manuál prátiku ortikultura

Transcrição

manuál prátiku ortikultura
REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE
MINISTÉRIO DA AGRICULTURA E PESCAS
MANUÁL PRÁTIKU ORTIKULTURA
PRÁTIKA AGRIKULTURA DI’AK IHA TIMOR-LESTE
EKIPA PRODUSAUN
Ministério da Agricultura e Pescas de Timor-Leste
Direcção Nacional de Extensão e Desenvolvimento Comunidade Agrícola
Direcção Nacional da Agricultura e Horticultura
RDP IV – Programa de Desenvolvimento Rural IV | Componente 1
Camões – Instituto da Cooperação e da Língua, I.P.
Oasis — Sustainable Projects
Edisaun datoluk | Jullu 2015
Dokumentu ne’e produz ho asisténsia finanseira husi União Europeia. Opiniaun iha
dokumentu ne’e la reflekta opiniaun ofisial husi União Europeia.
PASU 1 – SELESAUN NO IDENTIFIKASAUN FATIN
Nesesidade Bee
Bainhira halo atividade ortikultura importante bee tenke
besik to'os no bee
tenke sufisiente hanesan
PERMANENTE.
Asesu/Seguransa
Fatin ne’ebé ita identifika atu halo ortikultura tenke besik
estrada ka dalan atu nune’e FÁSIL HETAN ASESU.
Tenke hili fatin fertil/bokur, ho loron barak
no besik bee permanente.
Rai fásil atu fila.
Protesaun ai-horis (lutu mate ka lutu moris)
Di’ak liu proteje fatin ortikultura, hodi animál sira hanesan manu, fahi, bibi ka animál seluk labele tama
ka estraga modo ne’ebé kuda hela. Dala barak hakarak halo modo ho kuantidade barak ka kualidade
di’ak maibé animál livre de´it entaun sira bele estraga modo. Lutu bele fó protesaun ba tempu naruk
maibé depende tuir kondisaun lutu nia tipu no materiál ne'ebé uza atu halo lutu.
Lutu
Vantajen
Dezvantajen
Fó protesaun ba modo ne’ebé kuda hasoru Tenke halo uluk lai lutu mate maka estabelese lutu moris no presiza
animál ne’ebé livre de´it no la presiza halo lutu tempu ne’ebé naruk liu fali tempu kolleita modo (mínimu tinan ida).
mate tinan-tinan.
Bele suporta hahán ba animal.
Karik la seguru animál maka bele han estraga fali.
Moris
Bele uza ba materiál kompostu organiku.
Presiza tempu ne’ebé naton atu bele uza kompostu.
Bele uza bainhira presiza sunu ai.
Ai balun de´it maka bele uza ba ai sunu no tesi ho sistema aparu
de´it.
Hamenus erozaun.
Fo protesaun ba ambiente.
Fo protesaun husi anin.
Mate
Bele halo mahon barak no loron ladún kona modo.
Proteje husi anin.
La uza hodi fo han ba animál sira.
La iha manutensaun.
Tenke halo manutensaun.
La foti nutriente husi rai no husik nutriente Dala balu foti nutriente husi rai (hanesan na’ok nutriente modo
hotu ba modo.
nian).
PASU 2 – FILA RAI
Hamoos rai.
Halo kanteiru ho medida
1X10m= 10 m².
Fila rai, ho nia kle'an 20 -25 cm.
KOMPOSTU
1 - Halo kaixa atu hatama materiál kompostu nian.
3 - Hatama materiál iha kamada tuir -tuir malu.
2 -Prepara materiál atu hatama iha kaixa hodi
halo kompostu.
KOMPOSTU
Fila kompostu pelu menus liu ona entre
semana 2 to´o fulan 3.
Oinsá ita hatene katak kompostu organiku
tasak ona:
Nia kór-xokolate no metan;
La dois ona;
Mamar;
Ita haree iha ular oan mosu iha
kompostu laran;
Malirin no la manas.
Kompostu tasak ona bainhira liu maizumenus entre semana 2 to´o fulan 3.
OINSÁ SUKAT RAI?
1m x 10m=10m²
1m
10 m²
Ba kanteiru ho área 10 m² presiza kompostu 20 Kg
(Ba 1 m² presiza kompostu 2 Kg).
10 m
PASU 3 – VIVEIRU
Loron kona viveiru hanesan ne’e mak pozisaun
di’ak.
Viveiru ho bee iha okos.
Viveiru di’ak liu taka ho plástiku ka du’ut iha
leten, tenke kona loron tomak.
PASU 4 – HILI FINI
PASU 5 – JERMINASAUN FINI
Atu hetan susesu
ba
jerminasaun
prepara tabuleiru
tetuk no hatama
kompostu kahur
ho rai-henek, halo
risku ho nia boot
no kle’an 0,5cm no
espasu entre fini
maizumenus 5-10
cm. Hatama fini
ne’ebé hili ona no
taka ho plástiku
metan
durante
loron rua (2) to´o
loron tolu (3).
Hatama bee iha kopu no tuir mai
hatama fini ba laran, hein 10-15
minutus, (fini iha bee leten la di’ak,
fini ne'ebé mout mak di’ak).
Jerminasaun modo
PASU 6 – Alveolu hudi
(KOKER)
PASU 7 – TRANSPLANTASAUN
(alveolu ba kanteiru)
1 - Hatama kompostu ba rai-ku´ak
iha kanteiru.
3 - Hametin rai iha modo
nia hun.
Jerminasaun liu loron hitu to´o
ualu (7-8).
Hatama modo-oan ba alveolu hudi
(koker).
2 - Hatama modo-oan iha ku´ak
ida-ida.
MULSA ORGANIKU
1 - Hatama du’ut maran iha kanteiru nia
leten bainhira kuda.
Iha mós mulsa plástiku.
2 - Rega loron-loron, loron ida dala 2.
PASU 8 – MANUTENSAUN BA MODO
REGA
Hamoos du’ut, kontrola peste no moras.
PASU 9 - KOLLEITA
Bainhira kolleita bele hanoin katak:
Atu uza ba hahán bele hili modo ne'ebé iha forma la loos.
Atu fa’an tenke hili modo ho kualidade di’ak.
Atu hili ba fini, modo tenke kualidade di’ak liu.
PASU 10 – RAI FINI
Fini hanesan fatór importante ba agrikultór sira. Karik la iha fini agrikultór sira sei la kuda buat ruma
iha sira nia to'os. Bainhira agrikultór sira atu kolleita sira tenke rezerva fini ba tinan oin atu sira labele
depende ba ema seluk. Fini ne’ebé prepara ita bele habai depois rai iha aqua mamuk ne’ebé maran,
tau iha plástiku, ka iha fatin ruma ne’ebé seguru hodi fuhuk, laho no nehek la estraga.
Hili produtu ne’ebé tasak ona,
hasai musan di’ak.
Habai iha mahon ka iha dapur,
aproveita manas bainhira te’in.
Koko halo nakfera musan ida, se
nakfera, entaun di’ak. Rai iha
masa aqua fatin.
REZUMU JERAL
Konsumu ka
Merkadu
Preparasaun
kanteiru,
komp kompostu
Rai Fini
Rai fini
Kolleita
Kolleita
Identifikasaun no
Hili Fatin
Selesa
Hili
Fini
un finii
Manute
Manutensaun
nsaun
Kuda modo
iha
Kuda
kanteiru
modo
iha
Preparasaun
Prepara
viveiru
saun
viveiru
Alveolu
Alveolo
hudi
de
banana
Germin
Jerminasaun
asaun
modo-oan
modo
KLASIFIKASAUN MODO TUIR NIA TIPU
Iha klasifikasaun modo hamutuk tipu 6 ho variedade oin-oin hanesan:
Ezemplu Modo-tahan: alfase, kouve, bayam, modo-mutin, kankun,
repollu no seluk-seluk tan (nsst).
Ezemplu Modo-fuan: berinjela, tomate, pepinu, lakeru-mutin, nsst.
Ezemplu Modo-funan: kouve-funan, brokulu, nsst.
Ezemplu Modo-kain: espargus, nsst.
Ezemplu Modo-isin: fehuk-ropa, nabu, senoura, liis, nsst.
Ezemplu Modo-musan: ervilla, koto-mean, koto-nurak, fore-xikote, fore
-mungu, nsst.
Rekomendasaun tuir espésie, époka, tipu plantasaun, to'os nia boot (m) no
tempu atu kolleita.
Espésie
Liis-mean (lokál)
Époka variável no fatin aas
Kuda iha
viveiru
Kuda
direta
To'os nia boot (m)
Kolleita
Senoura
Tempu bai-loro, karik kuda iha tempu
udan entaun presiza uza tunel. Bele iha
rai aas no tetuk.
Bele kuda iha tempu bai-loro no mós
udan. Bele iha rai aas no rai tetuk
Bai-loro no udan. Bele kuda iha rai tetuk
no mós rai aas.
Kuda iha tempu udan no bai-loro.
Altura 1000-2000 husi tasi.
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
Bayam
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
Repollu
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
0,40x0,70
Fore-xikote
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
0,50x0,80
loron 80105
loron 75-90
Fore-mungu
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
0,25x0,25
loron 70-90
Koto-nurak
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
0,30x0,70
loron 55-65
Kankun
Iha tempu bai-loro no tempu udan.
0,15x0,20
loron 20-30
Mostarda metan
(lotus)
Tomate
(F1 lady)
Koto-mean
0,10x0,40 (liis bo’ot)
0,10x0,20 (liis ki’ik
no nia musan)
0,25x0,20
loron 90120
loron 30-35
0,50x1,00
loron 70-80
0,40x0,10
loron 90100
Kari: 0,30 iha liña ida loron 75-ida
100
Kari
loron 25-30
SENOURA
1 - Fila rai, halo kanteiru.
3 - Kahur fini ho rai-henek hodi sira la
moris hamutuk.
2-Halo ku’ak ho distánsia 30 cm no nia kle'an 1
cm .
4- Tau fini iha rai ho liman no tau rai
uitoan no mihis de’it iha fini nia leten.
5-Taka kanteiru ho mulsa organiku no
rega ho bee.
SENOURA
7 - Tesi dahuluk bainhira
ai-horis nia
kle'an hanesan
liman
fuan 3 no tau
dook malu
2,5 cm.
8 - Tesi daruak bainhira liu semana 4 no
tau dook malu 5 cm.
6 - Bainhira moris ona, hasai mulsa husi
leten maibé tau iha sorin.
9 - Fokit ai-horis seluk ne'ebé na’ok
bee no fatin.
10 - Tau rai iha ai-horis nia abut leten
hodi abut labele hetan loron.
11 - Fokit bainhira senoura nia baze
hanesan 1,5 to'o 2cm.
TOMATE
3 - Halo transplante boot hodi hetan produsaun di'ak .
1 - Kuda iha viveiru. Bainhira liu semana 5
bele halo transplante (muda ba kanteiru).
2 - Kuda iha kanteiru ho distánsia
100cm entre liña sira no 50cm entre
ai-horis sira.
4 - Tau mulsa organiku hodi mantein bokon
no la hetan du’ut fuik .
5 - Labele halo tahan bokon hodi la
hetan moras.
KOTO-NURAK
1 - Halo entre liña ho distánsia
70cm. Loke ku’ak ho distánsia 30 cm
no kle'an 5cm.
3 - Kotu-nurak no nia musan
tenke hili ka fokit bainhira sei
matak. Tenke fokit loronloron.
2 - Tau fini musan 2 ba kada ku’ak.
LIIS-MEAN KIIK
1-Kuda direta “musan” iha kanteiru ho distánsia
20cm entre ku’ak sira no 10cm entre ai-horis.
1 - Halo iha viveiru ka...
2 - Nia kle’an 3 cm.
2-Kuda iha tabuleiru ho liña no
distánsia 10 cm.
3 - Muda ba kanteiru bainhira kain nia
bokur 0,5cm; Halo distánsia 20cm entre
liña sira no 10 cm entre ai-horis.
KOUVE NO REPOLLU
1 - Kuda iha
viveiru.
Kouve Xina, Kouve Portugal, Repollu.
2 - Muda ba kanteiru bainhira iha
ona tahan 6 to'o 8.
3 - Kuda ho distánsia 40cm entre
ai-horis no 70 cm entre liña sira.
4 - Bainhira fukit repollu no kol husik
tahan 4 ka 5 hodi kontinua haboot
nafatin.
HAKARAK HATENE INFORMASAUN KLE’AN KONA-BA PRÁTIKA AGRIKULTURA
DI’AK BA ORTIKULTURA NIAN BELE KONTAKTU ESTENSIONISTA AGRÍKOLA IHA
ITA BOOT SIRA NIA SUKU
Ho asisténsia téknika husi Programa Dezenvolvimentu Rural (RDP 4) ne’ebé maka implementa husi GIZ (Deutsche
Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit) no Camões, I.P. (Camões—Instituto da Cooperação e da Língua).

Documentos relacionados