeiro. - Djeneral di
tropa (N.T.) -. (GENERAL). N.F. mil.
2.n., *chefe de um grupo de
macacos.
djeniu
n., *modo de ser; carácter. - bo ten
ku tira e kusa fora, suma raiba, ku
mau djeniu, ku manha (N.T.) -.
(GÉNIO). N.F. proparoxítona, neol.
djensianu
n., *extracto de uma planta
herbácea da família das
Gencianáceas, utilizado em
farmácia. - Djensianu azul o
merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga
ku panu limpu (Igr.I.) -. (deriv.
GENCIANA).
djeradur
n., *máquina que produz energia
eléctrica. - I da elis santamaria di
mon di timba, nunde ki toma
televizon ku djeraduris (R98) -.
(GERADOR). N.F. neol. N.M. pl.
djeraduris.
djeral
adj., *universal; comum. - Diretor
djeral di Suguransa (R99) -.
(GERAL). N.F. neol.
djerason
n., - Forsas Armadas ka tene
djerason (R98) -. (GERAÇÃO). N.F.
neol., vd. djorson.
Djeta
n., *ilha ao noroeste de Bissau. -
148
Ilhas di Djeta ku di Pisis, na rejon di
Kacheu (MR98) -. (JETA).
Djiba
n., *Geba, antiga cidade da Guiné,
um dos berços da língua guineense.
- Na basamar di Djiba bapur ka na
nkadja (L.A.) -. (GEBA). N.F. Djeba.
N.S. fidju di Djiba.
djiboia
n., *grande serpente da família dos
Boídeos; serpente boa; pitão; jibóia
africana. - Bai tisin djiboia (L.S.) -.
(JIBÓIA). N.F. proparoxítona, neol.
N.S. n.v. “Pyton sebae”; sin. iransegu.
djidiu
n., *cantador popular mandinga;
cantor; trovador. - lembra kuma un
djidiu ora ki na toka te sol ta para pa
obil (C.V.) -. (deriv. JUDEU). N.F.
paroxítona. N.S. o nome deriva, por
metáfora, do termo judeu, uma
classe social desprezada no século
XV, como desprezada era a classe
dos cantadores populares; djidiu di
kaneta.
djidiu di kaneta
n., *jornalista; escritor; poeta. Djidiu di kaneta, foladur di palabra,
lanhadur di karta, ami i djidiu (F.S.) . N.F. fig. N.M. lexia complexa.
djidiundadi
n., *profissão ou arte de cantar as
gestas do povo Mandinga. - Nhu na
kunfundi es prufison bonitu ku di
djidiundadi, ku Nhu sina nan tambe,
pabia na djorson di Nhu no ka kunsi
nin un son djidiu la (R98) -. (deriv.
JUDEU).
djigan
n., *insecto áptero cuja fêmea se
introduz debaixo da pele dos
homens e dos animais, onde
deposita os ovos; pulga penetrante;
matacanha; nígua; bicho-de-pé. - I
tenba un rei ke buska kuru di djigan
(T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga
“jíkaa” que designa o matacanha.
N.S. n.v. “Pulex penetrans”; sin.
matakanha.
djiganti
1.n., *homenzarrão; homem alto.
(GIGANTE).
2.adj., *altíssimo. (GIGANTE). N.S.
V.B.
djikindur
n., *rato ladrão. - Nene Nkurlu i
djikundur ku farda, si i ka konta i ka
ta kume (N.Me.) -. (JOAQUIMDOIDO). N.F. Djokin-dudu; Felupe
(M.deBarros). N.S. n.v. “Cricetomys
gambianus”; bibi di djikindur.
djila
1.n., *vendedor ambulante;
comerciante. - I fala ki djila asin
kuma: pa djila ba konta si pape, omi
ki dal, didime kil omi ka sedu
pekadur, didime i kobra (T.M.) -.
N.F. Mandinga “júla”, que significa
comerciante.
2.n., *termo depreciativo para
designar o comerciante
contrabandista e sanguessuga. Nhu Djon Djila, Nhu urdinha suur di
sangui di Guine (N.Me.) -.
djilandadi
1.n., *maneira de fazer comércio
ambulante. N.F. Mandinga “júla”.
2.n., *maneira de enganar ou fazer
contrabando. - bu susu kabesa oh,
bu djilandadi oh, bu Kriol terbesadu
oh (N.Me.) -. N.F. fig.
djimi
v., *exprimir uma dor física ou moral
através de gemidos; sofrer. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. (GEMER).
djimidu
n., *suspiro; lamento. - i ta pidi Deus
pa nos ku djimidu ku ka pudi
kontadu ku palabras (N.T.) -.
(GEMIDO).
djimpini
v.tr., *espreitar; espiar; observar à
ocultas. - Ora ki papia i ta matan
nan, inda ora ku n’ na djimpinil, n’ na
pertu i na ramanga (J.D.) -. N.F.
proparoxítona, djumpuni.
djimpinidur
149
n. , *que espreita; espreitador. N.S.
V.M.
djindjan
n., *tufo de penas; a coroa da ave
grou coroado ou ganga; ostentação.
- E ku manda ganga fika ku metadi
di kabesa ka kaba tisidu, i sedu ki
djindjan ki fika kel (T.M.) -. N.F.
Mandinga “jìijaa” que significa
sacudir ou impressionar.
djindjimbera
n., *(GENGIBRE). N.F. vd.
djindjimbra. N.S. V.M.
djindjimbra
n., *planta herbácea da família das
gengiberáceas cujo caule
subterrâneo é utilizado em culinária.
(GENGIBRE). N.F. djindjimbera.
N.S. n.v. “Zingiber officinale”. N.S.
V.M.
djindjirba
n., *mucosa bocal que cobre as
arcadas alveolares e parte dos
dentes. - i ka tene djindjirba di
galinha tambe? (R95) -.
(GENGIVA). N.S. fidi djindjirba.
djinebra
n., *espécie de bebida alcoólica
derivada das bagas de zimbro ou
genebreiro. (GENEBRA). N.S. V.B.
djingui
1.v., *inclinar-se; desviar; encostar. kabra ta sibi son po ku djingui ku
bagabaga (P.B.) -. (GINGAR). N.F.
Mandinga “jènke” que significa
desviar. N.S. djingui udju.
2.v., *passar perto de alguém e
afastar-se. - I djinguin diritu i pasa i
bai, n’ firma na ki kau n’ ta tcora
(N.M.) -.
3.v., *ser aliviado de um problema;
dar protecção. - N’ ka misti
prublema, djinguin -. N.S. V.A.
djingui udju
coloc., *ser vesgo ou estrábico.
(deriv. GINGAR O OLHO). N.S. V.P.
djinguidu
part., *inclinado; encostado. (deriv.
GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”.
N.S. V.B.
djinguinti
v.caus., *inclinar afastando-se;
menear a cabeça. - kobra djinguinti
kabesa mbokadinhu (R98) -. (deriv.
GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”.
djinti
n., *nome que designa [multidão de
pessoas ou um grupo de pessoas];
povo; género humano. - Si djinti ka
staba pertu di mi, talves, n’ ta
pudiba kualker asnera (C.P.)- Djintis
kuma kal dia ku lubu ntergadu
fumer? (L.A.) -. (GENTE). N.F.
guinti. N.M. pl. djintis.
djinti-garandi
n., *os anciãos; as pessoas
respeitáveis. - kin ki tene kulpa i es
djintis garandi ki sta li ki ta nterpreta
karnaval asin, kuandu ki karnaval
asin i ka dibi di nterpretadu (R95) -.
(GRANDE GENTE). N.F. lexia
composta. N.S. (GENTE GRANDE)
significa gente que tem estatura
alta.
djintis
n.pl., *povos. - Ora ke djintis misti
dja kebra, e ta tisi iran di tabanka e
na kunsa kebur (F.M.) -. (GENTES).
N.F. vd. djinti.
djintis-djuntadu
n., *assembleia; reunião. (deriv.
GENTE JUNTADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
djintis-rumadu
n., *assembleia; reunião;
aglomeração. (deriv. GENTE
ARRUMADA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
djintiu
n., *pagão; durante o período
colonial dizia-se das pessoas não
assimiladas que viviam nas aldeias
do interior e recusavam a civilização
das praças. - I fasi djudeu ku djintiu
un pobu son (N.T.) -. (GENTIO).
N.F. paroxítona.
djintiundadi
n., *cultura ou maneiras pouco
educadas, como eram considerados
os costumes dos povos que não
150
viviam nas praças. - ami
pratikamenti n’ ta konsidera kuma i
djintiundadi, falta di idukason (IN96)
-. (GENTILIDADE).
djinton
1.n.pl., *gente fina. -Fidjus di
djintons (N.M.) -. (GENTE).
2.n.pl., *os antepassados; os
antigos.
djiresa
n., *esperteza; inteligência. - Ki rei i
na rena ku djiresa, i na fasi kusa
djustu i sertu na tera (Igr.I.) -. (deriv.
GIRO).
djiria
n., *linguagem especial; calão. - Kil
ku ta faladu remati final na djiria
disportiva (R95) -. (JÍRIA). N.F.
proparoxítona.
djiru
adj., *esperto; inteligente. - Abo bu
djiru, parsin kuma bu misti sibi tudu
kusa (C.V.) -. (deriv. GIRO).
djis
n., *lápis feito com carbonato ou
sulfato de cálcio, usado para
escrever nos quadros pretos. Pursor na skirbi ku djis na kuadru
(V.D.) -. (GIZ9. N.F. neol.
djisilin
n., *planta herbácea, oleaginosa, da
família das Pedaliáceas, cujas
sementes têm valor alimentício;
sésamo. - Kriol kuma: Djisilin, ka ta
kema ku bedja dus bias! (A.S.) -.
(GERGELIM). N.S. n.v. “Sesamum
indicum”.
djitu
1.n., *maneira; aptidão;
predisposição. - Nguintcu kuri kintikinti i odja djitu di Gatu-Lagaria i
intindil (A.P.) -. (JEITO).
2.n., *cuidado; habilidade;
capacidade; destreza. - e fasi tudu
djitu ke pudi pa rodia korda na barku
(N.T.) -.
djitu ka ten!
coloc., *locução que significa [não
há solução possível] ou [paciência,
contra a força não há resistência];
expressão de frustração. - Djitu ka
ten, no na djubi ke ku no pudi fasi
(F.J.) -. (deriv. JEITO NÃO TEM).
N.S. ant. djitu ten ku ten!.
djitu ten ku ten!
coloc., *locução que significa
[haverá maneira ou solução] ou
[coragem!]. - Djitu ten ku ten (J.D.) -.
(deriv. JEITO TEM DE TER). N.S.
ant. djitu ka ten!.
djitus
1.adj., *hábil. - Nhu Djon djitus
(N.Me.) -. (JEITOSO).
2.adj., *perito em artimanhas de
sedução; sedutor.
djiu
1.n., *ilha não habitada. - Si e bai
pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di
tabanka djintis ta durmi la algun noti
(F.M.) -. (ILHÉU).
2.n., *ilha em geral. - i sibidu kuma
saia ma ta kumpudu di mindjor
manera pa Bidjugus di djiu di
Kanhabaki (A.C.) -. (deriv. ILHÉU).
N.S. djiu é hiperónimo de ILHÉU e
de ILHA.
djiusinhu
n.dim., *pequena ilha; rochedo no
meio do mar. - no bai ngostadu tras
di djiusinhu (N.T.) -. (ILHEUZINHO).
N.S. djiusinhu é hiperónimo de
ILHÉU e de ILHEUZINHO.
djoben
n., - I ten djobens tciu na no tabanka
(Cenfa) -. (JOVEN). N.F. vd. joven.
Djokin-dudu
n., (JOAQUIM-DOIDO). N.F. vd.
djikindur. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
djon biku
n., *diz-se de alguém com umbigo
grande. (deriv. JOÃO BICO). N.M.
lexia composta. N.S. V.M.
djongagu
n., *cerimónia fúnebre cujo objectivo
principal é conhecer a causa da
morte de uma pessoa. - i prisis pa
no bai punta djongagu kin ke tene
kulpa di mortu di un alguin? (L.Cat.)
-. (JONGAGO). N.F. Guin. N.S.
151
flutuar, imóvel, como se estivesse a
dormir (P.Bull).
djubentudi
n., - Djubentudi i tempu di sunhu
(Cenfa) -. (JUVENTUDE). N.F.
juventudi.
djubi
1.v.tr., *ver com intenção e esforço;
olhar; observar. - n’ vira pa djubi, n’
vira pa djubi alguin ku na serkan
(N.M.) -. N.F. Mandinga “jùubee”,
que significa observar.
2.v.tr., *verificar; analisar; examinar.
- Si no djubi es kusa tudu, no ta odja
kuma i no Prisidenti, na rilatoriu, i
sta dentru asuntu (R99) -.
3.v.tr., *ter em consideração; ter por
exemplo. - Djovens pa no firma; pa
ka no djubi no pape, pa no firma,
anos, pa no leba tera (R98) -.
4.interj., djubi!, *interjeição para
chamar a atenção de alguém; olha!;
olhe!; olhem!. - Djubi! Bu kalsa
rumpi (J.L.R.) -.
djubi-djubi
v., *continuar a observar com
atenção; olhar por toda a parte. - I
torna djubi-djubi kau, i ka odja
ninguin (T.M.) -. N.F. Mandinga
“jùubee”. N.M. redobro.
djubidu
part., *examinado; verificado;
observado. - I na djubidu manera di
bin sinta kombersa (R98) -. N.F.
Mandinga “jùubee”.
djubidur
n., *diz-se das pessoas que têm a
responsabilidade de verificar o
cumprimento dos acordos;
observador. - Na si rilatoriu
djubiduris internasional skribi kuma
ileisons fasidu di manera djustu, livri
i klaru (P.dosS.) -. N.F. Mandinga
“jùubee”. N.M. pl. djubiduris.
djubila!
interj., *interjeição que exprime
[desejo]; vê lá!. (OLHA LÁ). N.S.
V.B.
djuda
1.v.tr., *auxiliar; socorrer. - I para bin
karga djongagu.
2.n., *situação difícil,
responsabilidade. - Nino bu karga
kusa garandi, bu misti kau di rianta
bu djongagu (R98) -.
djopoti
v., *andar lentamente e com
circunspecção, pé ante pé. - Gazela
bin sinti ki barudju, i djubi tras, i odja
po garandi djopoti pa bin (T.M.) -.
N.F. proparoxítona.
djornal
n., *gazeta diária; periódico. - N’ ka
fia si Nha na konsigui otca e djornal
(C.V.) -. (JORNAL).
djornalista
n., *pessoa que escreve em jornais
ou trabalha na rádio ou na televisão.
- Sinhora djornalista, abo fala kuma
nunka bu ka djubi es djugus (R95) -.
(JORNALISTA). N.F. neol.
djorontc
1.n., *termo para indicar um prato
guineense, cujos ingredientes
principais são sal, malagueta de
Guiné e camarões secos pilados. kila i bon pratu, ku sedu, kuntangu
di djorontc ku siti (R95) -.
2.n., *camarões secos. - Bu na
randja djorontc, des kuntu, ku sedu
dus muntu (R95) -.
djorson
1.n., *linhagem ou série de
gerações de uma família; conjunto
de ascendentes e de descendentes
de uma pessoa; clã. - I mame ki ta
da fidju djorson, pape kila ta padi kil
djorson ki mame da fidju (J.S.) -.
(GERAÇÃO). N.F. jerason.
2.n., *conjunto de pessoas da
mesma época. - Bula ke pul,
djorsons di radi, bo purpara (J.D.) -.
djoto
n., *espécie de peixe semelhante à
corvina, mas com a boca maior;
rainha-bobo. N.S. V.P., n.v. “Johnius
ou Pseudotolithus elongatus”; durmi
suma djoto significa dormir a sono
solto: a tradição guineense diz que
este peixe passa horas inteiras a
152
na prasa i na djuda si tiu pabi na
Brus (N.M.) -. (AJUDAR). N.S.
adjuda é nome.
2.v.prep., *proteger; cooperar com. Liti di mame ta djuda na tadja bebes
di duensa suma panga-bariga, tursi,
kostipason ku utrus duensas
komuns (R96) -. (AJUDAR A).
djudadu
part., *auxiliado. - I pa i djuda djintis
suma ki djudaduba (N.M.) -.
(AJUDADO).
djudadur
n., *auxiliador; ajudante. - Storia di
kunsada fala kuma mindjer
kumpudu pa sedu djudadur di omi
(Igr.I.) -. (deriv. AJUDAR). N.F.
adjudadur. N.S. sin. djudanti.
djudanti
n., *alguém que presta assistência;
auxiliador. - n’ misti pa bu fika rei, pa
n’ fika bu djudanti (T.M.) -.
(AJUDANTE). N.F. adjudanti. N.S.
sin. djudadur.
Djudeu
n., *habitante da Judeia e que
segue a religião do Judaismo;
Hebreu; Israelita. - I kaba ku lei di
Djudeu ku si mandamentu ku regra,
pa i fasi di ki dus pobu un pobu
unidu ku el (N.T.) -. (JUDEU).
djudja-djudja
v., *continuar a unir; pôr juntos. - Ala
Deus djudja-djudjanu te aos, nin
rostu pintadu o di bonitasku ka ta
fasin diskisi aonti, pa kerensa ku n’
ten na bo (Dj.) -. (deriv. JUNTAR).
N.F. vd. ndjudja. N.M. redobro.
djudju
n., *parte anterior da articulação da
perna com a coxa; articulação. Kuri ku kosa djudju ka ta fila (L.A.) -.
(JOELHO). N.S. P.arc. “giolho” ou
“geolho”; finka djudju.
djuga
v., *tomar parte numa actividade
desportiva ou de recreio. - I pega na
djuga dama (A.P.)- i ka kau ku
kumpudu pa djuga, i paseiu pa
djintis pasa (R95) -. (JOGAR).
djugadu
part., *executado; praticado. - Djugu
di dinheru ta djugadu, i ka di aos
(R95) -. (JOGADO).
djugadur
n., *pessoa que pratica uma
actividade desportiva ou de recreio.
- Kada bias ku i longanta un kabesa
djugadur di spada ta kortal (A.P.) -.
(JOGADOR).
djugu
1.n., *actividade desportiva ou de
recreio; divertimento. - Suma i pudi
djugu di dama dritu, ninguin ka ta
nganhal na kil tabanka (A.P.) -.
(JOGO).
2.n., *intriga; maquinação. - Ami n’
odja bo djugu, abos tudu (F.M.) -.
djugu-djugu
n., *termiteiro; morro de térmites;
grande excrescência. - si kankuran
pantau un bias na lala, ma nin ki
djugu-djugu ku bin odja, bu na fala
ala ki kankuran na bin (R98) -. N.S.
sin. muntu di bagabaga.
djugude
n., *ave de rapina diurna, da família
dos Vultrídeos, de bico adunco e
unhas fortes, com a cabeça e o
pescoço nus, que se alimenta de
restos e matérias orgânicas em
decomposição; abutre. - Nunde ku
kusa muri, ala ku djugude ta djunta
(N.T.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxítona, djugudi.
djugudi
n., - Djugudi, anton nunde ku bu na
bai? (T.M.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxítona, vd. djugude. N.S. n.v.
“Pseudogyps africanus”; djugudi
fidalgu.
djugudi fidalgu
n., *variedade de jagudi com o
dorso de cor branca. (JAGUDI
FIDALGO). N.F. Guin. N.S. V.P.,
n.v. “Necroscyrtes monachus”.
djuguta
v.intr., *dar saltos; pular. - Sapu
rinka kuri i djuguta na iagu (T.M.) -.
N.F. proparoxítona, djukuta;
153
Mandinga jùnku” que significa dar
pancada com os cornos ou dar
socos. N.S. djugutanda.
djugutanda
v.caus., *fazer pular. N.S. V.A.
djuis
n., *magistrado encarregado de
fazer justiça; árbitro. - tcon ku noda
ka ta laba, djuis ku susu ka ta limpu
(H.M.) -. (JUIZ). N.F. oxítona.
djuisu
1.n., *julgamento; opinião. - Rainha
di sul i na lanta na dia di djuisu ku
djinti di aos (N.T.) -. (JUÍZO). N.F.
paroxítona.
2.n., *faculdade intelectual de julgar;
bom senso. - Bu studa dimas tok bu
pirdi djuisu (N.T.) -.
djukuta
v., - I fika i na djukuta nan na roda di
riu (T.M.) -. N.F. proparoxítona, vd.
djuguta.
djulga
v., *formar juízo acerca de;
conjecturar; sentenciar. - ka bo
djulga ninguin pa ka bo sedu
djulgadu (N.T.) -. (JULGAR).
djulgadu
part., *sentenciado; apreciado;
decidido por tribunal ou pelo juiz. Purmeru bias ku n’ djulgadu, ninguin
ka staba na nha ladu (N.T.) -.
(JULGADO).
djulgamentu
n., *sentença; apreciação; decisão. Abos bo ta djulga djulgamentu di
omi, ma ami n’ ka ta djulga ninguin
(N.T.) -. (JULGAMENTO).
djumbai 1
1.v., *conversar amigavelmente;
entreter-se nos serões comentando
de tudo ou narrando contos. - Ora ki
djintis na djumbai e ta sinta djuntu
na un kau kadakin ku si banku
(N.M.) -. N.F. paroxítona; Mandinga
“jómbo” que significa celebração ou
festa de aniversário.
2.v., *praticar jogos amorosos. - Sin
amigus pa kombersa kel, pabia n’
tudjidu tarbadju, sin mindjeris pa
djumbai, pabia tarbadju ki puti di
dinheru (A.S.) -.
djumbai 2
n., *conversa; passatempo,
especialmente durante a noite;
convívio agradável; serão. - Na
djumbai ninguin ka ta tene kara di
raiba i so garasa (N.M.) -. N.F.
paroxítona; Mandinga “jómbo”.
djumbaidu
part., *conversado. N.F. paroxítona,
Mandinga “jómbo”. N.S. V.B.
djumbaidur
n., *cavaqueador; conversador;
alguém ou aquele que faz
companhia a outro. - Nha kamarada
nha stimadu amigu, nha djumbaidur
(G.F.) -. N.F. paroxítona, Mandinga
“jómbo”.
djumbu
n., *avião muito grande. (AVIÃO
JUMBO). N.S. V.B.
djumbuli
1.v.tr., *misturar; turbar; tornar turvo;
escurecer. - Ora ki kata iagu, i ta
djumbuli fonti (L.S.) -. N.F.
proparoxítona; Mandinga “júmbu”,
que significa misturar água quente
com água fria para ter água morna.
2.v.intr., *diz-se duma situação
inquietante que cria confusão; ficar
turvo. - Djintis pupa, kau djumbuli,
ntindimentu ka ten (Dea) -. N.S.
djumbulinti.
djumbulidu
1.part., *turvejado; turvo. N.F.
Mandinga “júmbu”.
2.adj., *confundido; confuso. N.S.
VB, fig.
djumbulidur
n., *perturbador. N.F. Mandinga
“júmbu”. N.S. V.B.
djumbulinti
v.caus., *fazer tornar turvo. N.F.
Mandinga “júmbu”. N.S. V.A.
djumbulmani
n., *turbulência; confusão;
perturbação. - apezar i panta ku
tudu ki djumbulmani, i disidi
kontinua si bias kumpridu (L.S.) -.
154
N.F. Mandinga “júmbu”, que
significa misturar água quente com
água fria para ter água morna;
djumbulumani. N:S. sin. tcumultcamal.
djumbulumani
n., - pa ka ten djus na bo metadi ku
nveja ku raiba ku jumbulumani
(N.T.) -. N.F. Mandinga “júmbu”; vd.
djumbulmani.
djume
n., *Ave pernalta africana da família
dos Ciconídeos, de pescoço e
cabeça totalmente desprovidos de
revestimento e com um bico enorme
e forte; marabu; cegonha-de-papo. Kal dia ku Djume pudi padi
pekadur? (T.M.) -. N.F. oxítona;
Mandinga “djuméu” que designa
esta ave. N.S. n.v. “leptoptilos
crumeniferus”.
djumna
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime os conceitos de [dominar;
ser primeiro; antecipar]; subjugar. Deus di no papes djumna kudjiuba
pa bu bin kunsi si vontadi (N.T.) -.
(deriv. DOMINAR).
2.v., *preceder; antecipar-se. Jesus djumna i punta Pedru (N.T.) -.
djumna-djumna
n., *desafio para saber quem
chegará primeiro; corrida. - Bideras
e ta fika e na fasi djumna-djumna pa
kanua, pa bai kumpra pis (N.M.) -.
(deriv. DOMINAR). N.M. redobro.
djumpuni
v., - Randja djitus bu djumpuni (Dj.) . N.F. proparoxítona, vd. djimpini.
djunda
v., *puxar; esticar. - Ora di lanta
tciga, forsa faltal pabia pis garandi
dimas; i na djunda, pis na djunda
(T.M.) -. (deriv. JUNTAR;
AJUNTAR). N.S. djunda rostu.
djunda rostu
coloc., *apresentar uma cara de
pedra ou feia; mostrar ar de
desagrado. - Ora ku familia di omi
bin osprindadi na kaza, e ta djunda
rostu ku el (Igr.I.) -. (deriv. JUNTAR
O ROSTO).
djunda-djunda 1
v., *puxar com intensidade; discutir
com animosidade. - Miguel, otca ki
na diskuti ku diabu, e na djundadjunda pabia di kurpu di Moises
(N.T.) -. (deriv. AJUNTAR;
JUNTAR).
djunda-djunda 2
n., *litígio; dissídio; confusão;
querela; discórdia. - N’ ka na mati
na djunda-djunda, pabia n’ gosta di
nha vida (J.S.) -. (deriv. JUNTAR;
AJUNTAR). N.M. redobro.
djundadu
part., *puxado. - Di tudu dus ladu n’
na djundadu (N.T.) -. (deriv.
JUNTADO; AJUNTADO).
djundji
v.tr., *atar; unir; sobrepor.
(JUNGIR). N.F. neol. N.S. V.B.
djundjilanidu
part., *acrescentado; sobreposto;
acumulado. - ku fos na mon bo toma
sintidu ku fugu, kantu tempu dja ki
djundjilanidu, i na peradu son kin ke
na gasali lenha pa peganda (J.D.) -.
(deriv. JUNGIDO).
djundjua
v., (JEJUAR). N.F. paroxítona, vd.
djundjun’a. N.S. V.B.
djundjuadur
n., (JEJUADOR). N.F. vd.
djundjun’adur. N.S. V.B.
djundjun
1.n., *abstinência, total ou parcial,
de alimentos; privação. - Djinti punta
kusa di djundjun (N.T.) -. (JEJUM).
2.n., *privação de alimentos por
motivos religiosos, como no
Ramadão dos Muçulmanos ou na
Quaresma dos Cristãos. - djundjun
di Koresma (P.dosS.) - djundjun di
Ramadon (R95) -.
djundjun’a
v., *privar-se totalmente ou
parcialmente de alimentos. - N’ ta
djundjun’a dus bias na semana
(N.T.) -. (JEJUAR). N.F. djundjua.
155
acontecimentos de Junho de 1998. Djunta Militar nunka ka tciga di
mistiba guera ki mitidu nel (R98) -.
(JUNTA).
2.n., *articulação óssea.
djunta kabas
coloc., *comer juntos. - Si bu djunta
kabas ku indimigu di no pobu,
mufunesa, kala (C.S.) -. (deriv.
JUNTAR A CABAÇA).
djunta mame
coloc., *ser irmãos e ter a mesma
mãe. - ki ermon, no ka djunta mame
ku el (T.M.) -. (deriv. JUNTAR A
MÃE).
djunta mon 1
coloc., *colaborar; cooperar. - No
misti konsidja bos pa no djunta mon
no luta kontra e duensas (Cecomes)
-. (AJUNTAR AS MÃOS).
djunta mon 2
coloc., *colaboração; cooperação.
(deriv. JUNTA DE MÃOS). N.S. V.B.
djunta pape
coloc., *ser irmão e ter o mesmo
pai. - Kil mininu, ke djunta pape,
lanta parmanha i odja ramu seku
(L.S.) -. (deriv. JUNTAR O PAI).
djunta pobu
1.coloc., *convocar uma reunião. utru omis mau, na metadi di
amontons, e djunta pobu e turmenta
prasa (N.T.) -. (deriv. JUNTAR O
POVO).
2.coloc., *assembleia popular;
reunião.
djunta-djunta
v., *ir juntando; continuar a recolher.
- N’ ta djunta-djunta labaremus ki n’
otca, pa manda nha djintis algun
kusa (J.S.) -. (JUNTAR). N.M.
redobro.
djunta sintidu
coloc., *pensar da mesma maneira;
estar em sintonia. - Mindjer i ka flur,
nin i ka garafa di binhu, i kumpanher
di balur, si bu djunta sintidu na
kaminhu (C.S.) -. (deriv. JUNTAR O
SENTIDO).
djuntadu
djundjun’adur
n., *pessoa que jejua. (JEJUADOR).
N.F. djundjuadur. N.S. V.B.
djungu
v.intr., *estar meio adormecido;
dormitar; cabecear. - I pega djungu
(L.S.) -. N.F. Mandinga “jìnkoo”, que
significa estar meio adormecido.
N.S. djunguntu.
djunguntu
v.caus., *fazer dormir; adormecer.
N.F. Mandinga “jìnkoo”. N.F.
paroxítona. N.S. V.A.
djungutu
v., *acocorar-se; agachar-se. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. N.F. proparoxítona;
Mandinga “jònkoto” que significa
acocorar-se. N.S. sin. djokoni.
djungutudu
part., *acocorado; agachado. Garandis kuma Deus ta da di
manga di manera: i ta da firmadu,
na tarbadju o na kontentamenti, i ta
djungutudu, na kansera, na kasabi o
na padi (J.S.) -. N.F. Mandinga
“jònkoto”.
djunki
v., *tomar lugar; sentar-se; caber. Mortu djunki moransa ku brutasku di
iran-segu (H.M.) -.
djunson
1.n., *união. (JUNÇÃO).
2.n., *peça de canalização para unir
dois tubos. (JUNÇÃO). N.S. V.B.
djunta 1
1.v.tr., *associar coisas ou pessoas
que estavam separadas ou
isoladas; unir; recolher. - I mara i
djunta tudu i kargantal lubu (T.M.) -.
(JUNTAR; AJUNTAR). N.S. djunta
mon; djunta pobu; djunta mame;
djunta pape.
2.v.intr., *associar-se. - djintis tudu
ta djunta e ba tarbadja kil tarbadju
(N.M.) -. (JUNTAR-SE; AJUNTARSE).
djunta 2
1.n., *grupo de pessoas; nome dado
à Junta Militar durante os
156
part., *unido; reunido; associado. manga di bias bardadi ta djuntadu
ku mintida, purki i ta sedu difisil sibi
nde ki kusa sertu kaba nel i mintida
kunsa (P.dos S.) -. (JUNTADO).
djuntamentu
n., *encontro de pessoas. - bo
djuntamentu i ka pa ben, ma i pa
mal (N.T.) -. (deriv. JUNTAR). N.S.
sin. agrupamentu.
djuntu 1
1.adj., *unido; reunido. - anos tudu
djuntu no pudi kamba tapada ku
tadjanu kaminhu di bai dianti (Dea) . (JUNTO).
2.adj., *igual; semelhante. - Bianda
ku karni i ka djuntu (C.V.) - E na
buska matal pabia Jesus ta fala
kuma Deus i si pape; asin el i djuntu
ku Deus (N.T.) -. (JUNTO). N.S.
djuntu é hiperónimo de JUNTO e
de SEMELHANTE.
djuntu 2
adv., *juntamente. - Na bardadi bar i
kuas pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (JUNTO).
N.S. bai djuntu.
djuntu di
1.con., *locução prepositiva que
indica [perto de]; ao pé de. - ma i bai
pa un kau ku staba djuntu di lala
(N.T.) -. (JUNTO A).
2.con., *locução prepositiva que
significa [ao lado de]. - N’ ta papia di
kusas ku n’ odja djuntu di nha pape
(N.T.) -. (JUNTO DE).
djur-djuri
v., *desgrenhar ou despentear os
cabelos. N.M. redobro. N.S. V.A.
djur-djuridu
part., *confuso; entrelaçado;
emaranhado. - bo disa tarafi
djurdjuridu (O.S.) -. N.M. redobro.
N.S. V.A., kabelu djur-djuridu.
djura
1.v., *prometer solenemente. - n’
djura kuma n’ na dau garandi
benson (N.T.) -. (JURAR). N.F. neol.
N.S. sin. djurmenta.
2.v., *proferir juramento. - Si un
alguin djura, i ta djura na nomi di
utru ku sedu mas garandi di ki el
(N.T.) -.
djuradu
part., *prometido. (JURADO). N.S.
V.B.
djuramenta
v., - Ratu djuramenta kuma nunka i
sai i ka pupadu (L.A.) -.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
N.F. vd. djurmenta.
djuramentu
n., *promessa solene em que se
toma por testemunho algo que se
reputa sagrado. - parti mas
importanti na kasamenti kriston i
djuramentu (Igr.I.) -.
(JURAMENTO).
djuri
n., *conjunto de pessoas que, nos
tribunais, julgam os factos de uma
causa. - Gosi bu alma ke na bai
rispundi na djuri (C.C.) -. (JÚRI).
N.F. neol.
djurmenta
v., *jurar; prometer solenemente. Nha omi djurmentaba kuma, ami
son ki na kiri (P.B.) -.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
N.F. djuramenta. N.S. sin. djura.
djurpiga
n., *mosto; sumo; vinho não
fermentado. (JEROPIGA). N.S. V.B.
djurtu
1.n., *espécie de chacal, mamífero
carnívoro e voraz, da família dos
Canídeos. N.F. Mandinga “jùruutu”
que designa uma espécie de chacal.
N.S. n.v. “Canis áureus”.
2.n., *pessoa que explora. - Nha
Djurtu, oh Djurtu, ku si kudadi di
klando (D.N.) -. N.F. fig.
djuru
n., *prémio de dinheiro emprestado;
lucro. - No disa es manera di kobra
djuru (Igr.I.) -. (JURO).
djus
n., *altercação; briga; querela,
discussão; polémica. - N’ kansa dja
di obi djus ku kechas di dunus di
157
orta ku bulanhas pabia di bo (L.S.) -.
N.F. Mandinga “djusu”. N.S. JUS
significa direito.
djusia
v., *altercar; discutir; provocar
polémica. - I sunha mas kuma i
djusia ku si kolega na skola, kila
kobal mal (N.M.) -. N.F. paroxítona;
deriv. Mandinga “djusu”, que
significa fígado ou coração, como
origem das emoções. N.S. sin. tene
palabra.
djusiadu
part., *altercado; brigado; discutido.
N.F. Mandinga “djusu”. N.S. V.B.
djusiadur
n., *brigão; rixoso. N.F. Mandinga
“djusu”. N.S. V.B.
djusta 1
1.v., *ajustar; igualar. - bu ka na
djusta ku kana di nha porta di kasa
(T.M.) - asin bo ta djusta tudu (N.T.)
-. (JUSTAR). N.S. djusta konta.
2.v., *ser suficiente. - Bo disa, i
djusta! (N.T.) - Ali mas lenha: i
djusta dja, gosi son pa no sindi fugu
(C.V.) -. (JUSTAR).
djusta! 2
interj., *interjeição que exprime
[suspensão]; chega!; não mais!. Nino, djusta!, ka bu tcorantanu, ki ku
tcorantanuba dja i djusta (R98) -.
(deriv. JUSTAR). N.S. sin. basta!.
djusta konta
1.coloc., *vingar-se de alguém; ser
vítima da vingança de alguém. - Ora
ki bin mas, maral diritu, bu pera no
bin djusta konta (P.B.) - aos bu na
djusta konta ku nha pape (P.B.) -.
(AJUSTAR CONTAS).
2.n., *ajuste de contas; vingança.
djustadu
part., *suficiente; ajustado; coisa
que tem tamanho suficiente; justo. Mame dja di Tcerno, i pul di sil un
kadjiki djustadu, na pratu (R95) -.
(JUSTADO).
djustamenti
adv., *de modo justo. - Sosiedadi
djustamenti ta formadu pa pesoas
ora ku pesoas tafasi konversa,
dialogu (IN98) -. (JUSTAMENTE).
djustanda
v.caus., *igualar; tornar suficiente;
pôr de acordo. - No ka osa
djustanda no kabesa nin komparal
ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) . (deriv. JUSTAR).
djustandadu
part.caus., *tornado igual; tornado
plano; feito justar; concertado. Tudu lugar fundu na intcisidu; tudu
monti, garandi ku pikininu, na
djustandadu (N.T.) -. (deriv.
JUSTAR).
djustifika
1.v.tr., *desculpar; declarar justo. - I
ka ten nin un motivu ku no pudi da
pa djustifika e barudju (N.T.) -.
(JUSTIFICAR). N.F. neol.
2.v.pron., *provar a própria
inocência; desculpar-se. - el i
mistiba djustifika si kabesa (N.T.) -.
(JUSTIFICAR-SE).
djustifikadu
part., *desculpado; declarado justo.
- bu sedu djustifikadu na bu
palabras (N.T.) -. (JUSTIFICADO).
N.F. neol.
djustisa
1.n., *virtude moral que inspira o
respeito pelo direito dos outros;
equidade. - i ta guianu na kaminhu
di djustisa ku bardadi (L.Cat.) -.
(JUSTIÇA). N.S. ant. indjustisa.
2.n., *conjunto de normas e leis de
uma sociedade. - Liga ka misti
nunka odja djustisa di Guine sedu
un djustisa so pa un grupu di djintis
(R95) -.
djustu
adj., *imparcial; conforme a justiça. I na fasi kusa djustu i sertu na tera
(Igr.I.) -. (JUSTO). N.S. JUSTO é
hiperónimo de djustu e de
djustadu; ant. indjustu.
djustu di
loc.adv., *advérbio de modo que
significa [só o facto de] ou [somente
por]; apenas. - Djustu di ba tcur, ka
158
ta tciga karga don (L.A.) -. (deriv.
JUSTO DE).
djuti
v., - Lifanti djuti kurpu di lebri, ma i
seta (P.B.) -. N.F. Mandinga “jùtu”,
que significa subestimar; vd. ndjuti.
E, e
*Sexta letra ou grafema do alfabeto
que representa os fonemas [vogal
média anterior-palatal] e [vogal
baixa anterior-palatal].
e1
pron.pess.suj., *forma principal de
pronome pessoal 3ª pl.; eles; elas. Bindiduris ta fala kuma koperantis
tene manga di dinheru e ka ta
diskuti pres (P.dosS.) - na bardadi
elis e ka mati ne luta kontra kolera
(R95) -. N.M. elis, forma
secundária.
e2
det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espaço perto do
locutor. - Kuma ki e Domingu ku
Segunda-fera kuri? (R95) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. es; as
formas e/es são utilizadas
indistintamente, apesar de e
preceder normalmente as palavras
com consoante inicial. N.M. a forma
e é somente adjectivo enquanto a
forma es pode ser adjectivo ou
pronome.
e 3 [-e]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temáticas que formam os verbos. (ER). N.S. V.A.
e ku manda
con., - kusinha ku lingron i ma sabi,
e ku manda ora ki na kusinha pa
alguin el ki ta kusinha (N.M.) -.
(deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. vd.
el ku manda.
ebanista
n., *trabalhador em ébano.
(EBANISTA). N.S. V.B.
ebanu
n., *árvore, muito valiosa e de cor
escura, da família das Ebanáceas.
(ÉBANO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
ebraiku
1.adj., *a língua dos Hebreus. - I
staba skritu na ebraiku ku gregu ku
latin (N.T.) -. (HEBRAICO). N.F.
159
proparoxítona.
2.adj., *relativo aos Hebreus.
Ebreu
n., *indivíduo da raça hebraica;
israelita. - e sedu ebreu? Ami tambi
(N.T.) -. (HEBREU).
echu
n., (ÉIXO). N.F. vd. eichu N.S. V.A.
edema
n., *inchação; inchaço. (EDEMA).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. intcasku.
editora
n., *estabelecimento que faz a
edição de libros. - Editora Nimba
(M.K.) -. (EDITORA). N.F. neol.
editorial
n., *artigo de jornal ou de revista
que apresenta as ideias da
direcção. (EDITORIAL). N.S. V.B.
editu
n., *edital; anúncio. (EDITO). N.S.
V.B.
Edjipsiu
n., *habitante do Egipto. - Bu misti
matan suma ku bu mata Edjipsiu
aonti? (N.T.) -. (EGÍPCIO). N.F.
proparoxítona.
adj., *relativo ao Egipto. - I tenba
manga di tarbadjaduris edjipsiu na
Libia (R95) -.
Edjitu
n., *país da África do Norte, sede da
grande civilização egípcia. - Tropa
di Edjitu mistiba kamba tambi, ma e
foga na mar (N.T.) -. (EGIPTO).
efeitu
n., *consequência. - e ka sibi kal ki
efeitu di binhu (F.M.) -. (EFEITO).
N.F. proparoxítona, neol.
efimeru
adj., *passageiro; transitório.
(EFÉMERO). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.B.
efisensa
n., *eficâcia. (EFICIÊNCIA). N.S.
V.B.
efisienti
adj., *capaz. - N’ ka muitu ten
sertesa si di fatu i ten un laboratoriu
efisienti (R95) -. (EFICIENTE). N.F.
neol.
efuson
n., *derramamento. (EFUSÃO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. deramamentu.
egoismu
n., *amor exclusivo dos próprios
interesses. - Fasi pa no djorson
liberta di tudu egoismu ku violensia
(L.Cat.) -. (EGOÍSMO). N.F.
paroxítona.
egoista
adj., *pessoa que leva em
consideração o seu interesse;
interesseiro. (EGOISTA). N.S. V.B.
eh!
interj., - Taxi, taxi, eh!; uh!, i bai
(P.dosS.) -. N.F. vd. eih!.
eichu
n., *peça mecânica. (ÉIXO). N.F.
proparoxítona; echu. N.S. V.B.
eih!
interj., *interjeição que exprime
[invocação]; alo!; ola!. - Eh mama,
eh! eh! (N.Tu.) -. N.F. eh!.
eklesiastiku
1.n., *sacerdote. (ECLESIÁSTICO).
N.F. proparoxítona.
2.n., *livro do Antigo testamento.
(ECLESIÁSTICO).
3.adj., *tudo o que se refere à igreja
ou ao clero. (ECLESIÁSTICO). N.S.
V.B.
eklesiolojia
n., *disciplina das ciências
teológicas que trata da estrutura da
Igreja. (ECLESIOLOGIA). N.S. V.B.
eklisi
n., *ocultação parcial ou total de um
astro. (ECLIPSE). N.S. V.B.
eklitika
n., *diz-se da órbita dos astros.
(ECLÍPTICA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
ekran
n., *superfície sobre a qual se
projectam imagens. - son kin ki tene
pusibilidadi di odja na Lino Coreia,
na ekran di televizon (R95) -.
(ECRÃ). N.F. neol.
ektar
160
n., *medida de superfície
correspondente a dez mil metros
quadrados. - no konsigui un terenu
di seti ektar (R95) -. (HECTARE).
eku
n., *repetição de um som por outra
superfície. (ECO). N.S. V.B.
el 1
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 3ºsing. no ka pudi fala kuma el i ka ta dicha
di sedu un manifestason di kultura di
pubis di Guine (A.C.) -. (ELE; ELA).
el 2
pron.pess.compl.prep., *forma do
pronome pessoal complemento
oblíquo 3ªsing. - bu pui malagueta,
bu pila ku el (R95) -. (ELE; ELA).
el ku manda
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[causalidade]; por isso que. - Stadu i
ka kapas di sentraliza tudu kusa el
son, el ku manda i tene privadus
(IN96) -. (deriv. ISSO QUE
MANDA). N.F. e ku manda;
kumanda.
eletrodu
n., (ELÉCTRODO). N.S. V.B.
elevadur
*ascensor; monta-cargas.
(ELEVADOR). N.S. V.B.
eliji
v.tr., *escolher; votar. - Povu ke
elijinu (R99) -. (ELEGER). N.F. neol.
N.S. sin. kudji.
elikopter
n., *aparelho de aviação capaz de
se elevar verticalmente. - dozi
elikopter rianta tropa i okupa kil
terenu tudu pa ba buska Carmen
(C.P.) -. (HELICÓPTERO). N.F.
paroxítona; elikopteru.
elikopteru
n., - no ka tene elikopteru (R95) -.
(HELICÓPTERO). N.F.
proparoxítona, vd. elikopter.
elis 1
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 3ªpl. -
pabia elis e sedu un pubis djiru
dimas (A.C.) -. (ELES; ELAS). N.F.
paroxítona.
elis 2
1.pron.pess.compl.s.prep., *forma
do pronome pessoal complemento
directo 3ªpl. - No ta pidi elis pa e
kontinua manti ordi (R95) - fidjus ka
ta odja elis kantu dias! (R95) -.
(deriv. OS; AS; LHES). N.F.
paroxítona.
2.pron.pess.compl.prep., *forma do
pronome pessoal complemento
oblíquo 3ªpl. - es onda di
kriminalidadi ke na entra no tera i
tisidu par elis (R95) -. (ELES;
ELAS).
embalajen
n., *empacotamento.
(EMBALAGEM). N.F. paroxítona,
neol. N.S. V.B., sin. mbuludju.
embargu
n., *proibição; sequestro.
(EMBARGO). N.F. neol. N.S. V.B.
embolia
n., *situação crítica causada pela
presença de um corpo estranho no
vaso sanguíneo. (EMBOLIA). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
embolu
n., *o corpo estranho no vaso
sanguíneo. (ÊMBOLO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
ementa
n., *lista das iguarias; resumo.
(EMENTA). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
menu.
eminensa
n., *título dos cardeais da Igreja
Católica. (EMINÊNCIA). N.S. V.B.
emisora
n., *estação de rádio ou de
televisão. (EMISSORA). N.S. V.B.
emitidu
part., *difundido. (EMITIDO). N.S.
V.B.
empiriku
adj., *diz-se de doutrina ou teoria
baseada na experiência sensível.
(EMPÍRICO). N.F. proparoxítona.
161
N.S. V.B.
empirismu
n., *doutrina filosófica que aceita
somente o que é comprovado pela
experiência. (EMPIRISMO). N.S.
V.B.
en 1
con.,. - Kanhokan ta badja tudu en
kondjuntu te nunde ki mindjeris
firma e na toka e ta torna riba mas
pa se lugaris (N.M.) -. (EM). N.F.
neol., vd. na 2.
en! 2
interj., *interjeição que exprime
[impaciência]. - En! Abo mufunesa
ku na buska (T.M.) -. (HEM!).
enton
1.adv., *advérbio que significa [em
consequência]. - Enton la ki
problema kunsa (R95) -. (ENTÃO).
N.F. nton.
2.interj., *interjeição que se usa para
chamar a atenção. - Firma, enton!,
iabri udjus di bu alma ku oredjas di
bu korson pa e sukuta (L.Cat.) -.
(ENTÃO!).
entra
v., - E ta diskalsa sapatu na porta e
entra dentru di baloba (N.M.) -.
(ENTRAR). N.F. vd. ientra.
entrada
1.n., *ingresso. - Pa entrada di
bulanha i ten un tubu ke pui la utru
anu (R95) -. (ENTRADA). N.F. neol.,
ientrada.
2.n., *começo. - na entrada di tcuba
(C.P.) -.
3.n., *porta. - i rola un pedra garandi
pa entrada di supultura, i bai (N.T.) .
entranda
v.caus., - E torna panha utru mas pa
entrandal (L.S.) -. (deriv. ENTRAR).
N. F. vd. ientranda.
entri
con., *preposição que indica espaço
intermédio ou reciprocidade. - Otca
ki omi sibi di kil ke na pasaba entri
kombosas, i panha raiba i suta
strelas (L.S.) - Solusons pa kistons
di Timor-Leste na pasa
nesesariamenti pa un intindimentu
entri Timorensis (R95) -. (ENTRE).
entrimetadi
adv., *entretanto; no meio. Entrimetadi di misti kusas, ku sunhu
di e tcon ku Deus danu, ma ku ka
sertu, n’ na balansa (O.S.) -.
(ENTRE METADE). N.S. V.B.
entritantu 1
con., *conjunção adversativa que
significa [porém]; todavia. Entritantu i ten sertus rizervas pa
parti di Rusia i China (R95) -.
(ENTRETANTO). N.F. neol.
entritantu 2
adv., *advérbio de tempo que
significa [nesse espaço de tempo]. Entritantu interevensons kontinua
(R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
Epifania
n., *dia festivo dos Cristãos que
comemora a manifestação de Jesus
aos gentios e a adoração dos Reis
magos ao mesmo Jesus. - Festa di
Epifania (L.Cat.) -. (EPIFANIA). N.F.
paroxítona.
epikureu
n., *filósofo que segue a doutrina do
grego Epícuro; pessoa que dá muita
importância aos prazeres da vida
terrena. - Utru filosofus ku ta
tcomadu epikureu ku stoiku e ta
diskutiba ku el (N.T.) -.
(EPICUREU). N.F. paroxítona, neol.
epilepsia
n., *desordem do sistema nervoso,
que se caracteriza por convulsões e
perda de consciência. - Djintis ku
tene prublema di epilepsia ta kai
ataki (Igr.I.) -. (EPILEPSIA). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. durbakabesa; mal di volta.
epoka
n., *período marcado por um
acontecimento notável; temporada;
era. - Povu di Guine vivi muitu
epoka sin sibi ke ki liberdadi (IN96) . (ÉPOCA). N.F. proparoxítona,
neol.
162
n., *parentesco de irmãos;
fraternidade; intimidade. - Djintis ta
fala kuma kamaradia di bardadi i un
ermondadi (J.S.) -. (IRMANDADE).
N.F. iermondadi.
ermon di amanha
adv., *advérbio de tempo que indica
[o dia depois do dia de amanhã]. Si bu bisti un ropa aos, amanha,
ermon di amanha, bu sibi kuma suor
ultrapasa dja kila (IN96) - i na fasi
anu ermon di amanha (R95) -.
(deriv. IRMÃO DE AMANHÃ). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. dipus di
amanha.
ermon-femia
n.f., *irmã. - Ma fidju di ermon femia
di Paulu obi kusa di mboskada ke
na iarma (N.T.) -. (deriv. IRMÃO
FEMEA). N.F. proparoxítona. N.M.
lexia composta. N.S. sin. ermon.
ermon-garandi
n., *o irmão mais velho; primogénito.
- Djon seta djanan kil proposta, i bai
kontal si ermon garandi (L.S.) -.
(deriv. IRMÃO GRANDE). N.M. lexia
composta.
ermon-kode
n., (IRMÃO CADETE). N.F. oxítona,
vd. kode. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
ermon-matcu
n.m., *irmão. - Tudu kil ki nha ermon
matcu Paulu falau pa bu fasil, fasil
(L.S.) -. (deriv. IRMÃO MACHO).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
ermon.
ermonsinhu
n., *irmão mais novo.
(IRMÃOZINHO).
erna
n., *saída anormal de uma víscera,
causada pela ruptura da parede que
a reveste. - Mesinhu di erna: i un po
tambe ki sta na matu (IN99) -.
(HÉRNIA).
eroi
n., *personagem principal de uma
obra literária; pessoa valente. - Davi
er, er
coloc., *princípio de adivinha ou
história popular. - Storia di dus
badjuda: er, er, er sertu (M.K.) -.
(ERA, ERA).
er sertu
coloc., *resposta de quem quer
ouvir a adivinha ou história popular.
- Storia di dus Badjuda: er, er, er
sertu (M.K.) -. (ERA CERTO).
era
v., *forma do passado do verbo ser.
- es i era nha duvida (R95) -. (ERA).
N.F. neol., vd. eraba.
eraba
v., *forma do passado do verbo ser.
- Omi bedju eraba garandi muru, i
purpara manera di kastiga elis
(Ceef) -. (deriv. ERA). N.F. era;
ieraba.
erande
n., *iran dos Bijagós. N.F. Bijagós
“erande”. N.S. V.B.; o termo iran é
derivado de erande, palavra da
língua bijagó da ilha de Bubaque;
eraminde é o equivalente da ilha de
Orango e eramunde da ilha de
Canhabaque.
erderu
n., - si bu padidu erderu, bu ten ke
sibi mima bu ardansa (J.D.) -.
(HERDEIRO). N.F. neol., vd.
arderu.
erenhi
v., N.F. vd. uerengui. N.S. V.A.
ermon
1.n., *diz-se de alguém que partilha
pai e mãe, ou um só destes, em
relação a outrem. - Badjuda tene
sinku ermon (T.M.) -. (IRMÃO;
IRMÃ). N.F. iermon. N.S. ermonfemia; ermon-matcu.
2.n., *membro de uma confraria;
próximo; amigo. - Ermon kudi,
ermon kudi!, si na bin bu kontan
(J.L.R.) - ke ku manda bu na djubi
puera na udju di bu ermon, bu ka
rapara padas di po ku sta na bu udju
propi? (N.T.) -.
ermondadi
163
verbos.
esis
det.dem.pl., *pronome
demonstrativo plural que designa a
pessoa ou a coisa que está perto de
quem fala. - dus kusas mas
importanti i esis (Igr.I.) -. (ESTES;
ESTAS). N.F. paroxítona. N.M. sing.
es.
esterior
1.adj., *relativo ao estrangeiro;
comparativo de externo. - Partidu
tenta akalma situason atraves di un
politika esterior nasionalista (R95) -.
(EXTERIOR). N.F. neol. N.S. sin.
parti di fora;ant. intirior.
2.n., *as nações estrangeiras. - elite
ta manda se fidjus pa utrus skolas o
pa esterior (MR98) -.
estin
det.dem., *diz-se de alguém de
quem não se lembra o nome;
fulano. - Estin muri sinku ora di
parmanha (A.S.) -. (ESTE).
esutru
det., (ESSOUTRO). N.S. V.B.
etapa
n., *período; distância entre dois
lugares. - A partir di ‘74 no na parti
ku un novu itapa, no diskisi
kolonialismu, kila pasa, guera kaba,
tudu kusa kaba (IN96) -. (ETAPA).
N.F. neol.
etnia
n., *conjunto de indivíduos ligados
pela mesma língua e cultura. - etnia
Bidjugu (R96) -. (ETNIA). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. rasa.
etniku
adj., *relativo à etnia; característico
de um grupo de indivíduos com a
mesma cultura e a mesma língua. diferentis grupus etnikus (IN96) -.
(ÉTNICO). N.F. proparoxítona, neol.
Eukaristia
1.n., *na liturgia cristã indica a
celebração da Missa, que renova a
presença de Jesus no meio dos
fiéis. - Kristu danu Eukaristia sinal di
si amor (L.Cat.) -. (EUCARISTIA).
seduba mesmu un eroi (A.T.) -.
(HERÓI). N.F. paroxítona.
eroportu
n., *lugar para o tráfego aéreo de
passageiros e mercadorias;
aeródromo. - i pidi ainda pa i
mandadu observadur di Nasons
Unidas pa eroportu di Kinchasa
(R95) -. (AEROPORTO). N.F. neol.
N.S. sin. kampu di aviason;
eroportu internasional Osvaldo
Vieira é o aeroporto da GuinéBissau.
eru
n., *engano; culpa; mau
comporamento. - Bo sta na garandi
eru (N.T.) -. (ERRO). N.F. neol.
eru [-eru]
suf.nom., *sufixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia de profissão,
ocupação ou noção colectiva. bideru - kabaleru - pasajeru porteru - tarpaseru -. (-EIRO). N.M.
sufixo de nomes e verbos.
es
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espaço perto do
locutor. - Es abitu di pidi-pidi na fera
i forti na Senegal (P.dosS.) - Es
dadus sta na un rilatoriu (R95) - E
baldu i pa fasi ke? (J.L.R.) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. vd. e
2.
2.det.dem.sing., *pronome
demonstrativo que designa a
pessoa ou a coisa que está perto de
quem fala; esta; isto. - Es fasidu na
Bisau na dia 28 di Fevereru di 1995
R95) - Esis e ta sutadu di tudu
koldadi manera (P.dosS.) -. (ESTE;
ESTA; ISTO). N.M. pl. esis.
esa [-esa]
suf.nom., *sufixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia de qualidade ou
estado. - djiresa - badjudesa faimadesa - koitadesa - garandesa nobresa - frakesa -. (-EZA). N.M.
sufixo de adjectivos, nomes e
164
N.F. paroxítona.
2.n., *a hóstia consagrada. - Na
Eukaristia Jesus sta bibu (L.Cat.) -.
3.n., orason di eukaristia,
*palavras da liturgia cristã que
constituem a parte central da
celebração da Missa. - I fasi orason
di eukaristia (N.M.) -.
Europa
n., *um dos seis continentes do
globo terrestre. - i ten akordus ke ta
ba konstitui un intravi pa
dizinvolvimentu di prusesu di
imigrason na Europa (IN96) -.
(EUROPA). N.F. neol., vd. Oropa.
europeia
adj.f., - sosiedadi europeia (IN96) -.
(EUROPEIA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. europeu. N.S. Union
Europeia.
Europeu
1.n., *habitante da Europa.
2.adj., *relativo à Europa. - kria
kumunidadi di Stadus europeus
(IN96) -. (EUROPEU). N.F.
paroxítona.
ex (ex-)
pref., *prefixo, que ligado a um
nome, indica o que foi
anteriormente. - N’ misti punta sior
Presidenti di kumison, enton
ministru, ex-enton ministru (R99) -.
(EX-).
ezitu
n., *resultado feliz. - Bu fala kuma
es kuri ku un sertu ezitu, pabia di ke
ku manda i ka ezitu total nan propi, i
un sertu ezitu ate? (R95) -. (ÊXITO).
N.F. proparoxítona, neol.
F, f
*Sétima letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[fricativa surda labio-dental]. (F).
fa
n., *quarta nota musical. (FA). N.S.
V.B.
faba
n., *feijão fava. (FAVA). N.S. V.B.,
n.v. “Phaseolus lunatus”.
fabrika 1
v., *produzir através de processos
mecânicos. (FABRICAR). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin.
kumpu.
fabrika 2
n., *estabelecimento ou empresa
onde se fabrica alguma coisa. - n’
sedu funsionariu di fabrika di
kalsadu, ke sedu fabrika di sapatu
ku tcoma Ianda, ke fika na zona di
Bra (R95) -. (FÁBRICA). N.F.
proparoxítona.
fabrikadu
part., *feito; construído.
(FABRICADO). N.S. V.B.
fabur
1.n., *serviço prestado sem
remuneração. - Tentason i di djuda
son kilis ki ta djudanu ku kilis ki na
bin pudi fasinu fabur (L.S.) -.
(FAVOR). N.S. di fabur.
2.n., *cortesia; gentileza. - fasin de
fabur (N.M.) -.
3.n., *mercê; indulgência. - I
mandanu pa anunsia liberdadi pa
katibus, pa anunsia anu di fabur di
Sinhor (N.T.) -.
fadiga 1
1.v.tr., *causar cansaço. - Bu disa
fadigan (T.M.) -. (FADIGAR).
2.v.intr., *estar com cansaço. - Lubu
fadiga, pabia i ta sta nan suma
karnel ndjutil (M.M.) -. (FADIGARSE).
fadiga 2
n., *cansaço. - Es seti fadiga tudu ka
tudjin mara kamaradia (F.S.) -.
165
(FADIGA).
fadigadu
part., *diz-se de alguém que está
com cansaço; alguém que é
precipitado ou que está sempre com
pressa. - Ami ku bu pape no fika
fadigadu, no na buskau (N.T.) -.
(FADIGADO).
fadja
v., *adornar o corpo com lenços ou
panos; enfeitar; ornar. - e ta bisti
bonitu e fadja pa bai ronka (N.M.) -.
(ENFAIXAR; FAIXAR). N.S. ant.
disfadja.
fadjadu
part., *enfeitado; adornado. pruntiadu suma noiva ku fadjadu pa
si noivu (N.T.) -. (ENFAIXADO;
FAIXADO).
fadjamentu
n., *enfeite; acto de adornar. - kil
badjaduris ta tene se fadjamentu
diferenti ku di tokaduris, elis e ta
mara se fadjamentus na kurpu tudu
(N.M.) -. (ENFEIXAMENTO).
fafat
intens., - Ke ki n’ na pera? I sai
djanan fafat (J.S.) -. N.F. vd. fat;
Mandinga “páfat” que designa
rapidez.
faicha
n., *cada uma das partes de uma
estrada. - I no kontinua na pidi no
populason pa ka e sinti medu na ki
faicha ke djintis na sirkula nel (R95)
-. (FAIXA). N.F. neol.
faima
v.intr., *encher-se de fome; ter fome;
desejar ardentemente; cobiçar. Lubu i odja korson i faima (F.M.) -.
(ESFAIMAR-SE). N.F.
proparoxítona.
faimadesa
n., *avidez; cobiça. - Bo libra di
faimadesa di dinheru (N.T.) -. (deriv.
FOME). N.S. No Português antigo a
forma “FAME” indica o moderno
FOME.
faimadu
part., *alguém que tem muita fome;
ávido; faminto; esfomeado. - Lubu
manera ki faimadu, i bai tras di
kabra (L.S.) -. (ESFAIMADO).
faiska 1
v.intr., *relampejar. (FAISCAR). N.S.
V.B.
faiska 2
n., *raio; centelha; chispa. - Lebri bai
i pega na pikareta i madja rotca,
faiska sai (F.M.) -. (FAÍSCA).
faka
n., *instrumento cortante com uma
lâmina de ferro ou de aço enfiada
num cabo; punhal. - i mola si faka
asin, to ku faka sabi (T.M.) -.
(FACA). N.S. boka di faka; punhu
di faka; faka di atorna.
faka di atorna
n., *vingança; retorção; vindicta. faka di atorna nunka i ka ta moku
(L.A.) -. (deriv. FACA DE TORNA).
N.M. lexia complexa.
fakada
n., *punhalada. (FACADA). N.S.
V.B., sin. punhalada.
fakia
v.tr., *ferir com a faca; apunhalar.
(ESFAQUEAR). N.S. V.B.
fakiadu
part., *apunhalado. - Di pes pa les i
na ianda korson fakiadu (R.N.) -.
(ESFAQUEADO). N.S. sin.
punhaladu.
fakiadur
n., *apunhalante.
(ESFAQUEADOR). N.S. V.B., sin.
punhaladur.
fakiamentu
n., *golpe de faca.
(ESFAQUEAMENTO). N.S. V.B.
fakuldadi
1.n., *estabelecimento de ensino
superior. - Na Karache, kin ke tene
fidju di vinti anu, ki mininu sta na
fakuldadi o i fasi desimu sugundu
anu (R95) -. (FACULDADE). N.F.
neol.
2.n., *aptidão; poder de fazer
alguma coisa.
fala 1
166
1.v., *manifestar através de
palavras; dizer; declarar. - Na
Guine-Bisau merkadu tene un
sintidu mas garandi di kil ki no fala
del na kunsada (P.dosS.) - I rabida i
fala si mame (J.S.) -. (FALAR). N.S.
fala ku sintidu; fala mantenha;
fala roku; torna fala; tudji fala; sin.
papia; sin. spresa.
2.v.tr., *proclamar; proferir. - tudu ta
fala amen (N.M.) - utru ta fala lingu
stranhu (N.M.) -.
3.coloc., fala kuma, *colocação que
introduz uma frase interrogativa
indirecta. - E kaba e fala kuma i ka
bon nheme pe di katcur (J.S.) -.
(deriv. FALAR QUE). N.F. vd. kuma
2.
fala 2
n., *conversa; diálogo. - Bu na bin
obi falas ku bu ka na intindi (O.S.) -.
(FALA).
fala dosadu
n., *voz agradável ou melodiosa.
(deriv. VOZ ADOÇADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
fala ka sabi
n., *discurso que não presta ou que
não é pertinente; voz não agradável
ou pouco bonita. (deriv. FALA NÃO
SÁBIA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
fala ku sintidu
coloc., *dizer de si para si; pensar. Mindjer i odja manera ke si omi sta
mal i fala ku sintidu: si n’ ka na bai
tiral gosi, i na muri na iagu (T.M.) -.
(deriv. FALAR COM O SENTIDO).
fala mal
coloc., *criticar; dizer mal de. - N’
pidiu, ka bu fala mal di Pepel (I.eI.) . (deriv. FALAR MAL). N.S. FALAR
MAL significa dizer palavrões e não
insultar.
fala mantenha
coloc., *saudar; cumprimentar. Sara tciga, i fala mantenha, i sinta i
fala (T.M.) -. (deriv. FALAR).
fala mas
coloc., *repetir; acrescentar. - I ka
bon no fala mas na partidus, ma sin
no fala mas na buska soluson pa
nason (R99) -. (deriv. FALAR
MAIS).
fala roku
n., *diz-se da voz alterada pela
inflamação da laringe. - Aos bu tene
fala roku - (deriv. FALA ROUCA). N.
M. lexia composta. N.S. V.A.
fala sabi
1.coloc., *falar com eloquência.
(deriv. FALAR SABIAMENTE).
2.n., fala-sabi, *discurso eloquente
e agradável aos ouvidos. - Abo,
kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
ta durmitin alma (T.Tc.) -. (deriv.
FALA SÁBIA). N.M. lexia composta.
fala-fala
1.v., *falar confusamente; dizer por
dizer. - n’ na pidi elis e pudi ba ta
fala-fala, ba ta fala son (I.eI.) -.
(deriv. FALAR). N.M. redobro.
2.n., *diz que diz; confusão. (deriv.
FALA). N.M. redobro.
fala-faladu
n., *discussão; conversa tida ou
concluída. - Fala-faladu i tisi fala ku
ka faladu (C.deP.) -. (deriv. FALA
FALADA). N.M. lexia composta.
fala-fikadu
n., *promessa; o que se tinha
combinado. - Alma-biafada djubi
mindjer e lembra fala fikadu (T.M.) -.
(deriv. FALA FICADA). N.M. lexia
composta.
fala-filadu
n., *acordo. (deriv. FALA FILADA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
faladu
1.part., *dito; proclamado. - Garandi
ka ta faladu: laba rostu pa bu bonitu,
pabia abo propi bu ta sibi kuma si
bu ka laba rostu, bu ka ta bonitu
(L.A.) -. (FALADO). N.S. falafaladu; sin. papiadu; sin.
spresadu.
2.n., *o que é dito; notícia. - Talbes
Banhus obi faladu ki Faspebi na
kumpu na tcon di Budjugus (JB97) -.
(deriv. FALA).
167
falsificador. - Inimigus di Jeremias
tcomal di falsiadur, ma i seduba un
omi fiel ku tenba amor pa si tera
(Igr.I.) -. (deriv. FALSEAR).
falsiamentu
n., *traição. - Falsiamentu di Judas
(N.T.) -. (FALSEAMENTO).
falsidadi
n., *mentira; calúnia; hipocrisia. Falsidadi ku mintida ka ta odjadu na
si korson, si alma i limpu, si korson i
puru (L.Cat.) -. (FALSIDADE). N.F.
neol. N.S. sin. mintida.
falsidu
1.part., *morto. - Ruti ka ten diritu na
Israel suma mindjer strandjeru, ma i
ten diritu suma viuva ligadu ku
iardansa di si maridu falsidu (A.T.) -.
(FALECIDO).
2.n., *defunto. - toma konta di viuva
di falsidu (A.T.) -.
falsifikason
n., *fraude; imitação errada.
(FALSIFICAÇÃO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. nganu.
falsu
1.adj., *mentiroso; diz-se de uma
pessoa de má fé; desleal. - Toma
sintidu ku profetas falsu (N.T.) -.
(FALSO). N.S. sin. muntrus.
2.adj., que não é verdadeiro. Djintis ki ta konta mintida o ki ta
lantanda falsu tistimunhu e tciu na
mundu (L.S.) -.
falta 1
1.v.tr., *não cumprir; não estar
presente. - mininus e na kai na
tentason di falta aula pa panti pa
djubi kil djugu (R95) -. (FALTAR A).
2.v.intr., *ser necessário para que
alguma coisa fique completa; restar.
- i na falta tris dias pa tarbadju kaba
(R95) -.
falta 2
1.n., *ausência. - alunus ta fika sin
bai skola pabia di falta di pursoris
(N.M.) -. (FALTA). N.S. da falta;
falta di rispitu.
2.n., *erro; pecado. - Bu ta purda
sempri no faltas (L.Cat.) -.
faladur
n., *pessoa que fala muito. - i na bin
dias di kansera pabia djintis e ta
sedu faimadu, kunfiadu, soberbu,
faladur di mal (N.T.) -. (FALADOR).
N.S. sin. papiadur.
falensia
n., *acto ou efeito de falir;
bancarrota; ruína financeira. - kil
projetus kunsa bai falensia (IN96) -.
(FALÊNCIA). N.F. proparoxítona,
neol.
fali
v.intr., *estar sem dinheiro; ter
perdido todos os recursos
financeiros. (FALIR). N.S. V.B.
falia
v., *errar. - Montiadur ka ta falia
(T.M.) -. (FALHAR). N.F.
proparoxítona.
falidu
adj., *sem dinheiro. (FALIDO). N.S.
V.B.
falisi
v., - i baiba pidi ardansa di un familia
ki falisi (R95) -. (FALECER). N.F.
proparoxítona, vd. falsi.
falisimentu
n., *morte; falha. (FALECIMENTO).
N.S. V.B.
falkon
n., *ave de rapina, diurna, da família
dos falconídeos. - Manhoti ku
Falkon na matanu no fidjus tudu
(P.B.) -. (FALCÃO). N.S. n.v. “Falco
ardosiaceus”.
falsi
v., morrer. - i kaba di falsi di repenti
(R95) -. (FALECER). N.F. falisi.
N.S. sin. muri.
falsia
v.tr., *enganar; atraiçoar. - koitadi di
omi ku na falsia Fidju di omi (N.T.) -.
(FALSEAR). N.F. paroxítona.
falsiadu
part., *mentido. (FALSEADO). N.S.
V.B.
falsiadur
n., *diz-se de uma pessoa que
engana ou atraiçoa alguém;
168
(R98) -. N.M. pl. familiaris.
famozu
adj., *conhecido; notável. - I la ku es
famozu fera di Tambarina sta nel
(R95) -. (FAMOSO). N.F. neol., vd.
famus.
famus
adj., *notável. - Ndule, i seduba un
brinkadera mas famus ki Etudja sina
(F.M.) -. (FAMOSO). N.F. oxítona,
famozu.
fana
1.v.intr., *ter cortada a membrana
do prepúcio do pénis; subir a
circuncisão. - Fanadu i ijeni, i tene si
utilidadi na kamada sosial, ma so na
parti di matcu, purke matcu
sientifikamenti i dibi di fana (IN96) -.
(FANAR).
2.v.intr., *ter cortados os lábios da
vulva ou a clitóride; sofrer a excisão.
- Ami i kontra fanadu di mindjer;
tudu mindjer ke fana bu tiral si
potensia di tizon (IN96) -. N.S. fana
é o equivalente de FANAR, v.intr., e
fananta é o equivalente de FANAR,
v.tr.
fanadu
1.n., *ritual de iniciação que prepara
os jovens e as jovens à vida adulta,
à responsabilidade social, ao
contacto com os antepassados e à
habilidade de continuar a cultura do
próprio povo. - Djugude ka ba
fanadu, ma i kunsi udju (L.A.) - Anta
kil fanadu di difuntus i na kal tempu?
(IN96) -. (FANADO). N.S. bota
fanadu; botadur di fanadu.
2.n., *termo que designa a
circuncisão ou a excisão. - i ten
fanadu di ospital i ten fanadu di
tradison (IN96) - Fanadu di mindjer i
un pratika ku ka bali (R95) -.
fananta
v.caus., *circuncidar; excisar. (deriv.
FANAR). N.S. V.A., fananta é o
equivalente de FANAR, v.tr., e fana
é o equivalente de FANAR, v.intr.
fandan
intens., *adjunto de intensidade ao
falta di rispitu
n., *ausência de consideração. - Kin
ku randja tudu es falta di rispitu ku
tisi guera dentru di no tera aos un
dia? (R98) -. (FALTA DE
RESPEITO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. disrispitu.
falta di sibi
n., *desconhecimento; ignorância.
(deriv. FALTA DE SABER). N.S.
V.M., sin. ignoransa.
falta rispitu
coloc., *insultar; não respeitar-se. no ka na bin li pa bin falta n’utru
rispitu (R99) -. (deriv. FALTAR).
faltadu
part., *ofendido, desrespeitado.
(deriv. FALTAR). N.S. V.B.; faltadu
tem a significação de (FALTADO
DE RESPEITO).
fama
n., *reputação; notoriedade; glória. Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di
saias nobu kunfundiu kabesa (D.N.)
-. (FAMA).
familia
1.n., *conjunto de pessoas do
mesmo sangue ou parentes por
aliança. - Na prasa kada familia ta
vivi elis so, nunde ki sta pape,
mame ku fidjus; na tabanka e ta
konsidera familia pa un grupu di
djintis ku djunta djorson (N.M.) -.
(FAMÍLIA). N.F. proparoxítona.
2.n., *pessoas que pertencem ao
mesmo grupo partidário. - I anos
tudu, te na mis pasadu, i di familia di
PAIGC, purke si kusas bai i tciga
nde ki tciganu, tudu no na seta ki
kota di risponsabilidadi (R98) -.
(deriv. FAMÍLIA).
familiar
1.adj., *algo que diga respeito à
família. - e dibi di asumi se funson
sosial i familiar (R95) -. (FAMILIAR).
N.F. neol.
2.n., *parente; membro da família. Na kaza, duenti i ta sta na un
ambienti kunhisidu, familiaris prisiza
sibi kuma ke duensa ta transmitidu
169
adjectivo branco para indicar o grau
máximo de brancura. - si ropa
branku fandan suma algudon (N.T.)
- Si kabelu na kabesa i era branku
fandan (N.T.) -. N.F. oxítona.
fanfara
n., *banda de música que tem só
instrumentos de metal e de
percussão. (FANFARRA). N.S. V.B.
fanfaron
adj., *valentão; convencido; vaidoso.
(FANFARRÃO). N.F. oxítona, neol.
N.S. V.B., sin. bazofu.
fani-fanidu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem ou despenteados. N.M.
redobro. N.S. V.B., kabelu fanifanidu.
fanta
n., *nome de uma laranjada
sintética. (FANTA). N.S. V.B.
fantasma
n., *espectro. - N’ fala, mbe, kila i Jo
o i un fantasma? (N.M.) -.
(FANTASMA).
fantazia
1.n., *imaginação. - N’ misti sedu
deusa lua na bu storia, kumpanha
mininus na se fantasia (O.S.) -.
(FANTASIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *traje de Carnaval. - Karnaval i
seduba karnaval di maskaras,
nturudus, di fantazias di Zoru
(P.dosS.) -.
fap
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [som como uma mão
aberta].
2.v., da bofetada fap, *dar bofetada
com a mão aberta. N.S. V.A.
far
intens., *adjunto de intensidade com
a função de acrescentar ao verbo o
sema [de maneira absoluta]. - I dita
di kosta i nega far obi konsidju di
djintis (R98) -.
farda
n., *uniforme militar ou de uma
corporação. - Bu sibi kuma polisias i
sidadons suma nos, di farda, anos
no ka pudi ba ta fala tudu kusa i
polisia (R95) -. (FARDA).
fardadu
part., *vestido com uniforme militar
ou de uma corporação.
(FARDADO). N.S. V.B.
farel
n., (FARELO). N.F. neol., vd. forel.
N.S. V.B.
farfadja
1.v., *fazer ruído, como o da
folhagem das árvores movidas pelo
vento. - Ku bambaran di mortadja na
mon n’ na farfadja (F.S.) -.
(FARFALHAR).
2.v., *estar desorganizado. - Kau
tudu farfadja -.
farfana
n., *mamífero roedor herbívoro que
come mancarra e arroz, conhecido
pelos estragos que faz nas culturas.
- E ba montia e mata un farfana
(T.M.) -. (FARFANA). N.S. n.v.
“Thrionomys swinderianus”.
farfari
v., *limpar o terreno das ervas
daninhas; capinar. - Ai nha fidju, nha
orta di kamati, fijon, djakatu ku
baguitc ku farfari (C.V.) -. N.F.
proparoxítona; Mandinga “fárafara”
que significa capinar. N.S. sin.
kapina.
farfaridu
part., *limpo do capim; campo já
pronto para o cultivo. - i tciga i odja
kau tudu farfaridu (A.P.) -. N.F.
Mandinga “fárafara”.
Farim
n., *cidade capital da Região de Oio,
com os sectores administrativos de
Farim, Mansoa, Mansabá, Nhacra e
Bissorã. - I ten djangadas na
Tcetce, Farim, Djon Landim, San
Visente, Kacheu pa fasi ligason na
dus bandas di rius, ki ten manga del
na Guine (P.dosS.) -. (FARIM).
fariseu
n., *membro de uma escola religiosa
judaica, que ensinava a observância
170
estreita da lei mosaica. - Un fariseu
kumbida Jesus pa bai kume ku el
(N.T.) -. (FARISEU). N.F.
paroxítona.
farmaseutiku
adj., *boticário. (FARMACÊUTICO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
farmasia
n., *estabelecimento onde se
vendem medicamentos. - Mesinhu
ta bindidu na farmasia (Igr.I.) -.
(FARMÁCIA). N.F. proparoxítona.
faroba
n., - I matu ta ulilidu sedu pa
manganas pudi padi i pa faroba ka
kema (C.V.) -. (FARROBA;
ALFARROBA). N.F., neol., vd.
foroba.
farol
1.n., *torre ou bóia fornecida de
lanterna para guiar a navegação. no sta na tempu di tcuba i tempu ka
ta favurisi pabia di farois (R95) -.
(FAROL). N.F. neol. N.M. pl. farois.
2.n., *lanterna de veículos.
(FAROL).
3.n., *lâmpada ou globo de vidro
com filamentos metálicos que se
tornam brilhantes pela passagem da
corrente eléctrica.
farolin
n., *farol pequeno. (FAROLIM). N.F.
farol. N.S. V.B.
faromparia
n., *confusão; fanfarronice; acção
de um impostor. - Faromparia, pabia
abo i fidalgu, ma nin bu ka lembra
kuma anos i di un bambaran (O.S.) . (deriv. FARROMBA). N.F.
paroxítona. N.S. FARROMBA é
termo regional que significa
parlapatão ou fanfarrão.
FARP
sigla, *sigla formada pelas quatro
letras iniciais Forças Armadas
Revolucionárias do Povo; o exército
da Guiné-Bissau. - FARP ki sedu
Forsa di Libertason Nasional (R98) . (FARP).
farpadu
adj., *diz-se do arame guarnecido
de farpas. - Mara arami simplis o
arami farpadu (Igr.I.) -. (FARPADO).
N.F. neol., vd. arami-farpadu.
farta
1.v., *saciar por completo a fome ou
a sede; encher de comida ou de
bebida. - I kume pis tok i farta (Ceef)
-. (FARTAR). N.S. farta bentu.
2.v., *cansar-se de repetir. kombersas ku no saudozu lider
fartaba dja di papia (R98) -.
farta bentu
coloc., *correr com velocidade como
o barco com as velas impelidas pelo
vento. - serpenti nunde ki sta nel i
farta, bentu i na bin (T.M.) -. (deriv.
FARTAR O VENTO).
fartanda
v.caus., *fazer saciar. - N’ na
fartanda saserdotis ku kumida riku:
nha pobu na farta ku rikesas (Igr.I.) . (deriv. FARTAR).
fartu
1.adj., *saciado; satisfeito. - Bariga
fartu korson kontenti (J.M.B.) -.
(FARTO).
2.adj., *aborrecido; enfastiado. Tudu dia son es porkaria di
programa Sida: alguin sta dja fartu
del (Cecomes) -.
fartura
n., *abundância. - N’ sibi pasa fomi
ku fartura; n’ sibi tene tciu o puku
(N.T.) -. (FARTURA).
fas
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [acção rápida]. - Ianda fas!
(T.M.) -. N.F. Mandinga “fás” que
designa a rapidez.
2.col., ianda fas, *andar depressa.
fasanha
n., *proeza; acção maravilhosa; acto
digno de louvor. - Na kal limgu ke n’
na skirbi pa n’ konta fasanhas di
mindjeris ku omis di no tcon? (O.S.)
-. (FAÇANHA).
fasenda
n., *peça de tecido; pano. - Ninguin
171
compra e vende mercadorias a
retalho como meio de
sobrevivência. (deriv. FAZER A
VIDA). N.S. V.P.
fasi bokasinhu
coloc., *falar mal de alguém
sugerindo argumentos pouco
verdadeiros; murmurar; fazer intriga;
difundir rumores. - aos no na fala pa
ka konta mintida nin pa ka fasi
bokasinhu (L.S.) -. (deriv. FAZER A
BOCA PEQUENA).
fasi dipresa
coloc., *acelerar; fazer com rapidez;
acabar depressa. - i falan: fasi
dipresa, bu djanti (N.T.) -. (FAZER
DEPRESSA; FAZER À PRESSA).
fasi diskarna
coloc., *escarnecer. - fera i no
pindjikiti, si bu fasi diskarna la, bu na
bin prisisa del tudu manera (R95) -.
(FAZER ESCÁRNIO DE).
fasi djitu
coloc., *fazer o possível; esforçarse; arranjar-se; ajeitar. - Kil mindjer
na fasi djitu pa iangasa kil anel pa
furtal (L.S.) -. (deriv. FAZER JEITO).
N.S. sin. ndjita; FAZER JEITO
significa sedu util.
fasi gastu
coloc., *gastar. - Gastu ki ta fasidu
na fanadu di mindjer, nin di matcu i
ka ta fasidu (IN96) -. (FAZER
GASTOS).
fasi kadjabrandadi
coloc., *enganar; cometer adultério.
N.S. V.A., sin. kai tcai 1.
fasi kalkulu
coloc., *fazer a conta; calcular;
avaliar. - I na fasi kalkulu na kabesa
(L.S.) - (FAZER CÁLCULOS). N.S.
sin. kalkula.
fasi kangaluta
v., *pular; dar cabriolas; cabriolar;
dar cambalhotas. N.S. V.B.
fasi kesa
coloc., *denunciar; queixar-se.
(FAZER QUEIXA). N.S. V.B., sin. da
kesa.
fasi konsulta
ka ta bota rumbu di fasenda nobu
na kamisa bedju; si i fasi asin, ki
fasenda nobu i ta mas rumpi bedju
(N.T.) -. (FAZENDA). N.S.
FAZENDA é hiperónimo de fasenda
e de ponta que designa uma
propriedade agrícola.
fasi
1.v., *produzir ou realizar alguma
coisa concreta ou abstracta; verbo
genérico que pode substituir
teoricamente muitos verbos de
acção. - Ke ki djintis ta fasi ku
tceben? Utru ta fasi kaldu di tceben,
utru ta fasi siti (T.L.) -. (FAZER).
N.S. fasi analis; fasi bida; fasi
bokasinhu; fasi dipresa; fasi
diskarna; fasi djitu; fasi gastu;
fasi kalkulu; fasi kangaluta; fasi
kesa; fasi konsulta; fasi konta;
fasi ku djitu; fasi mangason; fasi
matcundadi; fasi ndjeson; fasi
pekadu; fasi ronda; fasi santadu;
fasi sapu; fasi sinal; fasi surni;
fasi tcur; fasi trosa; sabi fasi.
2.v., *agir; comportar-se. - alguns
badjudas di Bisau ta sai ku mama
fora, e na fasi suma badjudas di
Brasil (P.dosS.) -.
3.v., *completar um período de
tempo. - Na tabanka si familia fasi
son dus dia, e bin pa prasa ku stera
di tcur (N.M.) -.
4.v., *proclamar. - e na lanta e firma
e fasi profison di fe (N.M.) -.
5.v., *obrigar a; ajudar a. - No odja
di faktu tarbadju ku Partidu fasi to ki
fasi populason kunsi kal ki bon
tratamentu i kal ki mau tratatamentu
(C.P.) -.
fasi analis
coloc., *apresentar a amostra de
uma substância a fim de examinar a
sua composição. - Bo ten ku fasi
analis purmeru (Cecomes) -.
(FAZER ANÁLISE). N.S. sin.
analiza.
fasi bida
coloc., *exercer a actividade
vendedora ambulante, a qual
172
coloc., *fazer uma visita médica;
consultar. - No povu kustuma
ospital: nin si mediku kansa, i ten ke
fasi konsulta (C.P.) -. (FAZER UMA
CONSULTA). N.S. sin. konsulta 1.
fasi konta
coloc., *numerar coisas ou pessoas;
contar. - I fasi konta di pres di librus
(N.T.) -. (FAZER A CONTA). N.S.
sin. konta 3.
fasi ku djitu
coloc., *ajeitar com cuidado; ser
prudente. - Asin suma no sedu fidju
di Deus, no ka dibi di kuda kuma no
pudi parsintil ku imajen di uru o di
prata o di pedra, fasidu ku djitu na
manera ku omi kuda (N.T.) -.
(FAZER COM JEITO).
fasi mangason
coloc., *escarnecer; fazer troça;
atrever-se a. (deriv. FAZER
MANGAÇÃO). N.S. V.B.
fasi matcundadi
coloc., *mostrar valentia ou
coragem. N.S. sin. mostra
matcundadi.
fasi ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por
injecção. (deriv. FAZER A
INJECÇÃO). N.S. V.A.
fasi pekadu
coloc., *cometer um pecado; pecar.
- Tudu kil ku ta fasi pekadu i katibu
di pekadu (N.T.) -. (deriv. FAZER
PECADOS).
fasi ronda
coloc., *estar de sentinela; vigiar.
(deriv. FAZER A RONDA). N.S. V.B.
fasi santadu
coloc., *agir devagar, sem pressa,
agir com prudência; pensar duas
vezes. - Fasi santadu pa ka bu bin
murdi dedu, pa ka bu bin bedju sin
ka goza bu nobresa (C.C.) -. (deriv.
FAZER ASSENTADO).
fasi sapu
coloc., *fazer-se convidar a uma
refeição de maneira descarada; ter
comportamento de sapo. (deriv.
FAZER O SAPO). N.S. V.A.; na
literatura guineense ter
comportamento de sapo significa
invadir terreno alheio, fazer barulho,
comer as coisas dos outros e
também fazer as necessidades em
qualquer sítio.
fasi sinal
coloc., *fazer gestos para mostrar
ou avisar; acenar. (FAZER UM
SINAL). N.S. sin. sinala.
fasi surni
*fazer um trabalho precário ou
temporário; trabalhar part-time. N.S.
V.P., sin. surni.
fasi tcur
coloc., *fazer as cerimónias
fúnebres; fazer as cerimónias
relativas às exéquias. (deriv. FAZER
O CHORO). N.S. V.B., sin. toka
tcur.
fasi trosa
coloc., *troçar; escarnecer. - Bu
diskisi kuma bu na fasiba trosa di
mi, otcan dentru di fonti n’ na guirta?
(P.B.) -. (FAZER TROÇA DE).
fasidu
1.part., *executado; realizado;
construído. - I na ba ta fasidu um
skola kada anu na diferenti ilha
(JB97) -. (FEITO).
2.part., *cozinhado. - tudu pis ta
fasidu katore (N.M.) -.
3.part., *diz-se de um documento
lavrado e assinado. - Es dokumentu
fasidu li na Bisau na dia vinti seti di
mis di Setembru (R98) -.
4.part., *diz-se de um livro escrito ou
editado. - I ten un libru fasidu na
Guine-Bisau ke ta splika kal plantas
ke dibi di utilizadu na tal duensa
(L.Cat.) -.
5.part., *julgado; tratado;
considerado. - Dia sta dja pertu ku
Sinhor na djulga tudu nasons; suma
ku bu fasiba, asin ku bu na fasidu
(Igr.I.) -.
fasidur
*aquele que faz; fabricador. - fasidur
di sabon (T.M.) -. (deriv. FAZER).
N.S. sin. kumpudur.
173
“pát” que designa rapidez.
2.v., ientra fat, *entrar de improviso.
N.S. V.A.
fatia 1
v.tr., *esfatiar; cortar às fatias. Dentru di un bolu kadakin fatia-fatia
(R95) -. (FATIAR).
fatia 2
n., *porção; pedaço cortado em
forma de lâmina e com espessura. I punu un fatia di oitenta mil pezus
(R95) -. (FATIA).
fatiadu
part., *cortado às fatias. (FATIADO).
N.S. V.B.
fator
1.n., *condição; causa. - N’ pensa el
ki un fator di strangulamentu (R98) . (FACTOR). N.F. neol. N.S. sin.
kondison.
2.n., *em Matemática, indica cada
um dos termos da multiplicação.
fatu 1
n., *acção; sucesso. - Bazi di es fatu
di bon atindimentu i ikonomiku
(IN96) -. (FACTO).
fatu 2
n., *roupa exterior do homem. Vistuariu i kusa muitu bunitu, bu
odja un omi miti si gravata, un bon
rasa di fatu, un bon rasa di kalsadu
(IN96) -. (FATO). N.F. neol. N.S.
fatu di banhu; fatu-makaku.
fatu di banhu
n., *peça de vestuário que se veste
para nadar ou para bronzear-se.
(deriv. FATO DE BANHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.; fatu di
banhu é hiperónimo de FATO DE
BANHO, vestuário feminino, e de
CALÇÕES DE BANHO, vestuário
masculino.
fatu-makaku
n., *fato de trabalho, usado
especialmente em mecânica.
(FATO-MACACO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
fatura
n., *relação que acompanha uma
remessa de mercadorias. - basta bu
fasil
1.adj., *simples; vulgar. - ba vizita
Norti o Lesti i mas fasil di ke vizita
Sul (C.P.) -. (FÁCIL). N.F.
paroxítona. N.S. ant. difisil.
2.adj., *acessível. - ama te no
inimigu: es kusa i ka fasil, ma el ki
sabura di bida (L.S.) -.
fasilidadi
1.n., *disposição para aprender;
prontidão. - kriansa i djintis ke ta
aprindi ku fasilidadi (IN96) -.
(FACILIDADE).
2.n., *comodidade. - anos tudu no
misti vivi na sabura ku fasilidadi
(L.S.) -.
fasilmenti
adv., *com facilidade. - Si no kunsa
sina mininus aprindizajen di leitura i
skrita na un lingua ki sibi, fasilmenti i
pudi trasferi pa un lingua strandjera
(MR98) -. (FACILMENTE).
fasismu
n., *sistema político e ditatorial
italiano que teve como fundador
Mussolini e como símbolo um feixe
de varas. (FASCISMO). N.S. V.B.,
ant. dimokrasia.
fasista
n., *pessoa que apoia o fascismo.
(FASCISTA). N.S. V.B.
fasta
v., - Bo fasta di mi, malditus, pa fugu
ku ka ta paga (N.T.) -. (AFASTAR).
N.F. vd. afasta.
fastenta
v.caus., *chatear; incomodar. (deriv.
FASTIO). N.S. V.M., sin. nfastia.
fastenti
adj., * charlatão; fastidioso,
impertinente;. (FASTIENTO). N.S.
V.A.
fastu
n., *luxo. (FASTO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. luchu.
fat
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar a acção
do verbo que acontece de maneira
muito rápida. N.F. fafat; Mandinga
174
FEBRE).
febrisi
v., *adquirir febre; febricitar.
(ENFEBRECER). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
fechu
1.n., *cadeado; trinco. (FECHO).
2.n., *parte final; conclusão. - Na
fechu di Siminariu di divulgason di
projetu Frikidja (MR98) -.
federason
n., *associação de entidades com
um fim comum. - komison medika di
federason internasional di futibol
(R95) -. (FEDERAÇÃO).
fedi
v., *cheirar mal. - Nunka alguin ba ta
fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(FEDER). N.S. fedi boka; tcera
fedi.
fedi boka
1.coloc., *alguém que usa
palavrões. (deriv. A BOCA FEDE).
N.S. V.A.
2.coloc., *ter mau hálito.
fedura
n., *mau cheiro; fedentina. - Tudu
kin ku ta sugundi karna, dia ki forti,
no ta sinti fedura (L.A.) -. (FEDOR).
fefi
v., *comer completamente. - Mininu
fefi bianda tudu -. N.S. V.A., sin.
kume fep; sin. leli.
feki
v., *processo de separar o arroz
pilado das cascas e outras
impurezas; joeirar. - Otca arus i
limpu, i na tiral i pul na balai i na
fekil (F.M.) -. N.S. balai di feki.
fekundidadi
n., *qualidade de ser fecundo;
fecundez. - fekundidadi, ku sedu,
kondison di padi (R95) -.
(FECUNDIDADE). N.F. neol.
fel
1.n., *substância líquida, amarga,
produzida pelo fígado; bile; bílis. - e
da Jesus binhu djagasidu ku fel pa i
bibi (N.T.) -. (FEL).
2.n., *vesícula biliar. - kuidadu ku
tene risibus o fatura ku ta identifika
bo kusas ku bo kumpra abos tudu
dus (R95) -. (FACTURA). N.F. neol.
N.S. sin. risibu.
favoravel
adj., *vantajoso; propício. situasons ikonomiku i ka favoravel
(IN96) -. (FAVORÁVEL). N.F.
paroxítona, neol.
favurisi
v., *ser propício; auxiliar. - I tempu i
ka ta favurisi (R95) -.
(FAVORECER). N.F. proparoxítona.
fe
1.n., *crença e adesão de uma
pessoa à própria religião ou ao
próprio Deus. - Abron gostaba di
Deus: pabia di si fe, Deus bin dal un
fidju na si bedjisa (L.S.) -. (FÉ).
2.n., *confiança que se deposita em
alguém ou alguma coisa. - pa fe ku
no ten na bo, djorson ke ka pudi
muda (A.B.) -.
Febreru
n., - Nha tia leban na Febreru di
oitenta i oitu (N.M.) -.
(FEVEREIRO). N.F. vd. Fevereru.
febri 1
v., *estar doente; sentir ou ter febre;
febricitar. - N’ kuda n’ febri (J.L.R.) -.
(deriv. FEBRE).
febri 2
n., *sintoma de doença que se
manifesta com o aumento da
temperatura do corpo; muitas das
vezes, paludismo. - Suma i sta ku
febri sin, bu ka pudi lebal tan
ospital? (R95) -. (FEBRE). N.S.
febri-amarelu.
febri-amarelu
n., *febre muito grave, endémica,
que é transmitida por um mosquito.
- Mesinhu di febri amarelu: i un
padja tambi ki sta na matu (IN99) -.
(FEBRE-AMARELA). N.S. sin. trisanegra.
febri-febri
v., *estar sempre doente com febre;
febricitar. - Mininu febri-febri, mininu
ka pudi durmi (IN96) -. (deriv.
175
v., *tornar-se confuso e pouco
promissório. - ma ali bardadi fenhi,
mandjuas gosi ka ten, mininus ku
garandis aos, brinkadera i un son
(T.Dj.) -. N.F. Mandinga “fénhe” que
designa o rabo e “fénhemaa” que
significa aquele que é mentiroso
(ele tem o rabo). N.S. kau fenhi.
fenkoto
n., *anão; fantasma da noite. N.F.
oxítona, fengato. N.S. V.B.; sin.
fantasma; sin. kus.
fenti-fenti
1.v., *fazer gestos de
contentamento; fazer gestos de
arrogância. - Si bu odja galinha na
fenti-fenti, bu ta sibi kuma kutcidur di
midju ka pertu el (L.A.) -. N.M.
redobro.
2.v., *fazer uma coisa sem ter
nenhuma capacidade para aquilo;
tentar. - Nhu na fenti-fenti suma
Anhu ku mindjor fidju di Guine
(N.Me.) -.
fenu
n., *erva que depois de ceifada é
seca e utilizada na alimentação do
gado. - Si alguin lantanda riba di ki
alisersu un kasa di uru o prata o
pedra di balur o madera o fenu o
padja, dia di Kristu na mostra klaru
tarbadju di kadaun (N.T.) -. (FENO).
N.F. neol.
fep
intens., *adjunto de intensidade com
a função de acrescentar o sentido
[completamente]. - Fugu lanta,
padja kema fep (T.M.) - rei pasa elis
kombersa fep (T.M.) -. N.S. kume
fep; sai fep.
fera
1.n., *lugar público onde se vendem
coisas; mercado. - Biderus di
kuskus e ta lanta sedu e fasil e bai
bindi na fera (N.M.) -. (FEIRA). N.S.
sin. merkadu.
2.n., -fera, *segundo termo que
forma o nome dos cinco dias úteis
da semana. N.S. kinta-fera; kuartafera; sesta-fera; sugunda-fera;
fel, purki fel si rebenta na pis i ta
malgos (R96) -.
felis
adj., *contente; afortunado; bemaventurado. - pa e pasa un Natal
felis sin prublema di kasabi (R95) -.
(FELIZ). N.F. oxítona.
felisidadi
n., - n’ na disdja elis muita felisidadi
(R95) -. (FELICIDADE). N.F. neol.,
vd. filisidadi.
Felupe
n., (FELUPE). N.F. neol., vd. Fulup.
N.S. V.B.
femia
1.n.f., *termo que se acrescenta ao
nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo feminino. - I padi un
mininu femia son (L.S.) -. (FÊMEA).
N.F. proparoxítona. N.S. ermonfemia; fidju-femia.
2.n.f., *mulher; animal de sexo
feminino; peça, como a dobradiça,
com orifício que recebe outra
saliente (macho) para seu
complemento. - Femia bin pa mi,
amor i segu i surdu i mudu (J.D.) -.
femiandadi
n., * membro genital feminino;
vagina. - femia tene kunu, i ta
tcomadu tan femiandadi, pampana,
kusa: e tris nomi e ta utilizadu ora ku
na papia ku alguin garandi (N.M.) -.
(deriv. FÊMEA). N.F. neol. N.S. sin.
mindjerndadi; ant. matcundadi.
femininu
1.adj., *relativo à fêmea. - Utrus
badjudas ta uza tambe maskaras pa
suta rapazis, tempu di vingansa
femininu (P.dosS.) -. (FEMININO).
N.F. neol. 2.adj., *em Gramática,
qualificativo do género que indica os
seres de sexo feminino.
fenda
n., *racha; rachadura. (FENDA).
N.S. V.B., sin. ratca; tcabi di fenda.
fengato
n., N.F. oxítona, vd. fenkoto. N.S.
V.A.
fenhi
176
tersa-fera.
feradia
1.n., *oficina de ferreiro. - Fereru ta
lundjusi di feradia, karpinteru ta bida
Nhominka (R.N.) -. (FERRARIA).
feradu
1.part., *que tem dinheiro, chamado
também ferro. - Pa bu bai la, i so pa
bu sedu un bon boi feradu (C.C.) -.
(deriv. FERRO).
2.n. boi feradu, *namorado por
interesse económico. (deriv. BOY
FERRADO). N.F. Inglês “boy” ou
“boyfriend” que significa namorado;
fig. N.M. lexia composta. N.S. ant.
boi kiridu.
feramenta
n., *instrumento utilizado em
qualquer ofício; utensílios de
trabalho. - Abo ku na fika komu chefi
di kau di guarda feramenta (F.J.) -.
(FERRAMENTA).
ferba
n., *estado de um líquido que está a
ferver; ebulição. - Ora ku bu pui ki
adju na galinha, bu pui ki sal, bu ta
dal ferba (R96) -. (FERVURA). N.S.
da ferba.
ferdia
v.tr., bater o ferro quente sobre o
malho (deriv. FERRARIA). N.F.
feredia. N.S. V.A.
feredia
v.tr., - Si n’ koba mar, si n’ findi tcon,
si n’ feredia po, n’ ta iar dal kontrada
(F.S.) -. (deriv. FERRARIA). N.F. vd.
ferdia.
fereru
n., *pessoa que trabalha o ferro. Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta
i pui fugu (A.P.) -. (FERREIRO).
feretca
n., - I bai kontra purku-spinhu ku
tenta takal ku si feretcas (M.K.) -.
(FLECHA). N.F. vd. fretca.
ferferi
1.v., *diz-se dos animais a pastar. - I
staba la na monti manga di purku ku
na ferferi na padja (N.T.) -. N.F.
Mandinga “fèefee” que significa
juntar os restos.
2.v., *recolher; buscar frutos no
campo; andar à procura de qualquer
coisa. - Ndjuti muri, ferferi fika
(J.M.B.) -. N.F. proparoxítona.
ferferidu
part., *diz-se de um campo onde a
gente já passou a recolher os frutos.
N.F. Mandinga “fèefee”. N.S. V.B.
ferferidur
n., *o que busca ou recolhe frutos
no campo. - Ndjutidur muri,
ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
Mandinga “fèefee”.
ferga
v., *limpar, friccionando. - Kabas di
siti nunka bu ka pudi fergal ku
pirguisa, pabia i ka ta limpu (L.A.) -.
(ESFREGAR).
fergadu
part., *friccionado. - Bu kurpu di
bronzi ki fergadu ku siti malgos
(C.deP.) -. (ESFREGADO).
fergason
n., *fricção. (ESFREGAÇÃO). N.F.
fregason. N.S. V.B.
feria 1
v., *tirar féria; estar de férias. parteras li na Bisau e na bin ba feria
(R95) -. (FERIAR).
feria 2
n., *dia ou dias de descanso. - na
feria di Natal nves di e da kil manga
di dias di ferias e kortal (MR98) -.
(FÉRIAS). N.F. proparoxítona.
feriadu
1.part., *livre de trabalho. - i ten
servisus ki mesmu na dia feriadu e
ten ke tarbadja (R95) -. (FERIADO).
2.n., *dia de repouso.
fermenta
v., *levedar; estar no processo de
fermentação. - Ninguin ka ta pui
binhu nobu na saku di kuru bedju: si
i pui, ora ku bin fermenta, i ta rumpi
kuru (N.T.) -. (FERMENTAR).
fermentu
n., *substância que provoca o
processo de fermentação; levedura.
- Un bokadu di fermentu i ta orfa
177
tudu masa (N.T.) -. (FERMENTO).
feron
n., *aguilhão. (FERRÃO). N.S. V.M.,
patu-feron.
feros
adj., *cruel. (FEROZ). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
fertca
1.v.tr., *lançar; soltar; atirar. - i fertca
ultimu ovu i di repenti i odja si
kabesa dentru di un kasa bunitu i
garandi (M.K.) -. (FRECHAR). N.S.
FRECHAR significa ferir com frecha.
2.v.tr., *fazer cair os frutos,
lançando objectos contra a árvore. i fertca mangu pa leba (Ceef) -.
3.v.tr., *ferir; molestar. - Ai, baguera
na fertcan! (C.V.) -.
fertcadu
part., *lançado; atirado. - alguin ku
ta duvida i suma ondas di mar ku
bentu na bulbuli, i na fertcadu pa
kada ladu (N.T.) -. (FRECHADO).
feru
n., *elemento metálico,
representado pelo símbolo [Fe];
objecto composto deste metal. - i
toma feru i pui na fugu tok i
burmedju (T.M.) -. (FERRO). N.S.
feru-tempradu; feru di fundia; feru
di fura; feru di lisa; feru di sinu.
feru di fundia
n., *âncora. - e dismara ferus di
fundia, e larga elis na mar (N.T.) -.
(deriv. FERRO DE FUNDEAR).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
fundiadera.
feru di fura
n., *utensílio de ferro ou aço, muito
cortante, utilizado na recolha do
vinho de palma. (deriv. FERRO DE
FURAR). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. furadur.
feru di lisa
n., *ferro de engomar. (deriv.
FERRO DE ALISAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
feru di sinu
n., *badalo. (deriv. FERRO DE
SINO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. badal.
feru tempradu
n., *ferro que recebeu consistência
por meio do processo de têmpera;
ferro arrefecido bruscamente após
ter sido aquecido a temperaturas
elevadas. (deriv. FERRO
TEMPERADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
ferudja
v., - Si spidju ferudja, no ka pudi
mas odja rostu nel (L.Cat.) -.
(ENFERRUJAR). N.F.
proparoxítona, neol., vd. ferusa.
ferus
n., *hidróxido de ferro que causa a
destruição progressiva de um
objecto ferroso exposto à humidade.
- Bo uru ku bo prata i ferudja; si
ferus na da tustumunhu kontra bos
(Igr.I.) -. (FERRUGEM). N.F.
oxítona.
ferusa
v., *tornar ferrugento; oxidar. - Es,
pa batil, i ka tarbadjusinhu de; es
ferusa (F.J.) -. (ENFERRUJAR).
N.F. proparoxítona, ferudja.
ferusadu
part., *tornado ferrugento; oxidado.
(ENFERRUJADO). N.S. V.B.
festa
1.n., *solenidade religiosa ou civil;
dia de descanso. - I faltaba dus dia
di Paskua, ki festa ke ta kumeba
pon sin fermentu (N.T.) -. (FESTA).
2.n., *alegria; contentamento. Karnaval i festa di povu na rua
(P.dosS.) -.
festivu
adj., *relativo a festa. - Misal festivu
(L.Cat.) -. (FESTIVO). N.F. neol.
fet-feti
v., *onomatopeia para indicar a
acção de lavar a roupa com as
mãos, esfregando-a ligeiramente. Bu fekin, bu fet-fetin (N.V.) -. N.M.
redobro.
Fevereru
n, *segundo mês do calendário
gregoriano. - i tersa-fera, 28 de
178
tadjadera (F.S.) -. (AFIANÇADO).
ficha
n., *folha ou cartão de registo de
dados. - No na bin kunsa ficha
numeru sinku (IN96) -. (FICHA).
N.F. neol.
ficheru
n., *caixa para fichas; catálogo;
conjunto de fichas. (FICHEIRO).
N.S. V.B.
fidalgu
n., *filho de pessoa nobre ou
importante; pessoa generosa. Fidalgu di tcon i kil ku ta labral,
pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -.
(FIDALGO). N.S. mandita-fidalgu;
po-fidalgu.
fidalgundadi
n., *nobreza; fidalguia. - Disnos
badja fidalgundadi di ba estins
baganadus (N.V.) -.(deriv.
FIDALGO).
fidelidadi
n., *qualidade do que é fiel;
lealdade. - Dus djinti ki kaza e ta
seta vivi djuntu na fidelidadi (L.S.) -.
(FIDELIDADE).
fidi
1.v., *picar; furar com um objecto
pontiagudo. - So un pusua, ki po fidi
na mon, i panhadu (R98) -. (deriv.
FERIR). N.F. firi. N.S. fidi
djindjirba; fidi lifanti.
2.v., *magoar.
fidi bis
coloc., * tatuar os lábios (deriv.
FERIR OS LÁBIOS). N.S V.M.
fidi djindjirba
coloc., *operação estética de
tatuagem das gengivas, para darlhes um tom violáceo. - Badjudas
sai pa e ba fidi djindjirba (T.M.) -.
(deriv. FERIR AS GENGIVAS).
fidi lifanti
coloc., *última cerimónia dos recéminiciados, que é uma dança
colectiva para mostrar a própria
determinação e capacidade de
vencer, juntos e com a ajuda do
espírito do fanado, todas as forças
Fevereru di 1995 (R95) -.
(FEVEREIRO). N.F. Febreru.
fia 1
1.v.tr., *confiar; dar crédito. - Santcu
ku pui fugu na bu orta; si bu ka fia,
djubi mon di kin ku pretu (A.P.) -.
(FIAR-SE). N.S. sin. fiansa; sin.
kredita; FIAR é hiperónimo de fia e
de kumpu fiu di linha.
2.v., *crer na própria religião ou em
Deus. - N’ fia Deus kil un son
(L.Cat.) -. (deriv. FIAR).
3.v.intr., *depositar confiança. - I ka
torna fia disal na Bisau (N.M.) -.
(FIAR).
fia 2
v.tr., *meter o fio na agulha;
enfileirar. - I panha salton manga
del, i fia na korda (T.M.) -.
(ENFIAR).
fiadu 1
part., *ligado. - pis fiadu na korda -.
(ENFIADO). N.S. V.A.
fiadu 2
adj., *aguçado; que tem fio ou
gume. - Na si boka i sai un spada
fiadu pa fidi nasons ku el (N.T.) .(AFIADO). N.F. neol. N.S. sin.
moladu.
fiadur
n., *pessoa que afiança outra. - Asin
Jesus fasidu fiadur di un kontratu
mas mindjor (N.T.) -. (FIADOR).
fiansa 1
v., *pôr confiança; fiar; estar seguro
de si; ter costas quentes. - Ka bu
fiansa son kuma, ora ku bu na
mamanta, bu ka pudi prenha (R96) . (AFIANÇAR). N.S. sin. fia.
fiansa 2
n., *garantia; confiança; apoio;
suporte; alguém em quem se
deposita confiança. - Fiansa ki
tenba na mama di lifanti, si mama
bin seku, fiansa kaba, si fidju na
muri di fomi (L.A.) -. (FIANÇA). N.S.
sin. konfiansa.
fiansadu
part., *pessoa que tem confiança. Fiansadu na roson, ami i djidiu sin
179
irracionais contrárias à vida. (deriv.
FERIR O ELEFANTE). N.S. No
arquipélago de Bijagós o elefante é
substituído pelo hipopótamo,
símbolo das forças irracionais da
natureza.
fidi-fidi
v., *fazer muitas feridas, ferindo
como um espinho; estar muito aflito;
estar inquieto e com muita pena. - I
ten tambi manga di utrus kustumis
ke no ta fasi, suma fidi-fidi kurpu,
lanha-lanha kurpu (R95) -. (FERIR).
N.M. redobro.
fidida
n., *espinho. - Fidida kirsi, i bafal
(N.T.) -. (deriv. FERIDA).
fidida branku
n., *árvore da família das
leguminosas, que durante a estação
das chuvas perde as folhas; espinho
branco. (deriv. FERIDA BRANCA).
N.S. V.A., n.v. “Faidherba albida”.
fididu
part., *picado ou furado com um
objecto pontiagudo. - E tciga e fididu
djindjirba tudu i kaba, e sai (T.M.) -.
(FERIDO). N.F. firidu.
fidjadu
1.part., *adoptado como filho.
(FILHADO).
2.n., * aquele que foi adoptado pela
cerimónia do baptismo.
(AFILHADO). N.S. V.B.; (FILHAR)
significa adoptar e (AFILHAR)
significa dar filhos ou rebentos.
fidjastru
n., *filho ou filha de um só dos dois
cônjuges; enteado. - Utru ora e ta
seta tambi fidjastrus ki e seta padi
dianti di lei (J.S.) -. (FILHASTRO).
fidjos
n., *doce de farinha de mandioca ou
de arroz, com açúcar e canela.
(FILHÓ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
fidju
1.n., *indivíduo em relação aos seus
pais; rebento; filha; descendente. Kila nin el ovinti ku papia, ora ki si
fidju garandi, i matrikula si fidju, i ten
ku paga (R95) - Abo sta sin suma
fidju di lion (T.M.) -. (FILHO). N.S.
fidju-femia; fidju-matcu; badju di
fidju dos; batizadu di fidju dos;
fidju di Djiba; fidju di kabra; fidju
di konta; fidju di sapu; fidju di
tarafe; fidju di tcon; fidju di tera;
fidju dos.
2.n., *os frutos de uma planta. - fidju
di tarafi (N.M.) -.
3.n., *cria ou filhote de animal. Lubu manda si fidju pa i ba pidi fugu
na kasa di Lebri (Ch.Mb.) -.
fidju di Djiba
n., *natural da cidade de Geba.
(deriv. FILHO DE GEBA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
fidju di kabra
n., *cabrito. (deriv. FILHO DE
CABRA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
fidju di konta
n., *cada uma das unidades de um
colar; glóbulo de um rosário ou de
um colar. - i fola galinha i tira fidju di
konta (T.M.) -. (deriv. FILHO DE
CONTA). N.M. lexia complexa.
fidju di sapu
n., *girino; cabeçudo; caganato.
(deriv. FILHO DE SAPO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
fidju di tarafi
n., *os frutos duma espécie de pautarrafe, utilizados na culinária dos
Bijagós durante o tempo das
chuvas, quando as reservas de
arroz se tornam escassas. - Fidju di
tarafi ta tene si tempu, pabia i ka
tudu tempu ki tarafi ta padi; so na
tempu di tcuba na mis di Setembru
ku Otubru (N.M.) -. (deriv. FILHO
DE PAU-TARRAFE).
fidju di tcon
n., *originário da região; fidalgo;
genuíno; autóctone. - Ami i Afunsau,
fidju di tcon, bontadi di pubis (C.V.) . (FILHO DO CHÃO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. fidju di tera.
fidju di tera
n., *originário da região. - I falanu
180
n., *órgão do corpo com funções
muito importantes, como a secreção
biliar e a secreção glicogénica. Figadu, bu tira fel (R96) -.
(FÍGADO). N.F. proparoxítona.
figu
1.n., *fruto da figueira. - I mistiba
intci bariga ku figu brabu ku purku
na kume (N.T.) -. (FIGO). N.S. o
fruto do figo é uma infrutescência
chamada SICÓNIO, com
receptáculo carnudo e frutos
inclusos.
2.n., pe di figu, *planta da figueira. Ermons, pe di figu pudi padi
asetona? (N.T.) -. (deriv. PÉ DE
FIGO). N.S. sin. figuera.
figuera
n., *planta que produz figos. Strelas di seu kai riba di tera, suma
o ku bentu forti bulbuli figuera, si
fidjus verdi konkonhi (N.T.) -.
(FIGUEIRA). N.S. sin. pe di figu.
figura 1
v., *significar; fazer parte de. - luta
pa diritus umanus i ta figura suma
luta pa sidadania i pa dimokrasia
(R96) -. (FIGURAR). N.F. neol.
figura 2
n., *imagem. - paliasu i un kusa ke
kriansas tudu gosta di odja, pabia i
un figura muitu-muitu ingrasadu
(R95) -. (FIGURA). N.F. neol.
fijon
- Otca fijon seku, djintis ta kunsa
rebental (F.M.) -. (FEIJÃO). N.F.
neol., vd. fison.
fika
1.v.intr., *restar; permanecer ou ficar
num lugar. - barku fika na utru
banda (P.dosS.) -. (FICAR).
2.v.intr., *sobejar; sobrar. - otokarus
fika puku dimas dipus di algun
susesu di “Silodiata” (P.dosS.) -.
3.v., *verbo copulativo que significa
ser. - Fera i kau sertu di kumprabindi i di fika sempri atualizadu ku
nobas di tudu dia (P.dosS.) -. N.S.
fika tristi.
4.v.intr., *instalar-se como hóspede;
kuma Ansumani i ka fidju di tera, i
istrandjeru (R98) -. (FILHO DA
TERRA). N.M. lexia complexa. N.S.
Antigamente eram chamados os
filhos dos Europeus nascidos em
África, resultado das uniões
matrimoniais com as mulheres
africanas; sin. fidju di tcon.
fidju dos
n., *espécie de boneca feita com a
tíbia de um vitelo fervida e enfeitada
com pérolas multicolores, trazida às
costas normalmente pelas donzelas,
como se fosse uma criancinha. Fidju dos i fadjadu tok i ta da gustu
di pegal o di bambul; i fadjadu ku
manga di kontas, suma fidju ki
gostadu del tciu (J.S.) -. (deriv.
FILHO DE OSSO). N.S. batizadu di
fidju dos; badju di fidju dos.
fidju-femia
n.f., *filha. - Manga di familia ma
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. FILHO
FÊMEA). N.M. lexia composta. N.S.
sin. fidju.
fidju-matcu
n., *filho. - I ten un mindjer i tenba
dus fidju-matcu (T.M.) -. (deriv.
FILHO MACHO). N.M. lexia
composta. N.S. sin. fidju.
fiel
adj., *pessoa que cumpre as
próprias obrigações; leal. - Kil ki fiel
na kusasinhu, tambi i ta sedu fiel na
kusa garandi (N.T.) -. (FIEL). N.S.
ant. infiel.
figa
n., *figura característica que
representa uma mão fechada com o
polegar entre o indicador e o médio,
utilizada para evitar maleficios.
(FIGA). N.S. V.B.
figa-kanhota
*fazer figa com a mão esquerda,
para esconjurar um mau presságio.
- Si bo kabesa pirdi, bo punta bariga
figa kanhota! (R.N.) -. (FIGA
CANHOTA). N.M. lexia composta.
figadu
181
habitar. - Utrus badjudas dizerta di
kaza di se familia e bai fika na kaza
di se kolegas (N.M.) -.
5.v.tr., *deixar; abandonar. - ki si
namoradu i ka mistiba fika Nejo sin
skola (N.M.) -. (deriv. FICAR). N.M.
FICAR é sempre v.tr. enquanto fika
pode ser v.tr. e v.intr.
fika tristi
coloc., *tornar-se triste; sentir
desgosto; entristecer. (FICAR
TRISTE). N.S. fika tristi é o
equivalente de ENTRISTECER,
v.intr., e tristisi é equivalente de
ENTRISTECER, v.tr e.
fikadu
1.part., *colocado; posto; deixado. - i
prindidu i fikadu la tok i ribantadu
(R95) -. (deriv. FICAR).
2.part., *fincado; enraizado. Jerusalen fikadu na rotca i ka ta
medi (L.Cat.) -.
fikanda
v.caus., *pôr algo num sítio. (deriv.
FICAR). N.S. V.B.
fila
1.v., *dar-se bem; fazer as pazes;
entender-se. - E ka fila te aos (T.M.)
- e ta fila un komun akordu di
divorsia (R95) -. (FILAR). N.S.
FILAR significa segurar ou agarrar
com os dentes.
2.v.prep., fila ku, *estar orientado
na mesma direcção; alinhar-se. kada familia dibi di ba ta bari kil
zona ku fila ku si terenu (R95) -.
N.S. fila ku bentu.
fila ku bentu
coloc., *estar orientado na mesma
direcção; aproar ao vento. - N’ tene
un fidju, si n’ pul pa i fila ku bentu i
ta dispi: libru (T.M.) -. (FILAR AO
VENTO). N.F. náut.
filadu ku
con., *locução prepositiva que indica
[em face de] ou [no lado oposto]; em
frente de. - prumeru pedra finkal
nkostadu na paridi di dentru, filadu
ku porta (M.M.) -. (deriv. FILA). N.S.
na ladu di.
filanta
1.v.caus., *concordar; combinar;
fazer um acordo. - I pirsis no filanta
dia di leba arus pa tabanka pa iagu
ka bin danal suma oranu (Dea) -.
(deriv. FILAR).
2.v.caus., *pôr na mesma direcção;
endireitar. - N’ tenba un kabra, ora ki
na bai bibi na fonti, i ta djingui tcifri,
ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda
ku bai kata iagu (Co.D.B.) -.
filantadu
part.caus., *endireitado; posto na
mesma direcção. - strada ku djingui
i na filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).
filaria
n., *filaríase; doença provocada por
um parasita de nome filária; parasita
que causa a filariose. (FILÁRIA).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
filera
n., *fila; renque. - Filera di djintis te
na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).
filha
n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi,
bu dibi di pega kil omi tambe komu
bu fidju (IN96) -. (FILHA). N.F. neol.,
vd. fidju.
filisidadi
n., *estado de quem é feliz; bemaventurança; contentamento. sisigan nha korson, bin dan filisidadi
(J.B.) -. (FELICIDADE). N.F.
felisidadi. N.S. ant. infilisidadi.
filisita
v., *congratular; dar parabéns. - n’
kontenti tciu, n’ na filisitau pa es
programa (R95) -. (FELICITAR).
N.F. neol. N.S. sin. da parabens.
filma
v., *registar acontecimentos através
de fotografias ou película
cinematográfica. - n’ bin filma djintis
na Bisau ku n’ daba mesinhu (IN99)
-. (FILMAR). N.F. neol.
filosofu
n., *estudioso de filosofia, quer dizer
a ciência que indaga, por meio da
razão, a natureza das coisas;
pessoa que pensa muito. - Utru
182
filosofus ku ta tcomadu epikureu ku
stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -.
(FILOSOFO). N.F. proparoxítona,
neol.
filosofia
1.n., *ciência que indaga, por meio
da razão, a natureza das coisas;
estudo da Lógica, Metafísica, Moral
e Psicologia; doutrina particular.
(FILOSOFIA). N.F. paroxítona.
2.n., *doutrina e prática particular. - i
sta na no filosofia (R95) -.
filtra
v., *passar através de um filtro. strandjerus ta filtra se iagu antis de
bibil (Igr.I.) -. (FILTRAR). N.F. neol.
filtradu
part., *passado através de um filtro.
- Iagu filtradu o firbintidu mas sta
bon pa mininusinhu (Igr.I.) -.
(FILTRADO). N.F. neol.
filtru
n., *instrumento composto de
material poroso, utilizado para
purificar líquidos. - Bu pudi fasi un
filtru simplis di sus puti garandi
(Igr.I.) -. (FILTRO). N.F. neol.
fin
1.n., *final; termo; conclusão. dinheru ka ten pa paga vensimentus
na fin di kada mis (P.dosS.) -. (FIM).
N.S. na fin; sin. kabantada.
2.n., *objectivo; finalidade; plano. Pa e fin n’ na tarbadja, n’ na luta ku
garandi forsa (N.T.) -. N.S. sin.
objetivu.
fina
v., *acabar; findar. (FINAR). N.S.
V.B.
finadu
1.adj., *morto; defunto. (FINADO).
2.n., *pessoa falecida. - E pensaba
kuma talves i un finadu o un spiritu
kualker (L.S.) -. (FINADO). N.S. vd.
dia di finadus.
final
1.adj., *o que põe termo; último. - no
dibi di pui un pontu final (R95) -.
(FINAL). N.F. neol. N.S. sin. últimu.
2.n., *remate; última parte. - I ku es
no tciga final di no programa di aos
(R95) -. N.S. sin. kabantada.
finalidadi
n., *objectivo; plano; fim. - Deus ka
kumpu omi son pa kumpu, i kumpul
ku un finalidadi (L.S.) -.
(FINALIDADE). N.S. sin. fin.
finalmenti
adv., *advérbio de tempo que
significa [por último]; enfim. - statutu
finalmenti i votadu (R95) -.
(FINALMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
na fin.
finansa
n., *tesouro público; fazenda
pública. - ministeriu di finansa (R95)
-. (FINANÇAS).
finansia
v., *custear; patrocinar alguém ou
uma instituição. - djubi kal ki
metudus ku bu pudi finansia elis
(IN96) -. (FINANCIAR). N.F.
paroxítona.
finansiadur
n., *pessoa ou grupo que ajuda com
dinheiro ou outro material. - No na
negosia ku finansiaduris di no
sistema di saudi (R95) -. (deriv.
FINANCIAR). N.M. pl.
finansiaduris.
finansiamentu
n., *empréstimo; donativo em
dinheiro. - i bai pa Estadus Unidu i
odja un finansiamentu (IN96) -.
(FINANCIAMENTO).
findi
1.v.tr., *rachar; cortar. - n’ bin findi
lenha pa n’ ba firbinti mesinhu (T.M.)
-. (FENDER). N.S. findi kadera;
korson findi.
2.v.intr., *abrir-se; rachar-se. - nha
kurpu ta flema pa bo, suma tera
seku ke findi, i na pera tcuba
(L.Cat.) -. (FENDER-SE).
findi kadera
coloc., *partir as ventas a alguém;
bater; dar pancadas; andar à
pancada. - N’ na sai li pa entra
Senegal n’ ten ku tene dukumentu
kompletu; si bu ka tenel, fidju di
183
Senegal na findiu kadera i leba i ba
fitca (R98) -. (deriv. FENDER A
CADEIRA). N.S. sin. findi rabu; sin.
ratca kadera.
findi rabu
coloc., *bater. (deriv. FENDER O
RABO). N.S. V.M., sin. findi
kadera.
findidur
n., *rachador. (FENDEDOR). N.S.
V.B.
findji
v., *fazer crer aos outros algo que
se sabe não ser verdade; simular;
imitar. - Nhu Lubu findji i na tcora
suma andju. (A.P.) - Nhu findji dudu
pa ka rema (R98) -. (FINDJIR).
findjidu
1.part., *simulado; pintado. - di un fe
ku ka sedu findjidu (N.T.) -.
(FINGIDO).
2.adj., *falso. - Ka bo ten amor
findjidu (N.T.) -.
findjidur
n., *diz-se de alguém que finge ou
imita. - ora ku bu ora, ka bu sedu
suma findjiduris (N.T.) -.
(FINGIDOR). N.M. pl. findjiduris.
findjimentu
n., *acção de fingir; impostura. - Bo
disa tudu mau manha, tudu nganu,
ku findjimentu (N.T.) -.
(FINGIMENTO).
finka
v., *apoiar com força; pôr; colocar. bu kunsa toma gora kaselora, bu
finka na fugu brandu (R95) -.
(FINCAR). N.S. finka djudju; finka
pe; finka udju.
finka djudju
coloc., *ajoelhar-se; genuflectir. Kilis ku staba na barku i finka djudju
si dianti (N.T.) -. (deriv. FINCAR OS
JOELHOS).
finka pe
coloc., *insistir; teimar; persistir. - pa
finka pe, pa kumpu un mundu djustu
(L.S.) -. (deriv. FAZER FINCA-PÉ).
finka udju
coloc., *fixar os olhos em; olhar. - i
finka udju nelis i punta (N.T.) -.
(deriv. FINCAR OS OLHOS).
finkanda
v.caus., *colocar; pôr. - tudu
mindjeris kusinha bianda, e
finkandal na bantaba (L.S.) -. (deriv.
FINCAR).
finkandadu
part.caus., *posto de pé; posto num
lugar; colocado. - Mame sukundi si
dur bas di kabas finkandadu na
urdidja di kansera (T.Tc.) -. (deriv.
FINCAR).
finta
v., *enganar; driblar. - Tcoka i na
findji suma i na fintal, i na kuri lundju
di kil bagabaga (L.S.) -. (FINTAR).
finu 1
v., *invejar. - Ninguin ka na finu bo,
pabia abo ku kunsi si nomi, abo ku
na kasal (T.M.) -. (deriv. FINAR).
finu 2
1.adj., *delgado. - bu ta pui ki
kugumelu, bu na kortal finu (R96) -.
(FINO).
2.adj., *elegante. - Kilis ku ta bisti
ropa finu, na palasiu di rei ke ta sta
(N.T.) -.
3.adj., *pessoa delicada. - no na
masa beton, e.. djinti finu (J.D.) -.
firbi
1.v.intr., *entrar em ebulição. - Otca
iagu firbi, i laba arus i pul na kaleron
(F.M.) -. (FERVER).
2.v.tr., *cozer num líquido em
ebulição. - i firbi kandja i pilal (R95) . N.F. neol., vd. firbinti.
firbidu
part., *diz-se da água que foi
submetida a ebulição ou de
qualquer alimento já cozido. - Anos
tudu no dibi di ba ta bibi iagu firbidu
o no purpara iagu ku un fidju di
limon no ta bibi (R95) -. (FERVIDO).
firbinti
v.caus., *cozer num líquido em
ebulição; fazer ferver; ferver. - Utru
ora i ta firbinti kombe i tira si iagu i
pul na tceben (N.M.) -. (deriv.
FERVER).
184
firbintidu
part.caus., *cozido num líquido em
ebulição; fervido. - Bibiron pudi fasi
mininu mal, si i ka firbintidu diritu
(Igr.I.) -. (deriv. FERVER).
firi
1.v.tr., *causar ferimento; golpear;
magoar. - firi sensibilidadi di utru
djintis (R95) -. (FERIR). N.F. neol.,
vd. fidi.
2.v.intr., *ficar magoado; estar
ferido; estar com muita preocupação
ou arrependimento. - Kil omi panha
Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -.
(deriv. FERIR).
firia
v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu
kinti, tudu tarda ki na tarda, na no
ladu na firia (C.S.) -. (ESFRIAR).
N.F. paroxítona, vd. fria.
firianta
v., - Furadur fasi si manobras tok i
firiantal raiba (A.P.) -. (deriv.
ESFRIAR). N.F. vd. frianta.
firida
n., *ferimento; chaga. - i untal firidas
ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA).
firidu
1.part., *o que recebeu ferimento;
magoado. - I fala elis pa e fasi un
imajen di besta ku firidu ku spada
(N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd.
fididu.
2.n., *pessoa que está ferido. ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96)
-.
firkidja
n., *vara bifurcada; forcado de três
dentes; sustentáculo; apoio;
suporte. - Si bu odja firkidja firma,
bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta
nel (L.A.) -. (FORQUILHA). N.F.
frikidja. N.S. sin. po di firkidja.
firkidjanta
v.caus., *pôr a forquilha; sustentar. pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -.
(deriv. FORQUILHAR).
firma
1.v.intr., *estar em pé; ficar de pé. N’ firma, n’ ka iangasa, n’ djungutu,
n’ iangasa: sombra (Co.D.B.) -.
(FIRMAR-SE). N.S. firma kan.
2.v.intr., *estar estável. - Suma no
kamaradia firma, kontan nunde ku
bu ta tarbadja (J.S.) -.
firma kan
coloc., *estar imóvel; parar e arder
com força. - Sol firma kan riba di se
kabesa (P.B.) (FIRMAR-SE).
firmadu
1.part., *diz-se de alguém que está
em pé; o que fica de pé. - Santcu
tciga di odja un Anonsinhu firmadu
na kaminhu (F.M.) -. (deriv.
FIRMAR).
2.part., *seguro; firme. - bo sta
firmadu na bardadi ku bo tene dja
(N.T.) -.
firmanta
1.v.caus., *estabilizar, fixar. - i
tarbadjus gora ki ta firmanta tera,
pabia nunde ki djiresa ku saudi ka
mati so katiberasku ku mortu ku sta
la (J.S.) -. (deriv. FIRMAR).
2.v.caus., *fincar. - Firmanta tudu
pos forti na tcon na roda di sirkulu
(Igr.I.) -.
firmantadu
part.caus., *estabilizado; seguro;
firme. - Es i guera, guera di tudu
ora, sintidu sin diskansu ma ku
fiansa firmantadu (C.S.) -. (deriv.
FIRMAR).
firmesa
1.n., *força; constância. - firmesa ta
djuda pasa prova (N.T.) -.
(FIRMEZA).
2.n., *decisão. - Konta e kusas ku
firmesa (N.T.) -.
firmi
1.adj., *estável. - Bo fika firmi, bo na
sedu salbu (N.T.) -. (FIRME).
2.adj., *seguro; forte. - Kil ku otca
kuma i sta firmi, pa i toma sintidu pa
ka i kai! (N.T.) -.
firminga
1.n., *nome genérico dos insectos
himenópteros, da família dos
Formicidas, que vivem em
sociedade, em formigueiros. - Ali
185
neol.
fison
1.n., *fruto do feijoeiro, muito
apreciado na alimentação e rico em
proteínas. - Lebri na kunsa kume
fison, tok i intci bariga (P.B.) -.
(FEIJÃO). N.F. fijon. N.S. fisonfrade; fison-kongo; fisonmankanha; kaska di fison;
rebenta fison.
2.n., pe di fison, *planta da família
das leguminosas. (deriv. PÉ DE
FEIJÃO). N.S. n.v. “Phaseolus
vulgaris”.
fison-frade
n., *nome de um tipo de feijão, cuja
semente é de cor esbranquiçada e
com mancha preta. (FEIJÃOFRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna
unguiculata”.
fison-kongo
n., * nome de um tipo de feijão cujas
sementes, pequenas e rondas, são
produzidas por um arbusto.
(FEIJÃO CONGO). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. “Cajanus
cajan”.
fison-mankanha
n., *espécie de feijão. (FEIJÃO
MANCANHA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. “Vigna unguinculata”.
fit
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[acção com velocidade]. - I rinka
djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa
fit.
fita
n., *tecido estreito e comprido;
nastro. - E ta mara fita largu na testa
(N.T.) -. (FITA). N.S. fita-kola.
fita-kola
n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
fitca
1.v.tr., *fechar com uma chave ou
tranca. - i fitca portas ku djanelas, i
fika el son ku si mindjer dentru
(A.P.) -. (FECHAR).
2.v.tr., *impedir o acesso de. - no
firminga na fertcan! (T.M.) -.
(FORMIGA). N.F. furminga.
2.n. firminga kabrianu, *formiga
minúscula de cor castanha. (deriv.
FORMIGA CABO-VERDIANA). N.M.
lexia composta.
3.n. firminga pretu, *formiga
correição, capaz de grande
migrações, que ataca insectos e
pequenos animais. (deriv.
FORMIGA PRETA). N.M. lexia
composta.
firminga di aza
n., *térmite efémera alada que
aparece no tempo das chuvas.
(deriv. FORMIGA DE ASAS). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
fis 1
n., *conjunto de objectos atados
pelo meio; molho. - Bota fis di lenha
tras di n’utru i ta kebra garganti
(L.A.) -. (FEIXE).
fis 2
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [acção de um objecto fino]. Tankoi, tankoi, kin ku dismaral? Ali i
na pasanu, fis! (P.B.) -.
2.v., sai fis, *sair com delicadeza.
N.S. V.A.
fisial
n., * tecelão. - na pinti di nha fisial,
la ke linha di amor ta fusi nel (O.S.) . (OFICIAL). N.S. sin. tisidur di
panu.
fisial di marinha
n., *cozido ou assado de macaco.
(deriv. OFICIAL DE MARINHA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
fiskal
n., *empregado do fisco. - si un
fiskal na ganha un trizentus kuntu,
valur di si kustu di vida i un milion i
tal, i ten ke sedu falsu (IN96) -.
(FISCAL).
fiskalizason
n., *acto ou efeito de fiscalizar. Fiskalizason na parti di komersiu ka
na izisti pratikamenti na Guine-Bisau
(IN96) -. (FISCALIZAÇÃO). N.F.
186
CABELO). N.M. lexia complexa.
fiu di konta
n., *colar; linha com pérolas. (deriv.
FIO DE CONTA). N.M. lexia
complexa. N.M. lexia complexa.
N.S. sin. konta.
fiu di linha
n., *fio para coser. (deriv. FIO DE
LINHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., kumpu fiu di linha.
fiu di padja
n.,, *colmo, como das plantas
gramináceas; filamento de palha;
palha. - Iran toma fiu di padja i lofil
na tcon (L.S.) -. (deriv. FIO DE
PALHA). N.M. lexia complexa.
fiu di prumu
n., *utensílio para verificar o
aprumo. (FIO-DE-PRUMO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
fiu di uru
n.,, *corrente de ouro fino para usar
à volta do pescoço. - si di bardadi i
mistil, pa i dal si anel, mandidja ku si
fiu di uru (F.M.) -. (FIO DE OURO).
N.M. lexia complexa.
fiu manha
n., *mau feitio, mau carácter. Tcebetan fiu manha di kumbosas
(R.N.) -. (deriv. MANHA FEIA). N.M.
lexia complexa.
fiundadi
n., *qualidade do que é feio.
(FEALDADE). N.S. V.B.
fixa
v., *segurar; pôr de maneira estável.
- Fixa manguera dentru des buraku
(Igr.I.) -. (FIXAR).
fixu
adj., *determinado; estável. - E pudi
tambe ka ten relason sexual antis di
e nkontra un parseru fixu (Cecomes)
-. (FIXO). N.F. neol.
fizika
1.n., *ciência que estuda as
propriedades gerais da matéria e os
fenómenos que não alteram a sua
estrutura interna. - No ten
Matmatika, Fizika, Kimika (J.S.) -.
(FÍSICA). N.F. proparoxítona.
konsigui fitca tudu stradas, no
konsigui fitca tudu rius (C.P.) -.
3.v.tr., *concluir; terminar. - antis di
no fitca no programa di aos, no na
bai obi diretor di skola (R95) -.
4.v.tr., *encarcerar; pôr em cárcere.
- Si n’ ka tene dukumentu kompletu,
fidju di Senegal na findiu kadera i
leba i ba fitca (R98) -.
5.v.intr., *encerrar-se. - Logu porta
fitca (N.T.) -. (FECHAR-SE).
fitca kurpu
coloc., *recusar-se; negar-se. - Lubu
fitca kurpu, lebri fikal la (A.P.) -.
(deriv. FECHAR O CORPO). N.S.
sin. nega.
fitcadu
part., *o que não está aberto. - Boka
fitcadu ka ta ientra moska (L.A.) -.
(FECHADO). N.S. matu-fitcadu.
fitcadura
n., *intrumento para fechar uma
porta, uma mala ou outras coisas. - I
pui portas ku fitcaduras ku ntrankus
(Igr.I.) -. (FECHADURA).
fiti-fitidu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem ou despenteados. N.M.
redobro. N.S. V.B., kabelu fitifitidu.
fitu
n., *; maneira de ser ou de agir de
uma pessoa; temperamento. - Ke
fitu di marinherus! (C.V.) -.(FEITIO).
N.S. sin. manera.
fiu 1
n., *filamento; linha. - Nin un fiu di
kabelu di bo kabesa ka na pirdi
(N.T.) -. (FIO). N.S. fiu di konta; fiu
di kabelu; fiu di linha; fiu di padja;
fiu di prumu; fiu di uru.
fiu 2
adj., *diz-se do que é de aspecto
desagradável. - Tudu fiu ki fiu,
nunka bu ka ta fala kuma bu fidju fiu
(L.A.) -. (FEIO). N.S. fiu manha.
fiu di kabelu
n.,, *pêlo da cabeça das pessoas
humanas; cabelo. - lion tira un fiu di
kabelu i dal (L.S.) -. (deriv. FIO DE
187
2.adj.f., *material; corpóreo. kondisons fizikas i psikolojikas (R95)
-.
fiziku
adj., *que se refere ao corpo das
pessoas; corpóreo. - mininu dibi di
sta na midida di dizinvolvi si planu
fiziku, inteletual, moral, spiritual i
sosial (R96) -. (FÍSICO). N.F.
proparoxítona, neol.
flaka
v.intr., *enfraquecer; ficar fraco. Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka
(H.M.) -. (deriv. FRACO). N.S.
flakanta.
flakanta
v.caus., *tornar flaco; enfraquecer.
(deriv. FRACO). N.S. V.A.
flamengu
n., *ave da família dos
Fenicopterídeos; flamingo.
(FLAMENGO). N.S. V.B.; nome
deriv. do provençal “flamenc”, que
significa “da cor das chamas”.
flanku
n., *lado. - pa kil ki sai di purtu pa li, i
na flanku diretu (R98) -. (FLANCO).
N.F. neol.
flanu
n., *designação vaga de alguém que
não se quer indicar. - kau ku sibi
kuma tal flanu i futseru (IN96) -.
(FULANO). N.F. fulanu.
flauta
n., *instrumento musical de sopro;
pífaro. - No toka bos flauta, bo ka
badja! (N.T.) -. (FLAUTA). N.F.
proparoxítona.
flema
n., *ciúme causado pelo estado de
indiferença da pessoa amada;
estado de ter fleuma ou ser lento
causado pelo ciúme; paixão. - No
seta mara korson pa mata flemas.
(N.Me.) - Disan pa n’ viviu, si n’ ka
muri di flema, di pankada n’ na muri
(G.F.) -. (FLEGMA; FLEIMA). N.S.
transformação semântica: FLEUMA
designa a impassibilidade e flema
designa paixão; flema di korson.
flema di korson
n., *dor de coração, causado pelo
ciúme, pela paixão, pelo desgosto
ou pela inquietação. - flema di
korson nin duturis ka pudi kural
(C.S.) -. (deriv. FLEIMA DO
CORAÇÃO).
floresta
n., *extensão de terreno coberta
completamente de árvores
silvestres de grande porte; bosque;
mata. - floresta i muitu importanti pa
dizinvolvimentu di un tera (IN96) -.
(FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin.
matu.
Flup
n., - i ta distaka seti etnias, na kil
nde ke kondisons di padi i superior a
nivel nasional: Biafada, Flup,
Mandinga, Pepel, Mankanha ku
Mandjaku (R95) -. (FELUPE). N.F.
arc., vd. Fulup.
flur
1.n., *órgão de reprodução ou
frutificação das plantas. (FLOR).
2.n., *sentimento de amor; figura da
pessoa amada. - Ora ke abri porta,
nha kurpu i un flur, i un flur ke mon
di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.
flura
v., *ter flores; florescer; enflorescer.
- Si n’ ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -.
(FLORAR).
flursi
v., estar em flor; florir.
(FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S.
V.M.
fodja
1.n., *órgão vegetal que se
desenvolve nos ramos e no caule
das plantas, com a função de
transformar, em presença da luz, o
anidrido carbónico em carbono,
utilizado pelas plantas, e em
oxigénio, restituído à atmosfera. Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
remediu pa djinti di tudu nason
(N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin. padja;
fodja di tabaku; fodja di tcera.
2.n., *pedaço de papel com
188
determinadas medidas; página de
livro. - n’ na grital na Kriol, pa
rekadu pasa di boka pa boka, nha
rekadu n’ na disal tambi na un fodja
(O.S.) -. N.S. fodja di trenu; sin.
pajina.
fodja di tabaku
n., *folha de tabaco tratada para
fumar. - No iabri udju no odja un
fodja di tabaku ta kusta un pes i
meiu (IN84) -. (FOLHA DE
TABACO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. fodja di tcera; sin. padja
di kema pitu.
fodja di tcera
n., *folha de tabaco tratada para
inalar ou mascar. (deriv. FOLHA DE
CHEIRAR). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. fodja di tabaku; sin.
padja di kema pitu.
fodja di trenu
n., *papel ou página de livro para
fazer exercícios. - Fodja di trenu,
pajina seti (Cenfa) -. (deriv. FOLHA
DE TREINO). N.M. lexia complexa.
foga
1.v., *naufragar; asfixiar debaixo da
água. - Lubu foga na fundu di fonti
(P.B.) -. (AFOGAR). N.S. kanua
foga; karu foga.
2.v., *embriagar-se; beber bebidas
alcoólicas até adormecer ou perder
os sentidos. - Rapas garandi foga te
un ora di tardi, kontra si badjuda
konki porta i pensa kuma sol kunsa
mansi (Cecomes) -.
fogansa
n., *naufrágio; afogamento. fogansa di barku (N.T.) -. (deriv.
AFOGAR). N.S. sin. kanua foga.
foganta
v.caus., *causar naufrágio; fazer
afogar algo ou alguém. - Serpenti
kumbida si kumpanheris tudu, e
misti foganta kanua (A.P.) -. (deriv.
AFOGAR).
fogantadu
part.caus., *feito naufragar; feito
afogar. (deriv. AFOGADO). N.S.
V.B.
foi
v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga
“fúyi” que significa nada. N.S. V.P.,
o guineense prefere dizer bu iara
(ESTÁS ENGANADO) em vez de
bu foi (ESTÁS A MENTIR), sendo a
primeira uma maneira mais educada
de dizer a mesma coisa; sin. konta
mintida.
foidur
n., *mentiroso. - Es foidur son pa i
riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki
fala, si kontra i bardadi (A.P.) -. N.F.
Mandinga “fúyi”. N.S. sin. kontadur
di mintida.
foka 1
1.v., *pôr em evidência. - i foka
kuma na tempu di Tuga i ta djugadu
mas sukundidu (R95) -. (FOCAR).
N.F. neol.
2.v., *pôr a luz sobre; iluminar. - ami
n’ ka pudi mas kusa di gazela; tudu
ora ku n’ odjal n’ fokal lus i ta kuri
(C.V.) -.
foka 2
n., *mamífero carnívoro da família
dos Focídeos que vive nos mares
com água fria. (FOCA). N.F. neol.
N.S. V.A.
fokoti
v., *sair ou fazer sair do lugar por
causa de uma pancada; perder
peças de um objecto. - udju fokoti bu fokotin unha -. N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
foku
n., *sede; centro; lugar onde se
aloja o micróbio de uma doença. - i
ten un foku di kolera na kil tera
(R95) -. (FOCO). N.F. neol.
fola
1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa
fola tudu e kaba e rapati karni e
kume (A.P.) -. (ESFOLAR).
2.v., *escoriar; ferir-se
superficialmente. - Lubu foronta, i
tcora, i fola na tudu kantu di kurpu.
(F.M.) - i fola djudju otca i kai
(J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.
fola kutuvelu
189
superstições. - Na aula di dansa i
folklor tradisional no fasi kursu di
formason pa no mames (R95) -.
(FOLCLORE). N.F. neol.
fomenta 1
v.caus., *encolher a barriga para
dentro. - i fomenta bariga pa mostra
magru -. (deriv. FOME). N.S. V.A.
fomenta 2
v., *aumentar; desenvolver. - Fefe
na falanu kuma anos no na fomenta
guera li aos, no na invita violensia
(R98) -. (FOMENTAR). N.F. neol.
fomentadu 1
part.caus., *que tem a barriga
encolhida; que tem fome. - pa kaba
ku tudu bariga fomentadu (C.S.) -.
(deriv. FOME).
fomentadu 2
part., *vulgarizado; desenvolvido. - i
ka razon pa e ba ta fomentadu
kuma musulmanus misti toma puder
(R98) -. (FOMENTADO). N.F. neol.
fomenti
adj., *que tem a barriga encolhida
para dentro; que tem fome. - I intci
fomentis di bon kusas i serka rikus
ku mon limpu (N.T.) -. (deriv.
FOME).
fomi
1.n., *sensação provocada pela
necessidade de comer. - Si bebe
tene fomi, kantu mas i na mama, ma
garandi kuantidadi di liti abo padida
bu ta pruduzi (R96) -. (FOME). N.S.
mata fomi.
2.n., *penúria. - i bin ten un fomi
garandi na kil tera (L.Cat.) -.
fomiadu
adj., que tem fome. (ESFOMEADO).
N.S. V.A.
fonema
n., *em fonologia são as unidades
mínimas distintivas da linguagem.
(FONEMA). N.S. V.B.
fonetika
n., *parte da linguística que analisa
os sons da linguagem.
(FONÉTICA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
coloc., *trabalhar muito; fadigar-se. Omis ku mindjeris, kal un di nos ku
ma fola kutuvelu? (J.D.) -. (deriv.
ESFOLAR O COTOVELO).
foladu
part., *com a pele tirada.
(ESFOLADO). N.S. V.B.
foladur
1.n., *pessoa que tira a pele aos
animais. (ESFOLADOR).
2.n. foladur di palabra, *poeta. foladur di palabra (F.S.) -. N.F. fig.
N.M. lexia complexa.
folga 1
v., *descansar; divertir-se; estar de
folga. - Na ora ki bu folga, bu pudi
surni (J.S.) -. (FOLGAR).
folga 2
n., *feriado; descanso, dia de
descanso. - N’ ta da folga fundu,
tempu muda (J.D.) -. (FOLGA).
folgadu
part., *alargado; que está à vontade.
(FOLGADO). N.S. V.B.
folgu
n., *respiração; ar que se respira;
fôlego. - Suma ku kurpu sin folgu sta
mortu, asin tambi fe, si i ka mostra
na obra, i sta mortu (N.T.) -.
(FOLGO). N.F. neol., fulgu.
foli
1n., *fruto duma planta trepadeira
borrachifera; fruto silvestre, de polpa
amarela e sabor acidulado. - santcu
sibi na pe di foli (L.S.) -. (FOLE).
N.F. Guin.; Mandinga “fòolee” que
designa essa planta ou o cauchu.
2n., foli di lifanti, (FOLE DE
ELEFANTE). N.S. n.v. “Landolphia
ovarensis”.
3.n., foli di santcu, *fole de
macaco. N.S. n.v., “Landolphia
hendelotii”; o termo português FOLE
designa também o utensílio utilizado
para produzir vento a fim de activar
uma combustão.
folklor
n., *ciência que estuda os costumes
tradicionais nas suas lendas,
danças, cantigas, crenças e
190
DE NÓS). N.M. lexia complexa.
fora di ora
loc.adv., *locução adverbial de
tempo que significa [muito tarde]. Galu ke na kanta fora di ora (P.B.) -.
(FORA DE HORA). N.F. fora dora.
fora di tera
loc. adv., *locução adverbial de
lugar que significa [o estrangeiro] ou
[qualquer país que não seja a
própria pátria]. - Na bardadi tudu
bibidas ki e ta konsumi na baris di
Bisau ta bin di fora di tera (P.dosS.)
-. (deriv. FORA DE TERRA).
fora dora
loc. adv., N.F. vd. fora di ora.
foradu
part., *revestido. - Arka di kontratu,
foradu tudu di uru, nunde ku sta un
djaru di uru ku tenba mana (N.T.) -.
(FORRADO).
forel
n., *casca de arroz ou de milho. Kada ora ku n’ na papia ku bo bu ta
falan: nhanha ku padi forel (L.A.) -.
(FARELO). N.F. farel.
forinha 1
1.v.tr., *pilar o arroz ou o milho até
se tornar farinha; reduzir a pó. - Si i
kai riba di alguin, i ta forinha si dunu
(N.T.) -. (ESFARINHAR).
2.v.intr., *tornar-se farinha;
desfazer-se; deteriorar-se.
forinha 2
n., *pó obtido da trituração de certos
cereais. - Si iagu mas forinha, i ka
ten remedi (L.A.) -. (FARINHA). N.S.
forinha-trigu.
forinhadu
1.part., *reduzido a farinha ou a pó.
- i ta toma kil nhambi ki forinhaduba
dja i ier-ieril riba di lingron (N.M.) -.
(ESFARINHADO).
2.part., *friturado.
forinha-trigu
n., *farinha alimentar que se obtém
dos grãos de trigo. - Biderus di
doneti e ta kumpra forinha-trigu ku
asukar, azeiti ku utru kusa, e ta
lanta sedu e fasil e bai bindi na fera
fonti
1.n., *nascente de água; poço. - nha
anel kai dentru di fonti (L.S.) -.
2.n., *causa; origem. - Satanas i
fonti di tudu mal ku ten na mundu
(N.T.) -.
fora 1
1.v., *pôr forro a; revestir. - ami n’ na
kontau kuru di kal limaria ku tambur
foradu ku el (A.P.) -. (FORRAR).
2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu
falan kuma ami son ki i misti, didime
i foranu kuatru (A.B.) -.
fora 2
n., *os excrementos. - No ka dibi di
bota fora di mininus di kualker
manera (R97) -. (deriv. FORA).
fora 3
adv., *advérbio de lugar que indica a
parte exterior; exteriormente. - No
ka pudi pera pa tudu dinheru ba ta
bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i
ka pudi rasta reia fora (Igr.I.) -.
(FORA). N.S. ant. dentru; bai fora;
fora di; fora di kila; fora di nos;
fora di ora; fora di tera; fora disso;
fora dora; pa fora; parti di fora.
fora di
1.con., *locução prepositiva que
indica excepto; além de; afora. Fora di kil kontestu i ka ten sintidu
(P.dosS.) - Ke ke ta sina bos fora di
skribi? (R95) -. (FORA DE).
2.loc. adv., *locução adverbial que
indica [exteriormente]. - Fora di
Bisau i na fasidu es djugus (R95) - I
bon pa bu ten manera di diriji es
purmeru tcuba fora di tanki pa bu ka
panha susidadi dentru di tanki (Igr.I.)
-. (FORA DE).
fora di kila
con., *locução conjuntiva que
significa [além disso] ou [a
acrescentar a isso]. - Anos no dibi di
libra del, fora di kila no kuda na
mininus (Cecomes) -. (deriv. FORA
DE AQUILO).
fora di nos
n., *alma. - tuada di azalmas, es i
fora di nos (O.S.) -. (deriv. FORA
191
(N.M.) -. (FARINHA DE TRIGO).
N.M. lexia composta.
forka
1.v., *dar morte pela forca. - n’ maral
na garganti n’ forkal (P.B.) -.
(ENFORCAR). N.F. nforka. N.S.
bianda forka.
2.n., *agarrar alguém com força ou
pelo pescoço. - I pegal, i kunsa na
forkal, i na falal: pagan kil ku bu
dibin! (N.T.) -.
forma 1
1.v.tr., *constituir; dar forma a. - i
forma novu governu (P.dosS.) -.
(FORMAR).
2.v.tr., *instruir; educar. - Partidu
odja kuma i nesesariu forma
kuadrus (C.P.) -.
3.v.intr., *desenvolver-se. - mininu
forma dja badjuda garandi (T.M.) -.
(FORMAR-SE).
4.v.intr., *criar-se. - povu i suma
bagabaga; bagabaga ora ku bu
kortal, sol mansi i ta torna forma
(C.P.) -.
5.v.intr., *pôr-se em formatura.
forma 2
1.n., *molde; feitio. - Karnaval pukupuku i kunsa na kirsi i na toma si
forma propi (P.dosS.) -. (FORMA).
2.n., *maneira; modo; jeito. Kamarada Cabral manda fasi un
dokumentu nde ki mandanu forma di
ataka elikopter forma di ritira di
elikopter, kuma ke elikopter i un
avion mas sabi fuguia (C.P.) -.
formadu
1.part., *constituído. - Asembleia
Nasional Popular formadu pa 100
vagas (P.dosS.) -. (FORMADO).
2.part., *educado; instruído. - un
kuadru superior, formadu na
Universidadi ta risibi na
funsionalismu publiku entri duzentus
mil a trizentus mil pes (P.dosS.) -.
formadur
n., *pessoa que se ocupa da
formação ou educação. - I signifika
kuma abo formadur bu dibi di ba ta
reuni pekenus grupus di diskuson
(Cecomes) -. (FORMADOR). N.F.
neol.
formalizadu
part., * feito conforme com as
regras. - kilis ke ta tcomadu
kazamentus formalizadus (R95) -.
(FORMALIZADO). N.F. neol.
formanta
v.caus., *enfileirar; pôr ou organizar
em fila ou formatura. - Rei manda
tcoma djintis tudu i leba na bantaba:
i ba formanta (T.M.) -. (deriv.
FORMAR).
formason
1.n., *acto de educar. - No fasi kursu
di formason par elis (R95) -.
(FORMAÇÃO).
2.n., *criação. - formason ku Siria di
Republika Arabi Unida (R95) -.
3.n., *desenvolvimento;
crescimento. - Si kada parti fasi si
propi tarbadju, tudu kurpu ta kirsi pa
si formason na amor (N.T.) -.
Formosa
n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós. Bidjugu di Formosa ku Soga ta
badja Kanhokam (N.M.) -.
(FORMOSA).
foroba
n., *planta da família das
leguminosas cujo fruto comestível é
constituído de vagens de casca
castanha com grãos envolvidos por
uma farinha amarela. - Santcu ora ki
ka iangasa foroba i ta fala kuma i
tene bitcu (L.A.) -. (FARROBA;
ALFARROBA). N.F.faroba. N.S.
n.v. da planta “Parkia biglobosa”.
foronta 1
1.v.tr., *injuriar. - Nguintcu panta so i
odja fidju riba; kentura foronta si
fidjus (A.P.) -. (AFRONTAR).
2.v.tr., *encarar; atacar de frente. pape nega tee, ma manera ku fidju
na forontal i bin seta (A.P.) -.
(ENFRENTAR). N.S. foronta é
hiperónimo de AFRONTAR e de
ENFRENTAR.
3.v.intr., *estar em dificuldade;
encontrar-se frente a frente com
192
uma situação difícil. - lebri foronta,
tok i ka sinti bontadi di kume fison
(P.B.) -. (ESTAR AFRONTADO).
N.S. sin. utani.
foronta 2
n., *dificuldade; fadiga. - Santcu i na
ri ku foronta di Lubu, ma i bin ten
dur del. (P.B.) - Apili fika el son ku si
lembransa di kansera di fomi, di
foronta (C.S.) -. (AFRONTA).
forontadu
part., *o que está em dificuldade;
aflito; angustiado. - na tera nasons
na fika forontadu (N.T.) -.
(AFRONTADO).
forontera
n., - Guine-Bisau ten forontera ku
Senegal na Norti i Guine-Konakri na
Sul (Cenfa) -. (FRONTEIRA). N.F.
vd. frontera.
forsa 1
1.v.tr., *obrigar pela força. - Si alguin
forsau pa bu bai un kilometru, bai ku
el dus kilometrus (N.T.) -.
(FORÇAR). N.F. neol. N.S. sin.
forsidja.
2.v.tr., *obter pela força. - Nau, galu
ka kanta, abo bu pega galu bu suta,
el ku manda bu forsal i kanta
(Ch.Mb.) -.
forsa 2
1.n., *capacidade. - El i ten forsa di
bua ma i ka ten forsa di kamba kil
riu garandi (T.M.) -. (FORÇA). N.S.
Forsa Armada; roba forsa.
2.n., *vigor; energia; robustez. Lifanti ku si forsa tudu na kalura
(P.B.) -. N.S. ronka forsa.
3.n., *esforço; jeito. - Mario fasi
forsa bu torkia manera, mininu ku
sinta bu na padi kel, mersi bu rispitu
(J.D.) -.
4.n., *poder; autoridade. - Kilis ke
tenba forsa i serka elis tudu (L.Cat.)
-.
Forsa Armada
n., *conjunto do poder militar de um
país. - no fasi un almosu djuntu ku
no Forsa Armada (C.P.) -.
(FORÇAS ARMADAS). N.M. lexia
composta.
forsidja
1.v.tr., *obrigar pela força. - No ka
misti nunka bai istremu, ma e na
forsidjanu bai istremu (R98) -.
(FORÇAR). N.S. sin. forsa 1.
2.v.intr., *fazer esforço; empregar
toda a diligência para conseguir
alguma coisa. - i ka prisis es
pulitikus forsidja pidi mati
nogosiasons (R98) -. (FORÇAR-SE;
ESFORÇAR-SE).
forsudu
adj., *que tem força; robusto;
forçoso. - I bentu limpu i bentu
forsudu (F.S.) -. (deriv. FORÇA).
fortalesa
n., *praça fortificada; castelo. portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(FORTALEZA). N.F. neol.
forti 1
1.adj., *robusto; enérgico. - Suma
Katcur mas Santcu forti i ta kargalba
son i na bati (A.P.) -. (FORTE). N.S.
ant. fraku.
2.adj., *importante. - i na sedu pratu
forti di dia (R95) -.
3.adj., *intenso. - ropas di koris forti,
burmedju, amarelu, larandja, ta
nganha si pasarela di disfili
((P.dosS.) -.
4.adj., *alcoólico; ácido, azedo. - dal
kopu di binhu forti (N.T.) -.
forti 2
adv., *com força. - i supra fugu forti i
disal firbi tok i kusidu (N.M.) -.
(FORTE).
fortifika
v., *tornar sólido; reforçar. - no
kunsa na pensa na e tera li, kuma
union, ke sedu kazamentu, i pa
fortifika lasus entri familia (IN96) -.
(FORTIFICAR).
fortisi
v.caus., *acrescentar a robustez ou
a consistência; acrescentar a acidez
com limão. - Sin duvidas sidadania i
un fermentu di balur pa fortisi
dimokrasia di sosiedadi sivil suma
tambe di Stadu (R96) -. (deriv.
193
FORTE). N.F. proparoxítona.
fortuda
n., *acidez. - Badjiki ta nasi ku si
fortuda (L.A.) -. (deriv. FORTE).
fortuna
n., *sorte. (FORTUNA). - Pa i ka
disan ripindi i dan fortuna (J.D.) -.
foru
adj., *libertado; pessoa que obteve
alforria. (FORRO). N.S. V.B.
fos
1.n., *palito com uma das
extremidades envolvida num
preparo especial que se inflama por
atrito. - Dan padja ku fos pa peganta
fugu (C.V.) -. (FÓSFORO). N.S. sin.
po di fos.
2.n., *em química, elemento não
metálico, que se escreve com o
símbolo [P].
fosa
n., *cova. (FOSSA). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. koba.
foto
n., *retrato. - Utrus ta pasia a pe
dentru di sidadi ku tabankas di
Bubaki e na tira fotos (N.M.) -.
(FOTO). N.F. neol., vd. futugrafia.
fotosintizi
n., *função das plantas verdes de
transformar, em presença da luz, o
anidrido carbónico em carbono,
utilizado por elas mesmas, e em
oxigénio, restituído a atmosfera;
função clorofilina;
clorocarbonização. - Bu intindi, i kil
garandi plantas ke ta fasi fotosintizi
(R95) -. (FOTOSSÍNTESE). N.F.
proparoxítona, neol.
frade
n., *membro de uma ordem
religiosa. (FRADE). N.F. neol., vd.
frei. N.S. V.B., fison-frade.
fraka
v., *perder as forças; ceder;
fraquejar. - mindjer i na fika sempri
ku frakesa, i ten ku fraka logu (IN96)
-. (deriv. FRACO). N.F. neol.
frakesa
n., *debilidade; falta de força. -
Nunka i ka sinti frakesa, i pudi
tarbadja (Ceef) -. (FRAQUEZA).
frakisi
v.caus., *tornar fraco; perder as
forças. - i frakisi tok i ka pudi bua
lundju (P.B.) -. (ENFRAQUECER).
N.F. proparoxítona.
fraku
1.adj., *débil. - elis tudu tris e fraku
tok e ka pudi pega kumida pa pui na
boka (Ceef) -. (FRACO). N.S. ant.
forti.
2.adj., *medíocre; brando. - kil lus
fraku ki lua, pa ba ta raparti sukuru
di utru dias di noiti (L.A.M.) -.
fralda
*faixa ou pano para cobrir as
crianças de peito; cueiro. Puchucha, n’ na torkia fralda, fasiu
sedu un fidju femia bon (J.D.) -.
(FRALDA). N.F. neol.
frandja
n., *fitas de pano; passamanes.
(FRANJA). N.S. V.B.
franga
n., *pinto já crescido; cria de
galinha. - e galinha tene frangas
bunitu (J.S.) -. (FRANGA). N.F.
frangu. N.S. franga é hiperónimo
de FRANGA e de FRANGO.
frangu
1.n., *carne de ave de capoeira. Amigu, pa no pidi frangu?
(Cecomes) -. (FRANGO).
2.n., *cria de galinha. N.F. vd.
franga.
franku
n., *nome da moeda utilizada em
França e na África Ocidental
francesa, onde é conhecido como
franco CFA, franco XOF ou franco
cefa. - Ma kantu ku n’ ta risibi?
Dizoitu mil franku sefa (R98) -.
(FRANCO). N.S. sin. sefa; na África
Ocidental francesa e na Guiné
Bissau utiliza-se o franco CFA, que
é a centésima parte do franco
francês.
Fransa
194
n., *país membro da União Europeia
e muito influente na África
Ocidental. - Fransa sabi nan te, n’
obi kuma Bisau na pinga i na pinga
(Dj.) -. (FRANÇA).
Fransis
1.adj., *relativo à França. - Air
Bissau i tene un akordu ku
kompanhia fransis (P.dosS.) -.
(FRANCÊS). N.F. oxítona.
2.n., *habitante da França; a língua
francesa. - i danu ideias di kuma
Senegales, Fransis e staba
interesadu pa ruma situason (R99) .
3.n., *língua francesa.
fraskera
1.n., *móvel ou caixa onde se
guardam frascos de vinho; loja de
vinhos; adega. - Dun di boka mas di
ke dun di fraskera (L.A.) -.
(FRASQUEIRA). N.F. neol.
2.n., conjunto de notícias; lugar
onde a gente se senta para
conversar. - Bo bin kumpra fraskera
di noba (C.V.) -.
frasku
n., *vaso de vidro. (FRASCO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. garafon.
fraternidadi
n., *solidariedade entre irmãos; boa
harmonia. - fala mantenha di
kamaradia, di fraternidadi (R98) -.
(FRATERNIDADE). N.F. neol.
frazi
n., *em gramática, grupo de
palavras que exprimem uma ideia
ou um conjunto de ideias;
proposição; oração. - i ten djintis ki
gosta des frazi: un imensa minoria
(R95) -. (FRASE). N.F. neol.
fregason
n., (ESFREGAÇÃO). N.F. vd.
fergason. N.S. V.B.
fregues
n., *cliente; indivíduo. - Fregues,
fora di amizadi i ten diskontu na
pres di merkaduria ki kumpra
(P.dosS.) -. (FREGUÊS). N.F.
oxítona. N.S. sin. klienti.
freguezia
n., *subdivisão de um concelho;
clientela. (FREGUESIA). N.S. V.B.
frei
n., *forma apocopada de freire;
membro de uma ordem religiosa;
irmão. (FREI). N.S. V.A., sin. frade.
freiu
n., *travão. - Si no pui freiu na boka
di kabalu pa i pudi obdisinu, no ta
pudi guia tambi tudu si kurpu (N.T.) . (FREIO). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. travon.
frekenti
1.adj., *habitual; repetido. - I frekenti
bu obi es lamentasons (R95) -.
(FREQUENTE). N.F. neol.
2.adj., *comum. - Es i un utru verson
ki frekenti (R95) -.
frenti
1.n., *a parte anterior de qualquer
coisa. - i ka pudi pintca kareta pa
direta, nin pa skerda nin pa frenti
(R95) -. (FRENTE). N.F. neol. N.S.
sin. dianti; ant. tras.
2.n., *vanguarda. - i fala kuma na
linha di frenti kila i kau di guera dja
(R98) -. N.F. mil.
freska
v., *tornar fresco; refrigerar. - Na un
sesta-fera di tardi, bentu freska
karas di moraduris di Bisau
(Cecomes) -. (REFRESCAR).
fresku
1.adj., *alimentos que mantêm as
suas qualidades naturais; o que não
está estragado; recente. - Kandja
fresku, i mas ta lalu (R95) -.
(FRESCO). N.F. neol.
2.adj., *moderadamente frio;
refrescado no frigorífico. - Gosi iagu
fresku ta kaiba diritu (Ceef) -.
3.n., *lugar bem arejado;
temperatura agradável. - Bon dia
nha fidjus, bo sinta na fresku?
(Ceef) -.
freta
v.tr., *alugar. (FRETAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
fretadu
195
part., *alugado; tomado de frete.
(FRETADO). N.F. neol. N.S. V.B.
fretanda
v.caus., *dar de frete. (deriv.
FRETAR). N.F. neol. N.S. V.B.;
fretanda é hipónimo de FRETAR
que significa também tomar de frete.
fretandadu
part.caus., *o que é dado de frete.
(deriv. FRETADO). N.F. neol. N.S.
V.B.; fretandadu é hipónimo de
FRETADO que significa também [o
que foi tomado de frete].
fretca
n., *arma ofensiva com a ponta
farpada, que se dispara por meio de
um arco; seta, dardo. - I ialsa son ki
si dus fretca ki tene son sin i mitil na
naris (T.M.) -. (FLECHA). N.F.
feretca. N.S. sin. seta.
frete
n., *aluguer; bilhete. - i un alguin ki
dibi di pagaba frete (R95) -.
(FRETE).
fria
v.intr., *perder o calor; arrefecer. Ora ki sinsa fria, i ta roga djintis pa e
ba labra par el (F.M.) -. (ESFRIAR).
N.F. firia. N.S. ESFRIAR é
hiperónimo de fria, v.intr., e de
frianta, v.tr.; kau fria.
frianta
v.caus., *tornar frio; fazer arrefecer;
pacificar. - Mandadu ta frianta pe,
ma i ka ta frianta korson (L.A.) -.
(deriv. ESFRIAR). N.F. firianta.
N.S. ESFRIAR é hiperónimo de
frianta, v.tr., e de fria, v.intr.; frianta
korson.
frianta korson
coloc., *acalmar o coração. - N’ na
djubi manera di manda pidi mas un
son na Fransa pa friantau korson
(J.S.) -. (deriv. ESFRIAR O
CORAÇÃO).
frianta sintidu
coloc., *deixar de preocupar-se;
ficar descansado; serenar. (deriv.
ESFRIAR O SENTIDO). N.S. V.M.
fridjidera
n., (FRIGIDEIRA). N.F. neol., vd.
fursidera. N.S. V.B.
friesa
n., *frio. (FRIEZA). N.S. V.B.
frikidja
n., - divulgason di Projetu Frikidja
(MR98) -. (FORQUILHA). N.F. vd.
firkidja.
frintamba
n., *antílope pequena, com a
pelagem cor de laranja suja ou
acastanhada. - I ba montia i panha
un gazela, i panha un frintamba, i
panha un bufre i tisi (T.M.) -.
(FRITAMBÁ). N.F. oxítona. N.S. n.v.
“Cephalopus grimmi coronata”.
frita
v.tr., *frigir; cozinhar fritos. - I toma
kombe i labal i primil tok i seku i pul
na kaselora pa i frita tok i seku kan
(N.M.) -. (FRITAR).
fritadera
n., *utensílio para fritar.
(FRITADEIRA). N.S. V.B., sin.
fridjidera; fursidera; fritadera é
hipónimo de FRITADEIRA que
designa também a pessoa que
cozinha.
fritadu
part., (FRITO). N.S. V.B.
fritu
1.part., *fritado. (FRITO).
2.n., *qualquer iguaria frita; fritura.
(FRITO). N.S. V.B.
friu
1.adj., *o que perdeu o calor; gélido.
- labal ku iagu friu (Igr.I.) -. (FRIO).
2.n., *baixa de temperatura. - e na
kenta pabia friu tenba (N.T.) -.
fronha
n., *peça de roupa que envolve o
travesseiro ou a almofada.
(FRONHA). N.S. V.B.
frontera
n., *zona de um país que confina
com outro. - kamions intci kun leba
na frontera, bai bindi (R98) -.
(FRONTEIRA). N.F. forontera.
frunku
n., *inflamação da pele que aparece
196
como uma borbulha com líquido
dentro. (FURÚNCULO). N.S. V.A.
frustra
v., *fazer falhar. - I ta viza frustra kil
rikonstruson di Komandu Barselona
(R95) -. (FRUSTRAR). N.F. neol.
frustradu
part., *imperfeito; insatisfeito. - ora
ku alguin sta frustradu, logu i sta
pirdidu na si vida (IN96) -.
(FRUSTRADO). N.F. neol.
fruta
n., *conjunto de frutos comestíveis. Si bu misti kume fruta, bu ten ku
regua (L.A.) -. (FRUTA). N.S. os
frutos podem ser não comestíveis e
comestíveis, estes últimos
chamados fruta e distinguidos em
fruta natural, seca e cristalizada.
fruta-pon
n., (FRUTA-PÃO). N.M. lexia
composta. N.S. vd. furta-pon. N.S.
V.B., n.v. “Artocarpus communis”.
frutu
1.n., *produto da árvore que contém
as sementes. - Guine i un tera riku,
tudu kusa ku bu sumia i ta da bon
frutu (N.M.) -. (FRUTO). N.S. sin.
fidju; os frutos podem ser não
comestíveis e comestíveis, e os
comestíveis são chamados fruta.
2.n., *produto; resultado; proveito. es tudu i frutu di bu bon sintidu
(E.D.) -.
fudju
n., *prega na roupa, faixa ou tira de
tecido que se aplica como
ornamento em vestuário. (FOLHO).
N.S. V.M.
fuf
intens., *adjunto de intensidade com
a função de acrescentar o sentido
[de certeza; sem discussão
nenhuma]. - sedu mas el fuf -. N.S.
V.A.
fufu
adj., *vazio; fútil. - I purfia na sintidu
stangu fufu (E.D.) -. (FOFO).
fuga
n., *acto de fugir; evasão. - i
komersiu staba muitu ben
kontroladu ku ka obiba fuga di presu
suma ki ten (IN96) -. (FUGA). N.F.
neol. N.S. da fuga.
fugaderu
n., - bu pul riba di fugaderu ku fugu
pikininu (N.M.) -. (FOGAREIRO).
N.F. vd. fugareru.
fuganta
v.caus., *pôr em fuga; afugentar.
(deriv. FUGA). N.S. V.B.
fugareru
n., *pequeno fogão a carvão portátil,
sem chaminé. - Bu na raparti karbon
na fugareru (N.95) -.
(FOGAREIRO). N.F. fugaderu.
fugon
1.n., *aparelho com que se cozinha
a lenha, gás ou electricidade. - si bo
pui fugon mindjoriadu, bu mindjer na
pupa lenha na kasa (M.M.) -.
(FOGÃO).
2.n., *lugar da casa onde se cozinha
ou se queima lenha para aquecer o
ambiente. - Mindjer sta la na fugon i
na kusnha (T.M.) -. N.S. pedra di
fugon.
fugu
1.n., *combustão geralmente
acompanhada de luz, calor, chamas
e fumo; brasa. - Kil omi bai pui fugu
na si lugar (N.M.) -. (FOGO). N.S.
brasa di fugu.
2.n., *fogão. - bu finkal na fugu
dipus bu toma kombe bu laba bu
largal dentru di kaleron (N.M.) -.
3.n., *descarga de armas de fogo. si governu setaba kil Delegason di
djintis di bon vontadi, nin koldadi
fugu ka na tenba na no tera (R98) -.
fugu di kanderu
n., *a chama ou iluminação de um
candeeiro alimentado por um
combustível. (deriv. FOGO DO
CANDEEIRO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. lumi.
fugu-salbas
n., *doença que provoca bolhas na
pele. (deriv. FOGO SELVAGEM).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
197
Fula-pretu; Futa-fula.
2.n., *a língua do povo Fula. - E
firma e papia inda na Fula tok e
intindi n’utru (R95) -.
Fula-foru
n., *Fulas livres ou libertados, de
pele menos escura dos Fula-pretos.
(FULA-FORRO). N.F. vd. Fula. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
Fula-pretu
n., *Fulas de pele muito escura,
pertencentes a diferentes grupos
étnicos e considerados os antigos
escravos dos Fulas de pele menos
escura. (FULA-PRETO). N.F. vd.
Fula. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
fulanu
n., - Fulanu i sabi boka suma bunda
di baguera (L.A.) -. (FULANO). N.F.
neol., vd. flanu.
fulgu
n., - kada fulgu di bu pitu i un fala
sabi (T.Tc.) -. (FOLGO). N.F. arc.,
vd. folgu.
Fulup
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Djola-Felupe, que
habitam a região noroeste da
Guiné-Bissau e pertencentes ao
grupo linguístico Norte Bak, da
subfamília Oeste-atlântica. - N’ ka
na medi, oh, Fulup (N.Tu.) -.
(FELUPE). N.F. Felupe; Flup.
fuma
1.v.tr., *aspirar o fumo de. - Kin ki
kansa fuma ku tcera tabaku
prumedu? (IN96) -. (FUMAR). N.S.
fuma ordi.
2.v.tr., *curar ao fumo. - Utru dia e
pega fuma pis ku kuantidadi di lenha
seku di tarafe (M.M.) -. (DEFUMAR).
3.v.tr., *vender; desviar.
fuma ordi
coloc., *ditar ordens; mandar. rapazis gos e ka ta rispita ninguin; si
tene dja badjuda, el propi ke na ba
ta fuma badjuda ordi (IN96) -. (deriv.
FUMAR A ORDEM).
fumadu
fugueti
n., *projéctil autopropulsionado. - No
lansa kil fuguetis la na iagu la so pa
tcomaduba atenson pa algun kusa
fasidu (R98) -. (FOGUETE). N.F.
neol. N.S. sin. fugueton.
fugueton
n.aum., *grande foguete; míssil.
(FOGUETÃO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. fugueti.
fuguia
v., *disparar uma arma de fogo;
fazer fogo; abrir fogo. - no ka na
kontinua fuguia elis? (R98) - nin i
sibi fuguia (L.S.) -. (deriv.
AFOGUEAR; FOGUEAR). N.F.
paroxítona. N.S. para-fuguia.
fuguiadur
n., *pessoa que dispara; militar
especializado em dar tiros de arma;
fuzileiro; atirador. - i otca na ultimu
tabanka un omi ku ka ten fuguiadur
suma el (A.P.) -. (deriv. FOGUEAR).
N.S. sin. tiradur.
fugusinhu
n.dim., *fogo pequeno. - Bo odja
kuma un matu garandi, fugusinhu
pudi kemal (N.T.) -. (FOGOSINHO).
fukandjai
1.n., *nome dum local de roupa em
segunda mão; roupa de segunda
mão comprada nesse local; nome
que se atribui a uma peça de roupa
usada ou de pouca qualidade. Senegales tciga ku si fukandjai
manga del (P.dosS.) -. N.F.
paroxítona, Wolof “feg” que significa
sacudir e “ndjai” que significa deitar
fora.
2.n., *coisa de pouco valor. - Ka bo
torkia amor ku fukandjai (J.D.) -.
Fula
1.n., *membro do povo Fula, muito
numeroso na Guiné-Bissau e
habitante de várias regiões da África
Ocidental, pertencente ao grupo
linguístico Norte do Senegal, da
subfamília Oeste-atlântica. - Festa
di Fula tambe n’ na bai, oh! (N.Tu.) . (FULA). N.S. Boenka; Fula-foru;
198
1.part., *curado ao fumo. - Kanua di
Lebu ta intci pis fumadu kun ku
barbatana di kaudu (M.M.) -.
(DEFUMADO).
2.part., *desviado; vendido.
fumadur
n., *o que fuma. - i menus un
fumadur di droga ku no na tene
(R95) -. (FUMADOR). N.F. neol.
fumansa
1.n., *fumo espesso; quantidade de
fumo. - Fumansa di kil koba i torna
sol ku ar sukuru (N.T.) -. (FUMAÇA).
2.n., *nevoeiro; neblina.
fumer
n., *lugar para defumar. - Kal dia ku
lubu ntergadu fumer? (L.A.) -.
(FUMEIRO). N.F. fumeru.
fumeru
n., (FUMEIRO). N.F. vd. fumer.
N.S. V.B.
fumu
n., *o vapor que se desprende de
um corpo em combustão ou exposto
ao calor. - pa bu odja fumu, i na
lenha verdi (J.M.B.) -. (FUMO).
funda 1
v., *criar; instituir. - Ze Carlos bin
funda Kobiana Djas (IN96) -.
(FUNDAR).
funda 2
v., *fazer ir ao fundo; mergulhar. governu kada dia ki sol na mansi i
na funda e pais na krizi (IN96) -.
(AFUNDAR).
fundadu
part., *iniciado; criado. - Skritoriu di
Dizinvolvimentu i kriadu pa djuda
igrejas lokal pa e pudi kumpri es
ultimu alvu (Igr.I.) -. (FUNDADO).
fundadur
n., *iniciador; criador. - fundadur di
nasionalidadi di Guine-Bisau ku di
Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral,
i ta falaba sempri asin (R98) -.
(FUNDADOR).
fundamental
adj., *que é necessário; essencial
principal. - N’ pensa kuma floresta i
bazi fundamental di rikesa di un pais
(IN98) -. (FUNDAMENTAL). N.F.
neol. N.S. sin. prinsipal.
fundamentalista
n., *seguidor do fundamentalismo,
doutrina que apoia a defesa e a
manutenção dos princípios
tradicionais e ortodoxos. movimentu fundamentalista (R95) -.
(FUNDAMENTALISTA). N.F. neol.
fundamentu
1.n., *motivo; razão. - Fundamentu
di lei ku Deus da pobu i pa forma
saserdotis na djorson di Levi (N.T.) . (FUNDAMENTO).
2.n., *base; alicerce.
fundason
n., *alicerce; base do edifício;
fundamento. - PAIGC luta disna di si
fundason na 1956 pa libertason di
pais to ke i konsiguil na 1974
(P.dosS.) -. (FUNDAÇÃO).
fundi
v., *derreter. (FUNDIR). N.S. V.B.,
sin. ribi.
fundia
v., *ancorar; deitar ferro ou âncora. e bai mas piska e tciga e fundia
kanua (L.S.) -. (FUNDEAR). N.F.
paroxítona, naut. N.S. feru di
fundia.
fundiadera
n., *instrumento de ferro que se
deita ao mar preso a uma corrente
para segurar as embarcações;
âncora. - e tira fundiadera e bai ku
vela (N.T.) -. (deriv. FUNDEAR).
N.S. sin. feru di fundia.
fundiadu
part., *ancorado; segurado com
âncora. - Lantca fundiadu ka ta
ganha frete (L.A.) -. (FUNDEADO).
fundinhu
n., *calção largo dos Mandingas. ami propi n’ ta mara nha fundinhu n’
ta pega tesu un bokadu pa pega
intcada (R95) -. (deriv.
FUNDILHOS). N.S. FUNDILHOS
designa a parte das calças que
corresponde ao assento.
fundu 1
199
1.adj., *o que tem fundura;
profundo. - I misti gora sai, i ka pudi,
pabia fonti fundu (P.B.) -. (FUNDO).
2.adv., *diz- se do Crioulo antigo ou
falado pelas pessoas velhas; de
maneira antiga. - N’ konta bos ki
Kriol ki Djiba ta papia fundu pa
alguin ntindi (R98) -. (deriv.
FUNDO).
3.adv., *de maneira mais longa e
profunda. - n’ ta rispira fundu (J.D.) .
fundu 2
1.n., *parte inferior ou mais profunda
de um corpo. - Omi staba sukundidu
na fundu di koba (L.S.) -. (FUNDO).
N.S. sin. bazi.
2.n., *fundamento. - T udu kil ki
n’uni-n’unidu na fera i tene sempri si
fundu di bardadi (P.dosS.) -.
3.n., *organismo financeiro
especializado. - impustu ki pudu pa
Fundu Monetariu Internasional
(R95) -.
fundu 3
n., *planta graminácea; fonio;
painço; milho-miúdo. - i ta pruduzidu
tambe madera, karus di tceben,
midju, fundu, frutas, nhambi ku arus
(P.dosS.) -. (FUNDO). N.S. n.v.
“Digitaria exilis”.
fundura
n., *profundidade; distância desde a
superfície até ao fundo. - kada fonti
ku si fundura (C.S.) -. (FUNDURA).
N.F. neol.
funguli
v., *perder claridade; tornar-se
escuro; obumbrar-se; anuviar-se. na ki ora si udju funguli (N.T.) -. N.F.
proparoxítona; Mandinga “fùnkula”
que significa coberto de poeira.
fungulidu
part., *turvo; turbado. - Kurpus
fungulidu (O.S.) -. N.F. Mandinga
“fùnkula”.
fungulinti
v.caus., *cobrir de poeira; anuviar;
escurecer - Lutadur fungulintin
(V.D.) -. N.F. Mandinga “fùnkula”.
funil
n., *utensílio para passar líquidos de
um recipiente para outro. - Furadur,
si sol mansi mas, i ta ba pui bumba,
ki sedu suma funil, i ria (F.M.) -.
(FUNIL). N.F. oxítona.
funsiona
v., *estar em actividade ou em
exercício; trabalhar. - N’ pensa
kuma anos no tene tudu no
strumentu na asembleia fasi kusa
funsiona (R95) -. (FUNCIONAR).
N.F. neol.
funsionalismu
n., *classe dos funcionários
públicos. - Utrus larga funsionalismu
publiku e ba pega na organizasons,
na imbachadas pabia vensimentu i
mas garandi (P.dosS.) -.
(FUNCIONALISMO). N.F. neol.
funsionamentu
n., *andamento; actividade. - i
mindjoria funsionamentu di unidadis
ospitalaris (R95) -.
(FUNCIONAMENTO). N.F. neol.
funsionariu
n., *empregado. - matrikula sta dja
okupadu pa fidjus di funsionarius
(R96) -. (FUNCIONÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
funson
1.n., *emprego; missão; serviço. polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(FUNÇÃO).
2.n., funson publika, *conjunto das
actividades exercidas pelos
funcionários públicos. - Es i un di
motivus ki pui funson publika
kontinua na pirdi bons kuadrus
(P.dosS.) -. (FUNÇÃO PÚBLICA).
fup
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[ruído como de um objecto pesante];
acrescentado ao nome feijão
especifica o ruído dos feijões a
ferver numa panela. - Bambanturu!
Kusnhan fison fup! (T.M.) -. N.S.
200
ant. fut; sai fup.
fura
1.v.tr., *fazer um furo. - Djon fika i
fura saku i na bota padasis di
forinha ku amendua (A.P.) -.
(FURAR). N.F. neol.
2.v.tr., *tirar o vinho de palma das
palmeiras. - na palmera ki djintis ta
tira tceben, e ta fura binhu palmu
(T.L.) -. (deriv. FURAR). N.S. feru di
fura.
3.v.intr., *frequentar vários sítios;
andar de um lado para outro;
penetrar. - n’ teneba des anu na
altura ma n’ ta fura tudu parti (R95) . N.S. fura-fura.
fura-fura
v.intr., *penetrar em todos os lados;
ir de um lado para outro. - Toka-toka
ta fura-fura na tudu kaus (P.dosS.) -.
(deriv. FURAR). N.M. redobro.
furadu
1.part., *arrombado; o que tem furo.
(FURADO).
2.part., *diz-se do vinho extraído da
palmeira. - tementi binhu na furadu
(H.M.) -.
furadur
1.n., *o homem que tira o vinho da
palma. - Bu misti nganan kuma
furadur ku na pasa (Ch.Mb.) -.
(FURADOR).
2.n., *instrumento dos furadores
para lanhar o fruto da palmera. N.S.
sin. feru di fura.
furanta
1.v.caus., *fazer sair; fazer penetrar;
expor-se. - Lubu furanta rostu pa
djubi nos Montiadur bai (A.P.) -.
(deriv. FURAR).
2.v.caus., *passar algo a alguém por
vias travessas; dar notícia de forma
oficiosa.
furanta boka
coloc., *intrometer-se. (deriv.
FAZER FURAR A BOCA). N.S.
V.M., sin. miti boka.
furia
1.n., *entusiasmo; ímpeto. - Ku kil
se boka di mel, se korson di pedra,
uai, i furia di un semana son, ali e
na bai (J.A.) -. (FÚRIA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *cólera; raiva.
furiozu
adj., *fortemente irritado.
(FURIOSO). N.F. neol. N.S. V.B.
furminga
n., - I kai dentru di fonti un furminga
(L.S.) -. (FORMIGA). N.F. vd.
firminga.
furmon
n., *utensílio utilizado pelos
carpinteiros ou escultores.
(FORMÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
furna
v., *pôr dentro do forno; coser no
forno. (ENFORNAR). N.S. V.A.
furnadu
part., *cosido ou assado no forno.
(ENFORNADO). N.S. V.M.
furnisi
1.v.tr., *abastecer; facilitar. - djumbai
i kau nde ki anos no ta furnisi
informason (IN96) -. (FORNECER).
N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *produzir. - a partir di kal anu
ki ki pe di kadju na kunsa ba ta
furnisil (IN96) -.
furnisimentu
n., *abastecimento; provisão. - e fala
kuma furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti, ku sedu kuma i ka sta na
nivel ki djintis misti (R95) -.
(FORNECIMENTO). N.S. sin.
abastasimentu.
furnu
n., *construção em abóbada, com
uma pequena porta, para cozer pão
ou alimentos. - Rapas panha tudu
dus saku di pis i bota na furnu (T.M.)
-. (FORNO). N.F. neol.
fursidera
n., *utensílio para fritar.
(FRIGIDEIRA). N.F. fridjidera. N.S.
V.B., sin. fritadera; fursidera é
hipónimo de FRIGIDEIRA que
designa também a pessoa que
cozinha.
furta
201
v., *tirar com violência os bens
alheios; roubar. - Ka bu furta nin ka
bu disdja ben di utru (L.S.) -.
(FURTAR). N.F. neol. N.S. sin.
roba.
furta boka
coloc., *contar um segredo. (deriv.
FURTAR A BOCA). N.S. V.M.
furta-pon
n., *fruta da árvore do pão, da
família das Moráceas. - Furta-pon i
sabi -. (FRUTA-PÃO). N.F. frutapon. N.M. lexia composta. N.S.
V.A., n.v. “Artocarpus communis”.
furtadu
part., *roubado. - kalker dia ki no
odja baka furtadu i matadu na
matadur, ami n’ ka na punta ninguin,
ma abos ki n’ na prindi (R95) -.
(FURTADO). N.F. neol.
furtadur
n., *ladrão; gatuno. - furtadur ten kil
multa ke ta paga (R95) -.
(FURTADOR). N.F. neol. N.S. sin.
ladron.
furtu
n., *roubo; latrocínio; coisa roubada.
- Splorason ku furtu ka pudi sedu
kaminhu di buska rikesa, pabia i un
pekadu garandi (L.S.) -. (FURTO).
N.F. neol. N.S. sin. robu; sin.
ladrondadi.
furu
n., *abertura; buraco; orifício. - i ba
tapa ki furus ke sta na kuru nunde
ke kurpu ta respira nel (IN96) -.
(FURO). N.F. neol. N.S. sin.
buraku.
fus
n., *ventosidade expelida pelo ânus
quase sem ruído; bufa. N.S. V.M.
fusi
v., *pôr-se em fuga; afastar-se. Mandrugada elis dus e fusi (L.S.) -.
(FUGIR). N.S. fusinti; sin. da fuga;
sin. kapili.
fusidu
part., *pessoa que escapou.
(FUGIDO). N.S. V.A.
fusinti
v.caus., *fazer com que alguém fuja;
ajudar alguém a fugir; esconder. otca i risibi ki spions na si kasa, e
fusinti elis na utru kaminhu (N.T.) -.
(deriv. FUGIR).
fuska
v., *tornar fusco; escurecer. - ki
gloria ku na lampraba purmeru i
fuska (N.T.) -. (OFUSCAR).
fuska-fuska
n., *crepúsculo. - I ora di fuskafuska, e ka kusnha kil dia (T.M.) -.
(LUSCO-FUSCO). N.M. redobro.
fusku
adj., *escuro; pardo; cinzentoescuro. - Kil ku no na odja gosi, i
suma bo na odja fusku na spidju
(N.T.) -. (FUSCO).
fut
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[velocidade]. - Un bokadinhu son,
Lebri fura fut (T.M.) -. N.S. sai fut.
Futa-fula
n., *Fulas considerados originários
dos montes do Futa Jalon. (FUTAFULA). N.F. vd. Fula. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
futi 1
v., *apresentar sinais de
perturbação mental; pirar; virar
doido. - Disna ku ministru sintandal
na trupesa, Nhu rabida i futi (R98) -.
futi 2
n., *prato guineense com
bentaninhas secas e defumadas
cozidas e piladas com óleo de
palma, cebola em escabeche pilada
à parte, quiabo cozido e pilado a
parte, arroz branco a acompanhar.
N.S. V.M.
futibol
n., *jogo em que participam duas
equipas com onze jogadores cada,
cujo objectivo é introduzir a bola na
baliza dos adversários. - Futibol,
disportu ta torna um omi mas san
(IN96) -. (FUTEBOL). N.F. futubol.
futis
n., *sortilégio; ídolo. - I tciga na kau
202
di futis, Minina Maria pega badju
(L.S.) -. (FEITIÇO). N.F. oxítona;
Latim “factitius” que significa
fabricado artificialmente. N.S.
FEITIÇO significa feito
artesanalmente.
futisaria
n., *sortilégio. (FEITIÇARIA). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
futisindadi
n., *vida ou actividade ligada a
feitiçaria. - rei tarda na peralba pa
kastigal me, manera ki tarda fasi
futisindadi (T.M.) -. (deriv. FEITIÇO).
N.F. futisndadi.
futisndadi
n., - Nunde ku Bartulumeu sta na
futisndadi, Rapas di djintis ku si
maskra na finka pe (G.F.) -. (deriv.
FEITIÇO). N.F. vd. futisindadi.
futisu
n., (FEITIÇO). N.F. vd. futis. N.S.
V.B.
futrika
n., *trapaça; trapacice; burla. Djantidur korda logu i rapara kuma
badjuda fasil futrika i djanti mas i bai
kata iagu i riba i bai panha badjuda
na kaminhu (A.P.) -. (deriv.
FUTRICAR). N.S. FUTRICAR
significa negociar, trapaceando.
futseru
n., - futserus ka konsigui fasi elis
nada (T.M.) -. (FEITICEIRO). N.F.
vd. futuseru.
futubol
n., - Djugaduris di futubol di nha
tabanka (N.M.) -. (FUTEBOL). N.F.
vd. futibol.
futugrafia
n., *arte de produzir imagens
através da acção da luz sobre uma
superfície sensibilizada; retrato. - n’
na odja elis suma ki n’ na odjau na
futugrafia (J.S.) -. (FOTOGRAFIA).
N.F. neol., foto. N.S. rolu di
futugrafia; sin. ritratu.
futuru
n., *o que há-de vir; destino. - Si i
piska pis, i piska vida i piska futuru,
na es vida sin futuru, ma ku si fe son
na futuru (G.F.) -. (FUTURO). N.F.
neol.
futuseru
n., *pessoa que faz feitiços;
indivíduo cujas acções ou palavras
produzem desarmonia na
sociedade. - bu diskisi kuma tambur
di futuseru ora ki na toka, si abo i ka
futuseru bu na ta djubi son badju i
bu disa futuseru padja (C.V.) -.
(FEITICEIRO). N.F. futseru.
fuzil
n., *isqueiro. (FUZIL). N.F. oxítona.
N.S. V.B., sin. iskeru.
fuzila
v., *matar com arma de fogo. - Si bu
ka kontanu nomi di ki guintis ki
staba na sukuru, no na fuzilau i
nada ka na sai (C.V.) -. (FUZILAR).
N.F. neol.
203
galadu
part., *diz-se de ovo fecundado.
(GALADO). N.S. V.B.
galadur
n., *galo de boa raça. (deriv.
GALAR).
galanti
adj., *gentil; que mostra cortesia. Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -.
(GALANTE).
galaxia
n., *cada um dos grandes sistemas
de estrelas. (GALÁXIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.A.
Galileu
1.n., *originário da região da
Galileia, na Palestina. (GALILEU).
2.n., *epíteto dado a Jesus de
Nazaré. (GALILEU). N.S. V.B.
galinha
1.n.f., *ave doméstica da família dos
Fasianídeos. - Es galinha i djiru tok i
pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S.
biku di galinha; galinha-pintadu,
galinha-purke; galinha-tungune;
galinha di matu.
2.n., Djiu di Galinha, *uma das
Ilhas do Arquipélago de Bijagós. djintis ka sta la e bai Djiu di Galinha
(IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S.
o nome galinha, que no tempo da
proibição da escravatura designava
também os escravos, deriva
provavelmente do comércio ilegal
de escravos praticado na ilha até ao
início do século XX.
galinha di matu
n., *pintada; galinha-da-Guiné;
galinha-da-Índia; galinha d’Angola. Galinha di matu kuma, ora ku bu na
pidil siti, bu ta djubi prumedu na
metadi di si kabesa (L.A.) -. (deriv.
GALINHA DE MATO). N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. “Numida
meleagris galeata”; sin. galinha
pintadu; GALINHA-DO-MATO
significa a galinha-do-monte ou
alcaravão.
galinha-pintadu
n., *galinácea da família dos
G, g
*Oitava letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora velar]. N.S. A fim de evitar a
contradição com o sistema gráfico
do Português ao grafema [g] é
acrescentado o grafema [u] depois
das vogais [i] e [e]: guia; baguera.
gabinete
n., *sala de trabalho; escritório. - i
nesesariu splika pabia di ke ku
manda si gabinete fitcadu (R99) -.
(GABINETE). N.F. neol.
Gabu
n., *Região da Guiné-Bissau, com
Gabú por capital e os sectores
administrativos de Gabú, Sonaco,
Piche, Pirada e Boé. - no ka fika dja
son na Gabu (R98) -. (GABÚ). N.F.
oxítona.
gadu
n., *conjunto de reses que se criam
no campo com várias utilizações. - e
sinadu novus teknikas di agrikultura
ku kriason di gadu (R98) -. (GADO).
N.F. neol.
gafanhoti
n., - gafanhotis e lanta e dana
lugaris di djintis (L.S.) -.
(GAFANHOTO). N.F. vd.
ganfanhoti.
gagu
*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S.
V.B.
gaguisa
v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S.
V.B.
gaiola
n., *caixa gradeada que serve de
prisão para as aves ou outros
animais. (GAIOLA). N.S. V.B.
gaju
n., *fulano. - Bu pursor i un tapa
tanki, gaju ka sibi nada di Mundu
(Cecomes) -. (GAJO). N.F. neol.
gala
v., *a acção de copular das aves.
(GALAR). N.S. V.B.
204
Fasianídeos; galinha-da-Índia;
galinha-da-Guiné. (PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin.
galinha di matu.
galinha-purke
n., *galinha com as penas eriçadas.
- Galinha-purke, si misti odja si
borgonha, ta para si bunda pa bentu
(L.A.) -. (deriv. GALINHA
PORQUÊ). N.M. lexia composta.
galinha-tungune
n., *galinha de pé curto. N.F.
oxítona, tungune. N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
galinheru
n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S.
V.B.
galoja
n., *calçado de borracha ou outra
matéria que seja impermeável à
água. - nin ki i na tempu di seku, i
pirsis pa bu kalsa galoja pabia di
poti-poti ki sta pa tudu ladu (R95) -.
(GALOCHA).
galon 1
n., *distintivo dos oficiais do
exército. -I na toma ki djintis i dadu
galon garandi (R98) -. (GALÃO).
N.F. mil.
galon 2
n., *unidade de medida dos líquidos.
(GALÃO). N.S. V.B., galon nos
Estados Unidos corresponde a
3,785 litros e na Inglaterra a 4,544
litros.
galu
1.n.m., *género de aves da família
dos Fasianídeos com a crista
carnuda; macho adulto. - Ali, galu
kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO).
N.S. galu-branku.
2.n., *pessoa de influência. - kuma
el ki uniku galu garandi dentru di es
tcon sagradu di Amilcar Cabral
(R98) -. N.F. fig.
galu-branku
n., *o galo de cor branca é sinal de
boa sorte. - Gazela falal: Galu
branku dianti (T.M.) -. (deriv. GALO
BRANCO). N.M. lexia composta.
Gambianu
1.n., *habitante da Gâmbia, país da
Africa ocidental encaixado no
território do Senegal, cuja língua
oficial colonial é o Inglês e que,
antigamente, fazia parte da grande
região da Senegâmbia. - no pape, el
i Gambianu (J.L.R.) -. (GAMBIANO).
2.adj., *relativo à Gâmbia. - Ministru
gambianu bin li pa bin nogosia
(R98) -.
gan [gan-]
pref., *prefixo que entra na
formação de substantivos,
exprimindo a ideia [lugar de
habitação]. - Gan-Mamadu - GanBiafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo
de nomes próprios ou étnicos.
gana
n., *grande vontade ou desejo. Kada ora ku n’ lembra di bo, i ta dan
gana di n’ distindi nha korson na
tcon, pa n’ bidantal panu di pinti
(N.Me.) -. (GANA). N.F. neol.
gandin
n., *molusco univalve marinho;
búzio. - Si mame propi kusinha ku
gandin, na un panelasinhu (L.S.) -.
N.F. oxítona. N.S. n.v. “Murex
bolinus brandans”.
ganfanhoti
n., *ortóptero saltador do grupo dos
acrídios. - Ki ganfanhotis e parsiba
ku kabalu ku purparadu pa guera
(N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F.
gafanhoti.
ganga
n., *grande ave pernalta de
plumagem branca no ventre e
escura nas asas; grou coroado. “kunan, kunan”, kila i fala di ganga
(T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v.
“Balearica pavonica”.
ganha
v., - Grasiana ganha tambe
sinkuenta kilu di arus (R95) -.
(GANHAR). N.F. neol., vd. nganha.
gara 1
v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S.
V.B.
205
(GRANDE). N.F. grandi. N.S.
garandi omi; ma garandi; omigarandi.
2.adj., *velho; pessoa que tem
autoridade. - Alguin garandi lanta i
tira pinton na sangra, i kombersa
tudu i kaba i toma faka i sapa
kabesa di galinha (F.M.) -.
3.adj., *forte; valente. - Silo, lutadur
garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
batidu (Dea) -.
4.adj., *importante; notável. - lei mas
garandi i fundamental (R98) -.
garandi omi
coloc., *homem famoso. - Es tudu
pa fasi fidjus di Guine diskisi di kil
garandi omi ku nunka i ka seta
torkia nin un padas di tcon (R98) -.
(GRANDE HOMEM). N.F. neol.,
grandi omi. N.S. garandi omi é
hipónimo de GRANDE HOMEM que
também o homem velho-patriarca;
omi-garandi designa o homem
velho-patriarca e omi kumpridu
designa o homem grande ou alto,
de grande estatura.
garandisi
1.v.caus., *enobrecer; elevar em
dignidade; louvar. - I el ke salban: n’
misti garandisil (L.Cat.) -.
(ENGRANDECER). N.F.
proparoxítona.
2.v.caus., *tornar grande; fazer
crescer. - no misti pa tudu djintis
djuda pa e bota mon pa garandisi ki
mininus (R95) -.
garanti 1
1.v., *responsabilizar-se por;
certificar. - Ki mininus tudu no ta
garanti elis (R95) -. (GARANTIR).
N.F. neol.
2.v., *prometer como sendo certo. - i
garanti populason di kuma Junta
Militar i ka na fuguia nin un tiru
(R98) -.
garanti 2
n., *fiador; responsável, defensor.
(GARANTE). N.F. neol. N.S. V.B.
garantia
n., *penhor; segurança. - Kasamenti
gara 2
n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B.
n.,
garafa
n., *vaso de vidro para armazenar
líquidos. - Djugude iabri garafa di siti
i darma riba di Lion (L.S.) -.
(GARRAFA). N.S. garganti di
garafa; piskus di garafa.
garafinha
n., *garrafa pequena.
(GARRAFINHA). N.S. V.B.
garafon
*garrafa grande; frasco. - Alguin ta
da elis sinku garafon di binhu (F.M.)
-. (GARRAFÃO). N.S. garafon
indica qualquer garrafa com a
capacidade de mais de três litros.
garan
n., *semente ou fruto das
gramináceas e de outras plantas;
corpo pequeno arredondado. - nin
garan pa nina fomi (T.Tc.) -.
(GRÃO). N.F. gran. N.S. garan di
matcundadi.
garan di matcundadi
n., *testículo. (deriv. GRÃO DE
MACHO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kuku di obu.
garandesa
1.n., *velhice; estado de adulto;
responsabilidade. - risponsabilidadi
di omi na vida familiar dibi di inklui
idukason di mininus disna di padidu
te na garandesa (R95) -.
(GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S.
paga garandesa.
2.n., *importância; valor. - Dipus ke
no odja garandesa di un milagri, no
dibi di buska si sintidu fundu (L.Cat.)
-. (GRANDEZA).
3.n., *conselho dos anciãos. - Balur
di garandesa sta na sibi toma konta
di un djorson pa krial nes mundu
(J.S.) -.
garandi
1.adj., *de tamanho maior que o
vulgar. - Purblema garandi di feras i
presu di produtu prinsipalmenti kilis
ki importadu (P.dosS.) -.
206
di gosi so pirdi tempu, kuntudu
manera i garantia (J.D.) -.
(GARANTIA). N.F. paroxítona; neol.
garantidu
part., *afiançado; tornado seguro. kila la sta garantidu kuma i na ten
logu kombati (R98) -.
(GARANTIDO).
garasa
1.n., *riso; risota. - Si djintis sinta
djumbai, kadakin ta da si pasada,
sempri kusas di garasa pa utrus ba
ta ri (N.M.) -. (deriv. GRAÇA).
2.n., *favor. N.F. vd. grasa.
garba
v., *cortar as relações; deixar de se
falar. - Su na kumbida alguin bianda
i nega bin kume, bu ta garba ku el: i
es ke no diferensa ku manga di
povus na tera (J.S.) -. (AGRAVAR;
GRAVAR).
garbata
v., *remexer a terra com as unhas. disal es anu inda tok n’ garbata roda
del, pa n’ strumal (N.T.) -.
(ESGARAVATAR; ESGRAVATAR).
N.F. proparoxítona. N.S. sin. gasali.
garbatadu
part., *esgaravatado; diz-se da terra
remexida com as unhas.
(ESGRAVATADO). N.S. V.B.
garbatadur
n., *animal que remexe a terra com
as unhas. - Galinha garbatadur ta
fasil di kontra ku os di si mame o di
si dona (L.A.) -.
(ESGARAVATADOR).
garda
v., - Mon lebi na da mon lebi na
guarda distinu di utrus (J.B.) -.
(GUARDAR). N.F. vd. guarda 1.
gardisi
v.tr., *dizer obrigado. - Lebri gardisi
elis, i pega kaminhu (P.B.) -.
(AGRADECER). N.F. proparoxítona.
gardisimentu
n., *gratidão; acção de dizer
obrigado. - gardisimentu i ka ta bin
di po, i ta bin di pekadur (L.A.) -.
(AGRADECIMENTO).
garfa
v.tr., *revolver com o garfo.
(GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
nhafi.
garfu
n., *peça do talher, com quatro
dentes, com que se comem os
alimentos sólidos. - E randja tan
garfu ku faka ku kudjer (R95) -.
(GARFO).
gargadja
v.intr., *rir à boca despregada.
(GARGALHAR). N.S. V.B.
gargadjada
n., *risada estridente e prolongada. Gargadjadas di pilikanu ta bin
tcolonan (O.S.) -. (GARGALHADA).
garganti
n., *pescoço. - Ninguin ka ta ronka
ku konta na garganti sin linha (L.A.)
-. (GARGANTA).
garganti di garafa
n., *parte superior da garrafa;
gargalo. (deriv. GARGANTA DE
GARRAFA). N.S. V.A, sin. piskus
di garafa.
gargantia
v., *cantar; gorjear.
(GARGANTEAR). N.F. paroxítona.
N.S. V.B.
garina
n.f., *rapariga; namorada. - N’ staba
ku un garina, la di banda (J.A.) -.
(GARINA). N.F. neol.
garlopi
n., *plaina grande. (GARLOPA).
N.S. V.B.
garopa
n., *peixe da família dos
Serranídeos, que normalmente se
encontra no fundo marinho rochoso.
(GAROUPA). N.S. V.B., n.v.
“Epinephelus morio”.
garsa
n., *ave pernalta da família dos
Ardeídeos. - kasal di garsa rin i
kamba (E.D.) -. (GARÇA). N.S. n.v.
“Bubulis ibis” ou “Ardeola ibis”; sin.
kunankoi.
gas
207
n., *substância que está no ar; gás
de iluminação. - Kadakin lambu
lensu i mara naris, pa ka bu pudi
respira kil gas (C.P.) -. (GÁS).
gasadju
n., - Noba ka ta pidi pasadju, djidius
tcolona tuada dedi Kambora te na
Timbora sin pidi gasadju (N.V.) -.
(AGASALHO; GASALHO). N.F. vd.
gasidju.
gasali
v., *esgaravatar; remexer, por
exemplo, a terra ou as cinzas. Sinsa kubri fugu tudu kuas, el ku
manda n’ na gasaliba pa ba djubi si
kontra n’ ta otca brasa pa n’ tisi bos
(A.P.) -. N.S. sin. garbata.
gasela
n., - Gasela i na kudi son, fit, fit, fit, i
na pasa limaria un son, un son
(L.S.) -. (GAZELA). N.F. vd. gazela.
gasidja
1.v.tr., *acolher em casa; hospedar.
- n’ seduba ospri, bo gasidjan (N.T.)
-. (AGASALHAR).
2.v.intr., *estabelecer-se como
hóspede. - E bai gasidja na kaza di
un omi garandi (T.M.) -.
(AGASALHAR-SE).
gasidjadur
n., *o que agasalha; hospedeiro;
hospedador. - pa i sedu gasidjadur,
amigu di kil ki bon, ku sibi guberna
si kabesa (N.T.) -.
(AGASALHADOR).
gasidjanta
v.caus., *fazer agasalhar; fazer
proteger. - nin si bu gasidjantal na
Vatikanu, buli na balansa son (J.A.)
-. (deriv. AGASALHAR).
gasidju
n., *acomodação; aconchego;
amparo. - Tata ki bu sai na el, i el ki
nha bantaba, el ki nha gasidju di
alma i di kurpu (J.B.) -.
(AGASALHO; GASALHO). N.F.
gasadju.
gasolina
n., *mistura de hidrocarbonetos
líquida, inflamável, usada como
combustível; combustível. - utru ta
kumpra gasolina e bin bindi
piskaduris (N.M.) -. (GASOLINA).
N.F. neol.
gasta
1.v.tr., *despender; consumir. - Kin
ki ka kunsi es skema i ta gasta
sempri dinheru (P.dosS.) -.
(GASTAR).
2.v.intr., *consumir-se; cansar-se. bo bin sakuran, nha udjus pa ka e
gasta (J.D.) -.
gastadur
n., *dissipador; pródigo.
(GASTADOR). N.S. V.B.
gastu
1.n., *consumo; despesa. Budjugus ka tene gastus tciu na se
bistimentu (N.M.) -. (GASTO). N.F.
neol.
2.adj., *deteriorado pelo uso. - Asin
kusa ku na bedjisi, ku sta gastu, i ka
na tarda pa disparsi (N.T.) -.
gatu
n., *mamífero carnívoro da família
dos Felídeos, muito útil para a
destruição de ratos. - gatu ku furta
nata i ta lestu di diskunfia; bu ta
odjal i na limbi boka (L.A.) -.
(GATO).
gatu-lagaria
n., *pequeno mamífero da família
dos Felídeos; zibeta. - Gatu-lagaria
pega tras di Nguintcu i na pidil son
ku larma na udju (A.P.) -. (GATODE-ALGÁLIA). N.S. n.v. “Felix
senegalensis”.
gaveta
n., *caixa sem tampa que desliza
dentro de um móvel e que serve
para guardar coisas. - Bo ta fasi
dukumentu: simplismenti i ta tomadu
i mitidu na gaveta (R98) -.
(GAVETA).
gazela
1.n., *género de antílopes de formas
ligeiras, pernas altas e finas, olhos
grandes, que vivem nas estepes e
nos desertos. - e pertusi di gazela, i
fuguial (L.S.) -. (GAZELA). N.F.
208
gasela.
2.n., gazela di lala, *antílope com
pelagem castanho clara. (GAZELA
DE LALA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. “Ourebia ourebi
quadriscopa”.
3.n., gazela pintada, *antílope com
pelagem castanho avermelhada e
uma série de manchas e riscas
brancas. (GAZELA PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. n.v.
“Tragelaphus scriptus”.
gazoliu
n., *carburante usado nos motores
diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta
dja la (R95) -. (GASÓLEO). N.F.
proparoxítona, neol.
gliserina
n., *substância que se extrai das
gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B.
gloria
1.n., *fama que se adquire por
mérito próprio. - Ami n’ ka na buska
nha gloria (N.T.) -. (GLÓRIA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *bem-aventurança; o Céu. Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria
(T.Dj.) -.
glorifika
1.v.tr., *dar glória e honra a; prestar
culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor,
nha Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR).
N.F. neol.
2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si
n’ ta glorifika nha kabesa, nha gloria
ka ten balur (N.T.) -. (GLORIFICARSE).
glorifikadu
part., *dado glória; honrado. - Nha
pape i ta glorifikadu si bo padi frutu
tciu (N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F.
neol.
glorifikason
n., *celebração. (GLORIFICAÇÃO).
N.S. V.B.
gloriozu
adj., *cheio de glória; ilustre. Kamaradas di no gloriozu Forsas
Armadas (R98) -. (GLORIOSO).
N.F. neol.
glus
adj., (GULOSO). N.F. arc., vd.
golozu. N.S. V.B.
glusidadi
1.n., *gosto excessivo por doce;
gulodice; guloseima; gulosina;
gulosice. (deriv. GULOSO).
2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S.
V.B.
goiaba
1.n., *fruto da goiabeira, árvore da
família das Mirtáceas. - Abo i rasa
goiaba, bu ka ten kabaku (L.A.) -.
(GOIABA).
2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S.
n.v. “Psidium guajava”.
goiba 1
v.tr., *acanelar com goiva.
(GOIVAR). N.F. proparoxítona.
guiba. N.S. V.B.
goiba 2
n., *utensílio de carpinteiro utilizado
para abrir caneluras. (GOIVA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
goibadu
part., * diz-se de um pedaço de
madeira com goibadura.
(GOIVADO). N.F. guibadu. N.S.
V.B.
gola
n., *colarinho da camisa. (GOLA).
N.S. V.B.
golfinhu
n., *mamífero cetáceo, da família
dos Delfinídeos; toninho; toninha;
delfim. (GOLFINHO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. antoninhu.
Golgota
n., *lugar perto de Jerusalém onde
Jesus foi crucificado; lugar de
sofrimento. - un lugar ku tcomadu
Golgota, ku signifika lugar di kaku di
kabesa (N.T.) -. (GÓLGOTA). N.F.
proparoxítona.
golia
v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
goliadur
n., *marcador de golos.
(GOLEADOR). N.S. V.B.
209
adv., *advérbio de tempo que indica
[neste momento]; agora; hoje. - Gosi
tudu ladu i fera, suma fera di Bandin
i bai dja tok i tciga tcapa di Bisau
(R95) - Gosi dja n’ ka misti gueria ku
bo (T.M.) -. (deriv. AGORA). N.F.
gos. N.S. desdi gosi; gosi-gosi; te
gosi.
gosi-gosi
loc.adv., *de imediato; precisamente
neste momento; neste mesmo
instante. - Lanta no ten ku bai
ospital gosi-gosi (Cecomes) -.
(deriv. AGORA). N.M. redobro.
gosta
v., *apreciar; ter um sentimento de
amor ou de afecto por alguém. - Si
rapas odja badjuda ki gosta del, i ta
tcomal (N.M.) -. (GOSTAR). N.F.
neol. N.S. sin. misti; mas gosta di.
goza
1.v., *tirar proveito de. - i na goza
tambe di kil djustisa (R98) -.
(GOZAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fazer pouco de;
menosprezar; fazer troça de. - e
pega na goza kombatenti di
liberdadi di patria te aos (R98) -.
gozadu
part., *desfrutado; apoquentado;
troçado. (GOZADO). N.S. V.B.
gozu
n., *brincadeira; prazer. - Pabia asin
ku no seduba: tulu, katibus pa tudu
koldadi di diseju mau, ku gozu di
mundu (N.T.) -. (GOZO). N.F. neol.
gracha
n., *pomada de sapatos. (GRAXA).
N.S. V.B.
grachadur
n., *pessoa que lustra os sapatos. grachaduris di sapatu (P.dosS.) -.
(ENGRAXADOR). N.F. neol.
grama
n. *a milésima parte de um
quilogramo. - Sinku grama di prata
(Igr.I.) -. (GRAMA).
gramatika
n., *conjunto de regras fonéticas,
morfo-fonológicas, sintácticas e
golozu
adj., *glutão; comilão. (GULOSO).
N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin.
kumilon.
golpe
n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di
kuma es konflitu i ka ten golpe (R98)
-. (GOLPE). N.F. neol., vd. golpi.
golpi
1.n., *pancada ou ferimento. Talves golpi di miserikordia na bon
sintidu di termu (R95) -. (GOLPE).
N.F. golpe.
2.n., golpi di stadu, *acto de força
pelo qual um governo é derrubado. No ka tene intenson di mata ninguin,
nin di golpi di stadu (R98) -.
(GOLPE DE ESTADO).
golpia
v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene
nin koldadi ambison di ba golpia
(R98) -. (GOLPEAR).
golpiadur
n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S.
V.B.
golu
n., *ponto em que a bola transpõe a
baliza do adversário. (GOLO). N.S.
V.B.
gomadera
n., *mulher que engoma;
engomadeira. (GOMADEIRA). N.S.
V.B.
gomadu
part., *passado a ferro depois de ter
posto o amido ou a goma;
engomado. (GOMADO). N.S. V.B.
gora
1.adv., *advérbio de tempo que
indica o momento em que se fala. - I
ten gora kil djintis di Kamara ku ta
bai kobra elis fera sin kondison
(N.M.) -. (AGORA).
2.con., *conjunção adversátiva que
significa [uma vez que].
gos
adv., - Amigus, gos no na bin kunsa
na leitura di no karta (R95) -. (deriv.
AGORA). N.F. vd. gosi.
gosi
210
lexicais duma língua específica. djintis ke ta tenta obstakuliza
utilizason di Kriolu o di utru linguas
maternas tantu na insinu, i faktu di
linguas ka sta struturadu, ka ten
gramatika (MR98) -. (GRAMÁTICA).
N.F. proparoxítona.
grampu
n., *utensílio com que se mantêm
apertadas duas peças; agrafe. - dus
padas di panu finu ku tris grampus
(Igr.I.) -. (GRAMPO).
gran
n., - oitu gran di mankara kru (IN99)
-. (GRÃO). N.F. vd. garan.
grandesa
n., - Purmeru dia di saida, e na sinta
na kau di grandesa (F.M.) -.
(GRANDEZA). N.F. neol., vd.
garandesa.
grandi
adj., - Kila i dia di grandi sutu (F.M.)
-. (GRANDE). N.F. vd. garandi.
grandi omi
coloc., - bon pekadur ta djubidu kin
ke na bisti e parmanha, li pa media i
torkia i bisti utru, kila ki ta
konsideradu kuma i grandi pekadur,
i grandi omi (IN96) -. (GRANDE
HOMEM). N.F. neol., vd. garandi
omi.
granja
n., *na Guiné-Bissau é uma
pequena propriedade agrícola,
dependente do Estado, para
experimentar novos cultivos que
servem de apoio aos componeses. na granja li na Bisau (R96) -.
(GRANJA). N.F. neol. N.S. palmera
di granja.
grasa
1.n., *favor. (GRAÇA). N.F. garasa.
N.S. ant. disgrasa.
2.n., *dom sobrenatural concedido
por Deus para conduzir à salvação
da alma. - Bu intcidu di grasa,
Sinhor Deus sta ku bo! (L.Cat.) -.
N.F. reli.
grasas a
con., *locução prepositiva que
significa [felizmente]. - Grasas a
Deus disna ki n’ bin li n’ ta sinti
mindjor (IN99) -. (GRAÇAS A). N.F.
neol.
gratidon
n., *agradecimento. (GRATIDÃO).
N.S. V.B.
gratis
adv., *sem remuneração,
gratuitamente. - es programa i
programa gratis (R95) -. (GRÁTIS).
N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. di
grasa.
grau
1.n., *unidade de medida da
temperatura do corpo ou do tempo,
da proporção de álcool na
aguardente de cana e outros;
gradação; força; intensidade. - kin
ke ten kulpa e ta paga si kulpa
konformu grau di si kulpas (R99) -.
(GRAU).
2.n., *nível. - no na seta ki kota di
risponsabilidadi, kadakin konformu
grau ki na okupa (R98) -.
3.n., *em aritmética, número de
factores que entram na composição
de uma potência.
grava 1
v.tr., *fixar ou reproduzir música,
imagem ou palavras numa fita
magnética ou disco. - Intenson i pa
ba grava muzika, no ka misti pa kil
kusas pirdi sin tudu (R95) -.
(GRAVAR). N.F. neol.
grava 2
v.intr., *tornar-se mais grave; piorar.
- Polisia ka parsi tok ke kazu grava
(R95) -. (AGRAVAR-SE).
gravador
n., *registador; registrador. Kadakin sinta dja ku si kaneta o ku
si gravador, purki utrus ta fala e ta
grava nan pa sukuta ke ki na sedu
pratu di aos (R96) -. (GRAVADOR).
gravadu
1.part., *fixado; reproduzido;
copiado numa fita magnética ou
num disco. - pa pudi purpara se
gravadoris pa grava (R98) -.
211
(GRAVADO). N.F. neol.
2.part., *esculpido. - Lei, ku gravadu
letra pa letra na tagua di pedra, i tisi
mortu (N.T.) -.
gravason
n., *processo pelo qual se fixa e
reproduz um som por intermédio de
uma fita magnética ou disco. - Kila
ke no kunsa ku el li, bu ba buska
gravason di prumeru dia (R95) -.
(GRAVAÇÃO). N.F. neol.
gravata
n., *ornato que se põe à frente do
pescoço dando um nó ou um laço. omi miti si gravata (IN96) -.
(GRAVATA). N.F. neol.
gravi
adj., *sério; perigoso. - VIH ta distrui
selulas, i ta ba kauza manga di
infeson gravi (R95) -. (GRAVE). N.F.
neol.
gravida 1
1.v.intr., *ficar grávida. - N’ na dau
kil mesinhu, bu na tira kusa ku tudjiu
gravida to ku ta gravida bu padi
(IN99) -. (ENGRAVIDAR). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
prenha 1.
2.v.tr., *tornar grávida. - rapas pudi
kaba pa gravidal (IN96) -.
gravida 2
adj.f., *mulher em estado de
gravidez. (GRÁVIDA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
prenha 2.
gravides
n., *estado da mulher ou das
fêmeas em geral, durante o tempo
de gestação; prenhez. - panha
gravides (R95) -. (GRAVIDEZ). N.F.
oxítona, neol.
Gregu
1.n., *habitante da Grécia. - no
forma un kurpu son, tantu Djudeu
suma Gregu, o katibu o libri (N.T.) -.
(GREGO).
2.n., *a língua grega. - Djudeus ku
ta papia Gregu e na kecha pabia se
viuvas na diskisidu (N.T.) -.
grelia 1
1.v.intr., *cozinhar através da ajuda
de grelha; assar na grelha.
(GRELHAR). N.F. neol. N.S. sin.
iasa.
2.v.intr., *assar-se na grelha. - Bu ta
toma pis bu na ditanda un son un
son diritu, bu disa pa i grelia (N.M.) . N.F. neol.
grelia 2
n., *instrumento para assar comida
sobre brasas. - Bu ta peganda
fugaderu bu toma grelia bu labal
limpu bu pul tok i seku bu untal ku
oliu, bu pul riba di fugaderu ku fugu
pikininu (N.M.) -. (GRELHA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
iasadera.
greliadu
part., *assado na grelha. - Ora ki
arus kusidu bu sirbil ku kil pis
greliadu (N.M.) -. (GRELHADO).
N.F. paroxítona.
greve
n., *acordo entre trabalhadores,
recusando-se a trabalhar enquanto
as suas pretensões não forem
satisfeitas ou chegarem a um novo
acordo. - Greve ka ten la, pabia i
skola partikular (IN96) -. (GREVE).
N.F. neol.
grilu
n., *insecto ortóptero saltador da
família dos Grilídeos. (GRILO). N.S.
V.B.
gripi
n., *doença infecto-contagiosa
produzida por um vírus e que se
manifesta com os sintomas de febre
e dor no corpo. - N’ tene gripi, nin si
bu nota propi na nha fala, i sta
mbokadu ransadu (R95) -. (GRIPE).
N.F. neol.
grisia
n., (IGREJA). N.F. proparoxítona,
arc., vd. igreja. N.S. V.B.
grita
v., - Lebri grita: Ai! (L.S.) -.
(GRITAR). N.F. neol., vd. guirta.
gritu
n., *exclamação de dor ou de
212
1.n., *sentinela; polícia. - Kada
guarda na firma na si porta (R95) -.
(GUARDA).
2.n., *protecção; cuidado; vigilância.
- abrigu ki prumeru guarda (C.P.) -.
guarda di kurpu
n., *amuleto; talismã. (deriv.
GUARDA DE CORPO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
guarda-fatu
n., *móvel em que se guardam os
fatos; guarda-roupa; guardavestidos. (GUARDA-FATOS). N.F.
neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
guarda-kosta
n., *pessoa que acompanha alguém
como forma de protecção. - Guardakosta na larga arma (J.D.) -.
(GUARDA-COSTAS). N.M. lexia
composta.
guarda-kostera
n., *navio que controla as águas
territoriais de um país. (GUARDACOSTAS). N.M. lexia composta.
N.S. V.A.
guarda-kumida
n., *móvel para guardar alimentos.
(GUARDA-COMIDAS). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
guarda-losa
n., *armário para guardar louça ou
loiça. (GUARDA-LOUÇA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
guarda-sol
n., *chapéu-de-sol. (GUARDA-SOL).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
tcepen di sol.
guarda-tcuba
n., (GUARDA-CHUVA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. tcepen di
tcuba.
guarda-tcuba di sapu
n., *cogumelo; fungo. (deriv.
GUARDA-CHUVA DE SAPO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A., sin.
sombrinha di sapu.
guberna
1.v., *exercer autoridade política. kil ku na gubernaba i puiba guardas
na porton di prasa pa prindin (N.T.) -
contentamento. - Na tudu kau i na
sai un gritu di opreson. (L.Cat.) - Na
kil momentu, kau somna, gritu di
kontentamenti ku di dimirason (F.M.)
-. (GRITO). N.F. neol., vd. guirtu.
grogu
n., *bebida alcoólica feita através da
maceração e fermentação da canade-açúcar; aguardente de cana. grogu i la na ntela, oh (R.S.) -.
(GROGUE). N.S. sin. kana.
gros
adj., *grande; volumoso. - un
montiadur na buska limarias gros pa
mata elis! (F.M.) -. (GROSSO). N.S.
kabesa-gros.
grosura
n., *qualidade de grosso; espessura.
- Barajen dibi di sedu minimu di un
metru di grosura bas (Igr.I.) -.
(GROSSURA). N.F. neol.
grupa
v., *reunir; juntar-se. - populason
nunde ke grupa nel tciu, susidadi
tciu la, kaus ka ta baridu, kasas ke
ta kumpudu i mal kumpudu (R98) -.
(AGRUPAR; GRUPAR). N.F. neol.
grupu
1.n., *número de pessoas ou de
animais reunidos. - I dati i korda i
odja grupu di limarias dal volta (L.S.)
-. (GRUPO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de pessoas que
partilham objectivos ou sentimentos.
- I un chef di grupu ku ta tcomadu
Nasarenu (N.T.) -.
guarda 1
1.v.tr., *vigiar; proteger. - Militaris ku
dibi di guarda vida di Presidenti
(R98) -. (GUARDAR). N.F. garda.
N.S. andju di guarda; guarda-fatu;
guarda-kosta; guarda-kostera;
guarda-kumida; guarda-losa;
guarda-sol; guarda-tcuba; guardatcuba di sapu; guarda di kurpu.
2.v.tr., *arrecadar; conservar. - i pul
mas na sol duranti un sumana pa i
seku diritu, pa pudi guarda na
bemba (N.M.) -.
guarda 2
213
. (GOVERNAR). N.F. guverna.
2.v., *exercer autoridade; ter poder
de administrar. - I dibi di sibi
guberna si kaza diritu, pa si fidjus
obdisil ku tudu rispitu (N.T.) -.
3.v.pron., *bastar-se a si próprio;
saber conduzir-se; governar-se. - pa
no sibi guberna no kabesa ne
mundu di gosi (N.T.) -. (deriv.
GOVERNAR A CABEÇA).
gubernadur
n., *pessoa que governa;
administrador. - e ntrega
gubernadur karta e pursental tambi
Paulu (N.T.) -. (GOVERNADOR).
gubernu
n., *o poder executivo de um
Estado; administração. - Barabas i
pudu na kalabus pabia i lantanda
pobu na prasa kontra Gubernu
(N.T.) -. (GOVERNO). N.F.
guvernu.
gudja
1.n., *objecto que serve para coser
à mão ou à máquina. - n’ pirsisa di
gudja ku linha pa kusi nha bistidu
(J.L.R.) -. (AGULHA). N.S. koba di
gudja.
2.n., *instrumento oco e pontiagudo
adaptável a uma seringa; injecção. Gudja dibi di mitidu dentru di kuru
tok si boka pirdi (Men) -. N.S. sin.
ndjeson.
gudu
1.adj., *afiado; cortante. - Ora ki no
labra po tok i gudu, ki po ta rabida
pa i bin furanu udju (A.B.) -.
(AGUDO).
2.adj., *diz-se do ângulo menor que
o recto.
guera
1.n., *luta armada; hostilidade. - Pior
inda i guera di dia trinta un di
Janeru, kila djintis mas sufri tciu
(N.M.) -. (GUERRA). N.S. guera
sai; kai guera; rapati guera.
2.n., *rixa; contenda. - Kunfuson
manga del, djus i te guera entri
kumpraduris i bindiduris (P.dosS.) -.
guera sai
coloc., *começar a guerra. (deriv. A
GUERRA SAI). N.S. V.B.
gueria
v., *combater; lutar; fazer guerra. Anos no na gueria ku Purtuguis, ma
no ka na gueria ku povu purtuguis
(R98) -. (GUERREAR). N.F.
paroxítona. N.S. guerianta; sin. luta
1.
gueriadu
part., *combatido; lutado. - Dizenhu
fasidu na manera propi ku kau ku
gueriadu nel sta (Igr.I.) -.
(GUERREADO).
gueriadur
n., *combatente. - I fala, anos
gueriadur! (R98) -.
(GUERREADOR).
guerianta
v.caus., *fazer guerrear; fazer lutar.
- Nha mame bai guerianta dus turus
na fonti, pabia i bai laba ropa di nha
pape, ma i leba tambi ropa di si
kumpadri (F.M.) -. (deriv.
GUERREAR).
guerilha
n., *táctica de luta, normalmente
utilizada pelos movimentos de
libertação nacional, atacando o
inimigo de surpresa para destruir as
suas acções. - bazi di guerilha i
alimentadu pa populason te na fin di
guera (C.P.) -. (GUERRILHA). N.F.
neol.
guerinha
n.dim., *pequena acção de guerra;
contenda. - la ki guerinhas kunsa
(R95) -. (deriv. GUERRA).
guerla
n., *órgão respiratório dos peixes;
brânquia. (GUELRA). N.S. V.A., nas
duas línguas há o fenómeno de
metátese ou de mudança de
posição das consoantes do grupo rl
(LR).
guia 1
1.v.intr., *conduzir um veículo
automóvel. - Si bu na bibi, ka bu
guia (R95) -. (GUIAR).
2.v.tr., *encaminhar. - guia iagu pa
214
é o Francês. - djintis di GuineKonakri sta li (R98) -. (GUINÉCONAKRI).
Guinensi
1.n., *membro do povo Guineense,
habitante da Guiné-Bissau; Guinéu.
- ku ten alvu, desdi kunsada, di
forma Guinensis pa toma lugar di
strandjerus mas tardi, konformu si
dons (Igr.I.) -. (GUINEENSE).
2.adj., *relativo à Guiné-Bissau. Mon ku fundinhu di Liga guinensi di
diritus umanus ku ta sai tudu
Sugunda ku kinta-fera (R95) -.
guinti
n., - Ma bo kunsa mas na bari padja
na miti guinti na n’utru (A.S.) -.
(GENTE). N.F. arc., vd. djinti.
guirta
1.v.intr., *soltar gritos; dar gritos. - i
lambul i sutal na pe di banana; i
guirta (L.S.) -. (GRITAR). N.F. grita.
2.v.intr., *falar alto. - guirta risu de,
guirta bu pidi pas (O.S.) -.
guirtadu
part., *clamado em voz alta. - ami i
tuada di guirta ku guirtadu na un
garganti sin forsa (O.S.) -.
(GRITADO).
guirtadur
n., *o que fala em voz muito alta.
(GRITADOR). N.S. V.B.
guirtu
n., *exclamação de dor ou de
contentamento; brado. (GRITO).
N.F. gritu. N.S. V.B.
guiza
v., *preparar com refogado. katcupinha i midju verdi ku bu na
guiza ku el (R96) -. (GUISAR). N.F.
neol.
guizadu
part., *preparado com refogado. pratu di galinha guizadu ku kamaron
ku midju (R96) -. (GUISADO). N.F.
neol.
gumbe
n., - N’ na sedu muzika, tambur,
siko, gumbe (T.Tc.) -. (GUMBE).
N.F. vd. ngumbe.
ki parti di terenu ku mas na pirsisa
del (Igr.I.) -.
3.v.tr., *ensinar; aconselhar. - Ma
ora ku Spiritu di bardadi bin, i ta guia
bos na tudu bardadi (N.T.) -.
guia 2
1.n., *pessoa que orienta outros;
condutor. - Judas, ku seduba guia di
kilis ku prindi Jesus (N.T.) -. (GUIA).
2.n., *roteiro.
guiba
v., *corroer; gastar; roer
pulverizando, como no caso das
térmites. - Flema na guiban (G.F.) -.
(deriv. GOIVAR). N.F.
proparoxítona; a pronúncia é
☯g’uiba; goiba 1.
guibadu
part., *corroído; gastado. - Manduku
guibadu -. (deriv. GOIVADO). N.F.
pronúncia ☯gwi’badu, goibadu.
N.S. V.A.
Guine
1.n., *nome que designa a grande
região da África Ocidental entre o
rio da Casamansa e o rio Gabon e
que deu o nome à Guiné-Bissau, à
Guiné-Conakri e à Guiné Equatorial.
(GUINÉ). N.F. oxítona; Pepel “Djinè”
que significa chão de preto
(M.deBarros).
2.n., *nome truncado que designa a
Guiné-Bissau. - kadakin ta koba mal
pa si ladu, tcutci n’utru tok Guine bin
fika sin pas (N.M.) -.
Guine-Bisau
n., *país da África Ocidental, antiga
Guiné Portuguesa, independente
desde 24 de Setembro de 1973,
depois de uma luta de libertação
nacional contra o colonialismo. - es
kriansas di aos, elis i omis amanha
ki na purpara un futuru brilianti pa
Guine-Bisau (R95) -. (GUINÉBISSAU).
Guine-Konakri
n., *país da África Ocidental com a
capital Conakri, que ajudou o
PAIGC durante a luta de libertação
nacional e cuja língua oficial colonial
215
habitando junto com os Europeus,
foram uns dos actores na formação
do pidgin e do Guineense.
gustu
1.n., *um dos cinco sentidos que se
situa na língua; capacidade de
apreciar o que é belo; gosto;
opinião. - I dipindi di gustu di
kadakin (R96) -. (GOSTO). N.S. ant.
disgustu.
2.n., *prazer; satisfação. - Fera susu
tok i ka ta dau gustu di bu bai la
(R95) -.
3.n., kubu di gustu, *caldo de
galinha ou glutamato de sódio. - bu
ta toma un kubu di gustu bu largal la
(N.M.) -. (deriv. CUBO DE GOSTO).
gustundera
n., *qualidade de ser saboroso.
(deriv. GOSTO). N.S. V.M.
gustus
1.adj., *saboroso; agradável. - I sin
ki gustus, n’ sinti bu kurpu na nha
kurpu (N.Me.) -. (GOSTOSO). N.F.
oxítona.
2.adj., *engraçado. - ke ki n’ na obi
sin i gustus dimas (L.S.) -.
guverna
v., - kin ke nganha i sai ku si
lijitimidadi pa i manda pa i guverna
(R98) -. (GOVERNAR). N.F. neol.,
vd. guberna.
guvernadu
part., *administrado. - nha amigu
fala kuma pais, pa i guvernadu, i
prisis ten bon kunhisimentu, purke si
kultura faltau bu ka pudi ntindi nada
(R98) -. (GOVERNADO). N.F. neol.
guvernanti
n., *pessoa que governa. guvernanti des tcon pa i toma
konsiensia di ke i ka son elis ku
pirsisa di vivi diritu, anos tan tudu no
pirsisa pa no vivi diritu (IN96) -.
(GOVERNANTE). N.F. neol.
guvernu
n., - guvernu de dus tera, Guine ku
Kabu-Verdi, i ka un son, ma e dus
tera na dirijidu pa kil un partidu son,
PAIGC (R77) -. (GOVERNO). N.F.
gumita
v.tr., *expelir pela boca substâncias
contidas no estômago; jorrar. mesinhu di kin ku ta kume reia, i un
orason, oitu gran di mankara kru, n’
da si dunu i na gumita es kusa di
reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F.
vomita.
gumitadera
n., *vómito; vomição. - kolera i un
duensa ke ta provokadu pa un
pikenu panga-bariga, o panga
bariga-garandi, utru bias i ta
kumpanha ku gumitadera (R97) -.
(deriv. VOMITAR). N.F. vomitu.
gumitadu
part., *sujo pelo vómito.
(VOMITADO). N.S. V.B.
gurdu
1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta
gurdu! (T.M.) -. (GORDO).
2.adj., *diz-se de terreno fértil e rico.
- e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -.
3.adj., letra garandi, *letras gordas
ou letras de tamanho grande. (deriv.
LETRA GRANDE).
gurdura
n., *banha; sebo. - I pega kume
gurdura na bariga di baka (L.S.) -.
(GORDURA).
gurdusinti
v.caus., *tornar rico e abundante;
engordar; engordurar. - kil kusas
tudu gatu toma elis i da Djon i
gurdusinti si kazamentu (L.S.) -.
(deriv. GORDO).
gurgudju
n., *diz-se dos pequenos insectos
presentes no arroz pilado e mal
conservado. - Bianda kru ku
irumbudura i gurgudju (C.V.) -.
(GORGULHO)
gurmeti
n., *marinheiro da Guiné-Bissau; os
africanos serventes dos
comerciantes europeus ou dos
assimilados. (GRUMETE). N.F.
Inglês “groom” que designa a
pessoa que cuida dos cavalos ou
estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes,
216
vd. gubernu.
H, h
*Nona letra do alfabeto do
guineense, que se utiliza nalgumas
palavras-interjeições: ela tem só
valor gráfico e não fonético. (H).
N.S. normalmente escreve-se
depois de algumas interjeições, isto
é, aquelas escritas com uma só
vogal.
217
iabri
1.v.tr., *remover algo que impede a
entrada ou a saída. - kumpradur
iabri si kartera pa konta dinheru pa
fasi si nogos (P.dosS.) -. (ABRIR).
N.F. abri. N.S. kaminhu iabri.
2.v.tr., *começar; inaugurar. - no da
bos dinheru pa bo iabri un
Koperativa agrikula (IN96) -.
3.v.intr., *desabrochar; começar a
funcionar. - portas tudu iabri (N.T.) -.
(ABRIR-SE).
iabridu
part., *aberto. - Mala ka ta iabridu di
noti (P.B.) -. (deriv. ABRIR).
iagu
1.n., *líquido transparente, incolor,
sem cheiro ou sabor, composto por
um átomo de oxigénio e dois de
hidrogénio. - Prumeru dia ki mininu
bidjugu i padidu, djintis ta pui asukar
na iagu e dal (F.M.) -. (ÁGUA). N.S.
iagu di kadju; iagu-sibibu; iagusimortu; iagu-tceru; iagusbibu;iagus-mortu; kata iagu; mai
di iagu; miti iagu; sedi iagu; suta
iagu.
2.n. iagu na udju, *lágrima. - un di
no kombatenti fala kuma iagu na si
udju i ka na tiral pa tcora Cabral, ma
i ta tcora Cabral sin, ku bala na si
kanu (C.P.) -. (deriv. ÁGUA DE
OLHOS). N.M. lexia complexa.
3.n., *o mar ou outra parte líquida
da terra; chuva; suco das plantas. si bo ka sai no na lansa un bomba
son, iagu na lanta na tudu matu di
no tera (C.P.) -.
iagu di kadju.
n., *bebida alcoólica extraída do
fruto de caju. - Iagu di kadju ke na
darmadu na roda di strada (R98) .(deriv. ÁGUA DE CAJU). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kadju.
iagu di po
n., seiva. (deriv. ÁGUA DE PAU).
N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
iagu djumbuli
coloc., *a água da fonte agitou-se,
trazendo ao de cimo as impurezas
I, i
*Décima letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal alta anterior-palatal], [vogal
alta média-central] e [semivogal
palatal]. (I).
i1
pron.pess.suj., *forma secundária
do pronome pessoal sujeito 3ºsing.;
ele; ela. - Andorinha kuma i na pupu
riba di kabesa di nhor Deus; i ba kai
riba di si kabesa (L.A.) -.
i2
1.contr., *contracção do pronome
pessoal sujeito 3ªsing e da cópula [i
+ i]. - Air-Bissau ta fasi tudu semana
voo di Paris-Lisboa te Bisau i ta riba
na mesmu rota (P.dosS.) -.
2.cóp., *verbo copulativo que liga o
sujeito ao predicativo; lexema com
função predicativa; ser. - Mindjer
fala: i ami (R95) - Guera i nhambi
iasadu (L.A.) - Fulanu i sabi boka
suma bunda di baguera (L.A.) -. (É).
i3
con., *conjunção coordenativa que
liga duas frases ou constituintes de
uma frase de natureza semelhante.
- feras di Bisau i di tudu banda di
Guine ta sigui na tradison di sedu
bantaba di noba (P.dosS.) -. (E).
N.F. neol. N.S. sin. ku.
i 4 [-i]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temáticas que formam os verbos. (IR). N.S. V.A.
i ka na tarda
loc.adv., *advérbio de tempo que
significa [cedo]. - Nin i ka na tarda n’
na bin ku mbruta di mbuludju (JB97)
-. (deriv. NÃO TARDARÁ).
ia [-ia]
suf.v.caus.d., *sufixo acrescentado
aos nomes para formar verbos
causativos onde o agente causa
directamente a acção. - brankia gargantia - mandukia - merdia -. (EAR).
218
do fundo, como a areia. - Kil rapas
ba odja iagu na fundu di puti, i bulil i
djumbuli kil iagu, i sinta i peral pa i
sinta (L.S.) -. N.F. Mandinga
“júmbu”.
iagu funguli
coloc., * a água tornou-se turva e
perdeu a limpidez. N.F. Mandinga
“fùnkula”. N.S. V.M.
iagu-sibibu
n., *diz-se da maré quando o nível
do mar e a velocidade da corrente
atingem os pontos maiores; malina;
maré de águas-vivas ou de sizígia. N’ ma misti pa e nha karta bai na
fuska-fuska di azalmas, na sukuma
di iagu-sibibu (O.S.) -. (ÁGUASVIVAS). N.F. Guin., iagus-bibu.
N.M. lexia composta. N.S. o
fenómeno acontece durante os dias
do novilúnio e do plenilúnio; na
Guiné-Bissau a diferença com o
período correspondente de iagu
simortu é de 1-1,30 m.
iagu-simortu
n., *diz-se da maré quando o nível
do mar e a velocidade da corrente
atingem os pontos mais baixos;
maré de águas-mortas ou de
quadratura (ÁGUAS-MORTAS).
N.F.Guin., iagus-mortu. N.M. lexia
composta. N.S. ant. iagu-sibibu.
iagu sintadu
coloc., *diz-se da água estagnada.
(deriv. ÁGUA SENTADA). N.S. V.M.
iagu-tceru
n., *perfume; água-de-colónia. - Si
n’ ntera rostu na turbuserus bonitus,
n’ ta salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -.
(deriv. ÁGUA CHEIRO). N.M. lexia
composta.
iagus-bibu
n., (ÁGUAS-VIVAS). N.F. Guin., vd.
iagu-sibibu. N.S. V.B.
iagus-mortu
n., (ÁGUAS-MORTAS). N.F. Guin.,
vd. iagu-simortu. N.S. V.A.
iagusinhu
n.dim., *pequena quantidade de
água. - bu na firbi pis ku iagusinhu
(N.M.) -. (deriv. ÁGUA).
iaiboi
1.n., *espécie de peixe. N.F.
paroxítona.
2.n., *nome dado aos polícias. - I
fiansaba ki bandidus di iaiboi (R98) .
iala
v., *içar; levantar. - i toma baldu i dal
pa i iala iagu (N.M.) -. (ALAR).
ialadu
part., *alçado; levantado; apanhado.
(ALADO). N.S. V.B., sin. isadu.
ialali
v., *diz-se da comida com molho a
mais, ou da bebida com água a
mais. - bianda ialali -. N.F. oxítona.
N.S. V.A.
ialsa
1.v.tr., *colocar alto; elevar; erguer. anos no ka ta seta ke ministra
puntanu pa ialsa mon kin ki ka tene
barata na si kaza (R95) -. (ALÇAR).
N.S. ialsa mon; ialsa stera.
2.v.tr., *aumentar; acrescentar. - kil
ku na ialsa nivel di vida di si djintis
(Igr.I.) -.
ialsa-bandera
n., *acto de alçar ou de fazer subir a
bandeira. (deriv. ALÇAR A
BANDEIRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., ant. basa-bandera.
ialsa mon
1.coloc., *render-se ao inimigo;
capitular; mãos ao ar como sinal de
rendição. Si Cabral sonba, odja i
muriba, no ka na libertaba no binba
na kau di brankus na ialsa mon
(C.P.) -. (deriv. ALÇAR AS MÃOS).
2.coloc., *levantar a mão para bater;
oferecer pancada. - Forsa di Deus i
garandi i ialsa si mon pa padjiga
bazofus (L.Cat.) -. (ALÇAR A MÃO)
3.coloc., *ir ao vidente.
ialsa stera
coloc., *cerimónia de arrumar a
esteira, no fim do choro. - Otca ki
kompleta un sumana e ialsa stera di
tcur (N.M.) -. (deriv. ALÇAR A
ESTEIRA). N.S. sin. labanta stera;
219
sin. lebia stera; distindi stera.
ialsadu
part., *colocado alto. - Kalker ku
bacha si kabesa i ta ialsadu (N.T.) -.
(ALÇADO).
iama
v., *tomar conta de uma criança;
fazer de ama; amamentar. (deriv.
AMA). N.M. paroxítona. N.S. V.M.
iamba
n., *marijuana; erva; droga. - e na
kumersializaba serka di sen gramas
di iamba (R95) -. N.F. Mandinga
“jàmba” que significa folha;
Angolano “liamba” que designa uma
variedade de cânhamo. N.S. n.v.
“Cannabis sativa”.
ianda
1.v.intr., *o acto de deslocar-se de
um sítio para outro; caminhar. - no
pega ianda pa kil strada kumpridu
(N.M.) -. (ANDAR). N.F. anda. N.S.
ianda dipresa; ianda suma dudu;
iandanta.
2.v.tr., ianda mundu, *percorrer o
mundo; viajar. - Dus omi sai ianda
mundu ku n’utru pa buska kin ku
mas obi Kriol (A.P.) -. (ANDAR
PELO MUNDO).
ianda dipresa
coloc., *correr com velocidade. Susuku ianda dipresa, bu bin toman
pa n’ ba djubi nha mame (A.B.) -.
(ANDAR DEPRESSA).
ianda suma dudu
coloc., *doidejar. (deriv. ANDAR
COMO UM DOIDO). N.S. V.B.
ianda-ianda
v., *andar por todos os lados;
buscar. (deriv. ANDAR). N.M.
redobro. N.S. V.A.
iandadu
1.part., *viajado; percorrido. Distansia ku pudi iandadu na un dia
di diskansu (N.T.) -. (ANDADO).
2.part., *que foi vítima de efeitos de
bruxaria.
iandadur
1.n., *pessoa que caminha muito;
viajador; pessoa sem demora certa.
- anos i iandaduris ku na buska bida
sabi (L.Cat.) -. (ANDADOR). N.F.
andadur. N.M. pl. iandaduris.
2.n., *vagabundo.
iandanta
v.caus., *ajudar alguém a andar.
(deriv. ANDAR). N.S. V.A.
iangasa
1.v.tr., *conseguir; obter. - alguin ku
tene vontadi di iangasa pas (R98) -.
(ALCANÇAR). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *tocar; atingir. - Mon ka
iangasa kosta (L.A.) -.
3.v.tr., *ver. - Si mame ku si ermons
e bai djubil, ma e ka pudiba iangasal
pabia di manga di djinti (N.T.) -.
iangasadu
part., *conseguido. (ALCANÇADO).
N.S. V.B.
iar
con., *conjunção que introduz uma
proposição em contradição com a
precedente; porventura; talvez;
quiçá. - ka bu buska lugar di mas
rispitu, iar i ten utru kumbidadu di
mas katiguria (N.T.) -. N.F.
Mandinga “yàara” que significa
porventura ou talvez.
iara
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o facto de o processo ter
estado para acontecer mas falhou. Malgueta iara pasa de! (R95) -.
(ERRAR).
2.v., *cometer um erro; desacertar. Ke ki n’ na iara, ala bo sta la ta falan
(R95) - N’ bin iara ku kaminhu (P.B.)
-. (ERRAR). N.F. ara 1. N.S. iara é
hipónimo de ERRAR, que significa
também vaguear.
iaradu
part., *que tem erros; falso. - No ka
ta fasi apelu iaradu, nin no ka ta
buska ngana ninguin (N.T.) -.
(ERRADO). N.S. ant. sertu;
bardaderu.
iaramenti
n., *erro; culpa; falta. - Ermons no
lembra kuma no iaramenti tciu
(L.Cat.) -. (deriv. ERRAR).
220
iarda
v., - Ma labraduris e fala n’utru: es
ku na iarda, bo bin, no matal,
iardansa i ta sedu di nos (N.T.) -.
(HERDAR). N.F. vd. arda.
iardansa
n., - N’ na bai nan pa toma nha
iardansa na Anatoti (Igr.I.) -. (deriv.
HERDAR). N.F. vd. ardansa.
iardi
v.intr., *ser consumido pelo fogo;
queimar. - Nin sol ka na iardi riba
delis, nin kalur forti ka na kema elis
(N.T.) -. (ARDER).
iari-iari
1.v., *lutar; desafiar. - Disa elis e
sardia, son ka bu iari-iari, ka bu
fadiga (J.B.) - N.F. paroxítona. N.M.
redobro.
2.v., *andar sem destino, sem saber
onde ir.
3.v., *enfrentar-se; confrontar-se. Tcuba na iari-iari ku bentu (R.N.) -.
iarma
1.v.tr., *munir de armas; equipar;
preparar. - Paulu obi kusa di
mboskada ke na iarma (N.T.) -.
(ARMAR). N.F. arma 1.
2.v.intr., *armar-se ou mostrar-se
vaidosamente capaz.
iarma baraka
coloc., *abarracar-se; alojar. (deriv.
ARMAR BARRACAS). N.S. V.B.;
ARMAR BARRACAS significa [fazer
disparates].
iasa
v.tr., *cozinhar em seco, sobre o
fogo; grelhar; cozinhar em forno. Djon bai buska fugu, i tisil, i iasa
tartaruga (L.S.) -. (ASSAR). N.F.
asa. N.S. iasa é hiperónimo de
ASSAR e de GRELHAR; sin. grelia.
iasadera
n., *utensílio para assar ou grelhar.
(ASSADEIRA). N.S. V.B.; sin.
grelia; ASSADEIRA é hiperónimo
de iasadera e iasadur.
iasadu
part., *cozinhado em seco;
grelhado. - Santcu, si kontenti, i ta
pidi tceben iasadu (L.A.) -.
(ASSADO). N.F. asadu.
iasadur
n., *pessoa que assa ou tosta ou
torra. (ASSADOR; ASSADEIRA).
N.S. V.B.; ASSADEIRA é
hiperónimo de iasadur e iasadera.
ibo
interj., *interjeição que exprime
☯repreensão; oh, tu!; olha lá. N.F.
oxítona. N.S. V.M.
idadi
1.n., *número de anos de alguém. skirbi si nomi, idadi, profison, si
morada, nunde ki padidu (C.V.) -.
(IDADE).
2.n., *tempo. - Si bai kasamenti
sedu, antis di tene idadi, i pudi, ora
di padi, panha prublema (R95) -.
ideal
1.adj., *exemplar. - vida ideal di
kadaun di nos (IN96) -. (IDEAL).
N.F. neol.
2.n., *perfeição; sublimidade. - ideal
pa no mininu i ka kila la (R95) -.
ideia
n., *representação mental de uma
coisa; imagem; opinião. - Bu tene
ideia o opinion kuma ke ki pirsis
fasiba pa muda es koldadi situason?
(R95) -. (IDEIA). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. sin. opinion.
identidadi
1.n., *igualdade. (IDENTIDADE).
N.F. neol.
2.n., *conjunto dos caracteres de
uma pessoa que permite a sua
identificação. - Es lison na djudanu
diskubri na Jesus rostu di un omi ku
si identidadi propi (L.S.) -. N.S.
bilheti di identidadi.
identifika
v., *provar a identidade de. vistuariu i ta identifika un omi (IN96)
-. (IDENTIFICAR). N.F. neol.
identifikason
n., *reconhecimento; acto de
identificar-se. - Ora ke tciga na
kontrol e da se identifikason (R95) -.
(IDENTIFICAÇÃO).
221
idifisiu
n., *casa; construção de uma certa
importância. - I ten un digradason
total en termus di idifisius (IN96) -.
(EDIFÍCIO). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. sin. kostruson.
idroselu
n, *doença que se manifesta com
formação líquida no escroto. - N’ ka
tchoma kazu di erna, idroselu, n’ ka
tcoma kila (R95) -. (HIDROCELE).
N.F. neol.
iduka
1.v.tr., *instruir; formar. - Negado i
kirsi bas di Balenti, kila idukal, i
mostral tudu manera di kura (FM.) -.
(EDUCAR). N.F. neol. N.S. sin.
sina.
2.v.tr., *desenvolver as faculdades
físicas, intelectuais e morais. - Iduka
un omi nobu na un sosiedadi san,
ku bazi na toleransia i rispitu pa
diferensa ku djuntanu (R95) -.
idukadu
part., *instruído; formado. - I ta
faladu un povu ma idukadu i
kulturalmenti mas ivuluidu (R98) -.
(EDUCADO). N.F. neol.
idukadur
n., *instrutor; professor. - Idukaduris
dibi di tene kunhisimentu na e
materia (R95) -. (EDUCADOR).
idukason
1.n., *instrução; ensino; acção de
educar. - utilizason di Kriolu o
linguas maternas na fasilita
integrason di kriansas na skola,
purtantu i ka ten un rutura muitu
garandi entri idukason tradisional na
familia i idukason na skola (MR98) -.
(EDUCAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin.
nsinu.
2.n., Ministeriu di Idukason,
*conjunto de serviços públicos da
educação. - Ministeriu di Idukason
ka pudi fitca suma kombe el son, i
ten ku abri pa i obi djintis (MR98) -.
(MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO).
idukativu
adj., *que educa; instrutivo. - si
objetivu i pa sugura kondisons
minimas pa rivitalizason di sistema
idukativu (MR98) -. (EDUCATIVO).
idulu
n., *estátua ou imagem que
representa uma divindade e é
objecto de culto. - Na ki dias e fasi
idulu na forma di bakasinhu (N.T.) -.
(ÍDOLO). N.F. proparoxítona, neol.
ieba 1
v., *achacar-se; ter cansaço;
apanhar doenças. - ala matcus na
fuma droga na tera branku ala
femias na ieba puku-puku (N.Me.) -.
ieba 2
interj., *interjeição que exprime
[força!], utilizada para animar uma
dança ou festa; muito bem!; vamos
a isso!. N.S. V.A.
ieki
v.tr., *pôr a roupa suja de molho na
água; colocar algo para se tornar
mole na água, como o milho seco;
macerar uma raiz medicamentosa
numa substância líquida. - I ten
mesinhu ku ka dibi di firbinti, bu
firbintil i ta torna venenu, bu ten di
iekil nan (IN99) -.
iem
intens., *adjunto de intensidade com
a função de marcar a intensidade
máxima do processo;
completamente. - Djintis kala boka
iem - Dipus i lanta, i raprindi bentu
ku maron; logu tudu keta iem (N.T.)
-. N.F. oxítona; Mandinga “yém” que
intensifica o significado de
desaparecer.
ientra
v., *passar do exterior para o
interior; penetrar; introduzir-se. - E
romba porta e ientra (A.P.) - Bu
kumbidadu sala bu ientra kuartu
(L.A.) -. (ENTRAR). N.F. entra.
ientrada
n., - Tisoreru tene fodjas ki ta usa pa
lembra saidas ku ientradas di
dinheru (Cenfa) -. (ENTRADA). N.F.
vd. entrada.
ientradu
222
part., *que entrou em; incluído em.
(ENTRADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de alguém com
algum comportamento estranho,
com efeitos causados por espíritos.
N.S. ientradu é hipónimo de
ENTRADO que tem também os
significados [idoso] ou [um tanto
entrado no vinho].
ientranda
v.caus., *fazer entrar; introduzir;
apresentar. - E prindil, e lebal, e
ientrandal na kasa di chef di
saserdoti (N.T.) -. (deriv. ENTRAR).
N. F. entranda.
ientrandadu
part.caus., *feito entrar; introduzido;
feito adoptar. - un dia no na bin
ientrandadu na si vida pa sempri
(L.Cat.) -. (FAZER ENTRAR).
iep
intens., *adjunto de intensidade com
a função de marcar a intensidade
máxima do estado. - mar fria iep -.
N.S. V.A.
ier-ieri
v., - bu toma siti-burmedju bu ier-ieri
riba (N.M.) -. N.F. vd. ieri-ieri;
Mandinga “yéeri”.
iera
v., *forma do passado do verbo ser.
- Kil tempu iera kansadu un bokadu
(C.P.) -. (deriv. ERA). N.F. neol., vd.
ieraba; eraba.
ieraba
v., *forma do passado do verbo ser.
- Elis tudu i ieraba limarias salbas
(A.P.) -. (deriv. ERA). N.F. iera;
eraba.
ieri-ieri
1.v., *chuviscar; cair pouco a pouco;
espalhar grão. - tcuba na ieri-ieri,
tcot-tcot, guintis ka para bin inda!
(A.S.) - i toma midju i ier-ieri ki katcu
(R95) -. N.F. ier-ieri; Mandinga
“yéeri” que significa espalhar grão
às galinhas. N.M. redobro. N.S. sin.
tcubiska.
2.v., *polvilhar; salpicar. - i toma
mas siti i ieri-ieri riba del i kume
(N.M.) -.
iermon
n., - Iermon, n’ na tene ospri es fin di
semana, n’ misti pa bu djudan na
binhu (A.P.) -. (IRMÃO). N.F. vd.
ermon.
iermondadi.
n., - No na manda no saudasons di
iermondadi (R97) -. (IRMANDADE).
N.F. vd. ermondadi.
ifetivamenti
adv., *realmente. - Ifetivamenti i
mesmu kasabi pa populason (R98) . (EFECTIVAMENTE). N.F. neol.
ignoransa
n., *falta de saber; incompetência.
(IGNORÂNCIA). N.F. ngonoransa.
N.S. V.B., sin. falta di sibi.
ignoranti
adj., *destituído de instrução;
estúpido. (IGNORANTE). N.S. V.B.
igreja
n., -.*conjunto de membros duma
comunidade cristã; edifício de culto
dos cristãos. - Pedru staba
guardadu na kalabus, ma igreja ka
para di pidi Deus pa el (N.T.) -.
(IGREJA). N.F. neol., grisia
igual
adj., *com o mesmo valor, forma,
aspecto, dimensão, quantidade que
outra coisa; idêntico. - e tene igual
valur (R95) -. (IGUAL). N.F. neol.
igualdadi
n., *semelhança; uniformidade. - I
pirsizu i ten rispitu pa lei na pe di
igualdadi (R95) -. (IGUALDADE).
N.F. neol. N.S. ant. igualdadi.
iin
adv., *advérbio de afirmação que
exprime ☯consentimento; sim. Abo bu pudi panha tcoka me? Iin
(T.M.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin.
sin.
ijeni
n., *conjunto de princípios e regras
para evitar as doenças e manter a
saúde. - Nsinamentu di kumunidadi
aserka di saudi, ijeni, iagu o
alimentason (Igr.I.) -. (HIGIENE).
223
ikipa
n., *conjunto de pessoas
seleccionadas para um trabalho em
comum. - es projetu ta apoia tambi
ikipa di direson nasional di saudi
materno-infantil (R95) -. (EQUIPA).
ikipamentu
*conjunto de instrumentos
necessários para um trabalho;
vestuário e apetrechos de um atleta.
- Bisti nha ikipamentu di guera
(Igr.I.) -. (EQUIPAMENTO).
ikolojia
n., *ciência que estuda as relações
dos seres vivos com o meio
ambiente. (ECOLOGIA). N.F.
paroxítona, neol. N.S. V.B.
ikolojiku
adj., *relativo à ecologia. Digradason di meiu-ambienti na
provoka un rapidu disaparisimentu
di sistemas ikolojikus (R95) -.
(ECOLÓGICO). N.F. proparoxítona,
neol.
ikolojista
n., *estudioso de meio ambiente;
ecólogo. (ECOLOGISTA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B.
ikonomia
n., *ciência que regula a produção,
distribuição e consumo de bens; os
bens e as riquezas de um país. - no
odja un krichimentu garandi di
ikonomia di paizis di Sudesti asiatiku
na ultimus anus (MR98) -.
(ECONOMIA). N.F. paroxítona.
ikonomiku
1.adj., *relativo à economia. - Dipus
di proklamason di indipendensia,
situason ikonomiku di no tera i bin
na parsiba dja mandinti (R98) -.
(ECONÓMICO). N.F. proparoxítona.
2.adj., *barato.
ikonomista
n., *estudioso que se ocupa de
problemas económicos e sociais.
(ECONOMISTA). N.S. V.B.
ikonomiza
v., *poupar. (ECONOMIZAR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. pupa.
ikumeniku
adj., *universal. (ECUMÉNICO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
ikumenismu
n., *movimento que tem como
finalidade alcançar a unidade de
amor e de fé em Jesus Cristo de
todos os cristãos. (ECUMENISMO).
N.S. V.A.
ila
v., *torrar; tostar. N.F. Mandinga
“yíla” que significa fritar. N.S. V.B.
ilabora
v., *preparar; organizar. - Ministeriu
ilabora normas, ilabora programas
pa i ten un sertu uniformidadi
(MR98) -. (ELABORAR). N.F. neol.
ilaborason
n., *preparação. - Ilaborason di
prujetus (R95) -. (ELABORAÇÃO).
N.F. neol., ilaburason.
ilaburason
n., - Ilaburason di un projetu di
politika nasional (R95) -. N.F. vd.
ilaborason.
iladu
part., *torrado; tostado. - Boas dal
garan iladu, i kume tok i farta (Igr.I.)
-. N.F. Mandinga “yíla”.
ilastiku
1.n., *fita elástica. (ELÁSTICO).
2.adj., *flexível. (ELÁSTICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
ileison
n., *escolha de pessoas para certos
cargos por meio de votos. - pa no
fasi ileisons, pa no kria kondisons
pa no fasi ileison (R98) -.
(ELEIÇÃO). N.F. neol.
ileitur
n., *o que tem direito de eleger.
(ELEITOR). N.S. V.B.
ilementar
adj., *fundamental; simples; básico.
- Insinu baziku ilementar (MR98) -.
(ELEMENTAR).
iletrisidadi
n., *particular forma de energia.
(ELECTRICIDADE). N.S. V.B.
iletrisista
224
n., *pessoa que trabalha com
electricidade. - koperanti ten na area
di iletrisista (IN96) -.
(ELECTRICISTA). N.F. neol.
iletronika
n., *ciência que estuda o
comportamento dos electrões.
(ELECTRÓNICA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
iletrotekniku
n., *versado em técnica de
electricidade. - injinheru iletrotekniku
i ka na ria pa ba fasi bobinajen di un
mutur si ka un bobinadur o un
tekniku di aria (IN96) -.
(ELECTROTÉCNICO). N.F.
proparoxítona, neol.
ilidjivel
adj., *diz-se dum escrito que não se
pode ler por causa da péssima
ortografia. (ILEGÍVEL). N.F.
paroxítona, neol. N.S. V.B.
ilijidu
part., *escolhido; eleito. - instituison
ki ilijidu dimokratikamenti, pega ku el
i miti dentru di gaveta, e inventa se
regras di funsiona di selis (R98) -.
(ELEGIDO). N.F. neol.
ilimina
1.v.tr., *suprimir; fazer desaparecer.
- i ta fala kuma pa ilimina violensia
kontra mindjer (R95) -. (ELIMINAR).
N.F. neol.
2.v.tr., *matar. - elis ke ke misti i
ilimina sertus djintis (R98) -.
iliminadu
part., *suprimido. - i dibi di iliminadu
tudu formas di diskriminason kontra
badjudasinhus (R95) -.
(ELIMINADO). N.F. neol.
iliminason
n., *supressão. - iliminason di tudu
forma di diskriminason kontra
mindjer (R95) -. (ELIMINAÇÃO).
N.F. neol.
iliminatoria
n., *selecção. (ELIMINATÓRIA).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B.
imajen
1.n., *representação de uma pessoa
ou coisa através de um desenho ou
de uma escultura. - Ke ki manda
povu di Israel tudjidu tene imajens?
(L.S.) -. (IMAGEM). N.F. paroxítona.
2.n., *reflexo de um objecto na água
ou num espelho. - i odja imajen di
un mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
imajina
v., - Imajina ami un mediku, n’ ta
punta infermera, kuma ke aspirina ta
dadu (IN96) -. (IMAGINAR). N.F.
neol., vd. majina.
imakulada
adj.f., *na Religião Católica, diz-se
da Virgem Maria, a mãe de Jesus,
enquanto sem mácula; pura;
inocente. - Imakulada Konseson di
Virjen Maria (L.Cat.) -.
(IMACULADA). N.F. reli.
imansipa
v., *libertar. (EMANCIPAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
imansipadu
part., *independente.
(EMANCIPADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
imansipason
n., *libertação; alforria. - Edjitu i
purmeru tambi ki rializa si
imansipason pulitika (R95) -.
(EMANCIPAÇÃO). N.F. neol.
imbachada
n., - imbachada di Portugal (F.J.) -.
(EMBAIXADA). N.F. neol., vd.
mbachada.
imbachadur
n., (EMBAIXADOR). N.F. neol., vd.
mbachadur. N.S. V.A.
imbedja
v., (INVEJA). N.F. vd. nvedja. N.S.
V.B.
imboskada
n., - na prinsipiu di luta tudu no
imboskadas, tudu no pustu
sanitariu, tudu no komandu i
alimentadu pa kumida di tabanka
(C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. neol.,
vd. mboskada.
imerjensia
n., *situação crítica. - Es programa
225
adj., *impressionado; comovido.
(EMOCIONADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
imoson
n., *comoção; perturbação.
(EMOÇÃO). N.S. V.B.
impaktu
n., - utilizason di linguas maternas
na insinu ten impaktu na prusesu
(MR98) -. (IMPACTO; IMPACTE).
N.F. neol., vd. impatu.
impata
v., (EMPATAR). N.F. neol., vd.
mpata. N.S. V.B.
impatu
n., *choque; embate. - Ma no ten ki
studal pa no djubi te kal pontu ki na
ten impatu (R95) -. (IMPACTO).
N.F. impaktu.
impenhu
n., *compromisso; interesse;
obrigação. - Bu kunsi alguin na bu
tabanka ki ta tarbadja ku impenhu?
(L.S.) -.(EMPENHO). N.F. neol., vd.
mpenhu.
imperialismu
n., *sistema político que apoia o
domínio de uma nação sobre
outras. (IMPERIALISMO). N.S. V.A.
imperialista
n., *aquele que apoia o
imperialismo. (IMPERIALISTA). N.S.
V.B.
imperiu
n., *estado com vasta extensão
territorial, governado por um
imperador. - Kila tan iardalba nan di
antigu imperiu romanu (A.C.) -.
(IMPÉRIO). N.F. proparoxítona,
neol.
impidi
v., *interromper; dificultar; proibir. bo ta impidi tranzitu normal di utru
viatura ku sta bo tras (R95) -.
(IMPEDIR). N.F. neol., mpidi.
impinha
v.tr., - I impinha vida pa kil
kamarada salba (C.P.) -.
(EMPENHAR). N.F. vd. mpinha.
impintcu
di imerjensia, si objetivu i pa sugura
kondisons minimas pa rivitalizason
di sistema idukativu (MR98) -.
(EMERGÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
imigra
v., - e na bin imigra (R95) -.
(EMIGRAR). N.F. neol., vd. migra.
imigranti
n., *pessoa que saiu do país natal. no tene grandi numeru di imigrantis
la fora (IN96) -. (EMIGRANTE). N.F.
neol.
imigrason
n., - padidas ku pirdi fidju na
imigrason (J.D.) -. (EMIGRAÇÃO).
N.F. neol., vd. migrason.
imison
n., *acção de pôr em circulação;
transmissão. - Bo kontinua na
imison ku radiu Vos di Junta militar
(R98) -. (EMISSÃO).
imita
v., *copiar; tomar por modelo. alguns des badjudas e ta imita
tambe rapazis i e ta mostra si raiba
riba di si kolegas badjudas (P.dosS.)
-. (IMITAR). N.F. neol.
imitadu
part., *copiado. (IMITADO). N.S.
V.B.
imitadur
n., *pessoa que imita ou toma
alguém por modelo. - Bu misti sedu
imitadur di Jesus? (L.Cat.) -.
(IMITADOR).
imitason
n., *reprodução de um modelo;
cópia; falsificação. (IMITAÇÃO).
N.F. neol. N.S. V.B.
imortal
adj., *eterno; glorioso. - I iabrinu
porta di vida imortal (L.Cat.) -.
(IMORTAL). N.F. reli.
imortalidadi
n., *a vida eterna; condição de
imortal. - Deus pirmitinu imortalidadi
ku bida iternu (L.Cat.) -.
(IMORTALIDADE). N.F. reli.
imosionadu
226
n., (IMPIGEM). N.F. neol., vd.
mpintcu. N.S. V.B.
impiu
adj., *incrédulo; desumano. - Kristu
muri pa impius na tempu propi
(N.T.) -. (ÍMPIO). N.F.
proparoxítona, neol.
implika
v., *ter como consequência;
pressupor. - Si ben ke tene
konfiansa ka implika kuma si dunu
ka tene Sida (R95) -. (IMPLICAR).
N.F. neol.
implikadu
adj., *diz-se de alguém que é
comprometido; envolvido. djulgamentu di implikadus na morte
di Usumani Kuade (R95) -.
(IMPLICADO). N.F. neol.
importa
1.v.tr., *comprar um produto ou
mercadoria no estrangeiro e trazê-lo
para o seu país. - I ka privadu ke na
importa viola pa bin bindi, purki
muzika fasi parti di kultura (IN96) -.
(IMPORTAR). N.F. vd. mporta.
2.v.intr., *interessar; valer. - I ka
importa ke abo i Pepel, abo i
Balanta o Mankanhi, abo di kal tribu
(R98) -.
importansia
n., *grande valor; influência. - i ta
mostra importansia ku kumunidadi
ten na sosiedadi africana (R96) -.
(IMPORTÂNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
importanti
adj., *útil; necessário. - i muitu
importanti leba mininu varsina na si
purmeru anu di vida (R95) -.
(IMPORTANTI). N.F. neol.
importason
n., *entrada ou introdução de
mercadorias estrangeiras. - i ten
proposta di ruduzi tacha sobri
importason di arus (R95) -.
(IMPORTAÇÃO). N.F. neol. N.S.
ant. sportason.
imprega
v., *fazer uso de; aplicar. - pa ka no
imprega arma (C.P.) -.
(EMPREGAR). N.F. neol, mprega.
impregu
n., *trabalho; ocupação. - falta di
impregu ta omenta bandidasku
(P.dosS.) -. (EMPREGO). N.F. neol.
impresta
v., (EMPRESTAR; PEDIR
EMPRESTADO). N.F. neol., vd.
pista. N.S. V.B.
imprestimu
n., *algo emprestado ou cedido;
vocábulo cedido de uma língua a
outra. - Imprestimu kunsa ku dadu
na banku sin rispita normas
bankarias (R98) -. (EMPRÉSTIMO).
N.F. proparoxítona. N.S.
imprestimu é hiperónimo de
EMPRÉSTIMO e de COISA
PEDIDA EMPRESTADA.
impreteru
n., *construtor por ajuste.
(EMPREITEIRO). N.S. V.B.
impreza
n., *sociedade ou estabelecimento
comercial ou industrial. - no djubi
kuma no pudi viabiliza no impreza
(R95) -. (EMPRESA). N.F. neol.
imprezariu
n., *gerente de uma empresa. - i
pudi sedu un pape ki imprezariu
(R95) -. (EMPRESÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
impusivel
adj., *que não é possível; que não
se pode fazer; que não existe;
intolerável. - Kolon kastiga no povu,
karga pedra, karga tudu kusa:
Cabral odja kuma kila i impusivel, i
ka pudi sedu (R98) -.
(IMPOSSÍVEL). N.F. paroxítona,
neol. N.S. ant. pusivel.
impustu
n., - ki impustu di mangason ke ta
fala kuma i pa kumpra mesinhu
(C.V.) -. (IMPOSTO). N.F. vd.
mpustu. N.S. impustu di palhota.
impustu di palhota
*tributo monetário por cada palhota
exigida pelo estado durante o
227
colonialismo. (IMPOSTO DE
PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.P.
impustur
n., (IMPOSTOR). N.F. vd. mpustur.
N.S. V.B.
inda
adv., *até agora; outra vez. - Batidur
ka tenba inda (Dea) - parsi i ka bai
djubi inda na tcon di Bidjugu de!
(R95) - Inda bu ten korajen di nega?
(C.V.) -. (AINDA).
indimigu
n., - Nton Lebri i seduba indimigu
garandi di Lubu (F.M.) -. (INIMIGO).
N.F. arc., vd. inimigu.
indipendensia
n., *libertação de qualquer sujeição
ou dependência; autonomia política
e administrativa. - elis i ki Partidu ku
tisi indipendensia (R98) -.
(INDEPENDÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. ant.
dipendensia.
indipendenti
adj., *livre; que tem autonomia
política e administrativa. - no sedu
un pais indipendenti (IN96) -.
(INDEPENDENTE). N.F. neol.
indipendentimenti
adv., *de modo independente. indipendentimenti di isu, pekadur
ora ku bu na studa bu pirsisa di
minimas kondisons pa bu studa, kil
ki no ta fala bolsa (R95) -.
(INDEPENDENTEMENTE). N.F.
neol.
indiresu
n., *direcção; morada. - Ovintis pudi
skribi pa es indiresu (R95) -.
(ENDEREÇO). N.F. neol.
individu
n., *pessoa isolada. - laba kurpu i un
nesesidadi tambi ke un individu dibi
di ten konstantimenti (IN96) -.
(INDIVÍDUO).
indjeson
n., - Nau, ami n’ misti indjeson,
pabia indjeson ta ientra na sangui
(C.P.) -. (INJECÇÃO). N.F. neol.,
vd. ndjeson.
indjuria
n., - e ba sinta na tera di indjuria e
na nguli bentana pa rabu (J.D.) -.
(INJÚRIA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. ndjuria 2.
indjustamenti
adv., *sem razão.
(INJUSTAMENTE). N.S. V.B.
indjustisa
n., *falta de justiça; iniquidade. - Bu
ka obi ke ki garandi kaba papia:
indjustisa, katiberasku ku skudju
tudu kaba (C.V.) -. (INJUSTIÇA).
N.F. neol. N.S. ant. djustisa.
indjustu
adj., *que não é justo; iníquo. - Deus
ta fasi pa si sol sai pa djinti mau ku
djinti bon, si tcuba ta ria riba di djinti
djustu ku indjustu (N.T.) -.
(INJUSTO). N.F. neol. N.S. ant.
djustu.
industria
n., *conjunto de actividades que têm
por fim fabricar ou transformar
produtos: empresa. - industria pudi
konstitui un motor di dizinvolvimentu
di ikonomia nasional (R95) -.
(INDÚSTRIA). N.F. proparoxítona,
neol.
inerjia
n., *capacidade que têm os corpos
para desenvolver uma força; força. furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti (R95) -. (ENERGIA). N.F.
neol.
infantil
adj., *relativo às crianças; próprio de
crianças. - Kuidadu di saudi maternu
infantil (Igr.I.) - (INFANTIL). N.F.
neol.
infermajen
n., *serviços de enfermaria;
actividade de enfermeiro. - I ta ten
sentru di saudi ki nin infermeru di
infermajen djeral e ka ta pudu (IN96)
-. (ENFERMAJEM). N.F. neol.,
paroxítona.
infermaria
n., *lugar de tratamento dos
doentes. - Purke kin ke na fika na
228
infermaria? Dutur ka na fika na
infermaria (IN96) -. (ENFERMARIA).
infermera
n.f., - Imajina ami un mediku, n’ ta
ba punta infermera kuma ke aspirina
ta dadu: ki infermera e na rispitan?
(IN96) -. (ENFERMEIRA). N.F.
neol., nfermeru.
infermeru
n., - falta di mesinhus, di mediku i
infermerus bons i padjigadu na tudu
banda di pais, ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -.
(ENFERMEIRO). N.F. neol., vd.
nfermeru.
infermu
n., *doente. (INFERMO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. duenti.
infernu
n., - Deus suta elis tudu e fertca elis
na infernu (L.A.M.) -. (INFERNO).
N.F. neol., vd. nfernu.
infeson
n., *acção de determinados agentes
patogénicos no organismo. Vitamina C ta gueria kontra infeson
suma mandita ku kostipason (Igr.I.) . (INFECÇÃO).
infeta
v., *contagiar. - I pudi infeta pa
krianu sertus duensas (IN98) -.
(INFECTAR). N.S. ant. disinfeta.
infetadu
part., *contagiado; infeccionado;
infecto. - Sangui di alguin, ki sta
infetadu di virus, i ba da utru, logu ki
alguin ta sta tan infetadu pa ki virus
(R95) -. (INFECTADO).
infiel
adj., *que não é fiel; desleal. - e
sedu infiel na kontratu, ku ka ten
amor, ku ka ten pena di utrus (N.T.)
-. (INFIEL). N.S. ant. fiel.
infilisidadi
n., *falta de felicidade; desgraça. Ma pa infilisidadi, suma ki Junta ta
fala, Junta fasidu gueria, Junta ka
lanta ku guera nau! (R98) -.
(INFELICIDADE). N.S. ant.
filisidadi.
infinitu
1.n., *o espaço ou o tempo sem
limites. (INFINITO).
2.adj., *ilimitado. (INFINITO). N.S.
V.B.
inflama
v., *incendiar; tornar inchado.
(INFLAMAR). N.S. V.B.
inflamadu
part., *aceso; inchado.
(INFLAMADO). N.S. V.B.
inflamason
n., *tumefacção. - Gunureia i un
infeson ke ta kauzadu pa
gonokokus, ke ta izisti na
inflamason di membrana mukoza
(R95) -. (INFLAMAÇÃO).
inflason
n., *alta geral dos preços e
correspondente perca de valor da
moeda nacional. - koperantis na
introduzi sertus kusas, inflason na
aumenta, prostituison na entra,
droga na bin, purke Stadu ka kria un
statutu di koperanti (IN96) -.
(INFLAÇÃO). N.F. neol.
informa
1.v.tr., *dar informação sobre;
avisar. - Kumandu militar rusu
informa di kuma aos si forsa e
okupa Grosnia, kapital di Tcertcenia
(R95) -. (INFORMAR). N.F. neol,
nforma.
2.v.intr., *colher informações;
indagar. - i pudi diriji pa la pa
kualker duvida ke tene, pa ba
informa kualker asuntu sobri Sida
(R95) -. (INFORMAR-SE).
informadu
part., *transmitido; esclarecido. kusa ki na bin informadu aos viaradiu (R95) -. (INFORMADO). N.F.
neol.
informadur
n., *aquele que informa. informadur rusu ku fala pa si nomi
ka tcomadu (R95) -.
(INFORMADOR). N.F. neol.
informason
n., *comunicação; esclarecimento;
229
transmissão de notícias. - Si alguin
misti sibi informason, pa i diriji pa
brigada di tranzitu (R95) -.
(INFORMAÇÃO). N.F. neol.
infrastrutura
n., *conjunto de instalações ou
meios necessários ao exercício de
uma actividade. - Guvernu ka kria
infrastruturas kapas di nkuadra
juventudi (IN96) -. (INFRAESTRUTURA). N.F. neol.
ingana
v., - Nha bai te na pontu di ingana
djintis di kuma matrikula kaba, antis
di matrikula kunsa (R96) -.
(ENGANAR). N.F. neol., vd. ngana.
Inglatera
n., *país membro da União
Europeia. - i bin un alguin la di
Inglatera ku fala kuma i ta lantanda
djintis (IN96) -. (INGLATERRA).
Inglis
1.adj., *relativo à Inglaterra. - Es
anu, n’ sumia batata inglis ku fison
(J.L.R.) -. (INGLÊS). N.F. oxítona.
2.n., *habitante da Inglaterra; língua
inglesa. - Pabia di ke, ke son gosi ke
bo lembra, di ki ditu di Inglis: “Black
is beautiful?” (A.S.) -.
ingrasadu
adj., *divertido; que tem graça; que
provoca riso ou zombaria. - No na
fala di prostituison, i un kusa
ingrasadu ne tera li, ora ki no na
penaliza no juventudi, no ten ku ba
djubi kantu mil djintis fasi setimu anu
e paraliza, tarbadju ka ten (IN96) -.
(ENGRAÇADO).
ingratidon
n., *falta de gratidão.
(INGRATIDÃO). N.S. V.B., sin.
ngratesa.
ingratu
adj., *que não mostra
reconhecimento. - el i bon pa kilis ki
ingratu i mau (N.T.) -. (INGRATO).
N.F. ngratu.
inimigu
1.adj., *hostil; contrário. Kamaradas kombatentis ku es planu
inimigu Guine-Bisau na fika
difinitivamenti okupadu pa forsa
strandjera (R98) -. (INIMIGO). N.F.
indimigu. N.S. ant. amigu.
2.n., *pessoa que tem inimizade a
alguém; exército com que se entra
em guerra. - abo bu na sina nha
inimigu sibi (P.B.) -.
inimizadi
n., *aversão; ódio; hostilidade. naturesa di omi ta mostradu na futis,
na inimizadi, na raiba, na bibidera
(N.T.) -. (INIMIZADE). N.F. neol.
N.S. ant. amizadi.
inisiativa
n., *diligência; actividade. - dizinvolvi
pais a partir di rijons, apoia
inisiativas di bazi (R95) -.
(INICIATIVA). N.F. neol.
inisiu
n., *princípio; começo. - N’ sigui bu
programa desdi inisiu (R95) -.
(INÍCIO). N.F. proparoxítona, neol.
injinheru
n., *pessoa que tirou um curso de
engenharia. - i ta kudji vinti injinheru
i da elis un kreditu agrikula di tantu
milion di franku guine (IN96) -.
(ENGENHEIRO). N.F. neol.
inkaminha
1.v.tr., *guiar; ensinar. - Kila ke na
fasiu la e na inkaminhau, un forma
di nkara vida ma ku Sida (R95) -.
(ENCAMINHAR). N.F. neol.
2.v.tr., *enviar. - si prosesu
konkluidu, no na inkaminhal pa
tribunal kompetenti (R95) -.
inkanta
v.tr., *maravilhar. (ENCANTAR).
N.S. V.B.
inkantadu
part., *maravilhado. (ENCANTADO).
N.S. V.B.
inkantadur
n., *sedutor. (ENCANTADOR). N.S.
V.B.
inkantu
n., *maravilha. (ENCANTO). N.S.
V.B.
inkargadu
230
part., *responsável.
(ENCARREGADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
inkargu
n., *obrigação. (ENCARGO). N.F.
neol. N.S. V.B.
inkarnason
n., *mistério da fé dos Cristãos, os
quais crêem e testemunham que
Deus se fez homem na pessoa de
Jesus Cristo. - Na Inkarnason Kristu
renova universu (L.Cat.) -.
(ENCARNAÇÃO). N.F. reli.
inkeritu
n., *reunião de testemunhas para
esclarecer um caso duvidoso;
indagação. - I dadu kil komison
parlamentar pa i fasi si inkeritu
(R98) -. (INQUÉRITO). N.F.
proparoxítona, neol.
inklina
v.intr.,. (INCLINAR). N.F. neol., vd.
nklina. N.S. V.B.
inklinason
n., - bu ta sinanu manera di domina
no inklinason pa mal (L.Cat.) -.
(INCLINAÇÃO). N.F. neol., vd.
nklinason.
inklui
v., *compreender; abranger;
implicar. - I ta fala inda kuma i ta
inklui diver di tudu djintis paga
tachas ku impustu ku Stadu kria
(R96) -. (INCLUIR). N.F. paroxítona,
neol.
inkomenda
n., *mercadoria enviada pelo
correio; o objecto encomendado. kil idukason nde ku tudu djinti pudi
partisipa na padjiga inkomenda di
klaridadi i di speransas na tempus
novus (R95) -. (ENCOMENDA). N.F.
kumenda.
inkomodu
1.n., *doença passageira.
(INCÓMODO). N.F. proparoxítona,
neol.
2.adj., *molesto. (INCÓMODO). N.S.
V.B.
inkontru
n., *acto de encontrar; reunião;
junção. - no kudji un tema ku no sibi
kuma i ta bai da inkontru a objetivu
di C.I.O.J. (R95) - i sedu puntu di
inkontru di djintis di tudu bairus
(P.dosS.) - I toma parti na kil
inkontru guvernaduris i sekretarius
pa asuntu adiministrativus di katorzi
kumite di stadu (R95) -.
(ENCONTRO). N.F. neol., nkontru.
N.S. sin. runion.
inkoradja
v.tr., - Fidju di bardadi di no tcon i ka
pudi mas ke inkoradja Guvernu na
sintidu di kontinua nogosia ku Junta
Militar (R98) -. (ENCORAJAR). N.F.
proparoxítona, neol., vd. nkoradja.
inkuantu
con., - Inkuantu pis na padi na mar
dinheru na ba ta entra son (M.M.) -.
(ENQUANTO). N.F. neol., vd.
nkuantu.
insaia
v., *pôr à prova; verificar;
experimentar. - Governu ten ke ba
ta konta ke ki na fasi; pelumenus na
Idukason no na insaia fasil (MR98) . (ENSAIAR). N.F. proparoxítona,
neol.
insaiu
n., *experiência; prova; tentativa. anos pa namora i pirsis pa no toma
muitu kuidadu, no tene un bon
konsiensia di kuma amor i insaiu pa
futuru (IN96) -. (ENSAIO). N.F.
proparoxítona, neol.
insensa
v.tr., *perfumar com incenso;
lisonjear. (INCENSAR). N.S. V.B.
insensadu
part., *perfumado com incenso;
lisonjeado. (INCENSADO). N.S.
V.B.
insensason
n., *acto ou efeito de incensar;
lisonja. (INCENSAÇÃO). N.S. V.B.
insensu
n., *substância resinosa e muito
aromâtica, que se queima para
produzir fumo cheiroso. - Fumu di
231
insensu ku orason di povu di Deus i
sibi di mon di andju te dianti di Deus
(N.T.) -. (INCENSO).
insentivu
n., *estímulo. - Bu ta pasa na
avenida prinsipal bu ka odja nin un
prediu, bu ka odja nin un insentivu
pa pudi kumpu kazas (IN96) -.
(INCENTIVO). N.F. neol.
insertesa
n., *não certeza; indecisão. - Udjus
tristi i ka di kasabi di amor ku bu
pirdi, ma di insertesa di sunhu ku bu
ka sibi konta (O.S.) -.
(INCERTEZA). N.S. ant. sertesa.
insertu
adj., *não certo; duvidoso. - N’ findji
sedu speransa di insertu (O.S.) -.
(INCERTO). N.S. ant. sertu.
insinu
n., - No pensa kuma, a nivel di
Arkipelagu di Bidjugu, no dibi di
promovi dizinvolvimentu lokal,
atraves di un spanson moderada di
insinu (MR98) -. (ENSINO). N.F.
neol., vd. nsinu.
insisti
v., - si i diskubridu, Tuga ten ke
insisti ku el, pa konta na kal tabanka
(C.P.) -. (INSISTIR). N.F. neol., vd.
nsisti.
instala
1.v.tr., *pôr; inaugurar. (INSTALAR).
N.F. neol., nstala.
2.v.intr., *tomar posse; alojar-se. Dizorden instala na pais (R95) -.
(INSTALAR-SE).
instalason
n., *conjunto de instrumentos ou de
edifícios para um determinado fim;
acção de instalar. - Es inkontru na
dikuri na instalason di Institutu
Nasional di Studus i Piskiza, INEP
(R95) -. (INSTALASON). N.F. neol.
institutu
1.n., *estabelecimento. - institutu
nasional di studus i piskiza, INEP
(R95) -. (INSTITUTO).
2.n., *ordem religiosa; corporação
científica, literária ou artística.
instrumentu
n., *o que serve para executar um
trabalho; peça de ferramenta. - No
na utiliza Kriolu komu un
instrumentu di aprindizajen (MR98) . (INSTRUMENTO). N.F. neol.
insufisienti
adj., *que não basta; escasso;
exíguo. - kilis ke sta la e ta otca
kuma elis e insufisienti (R95) -.
(INSUFICIENTE). N.S. ant.
sufisienti.
intca
1.v.tr., *aumentar o volume de;
intumescer. - lubu pisadu ku ki iagu
tudu ki bibi, ki intcal bariga (P.B.) -.
(INCHAR).
2.v.intr., *tornar-se tumefacto. Sinalis di kau ku intca: kau ta intca, i
ta de, i ta burmedju, na kabantada i
ta forma materia (Igr.I.) -.
intcada
n., *utensílio de ferro para os
trabalhos agrícolas. - Dipus ku
kumida kaba, i pega si intcada i bai
orta (Ceef) -. (ENXADA). N.F.
intcadu
part., *inflamado. - si dunu sta
intcadu di orguliu (N.T.) - I staba li si
dianti un omi ku kurpu intcadu (N.T.)
-. (INCHADO).
intcasku
n., *aumento do volume de um
tecido; tumefacção. - Ora di
ndjeson, i ta odjadu ku intcasku na
kuru nunde ku barsina na dadu
(Men) -. (deriv. INCHAÇO;
INCHAÇÃO). N.S. sin. edema.
intcente
n., *subida das águas do mar; preiamar; maré cheia. - Si bu odja
pilikana da intcente kosta, bu ta sibi
ke ki pasa na basanti (L.A.) -.
(ENCHENTE). N.S. ant. basanti;
ant. basamar.
intci
1.v.tr., *tornar cheio. - i ka kuma bu
na intci djanan pratu bu dal djanan
ki dia (R95) -. (ENCHER). N.S. intci
tep.
232
2.v.intr., *tornar-se cheio; cobrir-se. Fontis intci, mar intci, putis tudu intci
(T.M.) -. (ENCHER-SE).
3.v.intr., iagu intci, *encher das
águas dos mares durante a maré. suma ki iagu intci bu sibi riba di
tarafe (C.P.) -. (deriv. AS ÁGUAS
ENCHEM).
intci tep
coloc., *estar cheio até ao limite
máximo, bem visível; cobrir-se
completamente. (deriv. ENCHER).
N.F. vd. tep; Mandinga “tép”. N.S.
V.A.
intcidu
part., *cheio; farto; abarrotado. festa popular intcidu di koris i di
manga di divirtimentu (P.dosS.) -.
(ENCHIDO). N.S. intcidu é
hipónimo de ENCHIDO que designa
também carne ensacada, em
Guineense chorisu o longuisa.
intcinti
v.caus., - Intcintin garafa, di fabur -.
N.F. vd. intcisi. N.S. V.A.
intcisi
v.caus., *começar a preencher;
saciar; tornar repleto. - i na intcisin
kopu (L.Cat.) -. (deriv. ENCHER).
N.F. proparoxítona; intcinti.
intcisidu
part.caus., *saciado; repleto;
preenchido. - Tudu lugar fundu na
intcisidu (N.T.) -. (deriv. ENCHER).
intcon
n., *utensílio utilizados pelos
carpinteiros. (ENXÓ). N.S. V.B.
inteletual
1.adj., *pessoa que tem gosto pelo
saber literário ou científico. kapasidadi inteletual i fizika (R98) -.
(INTELECTUAL). N.F. neol.
2.n., *pessoa que pensa e que lê
muito.
intelijensia
n., *habilidade; discernimento; juízo.
- i ta fasidu ku muita intelijensia
(R99) -. (INTELIGÊNCIA). N.F.
proparoxítona.
intelijenti
adj., *hábil; esperto. - Mundu propi
na sta trankilu, pabia bu dal un fidju
idukada, intelijenti i bonita i tudu
mas i tudu mas (R98) (INTELIGENTE).
intenson
n., *o fim que se tem em vista;
intento; desejo. - No ka tene
intenson di mata ninguin, nin di golpi
di Stadu (R98) -. (INTENÇÃO).
intentona
n., *conluio para motim ou revolta.
(INTENTONA). N.S. V.B., sin. golpi.
inter (inter-)
pref., *pseudoprefixo que indica
[entre]. - I ten un organizason ke ta
tcomadu SEAP, ki un komite interafrikanu nde ki tudu komite nasional
di paizis afrikanus sta nel (R95) - I
ten un inter-ligason entri es
konseitus:djerason, juventudi i
bedjisa, tradisons (IN96) -. (INTER). N.F. neol.
interesa
1.v.tr., *cativar a atenção; agradar. konjuntu di Ilhas ki interesanu
analiza (MR98) -. (INTERESSAR).
N.F. neol., nteresa.
2.v.intr., *preocupar-se; tomar
interesse. - Ma elis e ka interesa
(N.T.) -. (INTERESSAR-SE).
interesadu
part., *preocupado; aquele que tem
interesse. - No sta interesadu na es
tera li (R98) -. (INTERESSADO).
N.F. neol., nteresadu.
interesanti
adj., *importante; que atrai a
atenção ou a curiosidade. - talves i
interesanti djubi (MR98) -.
(INTERESSANTE). N.F. neol.,
nteresanti.
intereseru
adj., *egoísta; que age por
interesse. - Amor i ka intereseru
(N.T.) -. (INTERESSEIRO). N.F.
neol.
interesi
1.n., *conveniência; utilidade;
vantagem. - Tudu ta ba dipindi di
233
interesi ku tribunal o guvernu ten na
kada prusesu (R95) -.
(INTERESSE). N.F. neol., nteres.
2.n., *ganho. - Kal interesi ki ten pa
parti di povu distrui es pontus?
(R98) -.
3.n., *importância. - Futibol ka ten
interesi (IN96) -.
4.n., *juro do capital depositado no
banco.
interna
v., *pôr em hospital. - i ba interna na
ospital di Bolama -. (INTERNAR).
N.S. V.A.
internasional
adj., *relativo às relações entre
nações. - apoius di komunidadi
internasional (MR98) -.
(INTERNACIONAL). N.F. neol.
internatu
n., *residência dos alunos de um
colégio. - No internatu atakadu ku
kuatru jatu (C.P.) -. (INTERNATO).
N.F. neol.
interpelason
n., *acto ou efeito de pedir
explicações. - interpelasons ki
fasidu pa diputadus (R95) -.
(INTERPELAÇÃO). N.F. neol.
interu
adj., *completo; que não está
dividido. - e ta pasa si dia interu
dentru di matu (C.P.) -. (INTEIRO).
N.F. neol., vd. intidu.
intervalu
n., *distância entre dois objectos,
pontos, actos, tempos ou épocas. - I
fala kuma na dozi anus di intervalu,
populason guinensi i aumenta serka
di 181.410 djinti (R95) -.
(INTERVALO). N.F. neol.
intervenson
n., *acção de intervir; intercessão;
declaração. - intervenson di sinhora
Ministra i obrigan pa toma palavra
(R95) -. (INTERVENÇÃO). N.F.
neol.
intervista 1
v.tr., *colher declarações de alguém
para publicar. - No sta li ku sinhor
Saldanha ki no na intervista, i na bin
fala di tema konstruson i abitason
(IN96) -. (ENTREVISTAR). N.F.
intrivista 1.
intervista 2
n., *troca de impressões, palestra
com um jornalista para vir a ser
publicada. - porta-vos di kumandu
supremu na tisinu mensajens,
kumunikadu i algun intervista pa
pudi falanu di situason (R98) -.
(ENTREVISTA). N.F. intrivista 2.
intidu
1.adj., *completo; que não está
dividido; todo. - Runion kontinua dus
dia intidu (M.M.) -. (INTEIRO). N.F.
ntidu; interu.
2.adv., *totalmente. - Es i palabra ku
bo pudi fia nel, ku mersi pa setal
intidu, kuma Kristu Jesus bin mundu
pa salba kilis ku peka (N.T.) -.
(deriv. INTEIRAMENTE).
intindi
v., - maioria parti di populason
intindi diritu e sai e bin pa li (R98) -.
(ENTENDER). N.F. neol., vd. ntindi.
intindidur
adj., *entendido; conhecedor; hábil.
- N’ pensa fasi Banhus intindidur, di
kal manera n’ konta rekadu (JB97) -.
(ENTENDEDOR). N.F. neol.
intindimentu
n., - e tciga na un intindimentu (A.P.)
-. (ENTENDIMENTO). N.F. vd.
ntindimentu.
intirior
1.n., *a parte interna de um país, em
oposição ao litoral. - manga di
sentrus di saudi ki sta na intirior i ka
tene mesmu kuadrus o infermeru
(IN96) -. (INTERIOR). N.S. sin. parti
di dentru;ant. esterior.
2.adj., *que está dentro; interno. Kamisola intirior (N.M.) -.
intirvi
v., *estar presente; ingerir-se. Polisia ta intirvi ora ki tcomadu
(R95) -. (INTERVIR).
intravi
n., - Na familia i ten sempri manga
234
di intravis, i ten sempri manga di
kontradison (IN96) -. (ENTRAVE).
N.F. neol., vd. ntravi.
intrivista 1
v., (ENTREVISTAR). N.F. vd.
intervista 1. N.S. V.A.
intrivista 2
n., - No na kontinua ku no intrivista
(IN96) -. (ENTREVISTA). N.F. vd.
intervista 2.
intrivistadu
part., *aquele que responde às
perguntas de um jornalista. - no
tene segundu intrivistadu ke na
fasinu purtantu algun pontu di
situason (R98) -.
(ENTREVISTADO).
introduson
1.n., *acto de introduzir; adopção. no pensa kuma kiston di introduson
di linguas maternas i
fundamentalmenti un kiston di
vontadi politika (MR98) -.
(INTRODUÇÃO). N.F. neol.
2.n., *parte inicial de um livro;
prólogo. - Introduson (L.S.) -.
introduzi
v., *fazer adoptar; importar. - dia ki
no ganha tera e politika no na
introduzil na agrikultura (IN96) -.
(INTRODUZIR). N.F. neol.
intruduzidu
part., *adoptado; inserido. - I garanti
pa utru ladu di kuma direson djeral
di adiministrason interna i na bin
intruduzidu i ka na tarda, na strutura
di si ministeriu (R95) -.
(INTRODUZIDO).
inu
1.n., *canto de louvor. - Ora ku inu
na kantadu, tudu djinti na firma
(Igr.I.) -. (HINO).
2.n., inu nasional, *canto em
exaltação de uma nação. (HINO
NACIONAL).
inusenti
adj., - n’ peka, n’ ntrega alguin
inusenti pa muri (N.T.) -.
(INOCENTE). N.F. neol., vd.
nosenti.
inventa
v.tr., - inusentis ku turturadu pa
inventa nomis di kil djintis ku pudi
staba na es trafiku di armas (R98) -.
(INVENTAR). N.F. neol., vd.
nventa.
investimentu
n., *criação de bens de produção;
banco de empréstimo de capitais a
fim de ajudar a produção. - i ka ten
bankus di investimentu na pais
(R95) -. (INVESTIMENTO). N.F.
neol.
invokason
n., *pedido de protecção divina. - no
roga Deus ku es invokason (L.Cat.)
-. (INVOCAÇÃO). N.F. neol.
involvi
v., - i ma baratu en termus di kustus
di dinheru ke ta involvil (R95) -.
(ENVOLVER). N.F. vd. nvolvi.
io
1.adv., *advérbio de afirmação que
significa [aceitar uma proposta] ou
[aprovar um acontecimento]; sim;
muito bem. - E guirta tudu: io! io!, i
sin propi (P.B.) -. N.F. io de. N.S.
sin. sin.
2.interj., *interjeição que exprime
[alegria; admiração] ou [aprovação].
- Io, alin li, n’ bin (L.S.) -. (OH!).
io de
loc. adv., *advérbio de afirmação;
muito bem! mereces o que te
aconteceu; é assim mesmo; bem
feito. - Io de!, abo ku fala bu na bati
kasa di Deus na tris dia bu ta
kumpul mas (N.T.) -. N.F. vd. io.
iogoli
v. *estar largo; exceder a medida,
como, por exemplo, um par de
sapatos ou uma camisa. - kasaku i
ta perta o i ta iogoli (L.A.) -. N.F.
proparoxítona. N.S. sin. ioli.
iogolidu
part., *alentado. N.S. V.B.
ioi
v.tr., *separar do arroz limpo a
sujidade como, por exemplo, as
pedrinhas. - Ka bo diskisi ioi arus
235
traduz alma de antepassado.
iran di fanadu
n., *espírito protector das
cerimónias de iniciação. (IRÃ DO
FANADO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
iran-segu
1.n., *grande serpente da família
dos Boídeos; serpente boa; pitão;
jibóia africana. - Ba buskan tris kusa
na mundu: liti di lifanti, mel di
baguera ku iran-segu (P.B.) -. (IRÃ
CEGO). N.M. lexia composta. N.S.
n.v. “Pyton sebae”, sin. djiboia.
2.n., *ser mitológico representado
como um pitão. - fugu lanta pa i ba
fala iran-segu mantenha (T.M.) -.
iritadu
part., *zangado. - N’ misti falal kuma
n’ ka sta iritadu (R95) -.
(IRRITADO).
irma
1.n.f., *diz-se de alguém, de sexo
feminino, que partilha ambos o pai e
a mãe, ou um só destes, em relação
a outrem. - Un dia si irma falal pa i
bai tambi ospital djubi (Cecomes) -.
(IRMÃ). N.F. oxítona.
2.n.f., *mulher que faz parte de uma
confraria; freira. - Bu mandanu
padris ku irmas na no metadi
(L.Cat.) -.
isa
v., *alçar; levantar. - No isa no
bandera, bandera di povu (C.S.) -.
(IÇAR). N.F. neol.
isadu
part., *levantado; alçado. (IÇADO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. ialadu.
isemplu
n., *modelo; facto semelhante;
prova que esclarece. - Bo toma se
isemplu di pasensa na sufrimentu
(N.T.) -. (EXEMPLO). N.F. izemplu.
N.S. pa isemplu.
iska 1
v.tr., *pôr a isca em; engodar.
(ISCAR). N.S. V.B.
iska 2
n., *substância que se põe no anzol
antis di kusinhal, pabia i tciu pedras
(J.S.) -. N.F. paroxítona.
ioli
v., *diz-se de um vestido ou da
roupa em geral que excede a
medida. N.F. paroxítona. N.S. V.A.,
sin. iogoli.
iop
intens., *adjunto de intensidade com
a função de marcar a intensidade
máxima do estado ou do processo. Nhu udju ku si boka kaladu i na
darma iagu son, nha kara kila modja
iop (O.S.) -.
iorni
v., - e sta inda na iorni kargas (IN84)
-. N.F. paroxítona, vd. iurni;
Mandinga yòronda.
ipidimia
n., *doença que ataca ao mesmo
tempo várias pessoas de uma
mesma região. - kila i un ipidimia ke
sta li, i sta na Bisau nan tudu na
Guine (R98) -. (EPIDEMIA). N.F.
paroxítona.
ipokrisia
n., *fingimento. (HIPOCRISIA). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
ipokrita
adj., *fingido. (HIPÓCRITA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
ipotizi
n., *suposição; possibilidade. - ku
ipotizi inda di kuma Figo pudi bai
djunta na un klubi inglis (R95) -.
(HIPÓTESE). N.F. proparoxítona,
neol.
iran
n., *termo comum para indicar
vários símbolos e seres da religião
tradicional africana, distintos do ser
supremo. - Iran di kaza lanta! (J.A.) Bu ka sibi kuma i ten iran di matu ku
sta na po i ta panha montiadur?
(C.V.) -. (IRÃ). N.F. Bijagó “erande”
que traduz força sobre-humana ou
serpente. N.S. no que diz respeito à
religião tradicional dos Bijagós o
termo guineense iran é hiperónimo
de “eránde” e de “orebok” que
236
durante a pesca. (ISCA). N.S. V.B.
iskentamentu
n., - Ami n’ pudi i tciu to ki pasa.
Iskentamentu, kada koldadi di
duensa, ke alguin tene, alguin ta
ndjenha na kural (IN99) -.
(ESQUENTAMENTO). N.F. vd.
skentamenti.
iskerdu
adj., - na ladu iskerdu (L.S.) -.
(ESQUERDO). N.F. neol., vd.
skerdu.
iskeru
n., *fuzil; acendedor. (ISQUEIRO).
N.S. V.B., sin. fuzil; sindidur.
iskesimentu
n., - tudu ki garandis projetus i bai
pa mar di iskesimentu (R98) -.
(ESQUECIMENTO). N.F. neol., vd.
diskisimentu.
Islam
n., *religião maometana. - Islam
komu guia pa ason sosiu-pulitiku
(R95) -. (ISLÃO). N.F. Árabe “islam”
que significa submissão à vontade
de Deus.
ispada
n., (ESPADA). N.F. neol., vd.
spada. N.S. V.B.
ispensol
n., *alça. (SUSPENSÓRIO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
ispera
n., - ispera kila e ta bistil na kasa o
ora ke alguin na bai kau di tcur
(N.M.) -. (deriv. ESPERAR). N.F. vd.
spera 2.
ispertu 1
adj., *astuto; manhoso. - pa e ba
nkontra gora, pa mostra n’utru mas
ispertu (L.S.) -. (ESPERTO). N.F.
neol., spertu. N.S. sin. djiru.
ispertu 2
adj., *experimentado; perito,
experiente. (EXPERTO). N.F
spertu.
isplika
v., - Mediku isplika elis tudu pirigu
ku Sida pudi tisi (Cecomes) -.
(EXPLICAR). N.F. neol., vd. splika.
isplora
v., - purke li son isplora n’utru (IN99)
-. (EXPLORAR). N.F. neol., vd.
splora.
Israel
1.n., *país do Médio-Oriente,
chamado também Palestina, a
pátria do povo israelita e do povo
palestiniano. - nobus otoridadi
buska pas ku Israel (R95) -.
(ISRAEL).
2.n., *o povo dos Hebreus, como é
chamado na Bíblia. - I fasil rei riba di
tudu Israel (Igr.I.) -.
istadu
n., - no misti kontal kuma Istadu di
Guine-Bisau i laiku (R96) -.
(ESTADO). N.F. neol., vd. stadu.
istaleru-naval
n., *lugar onde se constroem e
reparam navios. (ESTALEIRO).
N.M. lexia composta. N.S. V.A.
istansia
n., *pensão; lugar de férias. (deriv.
ESTÂNCIA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.; istansia é hipónimo de
ESTÂNCIA que significa também
[residência fixa] e [armazém de
materiais vários]; sin. otel.
istoria
n., - Es ki istoria ke no da pa
djumbai di aos pa tudu djintis (R98)
-. (HISTÓRIA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. storia.
istrandjeru
adj., - Linda disidjaba bai kabanta
studa na kualker pais istrandjeru
(N.M.) -. (ESTRANGEIRO). N.F.
neol., vd. strandjeru.
istrumentu
n., *meio para executar ou alcançar
alguma coisa. - bo ta falal anos
antigu kombatenti no ka lei, bardadi
no ka lei, ma Amilcar Cabral i danu
istrumentu na kualker parti (R98) -.
(INSTRUMENTO). N.F. neol.
istruson
1.n., *conhecimentos alcançados
por meio do ensino escolar. - ami n’
pudi tene skola, n’ ten istruson altu,
237
principal a pregação do Evangelho.
- Igreja Ivanjeliku di Guine-Bisau i
un asosiason ku fasidu pa prega
Palabra di Deus (Igr.I.) -.
(EVANGÉLICO). N.F.
proparoxítona.
ivanjelista
n., *nome dado aos quatro autores
dos Evangelhos, Mateus, Marcos,
Lucas e João; pregador do
Evangelho. - bu fasi tarbadju di un
ivanjelista (N.T.) -.
(EVANGELISTA). N.F. vanjelista.
ivanjeliu
n., *cada um dos primeiros quatros
livros do Novo Testamento; a vida e
a pregação de Jesus Cristo durante
a sua permanência na terra de
Palestina. - N’ ta gostaba tciu pa no
viraba mas pa ivanjeliu di San Lukas
(R98) -. (EVANGELHO). N.F.
proparoxítona, vanjeliu.
ivita
v., *fugir a; esquivar-se; desviar-se
de. - Pa ivita kila, liga na iziji pa
guvernu toma si risponsabilidadis
(R95) -. (EVITAR). N.F. neol., nvita.
ivitadu
part., *repelido; afastado. - anos no
kunsi mina, no sibi kuma ke no ta
ivitadu nel i kuma ki ta sinadu (R98)
-. (EVITADO).
ivuluson
n., *desenvolvimento progressivo;
transformação. - no manera di sedu
i di ivuluson (R95) -. (EVOLUÇÃO).
N.F. neol.
izajera
v., *falar com excesso; ampliar. - n’
ka sibi si n’ na izajera (R95) -.
(EXAGERAR). N.F. neol.
izajeru
n., *coisa exagerada. - i ten tan
izajeru ke ta parsi (IN96) -.
(EXAGERO). N.F. neol.
izalta
v.tr., *celebrar; excitar. (EXALTAR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. selebra.
izami
n., *prova. - E ba pasa izami (C.P.) -
ma kamarada Sato, pa isemplu, ka
ten nada, ma i ten tciu purke i ten
spiriensia di luta (C.P.) -.
(INSTRUÇÃO). N.F. neol.
2.n., *qualquer conhecimento;
informação. - Duranti es tempu tudu
i da elis istrusons (L.Cat.) -.
Italia
n., *país membro da União
Europeia. - no mbarka pa Italia
(N.T.) -. (ITÁLIA). N.F.
proparoxítona.
Italianu
1.adj., *relativo à Itália. - akordu
entri dus klubis italianus (R95) -.
(ITALIANO).
2.n., *habitante ou natural da Itália;
língua falada na Itália. - Benfika na
djuga aos ku Italianus (R95) -.
iternu
adj., *de duração indefinida. - Bu
tene palabra di bida iternu (L.Cat.) -.
(ETERNO). N.F. neol.
iuli
v., *entrar dentro da água ou do
mato; embrenhar-se. N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
iurni
v.tr., *reunir; juntar; fazer provisões.
- Otca fereru kaba iurni lenha, i
djunta i pui fugu (A.P.) -. N.F.
paroxítona, iorni; Mandinga
“yòronda” que significa transportar.
iurni-iurni
v., *juntar aos poucos; continuar a
juntar coisas. N.F. Mandinga
“yòronda”. N.M. redobro. N.S. V.B.
iurumbu
v., *tirar o resto de arroz que ficou
com casca do arroz limpo.
iurumbudura
n., *resto de arroz com casca que
fica no meio do arroz limpo;
sujidade. - Arus di bu kaza, tudu feki
ku bu na feki, iurumbudura ka ta sai
(L.A.) -.
ivanjeliku
adj., *conforme ao Evangelho; que
diz respeito a uma comunidade
cristã que tem como seu objectivo
238
. (EXAME). N.F. neol. N.S. sin.
proba 2.
izamina
v., *proceder a um exame;
inspeccionar; inquirir. - I purtantu ten
ku mandadu kil spesialistas pa bai
pa ba izamina, pa ba djubi (IN96) -.
(EXAMINAR). N.F. neol.
izemplu
n., - El ku manda n’ da es izemplu
(R98) -. (EXEMPLO). N.F. neol., vd.
isemplu.
izersisiu
1.n., *uso; actividade física. - na
izersisiu di si atividadi (R95) -.
(EXERCÍCIO). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *trabalho escolar.
izersitu
n., *conjunto das forças militares de
um país ou de um grupo. - no tene
un izersitu forti pa luta pa tira
inimigu dentru di no tera (C.P.) -.
(EXÉRCITO). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. tropa.
izijensia
n., *reclamação; pretensão;
necessidade. - e ka ta kunsi kal ki
izijensia di lei sobri e materia li
(R95) -. (EXIGÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
iziji
v.tr., *impor; pedir com insistência;
precisar; ser exigente. - bu iziji elis
risponsabilidadi di tarbadju (IN96) -.
(EXIGIR). N.F. neol.
izistensia
1.n., *realidade. - Zito kontinua nega
izistensia di Sida, apezar di i sedu
un priokupason di mundu intidu
(Cecomes) -. (EXISTÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *maneira de viver.
izisti
1.v.intr., *ser; haver. - i izisti
pusibilidadi pa rikunsa es
nogosiason? (R95) -. (EXISTIR).
N.F. neol.
2.v.intr., *viver. - Si kila i ka bali
pena no izisti (IN96) -.
izoladu
adj., *solitário; separado. - Mansaba
tudu na fika izoladu (R95) -.
(ISOLADO).
239
- Kin ki pasensera, ku na kudan nha
joia di uru? (R.S.) -. (JÓIA). N.F.
proparoxítona, neol.
joven
1.adj., *novo. - Kanhokan i fazi mas
joven inda di ki Kabaru (N.M.) -.
(JOVEM). N.F. paroxítona, neol.,
djoben.
2.n., *pessoa nova, com pouca
idade. - Leitura papianu di un joven
ki rikuba dimas (L.S.) -.
Juliu
n., *sétimo mês do calendário
gregoriano. - dia vinti di Juliu di mil
novisentus i noventa i sinku (IN96) -.
(JULHO). N.F. proparoxítona, neol.
Junhu
n., *sexto mês do calendário
gregoriano; o mês do começo de
facto das verdadeiras chuvas. - Luta
ka na maina, no pintca! Bisau,
Junhu di 1984 (Dea) -. (JUNHO).
Jupiter
1.n., *conforme a mitologia dos
Romanos é o pai dos deuses. Saserdoti di Jupiter i tisi turus ku
koroas di flur pa porton di prasa
(N.T.) -. (JÚPITER). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *planeta do sistema solar.
juventudi
n., *a idade juvenil. - juventudi di
Guine ku kauberdi (O.S.) -.
(JUVENTUDE). N.F. djubentudi.
J, j
*Décima primeira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [fricativa sonora pré-palatal].
(J). N.S. Este fonema é bastante
frequente nas palavras modernas
derivadas do Português, mas pode
ter surgido, provavelmente, quando
a forma beju (BEIJO) foi utilizada
pelos falantes do Guineense, em
oposição à forma bedju (VELHO).
Janeru
n., *primeiro mês do calendário
gregoriano. - desdi trezi di Janeru di
es anu e kunsa ku se prumeru skola
na Orangozinhu (JB97) -.
(JANEIRO). N.F. neol.
jatu
n., *avião a jacto. - Nin si bu bati dus
jatu aos, parmanha di tardi, jatu na
bin mas (C.P.) -. (JACTO). N.F.
neol.
jeston
n., *administração; gerência. - no
konsigui tira kil kusas tudu tok ke no
numia no diretor ke ta fasi jeston di
unidadi di saudi (R95) -. (GESTÃO).
N.F. neol.
jiada
n., *orvalho congelado que se forma
no chão durante as noites que a
temperatura desce abaixo de zero
graus. (GEADA). N.F. neol. N.S.
V.A.
jiografia
n., *disciplina escolar que estuda os
fenómenos do planeta Terra e as
relações com os seus habitantes.
(GEOGRAFIA). N.F. paroxítona,
neol. N.S. V.A.
jiometria
n., *disciplina escolar que estuda
linhas, superfícies e volumes.
(GEOMETRIA). N.F. paroxítona,
neol. N.S. V.A.
joia
n., *artefacto de matéria preciosa;
pedra preciosa; propina de entrada.
240
na matu (C.P.) -. (ACABAR). N.S.
kaba kasamenti.
kaba kasamenti
coloc., *dissolução do casamento
em vida dos cônjuges. - Na tcon di
Budjugu, si djintis kasa, e bin kaba
kasamenti, mindjer ku ta leba fidjus
(L.S.) -. (deriv. ACABAR O
CASAMENTO). N.S. sin. divorsiu.
kabadu
part., *terminado; eliminado. - skada
kabadu, ali n’ ka na tarda djanan
(T.M.) - E na kabadu ku el suma
limaria (N.T.) -. (ACABADO).
kabaka
v.tr., *tirar o invólucro esterno das
plantas; descascar; cascar. (deriv.
CABAÇA). N.S. V.B.
kabaku
n., *invólucro das plantas, qualquer
invólucro; casca. - Di li pa po sinti,
kabaku prumedu ku ta sinti (L.A.) -.
(deriv. CABAÇO; CABAÇA).
kabaku di naris
n., *sujidade do nariz; espécie de
muco crustáceo do nariz. (deriv.
CABAÇO DE NARIZ). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A
kabala
n., (deriv. CAVALO). N.F. vd.
kabalu 2. N.S. V.B.
kabaleru
n., *pessoa que monta a cavalo. - N’
ka ta seta unidadi di kabaleru ku
kabalu, nde ku kabaleru i ta monta
kabalu i kabalu ka ta montal (L.A.) -.
(CAVALEIRO). N.F. neol.
kabalidu
1.adj., *que não tem valor; que não
presta; ilegal. - Difinison di atividadis
subersivas, ku sedu atividadis
kabalidus (R96) -. (deriv. NÃO
VALIDO). N.S. ant. balidu.
2.n., *pessoa má; bandido. - kil
kabalidu ku mata presidenti arjelinu i
sta ku kalma (R95) -.
kabalindadi
n., *inutilidade; incapacidade;
maldade. - susu di sangui di bo
parentis ke, pabia di nveja ku
K, k
*Décima segunda letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [oclusiva surda velar]. N.S.
k é representada em Português
pelas letras (C) e (Q).
ka 1
neg., *marca de negação das
formas verbais que precede sempre
o verbo, os outros auxiliares e os
semiauxiliares. - n’ ka na sedu tulu
(N.T.) - i sutadu pabia i pega na
kaminhu ku ka bali (P.dos S.) - si bu
bibi, ka bu guia (R95) -. (deriv.
NUNCA). N.F. “ka” é também afixo
de negação em várias línguas
africanas da região. N.M. na forma
do imperativo injuntivo ka precede o
pronome pessoal sujeito, o qual é
sempre expresso. N.S. ka pudi.
ka 2 [ka-]
pref., *prefixo que entra na
formação de verbos ou nomes,
exprimindo a ideia contrária. kabalidu - kabalindadi - kapudi -.
(deriv. NUNCA). N.M. prefixo de
verbos e de nomes.
ka 3
con., *conjunção subordinativa que
introduz orações temporais; apenas;
logo que. - I ka tciga kasa, i sukundi
(T.M.) -. N.S. sin. oki; sin. ora ke.
ka pudi
coloc., *estar doente. - Febri panhal,
i ka pudi (J.L.R.) -. (deriv. NÃO
PODER).
kaba
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o aspecto conclusivo da
acção. - kontra i kaba fala sin son, i
pirdi fala (T.M.) - sempri mininu ta
kaba fika ku mame (R95) - Otca i
kaba gastal tudu, i bin ten garandi
fomi na ki tera (N.T.) -. (ACABAR).
2.v., *esgotar; terminar. - e rikunhisi
terenu e kaba e riba e bin toma
Tuga e leba (C.P.) - pabia e ka ta
kume, e ka ten nada, e kaba santcu
241
(FEITO ACABAR).
kabantadur
n., *aquele que completa.
(ACABADOR). N.S. V.B.
kabaru
n., *nome dado aos jovens bijagós
da classe de idade imediatamente
antes das cerimónias de iniciação. Kabaru, ora ki na badja, i ta pega un
po ki parsi bingala (N.M.) -.
(CABARO). N.F. Guin.
kabas
n., *recipiente muito comum para a
conservação e transporte de
líquidos ou para depósito de
objectos; serve também de prato
para as refeições colectivas ou de
recipiente para dar banho às
crianças pequenas. (CABAÇA). N.F.
oxítona. N.S. n.v. “Lagenaria
siceraria”; kabas di kubamba;
manda kabas.
kabas di kubamba
n., *prato de noiva, composto de
óleo de palma com leite e milho
basil. - Kabas di kubamba, el ki
kumida di noiba (L.A.) -. (CABAÇA).
N.F. kubamba. N.M. lexia
complexa.
kabasera
1.n., *fruto da planta do baobá com
polpa seca, ácida e rica em cálcio. sumu di kabasera (R97) -. (deriv.
CABACEIRA). N.S. o nome deriva
do formato característico do seu
fruto, semelhante a cabaça ou
abóbora pequena.
2.n., pe di kabasera, *árvore muito
comum, que vive nos sítios secos;
baobá; embondeiro; adansónia. Onsa tudu brabu ki brabu, nunka i
ka ta sibi pe di kabasera (L.A.) -.
(deriv. PÉ DE CABACEIRA). N.S.
n.v. “Adansonia digitata”.
kabelera
n.f., *conjunto de cabelos compridos
de uma pessoa; cabelo postiço;
peruca. (CABELEIRA). N.S. V.A.
kabelu
1.n., *cada um e o todo dos pêlos
kabalindadi, bo djuda kastiga (A.S.)
-. (deriv. NÃO VALER).
kabalu 1
1.n., *quadrúpede da família dos
Equidas, ungulado com um só dedo
ou perissodáctilo, que tem servido,
ao homem, de animal de tracção e
de sela desde épocas muito
remotas. - I kamba mas riba di
kabalu i pega kuri (L.S.) -.
(CAVALO). N.S. mbarka na kabalu;
monta na kabalu; pis-kabalu.
2.n., *o corpo humano. - Bu kabalu
ka sibi kuri, mindjor bu bindil! n’ na
bindil! (P.B.) -. N.F. fig.
kabalu 2
n., *doença venérea; sífilis. - Si bu
misti libra di duensas suma
iskentamentu, mula, kabalu ku Sida,
buskan na Cecomes ku farmasias
(Cecomes) -. (deriv. CAVALO). N.F.
kabala. N.S. sin. siflis.
kabamentu
n., *conclusão. (ACABAMENTO).
N.S. V.B., sin. kabantada.
kabanta
1.v.caus., *fazer completar;
terminar; findar. - omi kunsa kumpu
kaza, i ka pudi kabantal (N.T.) -.
(deriv. ACABAR). N.S. kabanta
kasa.
2.v.caus., *concluir; chegar ao fim. pa kabanta, no na tisi bos noba di
Liga (R96) -.
kabanta kaza
coloc., *casar legalmente. (deriv.
CABAR DE CASAR-SE). N.S. V.B.
kabantada
1.n., *conclusão; final; fim;
acabamento. - Ami i Alfa ku Omega,
kunsada ku kabantada (N.T.) -.
(deriv. ACABAR). N.S. sin. fin; sin.
konkluson; ant. kunsada.
2.coloc., na kabantada, *no fim; ao
fim; por fim; afinal. - Na kabantada,
mindjer muri tambi (N.T.) -.
kabantadu
part.caus., *completado. - Elis tudu
e na falaba: se mons e na larga ki
obra, i ka na kabantadu (Igr.I.) -.
242
que nascem na cabeça do homem. Abo kabesa seku, nin kabelu bu
tene! (T.M.) - Badjuda dismantca
kabelu pa ba roga nhor Deus tisi, i
ka iangasa: palmera (Co.D.B.) -.
(CABELO; CABELOS). N.S.
CABELO emprega-se habitualmente
no plural; bitcu-kabelu; kabelu di
barba; kabelu di rasta; kabelu di
udju; kabelu dispintiadu; kabelu
djur-djuridu; kabelu fani-fanidu;
kabelu fiti-fitidu; kabelu kordiadu;
kabelu nhafi-nhafidu; kabelu
pintiadu; kabelu tisidu; kabelu
tuflidu; korta kabelu; tira kabelu;
rapa kabelu; tisidur di kabelu;
tiskia kabelu.
2.n., *o pêlo comprido de alguns
animais. - Karnel tambi i djukutadjukuta i sakudi kabelu (A.P.) -.
kabelu di barba
n., *pêlos da parte inferior do rosto
do homem; pêlos quer crescem no
focinho de certos animais. - Riba di
boka di matcu, bigodi ku kabelu di
barba (N.M.) -. (deriv. CABELO DA
BARBA). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. barba 2.
kabelu di rasta
n., *as tranças ou madeixas de
cabelo vendidas nas lojas. (deriv.
CABELOS DE ARRASTAR). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
kabelu di udju
n., *cílio; celha. (CABELO DOS
OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. pistana.
kabelu dispintiadu
n., (CABELOS DESPENTEADOS).
N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
kabelu djur-djuridu
n., *cabelos desgrenhados ou
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.A.
kabelu fani-fanidu
1.n., *cabelos de mulher
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kabelu fiti-fitidu; sin.
kabelu nhafi-nhafidu.
kabelu fiti-fitidu
2.n., *cabelos de mulher
despenteados e levantados. (deriv.
CABELOS). N.M. redobro, lexia
complexa. N.S. V.B., sin. kabelu
fani-fanidu; sin. kabelu nhafinhafidu.
kabelu kordiadu
3.n., *cabelos entrançados com
linha. (deriv. CABELOS
CORDEADOS). N.F. neol. N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu nhafi-nhafidu
n., *cabelos de mulher
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kabelu fani-fanidu; sin.
kabelu fiti-fitidu.
kabelu pintiadu
n., *cabelos bem compostos.
(CABELOS PENTEADOS). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu tisidu
n., *cabelos compostos em tranças.
- Si abo i joven bu ta entra ku kil
lensu na kabesa, kabelu tisidu
(C.P.) -. (CABELOS TECIDOS).
N.M. lexia complexa.
kabelu tuflidu
n., *cabelos entrançados em tufos.
(CABELOS TUFADOS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kaberdianu
n., *habitante das Ilhas de Cabo
Verde. (CABO-VERDIANO). N.F.
kabrianu. N.S. V.B.
kabesa
1.n., *parte do corpo; chefe;
inteligência. - e kunfundi ku kabesa
di serpenti (T.M.) - Ora ki Gan-Bas
na pidi matcu, kabesa ka ta pensa
(J. Augusto) - kada kabesa di
moransa dibi di djunta si djintis
(C.V.) -. (CABEÇA). N.S. durbakabesa; kabesa-gros; kabesaseku; kansa kabesa; laba kabesa;
mata kabesa; mpina kabesa; omi
di kabesa; pagu di kabesa; rapa
243
kabesa; risu kabesa; sapa kabesa;
ten kabesa; tene kabesa.
2.n., *nome acrescentado aos
verbos transitivo ou causativos, às
vezes precedidos pelo adjectivo
possessivo, para formar o verbo
reflexivo ou pronominal. - i mata si
kabesa (J.L.R.) - e ta fasi mal e na
kondena se kabesa (N.T.) - e mata
kabesa - si alguin fala i fasil, si dunu
ngana si kabesa (IN96) - i odja kil
mindjer na lagua otca i na laba
(T.M.) -. N.M. às vezes, o termo
kabesa não é expresso porque
redundante, enquanto no verbo está
já presente o traço do reflexo.
kabesa-gros
n., *indivíduo de cabeça grande;
cabeçudo; cabeçorra. (CABEÇA
GRANDE). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
kabesa-seku
n., *calvo; careca. - Abo kabesa
seku, nin kabelu bu tene! (T.M.) -.
(deriv. CABEÇA SECA). N.M. lexia
composta.
kabesada
n., *pancada com a cabeça.
(CABEÇADA). N.S. V.B.
kabi 1
v., *poder ser contido nele;
competir. - i ta kabi djuis pa analiza
kusa la, kazu pur kazu (R95) -.
(CABER). N.F. paroxítona, neol.
kabi 2
1.n., *nome atribuído ao
combatente; chefe. - I pena nha
mon ka iangasa kosta, ami n’ lundju
di bo, Samba, Kabi (J.D.) -. (CABÍ).
N.F. oxítona; Balanta “kabí” que
significa chefe.
2.n., *título dado ao comandante
das tropas do PAIGC, João
Bernardo Vieira. - i pensa kuma i
prindi Kabi (C.P.) -.
kabidu
*móvel em que se penduram fatos
ou chapéus. - I ta tira kil ropa di sai i
pindra na kabidu i toma si ropa di
kasa i bisti (N.M.) -. (CABIDE).
kabra
n., *mamífero ruminante. - Kabra
tene korda i ta rastal, baka misti i ka
ta odja (L.A.) -. (CABRA). N.S.
bakiadur di kabra.
kabra di matu
n., *espécie de gazela pequena. I
bistiba kuru di kabra di matu (L.S.) -.
(deriv. CABRA DE MATO). N.M.
lexia complexa. N.S. kabra di matu
burmedju, n.v. “Cephalophus
dorsalis”; kabra di matu garandi,
n.v. “Cephalopus sylvicultor”.
kabra-matcu
n.m., *bode. (deriv. CABRA
MACHO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
kabra-segu
n., *jogo de crianças. - Sukundisukundi, kabra-segu, aos mininu ka
ta brinkal (T.Dj.) -. (CABRA-CEGA).
N.M. lexia composta. N.S. sin. podiben; sin. sugundi-sugundi.
kabrianu
n., (CABO-VERDIANO). N.F. vd.
kaberdianu. N.S. V.B.
kabrisindadi
n., *infidelidade feminina. (deriv.
CABRA). N.S. V.M.
kabritu
n., *cria de cabra; cabra pequena. Ki utru bin padi te sinku kabritu
(T.M.) -. (CABRITO).
kabritu pe di rotca
n., *comida confeccionada com
carne de macaco. (deriv. CABRITO
PÉ DE ROCHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kabron
n.aum., *cabra grande; bode.
(CABRÃO). N.S. V.B.
kabrondadi
n., *infidelidade masculina. (deriv.
CABRÃO). N.S. V.M.
kabu
1.n., *fim; extremidade. - Mon di
Timba ku ta da kabu di mi (J.D.) -.
(CABO). N.F. neol.
2.n., *feixe de fios metálicos. N.S.
kabu di asu.
244
foi a primeira capital da GuinéBissau entre os anos 1614 e 1859.
kachimbu
n., *objecto usado para fumar
tabaco. (CACHIMBO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. kanhutu.
kachon
1.n.aum., *caixa grande; caixa de
munições. - Kachon sta bas di
polon, na lala (L.S.) -. (CAIXÃO).
N.F. neol. N.S. sin. kachoti.
2.n., *féretro; esquife; urna. - I tciga,
i toka na kachon, kilis ku na lebal e
para (N.T.) -.
kachoti
n., *caixa de dimensões medianas. I panha ki pumba i pui na kachoti
(T.M.) -. (CAIXOTE). N.S. sin.
kachon.
kada
quant., *adjectivo indefinido que
significa qualquer de entre dois ou
mais. - Kada bindidur kunsi si lugar bentu inda na lebanu pa kada ladu
di Mar Adriatiku (N.T.) -. (CADA).
kada alguin
quant., *pronome indefinido. - kada
alguin sta ku si pensamentu, pabia
bu ka pudi entra na kabesa di alguin
(IN96) -. (CADA ALGUÉM). N.F.
neol. N.S. sin. kadakin.
kada bias
loc.adv., *cada vez. - no ten ke sta
kada bias mas organizadu (R77) -.
N.S. sin. kadabes; bias é
empréstimo por decalque das
línguas africanas de substrato: o
termo que traduz [viagem]
normalmente é hiperónimo de
VIAGEM e de VEZ.
kada bias ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; cada vez que. Asin kada bias ke polon pertu kai
lagartisa ta dal volta, polon ta torna
mas (L.S.) -.
kada dia
loc.adv., *todos os dias. - i na kume
kada dia un padas, i salga restu pa
kabu di asu
n., *corda metálica. (CABO DE
AÇO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
Kabu-Verdi
n., *Nação irmã da Guiné-Bissau
que ocupa o arquipélago de Cabo
Verde com os dois grupos de ilhas
de Barlavento (Boavista, Sal, Santa
Luzia, São Nicolau, São Vicente,
Santo Antão) e de Sotavento
(Santiago, com a capital Praia,
Fogo, Maio, Brava). - Anos li na
Junta Militar riba pa tras i ta signifika
trai mimoria di no ermons ku muri pa
djustu kauza di libertason di GuineBisau ku Kabu-Verdi (R98) -. (CABO
VERDE). N.F. Kauberdi. N.S.
Depois do golpe militar de 14 de
Novembro de 1980 na Guiné-Bissau
as duas nações Guiné-Bissau e
Cabo Verde renunciaram o tratado
de estreita colaboração dos tempos
da luta de libertação e começaram a
seguir caminhos políticos diferentes.
kacha
1.n., *objecto de forma rectangular
ou quadrada; arca; cofre. - bu pudi
kumpu un kacha di blokus tras di
barajen (Igr.I.) -. (CAIXA). N.F. neol.
2.n., kacha postal, *caixa do
correio onde se coloca a
correspondência de um indivíduo. Na ultimu pajina des libru bu na odja
numeru di un kacha postal (Igr.I.) -.
(deriv. CAIXA POSTAL).
kacheru
n., *tesoureiro. (deriv. CAIXEIRO).
N.S. V.B.; CAIXEIRO designa o
vendedor a retalho.
Kacheu
n., *Região da Guiné-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Cacheu,
Canchungo, Bula, Caió, S.
Domingos e Bigene. A capital é
Cacheu. - komandanti rejonal i
pulisia di Kacheu (R99) -.
(CACHEU). N.F. Guin., paroxítona.
N.S. Cacheu foi fundada em 1588:
245
dia di fomi (P.B.) -. (CADA DIA).
kada mis
loc.adv., *relativo à cada mês; que
dura um mês. - arvuri ta padi frutu
dozi bias pa anu, un bias kada mis
(N.T.) -. (CADA MÊS). N.S. sin.
mensal.
kada ora
loc.adv., *cada momento. - Kada ora
di nha bida, kada imajen di nha
sunhu ala n’ na barsau (T.Dj.) -.
(CADA HORA).
kadabes
adv., *todas as vezes. (CADA VEZ).
N.F. arc. N.S. V.B., sin. kada bias.
kadakin
quant., *pronome indefinido que
significa cada um ou cada uma. - Si
dus pusua si barba pega fugu,
kadakin ta paga di sil (L.A.) -.
(CADA QUAL). N.S. sin. kada
alguin.
kadakual
quant., *qualquer pessoa. (CADA
QUAL). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
kadakin.
kadaun
quant., *pronome indefinido. Katcuru ka ta misti tarbadja, kadaun
delis ta misti manda n’utru (L.S.) -.
(CADA UM).
kadaver
n., *corpo morto. - Anos, pa no
kultura, djintis ka ta seta pa no
maneja na kadaver (R95) -.
(CADÁVER). N.F. paroxítona, neol.
N.S. sin. dufuntu 1.
kadeia
n., *prisão; calabouço; grilheta. Notisia bin di lundju, kuma n’ sta na
kadeia, notisia bin di Guine, nha tera
di mi, kuma n’ sta na kalabus (R.S.)
-. (CADEIA). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. sin. kalabus.
kadera 1
1.n., *assento com costas para uma
pessoa. - E toma gora un kadera
bunitu-bunitu e pui riba di koba
(T.M.) -. (CADEIRA). N.F. neol.
2.n., *disciplina ensinada por um
professor. N.F. neol.
kadera 2
n., *quadris e ancas; rabo; bunda. Kabalu bon, ridia na kadera: nabiu
(J.M.B.) -. (CADEIRA). N.F. fam.,
neol. N.S. findi kadera; ratca
kadera.
kaderneta
n., *carteira de apontamentos. - No
tene un kaderneta di pupansa na
nomi di kada mininu (R95) -.
(CADERNETA). N.F. neol.
kadernu
n., *conjunto de folhas de papel
sobrepostas em forma de livros, que
serve para apontamentos ou
exercícios. - Kil dinheru, la ku n’ ta
kumpra nel nha kadernus, nha livrus
pa ba skola (IN96) -. (CADERNO).
N.F. neol.
kadiadu
n., *fechadura móvel. - i konsigui
rebenta kil kadiadu to ke e konsigui
liberta Nino dentru di kil prizon
(C.P.) -. (CADEADO).
kadidju
n., *franja; filactérias; atacador. - e
ta ronka ku kadidju garandi na se
ropa (N.T.) -. (CADILHO).
kadjabrandadi
n., *comportamento de alguém que
busca sempre novos parceiros
sexuais; má vida. - Pupas di saia
nobu kunfundiu kabesa, son gustu
di kadjabrandadi (J.D.) -. N.S. sin.
paka-paka.
kadjigui
n., *sítio da floresta onde se extrai o
óleo de palmeira dendê; lugar de
encontro na floresta para beber
vinho de palma. - Ora ki sol mansi,
dunu di tceben i ta mandurga ku si
mindjeris pa kadjigui (F.M.) -. N.F.
oxítona; Bijagós “kadjigué” que
designa esse sítio.
kadjiki
n., punhado de comida. I pul di sil
un kadjiki djustadu, na pratu (R95) -.
N.S. sin. mundu di bianda.
kadju
246
1.n., *árvore da família das
Anacardiáceas; acajueiro; cajueiro. No sibi kuma kadju gosi i na toma
konta di matu (R95) -. (deriv. CAJU).
N.F. oxítona. N.S. kadju é o fruto;
kastanha di kaju ou kuku di kaju é
a semente, pe di kadju é a árvore:
n.v. “Anacardion occidentalis”.
2.n., *fruto do cajueiro; acaju. Mbruta di kadjus ke na pruduzi dja
(R95) -. (CAJU).
3.n., *bebida alcoólica extraída do
fruto. I ta sinta i na bibi se kadju
(R98) -. N.S. iagu di kadju.
kafe
1.n., *bebida preparada com a
semente do cafeeiro;
estabelecimento onde se serve essa
bebida. - N’ ba tarbadju n’ fikau pa
dal kafe (J.D.) -. (CAFÉ). N.F.
oxítona.
2.n., *fruto ou drupa do cafeeiro,
planta da família das Rubiáceas.
N.S. n.v. “Coffea arabica”.
kafriela
n., *prato de frango assado à
cafreal. - Ora ku bu na fasi kafriela
di galinha, bu na randja galinha, bu
randja limon, malgueta, sebola,
gustu, mantega o oliu di kusinha
(N.M.) -. (CAFRIELA). N.F.
paroxítona.
kafumban
n., *grande mentira. - Ka bu disa bu
pursor mitiu kafumban na kabesa
(Cecomes). N.S. konta kafumban;
sin. mintida.
kai
1.v.intr., *perder o equilíbrio e ir ao
chão; dar queda; tombar. - baldu
kaplil i kai dentru di fonti (N.M.) -.
(CAIR). N.F. paroxítona. N.S. kai
guera; kai tcai; kai tcumblut; kai
tutc; kai uap; kainti.
2.v.intr., *acabar; cessar de existir;
decair. - Na Beljika i kabadu aos ku
lei di servisu militar obrigatoriu; i kai
asin un di mas antigu lei (R95) -.
kai guera
coloc., *atacar alguém de surpresa;
agredir. - Sai, ba kai guera na rua
randjau kunfuson: kila ku manda
anos gosi no sta kontra kaza-dus
(IN96) -. (deriv. CAIR EM
GUERRA).
kai konhos
coloc., *cair desamparadamente,
batendo o traseiro no chão. (deriv.
CAIR). N.S. V.M.
kai rus
coloc., *cair desamparadamente de
barriga para baixo. (deriv. CAIR).
N.S. V.M.
kai tcai 1
1.coloc., *cometer ou praticar
adultério; violar a fidelidade
conjugal. - Bo obi ke ku kontadu: ka
bu kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
2.coloc., *corromper-se. - Si bu
tokan palmu, n’ na kai tcai (R95) -.
N.S. fasi kadjabrandadi.
kai tcai 2
n., *violação do compromisso
conjugal; adultério. - dentru di
korson di alguin ku ta sai
pensamentu mau, furtu, matansa,
kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
kai tcumblut
coloc., *cair em cheio. (deriv. CAIR).
N.F. vd. tcumblut. N.S. V.A.
kai tutc
coloc., *cair mesmo com ruído. - i ta
kapli i kai tutc (T.M.) -. (deriv. CAIR).
kai uap
coloc., *cair como o ruído dum
objecto entre os ramos. (deriv.
CAIR). N.F. vd. uap. N.S. V.A.
kaia
v.tr., *pintar com cal diluída em
água. (CAIAR). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.B.
kaiadu
part., *revestido com cal;
branqueado. - Pabia bo parsi kaza
di nteru kaiadu (N.T.) -. (CAIADO).
N.F. neol.
kaiambra 1
v., ter brecas ou cambras. - Nha pe
kaiambra (G.D.) - (deriv. CÃIBRA).
N.S.V.D.
247
peixe fumado. - Ami i rasa kakandja:
si bu negan kuatru fresku pa un pes
bu na bin kumpran un son seku pa
un pes (T.M.) -. N.S. n.v. “Liza
sumerili”; sin. teinha.
kakre
n., *crustáceo da ordem dos
decápodos, de tamanho menor que
o caranguejo. - kakre fala karanguis
pa i bai gueria ku sapu (T.M.) -.
(CANCRO). N.F. kakri. N.S. n.v.
“Uca tangeri”; CANCRO ou
CÂNCER designa o signo zodiacal
do Caranguejo.
kakri
n., - I bai larga suur na mar pa tisi
bagri o kakri, kil son ku seta ridia
(T.Tc.) -. (CANCRO). N.F. vd.
kakre. N.S. n.v. “Uca tangeri”.
kaku
1.n., *crânio; cabeça. - bu na toma e
kaku di santcu bu ieki na iagu (R95)
-. (CACO).
2.n., *pedaço de louça; coisa sem
valor.
kakuba
1.n., *variedade de serpente muito
venenosa. - mortu buli na moransa
ku malbadesa di kakuba (H.M.) -.
(CACUBA). N.F. Guin. N.S. kakuba
pretu; kakuba verdi.
2.n., *pessoa má. - Purtantu i ka
utru Partidu ke kunsa lanta aonti ke
na bin sinanu kuma ke no didi fasi
na PAIGC pa tira kakubas (R99) -.
kakuba pretu
n., *é a serpente que normalmente
se encontra no chão. (CACUBA
PRETO). N.F. Guin. N.S. V.A.
kakuba verdi
n., *serpente de cor verde, muito
venenosa, que vive sobretudo nas
palmeiras e mal se distingue das
suas folhas. (CACUBA VERDE).
N.F. Guin. N.S. V.A., n.v.
“Dendraspis viridis”; sin. kobra di
palmera.
kal 1
1.con., *conector interrogativo que
introduz um frase interrogativa
kaiambra 2
n., *contracção espasmódica de
certos músculos; breca. - Ku bu
mon di kaiambra, bu diskisi kuma es
mundu i son mangason (E.D.) -.
(CÃIBRA). N.F. paroxítona.
kaiason
n., *branqueação. (CAIAÇÃO). N.F.
neol. N.S. V.B.
kaida
n., *queda; ruína. - raiu lumia
tapada, noti kunsa kaida (J.B.) -.
(CAÍDA). N.F. paroxítona. N.S.
kaida di sol.
kaida di sol
1.n., *um do quatro ponto cardeais,
aquele onde o sol tem o seu ocaso;
poente; ocidente. - Manga di djinti
na bin di saida ku kaida di sol (N.T.)
-. (deriv. CAÍDA DO SOL). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. oesti.
2.n., *o tempo do dia que
corresponde ao pôr do sol. - N’
disdja kaida di sol, n’ disdja djumbai
(O.S.) -.
kaidu
1.part., *feito cair; tombado. - i pa
kilis bumba ta bin kaidu na si kaza,
no na pidi pa i konsola (R98) -.
(CAÍDO). N.F. paroxítona.
2.adj., *triste; abatido.
kaidur di tcai
n., *pessoa casada que tem
voluntariamente relações sexuais
com um terceiro; adúltero. - Kilis ku
ta fasi suma katcur e ten ku fika
fora, ku kaiduris di tcai, ku
mataduris, ku kilis ku gosta di konta
mintida (N.T.) -. (deriv. CAIR). N.M.
lexia composta.
kainti
v.caus., *fazer cair alguém; fazer
com que alguém se engane. (driv.
CAIR). N.S. V.A.
kaioia
n., *supuração entre o dente e o
alvéolo; piorreia. N.F. proparoxítona.
N.S. V.M.
kakandja
n., *espécie de tainha estriada;
248
directa. - ma kal ku mas gosta del?
(R95) -. (QUAL).
2.con., *conector interrogativo que
introduz um frase interrogativa
indirecta. - e ta fasi es dus festas sin
sibi kal ki objectivu di e festa (N.T.) .
kal 2
n., *substância cáustica que se
obtém pela redução dos carbonatos
calcários; cal apagada. (CAL;
CALES; CAIS). N.S. V.B.
kal anu
con., *locução interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
acção; quando. - a partir di kal anu
ki ki pe di kadju na kunsa ba ta
furnisil? (IN96) -. (QUAL ANO).
kal dia
con., *locução interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
acção; quando. - Kal dia ku padja
djuntadu ku fugu si ka kema ki
misti? (L.A.) -. (QUAL DIA).
kal ora
1.con., *locução interrogativa directa
que indica o tempo do processo ou
da acção; quando. - Rabi, kal ora ku
bu tciga li? (N.T.) -. (QUAL HORA).
2.con., *locução interrogativa ou
adverbial que forma uma frase
interrogativa indirecta. - I punta elis
kal ora ki fika mindjor. (N.T.) - Bu ka
ta sibi kal ora ku n’ na bin (N.T.) -.
(QUAL HORA).
kal tempu
con, *locução interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
acção; quando. - Kontanu kal tempu
ku es kusas na kuntisi (N.T.) -.
(QUAL TEMPO).
kala 1
v., *estar em silêncio. - n’ kala n’ ka
falal nada (N.M.) -. (CALAR). N.S.
kala boka; kau kala.
kala 2
n., *trança de cabelo. (deriv. CALA).
N.F. naut. N.S. V.B.; CALA designa
uma corda para arrastar redes.
kala 3
intens., *adjunto de intensidade que
acrescenta o sentido de ☯ênfase.
- Oh mama, borgonha mas morte,
kala (C.S.) -. (deriv. CALAR).
kala boka
coloc., *silenciar; silenciar-se, calar
o bico. - no na kala boka, no ka na
papia nada, pabia, si no na bin
papia, e na fala no na miti boka
(R99) -. (CALAR A BOCA).
kala-kaladu 1
coloc., *calar o bico; silenciar-se.
(CALAR CALADO ). N.S. V.A.
kala-kaladu 2
n., *silêncio total; ausência de ruído.
- E sinta tudu, tudu kala-kaladu
(T.M.) -. (deriv. CALA CALADO).
N.M. lexia composta.
kalabus
n., *prisão; lugar de detenção
provisória. - No na kababa tudu pa
mitidu na kalabus, pa e fasi ke ke
misti (R98) -. (CALABOUÇO). N.F.
oxítona. N.S. sin. kadeia.
kalabuseru
n., *pessoa que está detida em
prisão; prisioneiro. - dus mil i
kinhentus kalabuserus tambe e na
bai libertadu (R95) -. (deriv.
CALABOUÇO). N.S. sin. prizoneru.
kaladu!
interj., *interjeição que exprime
[silêncio]; caluda! silêncio!.
(CALADO). N.S. V.A.
kalanta
v.caus., *fazer calar alguém;
acalentar; aplacar. - pa bo pudi
kalanta ki tulus ku ka sibi nada
(N.T.) -. (deriv. CALAR).
kalantadu
part.caus., *feito calar. - basofus
nan e na kalantadu dun bias (L.Cat.)
-. (deriv. CALAR).
kalda
1.n., *ingrediente à base de polpa
de tomate concentrado, muito
utilizado na cozinha guineense. - bu
ta fasi arus branku o rafogadu
branku, si bu misti, bu ta rafoga ku
kalda (N.M.) -. (CALDA).
249
2.n., *mosto de cana sacarina.
kalderada
1.n., *guisado de peixes misturados
à moda dos pescadores.
(CALDEIRADA).
2.n., *guisado de cabrito. kalderada di kabritu -. N.S. V.A.
kaldu
n., *água fervida com carne, peixe,
hortaliça, ou outra substância
nutritiva; molho. - e torkia kil bianda
ku ka teneba kaldu (A.P.) -.
(CALDO). N.S. kaldu blufu; kaldu
di mankara; kaldu di pis; kaldu di
tceben.
kaldu blufu
n., *molho preparado só com limão
e malagueta. (CALDO BLUFO). N.F.
Guin. N.M. lexia composta. N.S.
V.A.
kaldu di mankara
n., *molho muito espesso preparado
a partir da pasta de amendoim. - N’
kume suma bos, kaldu di mankara
(J.L.R.) -. (CALDO DE
MANCARRA). N.M. lexia complexa.
kaldu di pis
n., *molho feito com peixe. (deriv.
CALDO DE PEIXE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.
kaldu di tceben
n., *molho espesso feito com a
polpa do chabéu cozida e triturada
em pilão. - kusinha kaldu di tceben
ku galinha (N.M.) -. (CALDO DE
CHABÉU). N.M. lexia complexa.
kalendariu
1.n., *publicação anual em forma de
livro ou de tabela que contém os
dias, as semanas e os meses com
as festas e as fases da lua;
almanaque. - Es kalendariu ta apoia
es kampanha atraves di sujestons di
manera kuma ku bo dibi di tarbadja
ku grupus (Cecomes) -.
(CALENDÁRIO). N.F.
proparoxítona.
2.n., *as tarefas que há a fazer. Asin, pa kumpri kalendariu di se
ajenda, un delegason di direson
pulitika nasional di Junta Militar fasi
un runion di sklarisimentu (R98) -.
kaleron
n., *caldeira de bordas altas onde se
cozinha. - bu toma kombe bu laba
bu largal dentru di kaleron (N.M.) -.
(CALDEIRÃO). N.S. katcu-kaleron;
mon di kaleron.
kaleronsinhu
n.dim., *diminutivo de caldeira. Logu kin ki ta ronia iran i ta lanta i
pega sangra di galinha i pega garafa
di kana ku kaleronsinhu i finka dianti
di iran i papia i pui kana na boka i
burfa na iran i panha bianda i uaga
dianti di iran (N.M.) -. (deriv.
CALDEIRÃO).
kalfata
v.tr., *vedar com estopa ou outra
substância as fendas dos barcos.
(CALAFETAR). N.S. V.B.
kalfatadu
part., *vedado com estopa ou outra
substância. (CALAFETADO). N.S.
V.B.
kalfatadur
1.n., *instrumento para calafetar.
(CALAFETADOR).
2.n., *a pessoa que calafeta.
(CALAFATE). N.S. V.B.
kalidadi
n., *característica ou propriedade;
espécie; classe. - Sinema ki ten na
Bisau i di bachu kalidadi (P.dosS.) -.
(QUALIDADE).
kalise
n., *vaso sagrado, sob a forma de
um copo grande com pé, usado na
celebração da Missa. - I na toma
kalise, i sugural i ialsal un bokadu
(L.Cat.) -. (CÁLICE). N.F.
proparoxítona, neol.
kalka
1.v.tr., *pisar com os pés. - I pa
kalka tcon diritu tok i tesu kun (F.J.)
-. (CALCAR). N.S. sin. kumprimi.
2.v.tr., *desprezar. - Ka bo kalka
strandjeru, nin orfon nin viuva (Igr.I.)
-.
kalkanhada
250
n., *parte de trás do pé. - Pes tene
pata di pe, pitu di pe, kalkanhada,
udjus di pe (N.M.) -. (CALCANHAR).
kalker
1.quant., *pronome indefinido. - Si
kalker di bos sibi di algun kusa, bo
konfesal gosi (Igr.I.) -. (QUALQUER;
QUAISQUER). N.F. vd. kualker.
2.quant., *adjectivo indefinido. - Bu
pudi fika li, bu mora na kalker kau ku
bu misti (Igr.I.) -.
kalkula
1.v.tr., *fazer a conta; avaliar. - I
metudu di Hondt ki uzadu pa kalkula
numeru di diputadus
(P.dosS.) -. (CALCULAR). N.F.
paroxítona, neol.
2.v.tr., *avaliar, estimar. - e ka ta
kalkula ke ku un funsionariu ta
ganha (IN96) -.
3.v.intr., *fazer cálculos
matemáticos. - No kunsa sina na
Kriol, skirbi, kalkula esetera na
prumera ku segunda klasi (MR98) -.
N.S. sin. fasi kalkulu.
kalkuladur
1.n., *máquina automática para
fazer operações de aritmética;
calculadora. (CALCULADOR).
2.n., *pessoa que calcula.
(CALCULADOR). N.S. V.B.
kalkulu
1.n., *plano; conjectura. - Kadakin
fika i na fasi kalkulu di serka n’utru
(A.P.) -. (CÁLCULO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *acção de calcular; conta.
kalma 1
1.v.tr., *tranquilizar; serenar. - Asin
Levita e kalma tudu djintis (Igr.I.) -.
(CALMAR; ACALMAR).
2.v.intr., *ficar calmo. - Nha fidju,
kalma son (F.J.) -.
kalma 2
1.n., *tranquilidade. - tudu kuri na
ma garandi trankilidadi, na ma
garandi kalma (R95) -. (CALMA).
2.n., *calmaria; bonança. - Bardadi i
suma kalma na iagu, tudu manera
ku bu na murgudjal, i ta sai riba
(L.A.) -. N.F. naut.
kalma 3
n., *cabaça pequenina com asa que
se usa como medida, copo, ou
colher. - i bai buska un kalma di
nata (M.K.) -. N.F. Mandinga
“kàlamaa” que designa uma cabaça
pequenina utilizada como colher.
kalmanta
v.caus., *fazer tornar calmo. - i
kalmanta mar (L.S.) -. (deriv.
ACALMAR; CALMAR).
kalmon
n.aum., *colherzinha de abóbora;
cabaçozinho com asa. - I na buli
kaleron ku kalmon (J.L.R.) -. N.F.
Mandinga “kàlamaa”.
kalmu
adj., *tranquilo; sereno. - Di festa
kalmu i inofensivu, karnaval di Bisau
bida violensia (P.dosS.) -. (CALMO).
kaloteru
n., *mau pagador. (CALOTEIRO).
N.S. V.B.
kalsa 1
v.tr., *usar sapatos ou sandálias. - e
kalsa bon sapatus e tualeta bai
kontra ku se namoradus (N.M.) -.
(deriv. ENCALÇAR). N.S.
ENCALÇAR significa seguir as
peugadas de.
kalsa 2
n., *peça de roupa masculina e
feminina. - Omis bidjugu tambi ka ta
bisti kalsa nin kamisa, so panu ke e
ta mara na rabada (N.M.) -.
(CALÇAS).
kalsinha
n., *peça de vestuário interior das
mulheres. - Mininus femia na kasa e
ta sta son ku kalsinha (N.M.) -.
(CALCINHAS).
kalson
n., *calças curtas. - utrus gosta di
tcakual o kalson (N.M.) -.
(CALÇÃO). N.S. sin. tcakual.
kalu
n., *endurecimento da pele. - Bo ka
fiansa na ninguin si i ka sedu na bo
mons di kalu (G.F.) -. (CALO).
251
n.f., *amiga; comadre. - Eh, nha
kamara! ke ki teneu? (Cecomes) -.
(CAMARADA). N.S. sin. kamarada.
kamarada
n., *tratamento entre militares ou
entre filiados de certos partidos
políticos, como o PAIGC;
companheiro; companheira. Kamarada iermons ku djintis ke na
sukutanu (R98) -. (CAMARADA).
N.S. sin. kamara.
kamaradia
n., *camaradagem; convivência
amigável entre camaradas;
amizade. - Kamaradia ta odjadu tan
entri biderus ku kumpraduris
(P.dosS.) -. (deriv.
CAMARADAGEM). N.F. paroxítona.
kamaron
n., *crustáceo decápode. - Kamaron
i ka bon dichal firbi tciu (R96) -.
(CAMARÃO). N.S. n.v. “Penaeus
setíferus”.
kamati
1.n., *fruto do tomateiro, muito
usado em culinária; tomateiro. Utrus ta fasi orta di kamati (N.M.) -.
(TOMATE). N.F. tomati.
2.n., pe di kamati, *tomateiro. N.S.
n.v. “Licopersicum esculentum”.
kamba
v.intr., *atravessar; mudar. - iagu
intci lagua, manera di kamba ka ten
(Dea) - alguin ta namora pa pasa
tempu, si i odja utru mindjor i kamba
i bai pa kila la (IN96) -. (deriv.
CAMBAR). N.S. CAMBAR, arc.
náut., significa [ mudar de um bordo
para outro as velas de uma
embarcação]; no Português
moderno houve uma mudança
semântica e CAMBAR significa
[andar com as pernas tortas].
kamba lua
coloc., *atrasar-se o período
menstrual. (deriv. CAMBAR A LUA).
N.S. V.M.
kambafugu
kalur
1.n., *qualidade do que é quente;
suor. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si
kalur (N.T.) -. (CALOR). N.S. sin.
kentura.
2.n., *suor; esforço. - bu ka sibi
kuma n’ kansa pa kumpu es orta, i
ku nha kalur (P.B.) -. (deriv.
CALOR). N.S. kalur é hiperónimo
de CALOR e de SUOR; sin. suur.
kalura
1.v.intr., *aquecer-se. - Pis i sta na
iagu, ma i kalura (L.A.) -.
(ACALORAR-SE).
2.v.intr., *fadigar-se; adquirir à custa
de suor. - Kantu djinti ke kalura pa
bo, kantu djinti ke rapati pa bo (R.S.)
-. (deriv. ACALORAR-SE). N.S.
kalura é hiperónimo de
ACALORAR-SE e de SUAR.
kama
n., *móvel onde as pessoas se
deitam para dormir ou descansar;
leito; colchão. - E bai djanan e ba
kamba na kama e dita (T.M.) -.
(CAMA).
kamabi
n., *nome dado aos adultos bijagós
da classe de idade que acaba de
sair das cerimónias de iniciação. Djintis tcomadu kamabi i djintis ke
bai dja fanadu e sai nelmalgosadu
(F.M.) -. (CAMABI). N.F. Guin.,
oxítona.
kamalion
n., *sáurio da família dos
Camaleontídeos, com a
característica de mudar de cor
conforme o ambiente circundante. Kamalion bida i na ndjenha ku ianda
kinti-kinti ma i ka pudi (A.P.) -.
(CAMALEÃO). N.S. n.v.
“Chamaleon”; sin. nhoto.
kamara 1
n., *edifício da cidade de Bissau
onde estão instalados os serviços
administrativos. - funsionariu di
Kamara ku puntan es (R96) -.
(CÂMARA). N.F. proparoxítona.
kamara 2
252
n., *calças curtas, a meio da perna.
(deriv. CAMBAR O FOGO). N.S.
V.M.
kambansa
n., *deslocação ou viagem à outra
margem do rio; passagem. - Paskua
signifika kambansa di katiberasku
pa liberdadi (L.Cat.) -. (deriv.
CAMBAR).
kambanta
1.v.caus., *transportar de uma
margem para outra ou de um sítio
para outro. - Si bu ka na ba konta
pasada, ami n’ na kambantau (T.M.)
-. (deriv. CAMBAR).
2.v.caus., *contagiar, no caso de
uma doença. - Lembra kuma, si
miskitu murdi alguin duenti, ku sta
ku paludismu, i ta bai murdi utru
alguin san, la i ta kambantal duensa
(Igr.I.) -.
3.v.caus., *dizer alguma coisa com
engano, fazer algo depressa para
enganar alguém; aldrabar. N.S.
sentido fig.
kambantadu
1.part.caus., *transferido; feito
passar. (deriv. CAMBAR).
2.part.caus., *enganado. N.S. V.A.
kambantadur
n., *transportador. - I bin odja
kambantadur kambanta si
kumpanheris (T.M.) -. (deriv.
CAMBAR).
kambardar
n., *tubo de borracha, cheio de ar,
que se utiliza nas rodas dos
veículos, como as bicicletas, os
automóveis. (CÂMARA-DE-AR).
N.S. V.A.
kambia
v., *passar líquidos de um vaso para
outro; transvasar. - bu ta kunsa
kambia gora ki iagu di ferba di
galinha na galinha djuntu ku ki iagu
di kamaron (R96) -. (CAMBIAR).
N.F. proparoxítona.
kambiadu
part., *transvasado; trocado;
entornado. (CAMBIADO). N.S. V.B.
kambiu
1.n., *troca de moedas e notas
nacionais por estrangeiras e viceversa. (CÂMBIO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *troca de produtos. - Djinti ki ta
furta i ta fasi kambiu: i tene djinti di
Senegal, di Laguine, kil djinti la e ta
furta e ta tisi e na fasi kambiu (R95)
-.
kambletc
1n., *cabaça quebrada; coisa velha.
- Si bu misti kambletc, bu na kebra
kabas (L.A.) -.
2n., *varicela, varíola. N.S.
Antigamente era costume ligar um
pedaço de cabaça ao corpo do
doente para ele se tornar são.
kambota
n., *peça de motor que transforma o
movimento rectilíneo em movimento
de rotação. (CAMBOTA). N.S. V.B.
kambraia
n., *tecido muito fino de algodão ou
de linho. (CAMBRAIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
kambua
n., *cercado à beira-mar para onde
entra o peixe durante a maré alta. Un pis ku ta dana kambua (L.A.) -.
(CAMBOA; GAMBOA). N.F.
paroxítona.
kamelu
n., *mamífero ruminante da família
dos Camélidas, adaptado a vida nos
desertos devido a sua capacidade
de armazenar água no corpo;
dromedário. - Djon ta bistiba ropa di
kamelu tisidu (N.T.) -. (CAMELO).
N.F. neol. N.S. n.v. “Camelus”.
kaminhu
1.n., *via de comunicação que vai
de um lugar a outro. - N’ bai te na
kaminhu, i kuntinua pega nha tras
(N.M.) -. (CAMINHO). N.S. kaminhu
iabri; mundu kaminhu; pega
kaminhu; pirdi kaminhu; pumba di
kaminhu; sin. strada.
2.n., *direcção; rumo. - nin ku sol
noti, sukuru iabri si mantu, n’ na
253
Mandinga. - Utru chefis di familia da
ofertas pa tarbadju: sinkuenta
basias ku kinhentus i trinta kamisotis
di saserdotis (Igr.I.) -. (CAMISÃO).
kampa 1
v., *pôr acampamento; armar
tendas. (ACAMPAR). N.F. akampa.
N.S. V.B.
kampa 2
n., *sepultura; pedra que cobre a
sepultura. (CAMPA). N.S. V.B.
kampada
n., *campo extenso e plano onde
cresce o colmo destinado à
cobertura das palhotas; planície. Kampada ku bu nega, la ku bu
padja di kume sta nel (L.A.) -. (deriv.
CAMPANHA).
kampadu
part., (ACAMPADO). N.S. V.B.
kampainha
n., *pequena sineta. - Kil po i ta
fiadu kampainha nel des di bas te
na riba, i ta sobra son nunde ki na
pega (N.M.) -. (CAMPAINHA). N.F.
paroxítona. N.S. sin. djaun.
kampamentu
n., *estacionamento com tendas ou
com barracas de campanha. - karni
di ki limaria i ta kemadu fora di
kampamentu (N.T.) -.
(ACAMPAMENTO).
kampana
n., *sino. (CAMPANA). N.S. V.B;
kampana é hiperónimo de
CAMPANA e de SINO; sin. sinu.
kampanha
n., *conjunto de operações para um
determinado fim. - Tudu kriansa di
tabanka bai kampanha di vasina
(Minsap) -. (CAMPANHA).
kampionatu
n., *prova desportiva em que o
vencedor recebe o título de
campeão. - No tciga un ora ku
kampionatu nasional ka pudi sedu
sin (IN96) -. (CAMPEONATO). N.S.
kampionatu di difezu.
kampionatu di difezu
n., *diz-se de um torneio de futebol
lumiau kaminhu (T.Tc.) -.
kaminhu iabri
coloc., *ter sorte; ser afortunado;
facilitar, dando perspectivas novas. si kaminhu iabri, i pudi safau manga
di mistida (J.S.) -. (deriv. O
CAMINHO ABRIU-SE).
kamion
n., *viatura automóvel pesada
destinada ao transporte de
mercadorias e pessoas; caminhão. I fusi i bai Purtugal i manda dus
kamion (IN96) -. (CAMIÃO).
kamisa
n., *peça de vestuário para tronco e
braços. - Kamisa ku pertau i
kansadu bisti (L.A.) -. (CAMISA).
kamisa di punhu
n., *camisa de manga comprida.
(deriv. CAMISA DE PUNHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kamisa di soka
n., *vestido de renda branco
utilizado pelas mulheres durante as
cerimónias de choro. (deriv.
CAMISA DE SOCAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.
kamisinha 1
n., *camisa de Vénus ou
preservativo. - I sibidu kuma uzu di
kamisinha ta lantanda manga di
purblema na metadi di no populason
(Cecomes) -. (CAMISINHA). N.F.
fam. N.S. sin. prezervativu.
kamisinha 2
n.dim., *camisa pequena de
crianças. (CAMISINHA). N.S. V.A.
kamisola
n., *peça de vestuário. - E pui fiu na
garganti e bisti kamisola (N.M.) -.
(CAMISOLA).
kamisola di friu
n., *peça de vestuário de lã ou de
outro material que se veste durante
o tempo de frio. (deriv. CAMISOLA
DE FRIO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kamisoti
n.aum., *albornoz; vestido usado
normalmente pelo povo Fula e
254
muito comum na Guiné-Bissau,
praticado nos bairros. - nin ki tcuba
na tcubi djinti ta firma na lugar so pa
djubi djugu na kampionatu di difezu
(IN96) -. (deriv. CAMPEONATO DE
DEFESO). N.M. lexia complexa.
kampu
1.n., *espaço livre; campina; terreno
lavrado ou destinado à agricultura. Ora ke bai pa kampu, n’ ta leba elis
kusa, kumida pa ba djuda elis labur
(IN96) -. (CAMPO). N.F. kampu
kinti.
2.n., *arena; campo de jogo. Dembo ientra kampu i na sardia di
un ladu pa utru (Dea) -.
3.n., *conjunto de acontecimentos;
assunto. - Kampu kinti!, n’ medi, n’
medi muri gosi (J.A.) -.
kampu di aviason
n., *aeroporto. - Si bu misti bai
kampu di aviason, ki ta faladu kuma
ala ki autorut, dus karu ka pudi
nkontra la (C.P.) -. (deriv. CAMPO
DE AVIAÇÃO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. eroportu.
kampu kinti
coloc., *diz-se de um ambiente que
se tornou difícil por vários motivos,
como, por exemplo, uma situação
de guerra, de discórdias, de
desordem; dificuldade. - Ma nin si
kampu kinti, ka bu disa djintis tculiu
dedu, sinta bu susega, mindjor dia i
na bin (T.T.) -. (deriv. CAMPO
QUENTE).
kampunes
n., *pessoa que vive ou trabalha no
campo. - un politika nde ke pudi
djuda no kampunes (IN96) -.
(CAMPONÊS). N.F. oxítona, neol.
N.S. sin. labradur.
kamufla
v., *dissimular; disfarçar; esconder. N’ na kamufla pa ka Edjipsius
raparan (A.T.) -. (CAMUFLAR). N.F.
neol.
kan
intens., *adjunto de intensidade com
a função de marcar o grau
superlativo ou de especificar a força
de uma acção. - Pabia si no bai to ki
no miti fugu na ki padja ku seku kan
i fugu lanta li, anos son no ka na
pudi pagal (C.V.) -. N.S. firma kan.
kana 1
1.n., *bebida alcoólica feita através
da maceração e fermentação da
cana-de-açúcar; aguardente de
cana. - sinku litru di kana (N.M.) -.
(CANA). N.S. sin. grogu; sin. kanabordon; sin. nguli-bu-nhinhi.
2.n., *planta herbácea, originária do
Sudoeste asiático, muito apreciada
pelo valor da sacarose que fornece.
- N’ tene un orta di kana (F.M.) -.
(deriv. CANA-DE-AÇÚCAR). N.S.
n.v. “Saccharum officinarum”.
kana 2
1.n., *planta tropical da família das
Gramíneas, de caule fistuloso e
longo; caule dessa planta; bambu. Kana seku ka ta dobradu. (L.A.) Lebri bai korta kana di bambu
kumpridu (L.S.) -. (CANA). N.S.
kana di palmera; sin. bambu.
2.n., *o caule do milho ou de outras
plantas compridas; bengala. - Alguin
dan un kana ku parsi suma regua
(N.T.) -. (CANA).
kana di palmera.
n., *ramo ou caule de uma espécie
de palmeira, que se utiliza no
fabrico de mobília. N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin.
mantampa di sera.
kana di Purtugal
n., *aguardente; bagaçeira. (deriv.
CANA DE PORTUGAL).
kana-bordon
n., (CANA-BORDÃO). N.F. vd.
bordon. N.M. lexia composta. N.S.
V.A.
kanafistra
n,, *planta da família das
Leguminosas. (CANAFÍSTULA).
N.S. V.B., n.v. “Cassia sieberiana”.
kanadja
n., *escória social; gente
desprezível; patife. - E kanadja tene
255
forsa (F.J.) -. (CANALHA).
kanadjada
n., *canalhice. (CANALHADA). N.F.
neol. N.S. V.B.
kanal
n., *escavação natural ou artificial
por onde corre a água; tubo; cano. bu pudi fasi un kanal ku dus ripas o
bu pudi findi bambu garandi na
metadi (Igr.I.) -. (CANAL).
kanaliza
v.tr., *dirigir, especialmente líquidos,
por tubos, canos ou canais. - Pa i
randja manera di kanaliza kil iagu
susu di fera (R98) -. (CANALIZAR).
N.F. neol.
kanalizason
n., *conjunto de canos para a
distribuição de água ou gás. ikipamentus di kanalizasons pa
konstruson di kasas (R98) -.
(CANALIZAÇÃO). N.F. neol.
kanape
n., *termo genérico que designa um
assento sem braços e sem encosto
feito com fibras vegetais tecidas ou
com tiras de plástico; liteira. - e tisil
um omi ditadu na kanape ku duensi
(N.T.) -. (deriv. CANAPÉ). N.F.
oxítona. N.S. CANAPÉ designa um
assento com braços e encosto.
kandabu
n., *cinto de trepar às palmeiras. Palmera ta sibidu ku kandabu
(J.L.R.) -. N.F. arc. N.S. sin. korda
di sibi palmera.
kanderu
n., *instrumento para iluminar,
normalmente composto de pavio
embebido em petróleo ou gasóleo;
candeia. - Ora ki djintis na djumbai
di noiti, e ta sinta djuntu na un kau
kadakin ku si banku, e sindi vela o
kanderu, kil ki alguin tene (N.M.) -.
(CANDEEIRO). N.S. sin. kandia.
kandia
n., *lâmpada composta de torcida
embebida em petróleo ou gasóleo;
candeeiro. - N’ ta sinti bu udju na lus
di kandia di kabesa di kama (F.S.) -.
(CANDEIA). N.F. paroxítona. N.S.
sin. kanderu.
kandidatu
n., *pretendente a um emprego ou
dignidade. - i ka konsigui nganha
kandidatu di guvernu (P.dosS.) -.
(CANDIDATO). N.F. neol.
kandja
n., *fruto do quiabeiro, arbusto da
família das Malváceas; quiabo. Kandja bedju nunka i ka ta
kusinhadu ku el (L.A.) -. (CANJA).
N.F. Guin.; Mandinga “kánja” que
designa esse fruto. N.S. n.v.
“Hibiscus abelmoschus esculentus”.
kandjirba
n., *sedimento do óleo de palma. Si no kua iagu di tceben, no ta fika
ku kandjirba, no ta tira karus, no ta
mundul, no ta sekal, i ta sirbi pa fasi
kaldu (J.L.R.) -. N.F. oxítona;
Bijagós “kandjiribá” que designa a
borra do óleo de palma.
kandonga 1
1.n., *transporte misto de
mercadorias e de passageiros por
via terrestre. - Mandurgada Ntori
karga si autofolanti ku si kartas na
mon i na djanti pa bai panha
kandonga pa rejon (M.J.) -. (deriv.
CANDONGA).
2.n., *espécie de bebida,
normalmente alcoólica, composta
com a mistura de vários líquidos.
kandonga 2
n., *contrabando; negócio ilícito.
(CANDONGA). N.S. V.B., sin.
kontrabanu; klando.
kandongueru
n., *condutor ou proprietário de
transporte misto; comerciante ilícito.
(CANDONGUEIRO). N.S. V.B.
kaneka
1.n., *pequeno vaso cilíndrico, com
asa lateral, para servir líquidos. - E
pudi bibi na mesmu kaneka
(Cecomes) -. (CANECA).
2.n., *medida de arroz, cujo
conteúdo é meio ou um quilograma,
conforme a tradição. - Bu na randja
256
siti-burmedju, un kilu di nhelen, ku
sedu dus kaneka di nhelen (R95) -.
kanela
n., *face anterior da perna, desde o
joelho até ao pé. - Bu kebran kanela
(F.J.) -. (CANELA). N.F. neol.
kanelada
n., *pancada na canela da perna.
(CANELADA). N.S. V.B.
kaneta
n., *utensílio que serve para
escrever ou desenhar. - Kaneta ku
dan, na nha ajenda di mi, son bu
nomi ku n’ marka (R.S.) -.
(CANETA).
kanfurbat
n., *caldo de peixe, ou de carne,
com muito limão e piri-piri, usado
como refeição ou petisco. - Ora ku
tcami randja kanfurbat pa bu kumpu
boka (I.eI.) -. N.F. oxítona.
kanga
n., *alfaia agrícola utilizada para
prender os bois ao arado ou ao
carro; jugo. - Kumpu kanga suma kil
ku ta pudu na baka (Igr.I.) -.
(CANGA).
kangaluta
n., *pirueta; cabriola; cambalhota. Kangalutas di bida ma ka ta sintidu,
si fasidu ku kerensa (J.S.) -.
kanguru
n., *mamífero marsupial da família
dos Macropodídeos, que vive em
Austrália. (CANGURU). N.S. V.B.
kanha
n, *bolo de farinha de arroz e de
farinha de mancarra. - Si bu manda
mininu pa ba kumpra kanha, si kai
na si mon, tudu panha ki na panhal,
i ten ku sobra restu na tcon (L.A.) -.
N.F. oxítona. N.S. kungutu diz-se
do mesmo bolo, quando for
composto com açúcar.
Kanhabaki
n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós,
cujos habitantes resistiram à
dominação colonial recusando o
pagamento do imposto. - Anos
Bidjugu di Kanhabaki no ta fala:
Onoka, Orakuma, Oraga, Ominka
(IN94) -. (CANHABAQUE).
kanhaku
n., *arpão dos Bijagós; lança com
haste comprida e com um ferro
pontiagudo na extremidade. Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
e ta pega kanhaku ku djarga e na
kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
(CANHACO). N.F. Bijagó “kanháko”
que designa um tipo de lança com
haste comprida.
kanhenhu
1.n., *livrinho de apontamentos.
(CANHENHO). N.F. neol.
2.n., *apontamento enviado a um
colega para que possa copiar.
kanhenheru
adj., *que escreve ou manda
apontamentos. - Ami i un djidiu
kanhenheru, diputadu di korsons
sufridur (H.M.) -. N.F. neol.
kanhokan
n., *nome dado aos adolescentes
bijagós da classe de idade antes da
dos cabaros. - Kanhokan, kadakin ta
fadja di manera ki e ta djamul, pabia
i un fazi ku ta buli tciu e ta ronka
forsa (N.M.) -. (CANHOCAN). N.F.
Guin., oxítona.
kanhon
n., *peça de artilharia; boca-de-fogo
fixa ou móvel. - Bu odja kanhon na
kamba bulanha (C.S.) -. (CANHÃO).
kanhotu
adj., *que usa o lado esquerdo.
(CANHOTO). N.S. V.B.
kanhutu
1.n., *aparelho para fumar com um
fornilho onde se queima o tabaco e
um tubo por onde se aspira o fumo;
cachimbo. - I fumal tok tabaku kaba
na kanhutu (L.S.) -.
2.n. pitu di kanhutu, *tubo de
cachimbo. (deriv. PEITO). N.M. lexia
complexa.
kaniveti
n., *pequena faca com lâmina
dobrável. - N’ na toma kaniveti n’ na
fidi kil bichiga na bu garganti, bu na
257
N.S. kansadu manera; kurpu
kansadu; mininu kansadu.
2.part., *fadigado; abatido; farto. Ali n’ kansadu, kansadu ku e limaria
(T.M.) -. N.S. kansadu é hiperónimo
de CANSADO, adj., que diz-se
somente de ser animado, e de
DIFÍCIL.
kansadu manera
coloc., *diz-se de uma pessoa difícil
de compreender ou de trabalhar
junto; pessoa esquisita. - Disanu,
riba dja bu ba sinta ku Nna na kasa.
Pabia bu kansadu manera son
(T.M.) -. (deriv. DE MANEIRAS
CANSADAS).
kansanta
v.caus., *fazer com que alguém
fique cansado; dificultar a vida a
alguém. (deriv. CANSAR). N.S. V.A.
kansera
1.n., *cansaço; fadiga. - Ami n’ ta
odja manga di pis sin kansera
(Ceef) -. (CANSEIRA).
2.n., *trabalho. - Ami n’ sai di
kansera di matu, pa n’ bin pui
kabesa na fugu (T.M.) -.
3.n., *sofrimento; pena. - Dipus ke e
lebal kansera panti pa tudu alma
(A.S.) -.
kansuklai
n., *prato de arroz cozinhado no
mesmo líquido onde foi fervido
peixe ou carne. - kansuklai di pis -.
N.F. paroxítona. N.S. V.A.
kanta
1.v., *formar sons musicais com a
voz. - Mindjer lanta, i tcebeta palmu
i kanta. (O.S.) - Omi gora, i kunsa
na kanta mudu ki kantiga: aaa aa aa
(T.M.) -. (CANTAR). N.S. kanta na
sintidu.
2.v.tr., *celebrar; exaltar. - Nha boka
na bin kanta bu gloria (L.Cat.) -.
kanta na sintidu
coloc., *cantar para dentro; cantar
no pensamento. - Kil ora djanan
badjuda fitca boka i fika i na kanta
na sintidu (T.M.) -. (deriv. CANTAR
NO SENTIDO).
kai djanan na tcon (L.S.) -.
(CANIVETE).
kanja
n., *sopa leve; caldo feito com arroz
e outros ingredientes, como galinha,
ostra ou peixe escalado, malagueta
e caldo de galinha. - No ten ku fasi
kanja pa lebal: suma alguin kunsa
padi, i pirsisa kusa di kume (T.M.) -.
(CANJA). N.F. neol.; Malaiala “kañji”
que significa arroz com água.
kankeliba
n., N.F. oxítona, vd. kinkiliba. N.S.
V.B.
kankolotci
n., *saliência na parte anterior do
pescoço do homem; pomo-de-adão.
N.S. V.A.
kankra
n., *madeiramento ou armação do
tecto. - I pega i mara kankra tudu i
finka firkidjas (A.P.) -. N.F.
Mandinga “kánkaran” que designa o
tecto.
kankru
n., *tumor maligno. (CANCRO). N.S.
V.B.
kankuran
n., *máscara ou espírito guardião do
fanado. - Si kankuran pantau, tudu
kau ku bu odja djugu-djugu
burmedju, bu na kuri (L.A.) -. N.F.
Mandinga “kànkuran” que significa
máscara.
kansa
1.v.tr., *causar cansaço; importunar.
- E mininu kansan li mas (T.M.) -.
(CANSAR). N.S. kansanta.
2.v.intr., *fadigar-se, estar fraco ou
doente. - n’ kuri tok n’ kansa (N.M.) . (CANSAR-SE). N.S. kansa
kabesa; mutur kansa.
kansa kabesa
v.pron., *atormentar-se; afligir-se. Nhu para kansa kabesa di Nhu
(A.P.) -. (deriv. CANSAR A
CABEÇA).
kansadu
1.part., *difícil. - storias bonitu ku ka
kansadu lei (Dea) -. (CANSADO).
258
quarteis. (CANTINA). N.S. V.B.
kantu 1
1.con., *pronome ou adjectivo de
interrogação que indica
[quantidade]. - kantu ku bu dibi nha
patron? (N.T.) - Andre, kantu anu ku
ten? (R95) -. (QUANTO; QUANTA;
QUANTOS; QUANTAS).
2.con., *conjunção que introduz uma
correlação ou uma interrogação
indirecta. - pabia kantu mas matu
kema, menus tcuba na tcubi (C.V.) . (QUANTO).
3.adv., *advérbio que serve para
enfatizar uma quantidade ou uma
qualidade. - Kantu ku kai na mina,
kantu ku fika sin vista! (C.P.) -.
kantu 2
n., *abrigo; ângulo; pedra grande
para esquadra. - n’ na pui suma
prumeru pedra di kantu na Sion
(N.T.) -. (CANTO).
kantu 3
n., *cantiga. - No tene aula di
muzika koral i kantu ku flauta -.
(CANTO). N.F. neol. N.S. sin.
kantiga.
kanu
1.n., *o tubo das armas de fogo para
onde sai a carga. - i ta tcora Cabral
sin, ku bala na si kanu (C.P.) -.
(CANO).
2.n., *recipiente para conservar o
rapé ou tabaco de cheirar. - E
teneba un kanu di tabaku di feru,
otca i sobraba dja kusasinhu dentru
(L.S.) -.
kanua
n., *nome genérico que designa um
tipo de embarcação, de porte
pequeno ou médio; piroga. - E tciga
e ka odja kanua di kamba ku el pa
utru banda (L.S.) -. (CANOA). N.F.
paroxítona. N.S. kanua foga; kidja
di kanua; tconu di kanua.
kanua foga
coloc., *naufrágio; afogamento. kanua foga, ninguin ka sinti (L.A.) -.
(deriv. A CANOA AFOGOU). N.S.
sin. fogansa.
kanta-kanta
v., *continuar a celebrar, cantando;
continuar a cantar. - Oh! oh!, bu sabi
kanta oh! mindjer, kanta kanta (Dj.) . (deriv CANTAR). N.M. redobro.
kantadur
n., *pessoa que canta; cantor. Pastru kantadur (F.M.)-. (deriv.
CANTAR).
kanteru
n., *pequena porção de terreno
onde são cultivadas as plantas de
hortaliça; viveiro. (CANTEIRO). N.S.
V.A.; kanteru é hipónimo de
CANTEIRO que significa também
trabalhador de pedras de cantaria,
cujo equivalente é pedreru; sin.
viveru.
kantia
n., (QUANTIA). N.F. paroxítona.
N.S. vd. kuantia. N.S. V.B.
kantiga
n., *canto; composição poética. mame para pila i na sukuta ki
kantiga kuma ki katcu na kanta
(T.M.) -. (CANTIGA).
kantiku
n., *hino. (CÂNTICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
kantilia
n., *pequena vasilha de metal usada
pelos soldados para o transporte de
líquidos. (deriv. CANTIL). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
kantil
n., *pequena vasilha de plástico
usada para o transporte de líquidos.
(CANTIL). N.S. V.A.
kantimbon
n., *deformação dos pés ou do
escroto, provocada pela filária
bancrofi; filariose; filaríase;
elefantíase. - i duenti i tenba
kantimbon tok i tene krosta suma di
tartaruga (N.M.) -. N.F. Mandinga
“kìtimban” que significa sofrer de
elefantíase.
kantina
n., *lugar onde se servem refeições
e bebidas nas escolas, fábricas ou
259
kanvas
n., *sapatilha de ténis de pano. N.F.
paroxítona. N.F. Inglês “cánvas” que
significa esse tipo de tecido. N.S.
V.M.
kaos
n., *desordem. - djintis entra nun
kaos total (R98) -. (CAOS). N.F.
paroxítona, neol.
kapa 1
v., *privar dos órgãos reprodutores;
castrar. - i mas mindjor e bai
kabanta kapa se kurpu (N.T.) -.
(CAPAR).
kapa 2
n., *vestimento comprido sem
mangas, que se usa para proteger
da chuva ou do frio; manto. - E bistil
suma rei ku kapa burmedju (N.T.) -.
(CAPA).
kapadu
part., *castrado. - Nha Sofia no ka
odja nada, son kadju kapadu na si
pe (D.N.) -. (CAPADO).
kapadur
n., *castrador. (CAPADOR). N.S.
V.B.
kapas
adj., *que tem capacidade; hábil;
apto. - Kin ki kapas pa e tarbadju li ?
(N.T.) -. (CAPAZ). N.F. oxítona.
kapasidadi
1.n., *competência; aptidão;
possibilidade. - No misti pa djinti ten
mas konfiansa na si propi
kapasidadi (Igr.I.) -.
(CAPACIDADE). N.F. neol.
2.n., *volume; espaço interior;
lugares disponíveis. - no fala kuma
no kapasidadi rial i oitu mininu pa
kada kaza (R95) -.
kapasiti
n., *objecto que serve para proteger
a cabeça de qualquer choque. kapasiti di bronzi, stilu pubis di djius,
suma Gregus ta puiba (A.T.) -.
(CAPACETE). N.F. neol.
kapatas
n., *chefe de um grupo. (CAPATAZ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
kapela
n., *igreja pequena. - Igrejas o
kapelas nde ke no ta rasa na kalker
dia di semana (L.Cat.) -. (CAPELA).
kapili
1.v., *fugir; escapar do poder de
alguém. - kabra kapili i entra na
matu (L.S.) -. (ESCAPULIR-SE).
N.F. proparoxítona, kapli. N.S. sin.
da fuga; sin. fusi.
2.v., *escorregar; fugir das mãos. - i
disa puti kapilil i kebra (M.K.) -.
kapilinti
v.caus., *fazer escapar; salvar;
livrar. - kil ku kapilintil di tropa di
regulu (L.S.) -. (deriv. ESCAPULIR).
kapina
v., *mondar; cortar o capim.
(CAPINAR). N.S. V.B., sin. farfari;
sin. monda.
kapital
1.n., *cidade principal de um estado.
- Jerusalen ku sedu kapital di Juda
(Igr.I.) -. (CAPITAL).
2.n., *dinheiro ou bens económicos
de um indivíduo ou empresa.
kapitalista
n., *pessoa rica; partidário do
capitalismo, a doutrina económica
que favorece sobretudo a
propriedade individual do capital. - i
parsi un burguezia kapitalista
nasional -. (CAPITALISTA). N.F.
neol.
kapitania
n., *administração de porto.
(CAPITANIA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
kapiton
n., *oficial do exército com posto
imediatamente superior ao de
tenente; comandante de navio;
chefe. - Kapiton di barku tciga
nunde el (Igr.I.) -. (CAPITÃO).
kapitulu
n., *divisão de um livro; assunto. - N’
konsulta nha manual, kapitulu sinku
(F.J.) -. (CAPÍTULO). N.F.
proparoxítona, neol.
kapli
260
v., - Asin ku Lebri i fusi i kapli
(Ch.Mb.) -. (ESCAPULIR-SE). N.F.
vd. kapili.
kapon
n., *galo capado. (CAPÃO). N.S.
V.B.
kapota 1
v., *revirar; voltar-se. (CAPOTAR).
N.S. V.B.
kapota 2
v., *vestir sobretudo ou capote.
(deriv. CAPOTE). N.S. V.M.
kapota 3
n., *cobertura de certos veículos.
(CAPOTA). N.S. V.B.
kapoti
n., *casaco comprido, com capuz,
que desce quase até aos pés. - N’
ba odja fugu bisti kapoti (A.P.).
(CAPOTE).
kapuera
n., *gaiola para aves; cubículo onde
se alojam as galinhas. - mindjer
garandi bai na kapuera i panha tris
ovu di galinha (M.K.) -.
(CAPOEIRA). N.F. paroxítona, neol.
kapus
n., *peça de vestuário que cobre a
cabeça. (CAPUZ). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
kara
1.n., *parte anterior da cabeça;
rosto; face; aparência. - Na djumbai
ninguin ka ta tene kara di raiba, i so
garasa (N.M.) -. (CARA). N.S. dosa
kara.
2.loc.adv., kara ku kara, *frente a
frente. - n’ misti vizita bos pa no
papia kara ku kara (N.T.) -. (CARA
A CARA).
karabina
n., *arma de fogo, parecida com a
espingarda, que normalmente utiliza
balas e não cartuchos. - un karabina
di kalibru 22 (R95) -. (CARABINA).
N.F. neol.
karada
n., *a carga que um carro pode
transportar de uma só vez. - Na
tcagas di strada, mon di labur na
podrisi karada-karada (F.S.) -.
(CARRADA).
karadju
n., *pénis. (CARALHO). N.F. fam.
N.S. V.B.
karakunda
n., *corcova. (CORCUNDA). N.S.
V.B.
karampia
v., *andar à toa; andar sem destino.
N.F. paroxítona. N.S. sin. n’ai-n’ai.
N.S. V.A.
karanga
n., *piolho do corpo. - Bakas na lala,
mbe di nheme padja e ta nheme
reia: karanga (Co.D.B.) -.
(CARANGO). N.S. kata karanga.
karanguis
n., *crustáceo decápode. Karanguis nunka i ka padi tainha
(L.A.) -. (CARANGUEJO). N.F.
oxítona. N.S. n.v. “Carcinus
moenas”; dinti di karanguis.
karasku
adj., *homem cruel; pessoa que
executa a pena capital. - Karaskus
suma bos ku ta fasi djustisa na no
tcon (C.V.) -. (CARRASCO). N.F.
neol.
karater
1.n., *o que é próprio de uma coisa.
- n’ na bin fasi un splikason di
djumbai, n’ na bin da si karater
sosial (IN96) -. (CARÁCTER). N.F.
paroxítona, neol.
2.n., *maneira de ser de um
indivíduo; firmeza.
karateristika
n., *aquilo que caracteriza uma
pessoa ou coisa; propriedade. Baris di Bisau tene un bokadu di
karateristikas di merkadus-feras
(P.dosS.) -. (CARACTERÍSTICA).
N.F. proparoxítona, neol.
karateriza
v., *distinguir; pôr em evidência. Bisti rialmenti ta karateriza pesoa
(IN96) -. (CARACTERIZAR). N.F.
neol.
karavana
261
1.n., *conjunto de pessoas que
fazem uma viagem; conjunto de
carros que viajam em fila. - mas
dianti staba un Padri katoliku ki
kumpanha karavana, ki fasi mas di
vinti anus na no Guine, na djuda
kumpu, na djuda dizinvolvimentu, na
forma kuadrus di tera (R98) -.
(CARAVANA). N.F. neol.
2.n., *tropa de camelos.
karbon
n., *madeira mal queimada até ficar
de cor preta. - Bu raparti karbon na
fugareru (R95) -. (CARVÃO).
karburanti
n., *combustível para motores.
(CARBURANTE). N.S. V.B.
karda
v.tr., *pentear. - Odja e sia i djuda
mindjer garandi na karda algudon
(M.K.) -. (CARDAR).
kardumi
n., *multidão de peixes.
(CARDUME). N.S. V.B.
kareka
n., *pessoa sem cabelo. - Kareka di
bala lembrantan fumu di ngangu
(R.N.) -. (CARECA).
karera
1.n., *ligação periódica entre dois
lugares estabelecida por tansportes
colectivos; percurso. - Kareras di
barku ta fasidu riba di tudu pa
Bolama, Bubaki, Katio (P.dosS.) -.
(CARREIRA).
2.n., *modo de vida em que pode
haver acesso a lugares mais
elevados; profissão. - no pasa sedu
difinitivamenti militar purki i kareras
ku no kudji (R98) -.
kareta
1.n., *carro pequeno, de duas rodas,
para transporte de objectos ou
pessoas; carro de bois ou de burro.
- djudan ku kareta di buru pa n’ ba
ta bai buska lenha na matu (M.M.) -.
(CARRETA).
2.n., *carro de mão. - I ten djintis ki
ta fasi di kareta si kau di ganha pon
di kada dia (P.dosS.) -. (deriv.
CARETA). N.S. kareta é hiperónimo
de CARRETA e de CARRO DE
MÃO.
kareteru
n., *o que conduz carro de mão ou
carreta. - Puku-puku es populason
di kareterus toma konta di feras di
Bisau (P.dosS.) -. (CARRETEIRO).
N.F. neol.
karga 1
1.v.tr., * meter-se carga em; pôr-se
a carga sobre. - Kandongas e ta
karga pasajerus ku si bagajens i
limarias (P.dosS.) -. (deriv.
CARREGAR-SE). N.S. karga
djongagu; karga don.
2.v.tr., *transportar, carregando; dar
passagem a. - N’ ten dur di elis n’
karga elis n’ tisi li (A.P.) -.
(CARREGAR).
3.v.tr., *suportar; apanhar. - Bu na
karga un duensa la (IN96) -.
karga 2
n., - E sta inda na iorni kargas
(IN84) -. (CARGA). N.F. neol., vd.
kargu.
karga djongagu
coloc., - N’ karga djongagu di
dufuntu ku n’ ka ntera (O.S.) -.
(deriv. CARGAR O JONGAGO).
karga don
coloc., *estar de luto; enlutar. Djustu di ba tcur ka ta tciga karga
don (L.A.) -. (deriv. CARREGAR A
DÓ).
kargadu
part., *transportado. - Galinha
kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
(L.A.) -. (CARREGADO).
kargadur
n., *pessoa que transporta
mercadorias ou outro. - Forsa di
kargaduris kaba dja (Igr.I.) -.
(CARREGADOR).
karganta
1.v.caus., *meter carga em; pôr
carga sobre. - i karganta si fidju buli
(Ch.Mb.) -. (deriv. CARREGAR).
2.v.caus., *imputar. - e na bin
kargantau kulpa (L.S.) -.
262
v.tr., *tratar com carinho. - Garandis
i pa rispita, pardeus mindjeris i pa
karinha (Dj.) -. (ACARINHAR).
karinha 2
n., *carro para transporte ligeiro de
pessoas e mercadorias; furgoneta. Bu ta odja un kareta ta karga
merkaduria ke nin un karinha ka ta
pudi leba (R95) -. (CARRINHA).
karinhu
n., *demonstração de amor; carícia.
- duenti ka ta atindidu diritu ku
karinhu (N.M.) -. (CARINHO). N.F.
neol.
karisia
v., *fazer carícias a; tratar com
carinho. - bu boka ta matan nha
fomi di bejau, bin pa n’ karisiau
(T.Dj.) -. (ACARICIAR; CARICIAR).
N.F. proparoxítona, neol.
karistia
n., *falta de mantimentos ou víveres.
(CARESTIA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
karmusa 1
v., *pavonear-se; vangloriar-se. - I
kunsa na badja, i na karmusa riba di
pedra (L.S.) -. (deriv.
ESCARAMUÇAR). N.F.
proparoxítona.
karmusa 2
n., *molusco gastrópode aquático de
água doce ou salgada.
(CARAMUJO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
karna
n., - Lifanti kontal kal ki pres di karna
(F.M.) -. (CARNE). N.F. vd. karni.
karnadura
n., *carne; músculo. - Riba di
karnadura di ombra (Men) -. (deriv.
CARNE DURA). N.F. lexia
complexa.
karnaval
n., *os três dias de brincadeira que
precedem a quarta-feira de Cinzas;
mascarada. - I na tciga dia di badja
karnaval (J.D.) -. (CARNAVAL). N.S.
sin. nturudu.
karnel
kargu 1
n., *tudo o que se transporta;
carregamento; peso. - Ba ta bisian
es kargu li (A.P.) -. (CARGA). N.F.
karga. N.S. kargu é hiperónimo de
CARGA e de CARGO; rianta
kargu; ruma kargu.
kargu 2
n., *encargo; responsabilidade. Antis di no tene e kargu di governu,
anos i asistenti sosial (R95) -.
(CARGO). N.S. kargu é hiperónimo
de CARGA e de CARGO.
karidadi
1.n., *amor ao próximo; bondade. tudu kusas na bin pasa, ma karidadi
na bin fika pa sempri (L.S.) -.
(CARIDADE). N.F. neol.
2.n., *esmola.
karika
n., * órgão sexual feminino; vagina.
N.S. V.B., sin. kunu; sin.
mindjerndadi.
karil 1
n., *tempero picante indiano.
(CARIL). N.F. oxítona. N.S. V.B.
karil 2
n., *viga de ferro que serve para a
circulação dos veículos com rodas
especiais. (CARRIL). N.F. oxítona.
N.S. V.A.
karimba
v.tr., *timbrar. (CARIMBAR). N.S.
V.B.
karimbadu
part., *timbrado. (CARIMBADO).
N.S. V.B.
karimbadur
n., *pessoa que timbra.
(CARIMBADOR). N.S. V.B.
karimbason
n., *timbragem. (CARIMBAGEM).
N.S. V.B.
karimbu
n., *aparelho com letras ou sinais
que serve para marcar papeis; selo.
- no fasi un kontratu firmi, no skirbil,
no chefis e pui karimbu na el (Igr.I.)
-. (CARIMBO).
karinha 1
263
1.n., *mamífero ruminante; ovelha. El ku manda karnel kontinua fika na
kasa (A.P.) -. (CARNEIRO). N.F.
karneru. N.S. n.v. “Ovis aries”;
karnel é hiperónimo de CARNEIRO,
n.m., e de OVELHA, n.f.
2.n., *diz-se de pessoa mansa e
pacífica. - Ali n’ na manda bos suma
karnel na metadi di lubu (N.T.) -.
karneru
n., - e mata pa mi un karneru (P.B.)
-. (CARNEIRO). N.F. neol., vd.
karnel.
karni
1.n., *o tecido muscular dos animais
de que o homem se alimenta. Manga di karni, katcuru ku fomi
(J.M.B.) -. (CARNE). N.F. karna.
2.n., *o corpo; a matéria; a natureza
animal. - i ka tudu karni ki djuntu: i
ten karni di omi, karni di limaria,
karni di pastru ku karni di pis (N.T.) .
karoka
n., *instrumento para tirar as
mangas das árvores. - karoka di tira
mangu -. N.S. V.A.; sin. n’on’in’o.
karolan
n., *ponche de cana ou rum, leite,
café e gema de ovo. N.S. V.M.
karpatu
n., *parasita de animais; carraça. - I
bida karpatu pa djintis (R98) -.
(CARRAPATO).
karpinteria
n., *oficina de trabalhos de madeira.
(CARPINTARIA). N.F. paroxítona.
N.S. V.B.
karpinteru
n., *operário que trabalha em
madeira. - no teneba skola teknika,
la na Bra, nde ke ta formaba
karpinterus (IN96) -.
(CARPINTEIRO).
karta
1.n., *escrito que se envia de uma
parte para outra; missiva. - N’
mistiba skirbiu un karta (O.S.) -.
(CARTA).
2.n., *documento; despacho. - I ten
kil karta ki ta fasi kil futugrafia nde ki
ta pui djintis di prasa kuma ke ta
gordu la, djinti di matu kuma ke ta
magru (C.P.) -. N.S. karta di
konduson; karta-licha.
karta di konduson
n., *licença para conduzir veículos
automóveis. - N’ tene dja karta di
konduson (V.D.) -. (CARTA DE
CONDUÇÃO). N.M. lexia complexa.
karta-licha
n., *folha de papel com uma
camada áspera que se usa para
polir ou desgastar madeira ou metal;
lixa. (deriv. CARTA LIXA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
kartas
n., *papel grande com anúncios que
se afixa em lugares públicos. Mandurgada Ntori karga si
autofolanti ku si kartas na mon i na
djanti pa bai panha kandonga (M.J.)
-. (CARTAZ). N.F. oxítona, neol.
kartera
1.n., *mesa inclinada para escrever.
- n’ tciga skola n’ entra n’ sinta na
kartera (N.M.) -. (CARTEIRA).
2.n., *bolsa para guardar dinheiro ou
papeis. - Ka bo leba kartera nin
saku, nin sandalia (N.T.) -.
kartilia
n., *livrinho com as letras do
alfabeto para ensinar a ler na escola
pré-primária. - I tenba ki kartilias di
purmera letra (IN96) -. (CARTILHA).
N.F. proparoxítona.
karton
1.n., *papelão. (CARTÃO).
2.n., *bilhete de identificação. - Nde
karton di e mininu? (R95) -.
2.n., *caixa de cartão, caixote. N.S.
karton é hiperónimo de CARTÃO e
de CAIXA DE CARTÂO.
kartus
n., *munição. (CARTUCHO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
karu 1
n., *veículo com rodas para
transportar pessoas ou carga;
viatura; automóvel. - kadakin ta para
264
kasa di zinki; tarbadju pa kasa.
2.n., *família. - Ami n’ ten konta ku
dinheru di mafe pa tciganta kasa
(R95) -.
kasa 4
v., - kin ku sibi es i kuru di kal limaria
n’ ta dal nha fidju pa i kasa (A.P.) -.
(CASAR). N.F. vd. kaza 1.
kasa di aranha
n., *teia de aranha. - Aranha ta
kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
kasa (L.Cat.) -. (deriv. CASA DE
ARANHA).
kasa di asinki
n., *casa coberta com folhas ou
chapas de zinco. (deriv. CASA DE
ZINCO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
kasa di baguera
n., *colmeia; cortiço de abelhas.
N.S. V.B.; sin. kolmeia; sin. katcu
di mel 2; sin. kumbu di baguera.
kasa di banhu
n., *quarto de banho; retrete. - Kasa
sin kusinha, sin kasa di banhu, kila
la i kasa? (C.P.) -. (CASA DE
BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kuartinhu.
kasa di padja
n., *casa coberta de palha. - Un
kasa di padja, dentru di kasa di
padja un kasa di tidja (J.M.B.) -.
(deriv. CASA DE PALHA). N.M.
lexia complexa.
kasa di taipu
n., *casa com parede de terra
amassada. (CASA DE TAIPA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kasa di tidja
n., *casa coberta de telhas. - Dentru
di kasa di tidja un padiru branku
(J.M.B.) -. (deriv. CASA DE
TELHAS). N.M. lexia complexa.
kasabi
n., *incómodo físico ou moral; pena;
mal-estar. - Na kansera, na kasabi,
na diskansu, na sabura (A.B.) -.
(deriv. SÁBIO). N.S. ant. sabi.
kasadia
n., *bairro; conjunto de casas. -
karu konformu i intindi (R95) -.
(CARRO). N.S. karu foga; kurinti
karu; sin. viatura.
karu 2
1.adj., *que se vende por um preço
elevado; custoso. - Si sirbis mas ta
karu dus bias di ki kil di taxi
(P.dosS.) -. (CARO).
2.adj., *que pode ter consequências
graves. - kualker kusa ke iangasa
nha fidju, bu na pagal karu (R95) -.
karu foga
coloc., *acidente de viatura. - Pirigu
di karu foga (R98) -. (deriv. O
CARRO AFOGOU). N.F. sin.
dizastri.
karus
1.n., *coconote ou palmiste. - e
kunsa tira bagus na karus (F.M.) -.
(CAROÇO). N.F. oxítona. N.S.
karus é hipónimo de CAROÇO que
designa também a parte dura que
envolve a semente; siti di karus;
sin. kokonoti.
2.n., *inflamação dos gânglios
linfáticos; íngua.
kasa 1
v., *perseguir animais bravos para
os matar ou apanhar vivos. - N’
acha kuma kasa i ta verifikadu na
tudu parti di mundu, ma i muitu
riduzidu, purke e ta kontrola djintis ki
ta kasa (IN96) -. (CAÇAR). N.F.
neol. N.S. sin. montia.
kasa 2
n., *acção de caçar; caçada. - n’ pidi
pa riduzi kasa pabia limaria tambe e
tene diritu di vivi tan sosegadu na no
floresta pa pudi padi mindjor (IN96) . (CAÇA). N.F. neol.
kasa 3
1.n., *edifício para habitação ou
moradia; apartamento; vivenda. Alguin ta sai di si kasa sin nada i bin
fika li sin nada di kume (N.M.) -.
(CASA). N.F. kaza 2. N.S.
donakasa; dona di kasa; kasa di
aranha; kasa di baguera; kasa di
banhu; kasa di feradia; kasa di
padja; kasa di taipu; kasa di tidja;
265
interior; peixe seco. - Aos no lundju
n’utru suma kaseke ku roda di mar
(Ceci) -. N.F. oxítona; Pepel “isseké”
que designa o peixe seco.
kaselora
n., *caçoula; tacho. - Djamanu, tiran
gora na kaselora (T.M.) -.
(CAÇAROLA). N.F. kasarola;
kasrola.
kasete
n., *pequena caixa com fita
magnética em que se registram
sons e imagens de maneira
analógica ou digital. - el ki kumpun
kil kasete (IN99) -. (CASSETE). N.F.
neol.
kasimba
n., *bruma; nevoeiro. N.S. V.M.
kasin
adv., *advérbio de negação que
exprime ☯resposta negativa. Notisia bin di Guine, kuma n’ sta na
kalabus: nin i kasin mama ah (R.S.)
-. (deriv. NUNCA + SIM).
kasinana
n., *cobra pequeno de cor castanha.
N.S. V.M.
kasisa
n., *espírito mau que vagueia de
noite; fantasma nojento. - e kuda
kuma i seduba un kasisa (N.T.) -.
(deriv. CACHICHA!). N.S.
CACHICHA é interj. arc. que
designa repugnância.
kaska 1
v., *tirar a casca a; polir; descascar.
- bu ta kunsa toma gora ki sabola,
bu kaskal (R96) -. (CASCAR). N.S.
sin. diskaska.
kaska 2
n., *o invólucro externo dos frutos,
dos tubérculos, dos ovos; qualquer
invólucro; carapaça dos crustáceos.
- Ora ku alguin bai koba nhambi na
matu, i tisil kasa i raspal ku kaska di
kombe pa kil kaska di riba sai, dipus
i ta korta-kortal (N.M.) -. (CASCA).
N.S. kaska di fison.
kaska di fison
n., *invólucro das sementes de
utrus ta karga na kabesa e na
ianda-ianda ku el pa bindi na
kasadias (N.M.) -. (deriv. CASA).
N.F. paroxítona.
kasadur
n., (CAÇADOR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. montiadur.
kasaku
1.n., *sobretudo. - kin ku tirau
kasaku, ka bu tudjil tambi kamisa
(N.T.) -. (CASACO).
2.n., *jaqueta.
Kasamansa
n., *região do Senegal, parte do
território dos Rios de Guiné e Cabo
Verde, que Portugal passou à
França em 1885. - I fala kuma anos
Guinensi no bindi djintis di
Kasamansa armas, dipus no fasi no
kunfuson no ba toma fidjus di
Senegal no bin mata utru li (R99) -.
(CASAMANÇA).
kasamenti
n., - Storia di kasamenti di fidju di
Regulu (A.P.) -. (CASAMENTO).
N.F. vd. kazamentu. N.S kaba
kasamenti.
Kasanga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Cassanga,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamília Oeste-atlântica.
(CASSANGA). N.S. V.A.
kasapai
n., *peixe guitarra ou peixe lira. Utrus na pidi pa ba ta prindi un
kalker piskadur ku na mata kaudu
ku kasapai i na botal, pa purbita son
si lemi (M.M.) -. N.F. paroxítona.
N.S. n.v. “Ryncobatus lubberti”.
kasarola
n., - Mame dibi di disinvita finka
kasarola ku iagu kinti nunde ku
mininus pudi lestu ku iangasal
(Igr.I.) -. (CAÇAROLA). N.F. neol.,
vd. kaselora.
kaseke
n., *diz-se do peixe que é secado ao
sol para o conservar e vender no
266
feijão; vagem. (deriv. CASCA DE
FEIJÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
kaskabelu
n., *esfera oca de metal com uma
ou mais bolas pequenas dentro;
guizo. - kaskabelu ku marau na
rabada (H.M.) -. (CASCAVEL).
kaskadju
n., *pedra miúda; pedra britada. - bu
pui kaskadju riba del pa ka iagu
sinta pertu del (Igr.I.) -.
(CASCALHO).
kaskadora
n., *máquina que descasca;
debulhadora. (DESCASCADOR).
N.S. V.A.; DESCASCADOR é
hiperónimo de kaskadora e
kaskadur.
kaskadu
part., *tirado a casca; descascado.
(DESCASCADO). N.S. V.B.
kaskadur
n., *a pessoa que descasca.
(DESCASCADOR;
DESCASCADORA). N.S. V.B.;
DESCASCADOR é hiperónimo de
kaskadur e kaskadora.
kaskas
n., *doença da pele; sarna do cão;
crosta. (deriv. CASCÃO). N.F.
oxítona. N.S. V.M.
kaskasi
v.caus., *ter uma doença da pele
como, por exemplo, a sarna. Katcur kaskasi -. (deriv. CASCAR).
N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
kaskasidu
1.adj., *que tem uma doença da
pele. (deriv. CASCAR).
2.adj., *diz-se do pensamento
dividido ou do coração aflito. - I na
ianda korson fakiadu, sintidu
kaskasidu (R.N.) -. N.F. fig.
kaskidju
1.n., *peça mecânica.
(CASQUILHO).
2.n., *rosca da peça que faz a união
de dois tubos. (CASQUILHO). N.S.
V.B.
kaspa
n., *pequenas partículas devidas a
uma descamação da pele do couro
cabeludo. (CASPA). N.S. V.M.
kasrola
n., - Torna finka kasrola riba di
pedra o lata (Igr.I.) -. (CAÇAROLA).
N.F. vd. kaselora.
kastanha
n., *nome dado à forma particular de
alguns frutos. (CASTANHA). N.S.
V.B.
kastanhu
adj., *que tem a cor da castanha
madura. - su tene dur di udju
branku, dur di udju kastanhu, n’ ta
kural (IN99) -. (CASTANHO). N.F.
kor kastanhu. N.S. sin. kor di
tambakumba.
kastelu
n., *fortaleza. - Kumandanti di
kastelu (J.B.) -. (CASTELO).
kastidadi
n., *pureza. (CASTIDADE). N.S.
V.B.
kastiga
1.v.tr., *dar castigo a; punir ao fim
de corrigir. - I purpara manera di
kastiga elis (Ceef) -. (CASTIGAR).
2.v.intr., *encontrar castigo; sofrer. ali n’ na kastiga pa li (T.M.) -. (deriv.
CASTIGAR).
kastigadu
part., *punido. - e na kastigadu di
dia ku di noti (N.T.) -.
(CASTIGADO).
kastigadur
n., *pessoa que castiga. - i ntregal
na mon di kastigaduris te ora ki
paga tudu (N.T.) -. (CASTIGADOR).
N.F. neol.
kastigu
n., *sofrimento que se inflige a
alguém; punição; pena. - Bu risibi
kastigu dja (L.S.) -. (CASTIGO).
kasukai
n., *homem bijagó que já tem
completado todas as cerimónias de
iniciação. - Gosi i ientra dja na
mandjuandadi di kasukai, djintis
267
sin. bilina.
katcas
n., *parte posterior do pescoço.
(CACHAÇO). N.F. oxítona.
katcu 1
n., *passarinho; ave de pequena
porte. - Katcu tciga i firma lungu di
riu (T.M.) -. N.F. Mandinga “kátca”
que designa os pardais, como o
tecelão amarelo. N.S. katcukaleron; katcu-martel; bisia katcu;
sin. pastru.
katcu 2
n., *grupo de flores ou frutos
suportados por pecíolos;
inflorescência ou infrutescência;
racimo ou cacho de uvas. - i ka
korta nin un katcu pabia i ka sibi
mara korda (F.M.) -. (CACHO). N.S.
katcu di banana; katcu di tceben.
katcu di banana
n., *infrutescência da bananeira.
(CACHO DE BANANA). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
katcu di mel 1
n., *tipo de pássaro que indica onde
há colmeia. N.F. Mandinga “kátca”.
N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
“Indicator indicator”.
katcu di mel 2
n., *o conjunto dos favos de uma
colmeia. - Bagueras lanta e bara na
si kurpu suma otca ke staba na se
katcu di mel (F.M.) -. (deriv. CACHO
DE MEL). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. kasa di baguera.
katcu di tceben
n., *infrutescência da palmeira
dendê. - e djintis propi e na fika e na
kume katcu di tceben (T.M.) -.
(CACHO DE CHABÉU). N.M. lexia
complexa.
katcu-kaleron
n., *pardal amarelo; pássaro
tecelão. - gos katcu kaleron ta
kamba pa la pa bai kume arus
(N.M.) -. (deriv. CACHO
CALDEIRÃO). N.F. Mandinga
“kátca”. N.M. lexia composta. N.S.
n.v. “Ploceus cucullatus cucullatus”;
bidjugu ku plenu diretu na tabanka
(F.M.) -. (CASSUCAI). N.F. Guin.
paroxítona.
kata
v.tr., *procurar, tirar a água da fonte.
- E tciga son na fonti e kunsa kata
(T.M.) -. (deriv. CATAR). N.S. P.arc.
“catar”, que significa procurar (Gil
Vicente, “Auto da Alma”); no
Português moderno CATAR
significa espiolhar ou procurar
parasitas; kata iagu; kata karanga.
kata iagu
coloc., *tirar água de um poço;
recolher água de uma fonte ou de
uma torneira. - mame mandal pa i
ba kata iagu (N.M.) -. (deriv. CATAR
ÁGUA). N.S. neologia semântica de
kata, cujo equivalente CATAR
significa procurar parasitas.
kata karanga
coloc., *procurar piolhos. (deriv.
CATAR CARANGO). N.S. V.P.
katabentu
n., *aparelho que se usa para
bombear água utilizando a força do
vento. (CATA-VENTO). N.S. V.B.
katana
n., *terçado. - Pa n’ fala di kreditu di
kampanha, no ta furnisi es katanas
(H.C.) -. (CATANA). N.F. neol. N.S.
sin. tarsadu; tersadu.
katandera
n., *rapariga que cuida da cabana
sagrada ou baloba. - No djunta mon
pa es tcuba ku tindji, pa i ka
modjanu, pa garasa di lamparan
libranu sinharinha katandera (O.S.) .
katar
n., *bronquite. - bo disa masiti ku si
bida, nin si pa i kuran son katar
(O.S.) -. (CATARRO). N.F. oxítona.
katarata
n., *opacidade total ou parcial do
cristalino ocular. - operason na
katarata (R95) -. (CATARATA). N.F.
neol. N.S. katarata é hipónimo de
CATARATA, que designa também a
cascata ou queda de água natural;
268
o nome, se de origem portuguesa,
poderia ser interpretado com a
imagem criada pelos numerosos
ninhos construídos por estes
pardais, os quais, pendurados dos
ramos da palmeira, parecem um
verdadeiro cacho de caldeirões.
katcu-martel
n., *ave trepadora; pica-pau ou
corta-pau. N.F. Mandinga “kátca”.
N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v.
“Scopus umbretta umbretta”.
katcupa
n., *iguaria caboverdiana, feito com
milho, feijão, carne de porco, frango
e couve. - Ki kusa sin tudu, suma
katcupa (R96) -. (CACHUPA).
katcur
n., *mamífero carnívoro, da família
dos Cânidas, domesticado desde a
pré-história e tendo muitas raças;
cão; cadela. - Katcur ki ta ladra ka ta
murdi (J.M.B.) - Un dia katcuris e
djunta pa ba laba kurpu na lagua
(L.S.) -. (deriv. CACHORRO). N.F.
katcuru. N.M. pl. katcuris. N.S.
katcur é hiperónimo de
CACHORRO e de CÃO; katcur di
djemiu; nheme pe di katcur; o
termo katcur deve-se ao facto que,
durante a viagem, os marinheiros
levavam habitualmente consigo
cachorros e não cães.
katcur di djemiu
n., *diz-se do filho nascido depois
dum parto gemelar. (deriv.
CACHORRO DE GÊMEO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
katcur di mangu
n., *espécie de mangusto, da família
dos Viverrídeos. - Katcur di mangu
kuma pa kadakin sibi di si kabesa
(L.A.) -. (CACHORRO-DE-MANGO).
N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
“Herpestes paludinisus”.
katcureta
n., *espécie de peixe da família dos
Escombríeos; cavala; sarda. N.S.
V.B.
katcurinhu
n.dim., *filho pequeno de cão. katcurinhus tambi e ta kume restus
ku ta kai na mesa di se dunu (N.T.) . (deriv. CACHORRO).
katcuru
n., - Katcuru ku gatu (L.S.) -. (deriv.
CACHORRO). N.F. vd. katcur.
katekesi
n., *instrução religiosa. - Ke ke
lebau pa bu kunsa katekesi?
(L.Cat.) -. (CATEQUESE).
katekista
1.n., *pessoa que dá catequese. Sukuta gosi un garandi katekista
afrikanu ke tcomadu Clemente
(L.Cat.) -. (CATEQUISTA).
2.n., *nas Missões Católicas,
ajudante dos Padres e das Irmãs no
que diz respeito às actividades
pastorais. - Si Deus i no pape, anta i
djustu pa no papia ku el so atraves
di padri, diakunu, katekista? (L.S.) -.
katekumenu
n., *pessoa que se está preparando
à cerimónia do Baptismo. katekumenus tene dja na testa sinal
di krus (L.Cat.) -. (CATECÚMENO).
N.F. proparoxítona, neol.
katesismu
n., *livro da doutrina cristã. - Es i
katesismu pa katekumenus ku
kriston adultu di tcon di Bidjugu
(L.S.) -. (CATECISMO).
katiberasku
n., *o tempo que alguém está cativo;
cativeiro; escravidão. - te na dia ku
katiberasku na kaba (C.V.) -. (deriv.
CATIVO). N.S. sin. skrabidon.
katibu
1.n., *prisioneiro; escravo. - Sinhora
na djungu, katibu na rema (R95) -.
(CATIVO).
2.adj., *preso; prisioneiro de guerra.
- abo ku bu familia bo na prindidu,
bo lebadu katibu pa Babilonia (Igr.I.)
-.
katiguria
n., *classe social; série. - mindjeris
di altu katiguria (N.T.) -.
(CATEGORIA). N.F. paroxítona.
269
n., *recinto próprio para bailes;
salão. - Joia, ku bu kudji na kau di
badju, na kau di badju ki na bin pirdi
(L.A.) -. (deriv. CABO DE BAILE).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
salon.
kau di kumpu
n., *fábrica. (deriv. CABO PARA
COMPOR). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
kau di lama
n., *lamaçal; lodaçal. (deriv. CABO
DE LAMA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kau di reia
n., *praia; areal. - Mininu kuridur
lebal na kau di reia (L.A.) -. (deriv.
CABO DE AREIA). N.M. lexia
complexa.
kau di sinta
n., *termo genérico para indicar
qualquer assento. - E falal
mantenha, mininu da elis kau di
sinta (A.P.) -. (deriv. CABO DE
SENTAR-SE). N.M. lexia complexa.
kau di sugundi
n., *esconderijo; abrigo. (deriv.
CABO DE ESCONDER). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kau di tcur
n., *lugar onde os parentes da
pessoa falecida recebem as
condolências dos amigos. - djintis ta
bai fala mantenha na kau di tcur
(N.M.) -. (deriv. CABO DE CHORO).
N.M. lexia complexa.
kau fenhi
coloc., *o ambiente, ou a situação,
está confuso ou complicado. - Otca
ku Karnel odja propi kuma kau fenhi,
Karnel riba ku tras tok i sinti, i kunsa
rinka pa Onsa i madjal un mbuka
(A.P.) -. (deriv. CABO).
kau fria
coloc., *diz-se da temperatura que
está fria ou do ambiente já
aplacado; tornar-se frio e húmido. Matu na fria son, mindjor no sindi
fugu pa kenta (C.V.) -. (deriv. O
CABO ESFRIOU).
Katio
n., *Capital da região de Tombali. - i
kai prizoneru dentru sidadi di Katio
(C.P.) -. (CATIÓ). N.F. oxítona.
katolika
adj.f., - Chefi di Igreja katolika (R95)
-. (CATÓLICA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. katoliku.
katoliku
adj., *relativo à Igreja Católica; que
professa o catolicismo. - un Igreja
son, santu, katoliku, apostoliku
(L.Cat.) -. (CATÓLICO). N.F.
proparoxítona, katolika.
katore
n., *prato de peixe cozido misturado
com óleo de palma. - Katore i un
kumida di budjugu ku ta fasidu ku
pis ku siti-burmedju limon malgueta
sal (N.M.) -. N.F. Bijagó “katóre” e
“n’otóre” que designa esse tipo de
prato.
katorzi
quant., *número cardinal. - Bu ta
odjal na kil zona di katorzi di
Novembru (R95) -. (CATORZE;
QUATORZE). N.F. katursi.
katursi
quant., - i ten katursi Djorson di
Abraon te Davi (N.T.) -. (CATORZE;
QUATORZE). N.F. arc., vd. katorzi.
kau
n., * lugar; sítio; habitação. - I ka ten
mindjor kau pa fasi kamaradia suma
na fera (P.dosS.) - N’ baiba na kau
di ba-Djon (J.S.) - Kau kunsa na
mansi pikininu-pikininu tok i bin klaru
(T.M.) -. (deriv. CABO). N.S. CABO
significa extremidade ou ponta de
terra que entra pelo mar; kau altu;
kau di badju; kau di kumpu; kau
di lama; kau di reia; kau di sinta;
kau di sugundi; kau di tcur; kau
fenhi; kau fria; kau kala; kau laga;
kau lalu.
kau-altu
n., *colina. - Dipus Diabu lebal pa un
kau altu (N.T.) -. (deriv. CABO
ALTO). N.M. lexia composta.
kau di badju
270
neol.
kaza 1
1.v.tr., *unir pelo casamento; unir-se
a alguém pelo casamento. - Na
mundu di gosi n’ ka na kaza mindjer
ki n’ sibi kuma i ka mistin (N.Tu.) -.
(CASAR). N.F. kasa 4.
2.v.intr., *unir-se pelo casamento. Jakob bin kaza i padi dozi fidjus
(L.S.) -. (CASAR).
kaza 2
n., - E ta bin konsentra na kaza di
Adimistradur (N.T.) -. (CASA). N.F.
neol., vd. kasa 3.
kaza-dus
n., *diz-se da segunda mulher ou
amante de um marido que segue as
tradições monogámicas da cultura
crioula; concubina. - Na kasamenti
kriston i fiu pa tene kasa-dus pabia i
ta dispreza kunsada di kasamenti ku
Deus fasi na kunsada di mundu
(Igr.I.) -. (deriv. DUAS CASAS).
N.M. lexia composta.
kazadu
1.part., *unido pelo casamento. ami ku el i ka kazadu (R95) -.
(CASADO).
2.n.pl., *os cônjuges. - Kama di
kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
(N.T.) -. (CASADOS).
kazal
1.n., *diz-se de animais, par
composto por um macho e uma
fêmea. (CASAL). N.F. neol.
2.n., *diz-se de pessoas, par
composto por um homem e uma
mulher. - tudu ki seti kazal e muri e
ka disa fidju (N.T.) -.
kazamenta
v.caus., *induzir a casar-se.
(CASAMENTAR). N.S. V.B.
kazamentu
n., *união de um homem e uma
mulher pela autoridade civil ou
religiosa. - Kazamentu i ntindimentu
entri dus djintis, kadakin ten ke tenta
fasi kil ki si kolega na kontenti ku el
(IN96) -. (CASAMENTO). N.F.
kasamenti.
kau kala
coloc., *o local respondeu com o
silêncio; frase que exprime o
silêncio absoluto. - Otca ku Karnel
kebra selu di seti, kuas meia ora kau
kala iem na seu (N.T.) -. (deriv. O
CABO CALOU-SE).
kau laga
coloc., *diz-se de uma localidade ou
sítio que está inundado. (deriv. O
CABO ALAGOU-SE). N.S. V.P.
kau lalu
coloc., *terreno escorregadiço. Tcuba tarda otca kaminhu lalu (L.A.)
-. (deriv. CABO).
Kauberdi
n., - N’ na nega bedju pa kerensa ke
n’ ten na bo, Kauberdi (C.S.) -.
(CABO VERDE). N.F. vd. KabuVerdi.
kaudu
n., *nome dado a várias espécies de
peixes seláquios de grande porte e
muito vorazes; tubarão. - Na djius di
Bidjugu, kurpu di kaudu patcali i na
fedi (M.M.) -. N.M. paroxítona.
kauia
n., *pássaro de asas azuis. N.F.
proparoxítona; Mandinga “úia”; vd.
uia. N.S. V.A.
kaurin
n., *pequeno búzio. (CAURIM). N.S.
V.B., n.v. “Cypraea moneta”; sin.
bus.
kausinhu
n.dim., *lugar ou sítio pequeno. - Bu
ta pabiba un kausinhu antigamenti
bu tira arus manga del la (IN84) -.
(deriv. CABO).
kauza 1
v., *ser causa de; produzir. - Virus di
Sida i ta kauza manga di infeson
gravi (R95) -. (CAUSAR). N.F.
proparoxítona, neol.
kauza 2
n., *aquilo que faz com que uma
coisa exista ou aconteça; motivo;
razão. - no sibi kuma un di kauzas di
imigrason i kauzas ikonomiku (IN96)
-. (CAUSA). N.F. proparoxítona,
271
kebra sin pa no djubi kin ku no pudi
mara mon ku kirintin (R95) -.
(QUEBRA). N.F. vd. kebur.
2.n., *ceifa; colheita de arroz. - bo
ka ta fala kuma i ten kuatru mis pa
tempu di kebra tciga? (N.T.) -.
(deriv. QUEBRA). N.F. neol., vd.
kebur. N.S. kebra é hiperónimo de
QUEBRA e de CEIFA.
kebra-kebradu
part., *arrasado; desmoronado;
partido. - Montanhas ku staba la
sempri e kebra-kebradu (Igr.I.) -.
(deriv. QUEBRADO). N.M. redobro.
kebradu
1.part., *demolido; cortado. - Riba di
panu pui karbon kebradu, bu batil
tok karbon ka pudi bacha mas
(Igr.I.) -. (QUEBRADO).
2.part., *ceifado.
kebradur
1.n., *homem que ceifa; ceifeiro. Boaz tciga di Belen i fala kebraduris
(Igr.I.) -. (deriv. QUEBRAR).
2.n., *alguém que viola ou rompe. si bu mata alguin bu sedu kebradur
di lei (N.T.) -.
kebrantadu
part.caus., *abatido; debilitado;
vencido. - N’ sta kebrantadu pabia
nha pobu i kebrantadu (A.T.) -.
(QUEBRANTADO). N.F. neol.
kebur
n., *ceifa; colheita de arroz. - Ora ke
djintis misti dja kebra, e ta tisi iran di
tabanka e na kunsa kebur (F.M.) -.
(deriv. QUEBRA). N.F. kebra. N.S.
sin. kolieta.
kecha
v., - Abakuk kecha pabia di falta di
djustisa (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE).
N.F. neol., vd. kesa 1.
keda
n., *tombo; erro. - entri un keda i un
kangaluta bu bai. (T.Tc.) -.
(QUEDA). N.F. neol.
kef-kef
intens., *adjunto de intensidade para
indicar uma coisa leve. N.M.
redobro. N.S. V.B.
kazu
n., *acontecimento; facto; motivo. Troku i kazu di diskuson permanenti
entri taxistas ku pasajerus (P.dosS.)
-. (CASO).
ke 1
1.con., *pronome relativo. - pabia di
stragu ke iagu di tcuba pudi fasi elis
(R95) - kansera ke e odja duranti
bombordiamentu (C.P.) -. (QUE;
QUEM). N.M. ke habitualmente é
usado diante das palavras com
vogal inicial. N.S. ke, ku, ki são
utilizadas obedecendo mais a
regras como a harmonia vocálica e
o hábito linguístico dos locutores do
que à função gramatical de sujeito
ou de complemento.
2.con., *pronome interrogativo que
indica [o que?]; como?. - Ma tudu kil
la i ke? I Cabral, kamarada! (C.P.) -.
(QUÊ).
ke 2
contr., *crase do con. [ke] e do pron.
[e]. - I na kil altura ke kunsa miti
kuartel pa tudu parti (C.P.) -.
kebra 1
1.v., *cortar; danar; partir; infringir. kebra djaru pa iabril (N.T.)- i fala
kuma i na kebra e kaza di Deus li
(N.T.) - I tristi pa odja utru omis
krentis na kebra lei di kazamentu
(Igr.I.) -. (QUEBRAR). N.S. kebra
utiliza-se falando de materiais rijos,
como um vidro, e rumpi utiliza-se
falando de materiais não rijos, como
um tecido.
2.v., *ceifar; colher. - e ka ta sumia e
ka ta kebra, e ka ten bemba nin
armasen (N.T.) -. N.S. kebra é
hiperónimo de QUEBRAR e de
CEIFAR; processo de metáfora,
talvez por influência da filosofia dos
locutores guineenses que
consideram cada planta um ser vivo
e, por consequência, ceifar significa
quebrar.
kebra 2
1.n., *acto ou efeito de quebrar;
rompimento; diminuição. - No da un
272
v.intr., *desabrochar; abrir-se. - Flur
kempeli -. N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
kenkeren
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de acrescentar o
sentido [muito]. - san kenkeren -.
N.F. oxítona. N.S. V.A.
kenta
1.v.tr., *tornar quente; aquecer. Ora ke kaba, mindjer ta kenta iagu
(F.M.) -. (AQUENTAR).
2.v.intr., *adquirir calor; ficar quente;
aquecer. - Lebri kuri i bai sinta pertu
di fugareru suma kin ku na kenta
(A.P.) -. (AQUENTAR-SE).
kentadu
part., *aquecido. - I ta kunsa na
kanta, tokaduris na fasi koru,
inkuantu tambur kumpridu na
kentadu (N.M.) -. (AQUENTADO).
N.S. bianda kentadu.
kentci
1.v.tr., diz-se da acção do rato que
come o arroz em casca. - Ratu
kentci arus -. N.S. V.A.
2.v.intr., *o abrir-se dos ovos
quando nascem os pintainhos;
eclodir. - son ovu ku ka tene koba di
bunda, ma ora ki kentci, galinha ta
tene koba di bunda (L.S.) -. N.F. vd.
tcentci.
kentura
n., *muito calor; febre. - I son sodadi
di nha kabesa na kentura di bu pitu
(C.S.) -. (QUENTURA). N.S. sin.
kalur.
kep
n., *ponche de vinho e fruta. N.S.
V.M.
ker dizer
con., *locução conjuntiva explicativa
do que foi dito antes; isto é. - No ta
falaba sempri Balanta ke ta furta,
ker dizer brinkadera sin maldadi
(R95) -. (QUER DIZER). N.F. neol.
N.S. sin. ku sedu.
kerdita
v., *crer; dar credito a.
(ACREDITAR). N.F. kredita;
keju
n., *alimento fabricado a partir do
leite. - Bu ta leba kapiton e des
kejus (Igr.I.) -. (QUEIJO).
kel
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e
do pron. [el]. - E ka osa miti kel
(T.M.) -. (COM ELE; COM ELA).
kema
1.v.tr., *consumir pelo fogo;
incendiar; escaldar. - e ta kema
matu son ora ku sol na iardi (C.V.) -.
(QUEIMAR). N.S. padja di kema
pitu.
2.v.tr., *escaldar. - sol kema Jonas
na kabesa tok i pertu dismaia (Igr.I.)
-.
3.v.intr., *arder. - nha orta di kamati,
djakatu ku baguitc ku farfari, tudu
kema (C.V.) -.
4.v.intr., *fazer queimaduras. - kin ki
ten kudjer ka ta kema (J.M.B.) -.
kemada
n., *queima de mato; incêndio. - Ma
anos, no pudi me kaba ku kemada?
(C.V.) -. (QUEIMADA). N.F. neol.
N.S. sin. kemansa.
kemadu
1.part., *incendiado; consumido pelo
fogo; reduzido a cinzas. - Matu ta
kemadu pabia no ka ten utru
manera (C.V.) -. (QUEIMADO).
2.n., *parte de arroz cozinhado e
mais rijo, que fica no fundo da
panela. - No kokoriba kemadu
djuntu otca no kume! (J.D.) -. (deriv.
QUEIMADO). N.S. sin. kokoroti.
kemadura
n., *lesão provocada pelo fogo ou
qualquer outra fonte de calor. - bu ta
kubri kemadura ku panu limpu
modjadu na iagu firbintidu ku morna
dja (Igr.I.) -. (QUEIMADURA). N.F.
neol.
kemansa
n., *incêndio; queimada. - Kemansa
ta tisinu manga di kansera na
tabanka! (C.V.) -. (QUEIMAÇÃO).
N.S. sin. kemada.
kempeli
273
akredita. N.S. V.B.
kerensa
n., *namoro; amizade; amor. Kerensa di gosi ka ten rispitu,
kerensa di gosi ka ten balur (D.N.) -.
(QUERENÇA). N.F. neol. N.S. sin.
kirimentu.
kes
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e
do det.dem. [es]. - kuma ki es mon
di timba na bin pagadu? (R98) -.
N.M. ku + es.
kesa 1
v., *denunciar; acusar; fazer queixa
de; reclamar. - No bai kesa del na
otridadi (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE).
N.F. kecha.
kesa 2
n., *acto de se queixar; revelação da
falta alheia. - si Demetriu ten algun
kesa kontra alguin, i ten tribunal, e
pudi bai akuza n’utru (N.T.) -.
(QUEIXA). N.F. kecha. N.S. da
kesa; fasi kesa.
kesada
n., *mandíbula; maxila inferior. - I
pui firminga na kesada di rei (T.M.) . (QUEIXADA). N.S. dinguinhu.
kesadu
1.part., *alguém que foi denunciado;
acusado. (QUEIXADO). N.S. V.B.
2.adj., *alguém que se mostra
ofendido ou ressentido.
kesadur
n., *acusador; denunciador. (deriv.
QUEIXAR-SE). N.S. V.B.
keta
1.v.tr., *pôr quieto; tranquilizar;
sossegar. (AQUIETAR). N.S. ant.
disinketa.
2.v.intr., *calmar-se; tornar-se
quieto. - Djuana i odjal i ka pudi keta
(F.M.) -. (AQUETAR-SE).
ketu
adj., *calmo; sossegado; calado;
manso. - Dona, djubi bu netu, pa i
sinta ketu na nha korson (C.S.) -.
(QUIETO).
ki 1
1.con., *pronome relativo. - I
kamaradia ki ta garanti tambe nobas
fresku (P.dosS.) - Karnaval i festa ki
manga di djintis ta djunta pa mostra
kal ki balur di kultura di si pubis
(A.C.) -. (QUE; QUEM). N.S. ki, ku,
ke são utilizadas obedecendo mais
a regras como a harmonia vocálica
e o hábito linguístico dos locutores
do que à função gramatical de
sujeito ou de complemento.
2.contr., *crase ki + i. - I tciga altura
ki nesesariu riorganiza kil milisias
armadu ki kunsa fasidu (C.P.) -.
ki 2
det.dem., - Ki mindjer gora el son ku
sta li na si kasa (T.M.) -. (AQUELE;
AQUELA; AQUELES; AQUELAS).
N.F. vd. kil.
ki 3
con., *conjunção que liga o redobro
de adjectivo ou de verbo para
formar o grau superlativo absoluto
do mesmo. - lebi-ki-lebi - sabi-kisabi - kumpridu-ki-kumpridu bonitu-ki-bunitu - tudu sedu ki na
sedu -. (QUE).
kibi
v.intr., *poder ser contido em; ter
lugar dentro de. - I ka kibiba na si
kamasinhu (Igr.I.) -. (CABER).
kibini
v.caus., *fazer caber; alojar. - Bu
tciganta kurpu bu kibinin n’ sinta
(C.S.) -. (deriv. CABER). N.F.
oxítona. N.S. sin. kibininti.
kibinidu
part.caus., *hospedado; acolhido;
que tem lugar; que está contido num
recipiente. (deriv. CABER). N.S.
V.B., sin. kibinintidu.
kibininti
v.caus., *fazer caber; agasalhar;
hospedar. (deriv. CABER). N.S.
V.B., sin. kibini.
kibinintidu
part.caus., *acomodado;
agasalhado; feito caber. (deriv.
CABER). N.S. V.B., sin. kibinidu.
kidja
n., *carena; peça forte situada na
274
parte inferior do barco. - Nabiu ku
kidja pa riba: kasa (J.M.B.) -.
(QUILHA). N.F. náut. N.S. kidja di
kanua.
kidja di kanua
n., *parte central da carena da
canoa nhominca, normalmente
composta de três partes. - Tabanka
kumpu dja kidja ku tconu -. (deriv.
CANOA DE NHOMINCA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
kikia
n., *ave de rapina nocturna da
família dos Estrígidas; mocho;
coruja. - E diskisi kuma kikia ta odja
so di noti (P.B.) -. N.F. paroxítona;
Mandinga “kìikiya” que designa essa
ave nocturna.
kil
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espaço longe do
locutor; esse; essa; esses; essas. kil ambienti pudi parsil un kunfuson
son (P.dosS.) - No sibi tan kuma ku
kil relason ta odjadu? (A.C.) - ki arus
kila ta danu as vez te pa dus anu
(IN96) -. (AQUELE; AQUELA;
AQUELES; AQUELAS). N.F. ki.
N.S. kil é hiperónimo de AQUELE e
de ESSE.
2.det.dem.sing., *pronome
demonstrativo; esse; essa; isso. - Kil
lala ka na atraza ninguin (C.P.) - kil
ki dibi di atua i ka na atua, enton mal
ta alastra (R95) -. (AQUELE;
AQUELA; AQUILO). N.M. pl. kilis.
N.S. kil é hiperónimo de AQUILO e
de ISSO.
kila
contr., *crase do det.dem. [kil] e do
adv. [la]. - Kila tudu i brinka
karnaval? (R95) -. N.S. fora di kila.
kilis
det.dem.pl., *pronome
demonstrativo; esses; essas. - kilis
ke tene e ta konsigui kusas mas
bonitu i mas karu (P.dosS.) -.
(AQUELES; AQUELAS). N.M. sing.
kil. N.S. kilis é hiperónimo de
AQUELES e de ESSES.
kilometru
n., *unidade de medida de
comprimento que vale 1.000 metros,
cujo símbolo é [km]. - no staba
izoladu na ki kau la, un kilometru i
meiu pa sidadi (IN96) -.
(QUILÓMETRO). N.F.
proparoxítona.
kilu
n., *abreviação de quilograma,
unidade de medida de massa, que
vale 1.000 gramas e cujo símbolo é
[kg]. - Un kilu di trigu na kusta
vensimentu di un dia (N.T.) -.
(QUILO).
kilutru
quant., (AQUELOUTRO). N.S. V.B.
kimika
n., *ciência das leis da composição
e decomposição dos corpos;
disciplina escolar. - No ten
Matmatika, Fizika, Kimika, Istoria,
Dizenhu, Jiografia (J.S.) -.
(QUÍMICA). N.F. proparoxítona.
kin
1.con., *pronome interrogativo. - I ka
nesesariu pa n’ konta dirijenti i kin
(R95) - ma iduka pa ke? I pa kin?
(R95) - Bu ka ta sibi kin ki kin (IN96)
- Bakin ku staba na sukuru? (C.V.) -.
(QUEM). N.M. pl. bakin.
2.det.dem., *pronome
demonstrativo; aquele; aquela;
aqueles; aquelas. - kin ki misti ta bai
kumpra (P.dosS.) - Garandis kuma
kin ku mandurga, urbadju ta modjal
(L.A.) -.
kin-ki-odja
loc.adv., *advérbio de dúvida que
exprime a possibilidade que um
facto aconteça, mas com algumas
incertezas; quiçá; se calhar; talvez;
quem sabe; é possível que. - kin ki
odja, n’ ta ba otca os na kaminhu kin-ki-odja e prindil, mama (C.V.) -.
(deriv. QUEM QUE OLHAR). N.M.
lexia composta.
kinankoi
n., - Kinankoi na garba ku baka,
mare na fika na basanti (R.N.) -.
275
N.F. Mandinga “kúnankoyi”, vd.
kunankoi.
Kinara
n., *Região da Guiné-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Fulacunda, Tite,
Buba, e Empada. A capital é
Fulacunda. - aviza komite di
tabanka pa leba bala pa Kinara
(C.P.) -. (QUÍNARA). N.F.
proparoxítona.
kinguiti
v., *endurecer; enrijecer; tornar
insensível ou duro. - E kinguiti na se
sintidu; e ntrega se kurpu pa visiu
(N.T.) -. N.F. proparoxítona.
kinguitidu
part., *endurecido; rijo. - Deus da
elis spiritu kinguitidu, udju pa ka
odja, oredjas pa ka obi (N.T.) -.
Kinhamel
n., *Capital da Região de Biombo. - i
ka tene nada di mesinhu di kobra li
na Kinhamel (IN96) -.
(QUINHAMEL).
kinhentus
quant., *número cardinal. - un alguin
i sibi kuma i ka tene rason, i tciga i
botal la un kinhentus kontu, i na fasi
djustisa akontrariu (IN96) -.
(QUINHENTOS).
kinhon
n., *quota-parte; fracção. - Paga bu
kinhon na tarbadjus di kaza (Igr.I.) -.
(QUINHÃO).
kinhu ku
v.prep., *preocupar-se com uma
coisa; tratar bem alguém; ser
cuidadoso com as suas coisas. nha orlodju bonitu dimas, ku manda
n’ kinhu ku el -. (deriv. QUINHOAR
COM). N.S. V.A.; QUINHOAR
significa compartilhar.
kininu
1.n., *nome vulgar do sulfato de
quinina, alcalóide antimalárico. Indjeson di kininu i bon son si duenti
na ramasa (Igr.I.) -. (QUININA;
QUININO). N.S. sin. komprimidu.
2.n., *termo vulgar para indicar o
comprimido. - Nau, i mindjor bu dan
kininu, n’ ba nguli (C.P.) -. (deriv.
QUININO). N.S. kininu é
hiperónimo de QUININO e de
COMPRIMIDO.
kinkiliba
n., *termo francês que designa a
planta medicinal conhecida como
buco. N.F. oxítona, kankeliba. N.S.
V.A. sin. buko.
kinkirin
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de acrescentar o
sentido [como um bêbedo]. N.F.
oxítona.
2.coloc., ianda kinkirin, *andar
como um bêbedo. N.S. V.A.
kinkiti
v., - I bin kumpul kurpu, mon kinkiti,
pitu iabri (T.Tc.) -. N.F.
proparoxítona, vd. kinguiti.
kinta
n., *terreno de semeadura, com
horta e árvores, murado ou cercado
com sebes. - no dicha propi kil djinti
ke tene se kinta (IN96) -. (QUINTA).
N.F. neol. N.S. sin. orta; sin. ponta.
kinta-fera
n., *o quarto dia de trabalho da
semana. - Kinta-fera, dia vinti di
Juliu di mil novisentus i noventa i
sinku (IN96) -. (QUINTA-FEIRA).
kintal 1
n., *terreno, com horta e jardim,
próximo de uma casa de habitação;
pequena quinta. - Bu ka ta disa bu
kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di
djinti (L.A.) -. (QUINTAL). N.S. sin.
orta.
kintal 2
n., *peso de cem quilos ou de
quatro arrobas. (QUINTAL). N.S.
V.B.
kinti
adj., *diz-se de algo com alguma
temperatura; diz-se de pessoa
fogosa, ardente, e com
temperamento vivo; que está com
febre. - Si kurpu kinti, uagal iagu friu
bu banal tok i seku (Igr.I.) -.
276
(QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi”
que significa quente. N.S. kampu
kinti; kintisi; sin. kinti sangui; ant.
friu; kinti uit.
kinti sangui
coloc., *fogoso; irascível. (deriv.
SANGUE QUENTE). N.S. V.B.
kinti uit
coloc., *muito quente. - Moransa
kinti uit, kadakin na diskunfia di si
kumpanher (F.J.) -. (deriv.
QUENTE). N.F. vd. uit.
kinti-kinti
loc.adv., *muito depressa;
rapidamente. - I torna disi kinti-kinti
pa i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv.
QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi”.
N.M. redobro.
kintisi
v.caus., *pôr alguma coisa a
aquecer; aquentar. (deriv.
QUENTE). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A.
kintu
quant., *número ordinal. - djubi
kantu mil djintis ki fasi kintu anu
(IN96) -. (QUINTO).
kinzi
quant., *número cardinal. - Na anu
kinzi di renansa di rei Tiberiu (N.T.) . (QUINZE). N.F. des ku sinku.
kip
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[sentir mesmo]. - Ma kil ora i ta fasi
tutc, pankada ku bu sinti, kip! (T.M.)
-.
kiredi!
interj., *interjeição que exprime
[admiração] ou [espanto]; algo muito
extraordinário; ah! Por Deus!. Kiredi!, toki n’ panta (F.J.) -. N.F.
kredi!. N.S. sin. kolo!
kiri
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [tencionar;
procurar fazer uma acção]. - rostu
kiri tene inda garasa (R95) - Sin kiri
sibi dritu kin ki ki alguin (IN96) -.
(QUERER).
2.v., *desejar. - I ka pa bo fika tristi,
ma i pa bo pudi sibi ku n’ kiri bos
tciu dimas (N.T.) -. (QUERER).
3.v., *amar; estar apaixonado por. nin ki lagartu kiri si mame na iagu, i
ta sibidu (L.A.) - Ami n’ ka osaba kiri
pabia nha tia falanba kuma n’ tene
un sirmonia ku n’ dibi di fasi pa
dipus n’ kunsa tene rapas (N.M.) -.
kiri mal
coloc., *detestar. - E ka disa kirinu
mal (O.S.) -. (deriv. QUERER MAL).
kiria
v., - si no djunta no kiria un
asosiason, i ka mindjor? (M.M.) -.
(CRIAR). N.F. paroxítona, vd. kria
1.
kiridu
1.part., *amado. (QUERIDO)
2.adj., *estimado; caro. - Nha kiridu
ermons, no ama n’utru (N.T.) -.
3.n. boi kiridu, *namorado de quem
se gosta. (deriv. BOY QUERIDO).
N.F. Inglês “boy” ou “boyfriend” que
significa namorado; fig. N.M. lexia
composta. N.S. ant. boi feradu.
kirimentu
n., *namoro; amizade; amor. - Si bu
tene badjuda, ka bu tudjil kirimentu
(T.M.) -. (deriv. QUERER). N.S. sin.
kerensa.
kirintin
n., *entrelaçado de tiras de bambu
ou de folhas de palmeira utilizado
para vedar. - Li na fera di
Tambarina, ki fera di kirintin lungu di
Titininha, djintis ta so na fasi
diskarna (R98) -. N.F. Mandinga
“kírintin” que significa entrelaçado
de bambu. N.M. oxítona.
Kiriol
n., - Kiriol di Djiba ta fala (R98) -.
(CRIOULO). N.F. vd. Kriol.
kirsi
1.v.intr., *aumentar em número,
grandeza ou intensidade. - Bariga
pega kirsi tok i bin fika barigon
(F.M.) -. (CRESCER).
2.v.intr., *desenvolver-se. - Mininu
277
kirsi, i fika kada bias mas forti na
spiritu (N.T.) -.
kirsidu
part., *aumentado; desenvolvido. No sibi kuma kau ku matu kirsidu i
mas ta da arus di ke kualker utru
kau, fora di bulanha (F.M.) -.
(CRESCIDO).
kirsimentu
n., *aumento; desenvolvimento. - I
ten notadu kirsimentu di perdas di
vida umana (R95) -.
(CRESCIMENTO).
kirsinti
v.caus., *fazer aumentar;
desenvolver. - Manga di familia ma
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv.
CRESCER).
kirubin
n., *anjo da primeira jerarquia. Riba di arka i staba kirubins ku ta
mostra gloria di Deus (N.T.) -.
(QUERUBIM). N.F. neol.
kiskisi
v., *remexer a terra com as unhas;
esgaravatar. N.F. proparoxítona.
N.S. V.M., sin. gasali.
kiston
1.n., *ponto que deve ser discutido e
examinado; assunto. - Si bu koloka
un kolega kiston, i ta mostrau
kaminhu di ultrapasa sertus kistons
(IN96) -. (QUESTÃO).
2.n., *disputa; dissidência. - ke ki tisi
djunda-djunda i kiston di pagamentu
(R95) -.
klakeru
n., *pessoa que aplaude ou apoia;
pessoa que faz parte de uma
claque; grupo de pessoas. - I ka
pudi fasi un tipu di kongresu di kila,
nunde ki djintis ka pudi papia, kria
grupu di klakeru (R98) -.
(CLAQUISTA).
klakia
v., *aplaudir; apoiar uma equipa ou
um grupo. - N’ na klakia pa Nijeria
(V.D.) -. (deriv. CLAQUE). N.F.
proparoxítona.
klandistinu
1.adj., *secreto; oculto. - abortus
klandistinus (P.dosS.) -.
(CLANDESTINO). N.F. neol.
2.n., *indivíduo que entrou no país
sem respeitar as leis da imigração.
klando
1.n., *venda clandestina de
mercadorias. N.F. oxítona. N.S. sin.
kontrabanu.
2.n., *casa de pasto; tasca. N.S.
V.A.
klara
n., *albume de ovo. (CLARA). N.S.
V.B.
klaramenti
adv., *abertamente. - Anos no
falaba dja klaramenti (R98) -.
(CLARAMENTE).
klarensa
n., - Nunde ku sukuru ta kaba, la ku
klarensa ta soma (L.A.) -.
(CLAREZA). N.F. vd. klaresa.
klaresa
n., *qualidade do que é claro;
limpidez; pureza. - Ora ki ten
klaresa, pa anos no komplementa
no ason (MR98) -. (CLAREZA). N.F.
klarensa. N.S. sin. klaridadi.
klaridadi
n., *o efeito da luz; a luz; esplendor.
- Abo bu sta na klaridadi, bu ka sibi
si utru sta na sukuru (L.A.) -.
(CLARIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
klaresa.
klarineti
n., *instrumento musical.
(CLARINETE). N.S. V.B.
klaru
1.adj., *que recebe muita luz;
luminoso. - I fala: Lebri sai, bu djubi
na rua, pabia kau klaru dja (Ch.Mb.)
-. (CLARO).
2.adj., *evidente; fácil de entender;
transparente. - ileison fasidu di
manera djustu, livri i klaru (P.dosS.)
-.
3.adj., *de cor pouco carregada ou
pouco escura.
4.adv., *claramente; com clareza. -
278
tudu sibiba dja klaru kuma PAIGC
ten ke libertanu un dia (C.P.) -.
(CLARO).
klas
n., - i fasi kuarta klas i bai pa siklu
(N.M.) -. (CLASSE). N.F. vd. klasi.
klasi
n., *conjunto de alunos do mesmo
grau de ensino. - Abo i kal klasi?
Tersera (R95) -. (CLASSE). N.F.
klas.
klasifikason
1.n., *apreciação do mérito de
alguém; nota escolar. - no djuis
konsigui tarbadja ben, e fasi un
klasifikason diritu (R95) -.
(CLASSIFICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *distribuição por classes. tacha di analfabetismu, sugundu
klasifikason di UNESCO, no sta
entri ki ultimu grupu (MR98) -.
klienti
n., *pessoa que compra de um
comerciante; pessoa que se dirige a
um banco ou a um profissional para
tratar assuntos de seu interesse;
freguês. - i parti klienti material di
informason sobri duensa ku ta
panhadu na relason sexual
(Cecomes) -. (CLIENTE). N.F. neol.
N.S. sin. fregues.
klima
n., *conjunto das condições
atmosféricas de uma região;
ambiente; meio. - I ten djintis ke ta
sta na klima friu, i ten djintis ke ta
sta na klima kinti (IN96) -. (CLIMA).
N.F. neol.
klinika
n., *lugar onde são admitidos os
doentes para serem submetidos a
tratamento. - na un klinika privadu
bu ta pirdi klienti si bu komporta ku
duenti mal (IN96) -. (CLÍNICA). N.F.
proparoxítona, neol.
klorokina
n., *medicamento que cura o
paludismo. - Utrus ta sinti kosera si
e bibi klorokina (Igr.I.) -.
(CLOROQUINA).
klubi
n., - Akordu entri dus klubis italianus
(R95) -. (CLUBE). N.F. neol., vd.
klubu.
klubu
n., *associação ou sociedade
desportiva, recreativa ou cultural. klubu ka tene dinheru (IN96) -.
(CLUBE). N.F. klubi.
koba 1
v., *formar uma cavidade; escavar;
cavar. - utru koba tcon pa e pudi
sugundi si midalha nel (C.P.) -.
(deriv. COVA).
koba 2
v., *insultar. - kin ku koba si ermon, i
tcomal tulu, i na djulgadu na
Konsedju (N.T.) -. (deriv. CAVAR).
N.S. neologia semântica de koba,
cujo equivalente CAVAR significa
escavar o formar uma cavidade; sin.
koba mal; sin. tenhi.
koba 3
1.n., *abertura na terra; cavidade. - i
pega na koba-koba na kaminhu ku
sibi kuma Serpenti na bin (T.M.) -.
(COVA). N.S. koba di gudja; koba
di naris.
2.n., *sepultura; tumba; sepulcro. nunka pekadur ta koba-koba pa si
kabesa (C.P.) -. N.S. sin. supultura.
3.n., *buraco onde se abrigam os
animais; toca. - Lebri rikudji na un
koba (A.P.) -.
koba di gudja
n., *buraco de agulha. - i mas lestu
pa un kamelu pasa na koba di gudja
te pa un riku seta pa Deus rena riba
del (N.T.) -. (deriv. COVA DE
AGULHA). N.M. lexia complexa.
koba di naris
n., *fossa nasal; narina; venta.
(deriv. COVA DE NARIZ). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
koba mal
coloc., *falar mal de alguém;
insultar. - kila lanta djanan ku
problema, koba Linda mal (N.M.) -.
(deriv. COVA). N.S. sin. koba 2.
kobadu 1
279
part., *escavado; cavado. - Nhambi
di matu ka ta kobadu kualker tempu,
son na tempu di seku, na mis di
Marsu ku Abril (N.M.) -. (deriv.
COVA).
kobadu 2
part., *insultado. - Utrora bo kobadu,
bo maltratadu dianti di tudu djinti
(N.T.) -. (deriv. CAVADO).
kobadur 1
1.n., *pessoa que escava;
escavador. - I ka prisis pa no pidi
kobadur di fonti pa bin djudanu
(P.B.) -. (CAVADOR).
2.n., *instrumento para escavar;
pequena enxada de cabo curto, tipo
sacho, de fabrico local. - E kudji
djanan kobadur i miti na barkafon
(T.M.) -. (ESCAVADOR). N.S.
(CAVADOR) é uma pessoa,
(ESCAVADOR) é pessoa e
instrumento.
kobadur 2
n., *injuriador. - e sedu ruiduris,
difamaduris, nfastiaduris di Deus,
kobaduris, konfiadus (N.T.) -. (deriv.
CAVA). N.S. neologia semântica de
kobadur, cujo equivalente
CAVADOR significa uma pessoa
que escava.
kobardisa
n., *timidez; cobardia. - Dimingu di
moda di no mininesa nde ke no ta
ba montiaba na kobardisa no
badjudas pa ratca tara (J.D.) -.
(COBARDICE).
kobardu
adj., *que não tem coragem;
pusilânime; covarde. - Lubu manera
ki kobardu, i sai na ladu di baraka
fat (L.S.) -. (COBARDE).
Kobiana
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Cobiana,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamília Oeste-atlântica;
Caboiana. (COBIANA). N.S. V.A.
koboi
n., *pessoa que lida com o gado
vacum; vaqueiro. - bu ta odja tudu
koldadi di djintis ku bisti di zoru,
utrus a koboi (R95) -. N.F.
paroxítona; Inglês “cow-boy” que
designa o vaqueiro.
kobon
n.aum., *grande cova. - Si bu na bibi
iagu di kobon o di riusinhus, bu dibi
di limpal (Igr.I.) -. (COVÃO). N.F.
neol.
kobra 1
v., *proceder à cobrança de. - I ten
gora kil djintis di Kamara ku ta bai
na kobra elis fera sin kondison
(N.M.) -. (COBRAR).
kobra 2
n., *réptil da ordem dos Ofídios;
serpente. - na utru paizis ninguin
muri pa murdidura di kobra, purki i
ten vasinas (IN96) -. (COBRA). N.S.
kobra di palmera.
kobra di palmera
n., *serpente venenosa, muito
perigosa, que, muitas vezes se
abriga entre os ramos da palmeira;
mamba verde, cobra verde.
(COBRA DE PALMEIRA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.,
n.v.”Dendraspis viridis”; sin. kakuba
verdi.
kobradu
part., *pagado; recebido; exigido. si ami ki n’ ganha, mpustu ka na
kobradu ne tera li (R95) -.
(COBRADO).
kobradur
n., *pessoa que faz cobranças;
recebedor. - kobradur i sikidu lundju,
nin i ka misti ialsa udju pa seu (N.T.)
-. (COBRADOR).
kobransa
n., *acto de cobrar; recebimento de
uma dívida. - Taxista i puntadu: ke
ki na bazia nel pa fasi si kobransa?
(R95) -. (COBRANÇA).
kobri
n., *elemento metálico de cor
avermelhada, muito bom condutor
do calor e da electricidade, cujo
símbolo é [Cu]. - tidjela di kobri
280
(N.T.) -. (COBRE).
kocha
v.intr., *andar manquejando.
(COXEAR). N.F. neol. N.S. V.A.,
sin. mankusa.
kochu
n., *claudicante. (COXO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. manku.
kode
n., *o irmão mais novo de todos os
irmãos; o último filho. - Bu kunsi
fidju di Gomis? N’ kunsil, nha kode
kazal. Nta Gomis i bu kunhadu?
(J.L.R.) -. (CADETE). N.F. oxítona,
ermon-kode. N.S. kode é hipónimo
de CADETE que designa todos os
filhos depois do primogénito e não
só o último.
kodigu
1.n., *compilação de leis; norma;
regra. - i ta konstitui diver siviku
kumpri dispozison di kodigu di
strada (R95) -. (CÓDIGO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *linguagem secreta.
kodjon
n., *órgão copulador masculino;
pénis; testículo. - Matcu tene
kodjon, e nomi ka ta faladu kualker
manera, so ku bu kolega (N.M.) -.
(COLHÃO). N.F. fam. N.S. kodjon é
hiperónimo de COLHÃO que
designa o testículo e de PÉNIS que
designa o órgão copulador
masculino; sin. matcundadi.
kofri
n., *móvel em que se guardam
valores. - Kin ke na kontrola stadu?
Ate kofri di ripartisons di stadu i ta
tiradu i ta pudu dentru di kaza (R98)
-. (COFRE).
kofu
n., *cesto. (COFO). N.S. V.B.
koi-koi
v., *cair de maduro; estar doente;
enfraquecer. - Bu na koi-koi sin tras
nin dianti, bida iogoli ku bo (T.Tc.) -.
N.M. onomatopeia, redobro.
koitadesa
n., *pobreza; infelicidade; miséria;
coita. - Koitadesa i sufrimentu na
mundu, e ta dau tudu nomi ke bu ka
ten nes mundu, abo i ladron, abo i
futseru (R.S.) -. (deriv. COITADO).
N.F. neol. N.S. P.arc. “coita” que
significa desgraça ou pena.
koitadi
adj., *que tem coita; pobre; mísero;
infeliz. - Tudu koitadi ku n’ koitadi,
nunka n’ ka ba parau pratu (L.A.) -.
(COITADO).
koitadinhu
adj., *muito infeliz. (COITADINHO).
N.F. dim. N.S. V.B.
koitanda
v.caus., *tornar-se pobre ou aflito. Sortiadu i kilis ki koitanda dianti di
Deus, pabia e ta ten parti na renu di
seu (N.T.) -. (deriv. COITAR).
koki
1.v.tr., *bater na cabeça com os nós
dos dedos; dar coque ou cocorote. Lifanti i na buska alguin pa e ba ta
koki n’utru ku martel (L.S.) -. (deriv.
COQUE). N.F. Mandinga “kóki” que
significa dar coque. N.S. COQUE,
n., significa [pancada com os nós
dos dedos] e também [carvão
poroso].
2.v.tr., *abusar de uma bebida
alcoólica. - koki kadju -.
kokida
n., *pancada na cabeça com os nós
dos dedos; cocorote. - Ku mati
bunda na risibi kokida dianti di
kabesa? (L.A.) -. (deriv. COQUE).
kokidu
part., *alguém que recebeu coque.
(deriv. COQUE). N.S. V.B.
kokidur
n., *pessoa que dá coque. (deriv.
KOKE). N.S. V.B.
kokin kokiu
coloc., *bates-me, bato-te. N.S. V.B.
koko 1
v., *expelir os excrementos; defecar.
- Panga-bariga ka ta sai ku laska di
bunda, pabia si sai ku laska di
bunda, si dunu ka ta koko mas
(L.A.) -. (deriv. COCÓ). N.F.
281
oxítona.
koko 2
n., *excrementos; fezes. - Katcuris
tudu ta kume koko, ma kil ku murdi
koko na boka i tisi kasa, el ku si
nomi ta mas sai (L.A.) -. (COCÓ).
N.F. oxítona.
kokonete
n., - Un kasa di padja, dentru di
kasa di tidja, dentru di kasa di tidja
un padiru branku, dentru di padiru
branku un fonti di iagu: kokonete
(J.M.B.) -. (deriv. COCO). N.F. neol.,
vd. kukunete.
kokonoti
n., *semente da palmeira dendê.
(COCONOTE). N.S. V.B., sin.
karus.
kokori
v., *raspar o fundo da caldeira para
recuperar o resto da comida. - Mbe!,
ma aonti ku no sintaba, no kokoriba
kemadu djuntu (J.D.) -. N.F. oxítona.
kokoroko
n., *canto do galo. (COCOROCÓ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
kokoroti
n., *a parte de arroz cozinhado e
mais rijo, que fica, tostado, no fundo
da panela. N.S. sin. kemadu.
kokri
adj., *muito velho; maduro; velhaco.
N.S. V.B.
kola 1
1.v.tr., *unir com cola; juntar. - -.
(COLAR).
2.v.intr., *aderir, encostar-se; pegar.
- Lubu ku si mindjer ku si fidjus e
magru tok os kola na pele (P.B.) -.
kola 2
n., *substância viscosa, aderente;
visco. (COLA). N.S. V.B., fita-kola.
kola 3
1.n., *fruto da coleira, planta da
família das Esterculiáceas; noz de
cola. - Utru rikesa ke anos tene i
propi kolas, o kola musulmanu
(R98) -. (COLA). N.S. o fruto é muito
apreciado enquanto proporciona
uma certa resistência ao organismo,
evitando o cansaço e a fome.
2.n., pe di kola, *coleira; árvore-dacola. - Dia ku lanta, parmanha, bu
odja ramu di pe di kola ke sta na
kintal seku, bin buskan, n’ sta na
foronta (L.S.) -. N.S. n.v. “Cola
acuminata”.
kola-koberta
n., *espécie de peixe, que se cola a
outros peixes maiores. N.S. V.B.,
n.v. “Mykteroperca rubra”.
kolabora
v., *trabalhar em comum com
outrem; cooperar. - no ta tenta
kolabora ku tudu djinti (R95) -.
(COLABORAR). N.F. neol.,
kolobra. N.S. sin. kopera.
kolaboradur
n., *ajudante; coadjutor. - Paulu
tenba konfiansa tciu nes si
kolaboradur (L.S.) -.
(COLABORADOR). N.M. n.f.
kolaboradora.
kolaborason
n., *acção de colaborar;
cooperação. - Pa es i prisizu
kolaborason di tudu utentis,
prinsipalmenti di kondutoris (R95) -.
(COLABORAÇÃO). N.F. neol.
koladera
n., *canto humorístico do
Arquipélago de Cabo Verde; festa
organizada pelos Caboverdianos no
estrangeiros; estilo musical; dança.
(COLADEIRA). N.S. V.A.
koladu
part., *unido com cola. - i pudi
panha alguns kusa mal koladu
(MR98) -. (COLADO).
koldadi
n., *aquilo que caracteriza uma
pessoa ou coisa; classe; espécie;
característica; valor. - Kal koldadi di
kaza ku bo na kumpun? (N.T.) - Nes
koldadi sosiedadi djintis bedju ku
duentis ka ta dadu se balur (L.S.) -.
(QUALIDADE). N.M. às vezes, a
sílaba final [-di] sofre a crase com a
preposição [di].
kolega
282
1.n., *pessoa que pertence à
mesma classe de idade. - Ki si
kolega tene bin na gozal (N.M.) -.
(COLEGA). N.F. neol. N.S. sin.
mandjua.
2.n., *pessoa que exerce a mesma
profissão. - n’ pensa nha kolega
diputadu sibil (R95) -.
kolegandadi
n., *relação entre colegas. (deriv.
COLEGA). N.S. V.M.
kolegason
n., *grupo de colegas ou de
coetâneos; geração. (deriv.
COLEGA). N.S. V.M., sin.
mandjuandadi.
kolera
n., *doença epidémica, contagiosa,
que é provocada por um bacilo ou
vibrião. - Pa ka no panha kolera, no
dibi di ba ta laba mon sempri antis di
no kume, i pa no bibi iagu firbidu
(Cecomes) -. (CÓLERA). N.F.
proparoxítona.
kolieta
n., *acção de arrecadar os produtos
do solo; ceifa. - Agrikultor, so dipus
di kolieta, i ta bin paganu ki
materialis ku no furnisi elis (H.C.) -.
(COLHEITA) -. N.F. neol. N.S. sin.
kebur.
koligason
n., *aliança de várias pessoas tendo
em vista um fim comum;
confederação de partidos políticos. akordu sinadu pa fasi koligason
(IN96) -. (COLIGAÇÃO). N.F. neol.
kolisensa!
interj., *interjeição que exprime uma
maneira delicada de pedir
autorização de entrar ou de sair. Kareterus ora ke fala “kolisensa”, i
pa kaminhu fika livri logu (P.dosS.) . (COM LICENÇA!). N.F. neol.
koliti
n., *peça de vestuário sem mangas
que se veste por cima da camisa. Na e kampu di lutu n’ bisti kamisa n’
pui koliti, n’ na buska sibi ku
kombersas ku ka pudi balin? (O.S.) -
. (COLETE).
kolmeia
n., *habitação artificial de abelhas;
cortiço de abelha. - Rachide, panha
fugu, si ka sin kolmeia na pega fugu
(C.V.) -. (COLMEIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.A.; sin.
kasa di baguera; sin. kumbu di
baguera.
kolo
interj., *exclamação que exprime
☯espanto. N.F. oxítona; Manjaco
“kolo” que significa ah! N.S. V.M.,
sin. kiredi.
kolobra
v., - Nha gardisimentu na bai pa
amadu ermons ku kolobra ku mi ne
tarbadju (Igr.I.) -. (COLABORAR).
N.F. vd. kolabora.
koloka
v., *pôr no devido lugar; apresentar.
- Fika tan abo son, bu ka na koloka
bu kistons ku ninguin, n’ pensa vida
ta pirdi interesi (IN96) -.
(COLOCAR). N.F. neol.
kolon
n., *colonizador. - Onzi anu djinti
pega arma pa tira kolon dentru di e
tera li (R98) -. (COLONIALISTA).
kolonia
n., *território ocupado por uma
nação distante. - Masedonia i un
kolonia di Roma (N.T.) -.
(COLÓNIA). N.F. proparoxítona.
kolonial
adj., *relativo a colónia. - Na tempu
kolonial n’ odjaba te djinti ta
sumiaba pe di bisilon (IN96) -.
(COLONIAL).
kolonialismu
n., *sistema político-económico em
que uma potência mantém
territórios sob o seu poder. - Si anos
i dunu di no naris, nta no diskisi
kolonialismu (IN96) -.
(COLONIALISMO).
koloniza
v., *estabelecer colónias, ocupando
militarmente e politicamente um
outro país; habitar como colonos. -
283
koltcon? (T.M.) -. (COLCHÃO). N.S.
sin. ispuma.
koluna
n., (COLUNA). N.F. neol., vd.
kuluna. N.S. V.B.
komanda
v.tr., *dirigir uma força militar ou um
navio. (COMANDAR). N.F. mil. N.S.
V.B.
komandanti
n., *pessoa que tem o comando
militar. - Junta Militar i sta bas di
orientason di si komandanti
supremu, Brigaderu Ansumane
Mane (R98) -. (COMANDANTE).
N.F. neol.
komandu
n., - Tudu no komandu i alimentadu
pa kumida di tabanka (C.P.) -.
(COMANDO). N.F. neol., vd.
kumandu.
kombatenti
n., *pessoa que combate ou está
pronto para o combate; soldado;
militar. - Nunka no kombatentis ka
luta kontra povu ke elis liberta ku se
kalur i sangui ke darma na tcon
(R98) -. (COMBATENTE).
kombati 1
v., *lutar; atacar o inimigo; acção de
guerra. - Kin ki na garanti elis kuma
no ka na bin kombati, no ka na bin
kontinua fuguia elis? (R98) -.
(COMBATER). N.F. neol. N.S. sin.
luta 1.
kombati
n., *luta; conflito; acto de guerra. Katorzi anu di kombati (R98) -.
(COMBATE). N.F. neol. N.S. sin.
luta 2.
kombe
n., *molusco bivalve e sua concha;
berbigão. - I na pui kombe na fugu
pa i firbi tok i abri boka tudu (N.M.) -.
(COMBÉ). N.F. oxítona. N.S. n.v.
“Cerastoderma edulis”.
kombersa 1
v.intr., *falar; discorrer. - E entra na
sala e sinta e kombersa (IN98) -.
(CONVERSAR). N.F. konversa.
no ka pudi sinta gosi pa koloniza
kolonialismu; no ten ke pensa na
utru aspetu (IN96) -. (COLONIZAR).
kolonizadu
part., *diz-se de um país ocupado
militarmente e politicamente. - Edjitu
i purmeru pais ku kolonizadu (R95) . (COLONIZADO).
kolonizadur
n., *o que coloniza. - pubis di Guine
e iarda karnaval di si kolonizaduris
portuguis (A.C.) -.
(COLONIZADOR). N.M. pl.
kolonizaduris.
kolonizason
n., *acção de colonizar ou de
estabelecer colónias. - e ka na tciga
di seta pa es povu ribantadu mas
bas di katiberasku di kolonizason di
ninguin (R98) -. (COLONIZAÇÃO).
kolontci
1.v., *inchar; intumescer. - Kuma ku
bu pudi rapara panga-bariga si i
gravi? Purmeru udju ta kolontci
(Igr.I.) -. N.S. ant. diskolontci.
2.v., *encher uma garrafa até ao
gargalo.
kolontcidu
part., *diz-se duma garrafa cheia até
ao gargalo; enchido; inchado. N.S.
V.B.
kolosteru
n., *o primeiro leite da mulher após
o parto, de cor amarela. - kolosteru
bon dimas pa bebe, pabia i ta djuda
na tadja bebe di infesons komuns
(R96) -. (COLOSTRO). N.F.
proparoxítona.
kolsensa
v.tr., *pedir permissão para entrar
ou sair. - Tataruga na fala son: bu
kolsensanu (T.M.) -. (deriv. COM
LICENÇA).
koltca
n., *coberta. (COLCHA). N.S. V.B.,
sin. kuberta.
koltcon
n., *peça, normalmente almofadada,
sobre a qual as pessoas se deitam.
- Nos bu misti kuartu di stera o di
284
kombersa 2
n., *conversação; discurso. - Mindjer
garandi findji kuma i ka obi di
kombersa (M.K.) -. (CONVERSA).
N.S. kombersa di kunsada;
kumpu kombersa; pasa
kombersa; pucha kombersa.
kombersa di kunsada
n., *introdução; palavras iniciais;
editorial. - no tene kombersa di
kunsada, nde ke no na bin ba papia
di sidadania ku diretus umanus
(R95) -. (deriv. CONVERSA DE
COMEÇO). N.M. lexia complexa.
kombersa di oredja
n., *segredo. (deriv. CONVERSA
DE ORELHA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
kombersadur
n., (CONVERSADOR). N.S. V.B.
kombina
v., - I kombina ku furadur kuma i ten
sirmonia i pagal i bai (A.P.) -.
(COMBINAR). N.F. neol., vd.
kumbina.
kombinason
1.n., *acordo; contrato; pacto.
(COMBINAÇÃO). N.F. neol.,
kumbinason.
2.n., *peça de vestuário interior
feminino. - i dipindi di ke ki misti
bisti, kombinason bas di ropa, si i ka
misti, i toma si ispera bisti, toma
lensu i mara kabesa i toma mas utru
panu legos i kubril na ombra o i
mara na rabada (N.M.) -. N.F.
kumbinason.
kombustivel
n., *material usado para produzir
calor; líquido que alimenta os
motores de combustão interna. Djintis di sentral e tciu diskulpa
suma mortu; gosi i storia di
kombustivel (C.V.) -.
(COMBUSTÍVEL). N.F. paroxítona,
neol.
komemorason
n., - Komemorason di Difuntus
(L.Cat.) -. (COMEMORAÇÃO). N.F.
neol., vd. kumumorason.
komenta
v., - aonti no komental (R98) -.
(COMENTAR). N.F. neol., vd.
kumenta.
komersianti
n., *negociante. - Un dia e bindil na
mon di komersianti ki na baiba pa
Edjitu (N.T.) -. (COMERCIANTE).
N.F. neol. N.S. sin. bindidur.
komersiu
n., *venda de mercadorias; negócio.
- Biderus i komersiu livri (IN96) -.
(COMÉRCIO). N.F. proparoxítona,
neol., kumersiu.
komisariu
n., - bu tcoma komisariu di kil
tabanka, bu kontal mison ke lebau la
(C.P.) -. (COMISSÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol., vd. kumisariu.
komison
n., - I dadu kil komison parlamentar
pa i fasi si inkeritu (R98) -.
(COMISSÃO). N.F. neol., vd.
kumison.
komite
n., - I nesesariu kriaba un komite
nasional di luta kontra kusas ke no
kaba di fala (R95) -. (COMITÉ). N.F.
oxítona, neol., vd. kumite.
komoda 1
v.tr., *pôr no seu lugar.
(ACOMODAR). N.S. V.B.
komoda 2
n., *móvel para roupa. (CÓMODA).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
komodadu
part., *alojado. (ACOMODADO).
N.S. V.B.
kompaichon
n., *dó; piedade. (COMPAIXÃO).
N.S. V.B.
kompanhamentu
n., *seguimento.
(ACOMPANHAMENTO). N.F. neol.
N.S. V.B.
kompainha
n., - Kompainha Goveia (COMPANHIA). N.F. proparoxítona,
vd. kumpanhia.
kompara
285
v.tr., *examinar duas coisas,
tentando ver as diferenças e as
semelhanças; confrontar. - no
kompara rejon di Bolama-Bijagos ku
utru rejon (MR98) -. (COMPARAR).
N.F. neol.
komparadu
part., *confrontado. - E ku manda
renu di seu i pudi komparadu de
manera (N.T.) -. (COMPARADO).
N.F. neol.
komparanta
v.caus., *fazer comparar. - Elis e
tulu, e ta midi se kabesa pa
komparantal ku se midida propi
(N.T.) -. (deriv. COMPARAR).
komparason
n., *acção de comparar; confronto;
semelhança; paralelo. Komparason di mostarda ku di
fermentu (N.T.) -. (COMPARAÇÃO).
N.F. neol.
kompasu
1.n., *instrumento para traçar
circunferências. (COMPASSO).
2.n., *bússola. (COMPASSO). N.S.
V.A.
kompetidur
adj., *concorrente; adversário.
(COMPETIDOR). N.S. V.B.
kompetison
n., *concorrência. (COMPETIÇÃO).
N.S. V.B.
kompitensia
n., *capacidade de fazer alguma
coisa. - Bu spiriensia, bu
kompitensia ki na lebau te nde ku na
tciga (R98) -. (COMPETÊNCIA).
N.F. proparoxítona.
kompitenti
1.adj., *que tem competência;
idóneo; capaz. - Kin ki na da
informason kuma tal flanu i
kompitenti? (R98) -.
(COMPETENTE).
2.adj., *que lhe pertence. - no na
inkaminhal pa tribunal kompitenti
(R95) -.
komplementa
v., - N’ pensa kuma, si ten un
kordenason, un projetu
komplementa kil utru (MR98) -.
(COMPLEMENTAR). N.F. neol., vd.
kumplimenta.
kompleta
v., *tornar completo; preencher. - Si
mininu kompleta dintis tudu, i tciga
dja tempu di firma el son (F.M.) -.
(COMPLETAR). N.F. neol.
kompleta anu
coloc., *fazer anos; estar de
aniversário. (deriv.. COMPLETAR O
ANO). N.S. V.M.
kompletamenti
adv., *na totalidade; absolutamente.
- Tuga odja kuma i sta
kompletamenti pirdidu na no tera
(C.P.) -. (COMPLETAMENTE). N.F.
neol.
kompletu
1.adj., *perfeito; acabado. - Liti
maternu i mindjor, kaba i mas
kompletu alimentu pa mininu duranti
si prumeru kuatru mis di vida (R96) . (COMPLETO). N.F. neol.
2.adj., *inteiro; cheio. - mininu toma
barsina kompletu (R95) -.
komplexu
1.adj., *que abrange muitos
aspectos; complicado. - i un
bokadinhu komplexu (R95) -.
(COMPLEXO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de vários elementos
com um fim comum; grupo de ideias
com força emotiva, que se
produzem a nível do inconsciente. disperta sintimentu di komplexus
(R95) -.
komplika
1.v.tr., *tornar complexo; dificultar. No falal pa i ka dana mas situason,
pa i ka komplika mas situason (R95)
-. (COMPLICAR). N.F.
proparoxítona, neol.
2.v.intr., *tornar-se difícil. Sosiedadi gosi komplika (IN96) -.
(COMPLICAR-SE).
komplikason
n., *acto ou efeito de complicar;
dificuldade. - N’ tene un
286
komplikason li ku Liopardu, no tciga
dja na tribunal (T.M.) -.
(COMPLICAÇÃO). N.F. neol.
komporta
1.v.tr., *conter; incluir. - Es planu i ta
komporta kuatru programa (R98) -.
(COMPORTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *portar-se; agir de
determinada maneira. - I joven
simpatiku, i ta komporta ben ku tudu
djintis (N.M.) -. (COMPORTAR-SE).
komportamentu
n., *maneira de se comportar. - Pa
vira se komportamentu, pa vira se
manera di pensa (IN96) -.
(COMPORTAMENTO). N.F. neol.
kompota
n., *conserva de frutos com calda de
açúcar. - Fabrika di kompota ku
sumus (R98) -. (COMPOTA). N.F.
neol.
kompra
n., *acto de comprar; coisa
adquirida. - ki parki i sta, i somenti
pa viaturas ki na ba fasi kompra na
ki kau la (R95) -. (COMPRA). N.F.
neol.
komprenson
n., *atitude compreensiva e
indulgente; conhecimento completo
de uma coisa. - no na gardisi
komprenson di tudu djintis (R95) -.
(COMPREENSÃO). N.F. neol.
komprimidu
n., *medicamento com a forma de
pastilha. - pa ki ke n’ sibi, i ka ten
nin komprimidu (R95) -.
(COMPRIMIDO). N.F. neol. N.S. sin.
kininu.
kompromis
n., *promessa mútua;
responsabilidade; obrigação;
acordo; contrato. - ka bu toma
kompromis ku mosa, kusa ku sibi
kuma abo, dentru bo, bu ka na fasi
(IN96) -. (COMPROMISSO). N.F.
oxítona, kumprimisu.
komputador
n., *máquina que aceita e processa
dados; máquina que faz cômputos. -
i dibi di danu un komputador pa no
tarbadju (R95) -. (COMPUTADOR).
N.F. neol.
komu
con., *conjunção subordinativa que
introduz orações comparativas. - pa
bin papia ku nos komu dus ermons,
komu familia (R98) -. (COMO). N.F.
neol. N.S. sin. suma.
komun
adj., *que pertence a muitos ou a
todos; ordinário. - planu di difeza
komun (R95) -. (COMUM). N.F.
neol.
komunga
v., *na religião cristã significa
receber a comunhão. - Kadakin ke
na komunga na rispundi: Amen
(L.Cat.) -. (COMUNGAR). N.F. neol.
komunhon
1.n., *na religião cristã designa o
sacramento da Eucaristia. - Ora ke
komunhon kaba dadu, padri na
limpa patena (L.Cat.) -.
(COMUNHÃO). N.F. kumunhon.
2.n., *comunidade de opiniões ou de
crenças. - Pa vivi es komunhon ku
kontentamenti, pa raparti n’utru
amizadi ku union (L.Cat.) -.
komunidadi
n., - lumia no komunidadi ku lus di
bu palabra (L.Cat.) -.
(COMUNIDADE). N.F. neol., vd.
kumunidadi.
kon
n., *espécie de macaco cinocéfalo
ou seja com a cabeça semelhante
ao cão; macaco-cão. - Ora ku bu
odja kon riba di montanha, i na
malkiria, ka bu pukenta, kon ku na
bin lanta i bai, montanha nunka
(G.F.) -. (deriv. CÃO). N.F.
makakon. N.S. n.v. “Papio papio”.
Konakri
n., *cidade capital da GuinéConakri, sede do PAIGC durante a
luta de libertação. - Dipus ke kil
karta tciga Konakri, manga di
kamarada ta fia (C.P.) -.
(CONAKRI).
287
(CONGELADOR). N.S. V.A.
kondon
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de especificar o
sentido [unicidade]; único. N.F.
oxítona.
2.n., fidju kondon, *filho único. N.S.
V.A.
konduson
1.n., *acção de conduzir. Kondutoris, ku pasa na un skola di
konduson, e sibi signifikadu di ki
plaka (R95) -. (CONDUÇÃO). N.F.
neol. N.S. karta di konduson.
kondutor
n., *que conduz um meio de
transporte. - Purki kondutor i na guia
kumboiu mal (R98) -.
(CONDUTOR). N.F. neol. N.M. pl.
kondutoris.
konduzi
1.v.tr., *guiar. - Si bu na guia, ka bu
bibi, konduzi ku atenson (R95) -.
(CONDUZIR). N.F. neol.
2.v.tr., *dirigir; levar; acompanhar. Ami n’ konduzi prumeru grupu di
mininas pa ba purpara di infermera
(C.P.) -.
konduzidu
part., *guiado; acompanhado. Tuga konsigui leba tudu kil munison,
ma konduzidu pa un afrikanu (C.P.)
-. (CONDUZIDO). N.F. neol.
konferensia
n., *reunião de várias pessoas com
o fim de discutirem um determinado
assunto importante. - Es
konferensia i diskuti manga di kusas
(R95) -. (CONFERÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
konfesa
1.v.tr., *revelar; manifestar; declarar.
- E konfesa kuma e ka na furta mas
(R95) -. (CONFESSAR).
2.v.tr., *declarar os pecados ao
confessor ou ao povo. - Pa mas tris
ora e konfesa se pekadus (Igr.I.) -.
konfesadu
1.part., *declarado.
(CONFESSADO).
kondena
v., *proferir sentença contra; rejeitar;
reprovar; censurar. - Ka bo
kondena, bo ka ta sedu kondenadu
(N.T.) -. (CONDENAR). N.F. neol.
kondenadu
part., *o que foi sentenciado como
criminoso; rejeitado. - Nobu
djerason sta kondenadu, djerason
ka misti skola (J.D.) -.
(CONDENADO). N.F. neol.
kondi
1.n., *título de nobreza entre
visconde e marquês. (CONDE).
2.n., *valete no jogo de baralho.
(CONDE). N.S. V.B.
kondisiona
v., *por condições; limitar; fazer
depender. - I ten tan finansiaduris ke
ta kondisionau, programa ke misti
pa bu rializa el ki ta misti finansia
(R95) -. (CONDICIONAR). N.F.
neol.
kondisionadu
part., *limitado. - Ma bisti, pa
isemplu, na Guine-Bisau i sta
kondisionadu ku salariu (IN96) -.
(CONDICIONADO).
kondisional
1.adj., *dependente de uma
condição ou de uma maneira de ser.
(CONDICIONAL).
2.adj., *em gramática, diz-se da
frase que depende de uma
conjunção condicional.
(CONDICIONAL). N.S. V.B.
kondisionamentu
n., (CONDICIONAMENTO). N.S.
V.B.
kondison
1.n., *conjunto das circunstâncias;
situação. - I ka pul na skola pabia
kondison ka pirmitiba (N.M.) -.
(CONDIÇÃO). N.F. neol.
2.n., *cláusula; obrigação. - Puntu
numeru tris i kondison ku Junta
Militar pidi (R98) -.
kondjeladur
n., *frigorífero com a propriedade de
congelar os alimentos.
288
2.part., *alguém que se confessou
no sacramento da Confissão.
(CONFESSADO). N.S. V.B., termo
da liturgia cristã.
konfesur
1.n., *sacerdote que confessa.
(CONFESSOR).
2.n., *pessoa que morreu pela fé
cristã. (CONFESSOR). N.S. V.B.,
termo da liturgia cristã.
konfia
1.v.tr., *entregar alguma coisa ou
pessoa. - Deus, bu ta konfia na mon
di pekaduris bens tudu di kriason
(L.Cat.) -. (CONFIAR). N.F. neol.
N.S. ant. diskunfia.
2.v.intr., *ter confiança em;
acreditar. - Ke, bu ma konfia nan na
Iran di ke mediku? (R95) -.
konfiansa
1.n., *segurança; convicção. - Tene
konfiansa ka implika kuma si dunu
ka tene Sida (R95) -.
(CONFIANÇA). N.F. neol. N.S. sin.
fiansa 2; ant. diskunfiansa.
2.n., *fé. - pa no spadja na mundu
konfiansa ku alegria (L.Cat.) -.
konfiri
v., *verificar; confiar algo a alguém.
(CONFERIR). N.S. V.B.
konfiridu
part., *verificado. (CONFERIDO).
N.S. V.B.
konfirma
v., *afirmar com certeza;
demonstrar. - Bo misti konfirma
dianti des tustumunhas? (Igr.I.) -.
(CONFIRMAR). N.F. neol.
konfirmason
n., *acção de confirmar. - Dipus ki
obi konfirmason di kapiton di
guarda, i da Jose lisensa di toma
kurpu (N.T.) -. (CONFIRMAÇÃO).
N.F. neol.
konflitu
n., *altercação entre duas pessoas;
luta; oposição. - konflitus na
kontinua i violensia na sedu sempri
tadjadera di kilis ku tene forsa na
mon (R95) -. (CONFLITO). N.F.
neol.
konformu
con., *conjunção que significa
[como]; segundo. - Konformu po na
ruma, sin ke na kumpu skada (T.M.)
-. (CONFORME). N.F. kunformu.
kongresu
n., *reunião dos representantes de
uma determinada classe para
discutir os assuntos a ela relativos;
encontro. - no Kongresu, na sesenta
i kuatru, fasidu na Kasaka (C.P.) -.
(CONGRESSO). N.F. neol.
Konhagui
1n., *nome dado aos habitantes da
ilha de Canhabaque, Arquipélago de
Bijagós. (CONHAGUI). N.S. V.A.
2.n., *povo que vive na GuinéConakri e no Senegal.
konhaki
n., *aguardente da região de
Conhaque, França. (CONHAQUE).
N.S. V.B.
konhos
adv., *advérbio que exprime a
posição do corpo ☯de costas. Ku djitu konhos, ku djitu tras di
roson (F.S.) -. N.F. oxítona, vd. kai
konhos.
konjuga
1.v., *unir; ligar. - Kila i situason ke
ka ta pudi konjuga (IN96) -.
(CONJUGAR). N.F. neol.
2.v., *em gramática, ordenar as
flexões de um verbo.
konjuntu
1.n., *união das diferentes partes de
um todo. - Libru di Salmu i un
konjuntu di 150 salmus djuntadu na
un libru pa pudi sirbi di orason (L.S.)
-. (CONJUNTO). N.F. neol.
2.n., *equipa; grupo de músicos;
banda. - konjuntus muzikal i dansin
(IN96) -.
konki
1.v., *bater à porta ou à janela. - ora
ku na konki porta, bu ta konki bu ta
fala bumburdek, porta ta iabri
(Ch.Mb.) -.
2. coloc., konki porta.
289
(CONCRETAMENTE). N.F. neol.
konkretu
adj., *que existe na realidade. - N’
misti da un isemplu konkretu (R95) . (CONCRETO). N.F. neol.
konkursu
n., *acção de concorrer;
competição. - Konkursus tisi mas
kriatividadi (P.dosS.) -.
(CONCURSO). N.F. neol.
konosaba
n., *pano branco e curto feito de
bandas que as mulheres mandingas
utilizam como combinação. - I laba
si konosaba tok i branku (T.M.) -.
N.F. proparoxítona; Mandinga
“kònsaba” que significa pano que
está debaixo.
konsagra
1.v.tr., *dedicar ao culto divino;
tornar sagrado. - Bu konsagra
Kristu, bu servu, ku oliu di
kontentamenti (L.Cat.) -.
(CONSAGRAR). N.F. neol.
2.v.tr., *na liturgia cristã, transformar
o pão e o vinho no corpo e sangue
de Cristo. - e kaba e ta finka djudju,
Padri konsagra ostia (L.Cat.) -.
konsagradu
part., *na religião cristã, diz-se do
pão e vinho convertido no corpo e
sangue de Cristo. - I mostra povu
ostia konsagradu (L.Cat.) -.
(CONSAGRADO). N.F. neol.
konsagradur
n., *aquele que torna sagrado;
consagrante. - Abo ki no
Konsoladur, prenda di Deus altisimu
fonti bibu, fugu, amor, abo ki no
Konsagradur (L.Cat.) -.
(CONSAGRADOR).
konsagrason
1.n., *acto de tornar sagrada uma
coisa. - Es leitura ta papianu di
konsagrason di Aron ku si fidjus pa
sedu padris (L.Cat.) -.
(CONSAGRAÇÃO). N.S. sin.
ordenason.
2.n., *na liturgia cristã, acção de
converter o pão e o vinho no corpo
konkista 1
v., *submeter pela força das armas;
alcançar à força do trabalho. kombersa sabi pa konkista klientis
(P.dosS.) -. (CONQUISTAR). N.F.
neol.
konkista 2
n., *acto ou efeito de conquistar. konkista di indipendensia di
Republika di Guine-Bisau (R98) -.
(CONQUISTA). N.F. neol.
konkluson
n., *termo; resultado final; fecho. liturjia di konkluson (N.M.) -.
(CONCLUSÃO). N.F. neol. N.S. sin.
kabantada.
konko
n., *quarto pequeno anexado à
casa. - Aonti bu ka lembra fitca
porta di bu konko, toma sintidu ku
ladrons (J.S.) -.
konkonhi
1.v.intr., *cair de maduro; cair. - I
suma ora ku alguin kudji mampatas,
i torna rabida i djubi riba pa sibi
nunde ki konkonhi (Igr.I.) -.
2.v., *acção de desprender-se e de
amontoar-se dos frutos do chabéu. Mindjeris ta bai konkonhi n’adji e pui
tceben na tanki (F.M.) -.
3.v., *reunir-se; amontoar-se. Djintis na konkonhi di tabankas
suma ku lan ta dispidi polon (Dea) -.
N.F. Mandinga “kónkun” que
significa empilhar o amendoim.
konkorda
v.intr., *estar de acordo. - Asin n’ ka
na fasi nada si bu ka konkorda
(N.T.) -. (CONCORDAR). N.F. neol.
konkori
v., *competir com outras pessoas
para conseguir um determinado
objectivo. - oitu kandidatus ki
konkori (P.dosS.) -.
(CONCORRER). N.F. neol.
konkretamenti
adv., *de maneira concreta ou
objectiva. - Ami n’ ta fala
konkretamenti, nde ki ami propri n’
ta tarbadja nel (IN96) -.
290
e sangue de Cristo; mudança de
uma substância; transubstanciação.
- Padri konsagra ostia, dipus di
konsagrason djintis ta firma e kanta
No Pape (N.M.) -.
konsebidu
1.part., *pensado; imaginado.
(CONCEBIDO).
2.part., *gerado. - i konsibidu sin
mantca di pekadu orijinal -.
(CONCEBIDO). N.F. neol. N.S. V.A.
konsedju
1.n., - Konsedju pa fika firmi (N.T.) -.
(CONSELHO). N.F. arc., vd.
konsidju.
2.n., *tribunal; reunião de
professores de uma Universidade
ou de outra escola; corpo colectivo.
- Otca ku sol mansi Konsedju
djunta, ku sedu garandis di pobu
(N.T.) -. N.F. arc., vd. konseliu.
konseitu
n., *ideia que se faz acerca de uma
coisa; entendimento; significado
principal. - Konseitu tradison bin di
palavra latinu ke signifika
transmison, ntrega (IN96) -.
(CONCEITO). N.F. proparoxítona.
konselieru
n., *membro de um conselho. - i
ribanta na Juliu di ‘72 vinti mil
konselius ku teknikus sovietikus
(R95) -. (CONSELHEIRO). N.F.
proparoxítona, neol.
konseliu
n., *corpo colectivo de deliberação
ou de consulta; tribunal. - Konseliu
di Ministru (R99) -. (CONSELHO).
N.F. proparoxítona, neol.,
konsedju.
konsensu
n., *assentimento geral;
consentimento. - Mindjor bo sinta bo
papia pa bo tciga na konsensu
(R98) -. (CONSENSO). N.F. neol.
konsentra
1.v.tr., *fazer convergir; juntar. - I ka
tene tan un politika nde ke pudi
djuda no kampunes konsentra se
mangu pa djubi kil mangus ki pudi
mandadu fora pa diviza pudi rikudji
(IN96) -. (CONCENTRAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *reunir-se. - Aos, li no
konsentra li, Junta Militar pa splika
pupulason ke ki Junta Militar (R98) . (deriv. CONCENTRAR-SE). N.S.
CONCENTRAR-SE significa pensar
ou viver isolado.
konsentrason
n., *reunião num ponto;
centralização. - Konsentrason di
studantis na kapital djuntu ku
purblema di falta di impregu ta
omenta bandidasku (P.dosS.) -.
(CONCENTRAÇÃO). N.F. neol.
konserba
v., (CONSERVAR). N.F. vd.
konserva. N.S. V.B.
konserta 1
v., *reparar; pôr em ordem. - I mas
sinku anus pa es Partidu konserta
Guine-Bisau, ki ka konsigui firmanta
na 20 anus di governu (P.dosS.) -.
(CONSERTAR). N.F. neol. N.S. sin.
kumpu.
konserta 2
n., *conciliar; harmonizar;
concordar. (CONCERTAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
konsertadu 1
part., *reparado; posto em ordem.
(CONSERTADO). N.S. V.B.
konsertadu 2
part., *concordado.
(CONCERTADO). N.S. V.B.
konsertadur 1
n., *aquele que conserta; mecânico.
(CONSERTADOR). N.S. V.B.
konsertadur 2
n., *aquele que concerta;
conciliador. (CONCERTADOR).
N.S. V.B.
konsertason
n., *conciliação; reunião. - Na kil
konsertason, na kil runion, sempri i
sta presenti kamarada Fransisku
(R95) -. (CONCERTAÇÃO). N.S.
sin. konsertu 2.
konsertu 1
291
n., *reparação. (CONSERTO). N.S.
V.B.
konsertu 2
1.n., *pacto. (CONCERTO). N.S.
sin. konsertason.
2.n., *consonância de vários
instrumentos musicas. N.S. V.B.
konserva
v.tr., *guardar cuidadosamente;
manter no mesmo estado. - No fala
kuma no konserva no matu, djinti
entra korta kada dia (IN96) -.
(CONSERVAR). N.F. neol.,
konserba.
konservason
n., *acto de conservar. - i un
problema di konservason, o di protiji
no matus (R95) -.
(CONSERVAÇÃO). N.F. neol.
konseson
1.n., *acção de conceber ou de ser
concebido; festa litúrgica da Igreja
Católica. - Imakulada Konseson di
Virjen Santa Maria (L.Cat.) -.
(CONCEPÇÃO). N.F. neol.
2.n., *conceito; imaginação;
fantasia. - No teneba utru konseson
sobri dizinvolvimentu di e tera li
(IN96) -.
konsibi
1.v.tr., *pensar; inventar.
(CONCEBER).
2.v.tr., *gerar. (CONCEBER).
3.v.intr., *estar grávida.
(CONCEBER). N.F. neol. N.S. V.B.
konsidera
v., *ponderar; julgar; imaginar;
pensar. - anos no ta konsidera bos
no amigu (R95) -. (CONSIDERAR).
N.F. neol.
konsiderason
n., *atenção; estima; ponderação;
reflexão. - un kazadu ki na pensa
diritu i tene konsiderason pa si propi
fidjus (IN96) -. (CONSIDERAÇÃO).
konsidi
v., *dar; permitir. - no konsidiu un
kreditu agrikula (IN96) -.
(CONCEDER). N.F. neol.
konsidja
v., *dar conselho; avisar. - i konsidja
elis kuma e ka pudi tene fidju, pabia
duensa pudi kamba pa mininu
(Cecomes) -. (ACONSELHAR). N.F.
kunsidja.
konsidjadur
n., *pessoa que aconselha;
conselheiro. - Kin ku sedu si
konsidjadur? (N.T.) -.
(ACONSELHADOR).
konsidju
n., *parecer; opinião. - I diskisi
konsidju di mindjer garandi (M.K.) -.
(CONSELHO). N.F. konsedju.
konsiensia
n., *sentimento do que se passa
dentro de nós; cuidado; convicção
íntima. - komersianti pa e toma
konsiensia kuma kil utrus djintis ke
ta ba kumpra kusas na se mon i se
ermons (IN96) -. (CONSCIÊNCIA).
N.F. proparoxítona, neol.
konsienti
adj., *que tem consciência; que
sabe o que faz. - kila i ka djustu pa
un omi konsienti, un omi ke na
pensa diritu (IN96) -.
(CONSCIENTE). N.F. paroxítona,
neol.
konsigui
v.tr., *obter; alcançar o que se
pretende. - So di mandrugada ki no
konsigui diskubri nde ki karu staba
nel (R95) -. (CONSEGUIR). N.S.
sin. obti.
konsiguidu
part., *obtido; alcançado. - Linda
disidjaba bai kabanta studa na
kualker pais istrandjeru ki
konsiguidu bolsa nel (N.M.) -.
(CONSEGUIDO). N.F. neol.
konsiguinti
adj., *consequente.
(CONSEGUINTE). N.S. V.B.
konsikuensia
n., *resultado; efeito. - E ka sibi
kuma i ta bin tisi konsikuensia pa
fidju o pa pape (N.M.) -.
(CONSEQUÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
292
estrutura; edifício. - konstruson ku
na fasidu i konstruson son di okupa
terenu (IN96) -. (CONSTRUÇÃO).
N.F. neol.
konsuanti
con., *preposição que significa [em
harmonia com]; conforme; segundo.
- Kadakin ta fika nterpreta kusa
konsuanti i na odjal (IN96) -.
(CONSOANTE). N.F. neol. N.S. sin.
sugundu.
konsul
n., *pessoa encarregada de zelar
pelo interesse dos seus
compatriotas num país estrangeiro.
- Opinion di antigu konsul
australianu (R95) -. (CÔNSUL). N.F.
paroxítona, neol.
konsulta 1
1.v.tr., *interrogar; pedir opinião a
alguém; procurar ler em. - N’
konsulta nha manual, kapitulu sinku
ta fala un bon lutadur ten di kume
pur dia un purku (F.J.) -.
(CONSULTAR). N.F. neol.
2.v., *dar ou fazer um exame
médico. - Anta, bu konsulta? (C.P.) . N.S. sin. fasi konsulta.
konsulta 2
1.n., *acção de consultar; parecer;
deliberação. (CONSULTA). N.F.
neol.
2.n., *atendimento que um médico
ou um advogado dão aos seus
clientes. - Ba konsulta na mon di
dutur pa bu sibi ke ku teneu
(Cecomes) -. N.S. fasi konsulta;
sin. vizita 2.
konsultadu
part., (CONSULTADO). N.S. V.B.
konsultoriu
n., *lugar onde se fazem as
consultas; centro de saúde. - Zito
sai di konsultoriu mediku tudu
tarpadjadu, i risolvi bai pa un bar pa
ba suta iagu pa pudi raparti kansera
di foronta ki i miti si kabesa nel
(Cecomes) -. (CONSULTÓRIO).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
sentru di saudi.
konsiliason
n., *acordo; concordância. - muitu
obrigadu pa es konsiliason ki na
tenta fasi (R95) -. (CONCILIAÇÃO).
N.F. neol.
konsoanti
n., *termo da linguística que
significa o som ou fone produzido
pela passagem do ar encontrando
uma obstrução ou fricção no
conduto vocal. (CONSOANTE). N.S.
V.A., ant. vogal; semivogal.
konsola
1.v.tr., *aliviar a aflição de alguém;
confortar. - Nhu konsolan, Nhu fala
diritu ku mi (Igr.I.) -. (CONSOLAR).
N.F. neol.
2.v.intr., *esquecer a dor. - Dita bu
konsola, raiba na pasa (J.D.) -.
(CONSOLAR-SE).
konsoladu
part., *aliviado; confortado. - Felis
kilis ke tarda na tcora pabia e na bin
konsoladu (L.Cat.) -.
(CONSOLADO). N.F. neol.
konsoladur
1.n., *o que consola.
(CONSOLADOR).
2.n., *nome dado ao Espírito Santo
na religião cristã. - Abo ki no
konsoladur, prenda di Deus
Altisimu, fonti bibu, fugu, amor
(L.Cat.) -.(CONSOLADOR).
konsolason
n., *conforto; alívio. - Simon i na
iandaba diritu i na peraba
konsolason di Israel (N.T.) -.
(CONSOLAÇÃO). N.F. neol.
konstituison
n., *lei fundamental que governa um
país. - ordi dimokratiku ku formadu
dentru di konstituison (R98) -.
(CONSTITUIÇÃO). N.F. neol.
konstitusional
adj., *que é regido pela constituição.
- Edjitu torna un monarkia
konstitusional (R95) -.
(CONSTITUCIONAL). N.F. neol.
konstruson
n., *acção ou efeito de construir;
293
mampufa, utilizado pelas mulheres
recém-padidas durante o período de
amamentação. (deriv. CONTA DE
MAMPUFA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
konta di udju
n., *espécie de conta colorida de
azul ou preto; colar usado à volta
dos rins para afastar o mau olhado.
(deriv. CONTA DE OLHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
konta kafumban
coloc., *mentir; contar grande
mentira. - Garandis panha raiba
kuma n’ konta kafumban (N.Tu.) -.
N.S. sin. konta mintida.
konta ku
v.prep., *esperar o apoio, ajuda ou
presença de; prestar atenção. - i ka
pudi konta ku Banderinha ku
kastigadu ku dus djugu di
suspenson (R95) - e pudi konta ku
nha apoiu (R95) -. (CONTAR COM).
konta mintida
1.coloc., * dizer ou afirmar o
contrário do que se crê ou pensa;
mentir. - No na djubi si bu na
kontinua konta mintida (C.V.) -.
(deriv. CONTAR MENTIRAS). N.S.
sin. foi.
2.coloc., * acusar falsamente. - E na
konta mintida kontra bos pabia di mi
(N.T.) -.
3.coloc., *enganar. - No na konta
mintida ku no boka, ku no manera di
ianda (N.T.) -.
konta pasada
coloc., *contar anedotas. - Si bu ka
na ba konta pasada, ami n’ na
kambantau (T.M.) -. (deriv.
CONTAR O PASSADO).
konta storia
coloc., *narrar historietas, fábulas ou
contos. - I ten un omi ki na konta
mesmu storia desdi 1986 (P.dosS.) . (CONTAR A HISTÓRIA DE).
konta-delgadu
n., *missanga; perolazinha. (deriv.
CONTA DELGADA). N.M. lexia
composta. N.S. sin. konta.
konta 1
v.tr., *expor o que aconteceu; narrar
histórias. - entra dentru di un
tabanka, manda panha mindjeris,
panha omi, manda mara, suta
konta-konta (C.P.) - Alma-biafada
kontal si kansera (P.B.) -.
(CONTAR). N.S. konta-konta;
konta mintida; konta pasada;
konta storia.
konta 2
n., *história; fábula; tradição ou
costume dos antigos. - Kila i konta
di antigu na Kriol (J.L.R.) -.
(CONTO). N.S. sin. fala; papia.
konta 3
v.tr., *calcular ou numerar coisas ou
pessoas. - na un minutu i pudi konta
pelumenus sinku taxis (P.dosS.) -.
(CONTAR). N.S. konta ku; sin. fasi
konta.
konta 4
1.n., *o acto ou efeito de fazer
cálculos; dinheiro posto no banco. Ki utru sinkuenta pursentu no na pul
el na ki si konta (R95) -. (CONTA).
N.S. CONTAS, ao plural, designa as
quatro operações aritméticas. N.S.
fasi konta.
2.n., *em lugar de. - pa e maral na si
konta (T.M.) -.
3.n., *diz-se de um colar e dos
grãos do rosário; missanga. Ninguin ka ta ronka ku konta na
garganti sin linha (L.A.) -. (CONTA).
N.S. sin. konta delgadu; fidju di
konta; fiu di konta; konta di
mampufa; konta di udju.
4.n., *a consideração, a estima, e
até a veneração de uma pessoa ou
coisa. - Djon ten garandi konta di si
mame -. (CONTA). N:S. V.A.
5.n., *a responsabilidade ou a
obrigação a respeito de uma coisa
ou pessoa. - populason di kareterus
toma konta di feras di Bisau
(P.dosS.) -. (CONTA). N.S. toma
konta.
konta di mampufa
n., *colar feito com sementes de
294
(R98) -. (CONTACTO). N.F. neol.
kontaminadu
part., *infectado; manchado; sujo. No ta panha kolera atraves di
alimentus kontaminadus (R97) -.
(CONTAMINADO). N.F. neol. N.S.
sin. susu.
kontaminason
n., *contágio; infecção. - i asin no ta
rapati tciu kazus di kontaminason di
kolera (R97) -. (CONTAMINAÇÃO).
N.F. neol.
kontcurbedja
n., *molusco grande univalve que
vive no fundo do mar. N.S. V.B., n.v.
“Cymbium olla”.
kontempla
v., *admirar; olhar. - e na kontempla
gloria di bu rostu (L.Cat.) -.
(CONTEMPLAR). N.F. neol.
kontemplason
n., *admiração intensa. - asin na
kontemplason di Deus vizivel dianti
di no udju, no ta sina ama ke ki
invizivel (L.Cat.) -.
(CONTEMPLAÇÃO). N.F. neol.
kontenta
1.v.tr., *satisfazer; tornar contente. Deus i ten manera i pudi kontenta kil
alguin (R98) -. (CONTENTAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *ficar contente. - pekaduris
ta kontenta na tera intidu (L.Cat.) -.
(CONTENTAR-SE).
kontentadu
part., *satisfeito. (CONTENTADO).
N.S. V.B., sin. kontenti.
kontentamenti
n., *alegria; satisfação. - Rapas
garandi, kontentamenti mas el, i ten
dipresa son pa tciga kasa
(Cecomes) -. (CONTENTAMENTO).
N.F. neol. N.S. diskontentamenti.
kontenti
adj., *que manifesta contentamento;
alegre; satisfeito. - kil ora lagartu,
kontenti, i na badja (T.M.) -.
(CONTENTE).
kontentor
n., *grande caixa metálica destinada
konta-konta
v., *continuar a dizer ou a expor. - E
konta-konta asin te i bin sedu ki ten
familia dentru di tabanka (T.M.) -.
(CONTAR). N.M. redobro.
kontadu 1
part., *narrado; avisado;
aconselhado. - Si bu kontadu bu ka
obi, bu ta bin odjal ku bu udju (L.A.)
-. (CONTADO).
kontadu 2
part., *numerado; calculado. - Un
multidon di andjus ke ka pudi
kontadu (L.Cat.) -. (CONTADO).
kontadur 1
n., *pessoa que narra; narrador. Ami i “Ate Iadjoko”, kontadur di
rekadu di djintis (JB97) .(CONTADOR). N.S. kontadur é
hiperónimo de NARRADOR e de
CONTADOR; kontadur di mintida;
kontadur di storia.
kontadur 2
1.n., *instrumento que faz cálculos;
calculador. (CONTADOR). N.S. V.B.
2.n., *aparelho que serve para
verificar o consumo de água e de
luz.
kontadur di mintida
n., *mentiroso. - Nunde ki kontadur
di mintida ten, djintis pudi kirsi na
ermondadi? (L.S.) -. (deriv.
CONTADOR DE MENTIRAS). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. foidur; sin.
muntrus.
kontadur di storia
n., *pessoa que narra historietas ou
fábulas; novelista; fabulista. - I ten
un omi, i kontadur di storia garandi
(T.M.) -. (deriv. CONTADOR DE
HISTÓRIAS). N.M. lexia complexa.
kontakta
v., *entrar em comunicação com. Sinhora bai i bin kontaktan (R99) -.
(CONTACTAR). N.F. neol.
kontaktu
n., *junção de dois condutores de
modo a permitir a passagem de
uma corrente; ligação; relação. - nin
un dia i ka na ten kontaktu ku nos
295
ao transporte de mercadorias. Kadakin limpa si kau ki na bindi, ora
ki na lanta pa bai i kudji kil kukus di
mangu tudu i kaba pui dentru
kontentor (R98) -. (CONTENTOR).
N.F. neol.
kontinenti
n., *grande extensão ininterrupta da
superfície sólida do globo terrestre;
parte continental de qualquer país. transporti entri kontinenti i ilha di
Bubaki (R95 -. (CONTINENTE).
N.F. neol.
kontinua
1.v.tr., *não interromper; prosseguir.
- Djintis lanta, utru ta kontinua
kabanta binhu ku kumida (F.M.) -.
(CONTINUAR). N.F. paroxítona,
kuntinua.
2.v.intr., *não sofrer interrupção. Lista kontinua (N.T.) -.
kontinuason
n., *prosseguimento; duração. - i
fasilita kontinuason di nogosiasons
(R98) -. (CONTINUAÇÃO). N.F.
neol.
kontra 1
v., *deparar; descobrir; encontrarse. - Tabanka tudu kontra na
bulanha (Dea) - Meiu-ambienti i un
kau ki anos tudu no ta ba kontra,
nde ku no ta ianda, no movimenta
(R95) - Lebri ka tciga di kontra ku
Pis-kabalu (P.B.) -. (ENCONTRAR).
N.F. nkontra.
kontra 2
1.con., *preposição que indica em
oposição a; de fronte a. - te gosi luta
kontra kolera o utrus duensas, ku ta
kansanu na no tera, ka para (R95) e konta mintida kontra el (N.T.) -.
(CONTRA). N.S. kontra-mare;
rimiti kontra.
2.adv., *advérbio que indica [de
facto]. - Asin i ta pirmiti klienti pa i
sibi si kontra kil salada ku na bindi, i
aos ku bu purparal o i mansi (R95) -.
(CONTRA).
kontra 3
con., *conjunção subordinativa que
indica [temporalidade]; quando. - kil
dia kontra sol na noti Midana ba
odja ku komite (Dea) - Kontranu
mininu no ta brinkaba tciu (J.S.) -.
(CONTRA). N.M. kontra e otca ke
utilizam-se com as frases que
exprimem um tempo passado, isto é
anterior à frase principal; kontra
seguido de pronome pessoal
complemento apresenta as
seguintes formas: kontran;
kontrau; kontral; kontranu; kontra
bos; kontrelis. N.S. sin. otca ke.
kontra-mare
n., *corrente oposta à maré
ordinária. - Ka bu sedu kanua kontra
mare (L.A.) -. (CONTRAMARÉ).
N.M. lexia composta.
kontrabanu
n., *introdução clandestina de
mercadorias. (CONTRABANDO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. klando.
kontrada
n., *encontro; confluência. - N’
pensa sai ianda mundu, n’ ka sibi
kal ki kontrada ku distinu di nha vida
(I.eI.) -. (deriv. ENCONTRAR). N.S.
da kontrada.
kontrada di os
n., *articulação. (deriv. ENCONTRO
DE OSSOS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. artikulason.
kontradison
n., *acto ou efeito de contradizer;
oposição de opiniões; incoerência. Na familia i ten sempri manga di
kontradison, i ten sempri manga di
komplikason (IN96) -.
(CONTRADIÇÃO). N.F. neol.
kontramestri
n., *substituto do mestre.
(CONTRAMESTRE). N.S. V.B.
kontranda
1.v.caus., *fazer encontrar; reunir. - I
pidil pa i kontranda tabanka, pa fala
djintis i na ten kebur (Dea) -. (deriv.
ENCONTRAR).
2.v., *chocar; embater contra.
kontrariu
adj., *que é contra; oposto. - El i
296
kontrariu del (Igr.I.) -.
(CONTRÁRIO). N.F. proparoxítona,
neol.
kontrata
v., *combinar. (CONTRATAR). N.S.
V.B.
kontratadu
part., *empregado.
(CONTRATADO). N.S. V.B.
kontratu
n., *acordo em que duas ou mais
pessoas assumem certas
obrigações; convenção. - Kontratu i
seduba di parmanha te me-dia
(F.M.) -. (CONTRATO). N.F. neol.
kontribuson
n., *contributo para um despesa
comum. - I elis da si kontribuson,
desdi transporti te na purpara
kumida pa no kamarada (C.P.) -.
(CONTRIBUIÇÃO).
kontrison
n., *arrependimento. - Atu di
kontrison (L.Cat.) -. (CONTRIÇÃO).
kontrol
1.n., *verificação; fiscalização. - Bu
lebal si kontrol, bu djubi si kontra si
barsina tudu sta en dia (R95) -.
(CONTROLE; CONTROLO). N.F.
neol., kontrolu.
2.n., *comando policial fronteiriço. Ora ke tciga na kontrol, pa e para, e
da se identifikason (R95) -.
kontrola
v., *submeter ao controle; fiscalizar.
- Kin ke na kontrola Stadu? (R98) -.
(CONTROLAR). N.F. neol.
kontrolu
n., - Kasa na Guine i ka ten kontrolu,
kadakin ta bai i ba fasi montia
manera ki intindi (IN96) -.
(CONTROLE; CONTROLO). N.F.
vd. kontrol.
kontu
n., - Alguin ta fala pa bu dal suku di
bas, sinkuenta mil, sen mil kontu
(IN96) -. (CONTO). N.F. neol., vd.
kuntu.
konvensi
v.tr., *persuadir; demonstrar. -
Kolegas bai djubil e konvensil pa i
bai fasi analisi (Cecomes) -.
(CONVENCER). N.F. neol.
konvensidu
part., *persuadido. - Bu sta
konvensidu kuma familia i mindjor
kau nunde ki mininu pudi kirsi nel?
(L.S.) -. (CONVENCIDO). N.F. neol.
konvenson
n., *acordo entre duas ou mais
pessoas; pacto; convénio. konvenson sobri iliminason di tudu
forma di diskriminason kontra
mindjer (R95) -. (CONVENÇÃO).
N.F. neol.
konventu
n., *casa dos frades ou das freiras.
(CONVENTO). N.S. V.A.
konversa
v., - ora ku bu entra la, komisariu
politiku, pa bu ba konversa ku elis, e
ta dau mas korajen di kil ke bu sai
pa ba da elis (C.P.) -.
(CONVERSAR). N.F. neol., vd.
kombersa 1.
n., - djinti ripiti mesmu konversa
(R95) -. (CONVERSA). N.F. neol.,
vd. kombersa 2.
konverson
1.n., *passagem ao estado de maior
perfeição; mudança de
comportamento moral. - Jesus misti
pa pekaduris muda se vida:
konverson (L.S.) -. (CONVERSÃO).
N.F. neol.
2.n., *mudança de crença ou fé
religiosa.
konverti
1.v.tr., *transformar.
(CONVERTER). N.F. neol.
2.v.intr., *abraçar novo credo
religioso ou político; mudar. - e na
konta kuma ku djintius na konverti
(N.T.) -. (COVERTER-SE).
konvertidu
part., *pessoa que se converteu. elis i prumeru konvertidus na Akaia
(N.T.) -. (CONVERTIDO). N.F. neol.
konvison
n., *persuasão. - no na fasil ku
297
konvison (MR98) -. (CONVICÇÃO).
N.F. neol.
konviti
n., *acto de convidar. - Tudu relijon i
un risposta di kada povu dianti di
konviti di Deus pa aliansa ku El
(L.S.) -. (CONVITE). N.F. kumbiti.
konvoka
v., *convidar para uma reunião;
chamar. - Anta pera n’ bai konvoka
runion kinti-kinti (M.J.) -.
(CONVOCAR). N.F. neol.
kopera
v., *trabalhar em conjunto para
atingir um objectivo comum;
colaborar. - Abos omis, bo kopera
ku bo mindjeris na bon ntindimentu,
bo da elis rispitu, bo sibi pembi elis
diritu suma un garafa ku ta lestu ku
kebra (Igr.I.) -. (COOPERAR). N.S.
sin. kolabora.
koperanti
n., *pessoa que coopera; nome
dado ao pessoal estrangeiro que
tinha um contrato de cooperação
com o Governo da Guiné-Bissau. - I
ten ke tene un statutu di koperanti
(IN96) -. (COOPERANTE). N.F.
neol.
koperason
n., *acção de cooperar; auxílio. Ministru di planu i koperason (R95) . (COOPERAÇÃO). N.F. neol.
koperativa
n., *associação de produtores ou de
consumidores que tem por fim a
redução de preço de venda final. - n’
na bin papia un bokadinhu di
Koperativa Agrikula, kal ki si forma
di finansiamentu (IN96) -.
(COOPERATIVA). N.F. neol.
kopia 1
v.tr., *reproduzir; imitar. (COPIAR).
N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B.
kopia 2
n., *reprodução de uma obra;
imitação. - n’ ta fasi riskunhu di un
karta, n’ ta fala, abo fasi kopia pa no
skribi Cabral (C.P.) -. (CÓPIA). N.F.
proparoxítona, neol.
kopiadu
part., *reproduzido; imitado.
(COPIADO). N.S. V.B.
kopiadur
n., *copista. (COPIADOR). N.S. V.B.
kopoti
v., *sachar; remover
superficialmente a terra com a
enxada para tirar as ervas daninhas.
- nha orta di kamati, fidjon, djakatu
ku baguitc ku n’ farfari, n’ kopoti ku
nha mon i n’ struma ku koko di
baka, tudu kema (C.V.) -. N.F.
proparoxítona.
kopotidu
part., *sachado. N.S. V.B.
kopu
n., *recipiente de vidro ou de outro
material por onde se bebe; o
conteúdo de um copo. - E kopu ka
intci, Tia Constancia, kopu ka intci
(R.S.) -. (COPO).
kor
n., *coloração; matéria corante;
aparência. - Taxis di kor pretu ku
verdi (P.dosS.) -. (COR). N.F. kur.
N.M. o equivalente COR é de
género feminino; pl. koris. N.S.
amarelu; branku; burmedju; kor di
tambakumba; kastanhu; klaru;
pretu; sinzentu.
kor di tambakumba
n., *a cor acastanhada semelhante
ao fruto de tambacumba. (COR DE
TAMBACUMBA). N.M. lexia
composta. N.S. V.A., sin. kastanhu.
kor-kor
n., *espécie de peixe da família dos
Hemulídeos; angelina ou xaputa.
N.M. redobro. N.S. V.B., n.v.
“Haemulon sciurus”.
kora 1
1.v., *dar cor; colorir. - bu toma
galinha bu ditandal na grelia bu fika
bu ta viral pa ka i pudi kema, ora ki
kora bu tiral bu torna na ki si mudju
(N.M.) -. (CORAR).
2.v.tr., *branquear. - no pui tagua di
laba la no sinta no laba di nos, si pa
koral no pui lichivia, no kora no
298
pega, no labal tok i branku fandan
(R98) -.
kora 2
n., *instrumento africano de cordas
usado sobretudo pelos cantadores
do povo Mandinga. - kusas kunsa
kai, kontentamenti, kora na kai,
muzika na kai (R98) -. (CORÁ). N.F.
oxítona; Mandinga “kóoraa” que
designa esse instrumento musical.
koradjus
adj., *que manifesta ou tem
coragem; ousado. - ai, Rumon bu
ten tarbadju, ma Rumon bu ten
pontaria, ma Rumon, abo pulisia
koradjus (H.M.) -. (CORAJOSO).
N.F. oxítona, korajozu.
koradu
1.part., *colorido. (CORADO).
2.n., *diz-se de um prato feito à
base de frango ou outra carne frita e
acompanhada de mandioca ou
batata também frita. N.S. V.A.
korajen
n., *energia moral frente ao perigo
ou ao sofrimento; ousadia; firmeza. El i teneba mas korajen di si pape
(F.M.) -. (CORAGEM). N.F.
paroxítona, neol.
korajozu
adj., - pabia el i korajozu, i ka medi
(R98) -. (CORAJOSO). N.F. neol.,
vd. koradjus.
koral
n., *cercado onde se recolhe o
gado. - Si dona falal pa i ba djubi na
koral (T.M.) -. (CURRAL).
koramenti
n., doença, causada pela filaríase.
N.F. vd. koramentu. N.S. V.B.
koramentu
1.n., *inflamação da região inguinal
do corpo ou virilha, causada pela
filaríase. N.F. koramenti.
2.n., parte do corpo onde há a
junção da coxa ao abdomen; virilha.
- Na tronku i sta pitu ku tene mama,
pontada ku tene kostelas, bariga ku
tene biku, rabada, koramentu (N.M.)
-. N.S. sin. biridja.
korbu
n., (CORVO). N.F. vd. korvu. N.S.
V.B.
korda 1
1.v.tr., *despertar alguém do sono. n’ ka osa kordau pabia n’ sinti kusa
ku n’ tarda ka ta sintil (T.M.) -.
(ACORDAR). N.S. korda kurpu.
2.v.intr., *acabar de dormir;
despertar. - bu ta korda bu bin
panhan, no ta bai (A.P.) -. N.S.
korda é hiperónimo de ACORDAR
que significa também concordar.
korda 2
n., *fio de cânhamo torcido, que
serve para prender ou apertar. - no
ta maral ku e korda (P.B.) -.
(CORDA). N.S. korda di bandera;
korda di batata; korda di sapatu;
korda di sibi palmera.
korda di bandera
n., *cabo para içar a bandeira;
adriça. N.F. deriv. CORDA DE
BANDEIRA. N.M. lexia complexa.
korda di batata
n., *caule aéreo de batata doce
utilizado para plantação depois de
cortado em estacas ou pedaços de
30-40 cm de comprimento. (deriv.
CORDA DE BATATA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
korda di sapatu
n., *cordão para apertar os sapatos;
atacador. - i na bin kil ki mas mi
puder, ku n’ ka mersi dismantca si
korda di sapatu (N.T.) -. (deriv.
CORDA DE SAPATOS). N.M. lexia
complexa.
korda di sibi palmera
n., *instrumento, feito com o ráquis
da folha de palmeira, utilizado para
trepar à palmeira. - i manda elis pa
un djiu tcomadu Dja, pa e ba kumpu
kordas di sibi palmera (F.M.) -.
(deriv. CORDA PARA SUBIR À
PALMEIRA). N.S. sin. kandabu.
korda kurpu
coloc., *adquirir novo vigor, tomando
uma bebida alcoólica. (deriv.
ACORDAR O CORPO). N.S. V.P.
299
metal. (CORREIA). N.S. V.B.
koreiu
1.n., *serviço de transporte e
distribuição de correspondência;
estação postal. - merkadu prinsipal
la na prasa, tras di koreiu (R98) -.
(CORREIO). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *correspondência.
korenta
quant., *número cardinal. - La so
garandi ku ta sta la, djintis ku sta na
se idadi normal di dizoitu a korenta
anus (N.M.) -. (QUARENTA). N.F.
kuarenta.
korentasku
n., *fluxo de água muito forte. Korentasku ke na kumpanha
makare di mar di fora (O.S.) -.
(deriv. CORRENTE).
korenti 1
n., *movimento das águas ou do ar;
curso de água; correnteza. Korentis di iagu e kuri pa bai (Igr.I.) . (CORRENTE).
korenti 2
n., *cadeia de metal; algema. - Gosi
dja, maral ku korenti! (Igr.I.) -.
(CORRENTE).
koresma
n., *espaço de tempo compreendido
entre a quarta-feira de Cinzas e o
domingo de Páscoa; tempo de
penitência dos Cristãos; situação de
cansaço. - N’ pembiu to ku bu sedu
alguin, na koresma o kunfentu alau
na nha ladu (N.V.) -. (QUARESMA).
N.F. kuaresma.
korespondi
v., - salariu ka ta korespondi pa e
vivi (IN96) -. (CORRESPONDER).
N.F. neol., vd. kuruspundi.
koretu
adj., - i ka koretu, i ka koretu es
pratika (R95) -. (CORRECTO). N.F.
neol., vd. kuretu.
korimentu
n., *líquido ou humor que escorre de
alguma parte do corpo, como
secreção normal ou patológica. -
kordadu
part., *despertado; vigilante. - no
fika kordadu, ka no tcami (N.T.) -.
(ACORDADO).
kordena
v., *dispor com ordem; organizar;
orientar. - I ta sta un regulu o rainha
ki na kordena tudu tabanka, kila ta
rispitadu pa tabanka (N.M.) -.
(COORDENAR). N.F. neol.
kordenason
1.n., *acto ou efeito de dispor com
ordem. - ke ki ami n’ mistiba disa li,
ieraba pa i ten un kordenason, un
mindjor kordenason di kil meius ke
na utilizadu li (MR98) -.
(COORDENAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *em gramática, ligação de
palavras ou frases por meio de
conjunções coordenativas.
korderu
n., *termo utilizado na liturgia
católica em vez de [karnel]. Korderu di Deus (L.Cat.) -.
(CORDEIRO). N.F. neol., vd.
karnel.
kordia kabelu
coloc., *pentear o cabelo a modo de
tranças, rodeando-o com fios ou
finas cordas que se prolongam para
além do extremo dos cabelos.
(deriv. CORDEAR O CABELO).
N.S. V.M., sin. potika.
kordiadu
part., *diz-se dos cabelos
entrançados com linha ou cordel.
(CORDEADO). N.F. neol. N.S. V.B.,
kabelu kordiadu.
kordion
n., *harmónica. (ACORDEÃO). N.S.
V.B.
kordon
1.n., *corda delgada; corda com que
os religiosos apertam o hábito. - Ka
bu kusin fundinhu ku ka ten kordon,
pabia i na kansadu mara (L.A.) -.
(CORDÃO).
2.n., *corrente de ouro.
koreia
n., *cinta; tira de couro; tira de
300
Gunureia na omi: i ta sinti sensason
di ardor, ku sedu, i ta ardil ora ki na
orina i ta tene korimentu na si penis
(R95) -. (CORRIMENTO)
koris
n.pl., - Ora di tindji saia e ta pul koris
pretu ku burmedju (N.M.) -.
(CORES). N.F. paroxítona, vd. kor.
korneta
n., *instrumento musical metálico,
com embocadura e pavilhão largo. Tokadur di korneta i staba lungu di
mi (Igr.I.) -. (CORNETA).
koroa 1
v., - E na koroa kilis ku baiba luta
(V.D.) -. (COROAR). N.F. vd. pui
koroa.
koroa 2
n., *ornamento para a cabeça, como
símbolo da soberania de um rei;
distintivo de honra. - I tenba koroa di
uru na si kabesa (N.T.) -. (COROA).
N.F. paroxítona, neol.
koroadu
part., *pessoa com a coroa na
cabeça. - Maria Santisima koroadu
Rainha di seu ku tera (L.Cat.) -.
(COROADO).
koronel
n., *posto do exército superior a
tenente-coronel e inferior a
brigadeiro. - Purke pa bu sedu
koronel na no tera, i pirsis pa bu
sedu kumandanti di Frentiba (R98) . (CORONEL). N.F. neol.
koronha
n., *parte posterior de uma
espingarda. (CORONHA). N.S. V.B.
koronhada
n., *pancada com a parte posterior
da espingarda. (CORONHADA).
N.S. V.B.
korporal
1.adj., *relativo ao corpo. - e virus ta
parsi na fluidus korporal (R95) -.
(CORPORAL). N.F. neol.
2.n., *na religião cristã designa o
pano de linho branco sobre o qual o
sacerdote coloca o cálice e a hóstia
no altar. - I na mostra povu kalise, i
pul riba di korporal (L.Cat.) -.
korson
1.n., *órgão interno que envia o
sangue para todo o corpo. - Lebri ka
toka na korson ku pulmons, pabia i
sibi kuma si panga son nelis, baka
na kai kinti-kinti (F.M.) -.
(CORAÇÃO). N.F. kurason. N.S.
flema di korson; frianta korson;
korson findi; limpu korson; risu
korson.
2.n., *conjunto das faculdades
afectivas. - Suma korson i ka buru,
te aos i sinti, ai!, korson findi! (N.Tu.)
-.
3.n., *amor; afecto. - Bu odja si
korson fiel bu dianti (Igr.I.) -.
4.n., *centro; parte mais importante
de um lugar.
5.n. korson di po, *medula (deriv.
CORAÇÃO DE ÁRVORE). N.M.
lexia complexa.
korson di palmera
n., *palmito de palmeira dendê,
retirado das palmeiras mais jovens
e que serve de comida. - Tceben
pudi lofidu ku papaia amarelu,
mesmu manera ku korson di
palmera (N.M.) -. (deriv. CORAÇÃO
DE PALMEIRA). N.M. lexia
complexa.
korson findi
coloc., *diz-se quando uma pessoa
está com muita emoção ou que
parece estar com um mau
pressentimento. - ma suma korson i
ka buru, te aos i sinti. Ai! Korson
findi (N.Tu.) -. (deriv. O CORAÇÃO
FENDE-SE).
korsonudo
n., *alguém que tem dinheiro e pede
emprestado; pessoa que quer tudo
só por si; ambicioso. N.S. V.B.
korta
1.v.tr., *dividir ou separar, servindose de um instrumento cortante. - I
na tarbadja, korta po na matu, labra
o fasi utrus kusas (R95) -.
(CORTAR). N.S. korta kabelu;
korta linha; korta palabra; sin.
301
kortala.
2.v.tr., *interromper. - ke ku manda
tudu dia pulisia ka ta korta tranzitu?
(R95) -.
3.v.tr., *abreviar. - i ka ten kil ki na
sai i ka na kai na mina, ma i ta korta
viajen pa Kinara (C.P.) -.
4.v.intr., *interromper-se. - i ka ten
kusa kuma ora ku na kume bu na
murdi pedra: vontadi ta korta (R95) .
korta kabelu
coloc., *acção de diminuir o
comprimento dos cabelos. - Bu bisti
diritu, bu pintia diritu, bu korta bu
kabelu diritu (IN96) -. (CORTAR O
CABELO). N.F. neol. N.S. sin. tira
kabelu.
korta linha
coloc., *tirar a virgindade. - i korta
badjuda linha -. (deiv. CORTAR A
LINHA). N.S. V.A., sin. mara panu.
korta palabra
coloc., *impedir de falar; interromper
alguém no uso da palavra. - aos ne
tema li n’ ka korta ninguin palabra
(R95) -. (CORTAR A PALAVRA).
korta-korta
v., *dividir completamente;
despedaçar. - Mindjer garandi kortakorta la tudu i kamba i bai (T.M.) -.
(CORTAR). N.M. redobro.
korta liti
coloc., *desmamar um filho e
reiniciar a vida sexual depois de um
parto. (deriv. CORTAR O LEITE).
N.S. V.M.
kortadu
part., *dividido; interrompido. Palmeras ka ta kortadu pabia di
tceben ku binhu (M.M.) -.
(CORTADO).
kortadur
n., *que corta; que interrompe. - n’
ta odja kortaduris di lenha ku se
mantcadus na mon (O.S.) -.
(CORTADOR). N.M. pl. kortaduris.
kortala
1.v.tr., *encurtar o caminho;
atravessar, abreviando. - Kin delis ki
na kortala riu mas dipresa? (L.S.) -.
(deriv. CORTAR). N.F.
proparoxítona, kortola; kortela.
N.S. sin. korta.
2.v.tr., *interromper.
kortamenti
1.n., *anulamento. (deriv.
CORTAR). N.S. V.B.
2.n., *diarreia. N.S. sin. kortamenti
di bariga.
kortamenti di bariga
n., *diarreia. (deriv. CORTAR +
BARRIGA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. panga-bariga.
korte 1
n., *acção mágica praticada contra
alguém. N.F. Mandinga “kòrtee” que
designa um veneno mágico ou a
acção de praticar essa magia contra
alguém.
korte 2
n., *disciplina na escola de costura.
- aula di korte i kustura (R95) -.
(CORTE). N.F. neol., vd. korti.
kortel
n., *edifício destinado a alojar
soldados. - No pensa kria na kada
kortel un grupu di formaduris
(Cecomes) -. (QUARTEL). N.F.
kuartel.
kortela
v., - Metadi di djintis ku ta kortela
frontera di si tera pa ba buska i
mindjeris (R96) -. (deriv. CORTAR).
N.F. vd. kortala.
kortezia
n., *polidez; cumprimento;
delicadeza. (CORTESIA). N.F. neol.
N.S. V.B.
korti
1.n., *acção de cortar ou de
interromper. - e kortis di lus ku
nunka mas ka na kaba! (C.V.) -.
(CORTE).
2.n., *modo de cortar peças de
fazenda; disciplina na escola de
costura. - Ma na aulas tudu, kal ku
mas gosta del nan propi? Korti i
kustura (R95) -. N.F. korte 2.
kortola
302
1.v., (deriv. CORTAR). N.F.
proparoxítona, vd. kortala.
2.kortola kombersa, *interromper
de maneira pouco apropriada a
conversa de alguém. - Kolisensa de,
Braima, n’ ka kortolau kombersa
(C.V.) -.
koru
n., *grupo de pessoas que cantam
em conjunto; a música executada
pelo coro. - utrus na fasi koru e na
badja tan na se lugaris, nunde ke
firma, e na toka (N.M.) -. (CORO).
N.F. neol.
korvu
n., *pássaro da família dos
Corvídeos, de bico comprido e forte,
e de plumagem preta e branca. - Bo
djubi pa korvus: e ka ta sumia,
kuntudu Deus na sustenta elis (N.T.)
-. (CORVO). N.F. korbu. N.S. n.v.
“Corvus corax”.
kosa
1.v.tr., *esfregar com as unhas para
parar a comichão. - Kau ku kosau
bu ta kosal; kau ku ka kosau ka bu
kosal, pabia si bu kosal i ta fola
(L.A.) -. (COÇAR).
2.v.intr., *sentir prurido; sentir
prurido; prurir. - e na djunta manga
di pursoris ku na konta elis kusas ku
se oredja na kosa pa obi (N.T.) -.
N.S. kosa é hiperónimo de COÇAR
e de PRURIR.
kosera
n., *acto de coçar; coçadura;
prurido. - utrus ta sinti kosera si e
bibi klorokina (Igr.I.) -. (COÇEIRA).
kosta
1.n., *dorso humano; parte posterior
dos objectos; reverso. - ora ki alguin
na buliu kosta, pa di fatu bu buli
bariga (R95) -. (COSTAS). N.S. di
kosta; COSTA, no singular, significa
o litoral e COSTAS, no plural,
significa o dorso.
2.n., *dorso; reverso parte das
terras emersas em contacto com o
mar; litoral; beira-mar; borda do
mar. - se barku ta fika lundju di
kosta (M.M.) -. (COSTA). N.F. neol.
N.S. sin. roda di mar.
kosta di mon
n., *parte posterior e convexa da
mão, entre o pulso e os dedos.
(COSTAS DA MÃO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., ant. palmu di
mon.
kostela
n., *cada um dos ossos que formam
a cavidade do peito. - Pontada tene
kostelas (N.M.) -. (COSTELA). N.F.
neol. N.S. sin. os di pontada.
kostipason
n., *estado mórbido devido a uma
inflamação aguda das fossas
nasais. - Liti di mame ta djuda na
tadja bebes di duensas suma tursi,
kostipason (R96) -.
(CONSTIPAÇÃO). N.F. neol. N.S.
CONSTIPAÇÃO, em medicina,
designa a prisão de ventre: em
Guineense ntanka significa ter
prisão de ventre.
kostruson
n., *acção de edificar ou fabricar;
edifício. - i sta kontempladu na
algun fazi di projetu kostruson di
skolas (MR98) -. (CONSTRUÇÃO).
N.F. neol.
kota
n., *quantia que cada pessoa deve
pagar para um determinado fim;
quota; prestação. - Asosiason tene
un tisoreru ki ta kobra ki kota
(Cenfa) -. (COTA). N.S. kota é
hipónimo de COTA, que significa
também nota à margem de um livro,
cujo equivalente é nota 2.
kotc-kotcidu
part., *diz-se do estômago vazio;
ventre achatado. - E ta punu di
bariga kotc-kotcidu na mundumundu bianda kru (C.V.) -. N.M.
redobro.
kotci
v., *pilar o milho, tirando a primeira
casca. - I midju verdi, i ka es midju
ku djinti ta kotci sin (R96) -. N.F.
Mandiga “kótci” que significa pilar
303
uma primeira vez para tirar a casca.
kutcidur
n., *o que pila o milho. - Si bu odja
galinha na fenti-fenti bu ta sibi kuma
kotcidur di midju ka pertu el (L.A.) -.
N.F. Mandinga “kótci”.
kotcotci
v., *apresentar sintomas de
desnutrição; ter a barriga inchada.
N.F. paroxítona. N.S. V.M.
kotcotcidu
part., *que apresenta sintoma de
desnutrição. - No na pera un kaneka
patidu, udju fomenti lampradu,
bariga kotcotcidu (J.C.) -.
kotedua
n., *abutre com aspecto de águia de
plumagem branca no peito e preta
no resto do corpo; abutre-daspalmeiras. - kotedua odja tudu ku na
pasa bas (T.M.) -. (COTEDÚA). N.F.
Guin.; Mandinga “dùwa” que
significa abutre; paroxítona. N.S.
n.v. “Gypohierax angolensis”.
koti-koti
v., - Trisia na koti-koti, i ka ku tcuba i
ka ku arus tidjela limpu pus nin
garan pa nina fomi (T.Tc.) -. N.F. vd.
kut-kuti. N.M. redobro.
kravu-aromatiku
n., *árvore aromática da família das
Mirtáceas; cravo-da-índia. - utru
kusa sabi ku tcomadu kravuaromatiku (N.T.) -. (CRAVOAROMÁTICO). N.F. neol.
kredi!
interj., - Kredi! Nha mame ku padin
kredi! sakur! (C.deP.) -. N.F. vd.
kiredi!.
kredita
v., - n’ na kredita tciu na ONG
(MR98) -. (ACREDITAR). N.F. vd.
kerdita. N.S. sin. fia.
kreditu
n., *facilidade de obter um
empréstimo. - Nhu Furmos ka bin
pudi paga si kreditu pa Peskarti
(M.M.) -. (CRÉDITO). N.F.
proparoxítona.
krenti
n., *que tem fé. - Krentis e ta rapati
kusa ke ten (N.T.) -. (CRENTE).
kria 1
1.v.tr., *dar vida a; fundar; instituir. Partidu fala pa no kria organizason
di mindjeris (C.P.) -. (CRIAR). N.F.
kiria.
2.v.tr., *alimentar; sustentar. - i ten
un mininu tcomadu Linda ku si tia
kria dedi pikininu tok i garandi (N.T.)
-.
3.v.tr., *causar. - Ki omis ku kria
tarpadjamentu na tudu parti e tciga li
tambi (N.T.) -.
4.v.intr., *crescer muito; ser grande.
kria 2
n., *animal recém-nascido. (CRIA).
N.F. neol. N.S. V.B.
kriada
n., *empregada doméstica. - Nhu
fala diritu ku mi, mesmu ku n’ ka
sedu igual ku un di kriadas di Nhu
(Igr.I.) -. (CRIADA).
kriadu
1.part., *o que se criou; o que foi
instituído. - i kriadu un komison di
onzi kamarada (C.P.) -. (CRIADO).
2.n., *homem ou rapaz que está
encarregada de fazer serviços
domésticos. - N’ ten un kriadu, pa i
djudan, son i mara panu na rabada:
basora (P.B.) -.
kriadu di deus
n., *insecto da família dos
Mantídeos; louva-a-Deus. (deriv.
CRIADO DE DEUS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kriadur
n., *nome dado a Deus. - Tudu
Guinensis ta fia na un Deus kriadur,
dunu di tudu kusa (L.S.) -.
(CRIADOR).
kriansa
n., *ser humano na infância;
menino; menina. - Bu sibi kuma
kriansa tene diretu di brinka? (R95) . (CRIANÇA). N.F. neol. N.S. sin.
prentcentce.
kriason
1.n., *produção; invenção;
304
formação. - Dipus di kriason di no
Partidu no kunsa fasi kil luta
klandistinu dentru di sentru li (C.P.) . (CRIAÇÃO).
2.n., *educação. - Pa tudu ku n’
pasau na kriason, bo disan n’ bai pa
nha djitu, n’ ba vivi manera ku n’ ta
pensa (J.D.) -. (deriv. CRIAÇÃO).
N.S. Costume entre alguns pais
pobres de entregar o filho ou a filha
a uma família mais rica para receber
uma educação mais adequada. Às
vezes a vida na família de adopção
era muito dura, mininu di kriason.
3.n., *acção pela qual Deus é causa
da existência do Universo. - Kuma ki
Biblia ta splikanu kriason di mundu?
(L.S.) -.
kriatividadi
n., *capacidade de criar. Konkursus tisi mas kriatividadi
(P.dosS.) -. (CRIATIVIDADE). N.F.
neol.
krimi
n., *infracção grave à lei; delito; acto
condenável. - i ka fasi nin un krimi
ku mersi mortu o kalabus (N.T.) -.
(CRIME). N.F. neol.
kriminozu
adj., *facinoroso; delinquente. impunidadis ku manga di kriminozus
ta benefisia del bas di kapa di
guvernu (R95) -. (CRIMINOSO).
N.F. neol., vd. kriminus.
kriminus
adj., *facinoroso. (CRIMINOSO).
N.F. oxítona, kriminozu. N.S. V.B.
Kriol
n., *língua formada de uma mistura
de línguas em contacto, sendo uma
delas europeia. - Purke Kriol ta fala,
si bu misti bianda sabi bu ten ke
kansa (C.P.) -. (CRIOULO). N.F.
Kiriol; Kriolu. N.S. A língua Kriol
mais antiga é chamada Kriol fundu,
Kriol pisadu ou Kriol di garandi; a
mais moderna é chamada Kriol lebi
ou Kriol di studanti.
kriolina
n., *substância anti-séptica. - si bu
ten pusibilidadi, randja kriolina, bu
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
disinfeta (IN96) -. (CREOLINA).
Kriolu
n., - Purke Kriolu i lingua mas
faladu, i un lingua ke no pudi ntindi
n’utru (R98) -. (CRIOULO). N.F. vd.
Kriol.
krisimentu
n., *aumento de volume;
desenvolvimento. - Na bardadi
krisimentu dimografiku, ku sedu di
numeru di djintis na mundu, i kauza
krisimentu di kilis ku sta na kondison
di tarbadja ativamenti (R96) -.
(CRESCIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. dizinvolvimentu.
krisma
1.n., *óleo consagrado utilizado na
administração de alguns
sacramentos da fé cristã. Bispu ta
unta mon ku sagradu krisma (L.Cat.)
-. (CRISMA).
2.n., *o sacramento da confirmação.
(CRISMA). N.S. sin. konfirmason.
krista
n., *excrescência carnosa do galo
ou de outros animais. - Iar ora ku
galus purda n’utru krista (H.M.) -.
(CRISTA). N.F. trista.
kristandadi
1.n., *conjunto de todos os cristãos.
(CRISTANDADE).
2.n., *conjunto dos habitantes da
cidade ou praça. - Djintis pabia di
sapatus finu, kristandadi (C.C.) -.
kristel
n., *instilação pelo ânus de líquido
medicamentoso. (CLISTER). N.F.
neol. N.S. V.B.
kriston
1.n., *pessoa baptizada; civilizado;
falante de Crioulo ou Guineense;
habitante da cidade ou praça. - aos i
festa garandi pa tudu kriston ke sta
na mundu (L.Cat.) -. (CRISTÃO).
2.adj., *relativo à fé cristã. - Mas un
bokadu bu ta bidan kriston (N.T.) Na kasamenti kriston i fiu pa tene
kasa-dus (Igr.I.) -. (CRISTÃO). N.S.
305
kriston é hiperónimo de CRISTÃO
e de HABITANTE DA PRAÇA ou de
FALANTE DE CRIOULOGUINEENSE.
Kristu
n., *nome dado a Jesus no Novo
Testamento, o qual significa
[ungido]. - No ermondadi na Kristu i
tene balur, i ka ta kaba (Igr.I.) -.
(CRISTO).
kritika 1
v., *censurar; dizer mal de. pursoris di lei ku fariseus e kunsa na
kritikal ku forsa (N.T.) -.
(CRITICAR). N.F. paroxítona, neol.
kritika 2
n., *maledicência; censura. - na no
tera omi i livri di fasi kritika (C.V.) -.
(CRÍTICA). N.F. proparoxítona.
kritikadu
part., *censurado. - Koitadi ku
kritikadu manga di bias (R98) -.
(CRITICADO). N.F. neol.
krizi
n., *situação difícil; perturbação. - i
bon tarbadja bu arus bu pul na
bemba, ora ki krizi tciga i ta kontra
bu tene bu arus (N.M.) -. (CRISE).
N.F. neol.
kru
adj., *que não está cozido ou
maduro. - Na tudu kau nunde ku
kusas di kume ta bindidu, i kru o
kusidu, i dibi di sedu limpu (R95) -.
(CRU). N.F. neol.
krus
n., *figura formada por duas hastes
que se interceptam na
perpendicular; símbolo do
Cristianismo. - sinal di krus di Kristu
(L.Cat.) -. (CRUZ).
krusifika
v.tr., *pregar na cruz. - E krusifika
tambi dus bandidu djuntu ku el
(N.T.) -. (CRUCIFICAR). N.F. neol.
krusifikadu
part., *pregado na cruz. - Ki ladrons
ku krusifikadu ku el e na kobal tambi
di mesmu manera (N.T.) -.
(CRUCIFICADO). N.F. neol.
krusifikason
n., *suplício da cruz. - Tudu multidon
di djinti, ku djuntaba pa mati
krusifikason, e odja kil ku kuntisi
(N.T.) -. (CRUCIFICAÇÃO). N.F.
neol.
kruza mon
coloc., - Bo tciga bo kruza mon
(R95) -. (deriv. CRUZAR AS
MÃOS). N.F. neol., vd. kursa mon.
ksunde
n., *tipo de festa da sociedade
balanta, onde os vários grupos de
jovens competem com cantigas,
danças e críticas aos mais velhos. Ksunde bin kudi, asin ke badja tok
sol mansi (Dea) -. N.F. kusunde;
Balanta “kussunde” que significa
instrumento musical de percussão.
ku 1
1.con., *preposição que indica
[companhia, instrumento, causa ou
modo]. - djintis ta djakasi ku n’utru
(P.dosS.) - i ta kunsa ku un
kontradison (P.dosS.) - no internatu
atakadu ku kuatru jatu (C.P.) - i ten
baris ku kara di taberna (P.dosS.) -.
(COM). N.S. ten ku.
2.con., *preposição que
desempenha a função do
equivalente da língua portuguesa
[de]. - i muri ku fomi -. N.S. V.A.
ku 2
1.con., *pronome relativo. - i ten
djintis ku ta kunfundi divirtimentu
publiku ku bandidasku (P.dosS.) - i
ten tan kilis ku ta bai kumpra un
koldadi di bistidu ku ta kumpudu na
tcon di Bidjugus (A.C.) -. (QUE;
QUEM). N.M. ku habitualmente não
se encontra diante duma palavra
com vogal inicial. N.S. ku, ki, ke são
utilizadas obedecendo mais a
regras como a harmonia vocálica e
o hábito linguístico dos locutores do
que à função gramatical de sujeito
ou de complemento.
2.contr., *crase ku + bu. - kuma ku
ta tcomadu? (J.L.R.) - Pa nunde ku
na bai? (J.L.R.) -.
306
COADOR). N.F. kuadur.
kuadju
n., *esperma; líquido seminal. (deriv.
COALHO). N.S. V.M., sin. spora 2.
kuadra 1
1.v., *dar forma quadrada a; ser
conveniente. (QUADRAR).
2.v., *em matemática, calcular a
potência de expoente dois, isto é,
multiplicar o número por si mesmo.
N.S. V.B.
kuadra 2
1.n., *estrofe de quatro versos.
(QUADRA). N.F. neol.
2.n., *época; ocasião. - no aprosima
di no kuadra festiva ki Natal, Novu
Anu (R95) -.
kuadradu
1.n., *forma geométrica com os
quatros lados iguais e formando
ângulos rectos; quadrilátero. - prasa
tenba forma di kuadradu, si
kumprimentu ku si largura e djusta
(N.T.) -. N.F. QUADRADO. N.M.
neol.
2.n., *unidade de medida de
superfície; produto de um número
multiplicado por si próprio. - bu dibi
di kumpu tambi un baleta na roda di
kada vinti metrus kuadradu (Igr.I.) -.
kuadru
1.n., *painel preto onde se escreve
com giz. - Profesor ta skribi na
kuadru, alunu ta falal, nau, profesor,
i ka sin, bu pui kil kusa la, kil letra
trokial (C.P.) -. (QUADRO). N.F.
paroxítona.
2.n., *diz-se de pessoal preparado
que desempenha serviço de
direcção na administração pública. no tenba kuadru purparadu pa kila
la (C.P.) -.
kuadur
n., (COADOR). N.F. neol., vd.
kuadera. N.S. V.B.
kualifikadu
part., *que recebeu preparação;
acreditado. - No apoia ki skolas pa e
tene pursoris kualifikadu (MR98) -.
(QUALIFICADO). N.F. neol.
ku 3
con., *conjunção coordenativa; e. Dipus di tcigada di indipendensia
frota di taxis ku di otokaru diminui
tciu (P.dosS.) -. (deriv. COM). N.S.
sin. i 3; COM, preposição, explica o
equivalente ku, conjunção, porque
nas línguas africanas a
coordenação é feita com uma
palavra que, muitas das vezes, é
carregada dos semas [companhia;
instrumento]: é uma forma de
empréstimo por decalque.
ku fadi
con., *locução conjuntiva
subordinativa que introduz a
segunda parte duma oração
comparativa: a primeira parte pode
ser introduzida pela conjunção dapi;
com mais razão; ainda mais. - Bo ka
kunsin, ku fadi nha pape (N.T.) Dapi pa bu da pre-primaria i
tarbadju, ku fadi pa ba da setimu
anu (IN96) -. N.F. dapi ku fadi.
ku sedu
con., *locução conjuntiva explicativa
do que foi dito antes; isto é. - Grupu
di tarbadju disidi tarbadja ku
alfabetu fonolojiku, ku sedu, pa un
son un letra, sempri ki mesmu son,
suma ki disididu pa Ministeriu di
Idukason na 1981 (Men) -. (deriv. O
QUE SEDO). N.S. sin. ker dizer.
kua
1.v.tr., *passar pelo coador; filtrar. Ora ki iagu kinti, i ta tiral i laba karus
i kua kil iagu propi i kental, e pul na
bagus e kunsa primi bagus (F.M.) -.
(COAR).
2.v.tr., *pôr o vinho ou outra bebida
no copo para dar de beber; encher o
copo. - Ora ke na kume, un alguin
omi ta lanta na kua kana o binhu
palmu i na da djintis pa e bibi (N.M.)
-. N.S. kua é hiperónimo de COAR
e de PÔR BEBIDA NO COPO.
kuadera
n., *instrumento para filtrar líquidos.
- dipus di bu kaba labal bu na kua
ku kuadera (N.M.) -. (deriv.
307
n., - Bai dipresa la na kuartel bu
konta tropa kuma ali kil djinti di
matu, ali un son na no tabanka
(C.P.) -. (QUARTEL). N.F. neol., vd.
kortel.
kuarti
n., - Kadakin bai dita na si kuarti
(M.K.) -. (QUARTO). N.F. vd.
kuartu.
kuartinhu
n., *latrina; retrete; casa de banho. Sin kau di dita, ku es fedura ki ta bin
des kuartinhus (C.V.) -. (deriv.
QUARTINHO). N.S. sin. kasa di
banhu; QUARTINHO significa
[quarto pequeno] e não [retrete].
kuartu 1
quant., *número ordinal. - na
segundu di si kuartu dia, ki sedu aos
(R95) -. (QUARTO).
kuartu 2
n., *compartimento destinado a
dormir. - Mortu entra me na kuartu, i
odja lebri ku na tcora suma mininu
(P.B.) -. (QUARTO). N.F. kuarti.
kuartu di banhu
n., *retrete; casa de banho. Pastrus fasi runion pa matal ku
kobra, ora ki entra na kuartu di
banhu (L.S.) -. (deriv. QUARTO DE
BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kasa di banhu;
kuartinhu.
kuas
adv., *advérbio de quantidade que
indica [perto de]. - E no sta dja kuas
riba di ora (R95) -. (QUASE). N.F.
kuazi.
kuatru
quant., *número cardinal. - un
badjuda tene kuatru rapas (T.M.) - n’
padi kuatru fidju, un matcu ku tris
femia (J.L.R.) -. (QUATRO).
kuatrusentus
quant., *número cardinal. - saku di
arus sta na volta di trizentus,
kuatrusentus i tal kontus (IN96) -.
(QUATROCENTOS).
kuazi
adv., - Kuazi tudu padidas pudi
kualker
1.quant., *pronome indefinido que
significa [não importa qual]; [um de
entre muitos]; um ou outro; este ou
aquele. - kualker ku sedu risposta,
es kiston i meresi atenson (R95) -.
(QUALQUER). N.F. kalker.
2.quant., adjectivo indefinido que
significa [um ou outro]. - kualker
kontribuson, un saku di arus, un litru
di oliu (R95) -.
kuandu
adv., *advérbio de interrogação que
indica o tempo do processo ou da
acção. - ma es i pa kuandu, data ka
ten o i kuma? (R95) - N’ ka sibi
kuandu ke na iabri porta (C.V.) -.
(QUANDO). N.F. neol. N.S. sin. kal
tempu.
kuantia
n., *um certo número; porção,
quantidade. - Ma i ka kuantia son ku
sedu importanti, koldadi di iagu i
importanti tambe (Igr.I.) -.
(QUANTIA). N.F. paroxítona, neol.
kantia. N.S. sin. kuantidadi.
kuantidadi
n., *um grande número; quantia. - N’
tene kuantidadi di mesinhu, n’ ka
pudi tcoma elis li tudu (IN99) -.
(QUANTIDADE). N.F. paroxítona,
neol. N.S. sin. kuantia.
kuarenta
quant., - Otca ki kompleta kuarenta
anu di idadi i sinti na si korson pa ba
vizita si ermons (N.T.) -.
(QUARENTA). N.F. neol., vd.
korenta.
kuaresma
n., - “Aleluia” i ka ta faladu o
kantadu na tempu di Kuaresma
(L.Cat.) -. (QUARESMA). N.F. neol.;
vd. koresma.
kuarta-fera
n., *o terceiro dia de trabalho da
semana. - aonti, kuarta-fera, i
analizadu kistons ligadu ku djustisa
ku ten na Guine (R95) -. (QUARTAFEIRA).
kuartel
308
boka pretu (D.N.) -. (COBIÇADO).
kubisus
adj., *ambicioso. (COBIÇOSO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
kubri
1.v.tr., *pôr algo sobre alguma coisa
para o ocultar ou o resguardar;
encobrir. - Ninguin ka ta pudi kubri
seu ku mon (L.A.) -. (COBRIR). N.S.
panu di kubri.
2.v.tr., *revestir; vestir. - I asin ki
skola di samba kaba di disfila, kil
badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
3.v.tr., *abafar; esconder. - Sinsa
kubri fugu tudu kuas (A.P.) -.
4.v.intr., *abrigar-se; encobrir-se. lebri kubri ku fodja verdi di banana
(P.B.) -. (COBRIR-SE).
kubridu
part., *coberto; ocultado; protegido. I ka ten nada kubridu ku ka na bin
diskubridu (N.T.) -. (COBRIDO).
kuda
1.v.tr., *pensar; julgar. - Linda i ka
misti riba mas kasa di si tia i na
kuda nunde ki pudi bin fika nel
(N.M.) -. (CUIDAR).
2.v., *ter em consideração. - Si bu
tcomadu otcau katibu, ka bu kuda
kila (N.T.) -. N.F. kuida.
kuda na
v.prep., *preocupar-se em; ter
cuidado de; pensar em. - Omi ku ka
kasa i ta kuda na tarbadju di Sinhor
(N.T.) -. (CUIDAR DE).
kudadi
1.n., *preocupação. - Simenti ku kai
na metadi di fidida i mostra kilis ku
obi, mas dianti kudadis ku rikesa de
vida e ta perta elis, e ka ta padi frutu
diritu (N.T.) -. (CUIDADO).
kudi
1.v.intr., *responder; atender; ouvir.
- i kuri i nega ba kudi (N.M.) -.
(ACUDIR). N.S. bias kudi; tiru
kudi.
2.v.intr., *prestar socorro a; auxiliar.
- Si pape ku mame ta diskuda son
trata si fidju, pa kudil na ke ki misti,
amor di tudu dus ta mingua pa
pruduzi liti en kuantidadi sufisienti
pa mamanta se fidju (R96) -.
(QUASE). N.F. neol., vd. kuas.
kubaia
1.n., *pequeno mamífero roedor da
família dos Cavídeos, originário do
Peru, muito usado nos
experimentos de laboratório;
porquinho-da-índia. (COBAIA). N.F.
proparoxítona. N.S. n.v. “Cavia
Porcellus”.
2.n., *diz-se de coisas ou pessoas
destinadas a ensaios científicos. no ka na fasi somenti un laboratoriu
di kubaias li, ma no na fasi rialmenti
skolas partisipativu (MR98) -.
kubamba
n., N.F. vd. kabas di kubamba.
kuberta
n., *colcha. (COBERTA). N.S. V.B.,
sin. koltca.
kubi
n., *nome genérico de plantas
hortícolas da família das Crucíferas,
couve-flor; couve-galega; couvelombarda; couve-nabiça ou colza. Abo i kubi di nha orta, si n’ ka
reguau bu ka ta padi (L.A.) -.
(COUVE).
kubiku
n., *quarto interior; alcova; um
canto. - Paka mininus na skina, leba
elis kubiku (T.Dj.) -. (CUBÍCULO).
kubisa 1
1.v.tr., *desejar ardentemente. - N’
ka kubisa ninguin, nin uru, nin prata,
nin ropa (N.T.) -. (COBIÇAR).
2.v.tr., *invejar. - Lebri bin fala kuma
i pudi nteral; ki utrus limarias tudu,
ke sinta la, ka kontenti e kubisa lebri
(P.B.) -.
kubisa 2
n., *desejo ardente; ambição de
riqueza. - Bo toma sintidu, bo libra di
tudu koldadi di kubisa, pabia vida di
alguin i ka sta na manga di kusas ki
tene (N.T.) -. (COBIÇA).
kubisadu
part., *desejado. - makare makare,
buskan nha Sareia kubisadu, kil di
309
n’utru (Igr.I.) -.
kudjer
n., *utensílio com que se toma a
sopa ou outros líquidos. - I ta leba
kumida, ma i ka ta kumel: kudjer
(P.B.) -. (COLHER).
kudjerada
n., (COLHERADA). N.S. V.B.
kudjersinhu
n.dim., *colher de café ou de chá. Pa tratamentu di panga-bariga, pui
dus kudjer di asukar na un litru di
iagu firbintidu ku un kudjersinhu i
meiu di sal (Igr.I.) -.
(COLHERZINHA).
kudji
1.v.tr., *tirar da planta frutos ou
flores; apanhar; recolher. - Nta bo
pudi kudji uvas na pe di spinhu?
(N.T.) -. (COLHER).
2.v.tr., *escolher; alcançar. - Fidju di
Guine i livri pa e kudji relijon ke misti
(R96) -.
3.v.tr., *receber; hospedar; acolher.
- abo i kansadu di fasiu diritu; si n’
bin kudjiu li, n’ kurau, n’ fasiu
pekadur, bu na bin tornan mal!
(T.M.) -.
kudjidu
part., *apanhado; acolhido;
recolhido; escolhido. - restus ku
sobra e kudjidu, e intci seti balai
(N.T.) -. (COLHIDO).
kueka
n., *roupa interior, modelo calções
curtos. (CUECAS). N.F. neol. N.S.
V.B.
kufu
n., *cesto. - nha mame karga kufu, i
ianda oriki, i ka kume (D.N.) -.
(COFO).
kufuli
v., *esgaravatar à procura de
alguma coisa, como dentro de um
cesto de roupa. (deriv. COFO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.M.
kugumelu
*fungo superior, de crescimento
muito rápido, sendo alguns
comestíveis e outros venenosos. -
250 grama di kugumelus fresku, es
ku no ta fala sombrinha di sapu asin
(R96) -. (COGUMELO). N.F. neol.,
vd. guarda-tcuba di sapu.
kuida
v., *interessar-se; ter cuidado. Kuma ki no dibi di kuida di duenti di
Sida na no kaza? (R95) -.
(CUIDAR). N.F. paroxítona, neol.,
vd. kuda. N.S. sin. toma konta.
kuidadu
part., *cautela; atenção. - Kuidadu di
pekadur ki ka ta papia o di katcuru ki
ka ta ladra (J.M.B.) -. (CUIDADO).
N.F. neol. N.S. sin. sintidu.
kuidju
n., *mamífero roedor, da família dos
Leporídeos. (COELHO). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
kukeru
n., *espécie de palmeira cujo fruto é
o coco. (COQUEIRO). N.S. V.B.,
n.v. “Cocos nucifera”.
kuku 1
n., *fruto do coqueiro. - I tciga bas di
pe di kuku i odja elis i sinta (L.S.) -.
(COCO). N.F. neol. N.S. kuku é
hiperónimo de COCO e de
SEMENTE; sin. kukunete.
kuku 2
n., *semente; caroço; castanha;
grão. - kuku di kadju ku prudutus di
mar i prudutus ki mas ta sportadu
(P.dosS.) -. (deriv. COCO). N.F. vd.
kukunete. N.S. kuku é hiperónimo
de COCO e de SEMENTE.
kuku di sibi
n., *fruto da palmeira chamada cibe.
- Si bu odja lifanti na nguli kuku di
sibi, bu ta sibi kuma i fiansa na si
bunda (L.A.) -. (COCO DE CIBE).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
ankol.
kuku-baladu
n., *fruto ressequido do coqueiro.
(deriv. COCO). N.S. V.B.
kukula
1.v., *inchar; inflamar. - biku kukula . (deriv. COCO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.A.
310
2.v., *estar saliente; mostrar
saliência. - Ke ki kukula la dentru na
saku? -.
kukunete
n., *fruto do coqueiro; coco. - No na
tira es kukunete no sutal na tcon
(L.S.) -. (deriv. COCO). N.F.
kokonete. N.S. sin. kuku 1.
kulinaria
n., *arte de cozinhar. - Kulinaria i un
prugrama di radiu difuson nasional
(R96) -. (CULINÁRIA). N.F.
proparoxítona, neol.
kulka
v., *pôr num lugar para mostrar e
vender. - Bideras di siti-burmedju e
ta kumpra e bai na midi na garafa di
serveja e na kulka (N.M.) -.
(COLOCAR). N.F. proparoxítona.
N.S. kulka nomi.
kulka nomi
coloc., *difamar; caluniar. - kulka
nomi di alguin -. (deriv. COLOCAR
O NOME). N.S. V.A.
kulkadu
part., *posto a vender. - Kuma Bisau
na kumpudu, i ka fika di menda,
kuma Bisau na kulkadu, i ka fika di
ten pres (J.D.) -. (COLOCADO).
kulkadur
n., *vendedor ambulante.
(COLOCADOR). N.S. V.B.
kulpa 1
v.tr., *acusar; incriminar. - bu ten ku
ten bon palabra ku ninguin pudi
kulpau nel (N.T.) -. (CULPAR).
kulpa 2
1.n., *erro; pecado. - Kulpa ka ta kai
na tcon (J.M.B.) -. (CULPA).
2.n., *responsabilidade por um acto.
- No ka da elis kulpa, i pabia di
kansera ke odja, fomi ke odja ki
guera tisi (R98) -.
kulpadu
part., *que tem culpa; incriminado. N’ sibi kuma ami ki kulpadu di tudu
nha pekadus (L.Cat.) -.
(CULPADO).
kultu
n., *manifestação de uma religião;
cerimónias religiosas. - Levitiku i un
libru ki ta kontanu kuma ki kultu ta
fasidu na metadi di Ebreus (L.S.) -.
(CULTO). N.F. neol.
kultura
1.n., *a maneira de ser e de viver de
um povo; aplicação do espírito às
artes e letras. - Na tabanka e tene
se kultura (N.M.) -. (CULTURA).
N.F. neol.
2.n., *nível de instrução escolar. fraku nivel di kultura na Afrika (IN96)
-.
kultural
adj., *relativo à cultura. - Tudu
povus e ten inda utru diritus suma
diritu a dizinvolvimentu sosial ku
kultural (R96) -. (CULTURAL). N.F.
neol.
kuluna
1.n., *pilar; suporte. - igreja di Deus
bibu, kuluna ku firkidja di bardadi
(N.T.) -. (COLUNA). N.F. koluna.
N.S. sin. firkidja.
2.n., *parte do esqueleto que forma
a espinha dorsal; coluna vertebral.
3.n, *dispositivo que serve para
amplificar ondas sonoras.
kuma 1
1.adv., *advérbio que indica [o
modo]; de que maneira. - Interesanti
i di kuma nes kunfuson ki fera ta
fasidu nel (P.dosS.) - I sedu kuma
djintis ta padidu tciu na Guine, ma e
ta muri tambe tciu (P.dosS.) -.
(COMO).
2.adv., kuma?, *advérbio
interrogativo utilizado como forma
de saudação; como está?; então,
como vai?. - Bon dia, kuma? Ali n’ li
(J.L.R.) -. N.S. sin. kuma di kurpu?.
kuma 2
con., *conjunção subordinativa, com
o traço semântico [falar], que
introduz uma frase interrogativa
indirecta. - Deus kuma pui mon n’
djudau (L.A.) - santcu ka ta fala
kuma si rabu kumpridu (L.A.) - ami
n’ pensa kuma i asin (R95) -. N.F.
Mandinga “kuma” que significa falar.
311
N.M. kuma segue os verbos
declarativos e pa(r) segue os
verbos factitivos.
kuma di kurpu?
coloc., *maneira de cumprimentar
as pessoas; como estás?. - Bon dia
tiu! Kuma di kurpu? (Ceef) -. (deriv.
COMO DO CORPO?). N.S. sin.
kuma?.
kuma ke
con., *locução interrogativa; de qual
maneira; como; o quê? disseste
que?; então, o que foi?; que
aconteceu?. - kuma ke selesionadu,
alias kuma ke adimitidu? (R95) Kuma ke? Kuma ami ki mandal?
(P.B.) -. (deriv. COMO QUE).
kumadindadi
n., *amizade íntima; facto de ter
relações sexuais. - si e na fasi mas
kumadindadi, pa i raspa fos pa i
odja si rostu (L.S.) -. (deriv.
COMADRE).
kumadri
1.n., *amiga íntima; amante. - Nha
kumadri: ka bu bai sedu de (T.M.) -.
(COMADRE). 2.n., *madrinha do
filho ou da filha.
kumanda
con., - suma kusa sta na
konhisimentu di Ministeriu, kumanda
anos komu diputadu di kil sirkulu, no
misti pa i ten un intervenson klara
(R95) -. (deriv. ISSO QUE MANDA).
N.F. vd. el ku manda.
kumandu
1.n., *divisão de tropas; direcção e
governo de um exército. - Na nomi
di kumandu supremu di Junta Militar
(R98) -. N.F. komandu.
kumbida
v.tr., *convocar; solicitar. - Ora ku bu
fasi festa, kumbida djinti pobri ku
manku ku segu (N.T.) -.
(CONVIDAR). N.F. kunvida.
kumbidadu
part., *convocado; solicitado. - bu
kumbidadu sala bu entra kuartu
(L.A.) -. (CONVIDADO). N.F.
kunvidadu.
kumbina
v., *formar planos; dispor; calcular;
pactuar. - Ora ki Santcu pupa,
Katcur ta bai djubi si utru burakus
sobra inda pa tapa, suma ke
kumbinaba ku Santcu (F.M.) -.
(COMBINAR). N.F. kombina.
kumbinason
1.n., *acordo. - Lubu ki seduba
tustumunhu di kil kumbinason i bai
tcoma Lebri pa i bai ntera Lifanti
(F.M.) -. (COMBINAÇÃO). N.F. vd.
kombinason.
2.n., *peça de vestuário interior
feminino.
kumbiti
n., - Obrigadu, no sta kontenti pa
seta kumbiti (A.T.) -. (CONVITE).
N.F. vd. konviti.
kumboiu
n., *meio de transporte movido por
locomotiva em caminho de ferro. - n’
na ria pa pera utru kumboiu (R98) -.
(COMBOIO). N.F. proparoxítona,
neol.
kumbosa
1.n., *designação atribuída às várias
mulheres de um mesmo marido; coesposa; rival. - El ku manda, pa dus
kumbosa bu dibi di pega n’utru diritu
(T.M.) -. (COMBORÇA).
2.n. kumbosas kontra, *penteado
com risco ao meio e um molho de
tranças em cada lado. N.S. V.M.
kumbosadia
n., *relação entre co-esposas;
rivalidade; ciúme. - Ka bu fasi nada
ku spiritu di kumbosadia (N.T.) -.
(COMBORÇARIA).
kumboseru
adj., *que mostra rivalidade ou
inveja; ciumento. - Kumboseru ka ta
keta ku kurpu (T.T.) -. (deriv.
COMBORÇA).
kumbu
1.n., *cavidade no tronco das
árvores antigas. - Lagartisa ta sai na
kumbu di po (T.M.) -. N.F. Mandinga
“kùmba” que significa cavidade ou
colmeia. N.S. kumbu di baguera;
312
kumbu di polon.
kumbu di baguera
n., *colmeia; cortiço de abelhas. Lebri mostral kaminhu di kumbu di
baguera (A.P.) -. N.F. Mandinga
“kùmba”. N.M. lexia complexa.
kumbu di polon
n., *buraco no tronco do poilão. Onsa padi na kumbu di polon (L.S.)
-. N.F. Mandinga “kùmba”. N.M.
lexia complexa.
kume
1.v.tr., *introduzir alimentos na boca,
mastigá-los e engoli-los. - Dipus ke
kaba kume kil bianda kil djintis ku
binba mandadu e ta bai, ma tijela ta
fika (N.M.) -. (COMER). N.S. kume
dinheru; kume fep; kume moku;
kume mundu; kumenti.
2.v.tr., *gastar; despender. - kil
alguin kume dinheru (N.M.) -.
3.v.intr., *tomar uma refeição. - Se
ora di kume i tardi, e ta kume sinku
o seis ora (N.M.) -.
kume dinheru
coloc., *gastar o dinheiro alheio; ser
corrupto. - Un dirijenti pudi kume bu
dinheru i bu ka pudi kecha (R98) -.
(deriv. COMER DINHEIRO).
kume fep
coloc., *comer completamente. - kila
ka ten kansera; djustu di kila, si bu
misti, n’ ta djubi djitu n’ kumeu el fep
(P.B.) -. (deriv. COMER). N.S. sin.
fefi; sin. leli.
kume moku
coloc., *beber muito; embriagar-se. N’ tarda pa odjal. Asin ki ta kume
moku (C.V.) -. (deriv. COMER). N.S.
sin. ruti moku.
kume mundu
coloc., *viver muito; ter muitas
experiências; divertir-se. - N’ na
kume mundu, n’ na brinka sabi, n’
na tcora pena (G.F.) -. (deriv.
COMER O MUNDO).
kumedu
part., *tomado como alimento. Arus i mas ta kumedu na Guine
(P.dosS.) -. (COMEDO).
kumedur
n., *o que come; glutão; comilão. Logu kumedur kunsa ku si dus saku
di fison i kumel i kaba (A.P.) -.
(COMEDOR).
kumelon
n., *glutão. (COMILÃO). N.S. V.A.
kumenda 1
v.tr., *mandar fazer; encarregar
alguém de efectuar.
(ENCOMENDAR). N.S. V.B.
kumenda 2
n., (ENCOMENDA). N.F. vd.
inkomenda. N.S. V.B.
kumendadu
part., *encarregado.
(ENCOMENDADO). N.S. V.B.
kumenta
v., *explicar por meio de
comentários; analisar; criticar. - i
tenba un grupu di sidadons ke na
kumentaba rilatoriu na un kau la
pertu di Chapa di Bisau (R99) -.
(COMENTAR). N.F. komenta.
kumentariu
n., *série de observações sobre um
assunto; crítica. - Kumentariu di
Radiu-Vos di Junta Militar (R98) -.
(COMENTÁRIO). N.F.
proparoxítona.
kumenti
1.v.caus., *obrigar alguém a comer.
(deriv. COMER). N.S. V.A.
2.v.caus., *dar de comer em boca.
N.S. sin. nhukuni.
kumersiu
n., - miti mininu na ba fasi kumersiu
(IN96) -. (COMÉRCIO). N.F.
proparoxítona, neol., vd. komersiu.
kumida
1.n., *que é próprio para comer;
alimento. - limarias ka tene kumida,
fomi na mata elis kada dia ku sol
mansi (P.B.) -. (COMIDA). N.S.
kumida sirbidu.
2.n., *refeição. - I sirbi dja kumida pa
bin kume (R95) -.
kumida sirbidu
coloc., *o almoço ou o jantar está na
mesa. (deriv. A COMIDA ESTÁ
313
SERVIDA). N.S. V.P.
kumisariu
n., *encarregado de uma missão;
agente do governo. - Nha kumisariu
pulitiku fala pa ditanda arma, n’ falal
n’ ka na ditanda (R98) -.
(COMISSÁRIO). N.F. proparoxítona,
komisariu.
kumisiu
n., *reunião de cidadãos para
discutir um assunto ou ouvir um
orador que faz propaganda. - so na
momentu ki ten un kumisiu pulitiku,
un kualker festa di karater pulitiku, la
ki konjuntu ta kunsa dadu si
impurtansia (IN96) -. (COMÍCIO).
N.F. proparoxítona, neol.
kumison
n., *conjunto de pessoas
encarregadas de tratar de
determinado assunto. - propi
bindiduris di arma, ki membrus di ki
kumison, na prindi djintis inusentis e
na turtura de (R98) -. (COMISSÃO).
N.F. neol., komison.
kumite
*junta governativa; chefe da
administração. - Kumite! Djubinu e
omi, i panha bulanha i tadja, gosi nin
kau di kata iagu ka ten (M.M.) -.
(COMITÉ). N.F. oxítona, komite.
kumpadri
1.n., *amigo íntimo; amante. - I omi
o i mindjer, se ka pertu n’utru, ala
elis na kaminhu di kumpadri o
kumadri (T.Dj.) -. (COMPADRE).
2.n., *padrinho do filho ou da filha.
kumpanha
v., *ir com; vir em companhia de
alguém. - ora di bai pa kasa, se
rapazis ta kumpanha elis (N.M.) -.
(ACOMPANHAR).
kumpanhadu
part., *que anda junto; em
companhia de. - korenta i tris kazas
dana pabia di tcubas di mampasada
ku kumpanhadu ku ventus fortis
(R95) -. (ACOMPANHADO).
kumpanhadur
n., *acompanhante; guia. - n’ misti
sedu pekadur ma pa bu fala sedu
nha kumpanhadur, n’ misti sedu
metadi Deus, metadi pekadur pa n’
pudi libra di tudu mufunesa ku bu
pudi tisin (O.S.) -.
(ACOMPANHADOR).
kumpanher
n., *colega; camarada; marido;
esposa. - I bardadi, el ki seduba nha
kumpanher di mininesa (J.S.) -.
(COMPANHEIRO;
COMPANHEIRA). N.F.
kumpanheru; kumpanhera.
kumpanhera
n.f., *esposa. (COMPANHEIRA).
N.F. neol., vd. kumpanher. N.S.
V.A.
kumpanherasku
n., *camaradagem;
companheirismo. - Mau
kumpanherasku i ta dana bon
manera di ianda di alguin (N.T.) -.
(deriv. COMPANHEIRO).
kumpanheru
n., *parceiro; sócio. - No na sugundi,
kin ki odja si kumpanheru, ta sedu
limaria ma djiru ki ten (P.B.) -.
(COMPANHEIRO). N.F. neol., vd.
kumpanher.
kumpanhia
1.n., *acto de acompanhar. - Si
rapas ka bai ku si badjuda, i ta bai
pidi si parseru badjuda tan ku ka bai
ku rapas, pa i fasil kumpanhia
(N.M.) -. (COMPANHIA). N.F.
paroxítona, neol.
2.n., *subdivisão de um batalhão,
comandada por um capitão. - e
tcoma restu di kumpanhia di tropa
(N.T.) -. N.F. mil.
3.n, *exploração industrial ou
comercial; empresa; sociedade
fundada por accionistas. N.F.
kompainha.
kumplimenta
v., *completar; acabar. - ki ke un
mekaniku sibi, ki ke un ajenti sibi,
injinheru ta ba kumplimental el
(IN96) -. (COMPLEMENTAR). N.F.
komplementa.
314
kumpra
v.tr., *adquirir alguma coisa por um
preço convencionado. - Dipus e ta
kumpra se kontas, brinku, anel ku
mandidjas ku blusa (N.M.) -.
(COMPRAR).
kumpradu
part., *adquirido. - i difisil vivi na
prasa pabia tudu kusa ta kumpradu
(N.M.) -. (COMPRADO).
kumpradur
n., *aquele que compra; cliente. Djunta bideras, djilas, kareterus,
stivaduris di fera, pididuris ku
kumpraduris na un kau pertadu mal
organizadu, intcidu di susudadi bo
na fasi feras di Bisau (P.dosS.) -.
(COMPRADOR). N.M. pl.
kumpraduris.
kumpri
v.tr., *executar; satisfazer; levar a
efeito. - tudu bai pa ba kumpri se
mison (C.P.) -. (CUMPRIR). N.F.
neol.
kumpridu
1.adj., *extenso em sentido
horizontal e vertical; longo; alto. Pedru ma Djon kumpridu (J.L.R.) rabu di ki pumba i kumpridu (T.M.) -.
(COMPRIDO).
2.adj., *demorado. - e na fasi orason
kumpridu (N.T.) -. N.S. kumpridu é
hiperónimo de COMPRIDO e de
DEMORADO.
kumpridur
n., *observante. (CUMPRIDOR).
N.S. V.B.
kumprimenta
v., *dirigir cumprimentos a; saudar;
elogiar. - no kumprimenta n’utru
(R98) -. (CUMPRIMENTAR). N.F.
neol.
kumprimentadu
part., *felicitado.
(CUMPRIMENTADO). N.S. V.B.
kumprimentu 1
1.n., *gesto de cortesia; saudação.
(CUMPRIMENTO). N.F. neol.
2.n., *acto de cumprir; observância.
- risibi es anel suma sinal di
kumprimentu di nha prumesa (Igr.I.)
-. N.S. kumprimentu é hiperónimo
de CUMPRIMENTO e de
COMPRIMENTO.
kumprimentu 2
n., *extensão longitudinal de um
objecto; distância. - Pa kumpu tanki,
bu na pirsisa mas o menus vinti pos
forti di dus metrus di kumprimentu
(Igr.I.) -. (COMPRIMENTO). N.S.
kumprimentu é hiperónimo de
CUMPRIMENTO e de
COMPRIMENTO.
kumprimi
v., *reduzir de volume; apertar.
(COMPRIMIR). N.S. V.B., sin.
kalka.
kumprimisu
n., - kumprimisu ku n’ toma, n’ na
toma na bo dianti tambe (R98) -.
(COMPROMISSO). N.F. neol., vd.
kompromis.
kumprimiti
1.v.tr., *expor a perigo; causar
perigo. - no ka misti bin kumprimiti
es akordu ki no sta kaba sinadu
(R98) -. (COMPROMETER). N.F.
neol.
2.v.intr., *obrigar-se por
compromisso; assumir a
responsabilidade. - no na kumprimiti
sedu omi amanha (R95) -.
(COMPROMETER-SE).
kumprimitidu
part., *embaraçado. - i muitu
kumprimitidu pa djinti ba ta odjan
son ku un ropa tudu dia mesmu ku
na labal (IN96) -.
(COMPROMETIDO). N.F. neol.
kumpu
1.v.tr., *consertar; pôr em ordem. Falta di karus nobus, karensia di
pesas pa kumpu kilis ki dana
(P.dosS.) -. (COMPOR). N.S. kau di
kumpu; kumpu fala; kumpu fiu di
linha; kumpu kombersa; sabi
kumpu; sin. konserta.
2.v.tr., *formar; construir; produzir. si familia kumpu kasa na prasa di
Bubaki (N.M.) -.
315
3.v.intr., *constar; fazer parte de. seti paizis ke ta kumpu CPLP (R98)
-. (COMPOR-SE).
kumpu fala
coloc., *concordar; fazer as pazes.
(deriv. COMPOR A FALA). N.S.
V.B.
kumpu fiu di linha
coloc., *reduzir a fio; fiar. (deriv.
COMPOR FIO DE LINHA). N.S.
V.A., FIAR é hiperónimo de kumpu
fiu di linha e de fia, que significa
dar crédito.
kumpu kombersa
coloc., *reconciliar; restabelecer a
paz; mediar. - Delegason di Gambia
bin kumpu kombersa (F.J.) -. (deriv.
COMPOR A CONVERSA). N.S. sin.
media 1.
kumpu tera
coloc., *desenvolver; fazer crescer. N’ na nega bedju, ka mon bin moli
pa tempu di kumpu tera (C.S.) -.
(deriv. COMPOR A TERRA). N.S.
sin. dizinvolvi.
kumpudu
part., *composto; formado;
arrumado; consertado. - Barajen ten
ku kumpudu na pedra (Igr.I.) -.
(deriv. COMPOR). N.S.
COMPOSTO é o particípio pretérito
de COMPOR e kumpudu é o
particípio de kumpu.
kumpudur
n., *aquele que compõe; fabricador;
fabricante; compositor. - e kumpra
kampu di kumpudur di puti (N.T.) -.
(deriv. COMPOR). N.S. sin. fasidur.
kumumorason
n., * acção de recordar ou de
prestar homenagem a uma pessoa
ilustre. - kumumurason di dia
mondial di pupulason (R95) -.
(COMEMORAÇÃO). N.F. neol.,
komemorason.
kumunhon
n., - e tenba sempri kumunhon ku
n’utru (N.T.) -. (COMUNHÃO). N.F.
vd. komunhon.
kumunidadi
1.n., *conjunto de pessoas de uma
aldeia. - i terenu ke ta pertensi tudu
komunidadi di Bachil (R95) -.
(COMUNIDADE). N.F. komunidadi.
2.n., *grupo de pessoas que têm os
mesmos ideais; comunidade cristã. disipulus kunsa na forma
komunidadi ki ta lei palabra di Deus
(L.S.) -.
kumunika
v., *fazer saber; transmitir. - Logu rei
manda kumunika tabanka tudu
kuma i na fasi festa garandi pabia i
na kasa (L.S.) -. (COMUNICAR).
N.F. neol.
kumunikadu
n., *aviso; informação. - No fasi kil
kumunikadu, no pui na radiu (R98) -.
(COMUNICADO). N.F. neol.
kumunikason
1.n., *acção de comunicar;
informação. - idukason i
kumunikason sobri kolera (R97) -.
(COMUNICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., meiu di kumunikason, *tudo o
que serve para comunicar, como os
correios, a televisão, a rádio, os
telefones. - meius di kumunikason
ten ke funsiona sin tene sensura
(IN96) -. (MEIOS DE
COMUNICAÇÃO).
kumunitariu
adj., *relativo a comunidade. dizinvolvimentu kumunitariu (R95) -.
(COMUNITÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
kun
intens., *adjunto de intensidade com
a função de marcar a intensidade
máxima do processo ou do estado. baleta intci muntudu kun (R95) - pa
iagu pudi darma ora ku dipozitu i
intci kun (Igr.I.) -. N.F. Balanta “kun”
que significa muito. N.S. sin.
kunkurun.
kunankoi
n., *ave pernalta, de cor branca, que
anda juntamente com os bovídeos;
garça boieira; boeira. - Bakia baka
di kunankoi sin liti sin nata (L.A.) -.
316
N.F. paroxítona, kinankoi;
Mandinga “kúnankoyi” que designa
essa ave. N.S. n.v. “Bubulis ibis” ou
“Ardeola ibis”; sin. garsa; o
provérbio exprime a ilusão de tratar
as vacas como se fossem próprias,
quando, na realidade, são
propriedade de outrem.
Kunanti
n., *um dos cinco grupos linguísticos
principais do povo Balanta,
pertencente ao grupo linguístico Sul,
da subfamília Oeste-atlântica, com
muitos emprêstimo da língua
mandinga. (CUNANTES). N.S. V.B.,
sin. Mansonka.
kundindin
n., *a parte traseira; ânus. - bu na
tira puchu di galinha, i ten un parti
pikininu ku ta sta riba di kundindin,
bu ten ku lokoti kila tudu (R96) -.
kundumpai
n., *confusão; barulho; problema. N’ sibi kuma abos ke sta tras di es
kundumpai (F.J.) -. N.F. paroxítona.
kunfentu
n., *vento forte e frio. - Bu fala n’ fia,
toma di nos suma sol ku ta kamba
noti, turbada, kunfentu pa nansi tudu
dia (E.D.) -. (deriv. COM VENTO).
kunfiadesa
n., *orgulho; arrogância. (deriv.
CONFIADO). N.S. V.M.
kunfiadu
adj., *esperançado; atrevido. – Te
pa kunfiadu, mindjor diskunfiadu
(C.T.daM.) -. (CONFIADO). N.S. sin.
atrevidu; ant. diskunfiadu.
kunformu
con., - Kunformu i na papia, i na
sibinti i na rianta sangra (T.M.) -.
(CONFORME). N.F. vd. konformu.
kunfundi
1.v.tr., *não distinguir. - i ten djintis
ku ta kunfundi divirtimentu publiku
ku bandidasku (P.dosS.) -.
(CONFUNDIR). N.F. neol.
2.v.tr., *embaraçar. - Paulu i ta
probaba kuma Jesus i Kristu, i ta
kunfundi Djudeus ku mora na
Damasku (N.T.) -.
kunfundidu
part., *posto em confusão;
perturbado. - E fika tudu kunfundidu,
pabia kadaun na obi ki djinti na fala
na lingu di si tera (N.T.) -.
(CONFUNDIDO). N.F. neol.
kunfuson
n., *perturbação; embaraço;
desordem. - no na randja son
kunfuson na sosiedadi guinensi
(IN96) -. (CONFUSÃO). N.F. neol.
kungutu
n., *bolo composto de farinha de
arroz, farinha de mancarra e açúcar.
N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. kanha.
kunha
v., - i bai montia i leba i ba kunha na
kuartel (IN96) -. (COZINHAR). N.F.
arc., vd. kusnha.
kunha kana
coloc., *destilar a aguardente de
cana de açúcar. (deriv. COZINHAR
A CANA). N.S. V.B.
kunhadadia
n., *relações entre pessoas com
laços de parentesco. - Kazamentu
ta kaba ma kunhadadia ka ta kaba
(P.B.) -. (deriv. CUNHADO).N.S.
sin.kunhadundadi.
kunhadu
n., *parente por aliança que
compreende o cunhado, a cunhada,
o sogro, a sogra, o genro, e a nora.
- Mindjer ku trata diritu ku si
kunhadu i ta nganha si pensamentu
(Igr.I.) -. (CUNHADO). N.F. neol.
kunhadu kanua
n., *ave pernalta, piscívora, que
habita nos poilões. ( deriv.
CUNHADO DE CANOA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
kunsi udju
coloc., *ser bem educado; conhecer
as normas. - Djugude ka ba fanadu,
ma i kunsi udju (L.A.) -. (deriv.
CONHECER O OLHO).
kunhadundadi
n., *relações entre cunhados, entre
sogros, e entre genro e nora, onde
317
se destaca a obrigatoriedade de
assistência mútua. - Es tarbadju di
kunhadundadi ku no ta fala, ba
farfari matu, pabi matu, to ku sol
noti! (T.M.) -. (deriv. CUNHADO).
N.S. sin. kunhadadia.
kunhisidur
n., *sabedor; erudito. - Djintis ke sta
dianti di si tera, e dibi di sedu djintis
kunhisidur (IN96) -.
(CONHECEDOR). N.F. neol.
kunhisimentu
n., - Idukaduris dibi di tene
kunhisimentu na e materia (R95) -.
(CONHECIMENTO). N.F. neol., vd.
kunsimentu.
kunkulun
1.intens., - Kunkulun di bumbulun
(R.N.) -. N.F. oxítona, vd.
kunkurun.
kunkurun
1.intens., *adjunto de intensidade
com a função de marcar a
intensidade máxima do processo ou
do estado. N.F. oxítona. N.F.
kunkulun. N.S. sin. kun.
2.v., farta kunkurun, *estar farto
por demais. N.S. V.A.
kunsa
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o aspecto incoativo da
acção. - ora ki grava dja dritu, la ke
no kunsa ta ba intirvi i ta sedu tardi
(R95) - rostu di merkadus di Bisau
kunsa na muda ku forsa (P.dosS.) Kau kunsa na mansi pikininupikininu (T.M.) -. (COMEÇAR). N.S.
o aspecto incoativo é expresso
também sufixando [-si] a algumas
formas verbais ou adjectivais.
2.v., *dar início a; principiar. - elis
propi ku ta kunsa festa na rua (A.C.)
- Ora ku frutu burmedju, i ta kunsa
kebur (N.T.) -. (COMEÇAR).
kunsada
n., *começo; início; princípio;
origem. - Tudu kusa i ten si kunsada
i asin ki ten si kabantada (R98) -.
(deriv. COMEÇAR). N.S. kombersa
di kunsada; na kunsada; ant.
kabantada.
kunsadu
part., *iniciado. - Na segunda parti i
kunsadu interpelason di diputadus
(R95) -. (COMEÇADO).
kunsi
1.v.tr., *ter conhecimento. - kadakin
kunsi si lugar (P.dosS.) -.
(CONHECER).
2.v.tr., *experimentar; passar por. no populason ka kunsi ospital (C.P.)
-.
3.v.tr., *ter relações sexuais com. badjuda si ka kunsi omi, si i sedu
inda virjen i ta sedu selvajen pa omi
(N.M.) -.
kunsidja
v., - I seta sedu rei; i kudji tambe
garandis pa ba ta kunsidjal (P.B.) -.
(ACONSELHAR). N.F. vd. konsidja.
kunsidu
part., *que se conhece; distinto. Biblia i libru ki ma kunsidu na mundu
intidu (L.S.) -. (CONHECIDO). N.S.
ant. diskunsidu.
kunsimentu
1.n., *faculdade de conhecer;
erudição. - Abos bu dadu
kunsimentu di sigridu di Renu di
Deus (N.T.) -. (CONHECIMENTO).
N.F. kunhisimentu.
2.n., *informação. - no dibi di da elis
kunsimentu di ki programa (Igr.I.) -.
kunsinti
v., *aprovar; anuir. (CONSENTIR).
N.F. neol. N.S. V.B.
kunsintidu
part., *permitido; autorizado.
(CONSENTIDO). N.F. neol. N.S.
V.B.
kuntan’o
n., - Si bu odja nguintcu na kume
kuntan’o, bu sibi kuma djitu ka ten
(L.A.) -. N.F. vd. kuntangu;
kuntan’o; Bijagó “kuntan’o” que
designa esse tipo de prato.
kuntangu
n., *arroz sem molho de peixe ou de
carne. - Ora ku Budjugu na bai ronia
baloba e leba binhu palmu o kana, e
318
karika.
kunvida
v., - Ma no na kunvida Ministra
(R95) -. (CONVIDAR). N.F. vd.
kumbida.
kunvidadu
part., (CONVIDADO). N.F. vd.
kumbidadu. N.S. V.A.
kupi
v., *golpear com a ponta do pé. N.S.
V.B.; kupi especifica a maneira de
dar o pontapé.
kupon
n., *balaio com tampa. N.S. V.B.
kur
n., - Nha preta fina di Bande, kada
ora ku n’ lembra di bo n’ ta sinti bu
sombra kur di mampatas (N.Me.) -.
(COR). N.F. vd. kor.
kura 1
1.v., *fazer recuperar a saúde. - Es i
guera, guera di buska mesinhu pa
kura tcagas ku Tugas fikanu (C.S.) . (CURAR).
2.v.intr., *recuperar a saúde. - Bu
kura bu san bu sai bu pera utru
entra (R95) -. (CURAR-SE).
kura 2
1.n., *recuperação da saúde.
(CURA).
2.n., *tratamento; remédio. - Na nin
un parti di mundu inda i ka ten kura
(R95) -.
kuradu
part., *sarado. - Na ki ora omi fika
kuradu di mpintcu (N.T.) -.
(CURADO).
kuranderu
n., *pessoa que cura, utilizando
remédios empíricos ou tradicionais.
- Djambakus bin na muri, i tcoma
omi i dal si puder di kuranderu
(N.M.) -. (CURANDEIRO). N.F. neol.
N.S. sin. djambakus.
kurasa
n., *armadura de ferros ou de aço
que protege as costas e o peito. - Si
pitu tadjadu ku un armadura suma
feru, ku tcomadu kurasa (N.T.) -.
(COURAÇA). N.F. neol.
ta kusnha bianda, kuntangu sin sal,
e ta pui siti e leba pa baloba ku
galinha (N.M.) -. N.F. kuntan’o;
Bijagó “kuntan’o”.
kuntcur
n., *prato de arroz mole com molho
de mancarra, açúcar e leite
coalhado. N.S. V.B.
kuntinua
v., - n’ riba pa Bubaki pa bin
kuntinua studa (N.M.) -.
(CONTINUAR). N.F. paroxítona, vd.
kontinua.
kuntisi
v.intr., *dar-se por acaso; suceder;
realizar-se. - I konta djintis kusa ki
kuntisi (F.M.) -. (ACONTECER).
N.F. proparoxítona, akontisi.
kuntisimentu
n., *o facto que se realiza ou que
sucede. - No kuri pirigu di sedu
akuzadu di lanta kontra Stadu, pabia
de kuntisimentu di aos (N.T.) -.
(ACONTECIMENTO). N.F.
akontisimentu.
kuntu
n., *mil pesos da Guiné; mil
escudos. - kadakin pa i paga sinku
kuntu (R95) -. (CONTO). N.F.
kontu.
kuntudu
con., *conjunção subordinativa que
indica [concessão]; não obstante. Nin un limaria ka seta kondison di
Morte, kuntudu me e odja kuma
baka bonitu te i gurdu dimas (P.B.) . (CONTUDO).
kuntudu manera
loc.adv., *de todos modos; de
qualquer maneira. - Kuntudu
manera, ami n’ pudi kura duensa na
kurpu di pekadur (IN99) -. (deriv.
CONTUDO MANEIRA).
kunu
n., *órgão sexual feminino; vagina. kunu i un nomi ki ka pudi tcomadu
dianti di garandi, alguin di rispitu
(N.M.) -. (CONA). N.F. fam. N.S.
V.B.; CONA utiliza-se somente no
falar calão; sin. mindjerndadi; sin.
319
kurason
n., - no sinta li na e kau li, no pensa
kuma no tene un mesmu sintidu, un
mesmu kurason (R98) -.
(CORAÇÃO). N.F. neol., vd.
korson.
kurativu
n., *aplicação de remédios. Servisus kurativus o diferensadu i
servisus ma karu (R95) -.
(CURATIVO). N.F. neol. N.S. sin.
medikamentu; sin. medikason.
kurba
v.intr., - anti di kurba i mbaransa ku
maradura di sapatu (E.D.) -.
(CURVAR). N.F. vd. kurva.
n., - Anti di suta kurba son, utru dal
tapona (T.M.) -. (CURVA).
kurbadu
adj., *que não é recto. - lamina di
Kanaan, di lamina kurbadu (A.T.) -.
(CURVADO). N.S. sin. nkurbadu.
kurbina
n., *espécie de peixe. - Pis manga
del na mar, di tudu koldadi: tainha,
sinapa, kurbina, bika, sereia (M.M.) . (CORVINA). N.S. n.v.
“Pseudotolithus epipercus”.
kuretu
adj., *sem erros; irrepreensível,
conforme ao dever. - djinti dibi di
kuridjin, di ba ta kuridjin des
mumentu ke sibi kuma es kusa ku n’
na fasi i ka kuretu (IN96) -.
(CORRECTO). N.F. koretu.
kuri
1.v.intr., *andar com velocidade. No kuri tok no tciga na un tabanka
(N.M.) -. (CORRER). N.S. kuri
diritu; kuri ku alguin; kuri tras di;
rinka kuri.
2.v.intr., *fugir; escapar. - pulisia na
tcomal pa bai fitcal tan la, i kuri i
nega ba kudi (N.M.) -.
3.v.tr., *estar exposto a um risco. - e
ta kuri sertus riskus (R95) -.
kuri diritu
coloc., *correr bem. - tudu tarbadju
bin na kuri diritu, djintis kontenti
(F.M.) -. (deriv. CORRER DIREITO).
kuri ku alguin
v.prep., *afugentar alguém. (deriv.
CORRER COM ALGUÉM). N.M.
colocação. N.S. V.B.
kuri tras di
v.prep., *perseguir; ir no encalço de.
- i obi turmenta ku parsil di lions,
lubus, ku utru koldadi di limarias ku
na kuri tras del (M.K.) -. (CORRER
ATRÁS DE). N.S. sin. pirsigui.
kurida
n., *acto de correr; competição
desportiva. - Limaria fasi kurida pa
un badjuda (L.S.) -. (CORRIDA).
kuridji
1.v.tr., *emendar; melhorar;
repreender. - Raprindi, bu kuridji, bu
anima, bu sina ku tudu pasensa
(N.T.) -. (CORRIGIR).
2.v.tr., *moderar; regularizar. - no
fala pa kuridji dizigualdadi entri
rejons (R95) -.
kuri-kuri
v., *continuar a correr ou a fugir. - i
kuri-kuri mas (T.M.) -. (deriv.
CORRER). N.F. kur-kuri. N.M.
redobro.
kurinti
v.caus., *fazer andar. (deriv.
CORRER). N.S. kurinti karu.
kurinti karu
coloc., *andar de carro; conduzir o
veículo; guiar. - Ai Fatu, n’ kansa
pabia n’ kurinti karu tciu (Cecomes)
-. (deriv. FAZER CORRER O
CARRO).
kurkunda
n, *saliência ou deformidade nas
costas ou no peito de alguém;
bossa; giba. (CORCUNDA). N.S.
V.M.
kur-kuri
v., - anos no na kur-kuri
risponsabilidadi di kil alguin (R98) -.
(deriv. CORRER). N.F. vd. kurikuri. N.M. redobro.
kurpinhu
n., *peça de vestuário feminino que
suporta os seios; sutiã; corpete. - I
kumpra kurpinhu na fera (V.D.) -.
320
(CORPINHO). N.F. neol. N.S. sin.
sution.
kurpu
1.n., *parte física dos seres
animados; organismo humano. - Te
fasi tatuajen na kurpu di pekadur ku
mesmu gudja i ta fasidu pa manga
di djinti, kila pudi tisi prublemas di
Sida! (R95) -. (CORPO). N.S. korda
kurpu; kurpu ka seta; kurpu
kansadu; larga kurpu; po di
kurpu; spindi kurpu; tursi kurpu.
2.n., *cadáver. - pa ka kurpus fika
na krus, Djudeus pidi Pilatus pa e
tiradu na krus (N.T.) -.
kurpu ka seta
coloc., *não estar bem de saúde;
estar doente. - kuma kabesa ku na
del, kabesa, kurpu ka seta (J.D.) -.
(deriv. O CORPO NÃO ACEITA).
kurpu kansadu
n., *corpo fraco ou adoentado. - i na
sinti si kurpu kansadu: frakesa taka,
duensa taka (Ceef) -. (deriv. O
CORPO FICA CANSADO). N.M.
lexia composta.
kursa mon
coloc., *ficar ocioso ou indiferente;
cruzar os braços. - Bo sibi kuma
Governu ki bulinu, pa no kursa
mon? (R98) -. (deriv. CRUZAR AS
MÃOS). N.F. kruza mon.
kursa pe
coloc., *estar de perna alçada;
cruzar as pernas. (deriv. CRUZAR
OS PÉS). N.S. V.A.; pe é
hiperónimo de PÉ e de PERNA.
kursu
n., *conjunto de lições; disciplina de
ensino; matérias ensinadas numa
Universidade. - No fasi kursu di
formason par elis (R95) -. (CURSO).
kurti
1.v.tr., *admirar; desfrutar. - Turista
na kurti iagu di praia, si mindjer gora
dita na reia i na tora na sol (M.M.) -.
(CURTIR).
2.v.intr., *gozar; divertir-se. - Pa no
kurti, pa no bibi, pa no badja (C.C.) . N.S. kurti é hipónimo de CURTIR
que significa também preparar peles
de animais, cujo equivalente é seka
1.
kurtina
1.n., *pano com que se cobrem as
janelas. (CORTINA).
2.n., *peça de pano suspensa para
resguardar. - Kurtina di kaza di
Deus i rumpi na metadi (N.T.) -.
kurti-ve
n., *tipo de vestido que deixa ver
através da roupa o contorno das
cuecas em forma de vê. - Mininus,
bo kria nomi, kurti ve, eh, kurti ve
sta la (J.D.) -. (deriv. CURTIR O
VÊ). N.M. lexia composta.
kurtu
1.adj., *que tem pouco
comprimento. - Tataruga kuma si pe
kurtu, ma i ta lebal tudu kau ki misti
(L.A.) -. (CURTO). N.F. neol. N.S.
sin. mutcu.
2.adj., *breve; rápido. - no speransa
di vida i kurtu (R95) -.
kurtu sintidu
1.coloc., *estúpido. (deriv. DE
SENTIDO CURTO). N.S. V.B.
2.coloc., *pessoa que esquece a
ajuda recebida.
kuru
1.n., *pele dura de alguns animais;
pele. - i bisti kuru di lebri fresku
(A.P.) -. (COIRO; COURO). N.S.
sin. pele.
2.n., *pele curtida para usos
industriais. - Ora ke kaba, Kamabi ta
kunsa sai bistidu ku kuru (F.M.) -.
3.coloc. tene kuru, * expressão que
designa uma pessoa importante. Omi bali mas pa kil ki sedu di ki pa
kil ki tene, ma aos un dia no ta
rispita un alguin son pabia i tene
manga di dinheru o pabia i tene kuru
(L.S.) -. (deriv. TER COURO).
kuru nornoridu
coloc., *pele enrugada (deriv.
COURO). N.F. Balanta “n’orn’ori”.
N.S. V.M.
kurumpi
1.v.tr., *estragar; subornar.
321
(CORROMPER).
2.v.intr., *estragar-se; viciar-se. Ora ke mininus di onzi anu na bindi
mankara na rua, mininu femia, i ta
kaba di kurumpi na rua (IN96) -.
(CORROMPER-SE).
kurumpidu
part., *estragado; viciado, corrupto. sosiedadi sta un bokadinhu
kurumpidu (IN96) -.
(CORROMPIDO). N.S. sin.
kuruptu.
kurupson
1.n., *suborno. - kurupsons i intriga
ku garandi ambison di puder, el ku
leba no joven republika di GuineBisau bida suma siti bidadu (R98) -.
(CORRUPÇÃO).
2.n., *vício; depravação. - un familia
san, un familia sin kurupson, un
familia ku na pensa sempri na futuru
(IN96) -.
kuruptu
adj., *pervertido; viciado. - guvernu
propi i kuruptu (IN96) -.
(CORRUPTO). N.S. sin.
kurumpidu.
kuruspundi
v., *ser adequado; equivaler;
pertencer. - Kusa ku ka ta
kuruspundi, kuma kila i pura mintira
(R98) -. (CORRESPONDER). N.F.
korespondi.
kurva 1
v.intr., *descrever uma curva. - n’ na
kurva sin na un beku la (IN96) -.
(CURVAR). N.F. neol., kurba. N.S.
kurva é hipónimo de CURVAR que
significa também abaixar, cujo
equivalente é mpina.
kurva 2
n., *traço de estrada que não é
recta; linha sinuosa; volta; arco. - bo
na toma pasajeru na ki kurva, i
pirigozu (R95) -. (CURVA). N.F.
neol., kurba.
kus
n., *fantasma que desvia o bêbedo
para a floresta; anão que passeia de
noite. N.S. V.A.; sin. fenkoto.
kusa
1.n., *designação de algo
inanimado; qualquer objecto ou
assunto. - Bu ta manda un mininu
fera pa ba kumpra kusa, i ka na
kumpra ke ku mandal, i na firma ba
ta djubi (R95) -. (COISA).
2.n., *acontecimento; caso. - Alguin
lanta i na kombersa, i na papia kusa
ki na sedu (F.M.) -.
kusa di
con., *locução prepositiva que
significa [substância de]. - djintis ta
dal kusa di kume (F.M.) -. (COISA
DE).
kusa di mindjer
n., *menstruação. (deriv. COISAS
DE MULHERES). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kusa ku ta bindidu
n., *mercadorias. - Libra di kume
kusas di kume ku ta bindidu na rua
ku ka sibi kuma ki kusinhadu (R95) . (AS COISAS QUE SÃO
VENDIDAS). N.M. lexia complexa.
N.S. empréstimo por decalque das
línguas africanas de substrato; sin.
merkaduria.
kusa-meladu
n., *doce; bebida doce. - Bo bai
kume bon kumida, bo bibi kusa
meladu (Igr.I.) -. (deriv. COISA
MELADA). N.M. lexia composta.
kusasinhu
n.dim., *coisa pequena; coisinha. ami i un kusasinhu ku sta lundju, ku
ninguin ka pudi iangasa (O.S.) -.
(deriv. COISA).
kusi
v., *unir com uma linha através de
pontos, servendo-se de uma agulha
ou de uma máquina de coser. - Nha
Maria kusi bambaran, ma i ka tene
fidju (L.A.) -. (COSER). N.S. kusinti.
kusi na
v.prep., *guerrear. - E kusi na n’utru
-. (deriv. COSER). N.S. V.A.
kusidu 1
1.part., *que se coseu. (COSIDO).
2.part., *concertado; composto. -
322
ou no fogão. - E ba kusnha bianda,
e dal di kume (T.M.) -. (COZINHAR).
N.F. kusinha; kunha. N.S. kusnha
sabon; kusnha siti.
kusnha sabon
coloc., *fazer sabão. - Mindjer
kusnha sabon i kaba, rapas sinta i
na tcora (T.M.) -. (deriv. COZINHAR
SABÃO).
kusnha siti
coloc., *fazer óleo de palma ou óleo
de palmeira dendê. (deriv.
COZINHAR AZEITE). N.S. V.A.
kusnhera
n.f., *mulher que cozinha. - Rapas
karga lenha, i ba tciga nunde ki
kusnhera di sabon sta nel (T.M.) -.
(COZINHEIRA). N.F. kusinhera.
kuspi
v.intr., *deitar fora o cuspo. - Nin kau
di kuspi ka ten (T.M.) -. (CUSPIR).
kuspidera
n., *serpente de cor preta, da família
dos colubrídeos, conhecida por
cobra-cuspideira, que lança o seu
veneno cuspindo. (CUSPIDEIRA).
N.S. V.A., sin. bida 3; n.v. “Naia
nigricollis”.
kuspinhu
n., *cuspo; saliva. - ku si kuspinhu i
fasi un lamasinhu, i untal na udju di
segu (N.T.) -. (CUSPINHA).
kusta 1
1.v.intr., *ter um certo preço ou
valor; valer. - Es kusta karu, nha
ermon, bu ka pudi kumpral (M.M.) -.
(CUSTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ser feito com dificuldade. si kasa e ka ta kustal tantu, Tuga
pudi dana aos ma amanha e na
kumpul mas (C.P.) -.
kusta 2
n., *despesa; trabalho; esforço. - N’
ka na kume na bo kusta, pabia n’ ka
na buska kil ki di bos, ma abos propi
(N.T.) -. (CUSTA). N.F. neol.
kusta n’ muri
con., *locução conjuntiva
subordinativa que significa ☯mesmo
que eu morrer. - N’ ka na setal,
kabelu kusidu fandan (F.S.) -.
kusidu 2
1.part., *diz-se de qualquer alimento
preparado ao lume ou no fogão. kusas di kume, i kru o kusidu, i dibi
di sedu limpu (R95) -. (COZIDO).
N.F. neol. N.S. sin. kusinhadu.
2.adj., *maduro. - arus kusidu na
bulanha (Dea) -. (deriv. COZIDO).
N.S. sin. maduru; kusidu é
hiperónimo de COZIDO e de
MADURO.
kusinha
v., - Mindjer kusinha pa tudu djintis
(F.M.) -. (COZINHAR). N.F. vd.
kusnha.
kusinhadu
1.part., *diz-se de qualquer alimento
preparado ao lume ou no fogão. Kandja bedju nunka i ka ta
kusinhadu ku el (L.A.) -.
(COZINHADO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.n., *iguaria preparada ao lume ou
no fogão.
kusinhera
n.f., - Tiu, ali bianda ki no kusinhera
mandau (F.J.) -. (COZINHEIRA).
N.F. vd. kusnhera.
kusinheru
n., *pessoa que cozinha. - Un bon
kusinheru, ma i ka ta ngabadu
nunka: sal (P.B.) -. (COZINHEIRO).
kuskus
1.n., *bolo de arroz farinhado ou de
milho preparado. - Kuma pa ma sabi
ki kuskus sabi, ninguin ka fasi inda
si naris bindi (J.B.) -. (deriv.
CUSCUZ). N.F. oxítona.
2.n., *prato árabe, muito utilizado no
Senegal e na sub-região, preparado
com grânulos de sêmola de trigo,
carne e legumes. (CUSCUZ). N.S.
CUSCUZ significa propriamente
este prato árabe.
3.n., *penteado em que todo o
cabelo é apanhado no cimo da
cabeça. N.S. V.M.
kusnha
v., *preparar os alimentos ao lume
323
mama, kusta n’ muri (N.Tu.) -.
(deriv. CUSTAR EU MORRER).
kustu
n., *valor em dinheiro; preço. kuidadus primarius di saudi i
tarbalhozu, i ten ku lebanu miti na
tabanka, ma i ma baratu en termus
di kustus di dinheru ke ta involvil
(R95) -. (CUSTO). N.F. neol.
kustuma
v.intr., *habituar-se. - e pumba
kustuma dja kaza (T.M.) -.
(ACOSTUMAR-SE). N.S. kustuma
é o equivalente de ACOSTUMARSE, v.intr., e kustumanta é o
equivalente de ACOSTUMAR, v.tr.
kustumadu
part., *habituado; sedo normal. - Kil
tarpasa ku kustumadu na kil grupu i
son mata (R98) -. (ACOSTUMADO).
kustumanta
v.caus., *fazer contrair um hábito;
habituar alguém. (deriv.
ACOSTUMAR). N.S. V.A.,
kustumanta é o equivalente de
ACOSTUMAR, v.tr., e kustuma é o
equivalente de ACOSTUMAR-SE,
v.intr.
kustumu
n., *prática antiga e geral; uso;
hábito; o conhecer bem alguém. - i
ka no kulpa, kustumu ku kansadu
(J.D.) -. (COSTUME). N.F. neol.
N.S. sin. us.
kustura
n., *arte de coser. - aula di korti i
kustura pa mininus (R95) -.
(COSTURA). N.F. neol.
kusturera
n.f., *mulher que exerce a arte de
fazer fatos. - Kin ki sibi si amanha
Elizabeti ka na bin sedu uma grandi
kusturera (R95) -. (COSTUREIRA).
N.S sin. alfaiati.
kustus
adj., *caro; difícil. (CUSTOSO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
kusunde
n., - I kil un badju di kusunde o di
ngumbe (H.M.) -. N.F. vd. ksunde.
kut-kuti
v., *tentar fazer uma coisa, apesar
das dificuldades. - udju sta riba di si
mame ki na kut-kuti, pabia di bedjisa
ku foi (P.B.) -. N.F. koti-koti. N.M.
redobro. N.S. sin. n’oti-n’oti.
kuto
n., *espécie de sáurio. - Kuto fiu na
bida lagartu (L.A.) -. N.F. oxítona.
kutubel
n., *articulação do braço com o
antebraço. (COTOVELO). N.F.
kutuvelu.
kutubela
v., *acotovelar. (COTOVELAR). N.S.
V.B.
kutubelada
n., *pancada com o cotovelo.
(COTOVELADA).
kutula
v., *ferir com cutiladas; golpear. - kin
ki larga tarsadu i bin kutulan
fundinhu? (M.M.) -. (ACUTILAR).
N.F. proparoxítona.
kutula skola
coloc., *virar as costas à escola; não
frequentar as aulas. (deriv.
ACUTILAR A ESCOLA). N.S. V.A.
kutulada
n., *facada. (CUTILADA). N.S. V.B.
kutuladu
part., *esfaqueado. - N’ fasi kasabi
panu di kubri pa i tapan borgonha
de nha kurpu kutuladu (O.S.) -.
(ACUTILADO).
kutundin
n., *laço; armadilha. - Si bu kuri di
binhali, kutundin ta perau dianti
(L.A.) -. N.S. sin. lastru.
kuturinu
n., *diz-se da região das ancas,
especialmente falando do corpo de
mulher, para indicar a perfeição das
formas, como de uma viola; rabada.
N.S. V.B.
kutuvelu
n., - Omis ku mindjeris, kal un di nos
ku ma fola kutuvelu? (J.D.) -.
(COTOVELO). N.F. neol., vd.
kutubel. N.S. dur di kutuvelu; fola
324
kutuvelu.
L, l
*Décima terceira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [líquida lateral alveolar]. (L).
l 1 [-l]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica
do pronome pessoal complemento
directo 3ªsing.; o; a; lhe. - ora ku
Tuga bombordia, i kema tudu si
tabanka i ka disal ku nada (C.P.) -.
la
adv., *advérbio de lugar que
significa o sítio afastado do locutor;
naquele lugar; acolá; aí; ali. - sai,
ala, bu la, ala bu sugundi bas di
padja, la (L.S.) -. (LÁ). N.F. ala. N.S.
la é hiperónimo de LÁ, ALI e AÍ; ant.
li; ant. ali; pa la; bai la.
laba
1.v.tr., *limpar com água ou outros
líquidos. - E manera tan di laba mon
limpu ku iagu ku sabon, no dibi di
sina no mininus el (R95) -. (LAVAR).
N.S. basia di laba rostu; laba
burgunhu; laba kabesa; laba
kurpu; laba lua; laba pe.
2.v.tr., *purificar. - No laba no
korson (L.Cat.) -.
laba badjudesa
coloc., *entre os Balantas significa
fazer a cerimónia de reparação por
ter engravidado uma rapariga que
nunca antes dera à luz. (deriv.
LAVAR). N.S. V.M.
laba boka
coloc., *lavar os dentes. (deriv.
LAVAR A BOCA). N.S. V.M.
laba burgunhu
coloc., *reparar uma ofensa. (deriv.
LAVAR A VERGONHA). N.S. V.M.
laba kabesa
coloc., *baptizar deitando água
sobre a cabeça; administrar o
sacramento do baptismo; purificar. i tambe no ta intindi kuma tribunal,
la ke mindjoris baloberus sta nel pa
ba laba kabesa di kilis ke susu
(R99) -. (deriv. LAVAR A CABEÇA).
325
N.F. arc. N.S. sin. batiza; a
administração do baptismo católico
tem como cerimónia principal
“derramar água” sobre a cabeça do
baptizando.
laba kurpu
coloc., *lavar-se; tomar banho. - Bu
ka dibi di laba kurpu o ropas mas
pertu di fonti di ki vinti metru (Igr.I.) . (deriv. LAVAR O CORPO).
laba lua
coloc., *menstruar; ter as regras
menstruais. - i tarda pa laba lua
(R96) -. (deriv. LAVAR A LUA). N.S.
sin. odja lua; misturason (n.).
laba pe 1
coloc., *cumprimentar uma pessoa
que volta ao país natal, oferendo-lhe
comida e bebida. - Bu pui na lista
son viuva di sesenta anu, ku
kunsidu kuma i ta fasi bon obras, ku
ta laba pe di pobu di Deus (N.T.) -.
(deriv. LAVAR OS PÉS).
laba pe 2
n., *cerimónia da quinta-feira da
Semana Santa, onde o sacerdote
lava os pés aos representantes dos
doze Apóstolos. - laba pe di
disipulus (N.T.) -. (LAVA-PÉS). N.M.
lexia composta.
labadera
n.f., *mulher que lava roupa alheia
por profissão. - Si ropa bida branku
fandan, suma ku nin un labadera na
mundu ka pudi brankisil (N.T.) -.
(LAVADEIRA).
labadu
1.part., *limpado; purificado. - E
kopu dibi di ba ta labadu kada dia
(Igr.I.) -. (LAVADO).
2.adj., *limpo. - ma bo labadu, bo
santifikadu, bo otcadu djustu na
nomi di Kristu (N.T.) -.
labakrus
n, *chuva no início de Novembro, na
festa dos fiéis defuntos. (deriv.
LAVAR A CRUZ). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
labanka
n., *barra para levantar corpos
pesados. (ALAVANCA). N.S. V.B.
labanta
1.v.tr., *pôr de pé; alçar. - I labanta
kabesa (T.M.) -. (LEVANTAR). N.S.
labanta stera; sin. lantanda.
2.v.tr., *tirar dinheiro no banco. Nhu Falkon konsigui labanta dinheru
(M.M.) -.
3.v.intr., *acordar; sair do leito; pôrse em pé. - Lebri labanta kinti-kinti i
firma suma nhara-sikidu (A.P.) -.
(LEVANTAR-SE). N.S. sin. lanta.
labanta stera
coloc., *cerimónia de arrumar a
esteira, no fim do choro - Distindi
stera, labanta stera, ialsa stera
(P.B.) -. (deriv. LEVANTAR A
ESTEIRA). N.S. sin. ialsa stera; sin.
lebia stera.
labantadu
part., *posto de pé; apresentado. - E
kiston ku manga di bias i ta
labantadu i un kusa ku ka ten sintidu
(Cecomes) -. (LEVANTADO). N.S.
sin. labantandadu.
labantamentu
n., *rebelião; revolta. Labantamentu di Junta Militar (R98)
-. (LEVANTAMENTO).
labantandadu
part.caus., *feito surgir. - I ten
manga di prublema ku labantandadu
(R95) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
sin. labantadu.
labaremu
n., *gorjeta; gratificação. - N’ ta
djunta-djunta labaremus ki n’ otca,
pa manda nha djintis algun kusa
(J.S.) -. (deriv. LAVAR OS REMOS).
N.F. náut. N.M. lexia composta
[laba + remu], já lexicalizada, que
se escreve sem traço de união. N.S.
em tempos antigos os marinheiros
costumavam pedir uma pequena
gratificação para lavar os remos
utilizados durante o serviço de
passar as pessoas de uma margem
do rio para a outra.
labra
v.tr., *sulcar a terra com o arado ou
326
com a charrua; cultivar a terra. Fidalgu di tcon i kil ku ta labral pabia
saku limpu ka ta firma (Dea) -.
(LAVRAR).
labradu
1.part., *cultivado. (LAVRADO).
2.part., *que é trabalhado; que tem
sinais de trabalho. - Nha sunhus ta
pantan, n’ ta odja traturis di mbruta
di dinti labradu, pabiduris di matu
(O.S.) -.
labradur
n., *que lavra; agricultor. - Son ora
ku labradur dadu si balur ku
kemansa na para (C.V.) -.
(LAVRADOR). N.S. sin. kampunes.
labur
n., *cultivo da terra; lavra. - Labur di
intcada ku radi i un labur ku pirsisa
di tciu djintis pabia un alguin son ka
na tciga (M.M.) -. (LAVOURA).
laburatoriu
n., *lugar onde se fazem
experiências científicas ou análises.
- Es bitcu ku ta fasi e duensa i so
atraves di laburatoriu ku no pudi sibi
kuma di fatu i sta dentru di kurpu di
alguin (R98) -. (LABORATÓRIO).
N.F. proparoxítona, neol.
ladainha
1.n., *oração a todos os santos e à
Virgem Maria. - ladainhas di Santus
(l.Cat.) -. (LADAINHA). N.F.
paroxítona.
2.n., *enumeração ou súplica
fastidiosa. - Un ladainha ku bida dja
mintida (P.dosS.) -.
ladra
v.intr., *dar latidos ou ladridos, como
faz o cão; latir. - Katcuris tciga e
kunsa na ladra (L.S.) -. (LADRAR).
ladron
1.adj., *que furta; que rouba. - i
seduba ladron (N.T.) -. (LADRÃO).
N.S. sin. furtadur.
2.n., *gatuno. - Ki ladron leba pis, i
leba bianda, i leba arus (T.M.) -.
ladrondadi
n., *furto; ladroíce; ladroeira. - I ten
manga di koldadi ladrondadi:
komersianti ki ta ngana djintis ku
balansu o ku midida i ladron suma
kil alguin ki ta romba kaza di djintis o
suma kil ki ta luga si kaza karu
dimas (L.S.) -. (deriv. LADRÃO).
N.S. sin. furtu.
ladu
1.n., *a parte direita ou esquerda de
qualquer objecto; face lateral. - E ta
firma na un ladu, mindjeris ku na
toka par elis e ta firma tan na un
ladu (N.M.) -. (LADO).
2.n., *aspecto. - Utru ladu no misti
fala no ta lova kamarada ministru
(R95) -.
3.n., *partido; grupo; facção. - suma
manera ku kil utru ladu manti na se
lugar asin ku no manti tambe na no
lugar pa no kabanta luta pa pui
djustisa dentru di no tera (R98) -.
laga
1.v.intr., *espalhar-se; ampliar-se;
aumentar. - Banhu Duensa torna
laga mas na Bairus (M.J.) -.
(ALAGAR-SE; ALARGAR-SE). N.S.
laga é o equivalente de ALAGARSE ou ALARGAR-SE, v.intr.,e
laganta é o equivalente de
ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.; kau
laga; sin. lagua 1.
lagadu
1.part., *coberto de água.
(ALAGADO). N.S. V.B.
2.part, *alastrado. (ALARGADO).
lagansa
n., *cheia; inundação. (deriv.
ALAGAR). N.S. V.B.
laganta
v.caus., *fazer espalhar. - I laganta
noba di mininu ki padidu (J.S.) -.
(deriv. ALAGAR; ALARGAR). N.S.
laganta é o equivalente de
ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.,e laga
é o equivalente de ALAGAR-SE ou
ALARGAR-SE, v.intr.
lagartisa
n., *nome comum de pequenos
Lacértidas da família dos
Grecónidas, que se alimenta de
insectos. - Lagartisa ta bibi ku
327
galinha (L.A.) -. (LAGARTIXA). N.F.
neol.
lagartu
1.n., *grande hidrossáurio carnívoro;
crocodilo. - Po, tudu tarda ki tarda
na iagu, i ka ta bida lagartu (L.A.) -.
(deriv. LAGARTO). N.S. n.v.
“Crocodilus niloticus”; lagartu é
hiperónimo de LAGARTO e de
CROCODILO. Há neologia
semântica: os navegadores
portugueses do sec. XV
denominaram a nova realidade, o
crocodilo, com o termo,
semanticamente mais próximo, de
LAGARTO, um pequeno sáurio da
família dos Lacertídeos.
2.n., *a parte terminal ou superior do
tecto. N.S. mata lagartu.
lagasi
v.caus., *começar a espalhar-se ou
a difundir-se. - noba lagasi -. (deriv.
ALARGAR; ALAGAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
lagosta
n., *crustáceo da família dos
Palinurídeos. (LAGOSTA). N.S.
V.B., n.v. “Palinurus vulgaris”.
lagrima
n., *líquido segregado pelas
glândulas lacrimais. - Garandis
kuma si bu sibi kuma bu ka tene
lagrima na udju, bu ta kunsa tcora
desdi kampada di kaza, asin ora ku
na tciga udju ta modja (L.A.) -.
(LÁGRIMA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. larma.
lagua 1
v.intr., *espalhar-se; inundar;
extravasar. - E ba tciga na un fonti
bonitu, iagu na lagua (T.M.) -. (deriv.
LAGOA). N.F. proparoxítona. N.S.
sin. laga 1.
lagua 2
n., *pequeno lago; pântano. - Na kil
lagua i tenba um lagartu ku ta ianda
la (L.S.) -. (LAGOA). N.F.
paroxítona.
laguanta
v.caus., *alagar. (deriv. LAGOA).
N.S. V.M.
laguasinhu
n.dim., *pequena lagoa. - e bai tok e
tciga un laguasinhu (Dea) -. (deriv.
LAGOA).
Laguine
n., *nome da República da GuinéConakri. - n’ bai Laguine (IN99) -.
N.F. oxítona; Francês “La Guinée”
que designa a Guiné-Conakri.
laiku
adj., *diz-se de um dos princípios
que regulam a República da GuinéBissau, estado independente de
qualquer condicionamento feito por
grupos religiosos por motivos que
dizem respeito a sua religião. - No
misti kontal kuma istadu di GuineBisau i laiku (R96) -. (LAICO). N.F
proparoxítona, neol.
lakadia
v., (LAQUEAR). N.F. paroxítona, vd.
lakaria. N.S. V.A.
lakakon
n., *espécie de erva rastejante que
cresce na bolanha. - li na Guine,
anos i familia tudu, anos no ligason,
no parentasku i rasa lakakon (R95) . (LACACOM). N.F. oxítona. N.S
n.v. “Ipomoca repens”.
lakaran
n., *nome comum de vários
artrópodes aracnídeos, que se
alimentam de insectos e aranhas e
que têm um aguilhão curvo com
duas glândulas venenosas;
escorpião. - Lakaran ruspundi elis
kuma lion ka fasi diritu (A.W.) -.
(LACRAU).
lakaria
v., *concatenar; fechar com
cadeado; encadear; lacrar.
(LAQUEAR). N.F. paroxítona,
lakadia. N.S. V.A., sin. pui
kadiadu.
lakati
v. diz-se da maneira de impedir um
acontecimento negativo ou frustrar
um sortilégio; limpar do mal. -
328
n., *acção ou resultado de
escorregar; escorregamento. kabasera nasi ku si laludura, i bin
padi n’anhima (L.A.) -. N.F. Wolof
“lalo”.
lam-lam
n., *forma de celenterado com
aspecto de campânula; medusa.
N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. V.B.,
n.v. “Medusa pelagia”.
lama
1.n., *mistura de água e terra; argila.
- i iurni lama i pui na kuartu i kunsa
santa kuartu (A.P.) -. (LAMA). N.S.
sin. baru.
2.n., pântano. - I ba odja un lagartu
ditadu na lama pertu di un riu (M.K.)
lamasera
n., *lamaçal; lamaceiro. - I ten un
mar garandi nunde ku iagu ta intci
tok i kubri na ki lamasera i ta torna
sai mas, i ta fika kil kau sin (T.M.) -.
(LAMACEIRA).
lambe
n., *pessoa que já participou nas
cerimónias de iniciação; o que dá
instruções aos novos iniciados. Anos lambes tempu ka tenba dja pa
no durmi (N.M.) -. N.F. oxítona;
Mandinga “làmbee” que designa os
homens jovens que acompanham o
kankuran.
lambike
n., *lugar ou aparelho para fazer
destilações, principalmente de cana
de açúcar. (ALAMBIQUE). N.S. V.A.
lambri
n., *resina fóssil; âmbar.
(ALAMBRE). N.S. V.B.
lambu
1.v.tr., *carregar; tomar; recolher;
levantar. - E lambu dja se kargu
mandurgada, e fusi e bai (T.M.) -.
2.v.tr., *furtar. - No na fala no
amigus, no ermon ke sta la, pa e
para lambu kusas di djintis na prasa
(R98) -.
lambudu
part., *levantado; transportado;
carregado. N.S. V.B.
Djanfa ka lakati i djumbili tcon (R.N.)
-.N.F. proparoxítona.
lakia
1.v., *obstruir um vaso ou um
conduto orgânico; lacrar.
(LAQUEAR). N.F. proparoxítona.
N.S. V.A.
2.v., *diz-se do processo de
esterilização permanente ou
transitória de uma mulher. N’ na
lakia pa n’ ka padi mas -.
lala
n., *planície inculta; planície
alagadiça durante o tempo das
chuvas. - I ta baiba lala, kau ki
bakas ta maradu (L.S.) -. (LALA).
N.F. Guin.; Fula “lala” que designa a
savana.
lala kema
coloc., *o que não se sabia veio a
saber-se. - Lala kema, ala ladron na
bin (C.V.) -. (deriv. A LALA
QUEIMOU).
lalo
n., *folhas de baobá que servem na
culinária; o molho preparado com
certas folhas que dá ao arroz uma
consistência gelatinosa e
escorregadia. (LALO). N.F. Guin.;
Wolof “lalo” que designa as folhas
do baobá. N.S. V.B.
lalu
1.v.intr., *escorregar. - i fala
Anonsinhu kuma i lalu na reia, pa e
ba luta na lala (F.M.) -. N.F. Wolof
“lalo”.
2.v.intr., *ser escorregadio. - Tcuba
tcubi kaminhu lalu (C.V.) -. N.S. kau
lalu.
lalu-kaminhu
n., *espécie de erva rastejante. N.F.
Wolof “lalo”. N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. “Ceratotheca
sesamoides”.
laludu
part., *escorregadio; escorregadiço.
- Kabas di garandi nunka i ka
chogadu ku mon laludu (L.A.) -. N.F.
Wolof “lalo”.
laludura
329
lamentason
n., *queixa; canto triste. - bu obi es
lamentasons di kuma karnaval gosi i
ka karnaval di aontiba? (R95) -.
(LAMENTAÇÃO). N.F. neol.
lamia
v., *sujar de lama. (ENLAMEAR).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
lamiadu
part., *sujado de lama.
(ENLAMEADO). N.S. V.B.
lampada
n., *aparelho para iluminação;
ampola eléctrica. - Dianti di tronu i
na iardiba seti lampada di fugu
(N.T.) -. (LÂMPADA). N.F.
proparoxítona, neol., vd. farol. N.S.
lampada di mon.
lampada di mon
n., *lâmpada de bolso que funciona
por meio de pilhas. (deriv.
LÂMPADA DE MÃO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. lus di
mon.
lamparan
n., *instrumento que serve para
atirar pedras; funda; atiradeira. Konformu i na bai, asin ki na trena
pontaria na kaminhu ku si lamparan
(A.T.) -.
lampon di kama
n., *borda do leito; extremidades
laterais da cama.
lampra
v.intr., *brilhar; luzir; faiscar;
relampaguear; relampear;
relampejar. - E sinta, banku na
lampra, djintis tudu na lampra (T.M.)
-. (deriv. LÂMPADA). N.S.
lampranta.
lampranta
v.caus., *fazer brilhar. - Es sukuru ki
strelas na lampranta mas forti
(C.deP.) -. (deriv. LÂMPADA).
lan
n., *pêlo que cobre o corpo de
certos animais, como alguns
carneiros e os camelos; tecido feito
com esse pêlo. - Moises toma tambi
un padas di po ku tcomadu isopi, ku
lan burmedju, i uaga riba di libru di
lei (N.T.) -. (LÃ).
Landuma
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Landuma,
pertencente ao grupo linguístico Sul,
da subfamília oeste-atlântica.
(LANDUMÃ). N.F. oxítona. N.S. V.A.
lanha
v.tr., *fazer lanhos em; golpear. - Si
na kaminhu bu lanha pe, bu sinti
dur, bu sufri tciu, pabia di ke, gora,
bu ka na rakua? (L.Cat.) -.
(ALANHAR).
lanhadu
part., *ferido; cortado. (LANHADO;
ALANHADO). N.S. V.B.
lanhu
n., *ferida. (LANHO). N.S. V.B.
lankon
n., *pano grande; manta para cobrir
o corpo de noite. - Djuis di lankon
(G.F.) -. N.F. oxítona.
lansa 1
1.v.tr., *atirar. - No lansa kil fuguetis
la, na iagu la, so pa tcomaduba
atenson pa algun kusa fasidu (R98)
-. (LANÇAR).
2.v.tr., *enviar; apresentar. - Un
apelu ku n’ ta lansa pa tudu jovens
pa e toma un noson di
risponsabilidadi (IN96) -.
lansa 2
n., *haste de madeira com um ferro
pontiagudo na extremidade.
(LANÇA). N.F. neol. N.S. V.B.; sin.
kanhaku.
lansol
n., - Lanta, pa no sakudi lansol
(T.M.) -. (LENÇOL). N.F. vd lensol.
lanta
1.v.intr., *pôr-se em pé. - Chefi lanta
i ba tira pinton na sangra (F.M.) -.
(LEVANTAR-SE). N.S. sin. labanta.
2.v.intr., *acordar. - E ta lanta sinku
ora di mandrugada e bai purtu pa
pera kanuas di piskaduris (N.M.) -.
3.v.intr., *diz-se do órgão copulador
masculino em erecção. N.S. sin.
reta.
330
lanta bibu
coloc., *ressurgir; tornar vivo;
ressuscitar. - No sibi kuma un dia no
na bin lanta bibu ku Jesus (L.Cat.) -.
(deriv. LEVANTAR-SE VIVO).
lantanda
1.v.caus., *fazer erguer; pôr de pé;
alçar. - Bo lantanda bo udju, bo
djubi labur ku sta dja maduru pa
kebra (N.T.) -. (deriv. LEVANTAR).
N.S. sin. labanta.
2.v.caus., *causar. - uzu di
kamisinha ta lantanda manga di
purblema na metadi di no populason
(Cecomes) -.
lantandadu
part.caus., *posto de pé;
apresentado. - Es dimokrasia ku
kunsa na lantandadu i dibi di sedu
mastru na izersisiu di sidadania
(R96) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
sin. labantadu.
lantca
n., *embarcação pequena. - Pa ke
ke lantca na burdia, si na riu gosi
iagu ka ten? (A.S.) -. (LANCHA).
lantce
n., *pequena refeição durante o
período da tarde, entre o almoço e o
jantar; merenda. (LANCHE). N.F.
neol. N.S. V.A., sin. merenda.
lantcon
n., *embarcação grande; lancha
grande. (LANCHÃO). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
lanterna
n., *caixa de vidro contendo uma
torcida e combustível para
iluminação. - I peganda lanterna
tudu i pui (T.M.) -. (LANTERNA).
N.F. neol. N.S. sin. lampada di
mon.
lapa
n., *doce de farinha de arroz e
açúcar. N.S. V.A.
lapis
n., *pauzinho de madeira,
envolvendo uma mina de grafite e
que serve para escrever ou
desenhar. - Pa kilis ku aos e labra si
lapis tok i gudu, no na disdja elis
bon tarbadju (Dea) -. (LÁPIS). N.F.
paroxítona.
lapisera
*lápis; tubo onde se metem bicos de
lápis para formar um utensílio de
escrever. (LAPISEIRA). N.S. V.B.;
lapisera é hiperónimo de
LAPISEIRA e de LÁPIS.
lapite
1.n., *bebedor. - Abo ki nha lapite na
mudju di tceben di aos (M.M.) -. N.F.
oxítona.
2.n., *bebida; bebedeira. - I karga si
lapite diritu -. N.S. sin. bibidera.
larandja
1.n., *fruto da laranjeira. - Vitamina
C i ta odjadu na larandja, limon, foli
(Igr.I.) -. (LARANJA).
2.n., *cor-de-laranja, entre amarelo
e vermelho. - ropas di koris fortis,
burmedju, amarelu, larandja
(P.dosS.) -. (deriv. LARANJA).
larandjada
n., *bebida feita com sumo de
laranja. (LARANJADA). N.S. V.B.,
sin. sumu.
larga
1.v.tr., *soltar; deixar cair. - Bo
kombersa ku elis, bo larga elis pa e
bai (R98) -. (LARGAR). N.S. larga
kurpu.
2.v.tr., *abandonar; deixar. - Utrus
larga funsionalismu publiku
(P.dosS.) -.
larga kurpu
1.coloc., *não reagir a uma doença;
ficar laxo. - bu ten di findji ku bu
muri, bu larga kurpu (P.B.) -. (deriv.
LARGAR O CORPO).
2.coloc., *abandonar-se; cair. - Ma
bu nobu asin pa larga kurpu na
bibida (C.V.) -.
largadu
1.part., *solto; livre. - Disan sukuta
bu vos na spuma di mar, largadu na
bentu (T.Tc.) -. (LARGADO).
2.part., *libertado. - Otridadi manda
fala pa bo largadu (N.T.) -.
largu
331
adj., *amplo; extenso. - Barajen ten
ku sedu mas largu di ki riu pa muru
sinta dentru di banku na tudu dus
ladu (Igr.I.) -. (LARGO). N.F. neol.
largura
n., *qualidade do que é largo;
largueza. - Si kumprimentu ku si
largura ku si altura tudu djusta (N.T.)
-. (LARGURA). N.F. neol.
larma
n., *líquido segregado pelas
glândulas lacrimais; gota de humor
lacrimal. - Bo limpan larma, ka bo
disan n’ tcora (J.D.) -. (LÁGRIMA).
N.F. lagrima. N.S. sin. iagu na
udju.
laska 1
v., *fazer lascas; rachar. (LASCAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
laska 2
n., *estilhaço de madeira ou de
outro material. - Bariga ka ta kosadu
ku laska di kana (L.A.) -. (LASCA).
N.F. neol.
lastima 1
v., *lamentar. (LASTIMAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B. sin.
miskinha.
lastima 2
n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., sin. pena
2.
lastra
1.v.intr., *espalhar-se; alargar-se. Fugu lastra na matu (C.deP.) -.
(ALASTRAR). N.F. alastra.
2.v.intr., *estirar-se. - kobra garandi
na lastra pa bin (R98) -.
lastra kurpu
coloc., *deitar-se de maneira
descontraída; espalhar o corpo.
(deriv. ALASTRAR O CORPO). N.S.
V.M.
lastradu
part., *espalhado. (ALASTRADO).
N.S. V.B.
lastru
n., *armadilha de caça; nó corredio;
laço. - e ta panhadu na lastru di
manga di diseju tulu ku ta dana, ku
ta murgudja elis na stragu (N.T.) -.
(deriv. LASTRO). N.S. sin.
armadidja; sin kutundin; LASTRO
designa o peso posto no navio para
aumentar a estabilidade e também
qualquer comida com que se
prepara o estômago para ingerir
bebidas.
lastuma
n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., sin. dur.
lat-latidu
part., *muito enfraquecido; muito
flácido ou fofo. - Nha bolsus rabes
na lendri suma mamas mames latlatidu (F.S.) -. (deriv. LATO). N.M.
redobro.
lata
1.n., *caneca; caixa metálica. Mesmu liti di baka, liti di lata ku
utrus papas i ka pudi torkiadu ku liti
di pitu di si mame (R96) -. (LATA).
N.S. masa lata.
2.n., *ferro em folha, batido e
laminado. - kasa di tcapa ki pui o di
lata, ngana populason, kila la i
lebsimenti pa no povu (C.P.) -. N.S.
sin. asinki.
lati
1.v., *estar sem força; ficar fraco. - I
lati tudu e ka pudi lanta (M.M.) -.
(deriv. LATO).
2.v., *não estar fresco, como por
exemplo o peixe ou outro produto
alimentar.
latci
v., *cair ou deitar no chão. - Sin latci
... ah deus, n’ ten bu noti di fadiga
(F.S.) -. N.S. latci pe.
latci pe
coloc., *ficar de pé, curvando as
pernas para trás. N.S. V.A.
lati-lati
v., *perder toda a força até
desmaiar; estar sem nenhuma
energia. - Ke ke tene e mininu ku
sta sin. Es, e mininu ku sta sin, es ki
lati-lati sin tudu, tudu, djubi de!
(R95) -. (deriv. LATO). N.M.
redobro.
332
2.part., *tomado; roubado. - djubi
kuma rikesa di Esau na lebadu tudu!
(Igr.I.) -.
lebantadu
part.caus., - Mininu ku ka tene nin
varsina, i suma kasa ke lebantadu
so paredi i ka kubridu; ora ku tcuba
tciga, i ta entra tudu ladu, i pudi bati
kasa (R95) -. (LEVANTADO). N.F.
neol., vd. labantadu.
lebi
1.adj., *que tem pouco peso; ligeiro.
- Nha ordidja propi, lebi dja na
kabesa (J.B.) -. (LEVE). N.S. bisti
lebi.
2.adj.,* diz- se do Crioulo moderno,
mais fácil de entender e
aportuguesado.
3.adj., *fácil, leviano. - Mindjer lebi n’
ka pudi ku el (J.M.B.) -.
lebi boka
coloc., *diz-se de pessoa que fala
levianamente ou de maneira
irresponsável; pessoa indiscreta ou
que não consegue guardar um
segredo. (deriv. DE BOCA LEVE).
N.S. V.M.
lebia
v.tr., *tornar ligeiro ou leve. - e bota
trigu na mar pa lebia barku (N.T.) -.
(deriv. LEVE). N.F. proparoxítona.
N.S. lebia don; lebia stera.
lebia don
coloc., *começar a tirar alguns
sinais de luto, usando, por exemplo
roupa de cor cinzenta, depois de ter
passado algum tempo da morte de
um parente; aliviar o luto. (deriv.
LEVE). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A.
lebia stera
coloc., * cerimónia de arrumar a
esteira, no fim do choro. - Amanha i
dia di lebia stera -. (deriv. ALIVIAR
A ESTEIRA). N.S. V.A., sin. ialsa
stera; sin. labanta stera.
lebiandadi
n., *irreflexão; falta de juízo ou de
prudência. - kasamenti i ka dibi di
fasidu ku lebiandadi (Igr.I.) -.
latidu
part., *debilitado; flácido; fofo. Guine ma brinkadera ma sabi la,
badjudasinhus ke tene mama latidu,
mindjer garandis ke tene mama firmi
(I.eI.) -. (deriv. LATO).
latin
n., *a língua falada pelos antigos
Romanos. - Konseitu tradison bin di
palavra “tradicio”, na latin, ke
signifika ntrega (IN96) -. (LATIM).
latrina
n., *local para urinar ou defecar. Bo tapa tambe latrinas, bo randja
tampu pa tapa boka di retret (R97) -.
(LATRINA). N.F. neol. N.S. sin.
kuartinhu.
leal
adj., *sincero. - Pa kumpri es oitavu
mandamentu no ten ki sedu sinseru,
no sedu leal, no ka dibi di kalunia no
ermon (L.S.) -. (LEAL). N.F. neol.
N.S. sin. sinseru.
lealdadi
n., *sinceridade. - Es oitavu
mandamentu ta sinanu sinseridadi
ku lealdadi, es palabra misti fala
sedu verdaderu na korson (L.S.) -.
(LEALDADE). N.F. neol. N.S. sin.
fidelidadi.
leba
1.v.tr., *transportar. - Taxi pudi leba
pasajeru di distinu diferentis i kobra
kadaun delis (P.dosS.) -. (LEVAR).
N.S. leba bontadi.
2.v.tr., *guiar; conduzir. - Ora ki no
kaba fadja Dufuntus, no leba elis pa
tabanka (N.M.) -.
3.v.tr., *impelir; induzir; constranger.
- Falta di sibi ki leba bos tambi na
fasi bo puder de manera ki ka bali
(Ceef) -.
leba bontadi
coloc., *apetecer; ter vontade. - E
leba bontadi ma djitu ka ten (T.M.) -.
(deriv. LEVAR VONTADE).
lebadu
1.part., *transportado; conduzido. Sara i lebadu nunde rei pa i ba
pursenta (T.M.) -. (LEVADO).
333
(LEVIANDADE).
lebisi
v.caus., - Si i riba, falal kuma pa ka i
lebisin, pabia ami i ka restu!
(Cecomes) -. (deriv.LEVE). N.F.
proparoxítona, vd. lebsi.
lebri
n., *mamífero roedor da família dos
leporídeos. - Lebri sai i vira so rostu
i odja kuma kasa di lubu ku na kema
(Ch.Mb.) -. (LEBRE). N.S. n.v.
“Lepus senegalensis”; tculi di lebri.
lebsi
v.tr., *apoucar; desprezar; desonrar.
- Ai!, nha fidjus, konsidju di bo pape
ka bo lebsi bo mame (J.D.) -. (deriv.
LEVE). N.F. lebisi.
lebsidu
part., *desprezado. - I lebsidu, i ka
fasidu djustisa (N.T.) -. (deriv.
LEVE).
lebsimenti
n., *falta de respeito, desprezo. - el
ku manda kualker lebsimenti pa no
papes ku no mames i un lebsimenti
pa Deus propi (L.S.) -. (deriv.
LEVE).
lefe
n., *tampa de palha de cabaça. lebi rabada suma lefe di Fula -. N.F.
oxítona. N.S. V.A.
legaliza
*tornar legal; fazer a legalização;
autenticar. - Omi, ku na legalizal ki
kau, i pidil suku di bas pa kunsada
(M.M.) -. (LEGALIZAR). N.F. neol.
legalizadu
part., *reconhecido pela lei; tornado
legal; autenticado. - No konsigui un
terenu di seti ektar, i sta dja
legalizadu (R95) -. (LEGALIZADO).
N.F. neol.
legos
n., *tipo de pano, de fazenda leve,
fabricado nos países com influência
inglesa. - i toma mas utru panu
legos i kubril na ombra (N.M.) -.
(LEGOS). N.F. Guin., oxítona;
Inglês “Lagos” que designa a cidade
da Nigéria.
lei 1
v., *interpretar por meio da leitura;
decifrar. - “No lei”, no tcomal asin,
pabia, ora ku no kabal, i ta otca no
sibi dja lei na Kiriol (Dea) -. (LER).
lei 2
1.n., *norma; preceito; norma. - lei
panha, si pa kondena i ta kondenal
(R98) -. (LEI). N.S. lei di tera.
2.n., *relação constante entre um
fenómeno e a sua causa. - i lei propi
di dizinvolvimentu (MR98) -.
lei di tera
1.n., *o direito tradicional não
escrito. - prumeru ke ten ku fasidu
pa kuarkel koperanti kunsa rispita lei
di tera, pa i ka introduzi sertu
korupson ku no na odja li (IN96) -.
2.n. lei que tem a ver com a
propriedade fundiária. - no na pidiba
e komison si ta fasi un bokadu mas
rapidu pa djubi es problema di lei di
tera (R95) -. (deriv. LEI DA TERRA).
N.M. lexia complexa.
leidu
part., *que foi lido. - lei di Moises i ta
leidu kada dia di diskansu na kaza
di djuntamentu (N.T.) -. (LIDO). N.F.
paroxítona.
leinti
v.caus., *dar aulas; ensinar a ler;
ensinar. (deriv. LER). N.F.
paroxítona. N.S. V.M.
leitor
1n., *pessoa que lê. - leitor na lei
(L.Cat.) -. (LEITOR). N.F. neol.
leitura
1.n., *acto de ler. - Un alguin ta lanta
i bai fasi leitura (N.M.) -. (LEITURA).
2.n., *o que se lê. - kil prumeru
leitura ke no na ba lei na e mumentu
(R98) -.
lejislason
n., *colecção de leis de um país. - N’
ka sibi fala kuma si ten algun
lejislason sobri kila, ma parsin kuma
i dibi di ten (R95) -. (LEGISLAÇÃO).
N.F. neol.
lejislatura
n., *prazo do mandato de uma
334
assembleia legislativa. - i na falta
tris dias pa tarbadjus kaba,
tarbadjus des tersera seson di kinta
lejislatura di asembleia nasional
popular (R95) -. (LEGISLATURA).
N.F. neol.
leli
v., *comer ou beber completamente.
- i leli bianda tudu i ka sobra nada -.
N.S. V.A., sin. fefi; sin. kume fep.
lema
n., *emblema; símbolo. - tantu asin
ki propi lema ta konta: pa promovi
kultura (R95) -. (LEMA). N.F. neol.
lembra
v.intr., *recordar; trazer à memória. Djumbai ka ta kaba pabia kadakin i
ta fika i na lembra di sel i na konta
(N.M.) -. (LEMBRAR-SE).
lembransa
n., *recordação. - Bo fasi es na nha
lembransa (L.Cat.) -.
(LEMBRANÇA).
lembranta
1.v.caus., *fazer recordar. - N’ otca
kuma i bon pa lembranta bos de
kusas li (N.T.) -. (deriv. LEMBRAR).
2.v.caus., *notar; advertir; sugerir. - i
un di tius di mininu ki ma tene diritu
riba del, pa lembranta si pape ku si
mame kuma es mininu i ka par el
son, i ma sedu pa si djorson (J.S.) -.
lembrantadu
part.caus., *recordado; feito
recordar. (deriv. LEMBRAR). N.S.
V.B.
lembrensi
n., *trança fina. (deriv. LEMBRAR).
N.S. V.M.
lemi
1.n., *aparelho para dar direcção a
barcos e aviões; direcção. - e larga
tambi maraduras di lemi (N.T.) -.
(LEME).
2.n., *barbatana de peixe. Kanhokan e ta pui lemi di pis na
kosta (N.M.) -. N.S. lemi di kaudu;
lemi é hiperónimo de LEME e de
BARBATANA.
lemi di kaudu
n., *órgão de natação dos tubarões,
que, quando secos, são
comercializados com os países do
Oriente. - Na ora di piska kaudu, bu
ka pudi mati spetakulu di korta se
lemi (M.M.) -. (deriv. LEME). N.M.
lexia complexa. N.S. sin.
barbatana.
lemisa
v., *tornar lama; encher o arrozal de
água. - I so Deus ku pudi djudanu
pa tcuba tcubi tciu pa i lemisal (C.V.)
-. (deriv. LAMAÇAL). N.F.
proparoxítona.
lendri
1.v., *estar pendurado; enforcar-se.
- Padri na tcomal i ka kudi, logu i
romba porta odjal kontra i lendri
(N.M.) -. N.S. ant. dislendri.
v.prep. lendri na, *pendurar-se;
viver à custa de.
lendri pe
coloc., *ficar com os pés suspensos.
N.S. V.M.
lendridu
1.part., *perdurado por um fio.
2.part., *que se encontra em
situação precária. N.F. fig. N.S. V.M.
lenga-lenga 1
v.intr., *ziguezaguear como o
bêbedo; conversar longamente sem
nexo.N.M. redobro. N.S. V.B.
lenga-lenga 2
n., *discurso longo e monótono;
palavreado; ladainha.
(LENGALENGA). N.M. redobro.
N.S. V.A., sin. nhemer-nhemer.
lenha
n., *ramos, troncos ou pedaços de
madeira próprios para arder. - Bu ta
finka lenha bu ka ta mati nunde ki
iardi (T.M.) -. (LENHA). N.S. ratca
di lenha.
lens
1.n., *quadrado de pano para cobrir
a cabeça ou o pescoço. - Rapas
panha ki lensis tudu i bota na mar:
maron para (T.M.) -. (LENÇO). N.F.
lensu. N.M. pl. lensis.
2.n., *pedaço de pano para uma
335
pessoa se assoar. N.S. sin. lens di
mon.
lens di mon
n., *pedaço de pano para uma
pessoa se assoar. - Mindjeris pega
kadakin un lens di mon, e dal;
rapasinhu bai i tciga mas na purtu
(T.M.) -. (deriv. LENCO DE MÃO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. lens.
lensol
1.n., *pano que se põe sobre o
colchão. - i larga elis lensol i kuri
nun (N.T.) -. (LENÇOL). N.F.
oxítona, lansol. N.M. pl. lensolis,
paroxítona.
2.n., *mortalha. - i mbuldjal na un
lensol, i pul na un supultura (N.T.) -.
lensolis
n.pl., - i djimpini i odja lensolis ditaba
na un parti (N.T.) -. (LENÇÓIS). N.F.
paroxítona, vd. lensol.
lensu
n., - I djusta, ten pasensa, no pidiu,
anos padidas no tira lensu pa bo, no
finka djudju, no diskalsa pa bo (R98)
-. (LENÇO). N.F. neol., vd. lens.
lepra
n., *doença causada por um bacilo e
caracterizada por pústulas e
escamas à superfície da pele. Djinti ta serkal pabia i tenba lepra
tok i kiria krosta, suma tataruga sin
(T.M.) -. (LEPRA). N.F. neol. N.M.
lexia composta. N.S. sin. mpintcuburmedju.
lesti
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele onde o sol nasce; levante. Deus manda un bentu kinti di lesti
(Igr.I.) -. (LESTE). N.F. neol. N.S.
sin. nasenti di sol; sin. orienti; sin.
ponta di sol; sin. saida di sol.
lestu
adj., *rápido; ágil. - Kal ki mas lestu?
(N.T.) -. (LESTO). N.F. neol.
lestu di panha raiba
coloc., *irritável; pessoa que se irrita
facilmente ou que se zanga
depressa. - bispu ku sedu nkargadu
di kaza di Deus i dibi di sedu sin
kulpa, i ka dibi di sedu kunfiadu nin
alguin ku ta lestu di panha raiba nin
ku ta bibi tciu (N.T.) -. (deriv. LESTO
DE APANHAR RAIVA).
leteti
1.v., *encher muito. - E mar gosi i ka
di nos, djubi si dunus e ta bin suma
bentu e intci kanua pis i leteti (M.M.)
-. N.F. proparoxítona.
2.v., *comer muito até se fartar,
ficando num estado de sonolência;
comer à tripa-forra. - n’ fiansa na
radi di tinta pa limpsa fomi di no
moransa mbes tok n’ leteti (R.N.) -.
letivu
adj., *que se refere ao ano escolar
ou ao período de tempo em que há
aulas. - utru serkadu e pirdi anu
letivu (IN96) -. (LECTIVO).
letra
n., *cada um dos caracteres do
abecedário. - alfabetu fonolojiku, ku
sedu pa un son un letra (Men) -.
(LETRA).
letra-garandi
n., *letra maiúscula. - Nomi propri na
kiriol i ta skirbidu suma ku e sedu,
nunde ku purmeru letra i sempri
letra-garandi (Men) -. (deriv. LETRA
GRANDE). N.M. lexia composta.
letra-pikininu
n., *letra minúscula; letra pequena. Palabras kompostus na tudu koldadi
di sintidu, e ta leba trasu di djunta;
tambe e ta skirbidu ku letra-pikininu
(Men) -. (deriv. LETRA
PEQUENINA). N.M. lexia composta.
li
adv., *advérbio de lugar que
significa o sítio perto do locutor;
aqui. - kantu propaganda ke Tuga ta
fasi li, muskitu na mata, dabi na
murdi djinti, karanga manga del,
djinti na muri di fomi (C.P.)-. (deriv.
ALI). N.F. ali. N.S. li traduz AQUI e
la traduz ALI; sin. ali; ant. la; ant.
ala; pa li; bin li.
liberal
adj., *que é favorável à liberdade
civil e política. - filosofia liberal (R95)
336
-. (LIBERAL). N.F. neol.
liberdadi
1.n., *faculdade de cada um decidir
ou agir segundo a sua própria
determinação. - prinsipius di
igualdadi i liberdadi na rispitu pa
manera di sedu o pensa di kadakin
(R96) -. (LIBERDADE).
2.n., *independência. - kombatenti di
liberdadi di patria (R98) -.
3.n., *condição do que é livre. - Da
bu fidju liberdadi di i kiri kin ki misti
(N.M.) -.
liberta
v.tr., *tornar independente; dar
liberdade a; soltar. - Un dia korson
dati i findil otca radiu konta kuma
PAIGC liberta si tera (A.S.) -.
(LIBERTAR). N.S. sin. libra.
libertadu
part., *tornado livre. - populason fika
na zona libertadu (C.P.) -.
(LIBERTADO). N.S. sin. libradu.
libertadur
n., *pessoa que liberta da
escravidão ou da dependência de
outrem. - Libertadur na bin di Sion
(N.T.) -. (LIBERTADUR).
libertason
n., *acto de tornar livre. - pabia no
libertason sta mas pertu gosi (N.T.) luta di libertason nasional fasi
manga di limarias fusi di no floresta
(IN96) -. (LIBERTAÇÃO). N.F. neol.
N.S. sin. libramentu.
libra
1.v.tr., *tornar livre; dar liberdade;
liberar; salvar. - Ami n’ sta ku bos, n’
na libra bos di si mon (Igr.I.) -.
(LIVRAR). N.S. sin. liberta.
2.v.intr., *defender-se; escapar. - ke
ku no dibi di fasi pa libra di danus di
fugu? (C.V.) -. (LIVRAR-SE).
libradu
part., *libertado. - N’ libradu di boka
di lion (N.T.) -. (LIVRADO). N.S. sin.
libertadu.
libramentu
n., *libertação; resgate. - Monti Sion
na sedu sagradu; i na ten libramentu
la (Igr.I.) -. (LIVRAMENTO). N.S.
sin. libertason.
libri
1.adj., *que goza de liberdade. Alguin pudi fala kuma i sta libri pa
fasi tudu kusa; i bardadi, ma i ka
tudu kusa ki bon pa fasi (N.T.) -.
(LIVRE). N.F. livri.
2.adj., *solto; curado. - Bu sta libri di
ki duensa (N.T.) -.
libru
n., *conforme a definição da
Unesco, qualquer publicação não
periódica, impressa, com, pelo
menos 48 páginas, excluída a capa.
- Biblia i ka un libru di siensia, nin i
ka un libru di storia, ma i un libru di
fe (L.S.) -. (LIVRO).
librusinhu
n.dim., *pequeno livro. - n’ pidil pa i
dan ki librusinhu (N.T.) -. (deriv.
LIVRO).
licha
1.v.tr., *polir com lixa. (LIXAR).
2.v.tr., *deixar ficar mal alguém. Ma pera, tiu Barsina na licha elis
(M.J.) -.
lichu
n., *varredura; monturo; sujidade. tudu lichu ku parsi na kaza o tudu
lichus ke no fasi, no ten ke kema
elis (R97) -. (LIXO).
lida
1.v., *trabalhar; afadigar-se. - Tudu
manera ke lida son, e koitadi (T.M.)
-. (LIDAR). N.F. neol.
2.v.prep., lida ku, *conviver. - e ta
kontempla serbenti ke el na lida dia
a dia ku elis (R95) -.
lider
n., *chefe; orientador. - un lider ku
gosta di si povu, un lider ke tene ki
ambison koletiva i ta tisi tudu ki di
mindjor di fora pa si kasa (R98) -.
(LÍDER). N.F. paroxítona, neol.
lideradu
part., *dirigido; orientado. - i forma
novu governu lideradu pa Manuel
Saturnino (P.dosS.) -. (LIDERADO).
N.F. neol.
337
n., *aquilo que flui ou corre. - Kada
pekadur pirsisa di bibi mas o menus
4 litrus di likidu kada dia (Igr.I.) -.
(LÍQUIDO). N.F. proparoxítona,
neol.
lima 1
v.tr., *raspar ou polir com lima.
(LIMAR). N.S. V.B.
lima 2
n., *instrumento de aço ou ferro,
com uma ou mais faces ásperas,
para polir ou desbastar. (LIMA).
N.S. V.B.
limadu
part., *polido com lima. (LIMADO).
N.S. V.B.
limaria
1.n., *ser organizado, com
sensibilidade e faculdade de
executar movimentos
voluntariamente; animal; besta. - Ki
kau gora i kintal garandi, tudu
limarias sta dentru di ki kintal (N.M.)
-. (ALIMÁRIA). N.F. proparoxítona.
2.n., limaria di riba, *as aves que
voam. (ALIMÁRIA DE RIBA).
3.n., limaria di bas, *os animais
que andam no chão. (ALIMÁRIA DE
BAIXO).
4.n., limaria di mar, *os animais
que vivem no mar. - Tudu koldadi di
limaria ku pastru ku limaria di mar,
djintis mansa elis dja (N.T.) -.
(ALIMÁRIA DO MAR).
limbi
v.tr., *passar a língua sobre alguma
coisa. - Lubu ku presa, na limbi dja
bis (P.B.) -. (LAMBER).
limbida
n., *lambedela. - Mbachadur di
Fransa toma un limbida ku pedra na
kosta (F.J.) -. (LAMBIDA).
limbriga
n., *parasita nematode ascarídeo. limbriga ta bida pupu (R.N.) -.
(LOMBRIGA).
limbu
*lugar onde, segundo a crença dos
católicos estavam as almas dos
antepassados antes da morte e
lifanti
n., *mamífero paquiderme da família
dos Elefântidas, o maior mamífero
terrestre actual. - I ka tarda, i odja
kau ki lifanti sinta, i na mamanta si
fidju (P.B.) -. (ELEFANTE). N.S. n.v.
“Elephantidae loxodonta”; fidi
lifanti.
liga 1
1.v.tr., *atar; unir. - asin i ta sedu
suma un pontu ki ta liga seu ku tera
(L.Cat.) -. (LIGAR).
2.v.tr., *pôr em comunicação. kadakin ta sinta na si kasa i liga si
televizon i na djubi ku si familia
(N.M.) -.
3.v.intr., *aderir, combinar-se bem. Subinti na minimu di 300 milimetrus
na tudu ladus, pa tcon ku paredi, i
liga diritu (Igr.I.) -.
liga 2
n., *aliança; confederação. - Liga
guinensi di diretus umanus (R95) -.
(LIGA).
ligadu
part., *unido; vinculado. - Un mindjer
kasadu sta ligadu ku si omi pabia di
lei nkuantu omi sta bibu (N.T.) -.
(LIGADO).
ligadura
1.n., *faixa; cinto. (LIGADURA).
2.n., *tira de gaze que se enrola em
volta de uma parte traumatizada. - I
bai par el i untal ferida ku siti ku
binhu, i pul ligadura i montal riba di
si buru i lebal pa un penson (N.T.) -.
ligason
1.n., *acção ou efeito de ligar; união.
- fasi ligasons na dus bandas di rius
(P.dosS.) -. (LIGAÇÃO).
2.n., *laço de amizade; vínculo. anos i familia tudu, anos no ligason,
no parentasku i rasa lakakon (R95) .
lijeru
adj., *leve; pequeno; suave. - Se
atividadi alarga kinti-kinti na
industrias lijeras (R95) -. (LIGEIRO).
N.F. neol.
likidu
338
ressurreição de Cristo. (LIMBO).
N.S. V.B.
limita
1.v., *pôr limites; reduzir. - N’ ta fasi
apelu pa tudu mame pa i tenta limita
manera di miti kombersa di fidju ku
si omi o enton di fidju ku si mindjer
(Igr.I.) -. (LIMITAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fixar; marcar. - elis propi ke
ta limita linha (R98) -.
limiti
n., *tudo o que marca o termo das
dimensões de qualquer coisa;
fronteira. - Pasiensia tene limiti
(R98) -. (LIMITE). N.F. neol.
limon
n., *fruto do limoeiro, árvore da
famíliadas auranciáceas. - Limon,
kortal bu primil na un litru di iagu, i
sta bon pa bibi (R98) -. (LIMÃO).
limon-fransis
n., *fruto da espécie de limão.
(deriv. LIMÃO FRANCÊS). N.F.
oxítona. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
limpa
v.tr., *tornar limpo; varrer. - kadakin
limpa si kau ki na bindi (R98) -.
(LIMPAR). N.S. limpa palmera.
limpa palmera
coloc., *preparar a palmeira,
cortando as folhas secas, para tirar
o vinho. - Prumeru, alguin ta limpa
palmera, dipus, parmanha, ora ki sol
mansi, i ba lanha si udju (F.M.) -.
(LIMPAR A PALMEIRA).
limpa-bidru
n., *limpa pára-brisas. (deriv.
LIMPAR O VIDRO). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.; LIMPA-VIDRO
designa o utensílio para limpar
qualquer vidro.
limpesa
n., *acto de limpar; higiene; nitidez. Bari kau kada dia, pabia limpesa ta
rapati moskas (Igr.I.) -. (LIMPEZA).
limpsa
v.caus., *polir ou purificar
completamente; esclarecer. - Kontra
i diskaska arus i limpsa tudu i bai
pidi mindjer garandi nata (M.K.) -.
(deriv. LIMPO).
limpsa kombersa
coloc., *pôr as coisas claras. - Gosi
pa pudi limpsa kombersa tudu e
tcoma djambakus di kada moransa
pa diskubri kin ki sta mitidu na kil
furtu (F.J.) -. (deriv. LIMPAR A
CONVERSA).
limpsa sintidu
coloc., *esclarecer; ficar esclarecido
(deriv. LIMPAR O SENTIDO). N.S.
V.M.
limpu
1.adj., *livre de manchas ou
sujidade; puro. - No sibi kuma ku
iagu inda no pudi laba no ropa limpu
(R95) -. (LIMPO). N.F. neol. N.S.
limpu boka; limpu korson.
2.adj., *diz-se de alguém para
reafirmar a paternidade física de
alguém; parecido. - i si pape limpu -.
N.S. V.P.
3.adj., *diz-se do arroz pilado,
pronto para cozinhar. - Otca arus i
limpu i ba da si mame (F.M.) -.
4.adj., *deserto; despovoado. populason ritira, i fika elis kampu
limpu (C.P.) -.
limpu boka
coloc., *diz-se duma criancinha que
já fala bem e se faz entender; dizer
as coisas com verdade. - Ka bu bin
ku limpu boka li na es kau li, pabia
abo bu na konta son mintida na e
kau li (T.M.) -. (deriv. BOCA LIMPA).
limpu kabesa
coloc., *diz-se de uma pessoa
honesta ou sincera. (deriv. DE
CABEÇA LIMPA). N.S. V.M., ant.
susu kabesa.
limpu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa
sincera ou que se comporta com
sinceridade e autenticidade;
bondoso. - bo fasil ku limpu korson
(N.T.) -. (deriv. CORACÃO LIMPO).
N.S. sin. sinseridadi; ant. susu
korson.
lingron
339
n., *molusco lamelibrânquio da
família dos Solenídeos, cuja concha
alongada lembra um cabo de
navalha; navalha. - Lingron pa
Bidjugus i suma pis prumera (N.M.)
-. (LINGUEIRÃO; LONGUEIRÃO).
N.S. n.v. “Cultellus tenuis”.
lingu
1.n., *linguagem; idioma; etnia. - Na
kal lingu ke n’ na skirbi storias ke n’
kontadu? (O.S.) -.(LÍNGUA). N.F.
lingua.
2.n., *órgão que serve para a
gustação e a fala. - i tokal na lingu, i
fala “iabri”, si lingu disingata (N.T.) -.
lingua
1.n., - Portuguis i lingua ofisial, ma
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.)
-. (LÍNGUA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. lingu.
2.n., - Omis di kareta e tene
splikason na ponta di lingua: no
tarbadju mas duru di kil di taxi
(P.dosS.) -.
linguadu
n., *peixe da família dos
pleuronéctidas, que vive no fundo,
deitado sobre o lado que não tem
olho. - na purtu piskaduris ta tisi
linguadu (J.L.R.) -. (LINGUADO).
N.F. paroxítona. N.S. n.v. “Solea
senegalensis”.
linguana
n., *espécie de sáurio. (IGUANA).
N.S. V.B., linguana di tera, n.v.
“Varanus niloticus”; linguana di
iagu, n.v. “Varanus
exanthematicus”.
linha
1.n., *fio de fibras sintéticas ou
naturais, preparado para trabalhos
de costura; fio de linho; cordel; fio
de pesca. - tisidur di panu fala kuma
i na lansa un linha i riba di kil linha i
na kortala riu (L.S.) -. (LINHA). N.S.
fiu di linha; korta linha; alinha é
verbo e linha é nome.
2.n., *circuito de comunicação; linha
telefónica. - No tene mas un ovinti
na linha (R95) -.
3.n., *traço que marca um limite. Pikenu Moskovu, nunde ki gosi no
tene nel no linha di frenti (R98) -.
4.n., *risco traçado num papel.
linhadu
part., *posto em linha recta.
(ALINHADO). N.S. V.B.
linhasa
n., *semente de linho. (LINHAÇA).
N.S. V.B.
linhu
1.n., *planta da família das lináceas,
de cujas hastes fibrosas se extrai
uma matéria têxtil. (LINHO).
2.n., *pano ou fazenda de linho. - I
dadu bistidu di linhu finu (N.T.) -.
lion
n., *mamífero carnívoro, da família
dos Felídeos, animal feroz por
excelência, com hábitos de caçador
nocturno. - I grita ku garandi vos
suma ora ku un lion pupa (N.T.) -.
(LEÃO). N.S. n.v. “Felis leo”; P.arc.
“liom” ou “leom”.
liopardu
n., *mamífero carnívoro, da família
dos Felídeos, que tem pele
mosqueada, com manchas simples
ou compostas. - Gosi Liopardu ka
torna osa mas ba punta Lion di si
kabritus (T.M.) -. (LEOPARDO).
N.S. n.v “Felis pardus”.
lisa
v.tr., *passar a ferro a roupa. - Di
tardi i lisa ropa -. (deriv. ALISAR).
N.S. ALISAR significa [tornar liso]
qualquer objecto; feru di lisa; sin.
lisa.
lisadu
part., *passado a ferro. - Ma aos,
ora ki n’ na limpadu, n’ na labadu
kalsinha, n’ lisadu el tudu, n’ ria i
purki algun kusa ten (R98) -. (deriv.
ALISADO).
Lisboa
n., *capital de Portugal. - N’ bin bai
Lisboa pa ba toka, ma toku sain
kansadu (J.D.) -. (LISBOA).
lisensa
n., *autorização; permissão;
340
concessão. - Es omi ka pudi paga
lisensa di un kanua pa konta di
sinku (M.M.) -. (LICENÇA). N.S. sin.
otrizason; sin. pirmison.
liseu
n., *estabelecimento de ensino
secundário. - i ta daba aulas na
Liseu Nasional, na dekada di 70
(P.dosS.) -. (LICEU). N.F.
paroxítona.
lisivia
n., *solução à base de soda, usada
para branquear a roupa. - i ten
tambi utru kusa ku ka bon, ku sedu
bibi gasolina, lisivia, pitroliu: ora ki
sedu sin da si dunu liti (Igr.I.) -.
(LIXÍVIA). N.F. proparoxítona, neol.
lison
1.n., *exposição didáctica de uma
matéria feita pelo professor aos
alunos; aula; matéria a prender. Kada lison tene un spasu pa
katekista skribi utru apontamentu
(L.S.) -. (LIÇÃO). N.S. Ssin. aula.
2.n., *exemplo; experiência. Purtantu anos tudu pa no tene lison
di es kusa li (R98) -.
lista
n., *catálogo; índice. - Ali lista ku
numerus di omis di Israel (Igr.I.) -.
(LISTA).
liti
n., *líquido branco segregado pelas
glândulas mamárias das fêmeas
dos mamíferos e destinado à
alimentação dos filhos. - I na bin fala
di liti di pitu di mame (R96) -.
(LEITE). N.S. ama di liti; litidurmidu.
liti di po
n., *seiva quando é branca como o
látex. (deriv. LEITE DE PAU). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
liti-durmidu
n., *coalhada; leite coalhado. - pui
nhelen pa i moli pa bin pui liti
durmidu (R95) -. (deriv. LEITE
DORMIDO). N.M. lexia composta.
liton
n., *bácoro; porco pequeno. - Aos,
pa kunsa, e ten pa dan un liton
(F.J.) -. (LEITÃO).
litru
n., *unidade das medidas de
capacidade, equivalente ao volume
de um decímetro cúbico. - n’ tira un
litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -.
(LITRO).
liturjia
n., *ciência da teologia cristã que
estuda e regulamenta o culto;
conjunto das cerimónias religiosas. Komison di Liturjia (L.Cat.) -.
(LITURGIA). N.F. paroxítona, neol.
liturjiku
adj., *relativo à Liturgia. - tempu
liturjiku (L.Cat.) -. (LITÚRGICO).
N.F. proparoxítona, neol.
livri
adj., - Deus misti pa tudu omi sedu
livri (L.S.) -. (LIVRE). N.F. neol., vd.
libri.
lofi
1.v.tr., *espetar; enterrar; cravar;
pungir. - Iran toma fiu di padja i lofil
na tcon, polon lanta mas i firma
(L.S.) -.
2.v.tr., *pilar sobretudo substâncias
moles, como as nozes do chabéu
ou a abóbora. - I ta kontra tceben
kusidu bu ta tiral bu pul na pilon bu
lofil toki moku (N.M.) -. N.S. lofi
tceben.
lofi tceben
coloc., *triturar os frutos do chabéu
em pilão de madeira ou outro
recipiente com um bocado de água
quente. - Ora ku alguin na lofi
tceben, sempri omi ku ta lofi i ka
mindjer (N.M.) -.
lofidu
1.part., *pilado. - Tceben pudi lofidu
ku papaia amarelu (N.M.) -.
2.part,, *cravado; pungido. - di si
pontada ke lofidu i fasi pa sangui ku
iagu sai (L.Cat.) -.
logu
1.adv., *advérbio de tempo; em
seguida; prontamente. - Logu lebri
sai i falal kuma: inda bu djiru (L.S.) -.
341
(LOGO).
2.con., *conjunção subordinativa
que indica [consequência];
consequentemente; portanto. - Ai di
badjuda ki nega rapas, vingansa
logu ta tciga na karnaval, nde ke
rapas o si amigu ta sukundi na
maskara pa pudi mostra kil badjuda
kuma el i matcu P.dosS.) - Lebri tira
djanan mantcadu logu Purku di
Matu fika djanan prezu (T.M.) -.
(LOGO).
logu ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; quando; no
momento que. - Logu ke largadu e
bai pa se kumpanheris (N.T.) -.
(LOGO QUE).
loibe
n., *profissional de madeira;
fabricante de canoas; carpinteiro. rei kil ora tcoma tudu loibes (T.M.) -.
N.F. oxítona; Mandinga “láylbe” que
significa carpinteiro fula.
loja
n., - No pui sintidu na tarbadju, pa
no para sukuta arus di loja (IN96) -.
(LOJA). N.F. neol., vd. losa.
lojika
n., *ciência que estuda as leis do
pensamento e as regras do
raciocínio. - No ta odja kuma se
pensamentu, se lojika i se konduta i
ka lundju di nos (IN96) -. (LÓGICA).
N.F. proparoxítona, neol.
lokal
adj., *que se refere a um
determinado lugar. - Insinu basiku i
dizinvolvimentu lokal na Arquipelagu
Bidjugu (MR98) -. (LOCAL). N.F.
neol.
lokoti
v., *desprender os frutos, como as
drupas de chabéu, com os dedos;
tirar de um sítio apertado, como, por
exemplo, a rolha de garrafa. - I sibi i
kunsa korta un katcu biata, i pega
lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F.
proparoxítona. N.S. lokoti tceben
significa “tirar os frutos do chabéu
com o dedo”.
lokoti naris
coloc., *esgaravatar o nariz. N.F.
proparoxítona. N.S. V.M.
lona
n., *tecido grosso usado para a
confecção de toldos, velas, tendas. pista un lona garandi pa pui riba di
tudu (Igr.I.) -. (LONA). N.F. neol.
londre
n., *mamífero carnívoro da família
dos Mustelídeos, que se alimenta
sobretudo de peixes e é muito ágil
dentro da água. (LONTRA). N.S.
V.A., n.v. “Lontra lutra”.
longa
n., *espingarda antiga, de cano
comprido, carregável pela boca. Santcu bin, omi bai ku longa i
fuguial djanan (T.M.) -. (LONGA).
N.F. Guin.; Mandinga “lónka” que
designa uma espingarda de
fabricação artesanal. N.S. P.arc.
“longa” que designava esse tipo de
arma.
longanta
1.v.caus., *estender. - Lubu i
longanta mon i pega rins i rinkal i pul
na boka (L.S.) -. (deriv. ALONGAR).
2.v.caus., *oferecer. - Logu regulu
longantal si fidju pa i kasa (A.P.) -.
longuisa
n., *espécie de chouriço muito
delgado. - Fulanu i mara longuisa na
garganti di gatu (L.A.) -.
(LINGUIÇA).
lonti-lonti
v., *balançar; balancear. - Garandis
kuma: bu bambu bu fidju ku ratadju
di bambaran, si pe ta lonti-lonti
(L.A.) -.
lope
n., *pano que substitui as cuecas;
peça de couro com que se
envolvem as pernas e as nádegas;
cobre-sexo. - Guine ka bu tirmi,
Guine ka bu flaka, ma ka lope kapliu
ku matcundadi (H.M.) -. (LOPÉ).
N.F. oxítona.
342
(LUXO). N.F. neol.
lufa-lufa
v., *ter o rosto inchado e
transparente como, por exemplo, os
que bebem muitas bebidas
alcoólicas; estar balofo. N.M.
redobro. N.S. V.A.
luga
1.v.tr., *arrendar, dar de aluguer. - i
na luga orta pa utru labraduris ku ta
dal si parti di frutu na si tempu (N.T.)
-. (ALUGAR). N.S. renda 1.
2.v.tr., *tomar de aluguer; ter
emprestado, em troco de dinheiro. Mauritanianus e ta bin so e luga e
bai e ka na kumpu nada (IN96) -.
lugadu
part., *dado ou tomado de aluguer. kamion ki ta lugadu (R95) -.
(ALUGADO).
lugar
1.n., *sítio; local. - avion di jatu
bombordia kil lugar ku no sintaba
nel (C.P.) -. (LUGAR). N.S. na lugar
di.
2.n., *campo de cultivo; terreno. Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di
pastru (F.M.) -.
3.n., *posição. - I na dadu prumeru,
sugundu ku terseru lugar (R95) -.
lugason
n., *locação; aluguer. (ALUGAÇÃO).
N.S. V.A., sin. aluguer.
lukisa
n., *loucura. (LOUQUICE). N.S.
V.B., sin. dudesa.
lukra
v., *ganhar; tirar vantagem com. kusa ku kustal onzi kuntu i ta ba
lukra balur di trinta i novi kuntu
(IN96) -. (LUCRAR). N.F. neol.
lukru
n., *ganho; proveito. - Ki nogos ta da
garandi lukru (N.T.) -. (LUCRO).
N.F. neol.
luku
adj., *doido. - E guera li i luku:
manga di djinti na fala kuma ah!, e
kusa i dibi di sintaduba i
kombersadu (R98) -. (LOUCO). N.S.
loru
n., *louro ou loureiro, planta da
família das Lauráceas. (LOURO).
N.F. neol., vd. lur. N.S. V.B.
losa 1
n., *estabelecimento para venda de
produtos ao público. - Bu misti orta
o misti taberna o misti losa? (T.M.) -.
(LOJA). N.F. loja.
losa 2
n., *utensílios para cozinhar ou para
serviço de mesa. - Si mindjer
kusnha bianda, omi dibi di laba losa
(Igr.I.) -. (LOUÇA).
lova
v.tr., *elogiar; exaltar. - n’ ta lova
inisiativa muitu garandi dimas (R95)
-. (LOUVAR). N.F. neol. N.S. sin.
ngaba.
lua
n., *satélite natural da terra; espaço
de um mês. - Si no pertu lua no ka
ta kema, lua, oi, ki di nos (C.S.) -.
(LUA). N.F. neol., lun’a. N.S. laba
lua; odja lua.
Luanda
n., *cidade capital da Angola. delegason na bin dicha Luanda
(R95) -. (LUANDA).
lubu
n., *mamífero carnívoro da família
dos Hiénidas, de pelagem parda ou
cinzenta manchada de castanho,
que normalmente leva vida nocturna
e se alimenta de carnes em
decomposição; hiena rajada. - Lubu
kunsa na rapati dja fugu (T.M.)
(L.Cat.) -. (deriv. LOBO). N.S. n.v.
“Hyaena sriata” ou “Crocuta
crocuta”; LOBO designa o mamífero
carnívoro da família dos Canídeos.
lucha
v., *ostentar pompa ou riqueza. - i
misti lucha, i misti sai suma si
kolega (IN96) -. (deriv. LUXO). N.F.
neol.
luchu
n., *ostentação; magnificência;
pompa. - E tene se bon karu di
luchu e na ianda kel (IN96) -.
343
sin. dudu.
lukutor
n., *encarregado de falar nos postos
rádio-emissores. - lukutor, ku sedu
kamarada ke ta papia la, i ta papia
dritu dimas (R77) -. (LOCUTOR).
N.F. neol.
lula
n., *espécie de molusco da família
dos Loliginídeos. (LULA). N.S. V.B.
lumbinhu
n., *lombelo. (LOMBINHO). N.S.
V.B.
lumbu
n., (LOMBO). N.S. V.B.
lumi
n., *luz; chama. (LUME). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. fugu di kanderu.
lumia
1.v.tr., *iluminar; dar luz a. - Lus
lumia si rostu, si udjus mostran
foronta (C.S.) -. (ALUMIAR;
LUMIAR). N.F. proparoxítona,
numia 2.
2.v.tr., *guiar; instruir.
lumiadu
part., *que recebe luz; instruído;
iluminado. - Apostolus e lumiadu na
dia di risureson -. (ALUMIADO).
lumiason
n., *iluminação. (ALUMIAÇÃO). N.S.
V.B.
lumu
n., *nome dado à feira popular
itinerante; grande mercado público
que se realiza num lugar
determinado conforme o dia da
semana. - Kinta-fera i dia di lumu na
Mansoa -. N.S. V.A.
lun’a
n., *satélite natural da terra. - ora ke
lun’a na ronka si bonitasku di noti,
djuntadu suma ke no djunta sin, pa
no ntindi n’utru (O.S.) -. (LUA). N.F.
vd. lua.
lun’ada
n., *luz solar reflectida pela lua;
noite de lua cheia com muita
claridade; luar. - Un dia di lun’ada,
Kumpo sai bonitu na tabanka
(N.Me.) -. (deriv. LUA).
lundjisi
v.caus., - i pidil pa i lundjisil un
bokadu di praia (N.T.) -. (deriv.
LONGE). N.F. proparoxítona, vd.
lundjusi.
lundju 1
adv., *advérbio de lugar que indica
um espaço ou um tempo distante. dia ta lundju-lundju, ma i ta bin tciga
(R95) - Leban ma lundju, ten
pasensa (P.B.) -. (LONGE). N.S.
ant. pertu.
lundju 2
adj., *distante; longínquo. - Galinha
kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
(L.A.) -. (LONGE).
lundju di
1.loc.adv., *locução adverbial que
exprime uma negação ou afirmação
do contrário. - e sta lundju di sedu
restauranti (P.dosS.) -. (LONGE
DE). N.S. ant. pertu di.
2.con., *locução prepositiva que
significa [lugar ou tempo afastado]. i sta lundju di tabanka (T.M.) -.
lundjusi
v.caus., *distanciar; afastar. - Otca
ku e lundjusi, odjadur fala: Ala
serpenti na bin ku seti kabesa (A.P.)
-. (deriv. LONGE). N.F.
proparoxítona, lundjisi.
luneta
n., *lente. (LUNETA). N.F. neol., vd.
vidru di okulu. N.S. V.B.
lungu di
1.con., *locução prepositiva que
significa [perto de] ou [junto a]. - I
toma buli di mel i pui lungu di porta
(T.M.) -. (AO LONGO DE).
2.con., *locução prepositiva que
significa [ao correr de] ou [no
percurso de]. - Otca ki na uagal, utru
kai lungu di kaminhu (N.T.) -.
lupi-lupi
v., *andar desorientado, sem rumo e
sem sossego. - Bu na lupi-lupi suma
kin ki rabu na kapili -. N.M. redobro.
N.S. V.A.
lur
344
n., *planta da família das Lauráceas;
loureiro ou louro. - adju na tisidu,
padja di lur na tisidu (IN96) -.
(LOURO). N.F. loru. N.S. n. v.
“Laurus nobilis”; padja-lur significa
as folhas utilizadas na culinária.
lus
n., *claridade; brilho. - Deus fala
mas: i misti lus garandi ku na lumia
tera (L.S.) -. (LUZ). N.S. lus di mon.
lus di mon
n., *lâmpada de bolso que funciona
por meio de pilhas. (deriv. LUZ DE
MÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. lampada di mon.
lusuria
n., *desejo desordenado de
prazeres sensuais; libertinagem;
lascívia. (LUXÚRIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
luta 1
1.v.intr., *combater. - Si bu na luta
pa liberta povu, bu ten ke dal tudu
rispitu (C.P.) -. (LUTAR). N.S. sin.
gueria; sin. kombati 1.
2.v.intr., *esforçar-se. - sempri i na
luta pa kabanta si skola (N.M.) -.
luta 2
1.n., *combate entre dois indivíduos,
braço a braço. - Kontra e kaba luta
kil ku nganha i fika i na sardia na
metadi di badjudas (Dea) -. (LUTA).
N.S. LUTA traduz luta e lutu.
2.n., *luta para a Independência;
combate. - Es luta i un luta duru,
sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -. N.S.
sin. kombati 2.
lutadur
n., *o que luta; atleta. - I falan kuma
n’ na bati kil lutadur suma saku di
midju (F.J.) -. (LUTADOR).
luteranu
n., *seguidor de Lutero; membro da
igreja luterana. (LUTERANO). N.S.
V.B.
lutu
n., *jogo de combate. - Omi, ka bu
turmentan, lutu i ka sin (F.J.) -.
(deriv. LUTA). N.S. pega lutu;
LUTA traduz lutu e luta.
luva
n., *peça de vestuário que cobre as
mãos. (LUVA). N.F. neol. N.S. V.B.
luvor
n., *elogio; glorificação. - No na dal
tudu luvor, tudu gloria ku
gardisimentu (L.Cat.) -. (LOUVOR).
N.F. neol.
345
LH, lh
M, m
*Décima quarta letra dupla ou
grafema do alfabeto que representa
o fonema [líquida lateral palatal].
(LH). N.S. O fonema, que não é
muito frequente, é presente nos
neologismos derivados do
Português; muitas vezes o som [lh]
é realizado [li].
*Décima quinta letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[nasal bilabial]. (M).
ma 1
adv., - E ma ta bisti saia ku blusa
normal, kalsas normal o bistidu
(N.M.) -. (MAIS). N.F. vd. mas.
ma 2
con., *conjunção coordenativa
adversativa; porém; todavia; por
cima; pelo contrário. - I ka son di
kabalindadi ki feras ta vivi nel
(P.dosS.) - disfili ku puku ropa na
kurpu tciga ku televizon (P.dosS.) polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(MAS).
ma garandi
1.adj.comp., *comparativo de
grande; mais velho. - Demba i ma
garandi, Sara ma nobu (T.M.) -.
(deriv. MAIS GRANDE). N.S. sin.
maior; no que diz respeito à idade o
português utiliza as formas MAIS
VELHO e MAIS NOVO.
2.adj.comp., *maior; mais
importante; mais forte. - Nomi i kusa
ma garandi ki no tene, pabia i ta
identifikanu (L.S.) -. (deriv. MAIS
GRANDE). N.S. o Português utiliza
somente a forma MAIOR.
ma ka
loc. adv., *locução adverbial de
quantidade utilizada na formação do
comparativo de inferioridade;
menos. - Fransisku ma ka kume
aonti di ki unturdia (J.S.) - Matarniba
men bu ma ka moli mon nes
tabanka (J.S.) -. N.F. neol. N.M.
deriv. mas + ka. N.S. O
comparativo de inferioridade do
Guineense normalmente faz-se
trocando os dois termos de
comparação e transformando assim
a frase num comparativo de
superioridade; sin. menus.
346
1.n., *acto de malhar; embate.
(MALHADELA). N.S. V.B.,
MALHADEIRA significa debulhadora
de cereais.
2.n., *grupo de pedras no mar. N.F.
naut. N.S. V.B.
madjadu
part., *batido; marrado.
(MALHADO). N.S. V.B.
madjiku
adj., *encantador. (MÁGICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
madrasa
n., *tipo de escola privada
alcorânica. N.F. Mandinga
“mádarasa” que designa essa
escola. N.S. V.A.
madrasta
n.f., *mãe pouco carinhosa; mãe
dos filhos que o marido tem com
outras esposas. - No mame bida
madrasta pa nos, oh no GuineBisau (J.D.) -. (MADRASTA). N.F.
maidras. N.S. sin. mamesinhu.
madri
n., *órgão genital feminino dos
animais, onde se originam os
óvulos; ovário; útero. (MADRE).
N.S. madri é hiperónimo de
MADRE e de OVÁRIO.
madrinha
n.f., *mulher testemunha em
baptizado, crisma ou casamento. Kuma ke bu na kudji bu padrinhu o
bu madrinha? (L.Cat.) -.
(MADRINHA).
madronha
n., *planta vermífuga das família das
Rutáceas. N.S. V.B., n.v.
“Sarcocephalus latifolius”.
maduru
1.adj., *diz-se do fruto que
completou o seu desenvolvimento. Ora ki maduru, arus kusidu na
bulanha no ta ba kebra (IN96) -.
(MADURO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.adj., *pessoa com experiência de
vida. - No na bin sedu djinti maduru
(N.T.) -.
ma pikininu
adj.comp., *comparativo de
pequeno; menor. - I atraves di
djumbai ke kil ma garandis ta insina
ki ma pikininu (IN96) -. (MAIS
PEQUENO).
ma-fe
n., *falsidade. (MÁ-FÉ). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
machuka
v., - biku di mama di mame pudi
ratca, o i machuka (R96) -.
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F.
neol., vd. matcuka.
madan
n., *senhora; dona. - Madan Kinta,
bin sinta li (T.M.) -. (MADAMA).
madera
1.n., *a parte lenhosa das plantas,
proveniente do tronco e que se
pode transformar em vários
objectos; tábua. - N’ pidi tambi karta
pa guarda di floresta di rei, pa i pudi
dan madera pa vigas di portas di
fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(MADEIRA).
2.n., *tronco de madeira. - i ta
pruduzidu tambe madera (P.dosS.) . (MADEIRO). N.S. madera é
hiperónimo de MADEIRA e de
MADEIRO.
maderamentu
n., *armação do telhado. - Pedras di
paredi na grita kontra bo, tagua di
maderamentu i na kudil (Igr.I.) -.
(MADEIRAMENTO).
maderia
v., *pôr armação de madeira. - e
kumpu porton bedju e maderial e pui
se portas tudu ku fitcaduras ku
ntrankus (Igr.I.) -. (MADEIRAR).
N.F. proparoxítona.
madja
1.v.tr., *bater com malho; espancar;
bater. - i pega na pikareta i madja
rotca, faiska sai (F.M.) -. (MALHAR).
2.v.intr., *embater; colidir. - Ku medu
pa ka madja na pedra, e bota kuatru
feru di fundia na popa (N.T.) -.
madjadera
347
V.B.
mai
n.f., - Fomi ki da kabu di n’ kudji nha
djinti, kuma i nega si pai ku si mai
(J.D.) -. (MÃE). N.F. neol., vd.
mame.
mai di iagu
n., *nascente; reservatório d’água.
(MÃE D’ÁGUA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
maidras
n.f., - i tciga i odja si mame, si
maidras (T.M.) -. (MADRASTA).
N.F. oxítona, vd. madrasta.
maina
1.v.intr., *adiar; deixar para outro
dia. - dia kinzi nogosiason ka na
maina (R98) -. (AMAINAR). N.F.
proparoxítona. N.S. AMAINAR
significa abaixar ou arriar as velas.
2.v.intr., *enfraquecer; abrandar. Luta ka na maina, no pintca! (Dea) bentu maina tambe un bokadinhu
(A.S.) -.
mainadu
part., *adiado; procrastinado. (deriv.
AMAINADO). N.F. náut. N.S. V.B.,
mainadu deriva de AMAINADO que
significa [ter arriado ou colhido as
velas], quer dizer [ter procrastinado
a viagem].
mainanta
v.caus., *fazer adiar; fazer tornar
fraco. - lei ka pudi dana ki kontratu,
nin pa mainanta prumesa (N.T.) -.
(deriv. AMAINAR).
maines
n., *molho frio feito de azeite,
vinagre, gemas de ovos, e sal. - es
sandis ta purparadu ku alfasi,
tomati, ovu ku maines (R95) -.
(MAIONESE). N.F. oxítona.
maioria
1.n., *a maior parte; o maior
número. - pres seduba karu dimas
pa maioria di pupulason (P.dosS.) -.
(MAIORIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *numa eleição significa a
pluralidade de votos. - PAIGC
konsigui maioria i, pabia di kila, i
mafe
n., *acompanhamento do alimento
base, normalmente arroz ou milho;
molho de peixe ou carne. Iranbaiba mar pa bai piska mafe ki
na kusnha kel kil dia (L.S.) -.
(MAFÉ). N.F. Guin., Mandinga
“màafee” que significa molho, e por
extensão, também a carne ou o
peixe que entram no molho.
mafia 1
v., * pôr molho no prato de arroz ou
de milho. (deriv. MAFÉ). N.F.
paroxítona, Mandinga “màafee”.
N.S. V.A.
mafia 2
n., *sociedade secreta fundada na
Itália, e precisamente em Sicília,
com o objectivo de defender os
seus cidadãos, que pouco a pouco
tornou-se internacional e ávida de
lucros. - Anos no sibi, na djugu di
mafia, sempri ora ki bai tok i lundju,
kusas kunsa lastra e ten ku ilimina
n’utru (R99) -. (MÁFIA). N.F.
proparoxítona, neol.
magresa
n., (MAGREZA). N.S. V.B.
magrisi
v., *tornar-se magro. - Suma sintidu
ka sinta, kurpu ten ku magrisi (T.T.)
-. (EMAGRECER). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. bida
magru.
magrisidu
part., (EMAGRECIDO). N.S. V.B.
magru
adj., *que tem pouca gordura;
chupado de cara. - djinti di matu
kuma ke ta magru son ku os (C.P.) . (MAGRO). N.S. bida magru.
magua 1
v., *desgostar. - E luta kansavel i
magua (R98) -. (MAGOAR). N.F.
proparoxítona.
magua 2
n., *desgosto. (MÁGOA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
maguadu
part., *ferido. (MAGOADO). N.S.
348
n., *fenómeno da maré nos rios que
causa o deslocamento de um
grande volume de água contra a
maré. (MACARÉU). - Makare ku na
ronka si forsa na mar (O.S.) -. N.F.
oxítona.
makina
n., *utensílio formado de peças
móveis que facilita o trabalho e
aumenta a produção. - Ami i rasa
makina, si n’ finka gudja, tementi n’
ka odja fin di linha, n’ ka ta para
(L.A.) -. (MÁQUINA). N.F.
proparoxítona. N.S. makina di
pirmi.
makina di pirmi
n., *máquina para espremer frutos
ou sementes; prensa. (deriv.
MÁQUINA DE PREMER). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
mal
1.n., *tudo o que é contrário ao bem;
desgraça; doença. - Dun di mal ka
ta obi si mal (L.A.) -. (MAL). N.M. pl.
malis, paroxítona. N.S. mal di
volta.
2.adv., *advérbio que significa [de
modo mau]; incorrectamente. - No
ten pa djubi manera de! Si ka sin,
karnaval na pasanu mal (R95) -.
N.S. fala mal; ruspundi mal.
3.intens., *adjunto de intensidade
que acrescenta ao verbo ou ao
adjectivo o sema [muito]; em
extremo. - tudu dia nha mame ta
dan kusas sabi ma aos i sutan mal
(F.M.) -. N.S. koba mal.
mal di volta
n., *ataque epiléptico; epilepsia.
(deriv. MAL DE VOLTA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. epilepsia;
durba-kabesa.
mala
1.n., *caixa para transportar roupas
e objectos em viagem. - Mindjer
lambu djanan mala i pui dentru di
kasa (T.M.) -. (MALA).
2.n., *baú; caixa para guardar
roupas e outras coisas. - Mala ka ta
iabridu di noti (P.B.) -.
forma novu governu (A.C.) -.
Maiu
n., *quinto mês do calendário
gregoriano. - Maiu, mis di
tarbadjaduris: no sibi kuma tarbadju
ta kria rikesa ku dizinvolvimentu
(Cecomes) -. (MAIO). N.F.
proparoxítona.
majestadi
n., *grandeza suprema. - Djuis di
storia na bin bin, riba di nuvens,
fadjadu di puder ku majestadi
(L.Cat.) -. (MAJESTADE). N.F. neol.
majina
v., *supor; fazer ideia de. - Majina
de, un purku kada dia ku un bidon di
kadju (F.J.) -. (IMAGINAR). N.F.
imajina.
major
n., - te la Spinola odja kuma i ka
pudi fasi nada, i tenta fasi
mobilizason, mobiliza djinti: i na
lebau, i na ba dau galon di major,
abo bu nha kolega (C.P.) -.
(MAJOR). N.F. mil., neol., vd.
mandjor.
maka
1.n., *cama de lona ou de rede que
é suspensa. (MACA).
2.n., *padiola para transportar os
doentes. N.S. V.A.
makakon
n., * macaco cinocéfalo. (MACACO
CÃO). N.F. vd. kon. N.S. V.B.; n.v.
“Papio papio”.
makaku
1.n., *termo genérico do grupo de
alguns mamíferos primatas. - Ami
makaku bedju, si n’ falau Sida ka
ten, fia! Karni ku karni, kila disna di
tempu di no tuturdonas (Cecomes) . (MACACO). N.F. neol. N.S. sin.
santcu.
2.n., *termo depreciativo que indica
falta de inteligência ou de coragem,
característica da espécie dos
macacos. - Makakus! Bo pun na
foronta, bo kunsa kuri, bo bin sinta
pa li, no na kontra (F.J.) -.
makare
349
neol.
maledukadu
adj., *malcriado. (MAL-EDUCADO).
N.S. V.B., sin. malkriadu.
maleta
n., *mala pequena. - I staba na
maletasinhu, es maleta mitidu
dentru di utru mas garandi (L.S.) -.
(MALETA).
malfitu
n., *praga; maldição; sortilégio. - I
mufunesa? I praga? I malfitu?
(H.M.) -. (MALEFÍCIO). N.S. sin.
praga.
malgos
1.adj., *amargo. - fel si rebenta na
pis i ta malgos (R96) -.
(AMARGOSO). N.F. oxítona. N.S.
siti-malgos; ant. dos 1.
2.adj., *sagrado; consagrado e por
isso tabu; protegido. - Matu Malgos
(M.M.) -.
malgosa
v., *tornar tabu ou sagrado;
consagrar. - Pa malgosa elis i pirsis
algun kusa suma limaria, ropa,
azeitI (L.S.) -. (deriv. AMARGOSO).
N.F. proparoxítona. N.S.
AMARGOSO significa que amarga
ou que tem sabor amargo; ant.
dosa.
malgosadu
part., *pessoa ou coisa tabu;
sagrado; consagrado. - Djintis
tcomadu Kamabi i djintis ke bai dja
fanadu e sai nel malgosadu (F.M.) -.
(deriv. AMARGOSO). N.S. ant.
dosadu.
malgosura
n., *angústia; sabor amargo;
amargura; amargor. - Kada mar ku
si malgosura ma boti ka ta maina di
singa, kada fonti ku si fundura ma
ninguin ka ta durmi na si sedi (C.S.)
-. (deriv. AMARGOSO).
malguberna
v.tr., *desgovernar.
(MALGOVERNAR). N.S. V.B.
malgubernu
n., *desgoverno. (deriv. MAU
malandrisa
n., *acto de ser malandro. - I odja
djanan malandrisa ki kil utru fasi
(L.S.) -. (MALANDRICE).
malandru
1.adj., *que pratica actos vis;
preguiçoso. - Bu malandru, bu ta bin
konta mintida, bu ta nganan (P.B.) -.
(MALANDRO).
2.n., *gatuno. - ladrons ku
malandrus bin pa furta di noti (Igr.I.)
-.
malaria
n., *doença, caracterizada por febre
intermitente, provocada por
plasmódios e transmitida pelo
mosquito anófele. - Malaria i mas ta
mata afrikanus di ki utru duensas
(Igr.I.) -. (MALÁRIA). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. paludismu;
sin. sison.
malbadesa
n., *perversidade; crueldade;
malvadez. - Malbadesa kontra si
dunu (F.M.) -. (MALVADEZA;
MALVADEZ). N.F. malvadesa. N.S.
sin. maldadi.
malbadu
adj., *mau; criminoso. (MALVADO).
N.F. malvadu. N.S. V.B.
maldadi
1.n., *malvadez. - Omi mau i ta tira
kusa mau di maldadi ku sta nel
(N.T.) -. (MALDADE). N.S. sin.
malbadesa; sin. maundadi.
2.n., *pus; matéria. N.S. sin.
materia; sin. pus.
maldison
n., *praga; imprecação. - maldison
sta riba delis (N.T.) -. (MALDIÇÃO).
N.F. neol. N.S. sin. praga.
maldisua
v., *praguejar; rogar pragas. - Bo
bensua elis, ka bo maldisua elis
(N.T.) -. (AMALDIÇOAR). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. da praga.
maldisuadu
part., *maldito; desprezado. - e
multidon ku ka kunsi lei i maldisuadu
(N.T.) -. (AMALDIÇOADO). N.F.
350
GOVERNO). N.S. V.B.
malgueta
n., *espécie de pimenta muito
picante da Guiné, Madagascar e
Ceilão; malagueta de Guiné. - i pui
si limon ku malgueta la (R96) -.
(MALAGUETA). N.S. n.v.
“Capsicum frutescens”.
malgueta-pretu
n., *árvore de grande porte, muito
comum na Guiné-Bissau, cujos
frutos em vagem são de cor preta e
têm muitos usos na medicina
tradicional. - Po ku staba na metadi
di baraka i eraba di malgueta pretu
(L.S.) -. (deriv. MALAGUETA
PRETA). N.M. lexia composta. N.S.
n.v. “Xilopia aethiopica”.
malgueton
n., *pimenta; pimenta-preta. - i ka
son malgueton pretu ke na priminu
(C.V.) -. (deriv. MALAGUETA). N.S.
sin. pimenta; sin. pobar.
malila
n., *espécie de liana, parasita, que
produz látex. - N’ odja Sol na distindi
si mon di malila pa ndianta sukuru
(O.S.) -. (MALILA). N.S. n.v.
“Strophantus sarmentosus”.
malis
n.pl., - Tudu e malis ta sai di dentru
di alguin (N.T.) -. (MALES). N.F.
paroxítona, vd. mal.
malkerensa
n., *inimizade. (MALQUERENÇA).
N.S. V.B.
malkriadesa
n., - Kil tcora ki ta tcoraba i ka di
malkriadesa, ma pabia i na sinti falta
di si mame (F.M.) -.
(MALCRIADEZ). N.F. vd.
markardesa. N.S. ronka
malkriadesa.
malkriadu
adj., *incivil; mal-educado. - N’ kuda
asin ki abos mininus di gos bo
malkriadus! (F.M.) -. (MALCRIADO).
N.F. paroxítona, neol.
malsortiadu
adj., *infeliz. (MALSORTEADO).
N.S. V.B.
maltomadu
adj., *mal-educado. - Bardadi di
Partidu ka ta pirdi, si ka na boka di
maltomadus (C.S.) -. (deriv. MAL
TOMADO).
maltrata
1.v.tr., *ofender; tratar mal. Kumbosa i fika i ta maltrata fidju di
kil ki muri (T.M.) -. (MALTRATAR).
N.F. neol.
2.v.tr., *espancar; ferir. - Utrus
panha kriadus e maltrata elis, e
mata elis (N.T.) -.
malukesa
n., *doença de maluco; maluqueira.
- malukesa di krus (L.Cat.) -.
(MALUQUICE). N.F. neol.
maluku
adj., *extravagante; tonto; doido. - I
tristi un siatuason des, purki, ora ku
na bin pa konta ki kusas pratikus, bu
ta tomadu komu un maluku (IN96) -.
(MALUCO).
malvadesa
n., - Bu malvadesa na mi ki na kaba
nel (A.P.) -. (MALVADEZA). N.F.
neol., vd. malbadesa.
malvadu
1.adj., *que pensa ou procede com
má intenção; perverso. - I tenba un
rei malvadu, di si koldadi i ka ten
(F.M.) -. (MALVADO). N.F. neol., vd.
malbadu.
2.n., *pessoa perversa. - Ma na si
tempu ki malvadu i na parsi (N.T.) -.
mama 1
1.v.intr., *chupar o leite no seio ou
na mamadeira; alimentar-se com o
leite materno. - mininu na kunsa
djanan na mama (F.M.) -. (MAMAR).
N.S. tcupa mama.
2.v.intr., *ser irmãos; dar-se bem. Bu odja, didime no mama (J.S.) -.
3.v., *desviar ou utilizar dinheiro.
mama 2
n., *órgão de secreção de leite nas
fêmeas dos mamíferos; teta; seio. bebe ta tcupa mama manera ki misti
tantu di dia suma di noti (R96) -.
351
(MAMA). N.S. biku di mama;
mama di bunda; padida di un
mama; tira na mama.
mama 3
n., *mãe. - mama limpan nan bu
larma, pegan na bu korson (I.eI.) -.
(MAMÃ). N.F. oxítona.
mama bis
coloc., *beijar na boca. ( deriv.
MAMAR O BEIÇO). N.S. V.M., sin.
da bokinha.
mama di bunda
n., *nádegas. - Sinta ka ta kaba
mama di bunda (L.A.) -. (deriv.
MAMAS DE BUNDA). N.F. fam.
N.M. lexia complexa.
mamadera
n., *instrumento para amamentar as
crianças. - Uzu di chucha ku sedu
mamadera di buracha, pudi pui
mininu pa i panha manga di
duensas (R96) -. (MAMADEIRA).
N.S. sin. bibiron.
mamadu
1.part., *chupado. (MAMADO). N.S.
V.B.
2.part., *diz-se do dinheiro desviado
ou utilizado.
mamanta
v.caus., *amamentar; dar de mamar;
alimentar com leite. - Padida dibi di
kunsa mamanta logu dipus di partu
pa pudi stimula pruduson di liti (R96)
-. (deriv. MAMAR).
mamantadu
part., *alimentado. - Mininu dibi di
mamantadu imidiatamenti dipus ki
padidu (R96) -. (AMAMENTADO).
mamberet
n., *água de arroz cozido. - Ora ke
alguin tene duenti di kolera na kaza,
i dibi di dal iagu tciu: iagu limpu,
sumu ku puku asukar, sumu di
limon, sumu di kabasera, cha, iagu
di arus o mamberet, ki ke no ta fala
mamberet (R97) -. N.F. oxítona.
mame
n.f., *mulher que tem um ou mais
filhos; mamã; diz-se também de
fêmea de animal que tem um ou
mais filhos. - Mame mas ta priokupa
ku mininu di ki pape (N.M.) -. (deriv.
MÃE). N.F. oxítona, mai. N.S.
djunta mame.
mamesinhu
n.dim., *madrasta. (MÃEZINHA).
N.S. sin. madrasta.
mampasada
loc.adv., vd. di mampasada.
mampatas
n., *árvore de grande porte que
produz um fruto de cor vermelha
acastanhada, consumado ao natural
ou fermentado com água, sob a
forma de vinho; sorva. - Si bu na
kudji mampatas, bu ta djubi riba
prumedu, pa ka utru kai na bu
kabesa (L.A.) -. (MAMPATAS). N.F.
oxítona, Mandinga “màmpata” que
designa essa árvore. N.S. n.v.
“Parinari excelsa”.
mampufa
n., *espécie de junco que se usa
para tecer esteiras. (MAMPUFA).
N.F. Guin. N.S. V.B., n.v. “Cyperus
articulatus”; konta di mampufa;
stera di mampufa.
mampusma
n., *micose. - Son mampusma pa
kin ku trata ku Nhu (N.Me.) -.
mana 1
n., *irmã mais velha; cunhada. - Aos
i sabi papia mana Sara (J.D.) -.
(MANA).
mana 2
1.n., *espécie de árvore que produz
látex. (MANA). N.F. Mandinga
“mána” que designa uma substância
viscosa. N.S. n.v. “Faxinus ornus”.
2.n., *o látex extraído da árvore. Utru ora no ta fasi bola di mana
(J.S.) -. N.S. bola di mana.
mana 3
n., *a comida caída dos céus para
os Hebreus durante a viagem no
deserto para a terra prometida;
coisa muito boa. - bu ka para di da
elis mana di kume (Igr.I.) -. (MANÁ).
N.F. oxítona.
manda
352
1.v.tr., *enviar; remeter;
encomendar. - kusa di kume kaba,
manera di manda kumpra ka ten
(N.T.) -. (MANDAR). N.S. manda
bola; manda kabas.
2.v.intr., *governar; dar ordens. gosi i ten manga di Partidu, kadakin
misti manda (N.M.) -.
manda bola
coloc., *atirar a bola. - Balimba bu
ka mandan bola (N.V.) -. (deriv.
MANDAR A BOLA).
manda kabas
coloc., *enviar aos pais um cabaço
cheio de dons para pedir a filha em
casamento; cerimónia de proposta
de casamento. - pa bu kasa bu toma
bu noiba bu leba pa bu kasa,
purmeru bu ta manda kabas (R98) -.
(deriv. MANDAR A CABAÇA).
mandadu
1.part., *enviado. - kazu gravi i ta
mandadu pa ospital (C.P.) -.
(MANDADO).
2.n., *ordem; recado. - mandadu ta
frianta pe, ma i ka ta frianta korson
(L.A.) -.
mandamentu
n., *cada um dos preceitos do
decálogo e da igreja. - Segundu
mandamentu i es: ama ki ke bu
pertu ku el, suma abo mesmu (R98)
-. (MANDAMENTO).
mandatu
n., *encargo; delegação. - no odja
konkretamenti ke ki na pasa na
dentru mandatu di Nino Vieira (R98)
-. (MANDATO). N.F. neol.
mandidja
n., *argola de metal para adornar os
braços; bracelete; pulseira. - i puiba
mandidja na mon di si fidju (L.S.) -.
(MANILHA).
Mandinga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Mandinga,
pertencente ao grupo linguístico
Mande Tan ou Norte, da subfamília
Mande. - Si abo i Fula o Mandinga,
Biafada o Pepel, rasa gosi ka ten na
Guine (N.Tu.) -. (MANDINGA).
mandinheru
n., - Lok Pas dizimbarka dipus di un
anu i meiu komu mandinheru na
barku di peska (Cecomes) -.
(MARINHEIRO). N.F. arc., vd.
marinheru.
mandinti
adj., *alguém que está sempre
doente. - Bu na odja propi kuma ami
i mandinti, el ku manda n’ sta pertu
di fugareru n’ na kenta (A.P.) -.
(MALDOENTE).
mandioka
n., *tubérculo ou raiz comestível da
planta da família das Euforbiáceas,
originária do Brasil e muito cultivada
em África. - Bas di tcon n’ ten bistidu
di dus kuru: Mandioka (J.M.B.) -.
(MANDIOCA). N.F. paroxítona. N.S.
n.v. da planta “Manihot esculenta”;
sin. po di mandioka.
mandipli
n., *planta que produz frutos de cor
amarela, oblongos e ácidos,
semelhantes ao limão galego. Santcu staba pertu nun pe di
mandipli, i na kume mandipli (P.B.) . (MANDIPLE). N.F. Guin. N.S. n.v.
“Spondias monbin”.
mandita
n., *abcesso; inchaço; furúnculo. Amor i suma mandita: kau ki misti
nel i ta sai (J.M.B.) -. (deriv.
MALDITA). N.S. mandita-fidalgu.
mandita-fidalgu
n., *furúnculo muito pequeno. (deriv.
MALDITA FIDALGA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
Mandjaku
*termo comum para indicar os
membros do povo Manjaco,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Bak da subfamília Oesteatlântica. - Mandjaku kuma
montiadur i ka djuntu de (C.V.) -.
(MANJACO).
mandji
v., *interdizer; proibir, utilizando
feitiçaria, a recolha dos frutos de
353
uma árvore até a sua maduração. Utrus pidi pa e mandji tudu djiu
kontra piskadur malfitus (M.M.) -.
mandjidu
part., *proibido; interdito;
consagrado. - I fala djintis kuma e
na mandjidu (L.S.) -.
mandjidura
n., *proibição; interdição;
consagração. - Otca mininu i
garandi dja, nin ki si pape ku si
mame i sta na nunde, e ba tira
mandjidura na kabelu di mininu: kau
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal
(F.M.) -.
mandjor
n., *patente entre a de capitão e a
de tenente-coronel. - i numia ki
djintis pustu ma garandi, ba koronel,
tenenti-koronel, mandjor (R98) -.
(MAJOR). N.F. mil., major.
mandjua
n., *indivíduo da mesma idade;
colega; companheiro. - Ma ali
bardadi fenhi, mandjuas gosi ka ten,
mininus ku garandi di aos,
brinkadera i un son (J.D.) -.
(MANJUA). N.F. paroxítona, Guin.,
mandjun’a. N.S. sin. kolega;
provavelmente da L.Franca
“mangiar” que significa comer ou
comer juntos.
mandjuandadi
1.n., *agrupamento de mulheres ou
de homens do mesmo grupo de
idade; pessoas que participaram ao
mesmo fanado. - Mandjuandadi
tcomadu Atrangonh, mandjuandadi
di Apuduta, mandjuandadi di
Nhominka (IN84) -. (deriv.
MANJUA). N.S. kolegason.
2.n., *associação.
mandjun’a
n., - Bu kuda kuma abo i nha
mandjun’a (P.B.) -. (MANJUA). N.F.
Guin., vd. mandjua.
mandril
n., *instrumento de mecânica.
(MANDRIL). N.F. neol. N.S. V.A.
mandrion
adj., *preguiçoso; indolente.
(MANDRIÃO). N.S. V.B., sin.
priguisozu.
mandrugada
n., - Mandrugada, anti di sol mansi,
Sane i staba dja na polon di Bra i na
peral (F.J.) -. (MADRUGADA). N.F.
vd. mandurgada.
mandukada
n., *pancada com manduco ou
cacete. - lebri torna dal un
mandukada, kila kuri djanan (F.M.) . (deriv. MANDUCO).
mandukia
v.caus., *espancar. (deriv.
MANDUCO). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
manduku
n., *pau de extremidade
arredondada e mais grossa,
utilizado como arma; cacete;
bordão; bengala. - Omis garandi ku
mindjeris, tudu, sai ku se manduku
ku tarsadu pa tira Tuga (C.P.) -.
(MANDUCO). N.F. Guin.; Beafada
“ndoko”, cujo plural é “ma-ndoko”
que traduz bordão (J.L.Rougé). N.S.
manduku di futuseru.
manduku di
loc.adv., *locução adverbial com a
função de acrescentar ao nome o
grau superlativo; enorme; muito
grande. - Kil katcu garandi na bin
nan pa mi, o i pa kil manduku di piskobra? (M.M.) -. N.F. Beafada
“ndoko”. N.S. manduku di omi.
manduku di futuseru
n., *planta medicinal da família das
Binhoniáceas. (MANDUCO DE
FEITICEIRO). N.F. Guin. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., n.v.
“Newbouldia laevis”.
manduku di omi
n., *homenzarrão. (deriv.
MANDUCO DE HOMEM). N.M.
lexia complexa. N.F. Guin., Beafada
“ndoko”. N.S. V.B.
mandurga
v.intr., *levantar-se muito cedo. Mansi di kil dia Rosa mandurga
354
di dinheru (P.dosS.) -. (deriv.
MANGA). N.S. manga di tem como
equivalente MANGA que significa
[grupo de gente].
manga di bias
loc.adv., *muitas vezes. - sensura
ka ten la, tantu ki manga di bias
bardadi ta djuntadu ku mintida
(P.dosS.) -. (deriv. MANGA DE
VIAGENS).
mangafulanu
n., *a pessoa de quem estamos a
falar. - Kusin kasaku suma
mangafulanu: si bu ombra ka djusta
i ka ta pudi sedu (L.A.) -.
manganas
n., *arbusto de pequeno porte, de
frutos vermelhos aveludados. - I bin
ba padi gora la tras di manganas
(T.M.) -. (MANGANÁS). N.F., Guin.,
oxítona, manganasa. N.S. n.v.
“Icacina senegalensis”.
manganasa
n., - Manganasa, si ka ulilidu, i ka ta
padi (L.A.) -. (MANGANÁS). N.F.
Guin., vd. manganas.
mangason
n., *acto ou efeito de mangar; troça;
escárnio. - Ki impustu di mangason
ke ta fala kuma i pa kumpra
mesinhu, n’ ka sibi nunde ke ta mitil
(C.V.) -. (MANGAÇÃO). N.F. neol.
N.S. fasi mangason.
mangu
1.n., *fruto da mangueira, da família
das Anacardiáceas; manga. - Ami
dividi ku bontadi nha mangu ku bo,
n’ sinti so pena pabia di bu kansera
(Ceef) -. (MANGA). N.S. mangu di
faka; mangu di tera; mangu
fernandina.
2.n., mangu di India, *manga da
Índia. - Mindjer i suma mangu di
India, na kunsada i ta mela, si kuku
pertu i ta malgos (C.S.) -. (MANGA
DA ÍNDIA). N.S. n.v. “Mangifera
indica”.
3.n., mangu di Sera Lioa,
*variedade de manga importada da
Serra Leoa e Guiné Conakri.
prasa pa ba kumpra kusas (Dea) -.
(MADRUGAR).
mandurgada
n., *período que precede o nascer
do sol; aurora; antemanhã. Mandurgada ora ku galu kanta no
na bai (Ch.Mb.) -. (MADRUGADA).
N.F. mandrugada.
manel-fugon
n., *insecto da família dos
libelulídeos; libélula; libelinha. (deriv.
MANUEL FOGÃO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
manera
1.n., *modo de ser, de agir e de
pensar de uma pessoa. - i pirsis bon
manera pa nganha amizadi di
bindiduris (P.dosS.) -. (MANEIRA).
N.S. kansadu manera; sin. fitu.
2.n., *o modo e forma com que se
executa alguma coisa. - Manera di
bisti di Budjugus (N.M.) -.
manera ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica
[consequência];uma vez que; como.
(DE MANEIRA QUE). - manera ke i
ten kantu dia i ka durmi, i rabida i ba
dita ku si spada ku tudu (T.M.) -.
maneta
1.n., *pessoa com a mão ou o braço
decepado. (MANETA). N.S. V.B.
2.coloc., ba pa maneta, *vai-te
embora!. N.F. fam. N.S. V.P.
manfafa
n., *espécie de túbero. - Manfafa na
firbintidu (C.deP.) -. N.F. Pepel
(M.deBarros). N.S. n.v. “Colocasia
esculenta”.
manga 1
v.tr., *escarnecer. (MANGAR). N.S.
V.B.
manga 2
n., *a parte de vestuário que cobre o
braço. (MANGA). N.S. V.B.
manga di
quant., *adjectivo indefinido que
significa [muito]. - Manga di djinti ta
djuntaba pa obil (N.T.) - Bindiduris
ta fala kuma koperantis tene manga
355
(MANGA DA SERRA LEOA).
manguera
n., *tubo de borracha ou plástico por
onde sai a água da torneira ou da
bomba. - Ora ki iagu intci puti
garandi, i na sai di utru manguera
(Igr.I.) -. (MANGUEIRA).
manha 1
n., *o tempo que decorre desde o
amanhecer até ao meio-dia;
primeiras horas do dia. - E prindil e
tenel prezu pa pera di manha pa
komunika pa Bisau (C.P.) -.
(MANHÃ). N.F. oxítona.
manha 2
1.n., *destreza; habilidade;
artimanha; hábito. - Pis-kabalu ka
mistiba kambantal pabia i kunsi
manha di Lubu (P.B.) -. (MANHA).
N.F. paroxítona.
2.n., *hábito; costumes. - Galinha
tenba manha di bai na roda di mar
(T.M.) -.
manhenti
adj., *estar com manha ou mau
carácter. - Ai, oh, i fitera, ma i
manhenti, Zanda misti sedu modelu
(J.D.) -. (MANHOSO). N.S. sin. fiu
manha.
manhoka
n., *espécie de verme anelídeo da
família dos Lumbricídeos.
(MINHOCA). N.F. minhoka. N.S.
V.B.
manhoti
n., *ave de rapina diurna, da família
dos Falcónidas, de voo rápido e
asas compridas; falcão. - N’ ka ten
pinton, manhoti ka na bin obi pa mi
(L.A.) -. (MANHOTE).
manhus
adj., *hábil; astuto. - N’ obi fala di
iagu na nina pastrus, N’ sinti un
bentu manhus na susegan (E.D.) -.
(MANHOSO). N.F. oxítona.
maniaku
adj., *extravagante; difícil;
inconstante. (MANÍACO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
manifesta
v.tr., *tornar público; dar a conhecer;
mostrar. - I manifesta si garandi
alegria (R98) -. (MANIFESTAR).
N.F. neol.
manifestason
n., *aparecimento; testemunho;
expressão pública e colectiva. - Es
milagri i sinal di manifestason di
sigridu di Deus (L.S.) -.
(MANIFESTAÇÃO). N.F. neol.
manka
v., *espancar; dar empurros a
alguém. - I manka kil fulanu -. (deriv.
MANCAR). N.S. V.A.
Mankanha
n., - Mindjeris Mankanha tene orta
bunitu (J.L.R.) -. (MANCANHA).
N.F. vd. Mankanhi.
Mankanhi
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Mancanha,
pertencente ao grupo linguístico
Norte Bak, da subfamília Oesteatlântica. - Kil ku Mankanhi pensa
pa lingron, lingron tarda sibilba
dentru di iagu (L.A.) -.
(MANCANHA). N.F. Mankanha.
N.S. sin. Bramu.
mankara
n., *planta americana da família das
Leguminosas, que produz frutos
subterrâneos e cujas sementes
fornecem óleo; amendoim. Saninhu dana lugar di mankara, ma
i ka sinti kansera di regua (L.A.) -.
(MANCARRA). N.S. n.v. “Arachis
hypogea”; kaldu di mankara; siti di
mankara; o termo mankara deriva
da outra espécie, designada
mankara bidjugu, pelo facto de
possuir os mesmos hábitos de
frutificação subterrânea.
mankara bidjugu
n., *espécie de amendoim
designado como mancarra
bambara. - no bai kusinha kusas di
saida, bianda, fison, mankara
bidjugu (N.M.) -. (MANCARRA-DEBIJAGÓ). N.F. Guin. N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. “Voandzea
356
subterranea”.
mankisi
v.caus., - Bo kumpu kaminhu diritu
pa bo ianda nel, pa pe manku ka
kabanta mankisi (N.T.) -. (deriv.
MANCO). N.F. proparoxítona, vd.
mankusa.
mankone
n., *espécie de árvore, cuja madeira
é muito rija. (MANCONE). N.S. V.B.,
n.v. “Erythophleum guineensis”.
manku
1.adj., *coxo; aleijado. - Ali nha
mestra djurmenta kuma nin si
manku pe pa bai djubi karnaval i ka
na falta (J.D.) -. (MANCO). N.S. sin.
kochu.
2.n., *pessoa aleijada. - Segu ku
manku (L.S.) -.
mankuba
n., *árvore que dá um fruto de cor
amarela, semelhante à nêspera. Un bias Kabra i odja imajen di un
mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
(MANCUBA). N.F. Guin.
mankusa
1.v.caus., *tornar manco (deriv.
MANCO). N.F. proparoxítona,
mankisi.
2.v.inco., *estar manco; manquejar.
N.S. sin. kocha 1.
manobra
n., *modo de proceder; maquinação;
artimanha. - Bo pudi fasi tudu
manobra pa sukundi bardadi, ma
nada bo ka na konsigui pabia
bardadi ka ta muri (C.V.) -.
(MANOBRA). N.F. neol.
manobrenti
n., *manobrador. (deriv.
MANOBRAR). N.S. V.M.
mansa
v.tr., *tornar manso; domar;
sossegar. - nin un laguin ka pudi
mansa lingu (N.T.) -. (AMANSAR).
mansariku
1.n., espécie de ave pernalta da
família dos Caradriídeos, de médio
porte com um bico comprido e
curvado para baixo. - Otca iagu na
bacha, mansariku pega si tras, ora
ki ria, mansariku ta ria tambi (L.S.) -.
(MAÇARICO). N.S. n.v. “Numenius
phaeopus”.
2.n., *pequena ave que vive perto
das praias, dos bancos de areias e
dos mangais; tarambola-cinzenta.
N.S. n.v. “Pluvialis squatarola”.
3.n., *pequena ave com bico
relativamente curto e direito, que
vive perto das praias; pilrito-daspraias. N.S. n.v. “Calidris alba”
mansaroka
n., *espiga de milho; infrutescência.
(MAÇAROCA). N.S. V.B.
mansasa
n., *arma que serve para lançar
flechas ou setas; arco. - Bu pruntia
bu mansasa, bu tene manga di
flechas (A.T.) -.
mansebu
1.adj., *mulherengo. (MANCEBO).
2.n., *jovem mulherengo. - Kil
mansebu garandi kaba pa muri,
vitima di kil duensa ku ka ten kura
(Cecomes) -.
mansebundadi
n., *maneira de ser mulherengo;
mancebia. (deriv. MANCEBO). N.S.
V.M.
mansi
1.v.intr., *acordar de manhã;
despertar do sono. - N’ mansi
parmanha n’ buska transporti pa
riba n’ ka konsigui (N.M.) -.
(AMANHECER). N.S. sol mansi 1;
sol-mansi 2.
2.v.intr., *passar a noite.
3.loc.adv. mansi del, *locução
adverbial que significa [no dia
seguinte]. - Mansi del, kau sukuru
inda, Lubu ba konki na porta di Lebri
(P.B.) -. (AO AMANHECER DE).
mansia
v.intr., *ser desigual; diferenciar-se.
- No mansia suma sinku dedu di
mon (T.Dj.) -. N.F. proparoxítona.
mansianta
v.caus., *diferenciar; tornar desigual.
- Deus sibi ke ki manda i
357
Kunanti.
mansu
adj., *pacífico; domesticado. Sortiadu i kilis ki mansu, pabia e na
bin iarda tera (N.T.) -. (MANSO).
N.F. neol.
manta
n., *pano grosso de lã ou de
algodão que serve para cobrir o
corpo. - e ditanda se mantas riba del
(N.T.) -. (MANTA).
mantampa
n., *verga delgada e flexível;
chicote. - E toma mantampa e sutal
e sutal i kuri i riba (T.M.) -. N.F.
Temne “na-thamp”. N.S. mantampa
di sera.
mantampa di sera
1.n., *espécie de palmeira, cujos
ramos se utilizam no fabrico de
vários tipos de mobília, como
assentos, mesas e camas. N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
2.n., *ramo ou caule dessa espécie
de palmeira. N.S. sin. kana di
palmera.
mantampada
n., *vergastada; chibatada. - Sen
mantampadas i ka sabi toma, ma i
sabi konta (L.A.) -. N.F. Temne “nathamp”.
mantca 1
v.tr., *sujar; enodoar. - kil ku sai
dentru di omi, el ku ta mantcal (N.T.)
-. (MANCHAR).
mantca 2
n., *nódoa; mácula, imperfeição. - I
pabia des ki manda aos un dia, i ta
odjadu mantca sukuru na lua (L.S.) . (MANCHA).
mantcadu 1
part., *enodoado; sujo. - kama di
kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
(N.T.) -. (MANCHADO).
mantcadu 2
n., *instrumento cortante de ferro
com cabo de madeira. - Mantcadu
sta dja prontu pa korta pos (N.T.) -.
(MACHADO).
mantceti
mansiantanu suma dedus di mon, si
no djustaba, mundu ka na sabi djubi
(J.S.) -.
mansida
1.n., *o acto de acordar;
madrugada. - Mansida es
mandrugada kinti, mininu sinta na
turpesa (C.deP.) -. (AMANHECIDA).
N.S. mansida di sol.
2.n., * celebração festiva em honra
do defunto que obriga os
participantes a passar a noite
acordados; noitada. - Na mansida
djintis na bibi vinhu di kadju tok e
tcami, utru dia sol mansi e mata
purku (N.M.) -.
mansida di sol
1.n., *madrugada; aurora.
(AMANHECIDA DO SOL). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
2.n., *leste; oriente. N.S. sin. saida
di sol.
mansidon
n., *índole pacífica; serenidade. - Pa
mansidon ku amor ten na metadi di
tudu djintis (L.Cat.) -. (MANSIDÃO).
N.F. neol.
mansir di sol
n., *aurora. (AMANHECER DO
SOL). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
mansirka
v., *ir buscar comida ou bebida em
casa de amigos; andar à volta do
comer dos outros sem ser
convidado; manifestar desejo no
que os outros têm para comer. - I
tciga na kaminhu i panti mansirka
binhu (L.S.) -.
mansirkadur
1.n., *pessoa que anda à busca de
bebida ou comida em casa de
amigos. N.M. pl. mansirkaduris.
2.n., *parasita; papa-jantares. Mansirkaduris di bida (C.V.) -.
Mansonka
n., *termo para indicar um dos cinco
grupos linguísticos principais do
povo Balanta; Cunantes.
(MANSONCA). N.S. V.A., sin.
358
n., *grande faca. (MACHETE). N.S.
V.B.; (MANCHETE) significa título
ou artigo em grandes letras na
primeira página do jornal.
mantcukut
n., *água suja. - I Obulun ku ta leba
mantcukut di bida (H.M.) -. N.F.
oxítona.
mantega
n., *substância que se obtém da
nata do leite batida ou de alguns
vegetais. - e tene se pon ku
mantega tudu (R95) -. (MANTEIGA).
mantenha
1.n., *saudação; cumprimento. antis di no kombersa, mantenha di
muitu bon dia (R95) -. (deriv. QUE
DEUS TE MANTENHA).
2.n., *apelido; cognome. - kuma ki
bu nomi ku bu mantenha (J.L.R.) -.
N.F. decalque semântico das
línguas de substrato. N.S.
mantenha tem os dois semas
[apelido] e [saudação] porque a
saudação africana é feita
normalmente chamando a pessoa
pelo nome.
manti
1.v.tr., *conservar; sustentar;
guardar. - No na pidi elis pa e
kontinua manti ordi (R95) -.
(MANTER).
2.v.intr., *continuar; resistir com
êxito. - grupus ke rialmenti misti
manti na puder (R98) -. (MANTERSE).
mantimenti
n., *tempero para preparar o molho,
como, por exemplo, limão, folhas de
louro, pimenta-preta e malagueta de
Guiné. (deriv. MANTIMENTO). N.S.
V.A., sin. temperu.
manu
n., *irmão mais velho; cunhado.
(MANO).
manual
n., *livro pequeno que contém as
noções de uma ciência ou arte;
compêndio. - Kuri bu bai dan nha
manual, bas di kama di bu mame
(F.J.) -. (MANUAL). N.F. neol.
manutenson
n., *conservação; amparo;
reparação. - strada i na pidi un
manutenson (R95) -.
(MANUTENÇÃO). N.F. neol.
maoista
adj., *discípulo de Mao Tsé-Tung.
(MAOÍSTA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
map
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[em cheio]. - I madja pitu map -.
N.S. V.A.
mapa
n., *representação plana e à escala
de um objecto; carta geográfica ou
celeste. - mapas di kurpu umanu
(Cecomes) -. (MAPA). N.F. neol.
mar
n., *massa extensa de água
salgada; oceano. - E ku manda
sapu fusi di mar i ba sinta na fonti
(T.M.) -. (MAR). N.S. aguia di mar;
mar-fria; mar-kalma; roda di mar.
Mar Burmedju
n., *o mar que separa a África da
Arábia. - I e Moises ku tira pobu
fora, ku fasi milagris na tera di
Edjitu, na Mar Burmedju, pa
kuarenta anu (N.T.) -. (MAR
VERMELHO). N.M. lexia composta.
mar-fria
n., *bonança. (deriv. O MAR
ESFRIA). N.F. náut. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
mar-kalma
n., *bonança. (deriv. O MAR
ACALMA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
mara
1.v.tr., *ligar; atar com cordas. Matu ku bu ka fiansa nel, la ku bu ta
otca korda di mara lenha (L.A.) -.
(AMARRAR). N.S. mara don; mara
panu; mara tesu.
2.v.tr., *envolver; embrulhar; pôr. - i
toma lensu i mara kabesa (N.M.) -.
N.S. mara tcifri.
359
3.v.tr., *capturar; aprisionar. - Tuga
manda panha mindjeris, panha omi,
manda mara, suta konta-konta
(C.P.) -.
4.v.tr., *segurar. - Negado mara
korajen, obi ke ku n’ na bin kontau
(Cecomes) -.
mara don
coloc., *vestir luto; pôr luto.
(AMARRAR O DÓ). N.S. V.M.
mara no
coloc., *fazer um nó. (deriv. MARAR
UM NÓ). N.S. V.M.
mara panu
coloc., *vestir a própria namorada
com um pano comprido como sinal
de desfloramento; tirar a virgindade.
- N’ maradu panu (P.B.) -. (deriv.
AMARRAR O PANO). N.S. sin. bisti
badjuda; sin. korta linha; as
donzelas da Guiné vestiam um pano
curto, acima dos joelhos, como
símbolo da virgindade e
começavam a vestir um pano
comprido só depois do matrimónio
(P.Bull).
mara tcifri
coloc., *preparar um amuleto
fabricado com corno de animal. - I
ka ten di mara tcifri ku ka tene masiti
(L.S.) -. (deriv. AMARRAR UM
CHIFRE).
mara tesu
coloc., *atar ou segurar com força. Lebri i maral tesu nin i ka pudi fala
nada (R95) -. (deriv. AMARRAR
TESO).
marabu
n., *asceta muçulmano.
(MARABUTO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
maradu
part., *ligado; aprisionado. - bo na
odja un burusinhu maradu (N.T.) -.
(AMARRADO).
maradura
1.n., *feixe; conjunto de coisas
ligadas. - maradura di lenha (T.M.) -.
(AMARRADURA).
2.n., *atacador de sapatos; cordão. -
i mbaransa ku maradura di sapatu
(E.D.) -.
marakudja
n., *fruto do arbusto trepador da
família das Passifloráceas.
(MARACUJÁ). N.F. oxítona. N.S.
V.B., n.v. da planta: “Passiflora
quadrangularis”.
maranha
n., *intriga; assunto pouco claro. Anton pa mata elis i fasi tudu kil
maranhas i ka konsigui (A.P.) -.
(MARANHA). N.F. neol.
marcha 1
v.intr., *andar; caminhar a passo de
marcha; progredir. - Bu marcha na
mar ku kabalus: maron lanta ku
forsa, iagu na sukuma (Igr.I.) -.
(MARCHAR). N.F. neol.
marcha 2
n., *acção de marchar; progresso. Ma kila tudu ka para marcha di no
luta (C.P.) -. (MARCHA). N.F. neol.
marcha a re
1.n., *mudança na caixa de
velocidade que permite ao veículo
de recuar; marcha atrás. (MARCHA
RÉ). N.F. neol. N.M. lexia complexa.
N.S. RÉ indica a parte do navio que
vai da popa ao mastro principal.
2.loc.adv., *atrás; na retaguarda.
N.S. V.B.
mare
n., *fluxo e refluxo periódico das
águas do mar. - Manera ke
piskaduris ta pera mare, asin tambe
ke n’ ta pera dia di riba (C.S.) -.
(MARÉ). N.F. oxítona. N.S. kontramare.
marfin
n., *substância rija que entra na
formação dos dentes; dente de
elefante, de hipopótamo e de alguns
outros animais. - tudu kusa di marfin
ku di madera karu (N.T.) -.
(MARFIM).
maridu
n., *esposo. - Maridu ku si mindjer
(N.T.) -. (MARIDO). N.F. neol.
marinheru
360
n., *homem do mar que serve nas
manobras das embarcações;
marítimo; soldado de armada. - Si e
marinherus ka fika na barku, bo ka
na pudi salba (N.T.) -.
(MARINHEIRO). N.F. mandinheru.
marisku
n., *todos os crustáceos e moluscos
marinhos comestíveis. (MARISCO).
N.S. V.B.
marka 1
1.v.tr., *pôr marca em; ser marcante
por. - no ka pudi ka mensiona nomis
di djintis ki marka istoria (R98) -.
(MARCAR).
2.v.tr., *fixar; notar; anotar. - rapas
marka dia di kasamenti (F.M.) -.
marka 2
n., *traço; sinal; vestígio. - no pui
marka di selus na testa di servus di
no Deus (N.T.) -. (MARCA).
markadu
1.part., *assinalado com marca;
fixado; anotado. - terenu sta
markadu (P.dosS.) -. (MARCADO).
2.part., *ferido; determinado. Ezudu i fin di sufrimentu di un povu,
markadu pa katiberasku na Edjitu
(L.S.) -.
markardesa
1.n., **qualidade de malcriado; má
educação; acto de malcriado. - No
mininus ka sibi ke ki liberdadi e ta
kunfundil ku markardesa (C.V.) -.
(MALCRIADEZ). N.F. malkriadesa.
2.n., *termo usado para indicar o
acto sexual.
marlota 1
v., *ter aspecto rugoso; estar
amarrotado; ter dobras ou vincos. Ropa marlota -. (MARLOTAR). N.S.
V.A.
marlota 2
n., *dobra; ruga; vinco. - Sin mantca,
sin marlota, nin kalker utru difeitu
(N.T.) -. (deriv. MARLOTA). N.S.
MARLOTA designa um capote curto
com capuz, usado entre os Mouros.
marmita
n., *panela; tubo de escape do
automóvel. (MARMITA). N.S. V.B.
marmori
n., *pedra calcária muito dura, que
se usa em construção. - kusas di
feru ku di marmori (N.T.) -.
(MÁRMORE). N.F. proparoxítona,
neol.
marmulanu
*pau-ferro; madeira de dureza
semelhante ao ferro e ao mármore.
- i odja un po seku ku ten nomi di
marmulanu (T.M.) -. (deriv.
MÁRMORE). N.S. n.v. “Sideroxilon
marmulano”.
maron
n., *elevação que forma a superfície
da água agitada; mar agitado; onda
grande; vaga. - Maron na sutal
pabia bentu staba kontra (N.T.) -.
(deriv. MAR). N.S. sin. onda.
marotu
adj., *malicioso; traiçoeiro; diz-se
também de alguém que ofende com
palavras. - Abo marotu na boka -.
(MAROTO). N.S. V.A.
Marsu
n., *terceiro mês do calendário
gregoriano. - n’ bin li dia seti di
Marsu (IN96) -. (MARÇO).
martel
1.n., *instrumento que se usa para
cravar pregos ou bater. - I sutal ku
martel (L.S.) -. (MARTELO).
2.n., *vinho de caju novo, ao terceiro
dia de fermentação.
martir
n., *pessoa que sofre ou morre por
algum ideal. - Apostolus ku martiris
e ntergal tudu se vida (L.Cat.) -.
(MÁRTIR). N.F. proparoxítona, neol.
N.M. pl. martiris.
mas
1.adv., *advérbio de quantidade que
significa [em maior quantidade]. - no
ten ku pera inda ki mininus kirsi, pa
no pudi iabri mas (R95) -. (MAIS).
N.F. ma. N.S. fala mas; mas gosta
di; mas tardi; nunka mas.
2.adv., *advérbio de quantidade
utilizado na formação do superlativo
361
relativo. - Si konsentrason mas
garandi sta na fera di Bande
(P.dosS.) -. (MAIS).
3.adv., *advérbio de quantidade
utilizado na formação do
comparativo de superioridade. - Kin
ku mas djiru na tudu limarias? (L.S.)
-. (MAIS).
4.n., *na Aritmética significa o sinal
de adição [+]. (MAIS).
mas gosta di
coloc., *preferir. - Dona mas gosta di
Linda di ki si primus pabia i ta
djudalba tciu (N.M.) -. (GOSTAR
MAIS DE).
mas mindjor
adj.comp., *comparativo de bom;
que é de qualidade superior;
preferível; mais vantajoso. - I mas
mindjor pa pui un bokadu di iagu
kada dia (Igr.I.) -. (deriv. MAIS +
MELHOR). N.S. sin. mindjor.
mas pior
adj.comp., *comparativo de mau;
que é de qualidade inferior; menos
vantajoso. - Bu tornan mas pior
kuma ku n’ staba (T.M.) -. (deriv.
MAIS + PIOR). N.S. sin. pior.
mas tardi
loc.adv., *depois. (MAIS TARDE). Si bu nota mas tardi kuma simentu
na findi, bu robokal mas un bias
(Igr.I.) -. N.F. neol.
masa 1
1.v.tr., *reduzir a massa, misturando
farinha ou outro pó com água;
misturar. - masa simentu: uza 3
baldi di reia pa kada baldi di simentu
ku un bokadu mas di metadi di baldi
di iagu (Igr.I.) -. (AMASSAR). N.S.
masa lata; masa pe.
2.v.tr., *pisar; calcar. - bu na ba
masa mina, purke Tuga ta sumia
mina suma ora ku bu na sumia
midju na entrada di tcuba (C.P.) -.
3.v.tr., *bater os cereais para tirar a
palha, ficando o grau com a casca;
debulhar. - Ka bu mara boka di turu
ku sta na tarbadju di masa arus
(N.T.) -. N.S. masa é hiperónimo de
AMASSAR e de PISAR.
masa 2
1.n., *pasta formada por forinha e
água; mistura; argamassa. - alanu
riba di ndaimi no na iangasa masa
(J.D.) -. (MASSA).
2.n., *multidão de povo. - garandi
masa di populason ka ta domina
Purtuguis (MR98) -.
3.n., *dinheiro.
masa 3
n., *matéria sintética muito maleável
com a qual se fazem vários
objectos; plástico.
masa arus
coloc., *tirar a palha do arroz na eira
ou no campo, batendo com
pauzinhos, até ficar os grãos com a
casca. - I sta skritu pa ka mara boka
di turu ku na masa arus (N.T.) -.
(deriv AMASSAR O ARROZ).
masa lata
coloc., *insistir; teimar. - Binhu misti
manda, sexu masan lata faran na
tera di Keia, salariu bindi borgonha
(J.D.) -. (deriv. AMASSAR UMA
LATA).
masa pe
coloc., *pisar; pôr o pé em; entrar na
casa de alguém. - Ninguin ka osaba
masa pe na kil djiu, pabia nel i
moraba manga di lubus (F.M.) -.
(deriv. MAÇAR O PÉ).
masadu
1.part., *misturado; pisado;
debulhado. - Si Nha ka misti
masadu, Nha ta fikaba na kasa
(C.V.) -. (AMASSADO).
2.part., *desprezado; desrespeitado.
- Guine-Bisau pasa un indjustisa
nde ke pekaduris na masadu (R98) . N.S. masadu é hiperónimo de
AMASSADO e de PISADO.
masadur
n., *pessoa que amassa.
(AMASSADOR). N.S. V.B.
masakra
v.tr., *chacinar. - Aos un dia no na
masakra no antigu kombatenti (R98)
-. (MASSACRAR). N.F. neol.
362
2.v.intr., *ferir-se.
maskara
1.v.intr., (MASCARAR-SE). N.F.
proparoxítona, vd. maskra 1. N.S.
V.A.
2.n., - Utrus badjudas ta uza tambe
maskaras pa suta rapazis, tempu di
vingansa femininu (P.dosS.) -.
(MÁSCARA). N.F. proparoxítona,
vd. maskra 2.
maskarada
n., *cortejo de máscaras.
(MASCARADA). N.S. V.B.
maskaradu
1.part., *vestido com traje
carnavalesco. (deriv. MASCARARSE).
2.n., *pessoa coberto com máscara.
- maskaradus na ronka si forsa riba
di mininus i di badjudas (P.dosS.) -.
maskoti
n., *pulseira, com uma pequena
chapa em que se grava o nome. Es nha maskoti di uru, i nha rikesa
oh (R.S.) -. (deriv. MASCOTE). N.S.
MASCOTE significa pessoa, animal
ou figura que traz sorte.
maskra 1
v.intr., *vestir-se de máscara. - N’
pensa tisi ki kasaku garandi ki ta
maskra kel oki i bida futseru (T.M.) -.
(MASCARAR-SE). N.F. maskara 1.
maskra 2
n., *cara de papelão ou de pano;
fato de entrudo. - Nunde kumpudur
di maskra bunitu? (G.F.) -.
(MÁSCARA). N.F. maskara 2.
maskulinu
adj.m., *em Gramática, qualificativo
do género que indica os seres de
sexo masculino. (MASCULINO).
N.F. neol. N.S. V.A.
mastika
v., *triturar com os dentes.
(MASTIGAR). N.S. V.B.
mastikadur
*pessoa que mastiga.
(MASTIGADOR). N.S. V.B.
mastikason
n., *trituração. (MASTIGAÇÃO).
masakradu
1.part., *matado. (MASSACRADO).
N.F. neol.
2.part., *oprimido. - No povu
masakradu (R98) -. N.F. fig.
masakri
n., *carnificina. - Dipus di kil la no
odja kil masakri di Pidjiguiti (C.P.) -.
(MASSACRE). N.F. neol.
masan
n., *fruto da macieira, planta da
família das Rosáceas. (MAÇÃ). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
masapon
n., *pessoa que fabrica pão;
padeiro. (deriv. AMASSAR O PÃO).
N.S. V.B., sin. paderu.
masariku
n., *instrumento para produzir uma
chama de elevada temperatura.
(MAÇARICO). N.S. V.A.
masia
v., *emagrecer. (EMACIAR). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
masiadu
part., *emagrecido. (EMACIADO).
N.S. V.B.
masimu
adj.superl., *superlativo absoluto de
grande; grandíssimo, que está
acima de todos. - kin ki chefi
masimu di suguransa di Stadu?
(R99) -. (MÁXIMO). N.F.
proparoxítona, neol.
masiti
n., *planta medicinal. - El ku manda i
ka ten di mara iran di tcifri ku ka
tene masiti (L.S.) -. (MASITI). N.F.
Guin. N.S. n.v. “Terminalia
macroptera”.
maska
v., *mastigar sem engolir. - maska
tabaku - maska arus -. (MASCAR).
N.F. neol. N.S. V.A.
maskaba
1.v.tr., *castigar; maltratar;
depreciar; menoscavar. - I maskaba
mininu di kriason -. (MASCAVAR).
N.F. oxítona. N.S. V.A.; P.arc.
“mascabar” que significa deteriorar.
363
N.S. V.B.
mastru
n., *haste comprida dos veleiros. Pumba bua ku Ratu bas di si asa i
bai largal na mastru di barku (F.M.) . (MASTRO). N.F. náut.
mata
v., *causar a morte; tirar a vida. sarampu ta fasi danu, i pudi te mata
mininu (R95) -. (MATAR). N.S.
mata-mata; mata-muskitu; mata
kabesa; mata lagartu; mata fomi;
sin. asasina.
mata bariga
coloc., *esterilizar. (deriv. MATAR A
BARRIGA). N.S. V.M.
mata fomi
coloc., *acabar com a fome,
comendo qualquer coisa. - sol ku
noti, no ta ndjenha bida di no
andjus, son pa mata fomi (N.Me.) -.
(MATAR A FOME). N.S. MATAR A
FOME significa acabar com a fome
e MATAR À FOME significa matar
alguém dando-lhe pouco de comer.
mata kabesa
v.pron., *suicidar-se. - si mame
lambu faka kuma i na mata kabesa
(N.M.) -. (deriv. MATAR A PRÓPRIA
CABEÇA).
mata lagartu
coloc., *cobrir a parte terminal do
tecto. - n’ na paga pa mata lagartu
di no labur (H.M.) -.
mata-muskitu
n., *planta da família das Labiadas,
muito aromática; manjerona. (deriv.
MATAR OS MOSQUITO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
matabitca
v., *tomar o pequeno almoço. - Bo
pupara, n’ na bin matabitca ku bos
la (F.J.) -. (MATA-BICHAR).
matabitcu
n., *pequena refeição que se toma
de manhã; pequeno-almoço. - Tudu
dia ku n’ lanta, n’ ta toma un
matabitcu (Igr.i.) -. (MATA-BICHO).
N.S. sin. pequenu-almosu.
matadu
part., *morto; assassinado. - Bo
jovens na matadu na guera, bo
mininus na muri di fomi! (Igr.I.) -.
(deriv. MATAR).
matadur
n., *pessoa que mata; autor de
morte; assassino. - I sin ki matadur i
matadu (F.M.) -. (MATADOR). N.F.
neol.
mataduru
n., *lugar destinado à matança de
animais que servem para a
alimentação. (MATADOURO). N.S.
V.B.
matakanha
*pulga penetrante; nígua.
(MATACANHA). N.S. V.B., sin.
djigan.
matansa
n., *acto de matar; mortandade;
massacre. - Pastru garandi bin ku si
obus di matansa (C.S.) -.
(MATANÇA). N.F. neol.
matarni
1.v., *estar melhor; melhorar-se. matarniba bu obi Kriol! (N.Me.) -.
2.v.prep., matarni na, *valer um
pouco mais do que. - i matarni na si
ermon (P.B.) -. N.S. V.P.
matcon
n.aum., *aumentativo de macho. Pabia Golias di Gati seduba un
matcon (A.T.) -. (MACHÃO).
matcu
1.n.m., *termo que se acrescenta ao
nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo masculino. - Ki dus
fidju matcu e kirsi (T.M.) -.
(MACHO). N.S. ermon-matcu;
fidju-matcu; matcu-mindjer.
2.adj., *forte; corajoso. - Dispus di
Djon dal pasada tudu, Nhu fereru
falal: Abo propi ku i matcu (A.P.) -.
matcu-mindjer
1.n., *homem ou mulher
homossexual. (deriv. MACHO
MULHER). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
2.n., * homem efeminado.
matcuka
364
v., *esmagar; triturar; castigar.
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F.
machuka. N.S. V.A.
matcukadu
part., *triturado; esmagado;
castigado. - kurpu matcukadu -.
(MACHUCADO). N.S. V.A.
matcundadi
1.n., *valentia; coragem. (deriv.
MACHO). N.S. fasi matcundadi;
mostra matcundadi.
2.n., *genitais masculinos. - Zito i
korda i nota maldadi na si
matcundadi (Cecomes) -. N.S. ant.
mindjerndadi.
materia 1
n., *as coisas materiais; assunto. Idukaduris dibi di tene kunhisimentu
na e materia (R95) -. (MATÉRIA).
N.F. proparoxítona, neol.
materia 2
n., *pus. - Kura oredja ke ta fika i na
sai materia (IN99) -. (MATÉRIA).
N.F. proparoxítona. N.S. sin.
maldadi; sin. pus.
material
1.adj., *que diz respeito à matéria;
formado de matéria. - Si no sumia
pa bos kusa spiritual, i ta sedu mal
si no risibi di bos kusas material?
(N.T.) -. (MATERIAL). N.F. neol.
2.n., *conjunto dos objectos
necessários para um trabalho. - ke
ki ta falta elis i material, no governu
na ba pensa na kila, pa randja elis
material di trabadju (R95) -. N.M. pl.
materialis.
materialis
n.pl., * conjuntos de objectos. - No
kema si tanki no roba utrus
materialis (R98) - (MATERIAIS).
N.F. material.
materialista
*pessoa partidária da doutrina que
ensina o materialismo.
(MATERIALISTA). N.S. V.B.
maternu
adj., *referente à mãe. - Kuidadu di
saudi maternu infantil (Igr.I.) -.
(MATERNO). N.F. neol.
mati
1.v.tr., *ser um participante activo
de; presenciar; acompanhar. - tudu
djinti bai mati kil festa (A.P.) -. N.S.
P.arc. “martere” que significa
testemunha, derivado do latim
“martyr”.
2.v., *conhecer; testemunhar; ver. - I
pudu la kuma e mati na bindi arma
(R99) -.
matimatika
n., *ciência dos números, valores e
quantidades. - Kal ki disiplina ku ma
gosta del na skola? Matimatika
(R95) -. (MATEMÁTICA). N.F.
proparoxítona, matmatika.
matimatiku
1.adj., *relativo à matemática;
exacto. (MATEMÁTICO). N.F.
proparoxítona.
2.n., *pessoa versada em
matemática. - Nei, tudu manera, i na
pensa sedu un garandi matimatiku
(R95) -.
matmatika
n., - No ten Matmatika, Fizika,
Kimika, Portuguis (J.S.) -.
(MATEMÁTICA). N.F.
proparoxítona, vd. matimatika.
matradora
n., (METRALHADORA). N.F. vd.
mitralhadora. N.S. V.A.
matrikula 1
1.v.tr., *inscrever nos registos de
matrícula. - i lebal pa Bisau i ba
matrikulal na skola privadu (N.M.) -.
(MATRICULAR). N.F.
proparoxítona, neol.
2.v.intr., *inscrever-se nos registos
de matrícula. - i dibi di dadu diritu pa
mininus ke ka ten pusibilidadi pa e
matrikula nel (R95) -.
(MATRICULAR-SE).
matrikula 2
1.n., *inscrição numa escola. Kuma ku matrikula ta kaba antis di i
fasidu? (R96) -. (MATRÍCULA). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *código de registo dos veículos
automóveis; chapa de matrícula. - E
365
fala karu madja, i ka tene matrikula,
alguin muri (R95) -. N.S. sin. tcapa.
matrikuladu
part., *registado. - na dia dozi ki bin
matrikuladu dozi mininus di tris anus
di idadi (R96) -. (MATRICULADO).
matrona
n., *parteira. - Mindjer ta sta gravida,
i ka ten kin ki kumpanhal, nin un
infermeru, nin un matrona (R95) -.
(deriv. MATRONA). N.S. sin.
partera; MATRONA designa a
mulher respeitável e matrona
designa a mulher-parteira.
matu
1.n., *terreno inculto coberto por
árvores; floresta onde crescem as
palmeiras e outras plantas
exploradas pelos habitantes. - e bai
matu e bai korta po di saia (N.M.) -.
(MATO). N.S. bai matu; galinha di
matu; kabra di matu; matufitcadu; miti matu; nhambi di
matu; pumba di matu; purku di
matu.
2.n., *vasto terreno cheio de árvores
silvestres; floresta; bosque. - i ba
kontra ku onsa na matu (T.M.) -.
(MATA). N.S. matu é hiperónimo de
MATO e de MATA; sin. matufitcadu.
matu-fitcadu
n., *mato cerrado; floresta; mata. tcuba ta bin tciu son ora ki ten matu
fitcadu tciu (C.V.) -. (deriv. MATO
FECHADO). N.M. lexia composta.
matusinhu
n.dim., *terreno inculto coberto por
árvores isolados; mato pequeno. Djintis ku sta na tcon fika na un
kampu largu ki ka ten niun
matusinhu (T.M.) -. (deriv. MATO).
mau
1.adj., *malvado; perigoso; nocivo. i es un kusa muitu mau (R98) -.
(MAU).
2.adj., *medíocre; lamentável. - i
tambe kumunikason i di mau
kondison (R95) -.
3.n., *pessoa de má índole; o mal. -
Ke ki di bon ke ki di mau o ke di
pior, tudu n’ na sublinha (R98) -.
mau gustu
adj., *desgostoso; que não tem
graça nenhuma. (MAU GOSTO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mau tceru
n., *fedor. (MAU CHEIRO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
maundadi
n., *malvadez; maldade (deriv.
MAU). N.S. V.M., sin. maldadi.
maxi
n., *moda de saia comprida. N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
mbachada
1.n., *missão junto de um governo
estrangeiro. - Union Nasional di
artistas santumensi apoiada pa
mbachada di Israel na kil pais (R95)
-. (EMBAIXADA). N.F. imbachada.
2.n., *edifício onde o embaixador
exerce as suas funções.
mbachadur
n., *representante de um Estado
junto de outro Estado. - Mbachadur
di Fransa toma un limbida ku pedra
na kosta (F.J.) -. (EMBAIXADOR).
N.F. imbachadur.
mbala
1.v., *adormecer; acalentar. - Bibi,
abo tambi, tok bu mbala (A.T.) -.
(EMBALAR).
2.v.intr., *ficar concentrado a mais
numa determinada coisa, perdendo
a noção da realidade. - Mesmu na
kau di servisu, alguin pudi mbala: si
ten un interupson kualker, djinti ta
pucha logu i kunsa na djumbai
(IN96)
mbaransa
1.v.tr., *fazer perder o equilíbrio;
fazer vacilar. - santamaria di krizi
ikonomika ku finanseru ku
mbaransa pes di Guine (R95) -.
(BALANÇAR).
2.v.intr., *vacilar; hesitar; oscilar. - E
ta mbaransa pabia e ka obidisi
palabra (N.T.) -. N.F.
EMBALANÇAR; BALANÇAR. N.S.
366
mbaransa é hiperónimo de
BALANÇAR e de EMBALANÇAR.
mbaria
v.intr., *sofrer estragos - Motor
mbaria son, mekaniku ku panhal i
pegal na mon un bias son, i sta
prontu (T.M.) -. (AVARIAR-SE). N.F.
paroxítona.
2.v., *endoidecer; desorientar; estar
ansioso. - Kumpadi, anton bu
mbaria nan? (M.K.) -. (AVARIAR).
mbariadu
part., *endoidecido; desorientado.
(AVARIADO). N.S. V.B.
mbarianta
v.caus., *fazer endoidecer;
desorientar. - Kil prumeru mbuka
mbarianta lubu to ki i ka na odja
manera ku karnel na sakudi pe pa
bin riba del (M.M.) -. (AVARIAR).
mbarka
1.v.tr., *pôr no barco; meter a bordo
da embarcação. - I ka torna fia disal
na Bisau i mbarkal na barku i
mandal pa Bubaki (N.M.) -.
(EMBARCAR). N.F. naut. N.S.
mbarka na barku; mbarka na
kabalu, ant. disimbarka.
2.v.intr., *entrar no barco; entrar a
bordo. - iI disa elis i torna mbarka i
bai pa utru banda (N.T.) -.
3.v.intr., *entrar no carro; subir no
avião ou a uma árvore; - muitu
pirigozu pa djinti propi ki na mbarka
na karu (R95) -.
mbarka na barku
v.prep., *embarcar; entrar a bordo.
(deriv. EMBARCAR NO BARCO).
N.M. colocação. N.S. ant. ria di
barku.
mbarka na kabalu
coloc., *cavalgar. - I tomal, i bai sin
fora di tabanka, i mbarka son,
kabalu ba ta kuri, ba ta kuri (T.M.) -.
(deriv. EMBARCAR EM CIMA DO
CAVALO). N.S. sin. monta na
kabalu.
mbarkadu
part., *posto no barco. - Paulu
mbarkadu pa Roma (N.T.) -.
(EMBARCADO).
mbe!
interj., *interjeição que exprime
[surpresa e dúvida] ou [espanto];
ah!. - Mbe!, es un farfana, tris
tabanka? (T.M.) -.
mbedja
v., - gosi ninguin ka na mbedjal,
pabia el ku panhal, el ku na kasa
nha fidju (T.M.) -. (INVEJA). N.F.
arc., vd. nveja.
mbenha
v., *dobrar e coser a extremidade de
um vestido ou de um pano;
abainhar. - Alfaiati mbenha nha
panu -. (EMBAINHAR). N.F. benha.
N.S. V.A.
mbes
con., *preposição que significa [em
lugar de]. - mbes di limpa padja n’
korta nan kana tudu (F.M.) -. (EM
VEZ DE). N.F. nves. N.S. na lugar
di.
mbita
v., *apertar com corda; atar.
(ABITAR) - Karnel mbita Lubu korda
tok i na nhinhi (A.P.) -. N.S. ABITA
designa a peça que serve para fixar
a amarra da âncora ao navio.
mboia
v., - I na mboia: otca sol pertu mansi
dja, un tera staba pertu di kil kau
(L.S.) -. (BOIAR). N.F.
proparoxítona, vd. boia 1.
mbokadinhu
contr., *crase do det.art. [un] e do n.
[bokadinhu]. - Mbokadinhu son,
kanua tciga na purtu (F.J.) -. (UM
BOCADINHO).
mbokadu
1.contr., *crase det.art. [un] e do n.
[bokadu]. - Kadakin ruma si
mbokadu di lichu ke i tene si diante i
pui dentru di kontentor(R98) -. (UM
BOCADO).
2.adv., - Ora ke na bisti e ta bisti tris
saia e ta filanta ki dus di riba parsidu
e ta djusta, di bas, pretu, ta mas
kumpridu mbokadu: el ke e na mara
bas prumeru, dipus e mara di
367
part., *escondido; envolvido. Mbosadu na koliti di Nhu Onor
(R.N.) -. (EMBUÇADO).
mbosa-mbosa
v., *ficar a um canto, tentando
passar despercebido; estar
suspeitoso. - Kinta fika mbosambosa (T.M.) -. (deriv. EMBUÇAR).
N.M. redobro.
mboskada
n., *pequena operação ofensiva
realizada de surpresa. - kantus ku
kai na mboskada i panha tiru i fika la
(C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. mil.,
imboskada.
mbuka 1
v., *dar uma cabeçada. - Kil ora omi
mbuka na mindjer (T.M.) -. N.F.
Francês “bouc” que significa bode
ou macho de cabra.
mbuka 2
n., *pancada com a cabeça;
cabeçada. - Un mbuka son ki forti
sin, ku fadi mas sinku ku na falta, i
kuma? (M.M.) -. N.F. Francês
“bouc”.
mbuldja
1.v.tr., *envolver em tecido ou papel;
empacotar. - Otca ki tiral na krus, i
mbuldjal na un lensol (V.N.) -.
(EMBRULHAR). N.F. mbuludja.
2.v.intr., *cobrir-se com um pano. Lubu mbuldja na ratadjus i dita pertu
di fugu (A.P.) -. (EMBRULHAR-SE).
mbuludja
v., (EMBRULHAR). N.F. vd.
mbuldja. N.S. V.A.
mbuludju
n., *pacote. - Ka bu diskisi kuma
mon di mbuludju flaka dja de! (J.B.)
-. (EMBRULHO).
mburta di
loc. adv., - Nhu Falkon na ronka
bariga pa bai banku ku si mburta di
dona di pasta na mon (M.M.) -.
(deriv. À BRUTA). N.F. mburuta di,
vd. burta di.
mburuta di
loc.adv., - Kil ora djanan mburuta di
tcuba kai i na tcubi, i modja djintis
metadi e mara di riba (N.M.) -.
mbon!
1.interj., *interjeição que designa
[aprovação]. - Tudu kusa ku konki
porta di noti, tcoman; i falal: mbon!
(T.M.) -. (BOM!). N.F. bon!.
2.con., *palavra que se repete
inconscientemente na conversa ou
escrita e tem como efeito chamar a
atenção para a frase seguinte;
bordão. - Prontu, mbon, es i manera
di divirti di Belanafa (R98) -. (BOM).
N.F. bon.
mbora
con., *conjunção subordinativa que
introduz orações concessivas;
apesar de; se bem que. - I ten
manga di omis ku ta pensa te gosi
suma no tuturdonas, mbora
“sivilizason” tciga kuas tudu parti di
mundu (Igr.I.) -. (EMBORA). N.F.
neol.
mborka
1.v.intr., *virar de fundo para o ar;
cair de borco ou de boca para baixo.
- I bai dianti un bokadu i mborka ku
rostu na tcon (N.T.) -.
(EMBORCAR). N.S. sin. vira.
2.v.intr., *manter os ovos a uma
temperatura adequada; chocar;
incubar. - Didime na ki polon, Ganga
staba la, i bota si tris obu i mborka la
riba (T.M.) -. N.S. mborka é
hiperónimo de EMBORCAR e de
INCUBAR.
mborkadu
part., *virado de boca para baixo. - i
kai mborkadu na tcon (N.T.) -.
(EMBORCADO). N.S. sin. viradu.
mborla
v., *enganar. - Bu bin, bardadi
kaladu, ku fitu di mborla (C.S.) -.
(BURLAR).
mbosa
1.v., *espreitar; espiar; proteger,
escondendo. (EMBUÇAR). N.S.
V.B.
2.v., *envolver-se num pano ou
manta.
mbosadu
368
(N.M.) -. (deriv. À BURTA). N.F.
mburta di, vd. burta di.
me 1
adj., *adjectivo que entra na
composição de lexias compostas e
que significa [metade de um todo]. Na kada me-ora di djumbai bu ta
sibi un kusas ki abo nunka bu ka
sibiba (IN96) -. (MEIO). N.S. sin.
meiu.
me 2
1.adj., *próprio. - Io, i ami me ki n’
misti partisipa nes dibati ku bo sta
nel (R95) -. (deriv. MESMO).
2.adv., *propriamente; apesar de
tudo. - E kustuma me kil manera di
dividi pa rena (R96) -.
me 3
intens., - Si kontra bo bin ba ki
guera, na ki teras ke bo ka kunsi, bo
na bin riba me? (A.S.) -. N.F. vd.
men.
me-dia
1.n., *doze horas; a hora que separa
a manhã da tarde. - n’ mbarka na
praia di skadinha parti di me-dia na
kanua di remu (N.M.) -. (MEIO-DIA).
N.M. lexia composta. N.S. ant. menoti.
2.coloc. me-dia toka, *é meio-dia.
me-noti
n., o momento que determina o fim
de um dia e o começo do outro.badja karnaval, disna kuatru ora di
tardi te me-noti (A.C.) -. (MEIANOITE). N.M. lexia composta. N.S.
ant. me-dia.
medi
v.intr., *temer; ter medo. - e ta medi
kontau bardadi (R98) -. (deriv.
MEDO).
media 1
v.tr., *ser mediador; servir de
intermediário. - e djunta sforsu pa
pudi media no konflitu (R98) -.
(MEDIAR). N.F. paroxítona, neol.
N.S. sin. kumpu kombersa.
media 2
n., *valor mediano. - media nasional
i trinta alunus pa un pursor (MR98) -
. (MÉDIA). N.F. proparoxítona, neol.
mediadur
n., *árbitro; intermediário;
medianeiro. - I fasidu mediadur entri
Deus ku omis (L.Cat.) -.
(MEDIADOR). N.F. neol. N.S. sin.
midianeru.
medianti
con., *preposição que significa [por
meio de]; atendendo a. - Omi dibi di
tene priokupason di bisti medianti si
pusibilidadis (IN96) -. (MEDIANTE).
N.F. neol.
medianu
adj., *o que está no meio.
(MEDIANO). N.S. V.B.
medika
n.f., - Junta Medika (R95) -.
(MÉDICA). N.F. proparoxítona, vd.
mediku.
medikamentu
n., *curativo; remédio. - I ka ten
medikamentu ku pudi kaba ku kil
tcaga la, purke mas bu pui kualker
medikamentu, fosforu na penetra
son (C.P.) -. (MEDICAMENTO).
N.F. neol. N.S. sin. kurativu; sin.
mesinhu.
medikason
n., *curativo. (MEDICAÇÃO). N.S.
V.B., sin. kuratibu.
mediku
n., *que exerce a medicina. - Ba
ospital bu lebal, mediku i ba djubiu
mininu (R95) -. (MÉDICO). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. dutur.
medisina
n., *ciência que estuda os meios de
curar e prevenir as doenças. - i na
funsiona na Bisau un skola di
medisina (P.dosS.) -. (MEDICINA).
N.F. neol.
medita
v., *reflectir profundamente;
estabelecer mentalmente uma
relação com Deus. - komunidadi ki
ta medita palabra di Deus (L.S.) -.
(MEDITAR). N.F. neol.
meditason
n., *concentração mental e reflexão;
369
contemplação. - Djubi tan kantigas
di meditason (L.Cat.) -.
(MEDITAÇÃO).
mediteraniu
n., *que está no meio de terras; mar
continental. - Mar Mediteraniu (R95)
-. (MEDITERRÂNEO). N.F.
proparoxítona.
mediu
adj., *que está no meio; mediano. e panha bolsa pa tira kursu mediu
(IN96) -. (MÉDIO). N.F.
proparoxítona, neol.
medu
n., *sentimento de grande
inquietação; susto; receio. - N’ ta
sinti medu di bu negan (Dj.) -.
(MEDO). N.F. neol. N.S. miti medu.
medunhu
adj., *que causa medo; terrível. Sida i un duensa medunhu ku ten
na Guine-Bisau (Cecomes) -.
(MEDONHO).
megafoni
n., *instrumento para amplificar e
dirigir o som; altifalante. - megafoni
ki no teneba i iera dus megafoni
(R95) -. (MEGAFONE). N.S. sin.
altufalanti.
meia
n., *peça de vestuário que cobre o
pé e a perna; peúga. - e kalsa meia
ku sapatu (N.M.) -. (MEIA). N.S.
bola di meia.
meiu
1.adj., *que significa metade. - Maria
toma meiu kilu di pomada karu, di
nardu puru, i unta Jesus na pe
(N.T.) -. (MEIO). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. sin. me 1; meiuambienti.
2.n., *metade. - i eraba un pes i
meiu (IN84) -. N.S. sin. metadi.
3.n., *recursos; fortuna. - Bu ten ku
dal meiu di transporti (C.P.) -. con.,
pur meiu di, (POR MEIO DE). N.F.
vd. pur meiu di.
meiu-ambienti
n., *natureza e tudo e todos aqueles
que nos rodeiam. - Meiu-ambienti i
un kau ki anos tudu no ta ba
nkontra, nde ku no ta anda, i
ambienti ta favurisinu kondisons ku
saudi (R95) -. N.F. neol. N.M. lexia
composta. N.S. sin. ambienti.
mekaniku
n., *perito em mecânica. - No tene
manga di mekaniku li na Guine
(IN96) -. (MECÂNICO). N.F.
proparoxítona, neol.
mekanismu
n., *processo; combinação de
meios. - mekanismus di atuason,
sedu manera di tarbadja di governu,
i dibi di dimokratizadu (R96) -.
(MECANISMO). N.F. neol.
mel
n., *substância que as abelhas
produzem. - Un dia e ruma pa e bai
tira mel ki staba na kumbu di un
palmera ki kai (F.M.) -. (MEL).
mela
v.intr., *ser doce. - na bu boka i na
mela suma mel (N.T.) -. (MELAR).
N.S. mela tcut; mela é o
equivalente de MELAR, v.intr., e
melanta é o equivalente de MELAR,
v.tr.
mela tcut
coloc., *ser muito doce. (deriv.
MELAR). N.F. vd. tcut. N.S. V.A.
meladu
part., *que é doce como o mel. - bo
bibi kusa meladu (Igr.I.) -.
(MELADO).
melansia
n., *fruto da melancia ou melancieira
da família das Cucurbitáceas.
(MELANCIA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B., n.v. “Cucumis citrullus”.
melanta
v.caus., *adoçar; açucarar. (deriv.
MELAR). N.S. V.A., melanta é o
equivalente de MELAR, v.tr., e mela
é o equivalente de MELAR, v.intr.
melga
n., *espécie de mosquito, muito
pequeno. (MELGA). N.S. V.B.
melmelada
n., *doce de marmelo.
370
(MARMELADA). N.S. V.A.
melmelu
n., *fruto do marmeleiro da família
das Rosáceas. (MARMELO). N.S.
V.A,; n.v. da planta: “Cydonia
oblonga”.
melon
n., *fruto do meloeiro da família das
Cucurbitáceas. (MELÃO). N.S. V.B.,
n.v. “Cucumis melo”.
membru
1.n., *parte do corpo dos
vertebrados que serve para a
locomoção. - Kurpu umanu sta
divididu na tris partis: kabesa,
tronku, membru (N.M.) -.
(MEMBRO).
2.n., *pessoa que faz parte de uma
corporação; militante. - un membru
di guvernu falau kuma es kusa asin
ku ten ku fasil (IN96) -.
memoria
n., *faculdade de conservar a
lembrança das coisas passadas ou
ausentes. - Sugundu statistika di
noventa i sinku, si nha memoria i
bon, i ta faladu kuma Bolama tene
sesenta i sinku pursentu di
analfabetus (MR98) -. (MEMÓRIA).
N.F. proparoxítona.
memu
adj., - Rapas tan ta fasi memu kusa
(N.M.) -. N.F. vd. mesmu.
men
1.intens., *adjunto de intensidade
que acrescenta ao verbo de frase
interrogativa o sema [dúvida]. - Anta
algun delis ta bota men? (J.S.) -.
N.F. me 3.
2.intens., *adjunto de intensidade às
frases não interrogativas para
exprimir uma escolha onde não
existe outra alternativa. - Ami men n’
ka na maina (J.S.) -. N.S. contr. de.
menda 1
1.v.tr., *corrigir; modificar; remendar.
(EMENDAR).
2.v.tr., *acrescentar; juntar. - Fidju di
Deus, si bu djudan menda pon
(J.D.) -. N.S. sin. ndjudja.
menda 2
n., *acção de emendar; remendo;
correcção; acréscimo. - menda ka ta
fila ku ki bistidu bedju (N.T.) -.
(EMENDA). N.S. pui menda; sin.
remendu.
mendadu
part., *corrigido; reparado.
(EMENDADO). N.S. V.B.
mendadur
n., *reparador. (EMENDADOR).
N.S. V.B.
mensajen
n., *comunicação escrita ou verbal;
recado. - n’ pensa kuma n’ tciganta
es mensajen diritu pa oredja di
djintis: djintis manda kabas inda,
kabas ku mandadu inda de, pa ba
konta kuma e misti sinta kombersa
(R98) -. (MENSAGEM). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. rekadu.
mensajeru
n., *portador de mensagem. - Anos
tambi no tcomadu pa sedu
mensajeru di Bon-Noba di salbason
(L.S.) -. (MENSAGEIRO). N.F. neol.
mensal
adj., *relativo à cada mês; que dura
um mês. - kin ki ganha dus milion
aos i kin ki na vivi un nivel mas
bachu di kin ki ganhaba un trizentus
pes tempu di Tuga, mensal (IN96) -.
(MENSAL). N.F. neol. N.S. sin.
kada mis.
mensalidadi
n., *pensão ou ordenado que se
paga cada mês; mesada. - Djintis
paganu mensalidadis skolar pa no
pudi kompensa (R95) -.
(MENSALIDADE). N.F. neol.
menti 1 [-menti]
suf.nom., *sufixo nominal que entra
na formação de substantivos,
exprimindo a ideia de acção ou
resultado, qualidade ou estado. apontamenti - iaramenti - kasamenti
- kontentamenti - lebsimenti -. (MENTO). N.F. mentu. N.M. sufixo
de verbos.
menti 2 [-menti]
371
suf.adv., *sufixo adverbial que entra
na formação de advérbios de modo.
- antigamenti - infelismenti pratikamenti - prinsipalmenti rapidamenti -. (-MENTE). N.M.
sufixo de adjectivos.
menti 3
n., *poder intelectual de alguém;
pensamento. - i ta ngana menti di
djintis nosenti (N.T.) -. (MENTE).
N.F. neol.
mentolatu
n., *espécie de pomada preparada
com mentol. (MENTOLADO). N.S.
V.B.
mentu [-mentu]
suf.nom., - dizinvolvimentu kunhisimentu - mindjoramentu molisimentu - nasimentu -. (MENTO). N:F: neol. vd. menti 1.
menus
1.adv., *advérbio de quantidade que
indica [em menor quantidade]. - Ami
ki menus di tudu pobu di Deus
(N.T.) - Portuguis i lingua ofisial, ma
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.)
-. (MENOS). N.F. paroxítona. N.S.
sin. ma ka.
2.con., *preposição que indica
[excepto]. - Tudu djinti ku sta na tera
e adoral, menus kilis ku se nomi sta
skritu desdi kunsada na libru di
Karnel (N.T.) -. (MENOS).
3.n., *na Aritmética significa o sinal
de subtracção [-]. (MENOS).
menusa
1.v.tr., *fazer diminuir; reduzir; tornar
menor. - Kaba ku moska, asin ku ta
menusa panga-bariga (Igr.I.) -.
(deriv. MENOS). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *diminuir; perder a
importância. - I pirsis pa el i kirsi,
ami pa n’ menusa (N.T.) -.
menusadu
part., *desprezado; feito menos.
(deriv. MENOS). N.S. V.B.
merda
n., *porcaria. - Ai droga, o bin,
nunde ki sai pa es mininu merda
garandi (J.D.) -. (MERDA). N.F. fam.
merdia
v.caus., *sujar com merda; fazer
asneira. (deriv. MERDA). N.F.
paroxítona, fam. N.S. V.B.
merdus
adj., *nojento. (MERDOSO). N.F.
oxítona, fam. N.S. V.B.
merenda
n., *refeição leve da tarde.
(MERENDA). N.S. V.B., sin. lantce.
merengue,
n., dança originária do Haiti.
(MERENGUE). N.S. V.A.
merengui
*bolo de clara de ovo e recheio.
(MERENGUE). N.S. V.B.
meresi
v., - es kiston i meresi atenson
(R95) -. (MERECER). N.F.
proparoxítona, neol., vd. mersi.
meridional
adj., *austral. (MERIDIONAL). N.S.
V.B.
merkadu
1.n., *lugar público onde se vendem
coisas; centro de comércio; feira. Pa isemplu, no ta bai na merkadu di
Bande, no ta odja lichu (IN96) -.
(MERCADO). N.F. neol. N.S. sin.
fera.
2.n., *comércio. - merkadu livri
(IN96) -.
merkaduria
n., *tudo o que se compra e se
vende; objecto de comércio. Merkadurias importadus ta djakasi
ku produtus di tera (P.dosS.) -.
(MERCADORIA). N.F. paroxítona,
neol. N.S. sin. kusa ku ta bindidu.
merkuriu 1
n., *metal prateado e líquido a
temperatura ordinária, cujo símbolo
é [Hg]. - e na kumpra merkuriu
(IN96) -. (MERCÚRIO). N.F.
proparoxítona.
merkuriu 2
n., - Djensianu azul o merkuriu i bon
pa ba ta limpa tcaga ku el (Igr.I.) -.
(deriv. MERCÚRIO). N.F. vd.
merkuru.
372
merkuru
n., *líquido anti-séptico de uso
externo; mercurocromo. (deriv.
MERCÚRIO). N.F. merkuriu 2. N.S.
V.A.
merma
v., *não crescer; ficar de tamanho
curto. - Mininu merma -.
(MERMAR). N.S. V.A.
mermadu
part., *que ficou de tamanho curto. Bedjisa fasin dobra, ami ke i ka
mermadu (O.S.) -. (MERMADO).
mermeri
v., *queixar-se; atrever-se, reagir em
circunstâncias que possam causar
uma reacção contrária negativa;
refilar. - Nha blanha bida lala di
nhara-sikidu, nin pa mermeri boka
ka ten (O.S.) -. (deriv.
MURMURAR). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. rafila.
mersenariu
n., *pessoa que trabalha por
interesse; soldado profissional que
serve qualquer exército a troco de
dinheiro. - No pudi sta sertu di kuma
i ka mersenariu di Senegal o di
Guine Konakri ku sta bas di ordis di
Nhu Nino Vieira, ku ka tene dja nin
un koldadi rispitu des povu li, ku
pudi bin difindi es no tera ku sedu
tcon di Cabral (R98) -.
(MERCENÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
mersi
1.v.tr., *ser digno de. - Es omi i
mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama
no nason (N.T.) -. (MERECER). N.F.
meresi.
2.v.tr., *ter direito a. - Asin propi ku
bu mersi, abo traidur! (Igr.I.) -.
mersidur
n., *digno. - Abo i mersidur di toma
libru, pa kebra si selus (N.T.) -.
(MERECEDOR).
mesa
1.n., *móvel onde se comem as
refeições, se escreve, se joga;
banca. - Pa kabantada, i parsi pa ki
onzi, otca i staba na mesa (N.T.) Kuntangu ke dan oh, tok n’ ndjua,
ma se mesa mafe ta sobra (C.S.) -.
(MESA). N.S. mesa-rodondu; pui
mesa; sopa mesa; tira mesa.
2.n., *órgão que dirige uma
assembleia. - Obrigadu presidenti di
mesa (R95) -.
mesa-rodondu
n., *debate entre especialistas, cada
um com a possibilidade de intervir
sobre o assunto estabelecido. - no
na fasi un mesa rodondu (R95) -.
(MESA-REDONDA). N.M. lexia
composta.
mesinhu
1.n., *medicamento; remédio. - n’
bin findi lenha pa n’ ta firbi mesinhu
(T.M.) -. (MEZINHA). N.S.
MEZINHA designa líquido para
clíster ou remédio caseiro. N.S. sin.
medikamentu.
2.n., *amuleto; talismã. - i tene
mesinhu di fasi disperta djinti ku
muri (F.M.) -. N.S. mesinhu é
hiperónimo de MEZINHA, de
MEDICAMENTO, e de FEITIÇO.
mesis
n., *ácaro que parasita as aves de
capoeira; piolho das galinhas. N.F.
oxítona. N.S V.M.
mesmu
1.adj., *idêntico; inalterável; igual. - I
ten un omi ki na konta mesmu storia
dedi 1986 (P.dosS.) -. (MESMO).
N.F. neol., memu.
2.adv., *exactamente; e até. - O ki
no disidi gueria no na gueria mesmu
(R98) -. (MESMO).
Mesopotamia
n., *região que se encontra entre
rios; antiga região dos tempos da
Bíblia do Antigo Testamento,
situada entre os Tigre e Eufrátes. Deus parsi dianti di no pape Abraon
otca ki staba inda na Mesopotamia
(N.T.) -. (MESOPOTÂMIA). N.F.
proparoxítona.
mestre
1.n., *chefe no trabalho; mestre
373
carpinteiro; mestre pedreiro.
(MESTRE).
2.n., *professor; patrão. - Abos,
mestres, bo trata bo katibus na
manera djustu i bon (N.T.) - i ka bon
pa manga di bos sedu mestres
(N.T.) - El ki mestre di tudu bardadi
(N.T.) -.
metadi
n., *uma das duas partes iguais ou
quase iguais em que se divide o
todo. - i ka ten metadi ermondadi, o i
sedu o i ka sedu (J.S.) -. (METADE).
N.S. na metadi di; sin. meiu.
metal
n., *substância simples, dotada de
brilho próprio e boa condutora de
calor. - pe suma metal ku na lampra
(N.T.) -. (METAL). N.F. neol.
metru
n., *unidade de comprimento. - Ridia
di duzentus metrus i tadja riu te na
roda di mar (M.M.) -. (METRO).
metudu
n., *modo de proceder; processo;
táctica. - mamanta i ka un metudu
ku pudi tudji mindjer pa i prenha
(R96) -. (MÉTODO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin.
manera.
mi
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblíquo 1ªsing.; comigo. - Fugu falal:
Bu gosta di mi? (T.M.) -. (MIM).
midalha
n., *chapa de metal que serve como
condecoração; prémio. - Djinti ke
nganha midalhas ne kau li, nunde
elis? (IN96) -. (MEDALHA). N.F.
neol.
midi
1.v.tr., *determinar uma quantidade
por meio de uma medida; calcular
as medidas. - I midi prasa ku kana
(N.T.) -. (MEDIR).
2.v.tr., *moderar; avaliar refrear. anos i opozison risponsavel, no ta
midi ke ke no na papia (R95) -.
midianeru
n., *intermediário; intercessor;
mediador. - Andjus ntrega lei na
mon di un midianeru (N.T.) -.
(MEDIANEIRO). N.F. neol. N.S. sin.
mediadur; sin. nogosiadur.
midida
1.n., *grandeza que serve de padrão
para avaliar outras do mesmo
género. - Midida ku bo midi ku el, el
ku djinti na midi bos (N.T.) -.
(MEDIDA).
2.n., *decisão; precaução. - Midida
di proteson, ker dizer, midida di
siguransa (R98) -.
mididu
part., *mesurado. - dizinvolvimentu
di un tera ta mididu pa
dizinvolvimentu di si sistema di
idukason na kil tera (R98) -.
(MEDIDO).
midison
n., *avaliação. (MEDIÇÃO). N.S.
V.B.
midji
v., *ajudar alguém no trabalho de
pilar. - I nega midji -. N.S. V.A.
midju
n., *nome comum de várias plantas
da família das gramináceas. Purmeru n’ ta dal papa di midju, n’
pui gustu ku mantega (R96) -.
(MILHO). N.S. midju-basil; midjukabalu; midju-pretu; soka di
midju; MILHO significa midju-basil.
midju-basil
n., *planta da família das
gramináceas, denominado também
milho americano ou milho-rei. - papa
pa mininu ku midju pretu o midju
basil (H.C.) -. (MILHO BASIL). N.M.
lexia composta. N.F. guin. N.S. n.v.
“Zea mays”; o termo basil indica a
sua possível introdução a partir do
Brasil.
midju-kabalu
n., *planta da família das
gramináceas, denominado também
sorgo. (MILHO CAVALO). N.F. guin.
N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v.
“Sorgum vulgaris”.
374
midju-pretu
n., *planta da família das
gramináceas, denominada também
milhete. - Es ku pui ki no labra ki
midju pretu ku tarda pa kusidu
(C.V.) -. (MILHO PRETO). N.F.
Guin. N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“Pennisetum typhoides”.
migra
v., *deixar o país de origem para se
ir estabelecer noutro. - Si alguin
migra pa no tera pa bin buska
mindjoris kondison di tarbadju, pa i
buskal di utru manera (R95) -.
(EMIGRAR). N.F. imigra. N.S. sin.
sai di tera.
migrason
n., *saída voluntária do país natal. Tudu es kusas i iabri kaminhus pa
migrason, ku sedu sai di bu tera pa
ba buska (R96) -. (EMIGRAÇÃO).
N.F. imigrason.
migu
v., *gostar; frequentar. - Karnel bai
pa un lugar ku lubu ta migu di sta
nel (A.P.) -. (deriv. AMIGO).
mikrobiu
n., *ser vivo, animal ou vegetal, não
visível à vista desarmada;
microorganismo. - panga-bariga ta
bin pabia di susidadi, mikrobius ta
ientra atraves di bianda, iagu o mon
susu (Igr.I.) -. (MICRÓBIO). N.F.
proparoxítona, neol.
mikrofoni
n., *aparelho que permite a
amplificação ou a gravação de sons.
- no na da dutur Nelson mas un bias
no mikrofoni (R95) -.
(MICROFONE). N.F. neol.
mil
quant., *número cardinal. - Tacha di
mortalidadi di mininus, ku menus di
un anu di bida, i di 140 na kada mil
nasimentus (P.dosS.) -. (MIL). N.S.
mil i un.
mil i un
quant., *número cardinal que
significa uma grande quantidade. Si palabras di guera i kolisensa
pronunsiadu di mil i un manera,
konformu orijen di kin ki pronunsial
(P.dosS.) -. (MIL E UM).
milagri
n., *acontecimento admirável;
mistério; prodígio. - Es milagri i sinal
di manifestason di sigridu di Deus
(L.S.) -. (MILAGRE). N.F. neol.
miliaris
quant., *número cardinal que
significa grande quantidade. - Na
Afrika miliaris di mininus ta pirdi vida
nosentimenti pabia di guera (R96) -.
(MILHAR; MILHARES). N.F.
paroxítona, neol.
mililitru
n., *milésima parte do litro.
(MILILITRO). N.S. V.A.
milion
quant., *número cardinal; mil vezes
mil; grande quantia. - un fiskal na
ganha un trizentus kuntu, valur di si
kustu di vida i un milion (IN96) -.
(MILHÃO).
milionariu
adj., *que possui milhões. - alguin ta
pega un vinti mil dolar i tciga i
dipozital na banku, el na GuineBisau, el ki milionariu (IN96) -.
(MILIONÁRIO). N.F. proparoxítona,
neol.
milisia
n., *tropa colonial; tropa de segunda
linha. - i bin tciga altura ki nesesariu
riorganiza milisias armadu (C.P.) -.
(MILÍCIA). N.F. proparoxítona.
militanti
n., *partidário activo; combatente. utrus ntindi kuma elis e tene
militantis tciu, purtantu e ka pudi
toma parti na koligason (IN96) -.
(MILITANTE). N.F. neol.
militar
1.adj., *relativo à guerra, à milícia,
às tropas. - lei di sirvisu militar
obrigatoriu (R95) -. (MILITAR). N.F.
neol.
2.n., *indivíduo que faz parte das
forças armadas. - militar ki ka ten
saida ke ki dibi di fasi ku arma?
375
(R98) -.
mima
v., *acarinhar; dar mimos; amimar. Mama, n’ didja ki tempu, ku ta
mimanba pa n’ kume (J.D.) (MIMAR). N.S. mima é hipónimo de
MIMAR, que significa também
representar por gestos.
mimadu
part., *representado por gestos. Netus ta mimadu pa se dona suma
kodes pa se papes (J.S.) -.
(MIMADO).
mimosa
n., *árvore da família das
Minosáceas. (MIMOSA). N.S. V.B.,
n.v. “Mimosa pudica senegalensis”.
mimu
n., *carinho. - suma mame ku ta kria
si fidju ku mimu (N.T.) -. (MIMO).
N.F. neol.
mina 1
1.v., *pôr material explosivo ou
minas. - N’ falaba dja kuma kin ke
na mina kau i ten ki farta guera
(R98) -. (MINAR).
2.n., *desaparecer subitamente. tabanka disaparsi, baka disaparsi,
pekaduris: el omi, kila mina, i ka
odjadu djanan mas! (T.M.) -.
mina 2
1.n., *cavidade subterrânea de onde
se extraem metais ou água. (MINA).
2.n., *dispositivo com carga
explosiva e mecanismo detonador. kantu ku kai na mina, kantu
mutiladu, kantu ku fika sin vista,
kantu ku fika sin naris! (C.P.) -.
mina kau
1.coloc., *pôr material explosiva ou
minas. - Kin ke na mina kau i ten ki
farta guera (R98) -. (deriv. MINAR O
CABO). 2.coloc., *pôr obstáculos.
(MINAR O CABO). N.F. fig.
minadu
part., *diz-se de um território com
minas. - No fala elis pa e toma muitu
kuidadu ku areas ke sibi kuma
militaris sta li, i area ke normalmenti
kunsa minadu (R98) -. (MINADO).
minajen
n., *acção ou efeito de espalhar
minas. - ali utru minajen ku fasidu
na aria li di Bisau (R98) -. (deriv.
MINAR). N.F. paroxítona, neol.
minanta
v.caus., *fazer desaparecer. (deriv.
MINAR). N.S. V.M.
mindjer
1.n.f., *pessoa de sexo feminino. N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia
budjugu bonitu i karga mbuludju i
firma i na furta djubin (N.M.) -.
(MULHER).
2.n.f., *esposa; companheira. - omi
ta pabi son lugar pa si mindjer, kila
ta tarbadja kil lugar, ki arus e ta
dividil (N.M.) -.
mindjer-garandi
n., *mulher velha; minha velha;
matriarca. - I falal: bin kudi un
mindjer garandi na rua! (R95) -.
(deriv. GRANDE MULHER). N.M.
lexia composta. N.S. mindjergarandi é hipónimo de GRANDE
MULHER que designa também a
mulher famosa; garandi mindjer
designa a mulher famosa e mindjer
kumpridu designa a mulher alta.
mindjerenti
n., *alguém que gosta muito de
mulheres. (MULHERENGO). N.S.
V.B., sin. mansebu.
mindjerndadi
1.n., *órgão sexual feminino; vagina.
- no na pidi bos pa bo ivita di fasi
korti garandi na mindjerndadi di
badjudas, pabia i pudi provoka
molostrus garandi, pirdi sangui o
purblema garandi na ora di padi
(Cecomes) -. (deriv. MULHER). N.S.
sin. femiandadi.
2.n. pitu di mindjerndadi,
*proeminência na região pélvica da
mulher; monte de Vénus. (deriv.
PEITO). N.M. lexia complexa.
mindjor
1.adj.comp., *comparativo de bom;
que é de qualidade superior. kumpra mas baratu i produtu
376
mindjor (P.dosS.) -. (MELHOR).
2.adv., *comparativo de bem; de
modo mais perfeito. - no tera pudiba
dja mindjor pasa na buska un utru
rumu (R98) -. N.S. sin. mas
mindjor.
mindjora
v.tr., *tornar mais próspero;
aperfeiçoar. - manera ku bu pudi
mindjora fonti di iagu na bu tabanka
(igr.I.) -. (MELHORAR). N.F. vd.
mindjoria 1.
mindjoramentu
n., *aperfeiçoamento; progresso. projetu di mindjoramentu di bairus
(R95) -. (MELHORAMENTO).
mindjoria 1
1.v.tr., *tornar mais próspero;
aperfeiçoar. - I un kaminhu ki na
buskadu pa mindjoria idukason na
Guine (P.dosS.) -. (MELHORAR).
N.F. mindjora. N.S. ant. pioranta.
2.v.intr., *sentir alívio de saúde;
tornar-se mais próspero. - ka bu
priokupa ku mi, n’ na mindjoria
(Cecomes) -. N.S. ant. piora.
mindjoria 2
n., *acto ou efeito de melhorar;
diminuição de doença. - Bon
mindjoria, ami lundju di bo, i pena
nha mon ka iangasa kosta pa n’
didjau (J.D.) -. (MELHORA). N.F.
paroxítona.
mindjoriadu
part., *mais perfeito; corrigido. - Seti
mindjeris di es tabanka tene dja
fugon mindjoriadu e ka ta gasta
lenha suma ami (M.M.) -.
(MELHORADO).
mineru
n., *pessoa que trabalha nas minas.
(MINEIRO). N.S. V.B.
mingua
v.intr., *tornar-se menor; diminuir;
decrescer. - kurpu fika i na mingua
son (Cecomes) -. (MINGUAR). N.F.
proparoxítona, neol.
minguadu
part., *diminuido. (MINGUADO).
N.S. V.B.
minhoka
n., (MINHOCA). N.F. neol., vd.
manhoka. N.S. V.B.
mini
adj., *elemento de formação de
palavras que significa pequenez. - e
badjuda di mini-saia nganan, i falan
kuma ami son ki i misti, didime i
foranu kuatru. (A.B.) - mini-karnaval
(R95) -. (MINI-).
minimu
1.adj.superl., *superlativo absoluto
de pequeno; mais pequeno; mais
baixo. - salariu minimu (R95) -.
(MÍNIMO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *a mais pequena quantidade
de uma coisa. - bu ten ke dal un
minimu di kunhisimentu (R99) -.
minina
n.f., *criança de sexo feminino;
mulher nova ou adulta solteira. - i
ten un tera ke teneba kuadrus di si
tera, minina di kintu anu, minina di
kuartu anu di Liseu (C.P.) -.
(MENINA). N.F. mininu.
mininesa
n., *meninice; infância. - No
mininesa ku mininesa di aos i ka
djuntu (J.S.) -. (MENINEZ).
mininjite
n., *doença que afecta as
membranas do cérebro,
denominadas meninges. - I ten beju
tambe pa ivita nes momentu di
duenti ku bu sibi kuma i tene es
duensa di mininjite (R98) -.
(MENINGITE). N.F. neol.
mininu
n., *criança. - Otca mininu i grandi
un bokadu, si pape i ta toma siti i ba
djubi di fidju (F.M.) -. (MENINO).
N.S. mininu é hiperónimo de
MENINO e de MENINA; mininu di
kriason; mininu kansadu.
mininu di kriason
n., *filho ou filha entregue a uma
família para receber uma educação.
- n’ ta lanta n’ dobra nha stera,
mininu di kriason pega trabadju
(C.S.) -. (deriv. MININO DE
377
CRIAÇÃO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. kriason.
mininu kansadu
n., *diz-se de um miúdo chato ou
aborrecido, que está a importunar.
(deriv. O MENINO CANSA). N.M.
lexia composta. N.S. V.M.
mininusinhu
n.dim., *criança pequena. - No sibi
kuma kasamenti di mininusinhu ku
ka tene kurpu inda di padi, si bu dal
kasamenti tambe na un omi ku pudi
sedu si dona, kila tambi ka bali
(R95) -. (MENINOZINHO). N.S.
mininusinhu é hiperónimo de
MENINOZINHO e de
MENINOZINHA.
ministeriu
n., *cada um dos departamentos em
que se divide o poder executivo. ministeriu di promoson feminina
(R95) -. (MINISTÉRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
ministra
n.f., *membro de sexo feminino do
Conselho de Ministros. - pa sinhora
ministra informanu (R95) -.
(MINISTRA).
ministru
1.n., *membro do poder executivo
que dirige um ministério. - Ami so pa
lembranta ministru kiston di strada
di Mansaba-Bafata (R95) -.
(MINISTRO). N.F. neol.
2.n., *aquele que tem um cargo ou
está encarregado duma função; na
liturgia cristã, designa a pessoa que
exerce certas funções sagradas. Ora ki tudu fasidu, padri ku ministrus
e na sai (L.Cat.) -.
ministrundadi
n., *cargo ou funções de ministro;
ministrado. - Pulitikus faima par el,
ke sedu ministrundadi o utru kuru
dentru di guvernu (R98) -. (deriv.
MINISTRO).
minoria
n., *a parte menor; pequeno número
em relação a um conjunto. - nes
momentu i minoria ki ta benefisia ku
kil koldadi di situason (IN96) -.
(MINORIA). N.F. paroxítona, neol.
minsa
v., (MIJAR). N.F. vd. misa 2. N.S.
V.B.
mintida
n., *afirmação contrária à verdade;
engano. - ka bu konta mintida nin ka
bu da tustumunhu falsu (L.S.) -.
(MENTIRA). N.F. mintira. N.S.
kontadur di mintida; sin.
kafumban; ant. bardadi.
mintira
n., - nunka mas i ka torna konta
mintira na si vida (L.S.) -.
(MENTIRA). N.F. neol., vd. mintida.
minutu
1.n., *medida de tempo, que
corresponde à sexagésima parte da
hora. - Si aos sabura i so pa alguns
minutus, amanha i pudi sedu kasabi
pa restu di bu vida (Cecomes) -.
(MINUTO).
2.n., *medida de ângulo, que
corresponde à sexagésima parte do
grau.
miol
1.n., *cérebro; medula. (MIOLO).
N.F. miolu.
2.n., *inteligência; juízo. (MIOLO).
3.n., *parte interior de certos frutos.
(MIOLO). N.S. V.A.; miol é
hiperónimo de CÉREBRO, de
MEDULA e de MIOLO; sin. totona.
miolu
n., - Fidju di no tera ku tene miolu
dentru di kabesa pa tarbadja dritu
(R98) -. (MIOLO). N.F. neol., vd.
miol.
mip
intens., *adjunto de intensidade com
a função de especificar o sentido
[intenso]. - sukuru mip -. N.S. V.A.
mira 1
v.tr., *fazer mira ou pontaria. - I ba
murdil na pe, otca i na miraba dja
Pumba (L.S.) -. (MIRAR). N.F. neol.
mira 2
n., *perfume produzido com a planta
homónima, da família das
378
Burseráceas. - e pursenta kusas ke
tisi pa patil, uru ku insensu ku mira
(N.T.) -. (MIRRA).
mis
n., *cada uma das doze partes em
que se divide o ano. - Speransa di
un pes pa kada fin di mis, pa kil
mininus na moransa pa ka e tcora
fomi (T.Dj.) -. (MÊS). N.M. pl. mizis.
Misa 1
n., *cerimónia eucarística com que
as comunidades cristãs
comemoram o sacrifício de Cristo. Sugunda-fera e rasa Misa di alma di
Okandi, pa si alma bai diskansa na
utru mundu (N.M.) -. (MISSA). N.F.
a vogal [i] é alta anterior-palatal,
longa.
misa 2
n., *urinar. - Kabra nunka i ka ta
misa dianti di Lubu (L.A.) -. (MIJAR).
N.F. a vogal [i] é alta média-central,
muito breve; minsa.
misadu
part., *urinado. (MIJADO). N.S. V.B.
misadura
n., *jacto de urina; mancha de urina;
mijadela. - Bai darma misadura di
mininu -. (deriv. MIJAR). N.S. V.A.
misal
n., *livro litúrgico com as orações da
Missa. - Misal festivu di kada anu
(L.Cat.) -. (MISSAL).
miserikordia
n., *compaixão; bondade; piedade;
perdão. - Sortiadu i kilis ku na trata
utrus ku miserikordia, pabia e na bin
odja miserikordia tambi (N.T.) -.
(MISERICÓRDIA). N.F.
proparoxítona, neol.
miserikordiozu
adj., *clemente; compassivo. - N’ na
sedu miserikordiozu ku se maldadi
(N.T.) -. (MISERICORDIOSO). N.F.
paroxítona, neol.
misionariu
1.n., *pessoa enviada por uma
comunidade cristã ou por outro
grupo religioso com o objectivo de
pregar e de testemunhar a fé. - No
na rogau pa misionarius pa e
nguenta tudu kanseras, pa e guarda
sempri se fe (L.Cat.) -.
(MISSIONÁRIO). N.F.
proparoxítona.
2.adj., *relativo à missionário. - vida
misionariu (L.S.) -.
miskinha
1.v.tr., *lamentar. - Bo sinti padida e
na miskinha se kansera (C.V.) -.
(AMESQUINHAR).
2.v.intr., *queixar-se. - ke ku manda
bu na miskinha, bo na fala kuma bo
ka tene pon? (N.T.) -.
(AMESQUINAR.SE).
miskita
n., *edifício de culto islámico. - No ta
odja e na kumpu miskitas (IN96) -.
(MESQUITA).
miskitu
n., *insecto díptero, cuja picada é
muito dolorosa e, às vezes, é causa
de doenças infecciosas como o
paludismo ou a febre amarela. Miskitu gosta di kau sukuru ku tene
iagu sintadu (Igr.I.) -. (MOSQUITO).
N.F. muskitu.
mison
1.n., *expedição; encargo;
incumbência. - ami n’ tene ke lanta
pa djubi si tudu mison i na kumpridu
(C.P.) -. (MISSÃO).
2.n., *comissão diplomática;
estabelecimento de Missionários. Mison katolika (N.M.) -.
3.n., mison di sonu, *durante o
tempo colonial, estabelecimento e
pessoal responsável pelo
tratamento e combate contra as
doenças infecciosas. - antigu mison
di sonu (R98) -. (MISSÃO DO
SONO).
mistadi
n., (AMIZADE). N.F. arc., vd.
amizadi. N.S. V.B.
misteriu
n., *segredo; verdade de uma
religião e de seu culto. - misteriu di
Santisima Trindadi (L.Cat.) -.
(MISTÉRIO). N.F. proparoxítona.
379
pega n’utru (M.M.) -. (MISTURA).
misturadu
part., *mesclado. (MISTURADO).
N.S. V.B.
misturason
n., *mênstruo; menorreia; regras
menstruais. - Mamanta tudu ora,
tantu di dia suma di noti, ta atraza
misturason, ku sedu i ta pui mindjer
ki padida pa i tarda pa laba lua
(R96) -. (MENSTRUAÇÃO). N.F.
neol. N.S. sin. laba lua (v.); odja
lua (v.).
miti
1.v.tr., *pôr; colocar. - N’ na miti nan
malgueta ku limon tok i tciga (R95) . (METER). N.S. miti iagu; miti
medu.
2.v.intr., *envolver-se; intrometer-se.
- Kal dia ki garafa miti na djugu di
pedra si ka kebra ki ba buska? (I.eI.)
-. (METER-SE). N.S. miti matu.
miti boka
coloc., *intrometer-se ou ingerir-se
nos negócios alheios; criticar. Okupason di no tera i grandi
violason di prinsipiu ki ka miti boka
na prublema ki ka di bu kasa (R98) . (METER A BOCA). N.S. sin.
furanta boka.
miti iagu
coloc., *deixar entrar água; mostrar
fraqueza. - es kanua ta miti iagu
tciu, no ten ke sibintil riba -. (METER
ÁGUA). N.S. V.A.
miti matu
coloc., *esconder-se ou entrar na
floresta. - Katcuris di tabanka kunsa
ku ladra, i kuri i miti matu (A.P.) -.
(deriv. METER-SE POR DENTRO
DO MATO).
miti medu
coloc., *causar terror; espantar. Manera ke kil la i ta mitiba dja
manga di djintis medu (C.P.) -.
(METER MEDO).
mitidu
1.part., *colocado; posto. - No na
kababa tudu pa mitidu na kalabus,
pa e fasi ke ke misti (R98) -.
misti
1.v.s.saux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [desejo];
desejar; querer. - kin ki misti ta bai
kumpra (P.dosS.) - n’ ka misti
tokalba purke i ka ten nada ofisial
(R95) - I misti kontal nomi di
badjuda (T.M.) -. (deriv. MISTER;
MESTER).
2.v., *desejar; ter necessidade. Anos no misti pa no bai pa votason
(R95) - anos no misti pa legalidadi
ten (R95) -. N.S. P.arc. “mester”,
que significa profissão ou
necessidade: “possã conprar as
cousas que ouuerê mester” (Afonso
X, Foro Real).
3.v.tr., *desejar sexualmente. - Nau,
nau, nau ka bu pega nha rabada, si
bu mistin bu na konta nha mame
(I.eI.) -.
mistida
1.n., *tudo o que uma pessoa
deseja ou necessita; necessidade,
desejo. - Arus ki ta kuradu mistida
ku el (IN84) -. (deriv. MISTER). N.S.
safa mistida.
2.n., *querença; cobiça. - Mistida ta
pui n’ ka sibi si sol kinti nin si
kaminhu lundju (L.A.) -.
mistidu
part., *desejado; necessitado. Karnaval ku sedu festa ku ma
mistidu pa tudu pubis di tcon di
Guine (A.C.) -. (deriv. MISTER).
mistisu
n., *indivíduo que descende de pais
de raças diferentes; mulato. Strandjerus nin ki pretu o mistisu e
ta dadu presu altu: es splorason ta
odjadu na tudu feras di Bisau
(P.dosS.) -. (MESTIÇO). N.S. sin.
mulatu.
mistura 1
v.tr., *juntar coisas diferentes.
(MISTURAR). N.S. V.B., sin.
djagasi.
mistura 2
n., *composição; mescla. - tudu dia
bu dibi di modjal pa mistura pudi
380
(METIDO).
2.part., *intrometido. - Guvernu ka
tene kompitensia, purke Guvernu
propi sta mitidu la (IN96) -.
mitradja
v., *disparar com uma metralhadora.
(METRALHAR). N.S. V.B.
mitralhadora
n., *arma que dispara muitos
projécteis num espaço de tempo
brevíssimo. - Pasiensia tene limiti, i
obidu tirus gosi, duranti serka di
sinku minutus, di un mitralhadora
(R98) -. (METRALHADORA). N.F.
neol., matradora.
miuda
n.f., *criança pequena; moça. - utru
tene mindjer na kaza, e tene un
miuda ke na ianda ku el (IN96) -.
(MIÚDA). N.S. sin. miudu.
miudu
1.n., *criança. (MIÚDO).
2.adj., *muito pequeno. (MIÚDO).
N.F. paroxítona. N.S. V.B.
mobiliza
v., *pôr em acção; envolver,
organizar tropas para acções
militares. - I ba pega mobiliza djintis
di utrus tabanka i fasi guera kontra
si djintis (F.M.) -. (MOBILIZAR). N.F.
neol.
mobilizason
n., *acção de mobilizar;
envolvimento; conjunto de
preparativos para pôr um exército
movimento. - I ten manga di papel
ku no mindjer pudi toma parti nel, na
mobilizason, na saudi, na insinu
(C.P.) -. (MOBILIZAÇÃO). N.F. neol.
moda
n., *uso corrente; forma actual do
vestuário; voga. - Aos son boneka ki
sta na moda, mininus ka kunsi dja
mas fidju dos (J.S.) -. (MODA). N.F.
neol.
modelu
n., - Zanda misti sedu modelu (J.D.)
-. (MODELO). N.F. neol., vd.
mudelu.
modernu
adj., - mundu modernu (R95) -.
(MODERNO). N.F. neol., vd.
mudernu.
modja
1.v.tr., *banhar; embeber em líquido.
- kin ku misti pis i ta modja rabada
na iagu (L.A.) -. (MOLHAR). N.S.
modja boka.
2.v.intr., *estar humedecido; receber
líquido sobre si. - Utru parti kai riba
di pedra, i nasi i seka pabia kau ka
modja (N.T.) -. (MOLHAR-SE).
modja boka
coloc., *tomar ou oferecer uma
pequena bebida alcoólica ou
aperitivo. - si bu misti, bu ta burin kil
di modja boka (M.M.) -. (deriv.
MOLHAR A BOCA).
modjadu
part., *humedecido; banhado;
coberto de água. - Bibu kala, mortu
na papia: padja modjadu ku padja
seku (Co.D.B.) -. (MOLHADO).
modu
n., *forma e uso particular de fazer
alguma coisa; maneira. - un omi
asin i un omi bandidu, un omi ku ka
tene modus di vivi ku un mindjer
(IN96) -. (MODO). N.F. neol.
moka 1
v.tr., *copular; ter relações sexuais.
(MOCAR). N.F. fam. N.S. V.B.
moka 2
n., *máquina típica para ferver o
café. (deriv. MOCA). N.S. V.B.;
MOCA designa uma cidade da
Arábia.
moka-tcon
n., *nome de um pássaro de cor
branca e cinzenta. (deriv. MOCAR
O CHÃO). N.M. lexia composta.
N.S. V.A.; o nome deriva do hábito
desse pássaro de movimentar a
cauda no chão; sin. deus ka dan
mindjer
mokisi
v.caus., N.F. proparoxítona, vd.
moksi. N.S. V.A.
mokoto
381
n., *prato feito com vísceras, fígado,
cabeça e pé de cabra. N.F. oxítona.
N.S. V.M.
moksi
v.caus., *fazer que alguém se
embriague. - bu na moksin -. N.F.
mokisi. N.S. V.A.
moku
1.adj., *diz-se do arroz ou outro
cereal bem triturado; pilado; moído;
esfarinhado. - ki kabesa di kamaron
bu pilal to ki moku (R96) -.
2.adj., *que tem a ponta quebrada
ou gasta; que não é agudo; coisa
mal afiada; rombo. - Bardadi me
faka di atorna ka ta moku, ma na
manera di molal, bu pudi lanha bu
dedu! (A.P.) -.
3.adj., *bêbedo; estonteado;
desorientado.
4.n., *bebedeira. N.S. kume moku;
ruti moku.
mola 1
v., *afiar; tornar cortante; aguçar. Sol mansi, e mola tarsadus e bai
farfari arus di Lubu tudu (F.M.) -.
(AMOLAR).
mola 2
1.n., *pedra que serve para amolar
objectos cortantes; pequena mó;
rebolo. (deriv. MÓ; MOLA).
2.n., *lâmina metálica dotada de
elasticidade. - Kama di mola (J.D.) -.
N.F. neol. N.S. mola é hiperónimo
de MÓ e de MOLA.
moladu
part., *afiado; aguçado. - i tenba
tambi un faka moladu (N.T.) -.
(AMOLADO). N.S. sin. fiadu 2.
molera
n., *porção membranosa entre os
ossos do crânio dos bebés;
fontanela frontoparietal; moleirinha
das crianças. - Kuma ku bu pudi
rapara panga-bariga si i gravi?
Molera ta kai, boka ta seku, misa ta
puku (Igr.I.) -. (MOLEIRA).
molestra
v., - Ka bu mata nin molestra, bu
kabesa o utrus, nin na kurpu nin na
alma (L.Cat.) -. (MOLESTAR). N.F
vd. molostra.
molga
v., *modelar. (MOLDAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
moli
adj., *que cede à menor pressão;
indolente; preguiçoso. - pis ki tene
os moli, suma pis-reia, kaudu, pisberga, kasapai (N.M.) -. (MOLE).
N.S. moli potok.
moli mon
coloc., *ser inconstante. - Djubin
nan Djon Djon, i amonton! moli mon
(C.S.) -. (deriv. MÃO MOLE).
moli potok
adj.superl., *ser muito amolecido,
como a lama. N.S. V.A.
molinti kurpu
coloc., (deriv. AMOLECER O
CORPO). N.F. vd. molisi kurpu.
N.S. V.M.
molisi
v.caus., *tornar mole; abrandar. - Bu
ta molisi korson di omi (L.Cat.) -.
(AMOLECER). N.F. proparoxítona,
neol.
molisi kurpu
coloc., *descontrair o corpo. (deriv.
AMOLECER O CORPO). N.F.
proparoxítona, molinti kurpu. N.S.
V.M.
molisimentu
n., *falta de forças físicas;
enfraquecimento. - i ten duensa di
molisimentu (N.T.) -.
(AMOLECIMENTO).
molongu
adj., *diz-se de pessoa preguiçosa
ou indolente; molengão.
(MOLENGA). N.S. V.B.
molosta
v.tr., - para, bu na molostan (J.D.) -.
(MOLESTAR). N.F. proparoxítona,
vd. molostra.
molostra
1.v.tr., *causar dano físico ou moral;
ferir; maltratar. (MOLESTAR). N.F.
paroxítona, molestra; molosta.
N.S. molostra risu.
382
2.v.intr., *ferir-se. - djintis panta mal,
djintis kuri, utrus molostra, utrus e
ka pudi kuri (R98) -. (MOLESTARSE).
molostra risu
coloc., *causar muito dano;
maltratar gravemente. - E fural tetu
di si bar, pedras di un tamanhus si
panha pekadur, klaru bu na
molostra risu (R95) -. (deriv.
MOLESTAR RIJO).
molostru
n., *sofrimento físico; incómodo. - i
pudi provoka molostrus garandi
(Cecomes) -. (deriv. MOLÉSTIA).
momentu
n., - e na rasa na silensiu alguns
momentus (L.Cat.) -. (MOMENTO).
N.F. neol., vd. mumentu.
mon
1.n., *parte do corpo humano na
extremidade do braço. - bu na odja
mindjer ku si fidju pikininu na mon
(C.P.) -. (MÃO). N.S. djunta mon;
dobra mon; ialsa mon; lampada di
mon; lens di mon; lus di mon;
moli mon; mon direta; mon di
kaleron; mon skerda; palmu di
mon; pasa ku mon; pui mon; ridia
di mon; risu mon; sana mon; tapa
rostu ku mon; tcabi di mon.
2.n., *extremidade dos membros
das reses de talho, depois de
cortada; membro anterior dos
quadrúpedes. N.S. mon di baka;
mon di timba.
3.n., *parte de um utensílio por onde
este se empunha com a mão.
mon di baka
n., *prato típico. (MÃO-DE-VACA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mon di kaleron
n., *asa de caldeirão. (deriv. MÃO
DE CALDEIRÃO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
mon di timba
1.n., *acto do caloteiro, ou seja de
uma pessoa que pede emprestado
sem a intenção de restituir;. - i ba da
elis santa maria di mon di timba
nunde ki toma televizons ku
djeraduris, kusas ku sta na balur di
sesenta milions di franku CFA (R98)
-. (deriv. A MÃO DO TIMBA). N.F.
Mandinga “tìmpa” ou “tìmba” que
designa o mamífero Timba.
2.n., *arma secreta ou feitiço feito
com um membro, a pata dianteira
esquerda, do urso formigueiro.
mon direta
n., *o lado direito; dextra ou destra. i ta bati ki po na mon direta, kila ta
fika i na somna (N.M.) -. (MÃO
DIREITA). N.M. lexia composta.
mon skerda
n., *o lado da sinistra. - na si mon
skerda i staba Zakarias ku Mesulan
(A.T.) -. (MÃO ESQUERDA). N.M.
lexia composta.
mona
1.n., *espécie de macaco; macaco
mona; mono. (MONA). N.S. n.v.
“Cercopithecus mona campbelli”.
2.adj., *pessoa feia. N.S. V.B.
monarkia
n., *forma de governo em que o
poder é detido por um monarca. Edjitu torna un monarkia
kostitusional (R95) -.
(MONARQUIA). N.F. paroxítona.
monda
v., *arrancar manualmente a erva
daninha; capinar; limpar. - tempu di
monda tciga, djintis tudu ta baiba
monda (L.S.) -. (MONDAR).
mondadu
part., *limpo; capinado.
(MONDADO). N.S. V.B.
monetariu
adj., *relativo à moeda. - Fundu
Monetariu Internasional (R95) -.
(MONETÁRIO). N.F. proparoxítona,
neol.
monhe
n., *pulseira de borracha. N.S. V.M.
monho
n., *peixe miúdo utilizado na
culinária dos Balantas. - E teneba
tambi un bokadu di monho (N.T.) -.
N.F. oxítona.
383
montanha.
montia
v., *caçar; ir à caça no monte. Gatu fartu ka ta montia (D.G.C.) -.
(MONTEAR). N.F. paroxítona.
montiadu
part., *caçado. - Limaria i ka son na
Guine ki ta kasadu nel, i ta montiadu
na Europa, na Amerika, na Asia, na
Oseania (IN96) -. (MONTEADO).
montiadur
n., *caçador. - I bin sai un montiadur
ku bin bai montia na matu (T.M.) -.
(MONTEADOR).
mopi
1.v., *amolgar; mossar; amachucar.
N.F. Pepel (M.deBarros). 2.v.,
*achatar. - I mopi kabesa -. N.S.
V.A.
mopi-mopi
1.v.tr., *amachucar. N.M. redobro.
2.v.intr., *ter muitas mossas. N.S.
V.A.
mora
v.intr., *habitar; residir. - bu ka na
mora na kasa di alguin sin paga
renda (N.M.) -. (MORAR).
mora djuntu
coloc., *coabitar. - e mora djuntu
suma djintis ke mama (F.M.) -.
(MORAR JUNTOS).
morada
n., *casa de habitação; alojamento;
domicílio. - Gosi dja Deus ten si
morada na metadi di djinti (N.T.) -.
(MORADA). N.F. neol. N.S. sin.
moradia.
moradia
n., *lugar onde se habita; vivenda. Kaza di nha pape ten manga di
moradias (N.T.) -. (MORADIA). N.F.
paroxítona. N.S. sin. morada.
moradur
n., *habitante. - Toka-tokas i
salbason pa manga di moraduris di
Bisau (P.dosS.) -. (MORADOR).
N.F. neol. N.S. sin. abitanti.
moral
1.n., *ciência dos bons costumes;
conjunto dos costumes e opiniões
moni
n., *papa de bolinha de arroz
farinado e edulcorado, consumida
especialmente no mês de Ramadão
para “cortar o jejum”. N.F. Mandinga
“mòni” que designa esse tipo de
comida; muni 2. N.S. V.B.
monoteista
adj., *partidário do monoteísmo ou
religião que admite um único Deus.
- I ten kil rilijons tantu monoteistas
purtantu ku tene un deus mas
dizinvolvidu (IN96) -.
(MONOTEÍSTA). N.F. paroxítona,
neol.
monta
1.v.tr., *colocar sobre; cavalgar. Lebri monta Lion, i pega korda, i
pega ramu (A.P.) -. (MONTAR).
N.S. monta na kabalu.
2.v.tr., *preparar por peças; aprontar
para funcionar. - Gosi li na Bisau n’
monta dja nha siguransa tudu ladu
(M.J.) -.
monta na kabalu
coloc., *cavalgar. - e djuntadu pa
fasi guera pa kil ku montaba na
kabalu ku si tropas (N.T.) -.
(MONTAR A CAVALO). N.S. sin.
mbarka na kabalu.
montadu
1.part., *preparado; aprontado. - Kil
la i un bon programa i ta montadu
dritu, i ta trata di bon asuntus (R77)
-. (MONTADO).
2.part., *que cavalga; posto sobre. Ali bu rei na bin pa bo, mansu,
montadu na fidjusinhu di buru (N.T.)
-.
montanha
n., *monte; serra. - Dia ki nha baka
preta ka subi montanha mundu ka
sabi: kaleron (J.M.B.) -.
(MONTANHA). N.F. neol. N.S. sin.
monti.
monti
n., *grande elevação de terreno
acima do solo circunjacente. - i sibi
na un monti i sinta la (N.T.) -.
(MONTE). N.F. neol. N.S. sin.
384
de um indivíduo ou grupo
respeitantes o comportamento. - Bu
ta distrui propri moral di bu fidjus ke
na pasa ka na ta odjau na kasa
(IN96) -. (MORAL). N.F. neol.
2.adj., *referente à moral ou ética. bon komportamentu moral (Igr.I.) -.
morangu
n., *fruto de morangueiro, da família
das Rosáceas. (MORANGO). N.S.
V.B., n.v. da planta: “Fragaria
vesca”.
moransa
n., *unidade habitacional; conjunto
de casas pertencente a um
agregado familiar. - Na kil moransa i
ten un kasa ku dingui (A.P.) -. (deriv.
MORAR).
moranta
v.caus., *fazer habitar; hospedar;
domiciliar. - Nin si bu morantal na
seti sobradis, buli na balansa son
(J.A.) -. (deriv. MORAR).
morenu
adj., *de cor um bocado escura.
(MORENO). N.S. V.B.
morera
n., *árvore da família das Moráceas
que produz amoras e cujas folhas
são utilizadas na alimentação do
bicho-da-seda. (AMOREIRA). N.S.
V.B.; n.v. “Morus alba” (AMOREIRA
BRANCA); “Morus nigra”
(AMOREIRA NEGRA).
moringu
n., *bilha de barro para conservar a
água fresca; moringa; moringue. Badjuda mitil anel na dedu i kaba i
darmal iagu di si moringu, i fikal la
(A.P.) -. (MORINGO).
morna 1
1.v.tr., *tornar morno. (MORNAR).
2.v.intr., *tornar-se morno. - iagu
firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -.
(AMORNAR).
morna 2
n., *cantiga; dança típica de CaboVerde, de carácter dolente. - Si bu
misti obi morna, suta fidju di
kantadera (L.A.) -. (MORNA).
mornu
adj., *tépido. - Tudu kusa ku no na
kume dibi di kusinhadu tok i kusidu,
no kumel djanan kil ora kinti o
mornu (R95) -. (MORNO). N.F. neol.
mortadja
n., *lençol ou roupa fúnebre; panos
e outras coisas que acompanham o
cadáver ou defunto. - djunta bu
mortadjas bu bin djudanu (J.D.) -.
(MORTALHA). N.F. murtadja.
mortal
1.adj., *sujeito à morte. - kurpu
mortal (N.T.) -. (MORTAL). N.F.
neol.
2.adj., *que causa morte. - kuazi un
dia sin, un dia nau, i ta ten asidenti
mortal (R95) -.
mortandadi
n., - baka tisidu di kau di tcur, di
algun sirmonia o di mortandadi di
limarias (P.dosS.) -. (deriv.
MORTE). N.F. vd. mortundadi.
morte
n., - Otca ke rei bin sibi di morte di si
fidju, i manda ordi pa e prindi kil dus
ermons (L.S.) -. (MORTE). N.F.
neol., vd. mortu.
mortu 1
1.n., *pessoa que morreu; cadáver;
defunto. - e ta fala kuma kil avion ka
ta da firidu, el tudu bomba ke larga i
son mortu ki ta fasi (C.P.) -.
(MORTO). N.S. sin dufuntu.
2.part., *que deixou de viver; que
está sem movimento; inerte. - i bibi
toki kansa, i kai i fika sin suma
mortu (T.M.) -. N.F. muridu.
mortu 2
n., *acto de morrer; falecimento. Dipus di sabura mortu i ka nada
(J.S.) -. (MORTE). N.F. morte.
mortundadi
n., *número de mortes ocorridas
num espaço de tempo; mortalidade.
- mortundadis na teras mas pobris i
na rastanu dja pa un mundu di
kasabi sin kumpanher (R96) -.
(deriv. MORTE). N.F. mortandadi.
mos
385
n.m., *rapaz jovem. - So pa n’ kuri, e
mos nganan nan (F.J.) -. (MOÇO).
N.F. mosu.
mosa
n.f., *rapariga; mulher ainda nova;
namorada. - i ten manga di rapazis
ke ka tene noson di risponsabilidadi
i ta djulga ianda ku un, dus, tris,
kuatru mosas: kila ki fama (IN96) -.
(MOÇA). N.F. neol. N.S. sin.
badjuda.
Mosambikanu
1.n., *habitante de Moçambique, um
dos países membro do CPLP.
(MOÇAMBICANO). N.F. neol.
2.adj., *relativo a Moçambique. presidenti mosambikanu (R95) -.
Mosambiki
n., *um dos países da lusofonia,
situado no hemisfério sudeste do
continente africano. - Ospital Tris di
Agosto ta risibiba tudu firidus di
guera di Angola ku di Mosambiki
(IN96) -. (MOÇAMBIQUE).
moska
n., *insecto díptero que tem por tipo
a mosca doméstica e que tem
numerosas espécies. - Kil moska, o
ke sinta na susudadi, e ta sai mas e
bin sinta na ki mesmu kumida (R95)
-. (MOSCA). N.S. n.v. “Musca
domestica”; bana-moska; moska di
seguera.
moska-brabu
n., *a mosca tsé-tsé que causa a
doença-do-sono; tavão. - si
ermonsinhu ta bida moska brabu i
pega si tras (T.M.) -. (deriv. MOSCA
BRAVA). N.M. lexia composta.
moska di seguera
n., *mosca cuja picada causa a
doença oncocercose. (MOSCA DA
CEGUEIRA). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. uansire.
moskia
v., *diz-se das moscas que voam
sobre um objecto; esvoaçar; zumbir.
- Si bu seka un pratu na un kau ki ka
apropriadu pa pui ki pratu, si tempu
di tcuba, moska ke na moskia ki
susudadi (IN96) -. (deriv. MOSCA).
N.F. proparoxítona.
mostarda
1.n., *semente da mostardeira,
planta da família das crucíferas. Un omi toma simenti di mostarda i
sumial na orta (N.T.) -.
(MOSTARDA). N.F. neol.
2.n., *molho que se prepara com
farinha obtidas das sementes de
mostarda.
mostas
n., *bigode. N.F. oxítona; Francês
“moustache”. N.S. V.B., sin. bigodi.
mostra
1.v.tr., *pôr à vista: exibir. - Elis
tambi e ta tcoma badjuda e mostra
ke ki si rapas manda (N.M.) -.
(MOSTRAR). N.F. neol. N.S.
mostra matcundadi.
2.v.tr., *demonstrar; provar. - No ten
ke mostra Spinola kuma i ka Cabral
ke i PAIGC (C.P.) -.
3.v.intr., *revelar-se. - Populason ta
mostra muitu priokupadu ku kustu di
vida (R95) -. (MOSTRAR-SE).
mostra matcundadi
coloc., *exibir a própria valentia; ser
corajoso. - Kadakin na mostra
matcundadi (Dea) -. N:S: neol. N.S.
sin. fasi matcundadi.
mostradu
1.part., *exposto; revelado. - suma
ki mostradu na figura (Igr.I.) -.
(MOSTRADO). N.F. neol.
2.part., *provado. - manera ki lanta
di mortu, i mostradu ku puder kuma
el i fidju di Deus (N.T.) -.
mostru
n., *pessoa muito feia; indivíduo
anormal. (MONSTRO). N.S. V.B.
mosu
n., - i normal pa un mosu ianda ku
un mosa (IN96) -. (MOÇO). N.F.
neol., vd. Mos.
mota
n., *veículo de duas rodas com
motor; motocicleta. - i kamba riba di
mota i bai pa kil badjuda (L.S.) -.
(MOTA). N.F. neol.
386
motivu
1.n., *causa; razão. - Tambi i konta
kal ki motivu di labantamentu (R98)
-. (MOTIVO). N.F. neol.
2.n., *ocasião; pretexto. - I ka ten
nin un motivu ku no pudi da pa
djustifika e barudju (N.T.) -.
motor
n., - I ten tambi transporti di mar ki
ta fasidu pa kanuas ku motor i sin
motor (P.dosS.) -. (MOTOR). N.F.
neol., vd. mutur.
motorista
n., *pessoa que dirige um motor.
(MOTORISTA). N.S. V.B.
movel
1.n., *peça de mobília. (MÓVEL).
N.F. paroxítona.
2.adj., *volúvel. (MÓVEL). N.S. V.B.
movimenta
v., - Na Bo no ta vivi, no ta
movimenta, no izisti (L.Cat.) -.
(MOVIMENTAR). N.F. neol., vd.
muvimenta.
movimentu
n., - Bu dibi di sta sempri na
movimentu (C.P.) -. (MOVIMENTO).
N.F. neol., vd. muvimentu.
mpadjadu
part., *enchido de palha; revestido
de palha. (EMPALHADO). N.S. V.B.
mpakota
v.tr., *fazer pacotes.
(EMPACOTAR). N.S. V.B.
mpakotadu
part., *enfardado; posto em pacote.
(EMPACOTADO). N.S. V.B.
mparia
n., *placenta; cordão umbilical. Madri rapati kal ki mparia, kal ki fidju
(R.N.) -. (deriv. PARIR). N.F.
proparoxítona.
mpasma
v., *espantar; ficar pasmado ou
admirado. - tubaron ta pasma ora ku
Sareia sai na mar (D.N.) -.
(PASMAR).
mpasmadu
part., *espantado; admirado. - djintis
tudu rabida e na djubi mpasmadu
manera ku Lebri monta riba di Lion
(A.P.) -. (PASMADO).
mpata
v., *igualar; acabar um desafio sem
vencedores. (EMPATAR). N.F.
impata. N.S. V.B.
mpatadu
1.part., *igualado. (EMPATADO).
2.part., *parado. - No fika mpatadu
ne tera li (IN96) -.
mpati
n., *igualdade. (EMPATE). N.S. V.B.
mpenhu
n., *ardor; interesse. - I un kusa ku
n’ buska fasi ku mpenhu (N.T.) -.
(EMPENHO). N.F. impenhu.
mpeta
v., *corromper com dádivas;
subornar. - nin i ka kunsi propi
manera di mpeta (L.Cat.) -.
(PEITAR).
mpidi
v., - ninguin ka pudi mpidi izistensia
di bideras (IN96) -. (IMPEDIR). N.F.
vd. impidi.
mpididu
part., *impossibilitado. (IMPEDIDO).
N.S. V.B., sin. tudjidu.
mpidimentu
n., *obstáculo; dificuldade. - no
saporta tudu pa ka no pui
mpidimentu na Bon Noba di Kristu
(N.T.) -. (IMPEDIMENTO).
mpina
v., *inclinar-se; entortar. - Otca i na
tcora, i mpina, i djimpini na koba, i
odja dus andjus bistidu di branku
(N.T.) -. (EMPENAR). N.S. mpina é
hipónimo de EMPENAR, que
significa também cobrir de penas,
cujo equivalente é bisti pena; o
outro verbo EMPINAR significa
erguer-se, como, por exemplo, a
maneira de o cavalo se levantar
sobre as patas traseiras; mpina
kabesa; sin. unhi.
mpina kabesa
coloc., *baixar a testa; gesto ritual
que significa reconhecer o próprio
erro ou sentir vergonha. - N’ na
387
2.v.intr., *interessar; valer; convir;
dar valor. - Mpregadu ta kuri pabia
el i mpregadu son, i ka ta mporta ku
karnel (N.T.) -.
mposta
v.tr., *empenhar; fazer aposta de.
(APOSTAR). N.S. V.B.
mpostadu
part., *colocado. (APOSTADO). N.S.
V.B.
mprega
v., - alguin bin ku vinti mil dolar i
mpregal i konsigui sai ku oitusentus
mil dolar (IN96) -. (EMPREGAR).
N.F. vd. imprega.
mpregadu
n., *servente; funcionário de uma
loja; criado. - Ki nogos ta da garandi
lukru pa mpregadus (N.T.) -.
(EMPREGADO).
mpregadur
n., *patrão. (EMPREGADOR). N.S.
V.B.
mpulma
v., *fazer o inquérito; furtar
informações com destreza. - Bo na
mpulma anti di bos aserka de kusa
ku n’ fala bos (N.T.) -. (deriv.
EMPALMAR).
mpulma-mpulma
n., *continuar a fazer inquéritos ou
pedir informações por todos os
lados. - Garandis di bairu bedju na
mpulma-mpulma (G.F.) -. (deriv.
EMPALMAR). N.M. redobro.
mpura
v., *impelir com violência.
(EMPURRAR). N.S. V.B., sin.
pintca.
mpustu
n., *contribuição monetária ao
estado sobre rendimentos; taxa;
tributo. - Tomal, bu paga mpustu pa
mi ku bo (N.T.) -. (IMPOSTO). N.F.
impustu.
mpustur
1.adj., *atrevido; arrogante.
(IMPOSTOR). N.F. impustur. N.S.
V.A.
2.adj., *vaidoso.
mpina kabesa n’ pega kuri (L.S.) -.
(deriv. EMPENAR A CABEÇA).
mpinadu
part., *inclinado; entortado. - E fika
mpinadu ku kabesa na mon (F.M.) -.
(EMPENADO). N.S. o outro part.
EMPINADO significa erguido a pino.
mpinha
v., *dar em penhor; interessar;
obrigar. - No na mpinha no lugaris,
no ortas di uva ku no kasas pa no
pudi randja arus ne tempu di fomi
(A.T.) -. (EMPENHAR). N.F.
impinha.
mpinhu
n., *penhor; garantia; promessa. no tene desdi gosi mpinhu di vida ke
na bin (L.Cat.) -. (deriv. EMPENHO).
mpintcu
n., *espécie de doença da pele. mankus na ianda, djinti ku ten
mpintcu na kuradu, surdus na obi
(N.T.) -. (IMPIGEM). N.F. impintcu.
N.S. impintcu-burmedju;
impintcu-pretu.
mpintcu-burmedju
n., *lepra. - es sarna sin, mpintcu
pretu ku es mpintcu burmedju, n’ ta
kural ma so ku mesinhu di po (IN99)
-. (deriv. IMPIGEM VERMELHA ).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
lepra.
mpintcu-pretu
n., *herpes. - Mesinhu ku n’ ta kura
ku mininu mpintcu pretu ku mpintcu
burmedju, tudu sta na matu (IN99) -.
(deriv. IMPIGEM PRETA). N.M.
lexia composta.
mpolma
v., *estar inflamado; inchar. - si bu
tcutci baguera, kurpu ta mpolma
(R.N.) -. (deriv. EMPOLMAR).
mpolmadura
n., *bolha; empola. (deriv.
EMPOLMAR). N.S. V.M.
mporta
1.v., *comprar um produto ou
mercadoria no estrangeiro e trazê-lo
no próprio país. (IMPORTAR). N.F.
importa. N.S. ant. sporta.
388
peixe ou outras substâncias, que
serve como acompanhamento do
alimento base, arroz ou milho. - Un
dia kil tarbadjaduris kusinha bon
rasa di bianda ku mudju (F.M.) -.
(MOLHO). N.S. MOLHO [o] fechada
é o equivalente de mudju e MOLHO
[o] aberta significa feixe.
mudu
1.adj., *o que não fala. - I na papia
ku elis ku sinal ma i fika mudu (N.T.)
-. (MUDO).
2.n., *indivíduo que, por defeito
orgânico, não pode falar. - Multidon
di djinti e fika dimiradu pa odja
mudus na papia (N.T.) -.
mueda
n., *peça de dinheiro, geralmente
metálica. - I ruma pa paga elis un
mueda di prata pa un dia di tarbadju
(N.T.) -. (MOEDA). N.F. paroxítona,
neol.
muela
n., *a primeira parte do estômago
das aves; proventrículo. - bu ta suta
muela purke i ta riju (R96) -.
(MOELA).
mufuna
1.v.tr., *causar desgraça. - bu kontal
pa i para e kusa, pabia un dia i na
bin mufunanu (T.M.) -.
(AMOFINAR). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *encontrar desgraça;
arruinar-se. - Santcu i tciga i ka
sugura dja, i mufuna (T.M.) -.
(AMOFINAR-SE).
mufunadu
part., *indivíduo que causa o
encontra desgraça; desgraçado;
azarento. - Tiu, ki mufunadus torna
riba mas (M.J.) -. (AMOFINADO).
mufunesa
n., *má sorte; desgosto; azar;
desastre; infelicidade. - asin ninguin
mas ka na sta na kasabi, nin na
duensa, nin na mufunesa (L.Cat.) -.
(MOFINA).
mui
1.v.tr., *triturar. (MOER).
2.v.intr., *diluir; derreter. - I na toma
mpusturasku
n., *impostura; bazófia; vaidade;
presunção. - Dipus di kil dia ki pis
fasi mpusturasku dianti di Deus, pa
mostra kuma i pudi, omi pasa i ta
piska elis (L.S.) -. (IMPOSTURICE).
mubilia
n., *objectos móveis com que se
adornam e guarnecem as casas;
mobiliário. - I na mostra bos un sala
garandi ku mubilia na purmeru
andar (N.T.) -. (MOBÍLIA). N.F.
proparoxítona, neol.
muchila
n., *saco que se transporta às
costas; alforge. - bu lambu bu
muchila suma kil tropa lambu si
muchila, bu pega si tras (C.P.) -.
(MOCHILA).
muchu
n., *assento, redondo ou quadrado,
sem encosto. (MOCHO). N.S. V.A.,
sin. banku.
muda
1.v.tr., - tenta muda linha di frenti
(R98) -. (MUDAR). N.F. neol. vd.
mundanta.
2.v.intr., *deslocar-se. - I muda es
anu pa djiu di Orangu (M.M.) -.
(MUDAR). N.F. neol., vd. munda.
mudadu
part., - kantu bias ku parajen ta
mudadu? (R95) -. (MUDADO). N.F.
neol., vd. mundantadu.
mudansa
n., *deslocação; alteração. - na
spasu di oitu o novi anu i ka ten
grandi mudansas (MR98) -.
(MUDANÇA). N.F. neol.
mudelu
n., *exemplo; norma. - Si resureson i
mudelu di no resureson na
kabantada di mundu (L.S.) -.
(MODELO). N.F. modelu.
mudernu
adj., *actual; recente. - na tempus
mudernus (R95) -. (MODERNO).
N.F. modernu.
mudju
n., *condimento líquido com carne,
389
n., *doença venérea; adenite
inguinal venérea. - mula, kila ami, si
n’ odja si dunu, n’ pudi kural pa i san
(IN99) -. (MULA). N.F. neol. N.S.
MULA, que designa a doença
venérea, faz parte da linguagem
gíria ou calão.
mulata
n.f., *mestiça. (MULATA). N.S. V.B.
mulatu
n., *indivíduo que descende de pai
branco e mãe negra e vice-versa;
mestiço. (MULATO). N.S. V.B., sin.
mistisu.
multa 1
v., *aplicar uma pena pecuniária ou
de outro género. (MULTAR). N.S.
V.A.
multa 2
n., *pena pecuniária; castigo; coima.
- i na aplikadu si multa, konsuanti
artigu desimu kuartu di kodigu di
strada ta fala (R95) -. (MULTA).
multadu
part., *castigado com multa. - nha
karu multadu, nha karta robadu na
brinkadera (R95) -. (MULTADO).
multidon
n., *grande número de pessoas ou
de coisas. - Garandi multidon na bai
si tras (N.T.) -. (MULTIDÃO). N.F.
neol.
multilateral
adj., *que diz respeito ao
envolvimento de várias partes. koperason bilateral, multilateral
(R95) -. (MULTILATERAL). N.F.
neol.
multiplika
1.v.tr., *aumentar o número;
ampliar. - vontadi di multiplika frutus
di bu amor (L.Cat.) -.
(MULTIPLICAR). N.F. neol.
2.v.intr., *aumentar em número;
reproduzir-se. - no bin pa mundu pa
no kaza no multiplika (IN96) -.
(MULTIPLICAR-SE).
3.v.intr., *efectuar a operação de
multiplicação. N.S. sin. dobra kantu
bias.
sal i pui dentru di iagu di tceben i
michil tok sal mui tudu (N.M.) -.
muidu
part., *triturado; diluído. (MOÍDO).
N.F. paroxítona. N.S. V.A.
muinhu
n., *engenho de moer. - i ialsa un
pedra, garandi suma di muinhu, i
botal na mar (N.T.) -. (MOINHO).
N.F. paroxítona, neol.
muita
adj.f., - un abrasu di muita korajen
pabia djustisa pertu dja dentru di no
tera (R98) -. (MUITA). N.F.
proparoxítona, vd. muitu.
muitu
1.adv., *advérbio de quantidade que
indica [em excesso], utilizado
também na formação do superlativo
absoluto; com intensidade. - I muitu
bonitu ora ki no obi kriansas na
kanta - Ratu risibil muitu kontenti
(L.S.)- muitu ben (R95) -. (MUITO).
N.F. mutu.
2.quant., *adjectivo indefinido que
significa [em grande quantidade]. purke no floresta na sufri muitu, i na
sufri muitu splorason (IN96) -.
(MUITO). N.F. muita, adj.f.
muitu bon!
loc.interj., *interjeição que exprime
[aplauso]; bem!. (deriv. MUITO
BEM). N.S. V.A.
muitu-muitu
adj., *superlativo absoluto de muito;
muitíssimo. - i un figura muitu-muitu
ingrasadu (R95) -. (deiv. MUITO).
N.M. redobro.
muku
n., *secreção das mucosas.
(MUCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
ranhu.
mukur-mukur
loc.adv., *em segredo; sem que se
saiba. - Aos i dia di mukur-mukur pa
tok sol mansi (O.S.) -. N.M. redobro.
mukutia
v., *bater alguém. N.F. paroxítona.
N.S. V.M.
mula
390
multiplikason
1.n., *acto ou efeito de multiplicar;
aumento. - milagri di multiplikason di
pons (L.S.) -. (MULTIPLICAÇÃO).
2.n., *uma das quatro operações
aritméticas de base.
mulu
n., *mamífero ungulado
perissodáctilo, resultante do
cruzamento de burro com égua ou
de cavalo com burra; muar. - E
teneba 736 kabalu, 245 mulu, 435
kamelu ku 6.720 buru (A.T.) -.
(MULO). N.F. neol.
mumentu
1.n., *instante; pouca duração. - Na
un mumentu li, kabesa na durba,
kila tudu no pudi kura (IN99) -.
(MOMENTO). N.F. momentu.
2.n., *tempo ou ocasião. - so na
mumentu ki ten un komisiu pulitiku,
la ki konjuntu kunsa dadu si
importansia (IN96) -.
munda
1.v.intr., *deslocar-se. - i munda pa
utru ladu di kil tera (L.S.) -.
(MUDAR). N.F. muda.
2.v.intr., *transformar-se.
mundanta
1.v.caus., *levar de um lugar para
outro; deslocar. - Kontra e djanta, e
bai ba mundanta elis tudu e da elis
iagu (T.M.) -. (deriv. MUDAR). N.F.
muda.
2.v.caus., *transformar. - I na
mundanta kustumus ku Moises
danu (N.T.) -.
mundantadu
1.part.caus., *deslocado. - iardansa
di saserdoti mundantadu pa utru
djorson (N.T.) -. (deriv. MUDAR).
2.part.caus., *transformado. - lei ten
ku mundantadu tambi (N.T.) -.
mundial
adj., *universal; internacional. Banku mundial (R95) -. (MUNDIAL).
N.F. neol.
mundu 1
1.v., *pegar com força; começar a
executar; juntar-se; reunir-se. -
amigu di onsa su bin odja na badja
ku un pe, mundul tambe djuntu ku
nos (J.D.) -. N.F. Mandinga “móndi”
que significa fazer pressão, neste
caso, com os pés que andam
depressa. N.S. mundu kaminhu.
2.v., *modelar em forma de bola. - i
pui nhambi di matu na pilon i pilal
tok i moku, ora ki moku i tiral i
mundul (N.M.) -. N.F. Mandinga
“móndi” que significa espremer ou
fazer pressão.
mundu 2
n., *comida ou outra substância
modelada em forma de bola;
punhado. - i pui nhambi di matu na
pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i
tiral i mundul, mundus djustadu
(N.M.) -. N.F. Mandinga “mòndo”
que significa punhado de comida.
N.S. mundu di bianda.
mundu 3
n., *tudo o que existe; Universo;
todas as pessoas. - Cabral ta
falanuba kuma pekadur ma buru ku
ten na mundu, i kil ku pensa kuma i
pudi sibi sin i ka sina (C.P.) -.
(MUNDO). N.S. mundu di aos; utru
mundu; sin. universu.
mundu di aos
n., *hoje; o mundo em que estamos;
neste momento. - Na mundu di aos,
kin ki ten kabesa ta safa, pabia di si
djiresa (J.S.) -. (O MUNDO DE
HOJE). N.S. sin. aos.
mundu di bianda
n., *punhado de comida. (deriv.
MONDO DE VIANDA). N.F. vd.
mundu 2. N.S. V.A., sin. kadjiki.
mundu kaminhu
coloc., *seguir resolutamente o
caminho; partir com pressa, quase
abalando o solo; lançar-se a
caminho. - ora ku ora di kume tciga,
i ta mundu kaminhu i bai kume
nunde si kumpanheris (A.P.) -. N.F.
Mandinga “móndi”. N.S. “e’ mondô
caminho” (M.deBarros).
mundu suku
coloc., *juntar os dedos; fechar o
391
punho para dar socos. N.F.
Mandinga “móndi”. N.S. V.A.
munduntu
v.caus., *modelar na mão em forma
de bola. - I munduntun un mon di
bianda -. N.F. Mandinga “móndi”.
N.S. V.A.
mungut
n., *pedaço de madeira; o resto de
uma árvore. N.F. oxítona, Mandinga
“mùruntee”. N.S. V.A., sin. dungut.
munguti
v., *faltar; ter a menos uma
extremidade do corpo. - Ami nha
omi munguti dedus tudu (T.M.) -.
N.F. proparoxítona, Mandinga
“mùruntee” que significa mutilado.
munhungu
1.v., *pilar os grãos de milho; moer.
N.S. V.A.
2.v., *mascar; remoer. - Munhungu
boka -.
muni 1
v.tr., *vencer manhosamente;
chegar primeiro; antecipar;
surpreender; vencer. - i ka ta
purveita pa muni utru djintis (L.Cat.)
-.
muni 2
n., - tceru di bon muni (C.deP.) -.
N.F. Mandinga “mòni“, vd. moni.
munison
n., *cartuchos; projécteis. - I Tuga
konsigui leba tudu kil munison ke no
teneba na kil rakadason la (C.P.) -.
(MUNIÇÃO). N.F. neol.
muntrundadi
n., *acto de mentiroso; intriga. - fasi
muntrundadi -. (deriv.
MENTIROSO). N.F.
muntrusundadi. N.S. V.A.
muntrus
1.n., *pessoa que mente ou tem o
hábito de mentir; impostor; hipócrita.
- Mas fasil panha muntrus di ki
panha pe kebradu (J.M.B.) -.
(MENTIROSO). N.F. oxítona;
munturus. N.S. sin. kontadur di
mintida; sin.tcibatu.
2.adj., *falso.
muntrusia
v., *fazer intriga. (deriv.
MENTIROSO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.M., sin. tciba.
muntrusundadi
n., * - fasi muntrusundadi -. (deriv.
MENTIROSO). N.F. vd.
muntrundadi. N.S. V.A.
muntu
n., *montão de coisas. - Bo na
randja djorontci, des kuntu, ku sedu
dus muntu (R95) -. (MONTE).
muntu di baguera
n., *enxame de abelhas. - Na kil
polon i ten muntu di baguera (deriv. MONTE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
muntu di bagabaga
n., *termiteiro; morro de térmites. Kabra ta bai tudu dia, Santcu ta
sinal sibi muntu di bagabaga (L.S.) . (MONTE DE BAGABAGA). N.S.
sin. djugu-djugu.
muntudu
n., *monte de lixo; lixo. - Ku pekadu
omi dana mundu: bota muntudu ki
tene benenu nunde ki ka dibi di
botadu (L.S.) -. (MONTURO).
munturus
n., - Munturus na perta son (L.A.) -.
(MENTIROSO). N.F. oxítona, vd.
muntrus.
mura
n., (MURO). N.F. vd. muru 2.
muradu
part., *vedado; fortificado.
(MURADO). N.S. V.B.
murdi
1.v.tr., *picar; apertar ou ferir com os
dentes. - dabi na murdi djinti (C.P.) . (MORDER).
2.v.intr., *dar dentadas. - Fulanu i
tene boka di sambasuga, i ta murdi i
ta supra (L.A.) -.
murdidu
part., *ferido com mordedura.
(MORDIDO). N.S. V.B.
murdidura
n., *acto ou efeito de morder;
dentada. - Murdidura di pekadur ta
392
lestu ku fasi mandita (Igr.I.) -.
(MORDEDURA).
murgudja
1.v.tr., *meter na água; submergir;
afundar. - Kilis ke misti sedu riku e
ta kai na tentason e ta panhadu na
lastru di manga di disedju tulu ku ta
dana, ku ta murgudja elis na stragu
(N.T.) -. (MERGULHAR). N.F. neol.,
vd. murgudjanta.
2.v.intr., *meter-se debaixo da água.
- Lebri murgudja na iagu i na bibi
iagu (L.S.) -. N.S. murgudjanta.
murgudjadur
n., *pessoa ou animal que
mergulha. (MERGULHADOR). N.S.
V.B.
murgudjanta
v.caus., *fazer afundar; meter na
água. - Pis-kabalu panhal i ta
murgudjantal (T.M.) -. (deriv.
MERGULHAR). N.F. murgudja.
muri
v., *deixar de viver; extinguir-se;
falecer. - Djintis muri tciu na Bubaki,
rifujiadus ku propi populason lokal,
pabia di fomi, duensa, pantadura
(N.M.) -. (MORRER).
muridu
part., - Futibol sta muridu na e tera li
(IN96) -. (deriv. MORRER). N.F. vd.
mortu.
murnhengu
1.adj., *doentio; deprimido. - Duensa
na pasia manenti na kurpus
murnhengus di bedjotis (F.S.) -.
2.adj., * diz-se de alguém que não
cresceu e ficou com corpo pequeno.
N.S. sin. nhengu.
mursegu
n., *mamífero quiróptero, frugívoro
ou insectívoro, dotado de
membrana alar e membros
anteriores apropriados para a
sustentarem. - Santcu ku mursegu e
ta tene duensa di raiba tambi (Igr.I.)
-. (MORCEGO).
murtadja
n., - Fugu sindi na nha korson,
larma rola i barsan pitu, murtadja di
nha sintimentu (T.Tc.) -.
(MORTALHA). N.F. vd. mortadja.
murtca
v.intr., *perder o viço ou vigor;
secar. - Arus murtca i seka kan
(T.Tc.) -. (MURCHAR).
muru 1
n., *curandeiro muçulmano. - Si
mame gasta dinheru tras di murus
ku djambakusis, pa kural (Cecomes)
-. (MOURO). N.S. bida muru.
muru 2
n., *parede; vedação; muralha. Otca ku muru kaba kumpudu, n’
koloka portas na portons (A.T.) -.
(MURO). N.F. mura. N.S. sin.
muru.
murundadi
n., *costumes de Mouros; arte
relativa à medicina tradicional
praticada pelos curandeiros
muçulmanos. - ami n’ ka sina dentru
di Guine, i ka li ki n’ sina murundadi
(IN99) -. (deriv. MOURO).
mus
intens., *adjunto de intensidade com
a função [grau superlativo] e com o
sema [gordo]. - i taka mus -. N.S.
V.A.
muskiteru
n., *cortinado veda-mosquitos.
(MOSQUITEIRO). N.S. V.B., sin.
tenda.
muskitu
n., - Muskitu panha raiba, i bai entra
dentru i sinta (L.S.) -. (MOSQUITO).
N.F. vd. miskitu.
muskulu
n., *órgão constituído por tecido
muscular. (MÚSCULO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
Musulmanu
n., *seguidor da religião muçulmana
pregada por Maomé. - festa di
musulmanu ki sedu Ramadon (R95)
-. (MUÇULMANO).
mutcu
adj., *diz-se de coisa de tamanho
reduzido; curto. - Saia mutcu -. N.S.
sin. kurtu.
393
XIII A.C. (MOSAICO; MOISAICO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
muzika
n., *ciência que trata da combinação
harmónica dos sons; composição
musical. - Ora ki e obi un muzika
bonitu e ta lanta e bai badja na pista
(N.M.) -. (MÚSICA). N.F.
proparoxítona. N.S. toka muzika.
muziku
n., *artista que toca ou compõe. - I
ta fasidu un seleson di muzikus
(IN96) -. (MÚSICO).
mutila
v., *cortar um membro. (MUTILAR).
N.S. V.B.
mutiladu
part., *privado de um membro. Kantu ku kai na mina, kantu
mutiladu! (C.P.) -. (MUTILADO).
N.F. neol.
mutilason
n., *amputação. (MUTILAÇÃO).
N.S. V.B.
mutu
adv., - No bai, omi, bu mutu tciu
kusa di punta dimas! (C.V.) -.
(MUITO). N.F. vd. muitu.
mutur
n., *tudo o que produz movimento;
máquina; aparelho. - Si kanua tene
mutur, e ta bai piska lundju e ta
panha pis garandi (M.M.) -.
(MOTOR). N.F. motor. N.S. mutur
kansa.
mutur kansa
coloc., *diz-se do motor que se
avariou. (deriv. O MOTOR
CANSOU-SE). N.S. V.M.
muvimenta
v., *dar animação a; deslocar ou
deslocar-se. - jovens kapazis di ten
un flexibilidadi pa muvimenta i pa
inkontra soluson (IN96) -.
(MOVIMENTAR). N.F. movimenta.
muvimentu
1.n., *mudança de lugar; animação;
agitação. - Dizembru i mis di
muvimentus, na nunde ke pions ta
tranzita tciu, viaturas ta tranzita tciu
(R95) -. (MOVIMENTO). N.F.
movimentu.
2.n., *partido político; grupo de
pessoas com um fim comum. diputadu di Movimentu Bafata (R95)
-.
muzaiku 1
n., *conjunto de ladrilhos
variegados. (MOSAICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
muzaiku 2
adj., *relativo a Moisés, herói do
povo dos Hebreus que viveu no séc.
394
kondisons, proteson i
dizinvolvimentu di mininu (R96) -.
(NA VERDADE). N.F. vd. bardadi.
na fin
loc.adv., *locução adverbial de
tempo que significa [finalmente];
enfim; por fim. - Na fin, Erodias odja
manera (N.T.) -. (deriv. NA FIM).
N.S. sin. finalmenti.
na kunsada
loc.adv., * locução adverbial que
significa [no princípio]; inicialmente;
primeiramente - Na kunsada di
tarbadju, rei falal: ka bu kume mel,
pabia si ka sin, no kasa na kai (A.P.)
-. (NO COMEÇO). N.S. sin.
purmedu.
na kazu ke
con., *locução conjuntiva
subordinativa que indica [condição];
no caso de. - si no kazu ke parsi ki
djinti ki na splora no pupulason, no
ten diretu di pega mas armas (R98)
-. (deriv. EM CASO DE).
na ladu di
con., *locução prepositiva. - Lubu
manera ki kobardu, i sai na ladu di
baraka fat (L.S.) -. (AO LADO DE).
N.F. neol. N.S. filadu ku.
na lugar di
con., *locução prepositiva; em vez
de. - Femia no dibi di pul na
konsiderason, no dibi di pul na lugar
di no mame (IN96) -. (EM LUGAR
DE). N.S. mbes.
na meiu di
con., *locução prepositiva que
significa [entre]; dentro de. - ki
kareta ta fika na meiu di kaminhu i
na difikulta tranzitu di viaturas (R95)
-. (NO MEIO DE). N.F. neol. N.S.
sin. na metadi di.
na metadi di
con., *locução prepositiva que
significa [entre]; no meio de. - i misti
sibi ke ku pasa na metadi di ki
badjudas (T.M.) -. (deriv. NA
METADE DE). N.S. sin. entri; sin.
na meiu di.
na nunde
N, n
*Décima sexta letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[nasal alveolar]. (N).
n [-n]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica
do pronome pessoal complemento
directo 1ªsing.; me. - kil ku kuran, el
propi ku falan pa n’ toma nha kama
pa n’ ianda (N.T.) -.
na 1
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto imperfectivo dos verbos. n’ na kume mundu, n’ na brinka sabi
(G.F.) - N’ tciga si kasa kontra i na
tarbadjaba na kampu (J.L.R.) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto contínuo dos verbos. - i na
buska-buska si amigu na fera (L.S.). N.F. Mandinga “nàa” que significa
vir. N.S. sin. sta na.
na 2
1.con., *preposição com o traço de
[interioridade]; significa o lugar onde
acontece alguma coisa ou o tempo;
em. - no fala del na kunsada
(P.dosS.) - E sta na tudu ladus di
fera (P.dosS.) -. (NO; NA; NOS;
NAS ). N.S. na nunde; rimiti na.
2.con., *preposição com o traço de
[superioridade]; sobre; em cima de.
- i pui na ombra i na bai (T.M.) -.
3.con., *preposição com vários
significados que traduz as
equivalentes da língua por