2. A configuração da modernidade - Tire suas dúvidas (Direito Penal)

Transcrição

2. A configuração da modernidade - Tire suas dúvidas (Direito Penal)
•
~
2. A configuração da modernidade
I
f
I
2.1. O rspírito da lIlod e rnidade
A corncç:u por um:l
a\'a!iaç~(\ J(llcrmu,
" !lloderno" (modeuJ/ls.
la!.)1 n~(I roi lIllla palavra criada pda "modernidade", pnis suas ori~
gcns rcmOillarn ao século V (para ~igllificilr (l novo. () crist;lo, cm
oposição ao velho, an pagãn), C0ll10 :dinlla lIabc:rm<ls, '...'11Ct llltranJ u
forte reillSel(ÜV scrminlica a cnoa nova época histórica dl'S sucessivos períodos de.: transfOfmaçfio da Europa, especialmente dUl antc o
Renasci mento . ,\ pes<.lr de ser curiolio este dei a lhe cl imolúg,iclI, o termo ganha uso \'ul ga !", sClldo muito hClIl accihl c cll1preg.adll para Oesignar, sillonilllicí.lI11Clltc o novo, o [ecente, o inovadnr, (l avançado,
O alua!, o desconheciJo, co!110 rcJ(:n:ncia Il ccl'ssúri" para a tllll1S;çiio
ao passado (antigo).
L
10103
05
",\llnh',.""
(1;11 11111'/"1''''1\ ; u:gl
U';'I'J'ltfdo por ,'llali" 1";1' 101,1" II
'/j('IõIt'J.fl/c Inllllo ,'/I I"~
''1''''''''//:
\
fl:IIIC, 11/"'/"/11: :"" ' I, 1110.1,""1 l:'.~/i ' ,/.1'1'111'11,
I.!III' fI,cm/h II Ilfl'I'/,I<ln/n/' .'
" _IIIJ/,íUli II, ii
iii
11/11/' 1.1.' /I;".!II ' ,//lllll-
I,al'//I 1/e'! II,!!I" XIII, /'<1/" /11,1"
"I' /" 11/1<'\'/1
hig/l"
/i'/lIIiUitlll dl',IH~I/(/(/",
<1m.' \"(/ ItiU'{"l'Iwl" ' /III' <, I " ~ \ '/11 (/I,tI'lml ,I"~ /11 /';,1:" 1/ ,1I/,/tI/':/II : /
(.. ) fI! d ,h'!lII,I" luxI", (( II, ,'/1,1,11';/ 1II IIc rlltl:r" ('\ 1I.1'lld".I1 1111///111'1111' /'"1'/''' ""IIi" \ 1"11
cI ('IIII/,H' Il/IbllI
('II 1'.1'11' dI, <'IlIl/rlllU Ire
1i/1I;,,/i,1 1111'.1,'/'1/11,
/I,,/lnl
d I/,',/odo ,h, lei
/'I.I/,W/II
c un/lt'II:III/",I/'IIt;,~ 111'1 R " IIIIW IIII/t'IIlv, " ,1','11 /I 1'111'11' ,/,'I,\I~!II ,\" 11, '",,",''
tld ptl/fII/tI AI SI' di,fI'Il}!lj.' /I //Iellllll" di "'f/I'IIII'II/'tim'lJ, I/'/l' {'IIII(IU.'I!"ffl' f/, ~ 1I"'IIII1,~ If,'C('ni/Jof " (J\hbagll:ul\I, Nicub. 0"'('1.111,/, j" .//'/i(",II//;,' , f'.kúc,\, hll,d,l d~' ( 'UUIU,. h:"lltl·
1111I:a, '~98, 'Icrhctc /1/0'/,'1'/(1, (l , ~ ' ,I) ('um fl;lheltl1a~. "A p'lbvra 1IIII<It',IIII.1 fui utili,:ub
inicialmentc 110 fill~1 uo ~{'nJlo V rwr:1 d.IC, \' nctJr \I/n p resente tU I/ .ad" cl'i,;[;io de UIIl pasUt.'dd"/III1/I/IIf'
s.ado romano paXâo, Ik'.idc CIJt,io, II pJI:I\ ra po!>SUI UIll:!. cOllutJçiio de uma. dcsC(\IItinuida.
de rrop{)~i t lll do IW\'O di(llIle d ••. lf1li~o , A çxpr,'~~iin IIIUdem!1 elllltini/Ou a ~('r uti tiJaJa \1:1
rlLrur~ ' CIJ.! vez COIll C(IIIIl'ú,I"s ,lifcr<'"tl'S
tlat~t c:q'u::ssar li t'1\/1~I' i ':I1, ',I d<, 1:/11:1 tII'\:1
('[l4H.:a" (,'/ "1'/1,11"1//\,;,, I";' ,//tlt /.,,:.1/ "\/tt,I,,,, /,,,It'It ti' . :;00 1, I' I (,~I
j
o,;:.
ii
p,d,l\ 1:1 n.'\!.: la . pn ll:m to , tIIllil P!eLlClIp:I ~' :lo t.1L' tkslgnar
(I
que cst.i Il ;iSt:Clllc , o \luC está ;l~soci<ld(l ao /1JC,\('I1II'-l/III.'-t/cseja-ojilllll'O, c. portanto. coube bem para de~ignar um pcríoJ!o ki s. tórico
"ue
eri" de ser plantado sob a insigll13 da liberdade c da racional id:H,k' , :\ modernidade. para designar (I pCTÍndo hist úric n pós- renasccn tl sta , ê a cx pfe ss:to 00 plOpl io espírrto dt, \l1ll tempo allsioso pe la
:-upcraçJo do, dogmas e das lil11it:1ÇÕCS Ilh'd ic\'ais , O século XVII é,
port'-llltn, li 1l101lICIlIO J c cdosiiu oe "j ri l)S desses 3nscins, qu e, süh
cOll diç,'"ICS p~I,,' liliarc<;. pcnnitiu () flore scimc nto dc uma 110\';.1 dllllCIl 'i~l) ~lIl'i,d c c . :nlltl lllic;l , es pec ialmente Il:t Furo p:\, onde o espí rito da
IlHHIL'!1wLHil' \ ClIt a.;;..;nt.'i:\!.to :'t i(h~ia dI..' 1' log resscI (BacolI, Descarle'i) .,
(: pe!ill \t idtl ml'smn, no termo 1lj()JLTnHJ~H,h.', associar uma \~I­
ried;IJ~ Jc tJ lll roS ICJ1no s quc, cm seu (,~ JI1j llntu, acabam (lO! traçar as
carac tc.:r ísti cas sCIIl[lIlti cas que contOnlJIl1 as diticuldades J ~: se definir modern idade, E~tc s lenHOS sào : pl ogr~ ss o ~ ciêllcia; r:17.50 : saber;
:L'cni ca: sujt: ilO ; ordem: sllbcl3l1ia; contrnlc; ullidadc ; Estado : indú,, -
ii",
"D ~' P"L,. , ao IlI klO ,1,,1 ~~n! t () X VII, "(3m:LS B.:\:~'n hb"rI:l n p,=ns:lLnCl:to lIa 3utundallc
(" ) !L~ tr :Ulgl'llk' d o~ ~lI ti gn", alim)3ndo que a Id:l(k ~lt l\kma é mais 3\'snçadJ que 3.S idades
r,I"".II!J ~, p!:'rqu.JtIt"
"l: adi,' m:us Ik:>,'Il \'lIh Ide, {) C(lnh,'(I!lII,:nltl c C,(::1, por lS!>", mais Pi O'
:,unlO lI,1 \ ,'l\bu .. \l,'".:;,Irl\''':, t:nfilll. d,"Cilbf (, 1,: 1... 1I,lIm.u" III\ :IIi:i \ ~'L~ \..' f,ll dda " a b;':>c ,b
fll' n, 1,1.
<,,,.llIlIhl\l llll1l
\.II, j,,,",'III"hhl "
L""" lU' plIl\"('''(1 h"'L" !!" ,1:1 111.'1,1 dI.' LlIlL !!UI ,lpf,'ndnll'I,II l '<llL!
1\ d l/ "~',i ,1 "":I,klll :d ..::-1,1\ ,I I'nll 'l.. Il.Il,I :.. ·"I II..: r ,I11;"/1,1 .I(1 I'I"I:h:'"O"
~I:iHnll,' I , I'.I ~q "fl h) I J/, '/, ,,,,jJ/O d, ' I ,/d/II' o! 5 ~'d , ,~ oo(j , '~'!lwh:: !,"'g".-"", fi
,'
j
(lh,hhl",
I II! 01 1),,1111.1 , jltlr ~'''t'/I!phl, fI ,L P,'), m ull" IIHJ;.U.: , h.l\d ,I d .., ,,,~' r 11111 ,'/ il lo..'o l1lonbl. t' :1111.1 '
f!:"lIICO d" fI,'n":,1I1L~' I ,IO de nl'~c art cs, na nlt:lIida cm \111C CSI~' lill ,1 gr,Hllk ~lsl<:rnJ I! ..aJot J :I
lih " " ti,1 FllII(krn,I, d,1 Idt'I:\ d e r :Il'j(l ( C" 'gl/fI ('ry;(I '/111/) (' d ,l o:.lp:,clu;ldc. \l- c\mtwk de cel1(' ,
, ' II ''''('I ( 'IJ~.I t 1(167). t klrld,l ,11:11::1 3.411"-' fr alll'CS. ('I r: 1 (h ' tI"It~I;L li" (~'<':lItH X\ II I)C,o;I'.H1L' " (I
prmll:lI11 !1\ """ I~ lllHlI.knl" r or ILKlO .1 ,1 ra/:ill, I k~l ,1:1.' , h,\\ i,1 pu"",ur;\d,I.1 ":l'clC/a IIllckr
. IH,II dd i lllh \ ,' 1'.11,1r.·" ,1\ l ' f a (1L1~'s t.i, ), IIlll' WU um r""':\' ,"'llk (lIh 111:1 ~1'; l rll1jlu: a ('O!llO n"
~ ull.IJn J ,'~llhIlLl 411(' rudia lhl\ i<!.:u dI,' tmia certel.1 S"us !>cn!iJo) f"IlI.kn.lI11 cllf,J.n;i,to, "t~
sua "l'Il-.;J\:l'II!c fCJIrJ.lde . pUf \'e)'cs, ,o;cna IflC.lpilflk dl"ingulf entre o sonho c 3. vi!! ília Da
111.:'I U.1 I l1 nll,I, ILIlI th"ullulJJ o csp inl,l maliciOStl rodCrL3 c~l:lf cng3nanJo-ü ~(lb .c ii CCrlC73
;lh ~l,hll , I J .l 1lI.tf\'Ill.lItr,I I I : 1I1l~ In.:~ ~'::U l(l~ lIIal~ '.ud.: , I>': nl\b \(.hatlJ. II nl\lstnr ('(\1\10 j~,"l
p,xkn:l lk 1.110 ,'Ctllll-' ) 1\ 1.1":, Pl.r (im . rk ~C;lrt l'~ tk~(,'I'nu que !ta' la um3 10i~1 "la qualnjll
p ' Hkn.I du\ u.lJf F~~,I er.l:1c,' rtt:1.1 J.:IIIIIII\'I1· ( '''!!II'' "' ':0 \~"" (Pell'oO,logo (,' "j ~ll)) Não IInJlI 'rt,I\ ,\ e ,I IIHI ~' k ...: . I:\ \' :\ -"1' nJucll~n n :IJ,1 pe!o 1':1111H.]"I , .\ 11111<: ;1 cm$:I ti.! \IUC n~ o ["(~ l' r i:l du\ i
d"r ,'I I li,' '1" \' \'~I.L \ ,I PI' u',lUdo" (Str,lthcrn.'P'1I 1, II , :;nll:' , Jl 2(, ,271
1;1"
k
lj
pdl IIIldnlll,du l.Ilk tk 1:.111 , " t:1I1 A ('H"llfw (/
'pu- {'f I
,I l'pi h lllll' dll
r' n ..:lIllCnhl
111,1. L"C II II ,,!l laç~O: eetllltll II 1. 1. :\1 ' \11 ilttl,\t,: :'iu tl L'l~IJC ill: lll d I' !, I L1 .1I i ... 1\ !ll:
Jihl..Ta lislllo: ullivclsa ll ' llIn; C{ llJlpL,ti~·tlll Es'i(,s I C!llw~ IJJ,1 l.':> t '"\1l .\kaassoc indo:i ú ideia di; Il11Jl!crllO, pois naSCLral ll 1,,' (\ 111 a IllOdernidade C fOr,1I11 sustentado:;. L'I11 scu nast: ill1L'llto. por j,kologias c
pdtit.:<ls soc iai s nasccntes c quc se a firm :1111 CO lll O t1I11.1 l'o,; p~cic ele
~1I:-le nt:ic l1ll1 dns J10 Vil~ teJllpos, '\ ~lI ld ; ItI ()'; {'(l1I1 1111111;1 clll , I ', ul.ltk pelas gerações ambiciosas pela sensação (hoje lida comi' i1l1sp ri :l) dalibCIlbdc prometida pela llll)dcrnici:ldc.
Ê cxatament\,; isso qu e fa z cü[ll 'lue a ~I ssuc iaçii u 1,,' 1\1: ~ o qw.: é
di!\l " ll lOJ~rnu" C O 'lue é dilLI "progress ista" se co.s tll1 L:, na Illcdi da
cm lJlIC estes tenllOS pass:1I11 í.I SL: \lli~{urar!lo CU1ltexto di.: I'lH"tllat;ÜU,
cslnlt IIrJção c a va nço lb lI1 üLlc rn idade. Ser,i L'xal:tmCllll' C:-.t:1c~ lr; l c lc ­
rí stica qu c fará du s mudernus Seles il llliidn s com os th.'s lul llbll:s do
plOgrcsso, o quc pCfmilL ti Latollf alirmar: " J;í qlle 11Id ~1 Llqui lo LJI.l e
aCl'll tccc é para s~lllpre elim inado, us mudano o,; tcm rCaltllLntc a scn,
saç ão de ullla ncclta irrc\'cl'sÍ\ ri do tem po, tiL' um:\ e:lj1i! tli/;h;:1l1 , ik
loriamcntc
UIll progressu" (Jamol s
J UI/J().\"
I1lrJdt.-rJIII,i"
::WOo, p_ hS) ,
A mudem idade, pl"lI'WIlID, SIg u i fica, lllllllJ perSpL' l. ll. ;j gL:ug r.ílíl.:o-IClIlporal, " .. -O e stiln, costumc dc vida uu organi / ;I\JIll ~m;ja l
quc l~ lllcrgialll na Europa" p:11 til' dn séc ulo X \'1 1c qu e Itllu illfll H.:nte se tornaram mai s ou menos 1l11IllJiais cm sua intltll' Ih:!a", como
afirma Anthony Giddcll~, \ ~I:t s ;J l11oJcrniJndc, nJo POlk' IlJO sc r
Jcslocada do tcmpo c dn e" r~~'(l, tamh0rn não rode \'C1-:-' L' atre lada
slIllplesllIcllte a este S duis CIL-I lIl' lIlo,':o , f k\'e 1;lIl1 hL:JIl ';l"1 t.:1)tllpleC lldld 'l
tU!Iltllllll cOlljunto de trall 'Õ I\)f'IlIa~· i)t.:~ l.' ult ll r<lI S, ~ nc\ilis L' Ú'II!llJlIli c:as.
b~ 1ll como politicas, que ha\'L'n:Hll de se proJulir, s lI st cn l.ld ,l~ por 1'01'le;-; idcai s filosófico s, C' lltrc os sêc ul() ~ XVII e XIX , L'tllll \ i:-; t:1s ,j
ctlllsolidJção JL: carat:lcl'ist\ I,,':IS (que SCI;l il dL'SI:\ L' ad ,l s ati IlllIg.O do
tCX ll1) I llnt3 da s proj cto-met~1 pai:! :l/( ,(,Ollligul'fI<,//O tb~ rt.'Ll(t)e~ humanas e snc iais lia Flll l lpa t11,,· ilkl1ta l. :t l g~) ljU L' ;H'ahntll'tl l ~, L' uni\ ~'I ­
sa lizar.
Enfim, com a idé ia de lIlodcmiLbdc, UIll muvilllcnltl Illais 'llll'
~ illlplc sllle ntc contcsUtl úlio do pa"i'i ado medic\'al (rcligi'hCl,IL'tllúgi-
2
11ll' ~ IJlJ pompa das 4!triht!I~'i'h.:S d~ Il; dn,,>
C:-l:lgn,'!1 id cOlllercialmente, intclcdu;dmclltc dtrigidl) pcbs limitaç0\.',,; illlposta5 pdas ordens religiosas, i.:spccialmCIlh: articuladas J.
partir de d:rigidas c intncssadas le ituras das Sagradas Escri turas,4
nHlliuLH lo (' di"'Hlidll por dis trib ui,'50 de pOOl.:ll.:S entrc Estado, Senhores Fc ucJ:ú" c I!pcja ctc. I, S~ inst~lia , A id~ia de U!1llllomcnto histórico.
t!uiaJo IHl ~C lltídD da superação das cas traçõL's comercia is (impostas
pcln C.\('L'S"O lk illlpn s lns rara a circula~'ii(l de mercadorias, pelas lim i!;h.;Ôl..'" L'''pú,.:w-gl..'ngr,írIL'a;.; c pela rroduliv,dildc artesanal de baixa esC I\;! e IllL\lltJ!~llur\"it;! dI..: produtos) c da ausênc ia de controle illtdcctual
lbs \tk l;!S:1 part,r!.b liberdade <k pl'n,.,:lI11l'nlll, Jc rcsqlli5~L de (ksc~~ ­
bCI1a (' tk lhvulgaçiiu ciclltíficas, ve m '\c tl!I'I\:lIldo uma n:alid~idc t:OIlcrd;l c m;llcantc, oallJo s :na is de sua vitalid:ldl..: H p,lrtir dos séculos
XIII c XIV, C()] \<;olid:Jm!u-sc tré:) ou quatro séculos Jcpúis, () processo
lk g~'llIlItI , h,;,itl da IllodclIlidadc d(l-st' 1I1l1:! \'C/ planlada IIn espírilo
C,I,
d:/(k' , afirma:
"As.,>'nl ('01110 <l igreja d.:kn ,il;L ,\ e,lf1actd,nk, I' din:ilu~' I) dl.'\": 1 ..II.' l,'lh ll\:lf .1"
pessoas como o mundo haVia $HtO (,flnd\I, qua l a sua fin:d ,J,I(k, e nl lllO Ind" ...
deveriam se comportar, lambem a filuSllfia dt:fcndia a rap:ll'id: l, k , II direito c
f) jkver da mente UI...: ,k"c.lhrlr'l lJaIIL1(';ra da~ C'l'ISJ:-Ó <,.' derl\:1r d e"';! ,'I ,l1I prl:l:l\!.:iu 0'\ modos nlrrel'l!. da altVld ldr.: h l lll',It'~1. () Glllltrl'l~tllt!.: a !111""lli"
níl l j~1a I:tlH'[1~iJ CS!av:ml ~rn \(<],,1 acurLlo ~'IIHl' a t;Xl~ll:nC',1 (h
tJ
l'aul:ilill3ll1Clltc, substituída por uma fé racIOnai, 3 crença cm explica-
h
de MO"I'"I", 20u(), p. I<J)
p (,-)
iHII!'II: , lk Ir,I\'," ,
de
ue
f: f.l:,l qll~' Ih l'~[lirt 'o~ llKdl~'Vilis são gui.l<los, dlng ldl" c \'olllhIZid()s pUf UJlI::! l'SPCCi.; de
C'\11q'I~:I .t l:l11l\lrJI c ri :o;t.!. que Iklcmlina a.'i all\(uk ... r~'rante o niUndn e inllucm:la;j própria
rurnt;!ç:111 J.\ SI'< H:d,ldl' De 1;1111' "O homem ae(edll;! oa RI'vl!l:t\'jo bíblica. E.~t3 dá -I hc a
ecn~'7a de Ulll,l !c~lid,ld..: di\ in:! que c~l:i fma e p ;tr:l l:i d,) tlH1Ildn" {(juanJini, O/ilfl dtl (d,, -
,I..
de Illla ~ dc IIIV l l':It!OIC!, c ik
a afirmJç:lo de uma 110\;l classe sori:d :I:",cl'll\.kntl.!, lIãD
p(l:')suidora de terras, de vida cL'lltr:tc.lalllcntc mban:L ljU~ kl\ l' ria Jc
se i.d innar como burguesia mcrcaLtil; a descoberta de rHl\'aS tc:rr~lS
nas Américas, com a abertura dns ("tn.:ilos !ltlri701llcS ~\Ir()pclls c
com o contatu com novos povos c 1ll'"~' J S culturas; a illtr{ldll~'ào do
pensamento pagão juntamente à tco!oJ::ia crist~, como OUlf reli com J
illtrodllçil o do pensamcnto dI..: Aristóteles por Abclardn c TOlllá-;; de
Aqu ino; a abertura das pril1ll.:iras univL: rsicJadcs, que d"':Plli '; se es Bologn<.l c (1:\1 i:;, corn ti
palhariam por toda a Europa, a iniciar
dil'usão de uma fornw de conhecimen to csco!:.ísticn c di~liéticn, prupicianJo a fonnação ue centros de pensamento L' pi LÍli ( :J:~ tkJlúgico-racion:.1is: o crescente pnrc! da ciência na Jdilli~'(io d.i'> ;111\ id:ldc';
çõcs racionais tprnatH.! n-sc cosmovisão Ilccc~;sáriJ para a laicização
cultural do OcidclltC,5
O choque da rê l 'j '!SIlS ~ ml;lo se dá are lia:; cm cerlos tennos,
poi s, cm nTd~ldc, o euHo da ro zão substitni t) culto ua reli gião. a um
ponlll extremo CIU qlle! os positivistas do s~c ulo XIX inauguram um
templo onde n dCllsa un razão é lou v~da cum os mesmos ritu3is e a
t~lu:' te nlll"O!!leS~{l , 11;' \Urcr,H;,iu tll\ l' :lIllrlt"U).lln, n:! C\ OIUÇ:-lOI1l,IICf I:tL O:l cfl<l~-;ilJ
\k-,<,lIhc n ,l ,I<: ,,)ltJl,"l<:~ pr :IIIC{I - COlllelll :~ i s d~' ,kh'rllllll:11I IImlllçHI\ tk unI!!
110\,1 Ciltljmlltll,1 lk cn':lIhJ\ quc hõl\'el iam dc tran,j,.I(lu:lr a VII1,lll;l Furor::! d:l Ir:lIlsiç.\o do
!" 'fh'ti" HI~'d ln,d, p.b:;..md,) relo rClli ..<a·~' ntlsnw, ('1Jl d,rc,',in;i !nu(k'mldade: "Uma CI(p!ç~~;i,' I{(,te ~,~t:l d,l til' ~"pi!!to é:1 fc
Id,uJ,: Mlllkfl\,l III) pn lgleS'iO, que sefa prlldU7ldn
!l"L! h'!'lr\ (b I! !lUlU,! (' d.1 rfl:lç;-I'llll l!ll:ltía~ " (( f!!,lI.lmi () fim da/dad,' M/~I/'nllJ, 2000.
l )11l:1I1l: I..' ii ClI;I~iIO
fllcrcuuorias;
l /;}
\ wlltili",1 n,I
Iill·!"·
r':,llHLItIr.:
Sem dúvida, dlvcrsos r;ltorcs l'oralll paulallll:l!lll'nt l.' ut!aborall<lq para :J C{)flstl1lção dl'~lc (l'Il;'lrio: :\ i Iltens i ficaç;io dl) (\lI IIlTC III CI llll
d..: sua própria cOrlosiitl: o ó.lnst:iu de: libl'rdadt: (\,:(1.
1I1Crclal, intl'lcctllal. científica, rcligio~3) c a crença na razão , A fé religiosa, ~ crença ..:m valores espintuais COl1l0 dctcnninantcs do. vida
t..:!npol aI, (pie impera na mentalidade c no pensamento mcdievais, é.
( 'O!ll
(1II1,!
cm rc\açiio;i qua l plHle~ =,l' ~Lr ,dcêlnçad;t t.sI tOl1!rrc\"Il~iill : n" W!cl.ltl.:,:1 supu,
5iç~o dc~la rcalid.uk era o h:r! ~'IH) eOI\lllllleIH que tinhJll1 l\ll~ ;1 1 " 'cu:' C\I!I!lI,
ti IS" (EdipH' da m:/io, 2(/01. p. ::~)
IIl\.'dIC\'a l a S":IIll'IIIl.'
4
clIl!o\i L'I i :- l ;ill'-. 11 .t,11l'!P llíll:-, I.
Em putras p<lla vras. r (I 411C \'c m d ilO pOI Max I 101 Id1CilIlt'l' ,'\:1 I' seola
dc Frankful1, quando, cm Sll a ;Ul;l!JS(' criIIC;\ do P1t1jL' !iI d;\ !!It1dc1tl1-
.'
A vi~o tradicinnal ê e:ola .'il·gUHUiI ,l qual I) dltlljlK L'W!IlI1U\l~" l'lllrc o 1l1nh.'\ ",' a Ill"u\'nu·
dade se da pt'la oposição íc \'t'rsu\ ra7i111, filmo fll'SI.! leitura: "No \'tll,\I!I<l, ;11l1;lU't r:uI~' II:!:;;
!'llU:tt;Õ~S da ... ida social nllllkrna t nlat1i1i.:~I,l!lh'fJte inc{)lIIp;I!in'j com ,\ (c li,et.l'l l '!lIIW 11tH,'
mf1ur'll:i:l p':llclrnllh,' s0hn' a \'Jd! .:,,11111:111,\ " t:"~III"I,,~i: ! Idj!~Itl,,\ l' ~upl.",I.I,!.1 1"'\"'"
Ilh.'l'I IllCllI0 rdlc,.i ...alllcll:c Ilrg;nll/:luo, I!OH'1I1,hln rda \,1"<..1\ ,u,:;'m ÇUlpilIC\ ~' P~'I,II''''lh:1
Illcn to lógico, c [<"ado .'iobr.: 1\'cllol\'gla ll\,ll~'ti.!ll' cúJj~~Is aph\:!do;. ~( lo.:l,d!l! c'tlk' Rdl~jjn
l'Ir.ldi~ào Sl'l1lpre Ilvellllll \1111;\ \ Inl'lll ,!(:-ul i /llllll,:, l' 01:\ illlllll,ll' Jllld,llll,LI' ~'Ji:lr."b di' Lllle
:I pnJm'.r.l p..'la n:Oexivid.:.(k tL ~ l d,1 ~L,,'ul !\lu.km.\, 'fU": ~l' (,lltl~';' <:1 11 "I'" 'I, j" dIH!,I.1.-1,1"
((iidúrn", I\n!houy, . Is I onH'l{:":';' "1\ ,/<1 mlld, Illi.!.rdt', 11,'1 I, P !! I I
17
3
p' [;I. dt: que se li sa, de
qUi,,; ~L'
ri li II
pud:..:
:1I1Iftlpt)c~lltri c: 1
rda~'J()
pol,llid:ldc da
L'HI),
11 t h.
(iL-
COIll
\I
Rl'll:l'icillll'llI'l.
ill\t' ll L: :1
Il olIll'J!\
1I:llllIt·/;1.
'!; ll llJt/;\ hOIlIL'11l p:lI.I
~ LI! \ quI.! mel a IIlVCI ~úo lIL: P:":I\ I :i 'i , a p~,rtil d.1 IIltld~IIIIlI.HI . (\ quc . . 1,;
lCllt é lima inlcnsiticJ(;fio dos IlWdllS de ral'iOllalizaç5~11'tllll \l lll(,h}:-;
l:
tl'l'n iL':ls de dcshra\'3r, \'a~cll lha r L' de dlllllillar n dcscollhl'l..·Hlo da 11;1111! . .'/a, Oll ~~eja, () (h;sconhl.:cidnlllllllt!o l'1l1LJlIC . . l' hahlta\,\' L' 11\) 'I 1I:t I
a prúprw humanidade cc SeJltl;1 ;'1 !1lL'fCê caprichus tlaltll,IlS c nu di-
ue
COlHO tlloddo pela Igrcja; o de senvo lvim ento d3 CXpCI imeI113~'50 cm
ciêIlCI:\ e Ilh.'dicin;l. na c\mtrall1ão das c,\igencias religio~3S. COl11tl
Qlwnuo J ciência rnr1llllb hipóteses, testa c UIlllPlll\:t, naJ~1
IlIai s Jc misticislI1o, de 1c:1lt!;'lrio. de illcogllosc Í\"C1 resta, p \ll~ dl'\:JsS;lI L' a 1(lr~'3 dircli\':\ quI.: condu/ ti hOtll c llllll lH!t..Tlltl L' lll dil<.'i,-:'"tn Ú '\11pcração dc ~lIa cOlldiç;io alllL:\ ior nu Illcdie,,;d.
Se isso é bom ou nlilll ptllL'Cl' scr lima outra qUI.?:.I:\Il. ,I "t:r C.\ l'll lr;ld,1 postniormcl111.':, IIli1S pt1r L'crll) o pn)cl'~~ú ti..: dOlllill;I\"ill (L'iclltifi l' is11lo c acumulaç~o capitalista) c~t(1 dcma siaJ:.lIlH.'IIh: lig.au,) ao
processo de tkvasta<;fio c dl'struiç50 cUlltcmruránco~ I c:'\pl.lra~';jll do
hOtllcll1 relo hOl1lcm, (kstlll i~ :io ':1I11blclltal. cxaurill1L."llti) ,L II '( lIl ~()S
llíllllr,lis) é, ~di;lIltt'-SC, inq ll(:~!io n ;'t\'L'1 ":\ 1"11::(/1/ /11\' /1"11111 ' ':1. ti (O{l/ll\jllllS .
funll,i de v': JI..'''l.:ll\"llhcl'l.:lll técllk\.l" :lItClllali\'a s an tratamento de
U{)L'IH;a<.:. L epidemia:;; ;j apariç;io ue Ullla plcocup:u.;:io I1lctodolót,ico-raCJOlialist;) de dcmollstraçãü das n idência:; cienlificas, cujo
maior n:prcsclltantc foi Descartes (l.'O!!1I0. t'lgo ,wm) ele.
,\ prépria idéia de "'naturc7a", como algo estático, dl\'JI1o c (011IClllplJti\-:mu:ntc misterioso pítf~ o homem, transforma-se, para assumir um 11('1\ I) ,c llIido " partir da modcrnkbdc, o Cjuc !'C processou
pelas mfíos de Gion..lano Bnlllo, MOlltaignc, Rousseau, Spinoza,
(joelhe c Il ó ldcllin , até os malelialiSlas do fim uo século XIX,7 A na lurc.l.i.l. Ila medida Clll que é lestada, ohjetll.lIl11clll(.; colocada S liI) !úco
da ciência (" dll" snocrcs tccnicos, se col1\ crIe cm algo de que se apro-
COI ~ .. :Iql!i ('st~'
tro.:dw ;lu~ll.III,(I.t.1
1Il,lrtlltll' 1l1"II/:K:itJ d.I11.llIl!l'/:l
ttlLI ripicl dl\ I".;pinlolllod. 1111' '. f ,I' '0",'/1 UI
ri,} /,1,1',," ,\/(1'/1'1110, ~no!l. p I>~ I.Hn b(·!1l "o.: rnd~' 0.:/)('11111:11 for1t: 11~':ill
tlt:~h: ~~'IlIHI() 11:I ~ kltHIJ~ d,! I :~t:ola lk I nlllkfurt ~'III npcr1:11 ncst~' trccho d.: 11~)rkhclll\cr :
'"( ) hOHll'1II \()rnf!\l-~l' gr:ld:lll\a:ncnl~' mnwS uqwlllknto.: ue p.1,It,i ..:s ;)bso!utos d..: l'ondula,
d.: 111.-;11" W~I\I'r".II1Ll,'ntl' u!IIdos Ttlm,)lI ~c I.io l'(IIBpkl.tnll'lIte liHC que n:io rrreiv de
p,hhi,..:s ~XÚ''' I )o,~' 1I plôpn'l. p,ltado'(.rlmclllo.: . ,·"uIonlll. o.:s,~- :\ulllt'ntolk il\dt·po.:IIlI~I\l"ia
C"IUIIl/III:\ UIlI aUlllcnhl ral:tll:lo de pa5sivid.Jde 1','r:11 guto~que ~t' tcnh,un 1"m;ldJ os c:'rl(ui,':" dll 110111":111 cll1 l cl.l~,io aus seus rrH;Ill~. a ~U,I ("("llI1M de fil1~ . q\ll: l'ra .1II1000ri{l!Tll~'lI le
rt'lrd:KI"Il,ld.1 «.m ,I nt'II\,1 num.1 \Cnl.Ld~· Ubll'II" ,I, t,lnlOll "t· inSt'n~:JI,I o iudll iduQ, plL'
1I 1J1 pl"tl\
cat.<in d(l~ Illodos de dOJ\lin;I~'àll di) \1H.'I(I Pl'lo 1I01l1C1I1' \ ~1l',lI ltl\i ~
s:ln, a0 torn:lr-se
p,;-,tit.:;'''' dc " llIhn,:i lll clllll, rc"ilali7<lndo I) modelo de livre reflexào
pat:;h)_ .1 ahc! IUI.I de rlllllatos COIll P(l\'O\ ,k húhito" divl'I"ill" c possuiunlcs dl' cOldlecimenlos diversos uns pi.Hlrucs curop('us Illcdic\ JIS: I) :-.urgiJllL'nl o tI<.: artistas. pintores, t"'iCUIt~l IC'i, lIltclcctu3is c
(,,( I íl~lll..'''' SHll\ L'IlUi.lll'H!OS por IlICCCIl:1:- d,,'., IlIclJlados tiL' forças religiosa,,_ dc~hLaJ0~, pOI t:1l1tO, a caUS;IS di\'cr:-:I'i daqucl:J s :qm:.'goad:.i:-'
l'l
lk~d
I.:skl"
a :-C'f\'iço do snocr, da dL'scohcrt;l, dn plogresSI,) d,J \' id.ll' d: 1JIlh' ll \,jj.
:-'OCI,lI:;, UC1I1"':OIJiO 110 aSSCSS01;Jlllcnto Jas :llt\'l~huc.: s políticas, :1 pcrd;.t p:wLuil1:1 dI! p0dl..'! de dctcrlllillm;ün dos COShllllCS soci:lis pela
I gr('J'l; o rdl\nh) li malri/cs gregas Jc lI1'\IHr'H.:ào Il~S nrtcs c nas
""111" .111 " I"i.'I,,,,dn
.'}IIII' 1/.111/1 .. :,1 \ ', Idll/l,' 1,< I~d ,,'. ,1/, ; ,. 11111<1
/I pu,.Ir/do,' II/iI/lO'" () p.I''',ld" l'r,\ ("1111111",i,1 <."1\llt' ;j~ ,·(I!".' ,<" IUI""t"':
'luo.: lI:io O~ 1"I'lIfundtl:lltI,tI' J\ 11I"lkllll/,I,:I,' < PH'.i~l; ('!II '. ,II '.,'Ill !,I: d'
\l1lI.1 Idad..: dC' Ir~'\'a~ qU t' 1111'-1\11.\\" .1" n~'!.:"'~l\l.u.k .. da "('l';nl.:de o.:tJl1l :a \ .Ilt.nk t IUIUtlo.:.l
,:\\ /In, 11111 t'IHI I'
l ;\I,lIdl1l1. () /;111
,) flHlll"O . ,lquli11
1',\1,\ elllr,lI crllll!llil
lI(ail 1t!,Hk 'III: lr:l, tin,ltlll~·nll".
..
qm' lll'rtc(I\:e ii n aUllc/a
:
m"dl'II','\. 20UO,
1/I1l'!\I1'"r.11 " '''JlIII"
'I1Il' \ ~ l n
di "tlllr.1Iir lk 1"1'IlH,III;1l I '.'I!lro.:
,1'lIUlo
!I", hlll:I.III ...... ~ 1,11"'11
I"",,,,
'.1"11111
(1
nfll",uJ,) IIl: hl<.l,,~
11<.
r ,:~idllo~ lias Inllolllgi"" md\l~I\ ,':1 !l1I1,'I!lgia d:\ r:17.:1O ObjCII\ 3, ro.:~~c
d..:· :""".1'1 ';OIH r:ltlri,c~ g,'f.Il :'\ til: .!d, lpt ~\:-I" A~ ftlrçJ~COI,'lIT1IÇ,I~ c S,I.
lIJh adqlllfl:Jllltl tarJtl'l de 1)(}tkH'~ O,llm:"" ú'j!'''" tJllt' o homcm. J (il'l do.: IlOtlcr sC' prC'·
~!'f\.n:1 'L !lIC'fI"'. do.:\t: tlomlll.lt. JJU51;lIldo se.l d~'<: <. i1Il1(1 l l'~\lI,;tlh' Cm:!l do rroc~sstl,
IC!lltl~ lk 11m I,\d" II CI! .• I q_'Il.Il'~t rat oC$\'.lll.Ldn Ik t{ld.1 .. Ut>~I:iIlCi:l. cMelo <1.\ !> u ll lenl.3l1\a
de u,IJI,ll/llnr tuJI ' 1m CCI! c lia len ,l CIllIllC'hh r,lr,l:l ,UiI riCSt'I"',i\\:io, c do oulro lado uma
ll:ltUI~'/.1 C-;\;tI 1,Ida o.: ll,rr JdJd.1 a $cr IInl simples IIlJI'.'ri:Jl , sunpks. subst.lnclJ :l ser dÚIIlI 11.ld,l. ~t'm qu.llqH~'1 ,IIIIHI prnpú~lln tln qtl: !.:~",' Ik ~j',l I'H lp/i;l d(lIlHll,l\·Jtl"'llIurkhd!l1("t.
;UUOlll.IU ,IIUt'lIh.:,
I . /'1'".
".1 ," ",
';1111 \ l'
'.
,.
'I
,
jl
1'.;1:1 i: a leitura, Clm) ii Gl\,tl w. "U"1I d,I . , to' (,".lr,llIIi;1 r,',p~' ln d .• 1'.':.1.• ,,,. j';:,I(~'" d.1 \ 1"
\krrlltl.ldC'· "',\ Id;\lk ModulI,' l',q\I":Ç!,:U tlld\lI"'''II'"ftlll~·:t f':- (':\1>11,111,. d, .',( I!>II·'tI\hll1"
I'ftahli'llIlIIll.I C<;pcClt.',k n!'II,·\I.' P l'II'"ll,1I1l '11t~ O hOIll:IU 1'"t!I' p l'~'IIII" 1" 1, 1 t' ,~'II
ln ,~. ~'III )o,~'gurançit (l11H de :1!r,\\V, Ik 11111:1 IÚ"!l,IIIH,!II!!ler d,l~ u,! ,1, I:tl" '>1111',,11.1
,11\"1110 lho.: p(lllia InspIrar 1.1111 t ":IH"ill!~,. I t> ,j'>lllilllll'.k ~\I,I \:bt nbd: !"lH'. I" ,j,'II,tr:h' d.
lutU I ~'/:l 1'o1.ls nju
"..
'1t1)
Ull~J
t· ;I~~lm
logu '11:e IIIH.I ÇIlC1l!1.' 11:11,: 111.1k·' t.:. l,nu ~I!':II.I, 1111 ,!II,lql:d
clllra lII,dlllllillio til' 1:11111,1'10, 1',1(,,1 J It:r '.111' 110\11 (·.II:II..:r
1"',\ ,1
,k ".'
'lIlll'!l'~II':II'"
tI,lIur~'/a C" fl;r~,a n
,::ntnl ckllleOhl d,1 IIHII1J\1 ti" 111'1!'l'lIl Il1tq!.t,1 SC 1/,1 111>:1,1.,,1.- m,h 1,'111'
b011llla dd'lhdalk d,) homcm t' e.' l',lflH d ;\ 1 4\1~·I'\1do.: Io.:r 1.lralS s!r,ntll"hl ,.... ~l'l pt/l l,ul,'1 J
ck fh,~sihllt,j:tJ{'s qUl'r dI' t':U:llcr 1l<l"t!\lllllK'1 ,k car:ilc, ""1;:1111"" \ 'iIU, .tlll l I) ri 'II ,/"
~i"
1.1/.1,' 1('''/''1".1 , :':11\111.1'
I')} ' II ;1I,udulI
t ' /i" ,:,; /,/",}, IJ "i" '~,'. ',ii'"
I
'I!
III!,
lO
I
:t10 praglllâJica), lt l portanto,
seja, a4ul'ia colocada a serviço da
produção. da riqucLa . do pragmatismo produtivo, Jo fazer, escravizada pelas cOlJdições capitalistas, que lhe haveriam de ditar os caminhos a seguir, parece ter sido a geradora de diversos desvios
(previsiveis) naS rotas e nos rumos da própria modernização"
Sem dúvida, a par1ir do desenvolvimento do espírito moderno,
lia cLltlsciêlH.:ia (13 supc'llOsição da ra zão escorada cm cct10~ proccdiIlI cnln..; sociais para a superação d(l Mcoic\'o, partc~se para li constru ç50 de (1111 CÚlljUlllO H.lcológico altalllcnlL favorável à aliança entre
produç50, aç5 ü e saber, grandes ti aços identificaJores da ra7,1\0 in~­
lrumclltal, ni! leitura de Horkheil1lcr:
Oll
},
I IllH.1crno, hCIll L:()t1l0 os SIH:C:-.o.;O<; .' ,IlS\I{'C'iS()S dccorrcnIL· .... d L' ... tla t',\ L'-
Onde estão a ordclll, t) pWg.I CSSO c a 1;1/ ,1 0 ~aktll:ld\ll il que "c
pn':Il't1diarn os ~Irallt os dc kmpos infind n\'cllllcn tc ll1olk! !los'! Se a
n1l5o. incorporadi 110 Estadn hegeliano, fosse cnpnz de )1 11..'\ cr c l'I.)llter lodos os Jilcl11as soci:lis, estar· se- i:l a rabI' de 11111 :1 ('I i ... ,.' do E!'ot:l do'.' Como é possíve l à ra/:itllllo.;tilicar a prúprlJ lado . t!!n :1 \ L', que
1
t.:~,t:·l escorada na plúpriJ r:!'/51l?, :lponl :1 criticamcnte (iiddu l ... . .! Po ~
de-se, nfin al, ralar cm c lise J.II:l;t;io na Illcditb Cf11lpt l' ii IllúlHi .. razão se converteu num ar(;ablHl~'o a serv iço dos l11lH..!iI'i lilbris de
c5truturação da vida?, questiona ~J orJ...hcimcr.' \ Onde C'st:io :1 {; larCLa,
a rctidão c a plcnipotcnci:íri:.l presença da razão na anjllil~lltra da s
gr:mdes decisões soc iai ~. que aei.lham se ndo dOlllinada ~: I H Il () ut ros
Clli,,·;IU.
\'I~;HJ tia " l:oi<;:I:-,
U l:C lltfll dessa filus o fla i';' opinião de.
qm: \lIIlJ i,t...· la. UlIll:Ont..'CiIO ou lima It!ori:t Ilada mai~ Sàll do qUI: Ull\ t.:s'Iuctna
ou pl.lIlo de ação, t: pOlUlHO a verdade ~ n:lda mais du que o suc~s"o da idéia"
(f('/Jp.'il' do m:/ja. lUín , p. 41))
"( I p::II"-;lIlh:nlo 1I111dl'1ll0 IcnlOtl l''(tr:lil 1II1l.1 n l(lso fl.1 I.ks<;
1.11 C(1111~1 ~~
,lprCSC II\:.I11lI pragn ,.lIismn.
J {oje , emhora se lenham encontrado abundância, solução para
doença,;. liberdndc plena de expressão , eliminação das disputas tcrri ~
I (l 1'('11 eba-sl" que l ( rillea:i m odemidallt' fcit:l pel.1I; "llb dr.: hankfmt aoc'r3 uma critica da
r.lJ:Jo 0.1 enncC(}Çàu de razã() c ao seu ;lniquilamcllIo redu.:ioll1$U i ide ia da rnzào instru IIlL'nt.d .. " Ecdllção d.1 r.I?.1o a um !lIero illSlrurnel1tll Ada lin<ll mcntc até mesmo ti seu ca1:.1\'1 l:1'IIW lIl~trUI1\l"lIlu () L')pinhl ;lnlifiln~ólico 'lu': é lII~qMráycl J,I cunccilu slIbjell\'o
,k r.ll,io . I' 4:11' lia EUlop. l l:ulmllluu ":lllll:l rx:n.q!Ill·,;i\llUt:lhl :inJ .IO!> inlekttulltS, fussem
\11111;iI , " ... ~l'll~ pll'\;Ur"lrl'~. e sinltul.:.llnJ da dcg l;,Jaç:'io da ra;oiio" (11(lr~hcllncr, F/'II/II'"
,f,1 RII;Ú,J, 2001. P foi) 1: 111 'Jull'11 p.l ss:\~el1l : "I;s,cs {')templ'ls são cilaúl's ap{'na~ com ()
1'1111 d.: IIIIl~Lfar qlic a r:lI;lu pragmãtll.:a nâl} C flO\ J . r"d.n ia. II ftlusnria quc M por lnb ÚIS '
!'l', a ,dcr;1 d.: que a ra7ii", a mais alta facukl3de hU!ll:ma, ~~ r.:l3cic na e,clu~l\ .. men te com
11l~1: IIIm't\lll~. 'lU melhor . i: um smlpk~ illstOllllcnhl 1.'1\1 ~i m csmil, é rormu!atL, nlalS c!:lIa ·
1lI~'lI t l''': J çn l. l 1lI.11~ grr.,IIl\~·lI t..: hll)': d.; qUI' Jal1\.1l \ fui ClUlror;1 () prrnnplO de tlcnomllla,':iu ItlmulI q' " ldlll,l 30 4uallu,Ju i: ',.3cnficado" \lIorkhl'uner, l;'(·llpsl.' Ju 1!L:/io .1Ü1.H. P
11)9) "li 'lHe slgl11(ic :lYa. c i: a conclu... iil} rdc"'<lull' . que 8 cOlllprc('n~ão do ser. c com ela 1\
,1:.- tud tl_ ,Idqulfl!:l um ~lllldtl funcional e se via !'Ublllt'liJu ao tipo ele U7.iiO 8 que Il,)r~hel 1m" dl'S l glIll1I r." " alàu rnsuuO\rntal' (2m' ~"' II.lIIH//'Ullle·nl('lll!rt V~nIlUlfl,:!. ('<.I
(Cas,
L~l1hcHA NCH:o. . () ,/11.'1'" /ill)I' (' /0111 qu(' :lo('IIII,I., ' () IIr"hhmll '" tuol ,III ,/IItanúfll"l d"
12
,ii"'",,. ~(ILI~.I'
.\.1)
,~'/ nu" ~'rgc m I" IInãll .. r~ ,lo.: liU"l lhl11 I: I .llum lia IllIl·rpr<:lt!.çii:el J u s.:nuJtl,l!I
IlHllkrn hl.ldc..: d"s pll'[lfl\h 11c!\\lin!\ da mUllclllld:llk I.l'ia -sc " A moderni/.açào. rT\Csmu
t<,mlo ,k,h uidl' a ""Ioll' ':IIIg,U(' t.I.,I;I 'C 1!lt.I.ls a:o. ;:ulllll.IS r n;\wle/~1. ... lllIha Uln ObjCIIVtl da10 I\!lldcmJl,1l p~'flIlIh.1 tJl .. trnguil daramCl!tc .I~ I(I~ d.\ na(ur(,?a t'xlefl\l, C a~ COfWCII\'i)l'S
<I. , "Whlll<k II ,,!t 'II I . .1"',1<'/\ 101ll/H ",,,di" I" " ~O(ltl. r 1:''1)
A l l ld.1 11111.1
",\0 lnYcs de c~lcs de ~ell\ oh illl~' III I) ~ 11\1" !.-\';)Il·111 p:UJ ·.délll d,\ Illt ld':ll\1,l.llk ·. ~'k ~ !lOS
prnf'lt,rci On3ln uma cl'rnp l lTII~:io mal .. pkll.I d.I fClk~I\'ld, IJ ( IIlrrçH!l' :1 l'I"i 'Elol tl l111l : r' li·
lbdc. A n)(1lkmtdad,' 1I.'in C pCrlmb.ldor.1 ar~' nõ1 ~ lk\ IJ'I j t:!rc\ll~nd.l\k ,LI r., ,j,l. 1II.:~ ppr ·
(jllr ,I nature? 1 tksl:!. ClrcuLlndad,' r
I)
.'
J ,',
I~,~'alllrn[.,: ml ng,ml..: (, '\,m\l p"d,'I;I"\ 1'1',lIli~' ,1I
com n r 3;o:50 CIllII"rnl' d,1 r,17;-"'" l'aradox aln U':lIt..:, Ji'j;I !H " r(l~ltl\ I'ola"lógICOS 'lue Irnpcçar.lUl maI S JllctallWntc tI..:)I;! que~lã( ), CIl11l0 rcsul! ,ldo d ,1 p'''Pl'Il ~' \ I~·n·
si'lo n3 qual .:k .. procurar",l n 1'1. -1 11\1\,("I 10.11" e)s rc~i.Julls d..: If adit;iio.: d t)~II I ,1 ,1.) pem"lllll-I'·
to 1.1C1'lIIal ,\ rmKkI11id .• dc r ..'\ d.l .. r l·rllgl!).I I IC.1 ('ln \1' 11 Cllllt' t' p,Hl ' : !l.H' 1,,1 ,~'f m,1I1CII,1
Ik 1:',ll' Clugmol podcr s..:r 'suprl,,,lo' I'P HIII "- ,kl\,ld,l~ l'(11II1'::1!!1I111::, ' 1"\ '11 11.1 \ "/ I',H 1."C·
ram!\ct rc~posl as. c dey" argulIIl·Il I..1 ullc! lIlfllu:nlC: 4IK' lI.i.1 :0.:10 " ih:iI.\s " ti! ;,tl l lI~ q ue ~e
!l:ioeonta d,sto. Um~ ClJII~ICn":I.1 ~t:I,d d~'qc kl ltun-: no :o.c lilH,1 cm .11I,tnl 'o! '11 11 plt .....in
todos sente m " l(jiddcl1s ...h CfJf/JC'q:n:1I( IIff da 1II,,:/('fI!ul.. d.'. 1( 1) I. r ~:-I
A critK'a c, mais uma vc.', alllb\liJ;, a 1I ,', kh c lI llcr "Ao 1,'1\1.\1 lr:UI'.It'U Il. I . li~I(.1 ,,:'p~' rl
men tal num prolóttl)!1 dt' Ioda .. a\ cil'n":la,~· 1110111'1.11 Ind.l" ;I ~ C, rl'ra, tI.1\ ,,1., IIlld~·t..lIl,11 'l'
~\llId.) a~ tl'lI!ICa!i do la h-< 'ta lu l il), "1"ü~lII:ltl"'110 ê ti I:I.nd,IIOI II" ullhhlrl "li~l11" II h llkt I"',
p311l \,fllcm a lãonc. t!- tl pltllÚllpU tI.1 c\I~\ên .. a IWllI;\lu . e tjuç lI1o,kb h ,d" t" (311 11" tI.1
t'llhUrJ seguncll1. prlJ(hu,;iiu lia Imlw ,/c 1II. ,·t /ll.L: , 'nJ llU ~t'!!lIIultll' c~crll"l ", ,'\, 1:11 1,,10 1,11'1 "
Ilalllado A fim de provar ~..:u t.luclllI ;J :0.1.'1 CtIIlCdllcl\., 101111 pl'II~:tIl I\.' Ellu li.; I " 1('( 11111 .1I1hl.
deI e :lpH'\(,IIIõ1r IIl1llq:i~(l ll ll:t ,,\1,1 111,1 11 1.111.: " ( 1I I'f"h~·lIlIl·l. 1'/ "/,,,.;/,,, ,,-,j
'1111; I' ~ ~ )
um
r
•I
tdJ J~JJ-';, p;lCilic~lçãu J.I." g.11l:lI.h, cllIlI~I1;I t.;,io da:- dllt.·'VllI; :I , ,k I.. la~w ~,
igll<.! IJade, Iibcrdadc C fIaI c: IlIdadc, oul r.ls li. )r~' as paTl·l.,c l n "pl'lllli r (IS
esp iritos, outras sutis Itlrmas de (IOlllillaç5o IllCdralll lIa c, 11 tlll llil~:ii()
da sociedade, outras formas dc pestes bubônicas n rei a III () Illlllldo
contemporâneo, estranhamente ;.linda medieval , ou prê ~ lIl odcrno.
Nesta medida, feil o (I CSCOf!.;O hi~tórico. abortlJtb a dimCIlS30
c\lllstillll iva da modcmidadc . \;!lc qllcsti~lI1Jr () sentido dll projeto
COlllrroml!>so
·'1
'"
5
jlllltl:di/.(lbs nn db~
IIlstinlllS de 11ll'tl~adilI1Wl:-; vora7cS que a prp p!"ia ..:;tracidadc de '\c Jc~
lkl~'t
lê · !n s'?
q ue
2.1. A constl'lI~'ãu intrlcctual da modernidade: os arquétipos
filosófkos
,\ !I1od cm iJadc. como se \·cm c..:;tud alluo, Jcu~sc, a \1111 só tempo, 1\\1 pbnn dl)S fa to, l: 110 ~lallo das idéias . A llloJcfnid;ld~ implica
111l11()n~o prnt:esso histúrico, a iniciar·st: cm mt:ados do sb.: ul0 XIII c
a (ksdobrtlr~sc cm stla consolidação até () ~éc ulo XVIII , de dCSCIlf3i~
Di1l1Cnto c d~ laici~';] ç3o. de autonomia c liberdade . de racionalizaç5v
c de !l1CC;lIliZ~H;ão, bem como de instnlll,cntalizaçilo c de indtlstriali·
2:l~'ão .l ': Desta forma, pode-sc dizer que :t modernidade C"nvolve aspectos do ideúrio illtelectual (científico e filoSll!i~O) associauos a
oulro<., aspectos cL:olltlmicos (Rcvoluçfill Inuustri;ll c ascensão da
burgues ia) c politicos tsobcralli3. go\"cnlll central, legislação) conjUllturalmentc relevante5. O que se pretendc neste momcllt0 C uctcctar
3S raiZl's díl rOI mação de uma consciência intelectual, especialmente
filosóliea, que J0 sustentação e fonne os pilares de estf1lturação do
. ura 1ll0lIema .."
arqultct
1\ illtimidade dialética das idéias com seus tempos dá-se de
modo Illuito curioso. Às vezes são as ideias as propuls",as,de altera-
ções culturais c ideológicas significativas cm seu tempo, Às vezes
são as idéia~ apell:ls o fruto das modificações ambientais sentidas c
1.1
1\ \. 11,1\· ;I U
m'ú'·.~,Lr 1.1
1<;\.·1>1'':
l: Ilurllll ull.:r· ,./\ 1\:111 \· .,\·;iu
Cum ]lrll~·I.'~"! LIIJ " \" L~1,'lU J.:\ e
ser buseaJJ no:; COnll'ÇUS J" $.uciooaJc org:l1ll/.iH.la. c !.lu u!'o Ik instrulllc l1ltJS Contudu, a
trJII., fllnn,lção dc lodos os produtos dJ ali\"idadc humana cm Illt."u;ndorias sô se COtlCI"ttll.OU
(",lIIl a C'lI1('r~êllC'i;1 dó! wC/n/m Ie i/ll/us(i"I/JI. As funçô\:5 uutrora prcC'ndud.Ls pela ~zão llhjc11\ a, pda n:hguiu lIuhlnl;·lfL:I , ou pela lIIClllfi!i!C;I, lt:!H $ido o<up.ld3"'1X'lo~ mC'l'l\!li~mOS rciti·
cml.:!i do .1IlÔIlUIlO ~1~IC'JI1a L·ulnõmlCu··IHurk.h.::iuH':' Et/iflW ,/fI /"11:.111, :WOJ, p. 48).
15 Quem "l' dedica a este IlpO de an~lisC' critica do surgimento lia modemidadc c Max IImk·
bClIllcr, qLl:mJI) afinn a· '·No!' IC'mlOS !no<.!cmos. a flU:'O Icm re velado HIllil ,endênc,1l pôll"ll
d!ss~)lh' T t) sC'u propno l'onlc\ldo ol:1jl'IIVO. i~ \CHia.!C que na França do ~b:lllo XVI II conC('IIO de lima VIda dO!lll1lada pcb r.l7.ão como !'uprcl1la força obt evC novos Ilvanços. MOIl '
t;l ,~nc '1l1ó!T'tou,sc ii vLda individua!. nodin à vida d3S Ilaçilcs, c Dcl"Hôpital proticou-o n.à
pOIiIIC:1 A UC'SpCHO de celtaS dcclar,tç õcs cêticas da pane dc!>scs homens , suas obras pro·
movcram;LabUlCilçtio da religião cm ravo. da ra1.5.(' ":OIno suprC'm:!. 3\1lo(id:tdc inlclcCIU3.I"'
(1I Il1khenllcr.
rI l'/t~,·.la ', I:lio . 20tH, p. 22)
,.
i
.1
'1lI1liS1l1O l'
UI',,)
d,! ... U:ltl"]it..,
l.:
d.! lílllsn!ia t'\ \·lt l un to :111
n elll litlllo :UI i1l1: ltlC IlI I..... 1ll1 1 d:,', id('I.I " I dI!
"d . .'Jil
\1..'
íl" Id l:l:tS ~iio l'!t gl'lIdl,ldil :, dl;dC\l l" ;lllll'111L: UI! CPlld tL, I! " ' ,\;tl l :1 ...
quais (por anlJgolllslIlo ou rOl fa\OrCClIllcllto) (.;1<,.., TlilO Sl' llillll passívci\ de serem trazidil \ Ú SlIfll·rlic il' do pl'I\ Snlllclllo. n l'~ t a li II !l'; \ ~ que
se vê, no conjllntü uns pl'ns.lt!orc s a ..,cgllir ahonbuos, \llll p]ll ces~o
cJ;uú de intensificação c ;lpo io inkkClIJal ao projeto Ui! m Ud l'l llidllde .
O que ~c qucr di scu tir ê I'Xa l:l I111;nIC a cOllcepçãu (I,: qlll..' r;I i';;o .
sUJe it u, ordelll, sool'rania l' F',fado Il~\() são c:'!,)\laltnl..'lIfL' Illlll{l . . liga·
dos 30 VOcJbulário modcfIl o. I:h:s foram palllatill<.lIllCIl IL' ~;.:mlo torn;)Jos possíveis pela prí.Ítie3 historica dos séclIlos, ma s também
for3fl1 sendo lapidados no laboral llrio das idéias. 01"3, é i,tlpnssíH~1
pensar o l1ludtl.\" \ .jl"{'!ll!i Illuderno, centrado l1a id('ia de ~;it.il.: i{'Hlo ­
conhecimento. nJ idéia d e c.:idad;jl,ia constil tlc inl1al. de.: Jl.l11lH,.:r'lcia
rcpn,:scI1fati\'iI, de direitos 11l1l11iHHlS, de organii';I(;-iill l'~tal;d -l!,:pn,:s=,i~
vll-bllrocrática das dimcllsôcs sOl'ial c cconômica, L' dI.' pnlgn: ss~)
téc nico·cicntífico, sem a rccnn·ibilidade neccssúria :.lO S ,!lClllQS do
ideúrio modcmo, Trata~sc de um idcúrio que \·ê 113 hi~((·)r i :! tlll1 pro~
ccs~o linear cm direção ii raci ornli/ação. à capita lizaç:io , ;·1 cs lr utura~
çãn 00 Estado, ao progresso,,j centralização dn poder. É u que se faz
quando se pretende entrelaçar o fotieidade do que é fcito :i idclIlid:lde
do que é pensado,
Os intentos classifieatúrios, Jdiltliladorc:-i r..' COllSCll SII ,Hll'rc\ oe
COJl\TnçÔCS nesse terreno são muitos. As divt;rgências SIlIgl't1I c\ata~
mente quando se tenta <.jlwliflcar tplell1 ser iJ () rCll ~(\do r qlll' C;II·~
re g;lria o ônus de ter dado inicio cOllscicnll': Ú mOdLt nidade As
alinll;ltiv;iS 1~Ii'cm COIII qn c ~( . •:i!l IIk ent re '1IIIUle:, di! Sl" Ido XVI ;tIL'
auton..'s do séc ulo XIX, mllna disparidade enorme dI..' con trastes klllp()J"ais e de concepções Je' 1l1umlo! Clll1l o pcns::lI11Cn\(l carl\:o.;iJllo, scgundo alguns é qu e sc tc-ria il1ici~Hjn a consciência da subjl't i\·idadc
cognitiva.
Este seria
l)sttll"f
da IIwdcrnidade
ç[io e colonização do Inundo (rcs
l'Xl(,I/W)
UHHO ((11111;1 d ~
dotllina -
pela razão (1('\ t·ogilllIlS),
Isso, no cnlanlO, não c consenso cnll e os <1l1tUJ"l'S \ C os I"L· Il:fl'IH..:iais
teóricos mudam, A 1ll0dClllH.lade , para Ilabcnnas, por cxc!11plo, tcritl
nascido com Hegel. e seu rilcionalislllo oniprçscnlc seria a máxima
manifestação da vontJde colonizadora moderna do 111111ldn. A Ilh)dcrnidadc, para Fouc<lult, tcri;l nascido com Kanl, na medida cm que
.1)
.>2
nillgu~llllllclhllr qlH.: ele tcria se prulHlllt':l.llh) sohlc a dill\('nsiio do illdividuo C ,obre a consciência ética do dCI cr '1ue este filusofo de Kôc·
16
nigsbcrg, c a era crítica seria a AJljkliirung. Prcfcrc·sc id('n titicar,
cOtn Cashniadis, que a modernidade possuiria três fases : a da fonna·
ção do Ocidenle (século, XII ao XV II ), com a, primeiras manifesta·
ÇÔ('S tI:\ a('llnlulaç50 e dd revolução que se preparava no bojo da
Id:H.le t\ tl' ll!:!: a Ja (ril a.::l d~ IlHH1crnid:Hk, I,:onl :-itl:1 aJirlll:l1.;Jo (séc\! lo
XVIII ali: a S,'gunJa Uucrra MlIInliall. quando se sultdificam os
grandcs pilares da mmbnça soc.:ial, económica c politica das sociedades: a tI.1 retirada para o confurmismo (Segunda GucO'í.l Mllndial cm
diante), com a queda das hegemonias ideol0gicas c a retirada para a
crítica dos arquétipos da modemidadc , I?
II1(kpcndcnlC1HClltc de cül1H1 I..''';~:I:-' classiru,,':~lI.;l)c,;S ~c tÍ~l.'lll.
quando se part...: nes ta aventura de Jck'i..:1a r como o pensallll'nto se rc~
laciona COIlll) seu tClIlpO, especialmente no con texto aqu i estudado,
se pod!.: pre,'iclltilicar t) conjunto de idêlas que favoreçam o 3pUlcci~
mmto c a jllstilícaçàlJ da, mudança, ocorridas que se t'Onsúlidaram
na arqllltchira do E"tadu moucllIO, Se s\,~ lomar, por exemplo, o pCIl~
S:UllI,:lltIJ d,,: Jt.: ,\Il BlH.lin (século XVI), dctcctar-'\c-:i que tra? com. igo
ullla rcllcxão illlcjrarnente Vl\It~HJa para a comprccns50 da impor·
t;\1\l:ia d~ idei'l de suberan ia, cm plello 1I10l1\ento de nascimcnto do
1Ó "~~'1 \'\11~' 0;1."
Lo!.1
,,!lI •• 1I1p,'11" ,k
'III
rrrq\il'llIc:m'lltL" da l11tldl:T!1id,hk I:llBUl Ulllil êplx:a Ol!, ell1lt"II) easo, CO!110
l!:I("~ I ,u.II'I\fi~tl\'\ " til- UlIla "'P"I',\, I'h t" ~H\Io\d.1 l'III HUI (111cIUI;ino, 1111
,I" ,1,11'11 ,,' dUl.l .I,
1,11 .. 1 PI\' 11'UlI."I,",],lIk 1'1.11', ,,1111 1<'11'"
01.1.1..: IIII\,! nlltPI,jtll",'''::
1111'IUiC't,H1t..::
"'I:".IU., "11 ,11\ ;", il,l'
~" I:'I'
' puS I11lxll:l1\lIt.l"k , L lh'~ Illttll(lrltll)\1~ , ..::nI31'. P,II,I
~,lhd ~(' ,\ 111(JJ('mi<1;ld~' nlUloli tui 8 clll1l>cqtiênciJ da ~rr)J.I(tl,mJ: c :;~u dcsenvol\'icnml(.l, 00
'l' I' pll",bú \,'" Ilda um,1 rurlUra uu um "k:;\ 10 Cril r~'bç,i", J'\~ prrlleiplUs fiw.bmcntalS do
~n\.llo
X\ III
Kckltt1d" 111.... ,lU Illtl\1lk " :ml. rc,gunto 111,' , I" 1';1\' r"t.kl1l"~ CIKa,;u li 11llllkrIllJaJ.: InUIS
l\)11l0 tH1IJ .lliHllk do 4\1":: como um j'leriod" da h ISI.'II:1 Por ,llilmk, qu ero Ih7.:: r um Illnd(l
J~" IclJ.;jo 4\JC (OIIl,;CII1C.i alu'llllbdc: ullIa escolha \lllunl;.Í l ia quct fei!.'! ror alguf\~, enfim ,
1l!11:II\IJ;I~ li a (k pCII~..l1 e Jc ~ell\lr, unia manell:l. l.lll,bêlTl de Jglr c de se eondu7If que, lud o
,10 1lU:~IIH11t.: 11 :IHI, m:!na uma pcr1U1êneia e se :lIm,',>,'!!I .. (.a!1l0 uma tlrcfa Um pou~o, sem
dlJ\ ld." l'<IIllU :\4u11o qUL" os gregos cha mavam dI" ,;/hm t 'ct\~L"(lU{nt clllc .. IC, mah do que
q'I.::,:;:r dl~lll1g:ur o 'periodu rnodcOlo' das êpocas ' I'fê' ou 'Jllls.'lIlodcm..l~'.cr.:it) que seria
Illdhor rli"":U1.It cnlclll.kr como a tlutudc tle mIlJcfllld~Jc, dc~ que se funnoll, pés-se cm
lul;ll:ol1l ,:~ ;,ll lUdcs tk 'C'llllramodcmldad..::' " l!-IlI,t ,mil Mlehd , .irI/II(,l/ll1gl/J Jus nind(lJ
17
j' hll/úl/"lio3' fHIt''''<I\ d ... ptt1\Sj,,,,t'Il/l),!OOO, P 341·142)
('f l ;\~I(\f\, ld h, (J 11111'/,1" (1(/l!nlt' ,/((/do, ::!OOH, r \1, I ~
I . . t .. dtl
1II11dl:nlll, llll<l .... L,dJlII\,;llt;I', ,H' PlllJ1l:i!,1
~...:
ti .. , . . ;,.·1'1lI II i, I
,t!t!lt ll ....
autOl~cs:,no plano ~a g.~opttlítlc:', CIII pll'll0 ~l:clll\l XVII, lli,I, l:ll l~P,\l­
le, a Ideia de Icgalitlau...: c~tâ IIllplici.u.1:l na eapacid<ld~ lI...: ,n ,"'\lbc!a ~
de modo que;) sobclania aparece COIllO IIIll cUllccilü fund,II11L'IlI.l!
na cons~uç3o do ESI:lJo Ill,udcrno, " A primeira marca do princlpc S\ l~c~~m~ ,e ~ p~dcr de dar ICI a ~~th~s cm gcr~1 e,a cada UIll CIlI particu ~
I,u (fH/Hlhltctl 1,10, P 1f)(1) t\lIula quc Justifica ndo ii lilll il;H;:'iP 110
C:-"l'ICiciu da soberanlil pelo :--l' U dctclltl,lr CIII kl:-' divinas l' 11:11111:11 ....
LJodiJl acaha por inccllti\ iiI' c iIlCIt:IlIt:lltar cOllccitualrnelllc li I'(\nll,l~
ção do imperativo filosófico tI:l JllodernidaJc, segundo (I qual, S~III
uma ordem central, torna·sc impussível qualquer projeto pill.\ a cons~
trur,;5.o,dc uma sociedade lllodeJ"llJ, Il á UIll certo reforço d(ls puJcr~ s
CClllralS, ~1Il dt.:lrimclltn até JIl eSIlIO dos poderes de rLsiql:llcia que
!ort!;tltl ~\ Idclllogi:l d;1 .:,upn,:lIlaCi;1 l'Slal:tl (q uc bil\'ed dl: \'Igllrar na
nlOdcfI11dadcl uma csp::l.'ic de eon . . cllsO inll:lccllIal, se ~(' ( l)J1sidL'I,11
o COiljUrltO dos estudos a re.sp~i:o 00 tel1l<!.
Outra imporlame rcfc: rl:llCia do períodu é ellcolllrall'l ,-'III NH':Ulall ~Iaqlliavcl (séclllos XI/·XV Il, quc <,voca no pCnSallll'I1I0 r.losú·
lico -político dI.! seu tempo lIl\l;! rclkx5n que cxab lima prl.',I(':llpa~':3~)
qu~ (urre muito próximi.l d r) plO!,lio di:í no dc \'ida do priIlClPl', C .:,vu
mai" rccoll hecido ..;strUo (O !IIIIWi//c, 15IJ - I."I ,l) ori \"nt:11I P~IJ;t;\
aç;io, da ll do~lhe consdhll:-' dc CorllO gov~fI)ar l: III;JIItt.'1 () ~Il .el no A
cOJlvergência das preOClIp;JeJlcs t.: OIll :l estabilidade du pl1lkr leva
{\,taquia"c l a d issociar qualquer espécic de sCll ti mcnln élicu·sllb~
jClivo dt""! príncipe das próprias fill31idalks de cxC'rccnlc di! :-.ubnania
di' d i /l'l :tS rcglfl s do j!!)~O rlllill CIl, /\ ,,(.' pilr;I~·;,f) l' () ara s Ltlllt'l!l41 t'nlll'
ntl ,
,
\
.
l'!ll;L C
Jlolitica CO Il \i:I,:,1! L1:1
',I' ":11 IHIIII
LII! 11I)(:lllc I rlll qll(' :1 t/I'
'I H lU
di :,
sociuç50 da ~ l ial1ç3 entre IgIC,FI (,; ESladu ras~:.Jva a se !ufll '!! f1CJ~Ji\ cl.
nn ~lcdid~?3 própria falência d~s instituições religiosas c de ~e ll podeflo csplflluaJ-tcmpornl sobre os l:5piritos. Exat;llilcnlc Pc.1f CUllStnnr 11m3 1l(l\':1 moralidade pari! a politica, f\1aquia\'d . . l· dc:'tal"l'lI
C0l110 um pioneiro das prc0cup3ÇÕCS políticas mais pr~t ic..::ls, illlrodll~
zidas como questão de n::f1ex3o na medida cm que o potkl CHecc dL.!
sustcntar-se, inclusive, filo soficamente: neste Sl'lIt1dll. os rills p Cltlc1ll
justificar os meios.
~ I", a "'tlJcrniJadc não poJe "" pensaJa selll TholllJS Hobbcs
( I Sl'~-I Ú 791, que se deslaca pLlr cohlcar o sel l rClls~mCI1IO a serviço da
LJl1idadc dll pc){iL'r es talaI. () l-l'viat:l t \lllla·s ~ c<>ta (''\p~ci(' de mOJl5l!n -líCl.;;ill que cs tú acima d e hHlo s (c al(' Ih.' tll\ lu), 1):\ medida cm que se
cl) l ll(~1 a :-~.,\ i,'o das \.::lUS3.S de lIlliliL;I~';ill de laçlls t,:XI!"CIlW l11 l' ntc fr;1-
gc is, c. pOII,UHO. d0hcPi atê cn150. entre ciJathins. Em nome da consel'\ a~':i() dll r.: ... pínlO de todo, pode-se juo;;;tiliraT, na concepção hohbcsiana.
,II lt l':'
que hOIlJl"Il" cril CSI4l?CJ de llalun:/;\:-iC dilllillCIll \111 " 3?S ou tro>;, a
rct.:lIl ~O'" C\ t l~'III(1!,> p:Ba a 1lI.1II1I(CII,";'iO tI:! 01 -
p L'I1:\ lIL- Illnlll' l" lltlllll:-;
~kll\ .
() [lcnSatlh:nlo hobbcSI:1Il0 l: m:lIl..':lIlh.'I11Cllh.: \'oll:J(hl pnra lima
d:II;1 t.k- !i ni ,·.J1l do ilnpcrJ.t ivo co nj Ullh , ~k p\ldcrC'i e L:1I \..' fa s assulllidos
pdn Estado llllldcnll). que deve :,e distinguir das partcs·cnmpollcnles
(cltl:td:itJs) at(: mesmo por suas 10n;~ls rlcnipol('nci~'lIias
í\ id~ia de Ilbcrcbde de mercado , da 111:10 ill\';si\cl. constroem
fundamentos para () liberali slllo moderno. que remontam a John
Locke,' " espec ialmenle IraziJos pe!a obra de AJam Snllth (séclIlo
0:-;
X V III ), hl l'll:\lldo ,se grande via d l." eSl':l p L' para n .... illh: l\l o~ c apil ;t1i s -
tas, na medida cm que a posse de dire it os . a cstabili za<;ào das front l' ;r;IS, ,IS garant ias (il: [ ;.;Iado, a protcç50 do direito de propriedade, bem
como oUlros ra loreS de acumulação bcm estruturados, pCITIliliram O
fortalecil11ento c n cn.:!'!ci mcnto de Ullla hu rgu esia ascl.'m!cntc, cada
\'CI mais inlcre ssada na soliJi fi ca\':io ,1:1 idéia de ES.!t"It,>. O pensaIllellto cconôlllicn libcral, como o de Smith, cst~ clll pcnhndo cm pro·
mon'r o ~olllé1Cill, e, nesta visüo, as reg ras tlc mercado funcionall1
n1<li~; eficazmente que as rcgra~ de ESl:ldn?! i\liás: "Essa é a chave
19 (jcnlldll,lõl 11 .', f:tl c~t,1 .lfinn3çào " J\1hll L lld.~' IIH(I,' !;:-.IJ Imh,llk P~'I::-;ld\IIO Podclü·
IJ\llS rCllh:I('1 :, C.1h 1110 ou 3 FranCIS O.ICOII 1I\.1~ l' pt('c,so hrllll:ir o t('lllro John lockc é u
rWllto dr p.lr11 ~IJ tio lib.:rall:-..m,) P(I/i/lCU, 50: 1I\t.::s:-,cnlllS de .117\.'r quem é () funt.i:ldor do 'rOC·
rJI1:-..llIu, JU1.lfllt1,,·\ odc' Na rcõllid;ltk. n.1 epOCJ 1'1n qlll' John Lockc c~cr('vc. n(llin," do
~~'clrl,\ ).. \ ' 11. h:! outro" ('~(ntorc~ I~llitlell.~ SlIIlI!:lr,'{ A.':~.: 11\:.: 4\Je l oc l c ~ish:m alllou c
\UI!!,III/I1I1II11\ pcn,,,mcnln qu~' Jl ('~t.I\." 11<..' :UIlJ,'Clltt' 10.\" ~1"II\k JWII':tdo l . COIl1,) U~
~r.ltHk, "lIl'I~·"_. \." rUllw tk II II UI cIIf.hU'l' '' ' N,. \"culo .'\\' 111 11"" \'c IImlh, ~{',lmo t\lll.
/.111 '".1' ~" um ,\ h ":trt" {(;r~lntl.Ul:',I}, 1','1"",/111," d" J,/',r;/",/i-. 2U1H1. t' II().
2'1 . I· "C' ,h '!ôn',L ti" lilll!r.1I,.,m., :,l1nna 4\.lC IrJb~IIM,.,I" ~, .. 1.1 um pal.J () prll;lIll' bcm. 1 ~·~ull.1
JI:-~tJ 11111 hl'Jll '!! ~' r3r gr:'Ç3' a 1l1n.1 'mão In\ lil\d ,:I 11m:! ('$ru:'c1c de 113nroma pr('c~t3bc.
Ict'id,L 4" ~' "p:I:ll'nm llIa,~ di,';icLa qucü 1 :~ I.hlll· ({ilt'lIlh,n;\ . (li f'n!~IIt1"n'.I.{a Itl>,'rdu'
,I• .'n'lu
r
")1
~CU\H·l/lll!,':3
de sua ohrJ , QII<lnIL1
IH,II"i ;1I11plo
l11 ílis cspccia"/~ç:i(ll' JlI:,is prllgrcssn
lIlll;!
tarefa
c~pcl'i: !I,
Logo, tl' rã todo (I
«irolldona, ()v
('ad,\
{I
t.:lrulIll1l·P!JI\.Tl.i.d,
SL' cad;! 11111
Ulll \ ': Ii d~''''l'll\nlvn II
It'IlIIHl P;Il,1 Ikdi<.::II · ... f
/"'/1\'(1'/011'1
1\)1
haveI:!.
que
lkdilil "
IIh'lh,'L
.......
1.1.'
,I h'","
L'.\clll""\,H lh:llk
do IlhnlÍ,tdc . 2(1(1!). p :'i i» II ',
1\,','
tl
11111:1
rlala prt..:Ot: lIpa~ão C(llll tI CII'\cilllt..:lIl1l.llll l1 () plC lgre"',I ' L"ln ,I ;:11"
rli,lç50 do mercado, l..'UIll a lei do l'!\lllrl,.'p pL'SSdal. e<.; le qu:.: 1.' II ,1\ I\H1t~1
1l1Or;t! do inJividuali"'l1ll} hlH~!\IC:~ ::" U lihl'ra!i";lllll (k:-,u JllIlI l ,\ rh,l\ '1' dll prllrrt..' '';''p Fln NII/I/I .. <I ,1, ,\ 1 1,,~,i.·, {171~tll. ~lIl1!h 1'1'1"111/1,1 ,lO
q\l\': L':-. ! ~i ~tH':l.'lkIlJll, pnl quI..' ;l"'Il:I~·I·'I..':-'I., ... I;\(II.·Il\,qll(,l:I..·II''''
lIúllll:lltl abso lut arn(, ll tc II{)\O 11: 1 hh!'·lIi "
PI('(' l b;\O
tk
No lihlTiI!i"'lll l!
por que C:,IÚ OCtlll elidi \ ..." ';"; 1 I e\'l ll!l ~';'li! que
é (I
( , tinI
k-
11"; 1 C{'l!l~
111 "! ' II..'-';Sll
é Ullla 1111 :, (111':1 de SL'glJ!:llIl.,d JlIl idicL
li, 1'(' comércio c cUll1pL'li~'ii{) {} jilllgrl''i''O é Uln :1 IlTr:l dt I I' ':'1 I esC'"
vtl quc instaura c regula ~ lO!!lpCIIÇJO. Logo, lI:) IIl dl\' jdllllS cunH'·
çam:1 'lloresccr',:.I ser Cí](!ri lIJl1 í.l !lur espectai c únlctI que u..:vlTia "'l'l'
cCOIlÔrni<.:lHitlCial. t\ lümHlI"
no 1Jltllldo Nl'SSC q'WII!O,
S I'I:'
111"" .11; 1 podL'
d,u
II Indltlll
.1,
I
I"'; ,:I~'
do progrl:SSi) . Suhl L' t.:S\~; :,J;lL llI iI plllk 11;1\ . .'1 '_\' II~~'lll':-'
marginais c secund j ri Js. Illil" PIL'\CIHkr slI h:-> lit uí ·hl': íllI:->OI III : II S\lh~
ucscll\'olvimcn to n:i o é lima si tllaç:in, mas 1I1lll'I'W, E;I id0i:1 d e qu I.' II
subdcscll\'oh'illlcI110 scjJ lima' fa ... c . , l' li IllO n :l(lok::'('L~lIci,1. t' E, 1S;I. : \
ÍnJi,: ~ \Tlhís~iIlHl c subdcs('11\ (lh'ida. ;\ '\II,tdli a t' jil\ l'1:l t' L.'lll UIll
alto grau de ucseJ1\'(l l\'illlc ll to \':.: 1110 . . ou 1111\11";'. 11'; P:II "'C' 'ilhdCSl' ll*
\'oh·idos são (15 que' n;iu 'l\.:cital1l:l !únlllll:t d!1 prll~ll''' '''O \ t..'JJIl)"i nu
:.t IÚlllIula
noros , os paíse s dc ~c ll\ 'oh' id (,s a ;!L'clI;lr;llll" (jrIIlHJoll:t. ( 1,\ 1'~'II.'(/­
don's da liberdade. 2000,}l . ::;:-:). Smi th , ~lklll de n bs ...'n:1I ,I ,'lill1l'n.
s:1o \:I'Onúl1l1 C<l. CIl! seu texlo {('(J/'IU do.' S,: IIIilli, 1/10)\ /I/fl/li!\ (li5 t ,)
di~!.:olTc
~I
sobre
ii
j ll s ti(.,·J ,
dela :t!;f!J1,lI11lll qUL':-. . . .
II ,I U
d,1 LIlIk'II[\I lbs
. t,j .• ('r:ld.lh\f(· t'lnrr~·~. 1 .• ..:Ii.II1I.1II.IÇ'.I,I'llll,!i\ul·l.dl'lIh""lIhli,I-iIl .• hd,,!.
1:\ Ih ,u l
li r:L/~iL1 IHILI'p r~' _,f\ ,.d,'I,1 1'\ 0.:",1 \·r.I. ,I I\!. 1.1 ,I-: "i.!l\ Idll.\I:d.ld ..' 11.11 ,
!!I,'utc _lih'ltdIlUd:1
,~' I , ln so.: eh 't'1I1h;lI:1\',ldn ti 1\ :>:11\.1\111\,:" II!! I IIi·." ,I' \ 1.1 _ .. li'''' "I ' ,,11'1 ':" IIh'I'\.- 11111 1
>l1I'-'"d.l' mh,~·,:-..c, 1:1;111:11 II '. d" ",d"id"" ()I'. · P"I " ~"U.I·' L, I"
'1'1"" I.
e I,,!t l ,
,"IU" U1Llltl~lICr,· l'l'Io ",k"I"t!" , II.~') 1..'1 1l ~'1 ~"h l .,d._ ,k 1'1'''.:1 I j 11 ,, 1,'. hl",.!1 iii' , "1'1;'
PL'tll'or;;ç;io JJ Il'OtlJ l' prJtlt:" Jo ht>,rall ·.I!!II bUlglI~·'. '11k' \~·.I ~",-·I ... I.L, I.· ,',"lI'> \111\ h'd"
quc pfllgrllk :ll r; I \~S d a IIIt,r;\".II' aUi,'mill";;I d.; Llllcr ,',,,~ dl"t~"':1 . III
lU, ' ,_I, I ,!t
'h' · , l h',kh,'IIIIO. f, "I'''· do I,r,i,. :'111\: I' 1111 i II L
rchlçücs SOClais . 2 ~
o
direito ai figura l'1'11I0 um instnuncntú para
garantir a fixação da dominação económica pelas classes burguesas,
impedindo que o Estadl) se intrometa na dimensão cconômica, âmbito
cm que tkVCIia reinar a mais ampla liberdade dos agentes cconômieos.
t Ini 1111111I11a1\tt.: passo no sentido da t:()lTlprCCllsão da dinâmica do
pOl.k r c l.LI necessiuauc de sua distribuição por leis a órgãos ~úrnp~h:n­
les p"'" Icgifcrm,julgar c execular vem dada por MOnlesqUleuyeculo
X\' III ). quc cnratiza sua reflexão sobre a queslão da partlelpaçau da leI
tia rllrmaç:lU da arquitctura do Estado. 1\ bi s que l $to , scus cstudos o
cOndUI1.:t1\, c::i j1cciall11C'lltc cm Do ('stJ;' Ifo das leIs (l748), a partir da
cvi dcl\t: iJ da ncccssiu;1de de tripartição de pmkrcs , constituída J partir
do par~.H.llgI113 dJ legalidade e da objctividadc dc. 11m3 CO~lstituição que
rL'preSL'II I:! 3S Ii.,r\'as soci:lis c O~ inlcrcs...;cs gera iS da .so~ICt\adC' . ~C~lI a
dids:io d ;!'; t illel:l:~- ati\ iJadcs do Estadn , parLce se dl:.m a orgalllcllbde c comprometer-se a capacidade de produzir c distr,ibuir justiça em
condiçõô sev<:ras de a\'aliação políticu-institucional. E isso que (1lcva
a "limiar <l\le " lI j , em cada Eslado, Irê , espécies de poderes: opodcr
\coislativo, o pndcr executivo das coisas que dependem dO direito das
g;"les. c o c,cculi,·o das que dependem do direilo civil ( ... ) Chamare(Sic último u poder de julgar c, o oulro, slll'plesmenle o poder
11I 0S
executivo do Est"do" (Montesquieu,
nf)
espírito das leis. Livro XI,
capilulo VI. llad .. p. 148-149).
ccrlo que o Estado moucnlO lkp~ndç visl:crahlll.:nll: da oh ia
de Jcall -.Llcquc, Rousseau (século X VIII) para a sua conslrução, u~na
\ 1.'1. que ha\'l.: r:i dI.:, t:ülll $l13 teu ria t:olllrat ll ~d ista C sua~ ":sp~raçocs
r,
ju:-;naIIILdi"tas. CIlSlnJr :1libcrali7.a~ãll das cUllce rç~cs lllnltallvas do
pnl kr (\1.: Eswd\ I, 111\ 111cdiJa Cll1 ljlle II l'llI ,\ sobcralll<l l' ~1~1T1 o lIohbc~ialli~llw cr:11ll s:\ti s l~ltoriamclltt.! slI li l'icntcs para cqlllllbrar riS ten·
::iik~ e dircn:i1~;IS clllrc da s<.;es soda ;", () hrad o rOll ssc;luniallo rc ~soa
\ln scntid o da delllocratização d o poder, I.) qll~ sigllil1ca que a vontade
geral c a snber:.IIlia silo populares. se ndo os cxc rt.:c ntcs do poder
apena s IcplcscnUlotcs (lim itados cm SU:..IS açõ cs) dos poderes a eles
Jl'lcg:HI\)~ . Sua s id0ias s50 insriradoras da Rcvo luçfio Frn.nces3 na
nH:dhla cm que a luta POPUJ. II (r;lI 11 l: :-<! St: tOIIl;1 ullla ( ;\11:,,1 til' \lIn. ' 11I1
cm lilee das opressões das (Oltes e dI) \..:I \.I U, ~, ;JhCIl­
do ~lJ1.: o Terceiro Estado c/lI:untrava-sl' eOl""nplCl311lL'lltl.: ilhj ;ldo tias
dcllhcraçoes de Estado . () pCIISillll1.:llIo rollssc~lllllian() 11:1\. r:1 de determinar a imprescifldíVI..'1 plJ:-.llIra de ;t li rmaç:io das d1.: II 10,: I ;ll" I:IS 11\0dL'fIlil~ ,c dos limites <III cxu(Ít:io Jll podei pcln :-;Ohl..'I:II IIl , qlh:, ;t U
contr~ r~ o de Hobbes, nào cs l ~'1 aClIll:t da lei , mas qlle SI.' l l)(' (llIlr:1 Ila
naturallibertár i~
cnlld lçao de seu fiel cum pridor.
r CO~l O legatá rio U:l RC\"lIlul,:àu rr~lIH.' csa. Imma llucll"':' ;1 1l1 {sécu XV III) tece um COIlJl1lltu teúrico Iclinado, ue marca lílc iol1alis ta
inaugurando O criticismo, bcm t:OIHO t.!cda rnlldo ii lIlahilld.ldc da ra~
z:1 o cm penetrar os arC<l1WS d;1 IIll'tati~ica c os segredos di \ ilH'S, trazendo consigo, ao mesmo Il'mpl!. o idea lismo m Oia!. ii Ilherdade
c~nw premis.sa étit:a do dCVl.'1 (étil..·a deonlolúgica. SUhjL·li '. i ~ l a e !";IClOnal,dedutlva), bem t:Ol\lO:1 cOIlt'L' Pl;:10 do dIreito ÇOllh ' Il h t;Ull'iil
capaz dc regular o conlra!'tc Clllrc as I iberdades i ndivldu<J I ~ .tll ilanlc..:s
rcrr~sl:ntUl~do a força do il1lpositivo categórico !la dil1\cll~iio pr:ili~~
da VIda SOCial. A prescnç" do pCIIS<JlIlcnlo kanliano 110 sécul,) XVIII é
marcantc, até mesmo dctC'nllinanl c para o llasci mC'nlo du !ll'I\S:J II1 CIlto hegeliano, no sét:ulo XIX. Sua doutrina do Estado e (h. poJcr c ircunScrevem-se nos lim ites do própri o anseio de libcld"d e alilldeadu
pc!o~ scu~ escritos, !lOS qua is. se CIlt:O lltralll idéias que pwp\1g nalll ii
ma ~ I,llla hb,crd.a(~c indi viJual , assim t:0111O também a Ill~I:\lI l1 a rc ~ puJI­
~ahd!(Jadc Indl.v~d ua l . bc.'JIl t:{HIHl:J I1dxil11~1 ca pa t: idadc P;: I,1 I L'ali/a r
esla responsab ilIdade individual Os rclkxos e <J Scrcllça s d,) I"·,.,>lu·
çào Fr;ln cc~ a í.linda eram mllilo rc..:CCI~I\..'S para sc r1.:1ll c..:sql l ·'\: id() ~ , dc
lo
nHlJ(~ ~lllC IOnJ~ll encaIllpados c abson·idos sulilmL' nl l' p1.:l.1 doullln;\
tilnsoll!.:a kantwna , quI.: vishllllh ra,·a Ilonl:o, ares de :llIlolI\ lI l1ia L' ra cionali smo ,para a l1lodcrnid adl: .2 ~ r\ AI!/klill ung n:io IhHk .~ I 1I11.:lhIJr
cOJ!lprL'cllulda senão por ~U;t I'IL" S CIl~' a CIlI Kant , roi s 11 1\11 , ., ê cnlLn -
23
A llbcro.Ldc
está in st.:nla na
hJllIkll;1 d.1 Ih·\" \)l u~j u I r ,LlIL C~ ;1 I·. l'
~· \ ,I I.:lIhllh:
d .)
(I
<: 1,; ,
mcnlO pnmordial dl filosrlfl.l kanli.1tl..t. ~ Obl":ludLl no 4UC I,Jngc ,j !1I)Cf!.! II!: l1 :vral . ··Fle
,~
"1:1 11
1
' 11 \ ,\ \, ;" 1
11
I,UI",III ,ncl I
1S
pt' ll, 1I,,"''':f ),. I\.t ( II.Hk,
:'1'111
ti.
11 .:li\
I.'lICIJ pmkl1a IIJ\":f . SIm1a qu..: r<1 SS I'
1Il~ \I;Lnh) .J JIL~1l'Õ3 c- tl ·.;Ullcnlu ' dJ ~I>(' l\'d:llk pHlillC:I. 3. bcndicêtlcia ê () 'o( ,
t\.\In ": 1l1u
.. qu.: :1 1.11
,. ,./.. 1
'/jlhl.
I' ~I'l
II\;\'~ hd,\
Il"bn:, J q;II.: .k 111111 :" '· (tir<UIJU\I,\. Vl PI'IIS<ldUr.';1 .III It
CStlllU\;OIl" ' .~("'13h lhda dc· bá~ica do hoUtclll c CIIUIIICIOU ((I!IIO SClI ~ t kn H: Ilt. '~ ,\ I:OflUJfll'
c.,.bihd.Jlk
a occclisldollk II..: O ~ 1\111111:11' l.O IllUlU l,urm ..e e \ puhlll·1l1 ui , . ,I hl.nd,\!/;.:
!, uM/( a lIihl.Jpcnas para 1~'h , LI, In.l ~ 1.111 1hcll'I'.I I ,' pUt-.IIL:l f . .1 Ilbl·/tl.ltk d ,: t ~llll , ,· : II\ .• !>
clc dcs\:onhccc unto um;; la..:uld,uJr qU:lnl(, Ulll ;'I IL'CC~~ I\IJ lk p .1 r;t lt rt~ ,i,,· I \ 1 ~·,t( 1I I 'I , '.,.\
q'}.n · 1/ f i losofia pnlJlwlI ,ii, K<I1II . I 'JIIJ , P ! ~I
.
Lhdn (tlIllO l:ap~lz de engendrar dcscjá\'~ls mudanças pnra a vida indtvidual. ~-i Os ecos dJ. Revolução são, de modo otimista, lidos c
interpretados pelo subjeti~ismo idealista kantiano. que da f?nnaçào
c fund,unentaç"u aos grandes pilares para a construção da IdeIa de dI·
retlo moderno (lIIinha liberdade vai ate onde esbarra na do outro) e
paro a 3utnnollli. critica da razão na condução c realização do dever.
r I <'; !O '1 m.' faz c onl que Kant afirme sobre ú filó sofo, na Crith.(l da ra: ,/" / 111 1"11 ' "tÓl) é l\\("r;\I1lClll~ um ilrti~ta . que ~e ocupa Jc cO!lcepções.
11I.l '~ utll lh \;\dnr de ki, que legisla para a ra7:i{1 h 11111<1 na" (Rauman,
M oi/,'nl/dllde i' Ulllhlntlcim: ;a, 1991), p. 29) ,
!:nl (i, \v. F. llcg.cl (scclllo XIX), ri\I.;\ll e [SI,llhl se consolidam
p.lI' IIH,'!{1 (il;
se u
idcali ~\llo, l.IU m\!SnlO tL'mpo em que ~ fim da hi,st~ria
pan:L'e dL'clar:lr-sc mlllla visJo earril (!e percebcr tiO l.:stlJo a ll1aXlIllJ
le:!llIaçJn da I";\/.:I\) no~ tempo"". Cum SU:I dú~su'::l ~L'l1tcnça sq;undo a
qll:JI "O (/1It! (: IIIL'l Ollcd /..; real (' () </'U' /..; lt 'U/L" /'aciOllat' (I !cgd. PI iI/( ípie)\' do filcl so/ia do dJ/ Cito. 1990. p. I ~ l. o cntrclat;amcntc?ú rcal ~~1.'1
II raCIonai (' \ iSt0 ~~pL'nJs cu mo uma declaração da p\cmpolcncwna
onilWlênc ia da rnZ;\l) na construção e rCCullStnlçào dn pwp,;a n~tu:t:za .
[m seu p CIlS :UllClltLl . deleita-se aquele q\te prctel,dc vcr ,nu dlrclIo ~
!llOlllCtltO cm que (I c~pirito detcOllina :J libCIdadc. na Illcthda cm que c
por meio do dircilo que são regulados os comportamentos dcmúltiplos
sujeitos, \Ia projeç:io da liberdade em 5ua exteriondade .• mda maIs
c{)llsidcfH[ldo~ sc ti I~refa de fixar-se limitcs entre o Justo e o Injusto,
entre o licito c o dicito O império da ra7.;io cncontra SU3. máxima manih:::-:l aç~0 cm Hegel, o que. scm dúvida nenhuma , canso! ida a pcrspcct i\ a de tccllizaç50 C f::1cionaliz3çào modcl1H.ls.
No entallto, JS dcsigua ldaJes, a cxpioração. a apropriação (k
bens pela cl;J~se burguesa são temas que est50 nagfantc~ para Karl
f\.1arx (~cclllo XIX), que inaugttr:l, por sua vez, uma an:ilisc crítica da
ú' t1nO!ll i" c tI :\ politi l.';l. cspecialmente C!lI 0< Ol'illll. na medida em
:',1
. \ III K .ml. ,I IUl!l" n :m\ IJ lb In~ll>tla I HtII ' I \\11 ~I" n ~'I!tü]a" r, c..: t~alll\.'lIIC lIà.n n,1 Un,tl.
m:h til' f.tl " J c 4 u o.:..-1e :!bfC nn\\1S h{1I'7Un'\'~ r,:or.' n fUIUI(\ F(,I;\ t'.fpr r o nçll p ara as gCf.l
~.;'l'~ lulm:b o.:OIIl HJ.I n a RC" \olução Fflmcc~,' (I".: :l f~' l Uni l'\ enln l.ln clllrorunl c E<;~..: Sl' nImll:l lltl crOl tl l<;!<t: m m.ldn Hcgel . p ... ,.1 quC"m a Rn ,.Iuçãn rrJncC"s~ t:lIl\ocm fora o m:us
\\111"'11.1"1. P"Ht" J c Im:t;wà,}. sc-mprc :' lll'<;l'ro;'\ \' r"1I rnd:lr\lr,l ~ I.'l)fIlU ·um csrlêndido na s,
, rc <lo S,,! .t ,IIIn'"I' l'to.: I· um C\ 0.: 111(\ 11.\ · lu ~t"/l,L d .. l1 a ulLln'. l.,.,rquC" « mtêm a<semL·nt\"
.1" Inll!!'·
1 \r,1I1! /1\';'·\ ,,,III,
(!
fi!,I~"li . , ",,f,II<;/ ,!,' ~:,ml. I {)"~ r -;')
a dOllllllaçan de das:-.c:-., .t rl' \o lu ç ;in IIld u ';lrüll C;L c:\.pl '1"<l1.; tIO do
pelo homelll se torn :lI11 cVH.ll:IIU:lS c n;:" ult:.IlIt: ~, ti .. 1'1I')PIIO
proccsso de acumuhu;ào pri !Iii ! i\'a, dcsde o fi na I da It!'.Ilk l\ I~'d ia , Na
passagem do Mcdicvo à Modenlid,lde. o crc . . cimclllO CCUlIl-lll ú e o CI a
um fato C'Scancarudo para os ollws tios tcórlL" u~. C' ~Iaf\ Lll frcllta a
qll C
hOI1lC"IH
questão constatando que a riqueza <l,IS Ilações estaria se IlJ" ti irigida J
un~a só classe. dela excluída ri cla ssc prolctári:1 ~ ~ Sua CI íl il",t ao capitallsmo, bem como seu iJ e,ili smu rc \oltlcioll:lri o r~.' b . . l·Lt~""L·S C' '\plt)J";]uas (proletariado) CIll d ire;,;:ill ao COlllltltislIlP. clllldll /l' !l1 :\ UIll
~1 l: inallH'llto das nc<.:L's s llbdl.·. . til' tl' voh,,·,io :-'Pl· lal c LT llf llll!\lt"il l pll.'
mentalidade dI) :-" L.' (,: ulq XIX (pCIISC-SL' t:tll ! :'· lX) L' tlll
.XX a idéia de opo . . iç;\o lk c!a ssrs I.; a dico!tlllli (":t ( lp () .... i,·;11J
rarllaIISIllÜ/I.' OlllUl1isIllO . A n;li ca marxista, IHlida :10:-. l':-.C1 ltos de
SGII~ conlcmpOf:inco:-. L' illtérj1rL'Ii..::-'. fnnn :\ \1111 rl.l!Ilk c:I\ III :11 dI.; !\1tId:llnC"1I1os lil{)súlico ~ para 'l r ~ l \' illdl L' :IIJIII slll·ial t' pal:1 :11 11 1. 1 11,111;1Ihis l;l que irwllgurarÍ<l déc;HI<l S de ltll:tS "llL'I,!I :-' L ccon('lnit.::t :- ao
longn uo século XX , () i th': :1 I Co III li 11 i 4..1 a ~'c .\at:llll l' lI k:1 tlt; l ll ir~ " I;t~
IIlSCUlpCllln:l
Sl:Cl.t10
çã,) direI" de U1ll3 rCal.;iill (lpo .... iti \· a ao i l1lagin:"lI io l!L'r:!1 d ,1 11 1, ,d:..:1"I11 dadl', feagindo moderna\llcllt\! ú indesejada flIu:kmid :ld e, (pIl W
alinHa 13auman: "O COllltllli:-'lllo llloJt..:rno l\.li \1111 t1i ~1. ip lI lo . . 1I ~
plT-rcccptivo e fiel da Id"dc d" R'I/;io e do Ilumini s/IIo " I" ",." , cIl11('nte, o m~lis cOII~isl('ntc dns seus hadeirns do 11lIIlltl de \ 'i sta
intelectual". (Bauman, Modemid"de l' "lIIbimIJilClil. I ~ ()q . 1'. ~~) .
O lillslolllsmo da r:lz50 figurandll como ullla L'-"p0c i 1.' d( cintiIantL' seuutor dus l!sJ1írit~)'" IlIllUCIllOS. quc se t1l11l:l1ll (l"ilic:II11('l1tc
cegos aos defeitos de C;U;l1.i prúpria~ cOllccpçõe<,;. Il~(l :lf:\ " 1.1 a po ss ihi~
li~h~d(? d~ erro, apenas ll1:1sc;lI"íll1do a tlimell sjt) til) que estai 1;1 pai a seI"
vl\'ldo alllua na dimcnsJo do" alloS em que ;\ l1loui..'lllldaJ l' t..:Ü!lleí;a a
SCI colocada cm quesl;io Ao se \'ílllglnriaf;1 r~lI.Jo, L';lrIL'S! :l n:lI11clltL'.
n~u se snb;:1 que eb scri:l C:l p,l/ dl' l'riar a hOlllhíl aI lill11 c.() \ ~) '\e \ ~lll­
~Illriar ~ li,b~rd~d(' ~.IIGI do dl' \Cf, kalltlrillallle nle. 11 :\0 .'\ L' '\:I ih:l qU l.' aI).,.
llhcrda<tc clica c ["c"mentl.' eOIl "nlida cm '\ubj eii vi'\Ill\ l l l ll"o· ) AtI . . c
25
' \J homC"m \ I\ Cm
SIIIl, ma!> num":! um
C SIJ!,!t\,ltl\ 1 p Ul '1 1I!Ó,il l ~
·\n 'l~
J l' \ .,K,b
gll l.l . l ~ ~. ,UI " ~
,I. \
"·. I ~ '1I,!L!I,I~.
' pr()(~::J;Q ' do:- ~· l l'''Cll ucnltl I: }ml<t m c lIl ;: a $U\pn', J :l u jO:- .. ,rC\ClHl:'HItI
o obriga:l cscrevcr l1~)S )o.~c u ko~;": \ II I~' X IX S llI llh o mlcrprcl,l (0111" ,l i!!Cl I' Cl~l li \l),
nC"g:.ll\ ,llHcnte Seu cdl ~~' \Cll rC~'~· I Hk d o LIli' ' n(;;lI u bl ll~'" ,k qll~';h 11.1, ,"~"' ,·,t.'i.t1l!
rdll ,r,·:u 'llll ,I .. r ~'H·\' 1 .1uIT'qu ..',:n ·, 1 '11'1' .1" 11 ,1. II, /". 'I'.;';, .. , , .I.• 1.1-, t.: .
'I 'I'Cl. C' : J 1
ql l\·
M ;\ r .~
'I
propugnar a igualdade de todos, rollsscunianamcntc, não se sabia
qut!' a igualdade não poue ser cumprida sem gmndcs injustiças perante aqueles que "S:10 lIlenos iguais qlle outros"? Ao se transfonnar O
homem cm instrumento das máquinas, não se haveria de perceber
que cm eerlo momento seria substituido por estas máquinas?" Ao se
transformar a natureza cm objcto, ba conian3mcntc~ não se poderia
entellder que haveria de ser colocada à mercê da ganância e da exploração cx<!uricnlc humana? Ao se pensar na soberania c na centmlidade unitária do Estado, hobbcsiallamcntc, não se teria previsto ser o
1'0 \'0 cornrlct~IIl1Cntc <1lijado de qualquer participação na constnlção
da socicd:ldc? Ao se pensar a criação do comunismo, n50 se estaria a
Clllll.~ r () risco de n rrbprio Fstad()·lr:ln ~ i!i vn cm dircçJo ao cO lrlllllis1110 St: Ir:lJIsrorlllilr, ~k mesmo, 1\0 no\ú dcll:lIlor dos mndDs de prouução, o que 13ri:1 , portanto, da burocracia ri nova classe hurguC$3,
ill vcI1endo apenas o poder cconômko ue mãos? É hem cabível aqui,
após tantas perguntas, a afinnati va de Baumall: "Nós, humanos, ~o­
mos dotados J e tuJo de que todos precisam para tomar O caminho
certo, que, uma vez e\colhido, será o mesmo para todos. O sujeito Jc
Dcsc;:l rtcs c o homem de Kallt , armados da ra zão , não errariam I.!m
seus C<..I1llinho s humanos a menos que cll1punados ou atraídos para
lura da reta trilha iluminada peia razão" (Rauman, Modernidade líquida, 2000, p. 193).
Por essas e outras questõcs, que se poderiam ronllular, é que a deSl lll ~ão ante a rnodemidadc é reveladora de muitos indícios da necessidade de sua superação. Nào pur oulro motivo é que escreve Zygmunt
B3U!1lall: "A maior p .1I1C de sua história , :l modt.:miebdc viveu na e da
auto-ilus" ,," (Mod"l'IIidade e umbi.'olél/da, 1999, p. 245). A supcração de~ps cOlldiyõc>; d" cegt.c.inu:!.!.odcma, que se seguiu à cegueira -o
mC(hcva~_~ondição imprcsciQlHvcl.paf:él a roda de um no.vo futuro .
~ fl
.\ fr!!l.:a \l. ra! ,i " 111\lnUllcul .. 1 é
fClln 1"')(
Il llrkh l'Hlld, II:'
esteira do
jX'II!'.al1ll·nto
da b(·"I;i.
.h- 1 1.1111.11111 .. 1\ UI~C ,I.. "t/.\" "'l'III:LIlII"c,la mi clI"'~'III, 1I1I11\lIlutl. por II1ClIIlluQtLl\1 ~ lk·
"OI\uln'u ,\ dlJ....i.l ilc.lknlaJa pda filosorlll tl adlnl'II.tI:.ullrl.: (I mdlviJuuc ~&lbrc. nvJ.ll-a
.hl'.jO JJ. ~ lIa t.'lcrnld::uJ;: · cslli se diSSipando O indi\ iduo outrora cunccbia a nuocomo mn
IIlstnnllCtllO J.1 cu. c.'lchl~IYMtlen lc . ll ojc. ele C'.\pc r illlc nl lt 11 n:vc,"S() Ik~S.IIltutOOclfic"ç:io A
111;\4111113 C\llClm li nuqulIlllOt3; C"Sl..i emrcndo ccgarnl'lllc no espaço No momento da COO$Umaç.io. u I <I=<w f"nl()lI·f~· /tl·/lcianal ~ t"r'lhnll.·( "lu () tem:'! destc tempo c a aUloprcscrva·
\.10. CI1lll..") f~1 n.io n l ~ U llI:us um cu II ~er p~~rvildo, Em vlMa OCSl3 S Ih.Ia~ào. abc-nos
r, Ikt lf ~ph ! l' " (pnCl'l ln de mJi\"id\H" (lIorkht'"unrl r, !t/tI., .II r,,:úlI , 1003. r I) I)
2.3. A domesticação de) mundo p(·la ordem: a
ambi\'alência
/\. IlH.H.klllidau~ é
glliudl.i ~k ~,L· tI
climjl1;l~
ide;] "p lo: LI/ til.:
:in da
~CH·, pllllLíp,o!'!
c ideologias fontc!\ primordiais par;! a inspiração tia 1.:1IIlsLi~llc.:iil das
gerações. Se tudo eSlá par3 ~l razão, com a ra7.ão c CIlI rlll1ç n() da razão, a ordenação r:u.:ioI131Co sistema que tudo penetra, Jdtllllinando
as condições para a pree minência do projclo mod.:rnl\ Da rrémodernidade cm direção j modernidade csrj-sc [I falar dil p:l:-.sagelll
da dimensão do impreci so para () prcc.: iso , da hetcrogcllI,':lllade à homogeneidade, do dcsonknauo ao onJcnadu. Otl ambival("[Jl c <Il) t:~rlo,
do desconhecido ao conhct:ido, do Iwtural ao altificial.~ i () cilculo, o
cxc.:rcÍl:;io Illl:tricu ,I;. ra,;10, que:-oe.: il1lpor:í sobre \I I 11 II Ilt! I t!;I '> coisas,
é parte do processo ilrquitelurai c ollknador. Ut)lIlill:.U';.:io , prnjc~':iLl.
cálculo, cunfiguraç~o, organização, pl:J.ncjalllclltú são atitudes Jc
ação racional sobre o lllundu d~ desordem, quc prec is3 ser triaJo e
esquadrinhado antes de ser co locado à disposição para a lItilil.açãu. ~s
A ordem aparecerá CúlllO uma espécie dr projeç;io da razão O}"J~ir(/ c ordenadora nu limiar de todas 0<.; granues J imensõe~ d~ organização da vida (individual c social). ",1\ ordcn31.;50 -- o pJ alJl-jill ll cllto c
execução da ordem - Ccs~elle.:ialmcnt(' lima atividadl.: I Jcion:I I, afinada
com os princípios da ciência 1ll0dCrn3 c. de modo mai s geral. ~(.Im (I espírito rla modernidadc" (Baulllan, Alodemi"",I,' (' alllhi""";""i,,, 1999,
p. 47). Eis O momento do ll:\SCi lllcnto d:ls grandes instituiçúcs modernas (a ciência empírica, ii burocracia de Estado. Oordcll:1mcntu JuríLliw, o planejamcnto urbano etc.). Isto permite dizer, eom cla,c/al que é
f<liO que a modcrnidade se atribuiu ri tarefa de criar
I
. ..ordem (m3.i~ rrc c l ~nrncn!c c til: funLI:! In;us Importan!c .• 1 d.I ",./,·m I ()I/III
/an'f!tl como a
menos ro~:. i \'d d:t ~ 1111(l(l5Sívcis l' a 111.:"110<; di''' l 'nÍ\ d {b~ in·
27 "A cLência modema nn ~ce 'l 1.1.1 C~II!.I!-!aJ.H,' :I!UbIC.hl de l"OUljl!bt.n.1 !'l.,Hu,I., ,. suh,lrdl
28
II:' la ús 11l"t:C~SHl.ld\·, 11111111111.1'·' 111.I\lIll.lII . .\I.,./•.,./II,/" ./'·.· .II.rI" III /,·".I, •. 1'/'1'1. II 1"1
·· Pl"J.:mt).'. dll.n que U .:" "Il:llll.l e UI",h;, ,,a 11.1 1I1nlul., nu ' 1111: l: pu.tlll nd,. 1I·.I,ul.I. I.,
pdo P,i>/élu. ,,,.m'prrlu,,}o. llfllll /fIl.IT'"dr<i". 1'/"'1(·" ",,-:.,(0 ..\ ..:X hku": I;\ ,. rlt." klll.' 1(., m~·
did;, l'lII quc (- admilllsusda por n!:1""I ~'lo ..:ap,l/l'S {I'tu l\. \{II\: P"~S U~'m ":'"lh", 11" ':1111'. Il.l hi·
I,ú."ldc C tccllulogia) C sulter .,nll~ (h agl·nle~. )ãll lo()bl"Tall\1~ na 1I1l·dlll., ,· '11 'l'll" , .... , \ ,"1.11\ ;1111
defendcm cum $uec:s'i() o dlTe:t u dl' gcrCIII;I;"\f l' 3dnunlsUJr a Cl\ IS:': IH.:I.1 ",111,·,1,) dt' J . :: Ii·
nrr a ()rdc:m c, por CllO$l·gUtntc. r ót Je bdu li canS CtI!lltl rrfllgo qu..: (~ ,,1 1 ' .llk'iru,·:lu··
e
(Il.tuman. MOth'rntd<llil' ,. jJlI/h/ I·,, /t;lIn.,. Il./l)IJ . p 15)
.,Jl
·11,.p"II '.;I\, 1'o
l:nLl .I -1111.:
\'''11
\'I .:J"',
CO III,' I I ;1/'111 .'111'1) d..: te,d.l~ a ... \':1 11:1:' lau:fas, UlII;,
I IlI ! l,\ ttIJ J 'i a s ct ~ IlI.L 'S
IIll'1.I'
\lu'/.'I'I1/,I,III.', ,:mhilllh;I1(HJ. 19911, 1'
m:..":d pu"
,k ' I 1l11.:~1ll:1~"
nhece r, classilicar, IJo rncar. implemcIlt3r tccniçal11cnte, construir são
a pl.' n a~ pd ti ca .. engenhosas e Ir- nlácul ns dI> cxcrcicio Ull razão, no senIIdll dI.' rc,t111J 1 ;I \.Hdl..'m allll l.'J<lda flL' ln e'o pirit n 11 10d (, Il HJ . ~'1 TraIa -se dc
llH \1..1, 11' a I c: ll ld.ldc, a L'xl.'1l1pl o d l.) qUl' I:l/em a arq uilctlll a \) u a jardinaA ad 'll ao " cons!-!CII L dL' III(ldo quc IOdtl dauo d:lllallll\;/:I pode ser ;1I1 Hl lLl
tlu íJ o" da l;l /:i o. : \\ ' \111<.1111 as pWllchL'tas c os projeto'i, as imposições
por dec l et(), II rel i l:lncjamento das estl1lltl ra ~ para ('s t itnll lar o co mportamen to !"3cional , pcnnilíndo a clicitcia do sistema que gera lucros. Jll
Na 1ll1.'tlld;1 ell1 que tuJo está rUlldalll ~ n tad('l pel o jdc~no da utilidade
par,1 n bcm -c:.. ta,. Ut) htll11l!ln , a ra zão se Il lJ nifcSlí] 11 0 Estado bu rot:r~lli­
GlIlll'Jllr organi /a do, na nação sociologicamente con stl1lída, no tcrri tÚI"H) gt:ugrá lico mapeado, na IlJturC/ <.l Clcnlilicamcntc r Olll rü lalb , IlOS
procl..·d illlcll(oS produtivos I'abris controlados peJa ílrquitetllía das esteiras de produção c técnicas de rnecani zação do trabalho (cuja maior
cxprl'ssão ro i () fo rdi sl1lo).JI nas docnçac; remediadas pela medicina ,
:\ l'IUlIIIU\j\1 d .1 :ttl!nn!llcnl"Ía c II PWJ~' I () o r ú'lhlfU\·:·I"
!I·:!.I 1lI1Ilj,·n ud.tlk. . ,\ ,u ll b:\·:11 ç nC I:I. pos~ ibilt ú,ld~'
dr
JJ
\Ink m h OI IH'I!l:nC J 1I:lcllUJõl
,k n mknr a um obJd O1111 c\,('III O 111:115
UIIl;) r;l(c ~ ()II:I. t; 1111\:1 d esurdem (' ~ pccili c:lll;'1 h (1 gU ~lg~' FlI. uma
f;l lha dl Ilmç:1o nOlU..:'3 '
Sin Wlnl d e dcsordem
~ II ;I~udu d':5úlllf\,rhl qu,' ~ enllmo~ t!u:uulo ~' !11OS I1lC 3 r:IJ:~':' de !rr adequ nd:Jmente a .~i hlJ ·
\':11 ' c l' p t.11 CII II ~' .I\ ;I ~''''' allçrl1õlll vas·' (ll;l ulII:m , \1>1,1. '''''/11'''' " ,'mh, ' d/.:" . /. , I 1/ 9 \) . r I))
Jn (.1' I LI1 I111 .I". ,1./ .. ,,, I ",d.. ,1., 1,,,eIll/Ol . ~( )()O . Ii "'tt
J I .. () /,'1< 11'111<1 \"I, ' ;, .l\!ln.':,' n ~ril' II C ' ;! d., so\'·,l.:d "tk III' ,d l'lua \.',11 ... ,1.1 1.'''(' · I'v,.kl.'·. \IIhlllhJ
.'J . I'" mil" d' ç ·n\r;II/.l<b'. ·"Úll(b · l\,Iç~ .... c CSI.!!!\u ,I..: SIM IIbl'" c;, n'"Jun I3. Clpll.ll. :uJ
n11111~U,o;,i{\ c 11,IP,lIho e~la\am. r:l r:l () bcm c p.lra (I nI :l1. l'lll llkn.ldOS :l f,car J UIllO ~ r !lr
nme to tcmpo. 1.11\ C1 P:I(:I si' lOpre <I1\1 ó1 rTJdos !X'!.I ( Omb1ll3ç:111 J e fâ brllllS enormcs, l1l a·
11Ult 13r ia pes'ld .• 1.' lorç:. do.: It,.hall" ) l1la": lça Par,. ~~,Im.:, I n;I. ": pn nc ipa!nlenlc pat a agll de
mod o cfi~'i,' nr (' . tlll ha m d e 'cavar', d " . . cnh:lf (runlCl ràS c ma lca Ia~ C" IO tnnc heiras c Dnlme
j",lrp:Hlfl . :1(1mr~nlo (cmpo \fIle f;l/I :uu 8 (" rtalc/,1 ~u lk l cn l emc fU e gfn nde par:'l3brigar lodo
(,/ (.r,I
1... .:J.!n:gadll/;I) '111('
:I
Imgu:lg.cll1
ek \ ~' d"H·ll1 p ~·l\ l la r
O princ lfl.ll
II 1l\"\:(' ~~;I r 1l1 rJf:' r C!i I ~1 1f :I um ccrco rrol:lnr.'H!t •. [.:IIH· I ~l·tn PCl SIJCt1t\'ns O capiblt ~ mo
1" '.11111", r.1 \l tkC( ... lo Il"r \·••l un :C' C' /:110:1 111111. {.• PO I ' h (l. [:lIllhCI1I p or (' \lnle ,ns. fal.l:ndo ... ~
lillHe~.: 'l11pl' m ·[l .h C:\ ( ) g":lIIo J(' Ilcn ry h HJ fl 'l J,:sl'I.bnr o 1Il1lcJ n dc nl:1 lllcf 0$ defen so·
h ' ''' II.- ~U.I f,lIl"k/.t tu " II~lrI.tI d~· IJl r<l fi ns t1 l11 n'~ 1',l r.1 !!ua rd,1 los d .I h.'III:tç ln tk ,!csrr1.l r
"(1
:. wd.!I .k I ,, 1... · 1 11.111111.11 ••
1\"1'11111111 .
Ai ..d. II>I,/,:,!,
li.!,,,,,., . .!HlI(f. P
(.Q\
pd.1 pi ";~II) CI L.. \ IPI I
\\:rd ;l(h:ira idl..:ll lugl:l d.l 1I1l1lkl ll ilbdl' qua l :--cj,\.
l~)
Nc:-."e sl..'rltidn, hierarquizar. COllce lt ua r, dl:sl.'obl'il', Çil.'1l1ificar, co-
~I)
I II):-- l -nl l'llS p..:ngO .. \.l'i l..'nl::lI((..·' .ldo:--
(Hau m:IIl ,
I)
"Jo lll illitl Ilt) ~,' r lt l d(, 11\;\1'. 1:\f1L' IIH' ~b p .d.l\ 1.1 qUL' .;<: ," P I e!l h 111111'.1 11t\\.1 101-
.t
11 1>1 do 1I11 111d,) Pr\)CI H.1 1111:,11 l"kll1l:n lu ... d. I N: il ll rl"/:I,' d.1 ~·\I (';111,.1.1 II11l ll. ltI ;1
b to SIg nIfIca pOS~I "d lll:t(ks lI1'lI ~ r l'iLld:ts ik (on:mlllr l1t .t~ Ill'd '~ 1ll dI' \k .. ·
sohrc..'ludo qu:mdu S~ lral .. J.\ n a l llll.:/;1 IUIJI1:m.t. 111111111 Il k·i\", fi \.1 ": .. ..:g.II·
r,l ti..: si dCl q m: ~,' PL'lh;t ~l'r,dllll'Il I": ' (( ;11 ;\:.11111 . tI 1;11/ d., f-I. I, "",/"1/,,.
J"
"
Inti r ,
::000 I' :i ,)
~lllrjl,,: t1I ~ ;t I..'X p ll..':,:-;II~ d,1 !. lciPII ,tlí . l.l!k. 11IlIj c(; lda
dilllcn sôl's da 1.'\.:{IIlDlllia, da (ll!tIl I:I, dl\ ~ \ I IIlJ1t1lta ~
Ill cnto sot.:i al, do s a b~ r llll:d il'O etc. l\ kJil o 1lI1111tlo ~ d i'opll-lll numa
ordcm quc con vém aos o lhos do es pírito tlIoJ erno. Nãn -; .: afu gc lltar
d ii..lll lC dos des tinos pré-a tribu ído:- ;'I S coisas (r d ~1 llaI! II L,/;1 \.HI por
DClIs ), mas ddcrmillilf as c{l is,IS pL' lo scu prúpri o <.h.:sttlhl, rcC."' /s fl /ú ndo (1 11l1llH.lO numa Ilwl h a profu nda de i lll l' re S~l''i lil lIlIa nos. Em
SUllIa, <J ord cm é ~I (,~t:r;I \' i l.a \· à {) d a~ ctJ i ~ ;J ~ ÚS \· \lIlLll k:-. Ittt tll itllas . lia
I"lH.:ditla cm que csta 'i eOIl\·(' Il\. c enquanto CP Il\ ·l'IIl . ()n d . .: n;it.l h;i UI"tkm, há;1 ambivíllên c ia , OllIl H.':SIT\O, {) caos, c 1.1 cao", l' o d,,:sclHltmk
incompreendido pela ra z:i o, '1\1 ": tudo orJcn;\ t..: tudll c,licu b . " I\)r
cHI ::;a 03 nossa ç:lpacidaue de aprcnd I..T; llI cllllni/ar, I l'!!I~':-- um profundo interesse CI1\ Ill:lnl cr a nrJ t:1ll !l n !lHllldll. :\ <1 111b l\ .tl 2!1l:ia U lI1funde o cálculo dos c\"t."": ntos c a rdc\'{lllcia dos padJtIC.::-- dc ;U,:ã{l
mcmorizados" (Baulll3ll , A!or!l'I"J/ idlldt' (' (/11/ /1 1n tlelldu. \"9<), p. I() I.
O século XX sl'rá o con seqü cnte dirc(o t..' n eccs:i;'rrl~) dil' ln lC Ilh ~S ordenadores dl) séc ulo X IX. es pcc ialll1ellh.: cxprc" 'o o:'o 110 pensa1110.:1110 filosófico pos it iv ista . A~s im t ~lIllhé ll1 , ao.; gucn as 1l1lllH l! nis (I c
li ) scr;io Icgal :irii..ls J<I 111..: "" 11; <1 d :\ 11I tl\k rnitlild c. SI :t!1 1l L' Iltl k r St: r i~l \)
0" gêllios tia clIgc tl lwria SOCI al e do cOlllruk dos lllllllH III :1I1 lCllt os
tl cs\· iantcs.'~ A pOlcllcialil.,w;io til! ('( 11 1 11 itu . Húmico :-','1:, (1: 11 plOd llt D
do própri o incremento d;-r rclaç;ill clltre cco llom i;-r . p lt!íli~,;( L' \.·i(' ll ci;1.
A u ld u ll 0
p.ll<l as L1 iH'rsas
,,
I,
"\ 1
" t ls C<l ~O ,> m;n s ('XII \:ll1tl~ l· tKTII
LI, '':II\I'~'I\ I ;II I , I~ .10.:: . r l ll; l ·n h .III.1 ~. 'll.!1 !:!. ,I'.tl IL I 111~ h " 1.\
p"-'sHh,I,,lô p,' r I lu k r t' 5 1.1111 11. n.h, tlh~I.11 l1 l' ;JS ,lU" ... 1.1.t.,: ... I t·~lI it ,U\tt'~ .
lI ,ill (o ra l11 nt.: 1II c:- 'pIMe)c~ d e bJ rb.ul"nto :uud .l II.iO pk n <lPleUl~' ('\ I,l1 h ' pd.1 ');,\"1 . lrJ l'lIl
I .tl·" I\lal d .1 ":1 \ ·jl l/.IÇ :loJ. 11 ~'11l t . PI ":"II p.I,!!.' 1" ' 1 UI,'!,I:I.' altll' i .1'" :U, ,.~ I'" ti" .1.• :'1' ',\:f1II ,I.hk··
IIIlxtC'mn (:t qtl ('k~
I ltlll1 l1:lII . ,\1, ,, 1." '11'/11'/' r,me/,p.I{,-'I' "/ . l'lII' I. t' 11'(1
.J2
L
gl e~so
nascida ~ gcst,HJn na rnodem idade . A segregação soc ial , a má dislribuiç:io de rendas, a injusliça social, a inacessibilidade do Eslado :is
lh:11l31lt!;lS sociai s, ~\,. rão todas canh.:ter h,t icas plantadas cm tempos
mudemos gCrl llillJI HJ o
CI11
um momento pôs- moderno, () que não es -
lava prC\'isIU (ou esta\'a previ sto, ows não estava c<llcll lado o efeito
da desJlroJlorç:io causada a parlir dos refl exos dcsles desvios sobre o
pwjcto iniei:d) til) projeto modclllo é que Irria d~ cfarconw de sustentlr. 1l1;tIltl'r l' l'quillhlar () rcfu!;o (a erva d:lIlillha, da limpc7a JIl jar-
,.
dllll, o :-.n!lIlu. da tk'clIll:lç50: a sujl'ua, da li II l lll'/a , o St:1 hUIlI;tIlO
111:1rglllillil:ldo, lbs pnlÍlicas
:,ão carac teriSI ir;l.'> tll:lIl' ~l!lIcS d:ll\llil,' lj Ue se L!J;1l IId ' !..: IIwder·
nidade, Ser modcrno c csl:II' de.' acordo ctlm a Illl)(k'midad..: pJrcrc ser
colabulM p;tra qll e esks lI,.'rillllS se tlllam IIHkk\ 'c1llll'nh: ;" 1;] :-., pilra
qne I..;to oco rra, é IICCC . . "'·lrttl pClI "oi ll que apV IW\ P:Udil1Ifl lllll' lIll' L'..;ta
filsito \Ji ~c produzlllc!o, semJlI que o lllrci l0, a lega l ld,tu . H I:" tado c
a burocracia J escTllpcllh~1ll UIll pape l garan tid or Il L's tC l'ulJIC\ !u da
ali!l1l3ção dos intcrc ssl'~ hurgucsl'~, da Icali/abiluJrldc dll lih~ralis11111 político, hl~m ('OllW d,} f'nrlll"iCiu';:·ll) do tl1ercad(l, ~t' N\.':.k ;';l'lllidll .
',l' "I111lpa/:l(1;. a p l l: - lIl1 ldcllIlIl.ltk' .'1 1IllltkIJlId,uk, :\, Hltld :I IH,a'. 'oU
stH.:iai~:
() r'lisi un e iro, Ja scpala,'à l) t'1lIII.: Ikilt) t: tlkilo CIC) qlle cria COIllO lllC";(O UO pwccsso de produç.io
d~llmm ngl' Il (' ldad c c da ordcm,H O d\. . jclo, Ilormalmente, (h!s;lparccc
na li"I;1 da" '\lisas d csill l t:rc~saIllcs c l'nm as qlliJi ~; ~ de seja evi tar o
clllltalo (tl scgregaJn, o dcsc mprcgadu, t) sem ita L seu des tino Ilaln: ai
é () 1Tl1l1l1tll'l), A c1illlllli1Ç5.0 da a mbi v;d~llcia. corno t J r c l~\ prill1llldial
do esri rilO d" modernidade, scria a causadora dos abalos que ha veriam de dc~;cs t abili7.M <l própria crcnça na mo(kmirladc.}4
pulílica c CCOIIÚIIIIC; \S. a . . s illl
Cli\lS.
pl'hl
l'ulllluda:-. \,.";<;:\\ IlHHI.JIIÇ" "'. as CUnhl'l..'IlII'. e <IS dl.'''Est:!do IlI\lliL'111\1 hi1\-TIJ:J de SI..' 11)111,11 11111;1 v"pl'e l ~' ~k:
, Ls lado jilldillCiro", q lll' UII!;\!.' IlTOIt:i, a..;; . . 11ll C1I1Jhl :1101:1 .1": ljOIlIItI.
IJ a'" pragas. "
A cxprcssilo do ell.:$CIIIIl'1l10 UJl'UllSciê llua (.\;'1 subJI.:li\ idauc .
d,1 illdividualidade c da rdc io n:tlida<k se dfio especiallllL'lIte na apa rif.,.~iIJ do pcns:lIllcn(t) ~aJ1li:1ll o. co m a cO ll stru ção do illlpl'[;ltj\'{) l'3·
Icgó ri cü (ex pressão Jc..: uma ética do dever pelo d CVl'l ) e COIll as
I)
rt.:g ras de um icl cn l i~ ltl o fil osó !ico qUe CO Il'C1 (1 slIjcilll ILI cnllJi~ão
pknipt'tcnciária de gcrcllciadur dos lIilin:rslls (h) dl'\l' [ 1~lico. socia l e jurídi co), A Hliíxillla represc ll( ação do esp íri to d:lllh)(h:rnlda dc sc nrquitcta cnqU:lIlto rcrlllcllta a própria cO ll diç~\) tk a ljr1ll ~lçiiu
() apa rc,i mcnlú do Estado, a configuração do direito 1 a criação
00 "'ririltl
lei s do mercado, a idcologi7.ação da ordcm liueral , a
afinl1a~'Jo tio modelo capitalista, o surgim cllto da nação como fonte
(k ~L'gllrallça t: es tabi lidade territoriai s, I~ a crença na idéia de pro-
d",
'"
I Hd .. II<- anll d ,1 l 'IIIH"
r,hgl0~:1 fHOIe~lanll:.
I.mi<' (' u e.~p;1 110
de .efugl) (e. cO'I.~eqü('nlc.:f1Il:f1le . a p rl·tk:Upaç;}o subrc II que f;ll('r lOIll
del~'
I,to !IIuderllJ qual1lIJ:J da ~5 ir,ca~':io e a urdl:lI.U;jll A!'. er'o',1!'. dani"has ... ãll (l rdug{l d:\
j.lrJm,I);!\:III. n l,l~ f~·i.IS., (\ rcfugJ do pl:lIIcj:III1l'lIln 1Jrt'>:lI m, a dissidcn(IJ I) rdu~o d:1unld,,·
,k
II1I1J .:\ IdClleia
o Ilnlm
\ (, ,'/<'1
,".1,,1.
umhll ,,/à1! /,/, 11111'/ 1\ I" I f,
11
(I 11.1011 11.111
'"
1 1 1I.'II!'I!!' \f, "f'-'"I .I",/, !t /,0, 111, ~!I{UI, II 21 I
t'
I:
~"'I'"I'" ,'~1II1HII.h["r,' 11 .• 1>,,11 1"1'10
.Iudll.' J,-
du "/11"/1111."111/ "l':.I,·
à su a ';II,','a
~L.l'
\'\:ba, III! ."
~Ur,)
.\1 \.
11,1 h[:"I"'~I'
IIp
J
1'11." {'lut"I'
e~11Il1 1J ..: que \', eh.:r lkllUll htt..! '''I.dI1 ll"l' 1'.1f~·~ ~
"UI:;,l ~lJlIjlk ,
1111,,1.1,1 11.IS .: ... I.I\~~II~a, (l,'III'.I,
'\1.11'0
(lo.: qll.11
11111,1 "III,I~' :1I1
q Ul'IlI\JiIJ~ \\'lC~ proloÇ( ,u di,\'u"úr~ 11.I1IIIj'r\'II'J I: 1,1o.:1;IIUI.lI,t" ,hc.I,.: 1\ h \',n~n",o,
C3hlliclIl•• prll1clpalmCllle
,r
11.\
Alem,mll,1.
(J
1:110
,,k
qUI: {I) hlllll": lh II..: nq!I ... llh ~.
dl1l1lh clll
l'ap'I:II. :15~1B1 COUI\1 O); Ir:lb"l h,II..I"f\" !I1.lI~ I:,p"'(i,dil',,d,)~ \. ,\ rl,~\,1,d 111.11' 1t..1,,11I;1I1,1 k ..'
'\,
!lU,'.\" COII1CrCI:lIIIIC'nlc tI,l' IIIl11km,l' \'mrrl'S" . .: I'll'Il ,'Utilllllll'llIl:1lh' 1",'1, ,I.WI,·" ( II.I
n:illll\'es~(' ~ido COTlslruidlllljO ~l' r l3
cOlIsld.:rado pelo Tribunal modcrlU) !llll;: d\:ll'~ J \ .il,d.l () Irll:'>ullill e ~lá :li para prc~ l:l' :11 :1 \Iiljdc~ do 111m\! erguido" (nau ,
mM\. \/ , .,/, 'I/II./"d, t' 011/1'/1 tl/~11I lU, 1999, J'I ~] I
111,11,( (lJII:t.
1'"1" I!,'" .I. '
runjillllH':
q!lcr :'"i~ J(; ('onlpo~II;:ll1 rdl~IO),' IlI i'1.Im,l\lr.IT,i, \·11111 Ihll.l\d (f~"lt1~lI,'1.
idelll ó~I( ;:I. :\ hnc)I;\ 11 refugu dJ ot!OclO'tI.l, a mlm ... <iu o l l'rU~I' da eOIlSIrUç;j(1 do ESI:l-
dn n.II;,"\ S:i\J rl,rugo.; porque clcs",(i'l!n a CbSSlfil:aç:i{1 c.: .l arrul1laçdO d " grade S:in li
1I1I,!tI!;! .t,~,lUt\'I1/;lda de ~':llq:.nrias ~uc ml,) ~e ,Inem I1II~tura r Hcecheram 1\ pcna de
1 II<Irt~· r'" 1("1'111 à ~Cp,II, IÇ:iu o f:lhl de que n:i,. li\',II\.tllll'm ~1IJ1:1 dn muro ~c, :I"tes dc
,illlltl.
(jidLlclIs, II
l'tHl hL'l.:itb .... ,
011111110
"A~'HJ), a pr()( l u~'.i()
111.: 111
cspa\o c pl'la ill\llttlclIHwlidadc, COllrnrl ll C 11o,> ;1,'wglll'a AII-
lhlllly
2..1. O Es tado, a hurocracia, a Iri (' a organização burguesa do
]3
Ct)IlHI c ullu l;IIS, SI' d;i ll
!.
37
't
"
du\".io de PiC'lm Nassetlr, S,iof',lUh l\l:l lllll CI,lh·l. 1001. P 3:')
l f {;idd':ns, ..I \ (OIHel/lIl'fI( /<:.' d,/ 11),,01,'/ '11.1".1". 1'191 , p, 15-16
" npt\'ss!io C- IClir;tdil de ZygfllUIII B,lum,!rl " ,\ ,'(lcil:d,ldc Tat:IOII ,lllIll'llk [ll.m<'j 1<1" \'r:l ii
I "1I\lI/illlllt~ ckcl,Lr:!da do F'I,td.' IIltl(krnu () ' ·,t,ldp Ill..~km" na um 1"1111" (IrdIH\'I/"
"11 ,1 r,htw ,<.'r:1 ,I ti" r,l1dlll"" ," 111.111111,11\. 1/. ,./. '/II.I".!, , dlll/'!1,tI. 11;,
1"<)" I' '''I
11I~lúrici.l da 11I00krrlldaue, que h3\'cr.j \.1.: sagrar o idcáno levol uclO nano ao sell cume lIlaxi mo, fazendo da liberdade o bastião funda mcntal da constituição dos espaços :\ociJis e, por conscqücncia, da
pl úpri:1 nlllsci~' nt ia da neccssitl,l(lr de criação , sagração e proclallIaçJo tiL' dire ito s. ,li
()II:IIU!t) ,,(.' pClIsa que n Jilcito pOIII,: ser lIlIIa CS p t:t:I C de itlstru111 C11 lu I1clllro ue contro le social . na mcdida cm que olha objdivamellte os (ollflitos soc iais e procura paci fi cai-lhes o con fro nto,
dCI'\;! -SC de pensar que. já cm seu 11;.t\CCuouro. o uin:itu nascI: comprOll1ctiJ l) com a ordcm burguesa c ilbcl ai cm 3st:cns5n. como parle
de UIIl fJal/l1l.'(lII\ de grandes tJimensões ólmplificado por grand es leo ·
tias . .ill~lifi c Jdo por sis tcmas de pell samelltu c desejado por gran(ks
l'Ollllllgl..·1I11.:S IHlIlI:lno,\, cspedalrm:lIll' pL'las elites dL'tL'II!IlI .IS til- filjUl.'/ilS, O l.hn:ito passiI a assumir um p,lpcI funualll cnlalna cOllstiwi ção da :\1 quitetma modema De fato. qua nd o se fala mcsmo cm
modcmidadc. l.' . especialmentc, em moJernidadc jurídica. está-se a
falar quc "i1l1lodernidade representa o eq ui va lente a um ce no c inusi IOdo grau de complexidade que a o rgani zação do direito adquiriu cm
no"a ri\ il izaç~ ,," .'" De acordo eom Adeodato, pode-se mesmo filiar
que a modernidade t!aZ consigo os press upostos para a afirmação
paul alina do direito, qua is sejam: o monopólio da produção nonnat iva: a sobrc":l lorilJç;'io das fontes forma is do direito com relação a
fOll les ccopontfinc:ls du direilll: a aUhl -rdc ribili dao e do direito corno
sish:ma \ob, I.:' SI Illl· ~m(l.":'
i 1:·1. sem dtl\·i da algum a. lima reb~'5(l dI.:' cn lroS:IIIlCtllo íntimo
JHI 1l:\,~·iJlII..·llhl. :Ip:m: .... illle llh) (,'lk'sl'll\ 0"'i llll: 1I1 0 do E"laOo l1ltH.klllO
com (lllhllh:l n dI,,' Ic.:gitimaçà0 fUIH.l ad.llllt espírito objt"li\'o L' Icgalisl:l
l'e!t l'l1Cl'Il IC :l dill :lll1li..':1 do direito. St..'j,l
(1
quC' fnr, ocorr:l o que ü(llr-
rcr, "L'ja t}UCIIl ror o gon'rnalllL'. o din'il< 1é um nnkn:ll11clllo de regras
que c..ldill\..·Il1 . prc\'I:.lmcn lc ti qll ~ lqu cr IlwnJato uu cxt.:n.;ÍL:io Jc cargo,
a'
l"lll1l r\..·I~IlI';a".
atrihuições ('
\ ri
!
P ~I",:'"
t I lill,II.lm. I
111
.\tknd,'ld· (I. ! od~'lIltd,'lk .: dU~·I{(1 ".
""('11""
.1
"Todil J hl'ilüna ou ,.k~..:n",h 1111\:1110 dlJ E"I,ul'l 1I11.dcIIIII. p.UIJ.ld.lrtllt,:IlIC.
idcnllfiea-sl.' com a d:l !lI1Jdcm:j burocr:U;I.1 c d,ll·llIrrl.'~a hUIII1.:r.l!ll· .\ da mcs-
ma fonna que Ioda a I.'\o!uçjn tio ~ramJc c<lpll:lli"lIIu ll111lkfllO 0.;'" identifica
com 3 burocfali7Jç,ju ,n,;srcnle dJ S cllIpr':53.S I.'C,II1ÓmIC<lS ,\ , (,lI"lll;\5o dI.' dummilçàll burocrática /"'sI5u 1.:111 a)('cnsàn cm toda s as partes" (\\"o.:h('1, "0 ... 'rL-~
1;1'0<; puros de c1omill:lçiio I c~ittlll>l", ;11 C)pllllln,\!l<I. ~OOJ. r 1"\01
"
"
Seguindo, também. lima lição de Jusé Eduardo b" .,- 'c chega à
mes ma cOllclus50. na medida cm que :
" I' ó!! tindcl dlll·IlIl.:llIltlll t.:nlt1 d.1 ~II CII: d.l~k Ctllllll 11111 ~bll'IlI.1 C"l.l\ .. I. \"'II~'l'h\"'ll­
do u dIreito como 11111 nlllJlltlt~l <k liOnll.1!\ rf\ttlllll ~,llb ... pd.l " ,II,!'.,,, Cl'llIp(, '
lentes Jo Eslado. dd<..' lhkndll;1 lk'tcl11lmaçà tl ti ... 1/111 ('~q\ll'!lla 11!.idallll,· ll!\,.·
ht.:f:lrqll i 7:ldn li ... il1'il.lllC'ia:-'1I\'flll.111\.h l: ha'C;ldu 1111 pnnudtl ,1.1. 1..:,'.. !!l·L.li, l:
"t".rala .. ,
l·l'llth lt!o..·I.m.! o
II
WdI,'U,lIIh::ll ll.
n'. cIllllpkln. ;1lI1t1-'iulil"I\·1l1l' o.: l eI. h,ulu
pllldllO I "111" 11111 "" ,h't ll,t "l·l l n . It·
Ih p.lI,u l ll·III.1'> l ' '1111111, ;.,. tllt,,!
,I,· ';ç .
(ul,1 XV III c.H' 'iCl'ull1 XI'\ Il'ndl ,II11;t ( 11!t'l:.H ti dlll~LIO nlll~'II1I,1 li'! ~'"llIth,
d.l" (1\ dtl :l\;üc \, (,11 '.":;11111,' ,I :l,tlllh·/.I l' •• " Imll.h .I:' tk'Sl·Il\ .. h 1111<'1\111 .I\,.' um
J'k)\·O I1tl 1'\I';/"IllId,/\ 1('1\ " '!:lria. J:,ini. III II IIIi/" fi {1 1f'/"/I. 1: / 'II ' I"./t ,I "ft
/"( '/ ((1 ttllll(l ll/ \{I'/IIIICIII,' ,I,' (',II/"i'I"',/\,;,' \ n, 1.11. 11Il-l"l. P ~.~ I
do cxcrcclltc do poder. Ora,
l/i", .III 1.1,1<1.. ,\/0,1"' '' 0. ::!uoo. I' ~, 11
/II
.1, « h'II, 10' \," '1'1'. H.h l lk J,IIICIUI llni
.1111<1.: ("ml.! I til",. I ' )')' , r ~(,~
III
II
fUIlÇ tlCS
.i
dc:--.I:I 1ll:1I11.11Idadc d C~lIliC IlIllllloJlI tk CSl ltlt tll;\I.;.IIl.l':-.ullh/:u.:.\O L·
manutenç50 uo Estado CXt!L'IlIJIllCnlc f:t\'OI;Í\ d all t: rc. . ullll.:'nll) Jo
espiri to burocrútico, lima \CZ lJlIC .1 burocraCia ~:J nüxillLI ,.:xprcs,,~o
da lilcralid:luC da s regra .... do" plorcd llllell llls c dn c ~ l :d,dl{lad c da ..
ills titu içues de Estado. Se h:i \';'lIios Ilpos rUltl S de dOIIlIIl :I\':'i oll'gÍli 11 1:1 (Iradil' iona l, para ii <il:al ,t (lhl'lhêllCla dCl.· Ol rc di! 11.111 11,·;'111. C: II ,,lll;l lica, para :I q,ual li tlh~dlL'IIl'i,1 tknllTt.: da \ II 1IIdt: UII tltI dO ll l do
dom inantc: e. legal, p:ua :l qllal a l'bL'dicllci:l se Itlllua nUlIl,1 onklll
no nnaliva c uc competcnc iÍ\~ pre\' iJI1lCnll.: th.:filliua'\). jUlIliltT\L'lltc
com o Est:tdo moderno se alirlll;! a th)ll1inaçàn Icgal-Itll' i ll llal CtllllU
mouclo flllJuantc das rt.'Ia~· õL'S cstrutllrais tio corpol:lti\islllO jllrídit'(I-h urocrú tico. Oe trlIU. SCgllilldo :l li,·~tl wehcr iall;J. o qU L' 'e plldl'
pL'rL'l.:hL·! é qlle :
Assim c 4U L! () dllt..'l tll \ai. ,\lI :. 1I!1ICOS. d1.: "lI;J dJ~p ": I ·,:io lo: illsignificânc ia mcdlcval. lomando·sL' lltlHl cSpCCU: c CI1t)lIlL'l1o~~ral
para a l1loJcrJlJilat\c :a12iiif;iil~scüClml~tit:gr~ç~~e_ ~!k!J iZ~]fl sr'pllo YI~Ç;pcl'ia1tflC'mr: C11TlírPrl·.sl'obs 1' :lIltk·t." li \ ta L'
~se.
DI.mle dlSjll ludu, () cOlllrok' (a IllCl.II1I/:1I.;{io roblllica J,l l~ih[ I ·
CI li.nJlsl:l: () hlg brtJt!IlT; O pauóplico: ii bnrncrac ia) tomar·~;c- ia um
i 1l~·!I..'IIIL'!I1l1 IhTL',-;;í 110 para a :11 qu iICIIII.1 du poder .. I ~ C011l Balllll3n, é
pt 1':-' i\'\.: I ;rlillllar: " ,\ illl,lgln:h;:lll d\l' IdCIIIIl,dl/:tdurl.'-; \ t
11l;l da
pd:1
pl'lspcl'tiva <k Ulli 1"la.lo de pl'lkl~' :i,) ullllll;II.' C~L·l\ll. tlln 1:',I;Hlo
do ljl l ,;! Icril sido t: IIlll illíHLt :\ JlI " 1)1 1;\ ptls'i lhd Id.Hk de ,I ".:11 H I ,', 111dCtll t..'st;llH:kl'ida" (Mlldallldudl ' j' IIl11hIlUI .. :/({'/(l. III\)!} p
f 'l,)
Isso pcrmite dizer que 11;10 h:i UIlI aparL'l:iJlll'I\{t .;a:.u,t1ld direilo IlcS It.! con texto_ eS le que SCII:! (J paraJigmálico mndcl \\ c .... nlr;l l!za·
dor. di strihu idor, controlaonf c t!c'\lnr l.hlS podcft:s ~(\( i'IIS. Ou,
IlH.'SlllO pelo que ill\'CSII!P I'lIucltll t. tl:it. h;i a"\((' tl s:itl d:t Hkl:l de con·
twlc scm ncnhum CtHnprtll!lI~SO \.'1)111 l'; I U';'" IlHHkm:ls ;t!III11adtlla..,
cada v('z mais de lIlllil cspccic lk tomada JI) individuo , e lIiltllk UIll
Jaisse:-j'ain' (lasC/cI S/IU'C) como de princíp io S~ p:lri:I..'L' l:U ll stata r.
() la issl~:-J(li/'(: se aplica sO!llenle na ecollomia, pürqu L' pl)litit.::I, J llC;lo c cli !lica ~s tã o :Jlinhados l.'1ll dirl't.,:;}o ao l'lllltruk. <i e\t:lu:-àq C a
condcilaç;'io. H In (C~Sall l l'l1Iellk () illdi\' idlh) I: aS:-'lllllidtl \' tlllln uma
p:1l1e J CSl'art~\'c1 c ilJ\·isíVt..' 1JlI Si .., ICl1la,na Illclhda l'111 qlh' pl l..-va h.:cc
o intento de a linlla ç'~o Jn grupcl COlHll força corpO! ilichl:t III) (li n.:-i lO, M
\
110 Estado c no mc n.:ado I Li nis\t1, na 1I1t:llsagt:m dl: l·om,u dt. () Cles- ~
cimento lk tramas de puder. l'm~Jad a s CI1l di\'L'rSíIS dllll l..' II:-.Ú .... S li:ls
prál icas soe ia is, verdadeiro cOlllhu SIi vcl para ,ti i IlICIILlr ; \ II J\ In l!! ;1 di)
modelo de controle da sociedade IIwdcflla ..IJ
Aos poucos, a modern idade foi th:sclllpcn!wlldl) ~ Ud S funções
prccipuas (protcção da propriedade privada, \'al(lri/aç ;~II) da iniciatil
4~
I ~~J " ·Odt'lIl.,I,III,· pe'JJJsóhdJ/condl'lh':lIJ.VS:'h::ntr;l dJ ' /nl!la crsllca' cu ifllprCI!lla·
J.\ IL\ tç'l.knCIJ
111'1'11',1.11'
;1<)
tOC.IIt;.!rLSlllO. " \()~ll'dJdl' tol.lht~/LJ li:.! I lllllll)gl'll~·lIlJd.: COnlflulsórlJ,
l·,UI'(.Hltl' l' .Unl'.lç;l d.'r.I"IL·hh· '"I ~ltln/nllll.' ~'"Hn do.::.IIIIII
'llllrf~~o.:nk'. ,',1.\\.'
nllhl':l HIIl.'lr:Ullel\I,,· J l";HlIl,:d, nu U1II I;ttll:l~1I1J HIIII,':! HIII'H,'·
cr,l Ullflllt!.1 JlICJJ,I d.1 COII!I1,gêllll,1. J.I '"',ll1ú!JLk d.1
.lIi)lll~~U',J.ld,:_ d.t '1 \~ I;:tllhd,l,k. d.llJ' Ch)tHU,bl ,l. illlJ\l d ..' .. tu ,IÚ') umJ gUl'l"T.1 ~,ul!.1 .11(.Ja!>
""'oh .1,\\111\,11\.1" ,.' '>l"'I<I'" ~l' q1j~;l Illh·.d Idl' 0:.1 :nll\l !l"mt:. li;ÚI~ ",luai, fll ~ ..... 11I a s pn ·
I lh·'!.I ' I I IU I\ •• '" d.l, 11I/.ldJ I'.nul' \I~ rfLrll'lp,lI~ ic" " l' ~ ~k,,:! 11l(~Irt1ltd.\lk l'.\ I .I\ ,1I1I:l (ú",) ·
II) /m,/',/". 'lu,' l<.:tllI/LI .b "tl~IJ.tJes hum JIt:I~ ;l 11I1,,'Ul\Cnhl~ ~ llIIp lc,. l"IIIII:."r; c
I" .'J~· l l'1I1hlhld, ,~. ,j~ ,I iI! .. II" .I .. rl,-IH ohl'dlcl1l..: l' II11'LIHlI .1111,'1111.: :'C~IlIJ\I~. ,'0: 11\ ~II' oh ,
,I' l idIU,I\I,s ,,,,,"1,1" l' c~d" ,ndn I'NI.l \" 1'0111.111\ llb,k l.' II1ld"It,,' lIIJllllh'.II, ,I 1>111 '0, I "
1101. tlin. "dulll."u'., ~'Ul "1::l~ ll.'ndêt1 .. I:IS 111,11.1". 1.1 inotkk Ideal tk r.,·IJ\ \Vcb::r. CIII <lUt·
:h I!kuIJu.k... .: ;>, 1:1<;,1;, H'l·UI!> l'Iam J1l'llIhu.ul,,, 11<1 .:ah,dc d,. flur"3 d .1 enlr,H.b Junto C(l111
\).; dl.lpl'tl." gu,Hd .• dllll.l." l' CJpo.lll". d('I:t1 lIalll .• <\lIC sOll1cnlo: Jl C(II1l,I!IJ,) t' I" c~!.llu1",
p"lkrl:1I1l dln~tr. lIWlllllc.;ud,l". a." a\'il~'s dn'; dc ,knll'J. cnq11.m lll t'>;lI vn_t'l1llkllttu. :1 {'ti
!/lí/lI/(d. (('\lI "i,h 1,\1 fi', de úll:lrnlc e: ,'11111 tI'> 1l:l.'ln',~. 4 111': nUllt'a p..tt h.t1H l'(}lll:lr (Wll ,1';'
~'\ c'lI lI l.lI' Lil"\h LI.' , 1!!:l.illt·IJ d a~ ~l!PCf\'IStlt l". (I r,.m.'" ".mr;o. que ralllCl ':('I\.'hlla. ~l'm·
pr..: .t1L·tllo. r.ir/d" c " 'pcdilO c m premiar (h Ii clS C PUUI( ('IS IIlfil'i!Õ, C - 1i 1l:lhlWUlc Ll Km!:I(,~,,. (llIa" 1:lfl.k aC'!Illp:mhadu nll Cnnltar:llllcão dos úcntônios modClnos pt'lll Gubg).
lu!!al IlIllk ,'s 1Imll':' da m,tkablJid;l d~' humall:1 efallltl',;L1ÚIlS c m laboratório (> onde 3'-lUt:'II> '1IIl' ~lIl't',1.1 \IU rC,lhllcnlc não c r!\IU IlI:Ildl\ l',; o ~ufincl\ l c cram condcn:ad\)s :1 m o rrer
cl..: "· \,u I,l.i,, 011 11l3nd_td", ,i~ C:í!ll3/ 3S de g.i.; 11\1 ;U" Clt':\lal!'1f!US" (lI<lum:ln . .'1"d." /IId... '"
"<lHlI/" 21100, I' II \.lJ Sob re o p.lIIllpl'I;"_:1 d:~ro;.1o J\' l'uII>:;:ull" a h"rIll\'IJ,:ul tC:, do
,j .. I(·!1l.1 ,I .. Ik ulhUlI ,H /"1" ,I/IIr. "1)(' 1:1111. ;i, 'I H qll~' clI;,mIlI'CI:l f!l!IIt,1 quc <I.'! cnnla ,ks
~1'lIpn 1! ..'I'0d,t. dt· ~.'c ~b!e!ll. ' de puda Um:. d\"l· / H;."iOl d.:k h,h!.llllt: C'(,ll,I ml.' rOl d,ld.l
pel" p.ltt, 'ptlt'tI d..: Iknlh.!11I P(}d~tI1{)s úl:s\'· lnCf. tI<: 1\l:IIKira muilo gera l. \I s t~h:tIIa pelo
4\1"l se C... dUIII'1 lnucm:lIlC" ~cculo~ XVII c X VIIi Nu iinal du ~t'C \lI I' VI II , 3 snClclbdc
III~I HIJ Oll 1II11Il1I1J,} J,: Il"ulc r quc njo se fund:ulll'UI,t\.1 ',ubrc exdus.io
C alndJ o h:nuo
qlK ..c cmrrq~,I ,111;1' SlIhf C a lI1c1us.:io /111 jnlerl"l d,' um slstcma n o 4 ua l CIJ.I 11111 UL "ia
..... r Idt.d".IJc" \ 1!,!,.ld\l, (\h,t,tv.IÚO nOllC l.' CI3 _'1II LI"JI CJJJ um lk\'J.l Sl'r ;h:\!rr~,,,t.ldu:l 'lD
IlI"!" 1,\ I\klltl,1.1111: \ '(ll'<~ ~ ...:..b'-Ill. Iknlh:lm Sllll!!m\ flllll a rn!>ãtl .dell quer Jll.n_ "IIPO
1111111111.0.:"1110
UIII,I
hpl1ltl.l
Ilh:lIl~ ~'\IHL 1/", 1,) I ~,.lllh.,j~ mid al.1:.:
,k 11I~'dj(1 qLlr I'Lldl-~'"
um h t)~pl l.Jl eiHll(l umJ pu..,jo. um aSIlo . UIrI:'I c;;ctliJ 011
(k j,lIh:I.IS. ,kp\ll~ UI!l np:l,u \ ,\1111. C IlIllIlU '
1\11 I' f~'dll' l'lIlU!.l f COIlIr",],' "" n: b s v:lr.3(bs por p"d:Js EIlll.':IJ3 um3 (lcs~.~ cclJ.~ sc 1'0dL'lt\ al\)),lr. ~q;tll1d1) (I ca:.o. um opcr:.irw, um loucI1. Iillll'SIUd:lI1h.: (lU um pn sillnC l r~) Um
41
me;H(I dJ,S runnas Jc raCIl1!l,I!tlLIJe 1ô,lllltllll:t ''':I<k1lt.lI ..' S,O:tl~ dcth,~ l'(,I:,tl!\I~1111111l dll" l~'
m;rs ea rd':;ll~ tmto nas pC .. qU!<"1';' ,k Wehl·r ql1.HlII' na!Õ dll~ ft.iôlUi.lr1tdl1th ,'II" .I,' I l'Il.:.mh
Qu:~ndtl, cm un~ d.,~ it"l.':. IIMIS P'll':'llIll';" J e I '/g" lrt' PI/IIU _;lS~t'\t'f;1 qlll ,I'. 111l.''''11) t, 1.ll/l'"
quo.: dC$úlbnI"JIlI:l~ libt."ú,lIk:. inH'ul,tr,II11 ;1' tlli>l·lplrn.ls. sltu.\ _'"- lll' llt,'~IL,,' .-.11 111'" II: l· till ·
ca c fcpnwaç iil. dtl ~ ,IUI\'h', ltl prulI,'iI,l fL'r::I\,:,,1 li:1 I : ~nll" Ik 1 1.11 11.1111' .. llm,11 d ..·~ I )~"
ml'';Jf'Jm ii CXpol CI '-lu:: Ch_l1llar.UIl Ik ',1 JI.\kIlC.1 J.:t IhHIlIIII~IlI'"
,,1,1.1 , ',UIl"th' ti"
Iluf:ilIlISmO quc rUllIcnl.1 ~U,I Pll'l'ft.! 11.·' UlUÇ:U'" Ilknr'l.:in, II)'U. r' 1:- ;i,) 1,1111\1 \\ .:1>.-,
Sl'! l~nlO
('()\UIl AU(lmo c HOlk lK'lmr( ',lO,
1I!lI,1 tI'I:!.' IILI H'Ulttl. IIIIU Inll ..', CIU' IHld.'U,1
so h ,'rn~l" IlO$lado n,l to rre cen tral ba<;ra p.lra ObS\'f\.tf. e"nlatllt'ntc, o que, a c~da instanle.
ii p4.:ssoa5 l'''tão r.17cndn cm sua pequeoa Ccl3. hlo. poli a Ikulham.ligurn I (ónnula ideal de
IIIrem;rrncnlO de todos esscs rndiviJuos cm UI\IÍltIIÇÕClo.. L:uconl rci e:rn.ftcolflam o Cristo\ ão (-olomho da p\lliltc:l Acho tlUC o jlanúpric\) rl'prcsenlilllma cSpCci{'lIc motivo milologilt'lk UIII no\o Ilr') de sistema dc pt,dl't aqucle ;)11 'lul l nossa sociedade tC'COrte nos d i3s
,f" h,'i-''' Ilt1m.. mlt /),/,,,, ,'\( Ir/m' IIV.
""f,.I(-)!,., ]"'lkr.s;\ht'f)_ 2003, r
2~!õ)
(I quc :,fl tll l;l 1\11 1""111 1 · .• \_,k,HlII ~ I:tl , ' . ' 11"11111 .• ,11"' 1LI
,.1" .1, .Ilillld.uk...
Escola tk Fr.tnklilrt . hl\It';mh .: Wl' bt't .. ,\ qlK" t.iu li.1 l' tlll'Ij!UI ;, \.1 l- .I" d,"TII\ IIh 1
(: 1.'.' ;II:lllll'lllc
entre a
:1 \'
1I1f~IlI(1lnllp", h\'Hkll<h .t" 11111111111'111" I wu, ,'1 '11\'"
(J.t:3gn, Marg:If'Clh: Orl,lllI..h . 1.111;: B I.:lú:rd,l: V~'It!J , Nc ' o, ,\H'r..'do IOIt!' I 1"',1,1:.,,\
11.
,. ,
~,
,I.
.,"
'I·'}',.
.
.,.
n.. /l'u:r-, rt'.s.wnciru·)u\ 1II.' f:.\·j Ir"JlHlt. RII) dc };ItKln., I>P& ,\. 2It!!.,!
,ft /"11
I' 7 ~ 74)
"E~~ é :I I I l..io pela qual 1l:l0 pr,I,,:uro /k~~' rc,",{'r 11111 paraúlgma do podo.:r l...IuSI"n.1 de oh
serv:lr i maneira COntO rllfo:tenlcs mecanismn .. de pojJa fuuó(lna1l1 cm I )(\~S:I r,oncJ _ldl.'.
cntre: nós. no interior c fo ra d e nú~. tioslal; :l de: !'oane, do: qt1e tll.ll\cira tlllS"I" r111l1\l:', 1I(l~~.,S
condutas do dia-a-JIIl. nussos COfTlpt)rt,I!l)CIUO) SCXIWI5. IIOSSII d.:'cjo, 1\1I~"I':'\ diSCursos
clt:nlilieos c tcôneos se lIgam a mUllO!'o l<isteJO:ls de poder f( IIC são. ele,. rl('pfil>s. Itg.I(I \I~
entrc SI" (roucault. !)f(f){ t' ,'H'nf," (IV 1'~1f:11':'!,!i;) pt}J\'r · ... ahcf). ~OO'. r ~~s 2"')1
nmll j'
\ <I pi j\ .Ida, scdillh,:I1 !at;üu (bs lorçJ.'i pi odU I l\ as, arrcgimcll lação ,de
mtJo-d::-nbra .. ), insculpindo alguns va lorcs no lugar de out ros, Isso
ill1pllrtlHl C'11111J1l ucslOl:amcnlo de conccp(",:i)cs, c. se [! riqueza tem (ii.!
'1.' 1 :ll"t llllllbd .l, algu11l Ct1Shl socia l <l n 1.' t.'"t; 1f Pl"l' -;l.:l1h: 1i:1 g;U-;lI\li:1
d ~~ I:l Ilh'l'.i llh:a , C alguns piJg~lI11 at e nlL' ~ 1lI0 (um o COIVO piJra a 111a-
1l1l!('nç:111 dCl \.:"p illlo de construç.lo da l110dcrnitladc c da fu:umulllç50.
/: ,,1.,10 ~I i.ul:! .... a ~ l·nll di,·õcs para ti a l;I;-. I;lII1Cl)lo do handi ti'l no (illi !lIi~(I
da pl(lr'rird.lt.k). p:tra O b:lIlilllCnlo do louco, para
<.I C(II1}(11I11 da sm: iL'daJc di .:1 lllc tias dc . . ig.u:lldades
FOllc:ntlt. dil i!!1l1dll-"'I' :) idl'i:l do héll1dlll ll
II -,:~'e111\l
'",\It.:
(1
CIlIlHl
cnsur.:1finna
.\ \ ' 11. :.1,;" pll,kL f.1/l'r du h "n d ld \!, du bdl ,I\), IIIH ,1 pl'rQII I,LgCIlI
(iu dlcry clc . deixara m n:1 milúk'gi;l popular um:. illlilgl'1l1
L'~!-!1IL'jr:I!1 II.1·"l' pl' I:I<; :-'OJll l f r ~ ... , n,\ IlHl itl' P'h IlL\;\ () !Il \' ~lIli' !'l' f1 .t"'~\) \1
bJlldlt!p ... n'l "!(I)"'l' \ I ~ 11I,IIIU", bdl"l,o.:..; 1\:\1'0111.1'11.... 01.1 . L' \~l' d cg; d l~tJ1l1
(1)lt.'I ajo fl ,' lu pll\ li ,L~:lbuu ap.trÚ'c ILdl) l"l'lliO UIlI ~énu pl.·rig". qu.llldo U (IIllbo
t'l'lIdlallll. a pllhal!L'Il1, a pequena l'Sl:fl'qUo.:l l,1 Se tornaram dl'ma!o.lado CU'õIOS"~
!l O trab:llhn IIldUSI I la l \\\1 lia vida IHban:.l, r: n tãu. UIllJ n ()";J tJi~ciphna l.·conullIil·a fOI impu ';Ia a ludas as cla. sses da sllt:i.:d,ule (h(}fIl,'~li l ladC'. C·wIHEin. pOU p<l11ç:"t. rCS p l'llo ah ... nhll(l dl p roprlcdade) . Pnrl :mlo . (ni prcclso. po r um !:ido.
pr(llq!cr 1I 1:lI S clic<J71!1t.:rtIC ii rique7"; pt·r Oll lro. fa7l'r de la l modo que fJ povo
;tdq lll rt :'jL'. pal,1 l'l,m li ilegali smo . Ulllil JlIhH,k fr ancament e ncgativa . FOI as·
q\!\.:.
Ufl!t
rt.:/ lI:t\t: c-r - I..:t pTl são Illtl III I contnbu lu para is<;o· 1I11l ll udco
d\.' (h:lmqul"tlic'i ~C IJl comUnicação Tc:!1 C01l1 ;IS cam"das profundíls da popul:lÇãll. lIl:d Idrfad:J p or cla: oC\ 'l d o a esse m":SlIlo i~olal1ll'l1l o. t.:b ('ra faci lmente
~\
Pl·l1l'1t.i\t'l
',c
(
Jl ~' l :t rH\li t:1 J ('
P\ldl;t (I::SCI1\ 01" I.: r :I
id~'I.,ll I~ i,L l..hl 'll1l'ifl' que vimos
r,'I !llar 111' dnl)lt I:T ti\) s cculo XI X, l\ :l tl h;', pu r quI.: ~~ .QlqHl'clllk'r ,Ic Ct lCOn -
,.o
11,11. J:UJl', tio I ll~' H I 11;1 p oplll:Lç;io, \1m;! J~ ~I:o nli;,n\'.I. UIll dt'''I'(l·/.II. 11111 ód i ~1
... ~'.\"
P"':!lI d ~· llIlIl ii~'n t...:. C \1 resu llauu do.: ! SO :1110" de !rah;dhu po liti c\!. policial. IIku ·
h,~!«) N.! 111"i p,lr q\ll' "e ~ \lrprL'c-!l(k r tampt'\h:tl t1...: qnl.' II tllL'StllO tl:nÜIIlI' I)() M':
1I1.!IIi!i:~h' I1. L ! : R:-i~ hUJl' ''( l mll":llllt . /1/1,,, ,
\1...:1· .... l hel) ~!lO;. p !')·j-11J 5) ,\
" "'1/(1\
1/\'. 1: ,II';tlq; I:' pu-
LP q H) ..... 11.\
kitu ra de
1"( IUC:lUIi. t.: .. \1,1 PlTkc ll-
cc se r
.,
{l
instrumental para qut.: Sln'JIll COlllu força de Ir;Ih:tlh\l, paregr~lH.1c int cnto da ... IIlS !llu lÇ'\-I(::;' c IllL'calJi:-.nlll . . . . , 1: l dl\:' pela
I!l O\ kllllll.llh: pata ;1 ~U·. I l'I1 I.I ~;ill
~or
ti" pi PJ L' t ii ltht.'1.tI,
1'111;'\1'
Iq'l l"',·
(' conlrülador,
Se
L'Jllrl.'
os
S~Ll II() ....
X\' ll c X\' III
CIIUtl :lIl1 Id e l ;\,' II lIlr :l l l l;l -
li ... [;I~ C niJturali s la s,l'SjlL'C laIIl IL'll h: as hkl:lsjuO"; Il:J !ur:l1 l . . ta". ljU(" !"lInd :lI l1l'llt;UlI
o dirCiln n;! ptúrria
1}. IIt,rl.'/ ;I [ :\(.':1 0\1;11
1)(.:1,."11(;1. t-.I:mdrm.
Si lH 4!1c ('I p\.'del
r\ t!oci li7aç :l 0 do . .
bíli/a~·iio
.).
1I:llurUil 11llll ElIJa (n :l l lll"l'/J <,;pl: i a l.
l 'l l l \ v !, bdt', (' ....... l·S \.,,·., qllt'!lI:111
d llp.
t:tt
'!ltI.d -
Ih lh:~~:.Ie l;lil / ,,~,I() lI.ls Itllld.I!l IClllil t; ut.: S
i!llall~lltistJ s c IIlc talhi G ls. fundadas !ln cspírit u pré-mod':Jllo \,HllllCdi c \al Fra IlI..:ccss:'lril) ' c!/ll/(/dllll'/IIUI' para llt\i.: lit~S l' 111 1:-,'" i \'(' 1 1', ,'0III ('Ç/lI; :ll1lll ponto CIll que:l dill11:Ibãu do Jito I: UO n,l u· dll ll;-;C li/t.:'io..;c
a partir de produtos Irlc ionai:. bUlllalllls 3firnlJdllreS da Ithl'ldaJc. É
i:-.so qw.: faz crer que o dil ci ln n:l o é IIl erJ cxpn..:ss'-I tl da 1!:![llll'/:I hum:I!1:l . ou de IIrnJ \'onlade po liI H.:o- lilo<.;ófica clar:lIll enl t: dc:lill eada
cm !t.:lIlpOS cm qu c se alm cj,llll l'sp~ci;1is l'ondi~' õ\."s lk
lakl' imcntll
d;1 capacidade de dilar comp ü rtalllclltlls , regra s c ll ilkll'i CIll sue lcdade. Esta análise 11:.10 ~c Lli sta llCI:\ (bq lleJa crít ica 1! ;l/id.1 PPl Il orklil o .. úlicos estão a
Sl: I\ I\..~U
'' !
heimcr:
"~n
sc-cu lo :\ V II I :t Cutl\ Iq-:in Ik qllt.: "III II11t.: II L.: ,11":1,11.1 de l"~'! I . . . iI: ~'nl" ni"ill
era UIll.l r ~rd i~'i"i" ,IL' 1.:1~'n~·;I~ ... tI~h:I\!;ll l.l~ pd :\ l'.l!lIlll Hd.L ~k, n.;\; Ll h''';Ill\l '11\ 1.1
Icp":liç 51) de crcn~· , I ~ Ir,11\ ~1 111: Id .. ~ :\ ~ gl'l ,l~'l)c" p~ '~ll' II , 'r,', p~'1 I'''; ,III c \ . ,,11,1 1~ l· r,l
11m r~,nl'>;o da " I1\1:I Ç.1 u .t\l~ !ttll~h'l1'" qll ~ pi "d,ltl1.Ll\\ I'~~l'~ dll ,'L" \ . l·'.!'1 .'~".I\ ,L
Ul:U ri ilit".\ d,l " Úllllli\',-,Ç .. IJlL" d,II11,L\ ,\tll IIIlJl\·Ll"" .IIIIl'Il ! " l'.<! ili, ,. ILllhI.LTI\,1.
t.: 1;L! l'\iJ.!~'nt:l;l l ;lll:!lIH p l~· t'l ldH t.\ I'''L ,1I11Il'k~ qlh'.1 tl.ll'~hllnl.,:,l!Lll'LIII'ÇIl~. I '
IlKlllu rd ll~l..l fi~ 1. ' ~.• IÇ;'l' "
Inft-rir,l!n d:l:-' klS ('
CJII,'
h 1.. 1('1 Il.L"
I 1\ j: j"illI\ n ..
t,,,,,,: I' h,'1II Il'm! u c-L"
do
I','u ~,:JIj, IIi, • 1Il,,,j, ! III' t I,i"
In~·:.IlIIl~ plll\ II"
hl IlIll<l t \l I"
Ima da ~ lei S .ma s tcnt.lr.un rt:;"llIlc Jhat .b 1l'15l','rl! o bem "i12'1I J"q,~'IIIJ 111 ... 11141
.11 qm l\'tllt.I do h,llII lIIl.'lltn .;,,'u:d c tI":f"': L:11,,' I:I,1 d tl~ tltstrurn ~'lIh), Uo.: ..:outrok JU'
.Ilmlt.ulo, ".11' fI<lbll .',\ tlLli..: u ld;'lIl.' ,I "., t:'<I.phe. ld .t C(lU~I~tL;Il'm ~(" cnll'lI,ler
l lllm' I. t 1;\ ".IIII'" .. ,h l'l ",Ip,lfl'\.LmCllhl Ik u m l tul ..11.,111':.1 pUm l l\a , (11m,") Jpn"IOn3lnl'lI
I '. n,II1l,·,'ua >.:Ih"',! Ca14 1:(' \(' fn nlll ll.n,ll· ~c l d!\ll.n ,I ":!lll'dl l..:a. th' IIIICI L'" 11J " m<,,\IIut
1;\ ~" ti, • .llIl·II •• l''':Il,'1. " pllm:tlllt> u.) Ulnl1tU) "" "OPI" 111I1)lIg" , .\0( 1.11
O,, 1.1;11,
J
fL d l1 \I ~·,I.ill
"
Ih.\·,i"
d,'
1! IIIIm,h, . Ç"IIlU lIIin\l~u
pilhlt.:C), p.II.' I IIUl.m lt .
tnia
'!Ifi'IJu
p -lI)
n" IlI k'LII J u
;,,'(uli. >. \ Iii .1" ,rtlf d.l~ ;lIühsc'i ~,)n l(''' tI(' hll'lU ~·il\"l.t r..: .!II7,l d.l 1'..:10" f,,;im 1,113S, sq:und" 1Il111'''llh' II,' \1'1,t ./,'1 Ilmn3.1"I 'd,.~ pli'ú'~"" Ilt"lllln:,'I"'" ' I 0/1_('\',1. ,\11111"/ fi'lI
, 'lO.', ",lu. 'r .• ,:"0.' l' I
'I,
ri:t n;io fi,l adaptar "II,'''' p .d.l\ r:h l' :tÇÚt·.. :!1l1l"Ol l cL: \ dILo .. .1,,\ Lll1ll·tl lt h IIU
g~ ra llllcllll' ;I\'l·II.I" d c, tIle"LIIO'> I: l l.lf.\JI1 "" (ii., 111 . 1, n:.I", ~ ,lIh.!·
r;1I1l ri :!l'I.,tWçihl d:t-': .11.1' dl.I: lll11.I ..... ti !tlrl.,hnml'l 1:l/ip', .1 I '.1.1/" : 'lIn.
dOl!trin.ls
('(11110 se
:!ilHb a :ln ii\i~t.:
\ê, ha , . . illI. !lO p ltl id~l da llllld:."rnld.llk'. 1I}"lIl" llld o
JH\II t.'llhlt! IC:I de r UIIl';lult, 11111 ct'I!l.'nk <lI ljd,) lk
IId l lJJdil
,Ii,,;, I, I.. do '111;11 P;II I H I pa a
1/, " II I,UI,
I/~ I/fi
1., 1.11111"" 1'\ I
("UIlIt 1 IIhllllllh' nh I
PCI. III\u .l. I ' "dl lt l. I \,H!
JUlldico dr.: hUlliOgcllcização dos COlllpllrlalllclltos C de p;J~lcurizaçiio
da s condl~:t)cS ncccssúrias par" a fabric;lç,10 do homem·modelo ideal
para ti g.trélrllla do sistema moderno . O direito c UII1 ingrediente, c3da
\T1. mais importante. da idéia de lIorl1l rdi:ll rii o. O trajclo da modcrllu!.ldl', se dccbrada a partir do scculo XVII cm dianlr.:, é UTIl trajcto
CllI qm: () dllciln ha\'cria de c"'a r presellte como garalltidor de oposiIJill :10 " "cid!) (;lO :-'lIbCrallO, au Ilh\ll :IICI, :Jos .. hll "o:-> lil- pmkr, ;1
1I,ltl IIlll'l \ l 'l lI.;;io !'ollble o illlli\ iduu COIlIO ag~lllc liheral dtl Iw,:rcaJo).
ao llleSIIl O l empo que como (;odilicaollr d:lllllidaJc Illas sllicadora de
cumpP/U lll c llto s soc i;tis, ique uC\'criall1 se estandardizar CIll uni forl11!d:tdc " l;l\lIlÚvcis ao dcscl1 vo l\'illll'n ltl (lo controle lHHln ;ll i7a dor.
DL' 1:11l1. h:llIlll paralelo entre o surgimcllto das ClKJ..it.:3çôCS de direil\lS c tl el\l l jt' CllIlClllo do s sistemas tle aprisilln:JII1L'llto, cnclausUf3I1IClllo, dist:Jll c i3 mcllto (' cxclusflO :\nciais, omk: a allunllnlidadc C
ILtl:I{1a l'Pl ll sl'vc nd:H.lc:
.1. 1
' probklll:l'
1Il,lhlll'~
tUlfa com .. rcfo rlllJ IIUI1I,III1'1 ,1 lh,
!!,i,~
(IClll ifi"·'l. hHI~t;I1tl ll,
d..: pUIlU;:lll
..: ,lssml que
lud~1
i.ll'ia de
11111.1
~;r
l'liLH~ ';,1
I.: J
cJ\l."ml't." a
Stlcia\
o P' Úl".:""''' d,.:
da..;
n O$O t.:01110 \1111
dm';r(l,
unI pI:!,
'': ~I'I'n~at-i lld" d ..:
d" Iml,,,hlu('O Ct;lllr.>di ,
<;l' l'[ln~idl'ra r IIlClltl~ :.1
I), ",' liU lo..Io
~\'
\
~
11
d..:~hlJmClIlll·
f,llla
ii idé:iI d(;~ c ­
~IU<" ,I 'l'':ficulo~l tla de'
tln int.ll\iJun que a
u'IlI\'I<,U H\du~ j\o.· p,n,\ ,, (óll's dl' p<.·11.I c ht>, r,I~"'h ' (\ Ctlr1.dCII:td,l , CIII \' C: I\IS lipo$. 11(' cu '
'",'' ('111 qUl' lnl/.I em Jog',1 (I ptohk:llt.I li.l ~,l1ll1'l!k Il\fnt;tl. ê \'nc;H::aaJo r :U:l ser pUllidll
11< tUlU 1./11,1 . 1 l\;L~ n.i" rude S~" r hh''''at.!\) $.CIII 'I p ;H~'ü- r IIh~dlt'o $.o ~tC !'ua ptflcuJosld.tde,
k\ .• ,1
rCClplt1ú' l'IlIiI'
d' 11<'1'11.11:/.1\:",'/ 1 "Il,ú',l . \fll h,'1 1 1/111 .111 11
"
<I IHHIIJ,lhJ,ld\'
da k l
I' ,/p"I<'. 2/10.:' .11 t<;O\
~'O~
!Ilec:llltsmo
~;
200~ ,
()
'1..'lllltlll
l·pdltil'.\1,
Pl!II,h \.'111
.I"
I rala"e (k
1", 1.1 ""'·I' l lo d ..
dt.'~S,l
11 ~.;!I.;.jll d,l\
Ul,lIl,h l"\ ;1I),
IIl1h, \ d 'ol> l\.'I I ' .t-
dc u'-
ohj\\':to 1;1 c', Li dad •.) Il't
.il1, l',lkadollrL Ilkl,\ de t:m, 1 ('~ p .: ci­
1,·I.\I,' .i \1 :HlS criml..'~, inclui IIIdltd,IIItl'llh.' a
p l'ltlllltl:t ~thl dl"IlPI,I\' :loI 1,' \IIlI\l
lú/lI\ :IJ O[ da S\1L'I:.:d;h k ll \
tIIC' l' d ;ls p~·1I.1 S que
'tlInlld.'·, (<;I,lnc!O ,"'Ic ,
s:mç,i() (,'1;.1$1,' CIIl punIr 1:11 fitl la t>.h~
,I
11 ,~"It. l d-: Jc
C' IW'l fi l',I\';III I,' 11111.1111111\ Idll,dl/, II"in d,l p l"pil<' llI(t;I[, l f . imlt·
\ Idu,tli/ ,I\,:,i" '1\11,:
Ju 'scr' Dc um 1:1\10 , a ' 1II1rm311\ ,tI,nlc' da Ie, r.:spumk ~(lS c ril l'nus d..:
'l!ll" !U!:t · .1.1.10" pC1.1 lI(lrma . Dc Ilutro !Jt!\I . a IIl1rtllJ se r..:purl:\ as filrtn:1 S IL'l le. para Jluar
(1U1"11,!! \·"t ..: l ura1:Hl:. ~""n." a f3113,
110
d
rr:plr:,;r:III,IJ,1 pI' !lS p~lt;I, p tl\ p ~'r~' I\HI :II ~ ,1lI~ \ /1111<.. ... \ ,llllll
li(' aç :io cr,.'~n'ntt"s
nd l' ,I 1111\ p!J1II1
,,'m . ,1." 11,"1 1<: 1,Illtl,rclto fX"nal.
LlIII.:!.!! ,1 ,\
/r Ol/td ( /·/ IIIIIIO iH . II \rtI"lldH'~l' 11111 nhjl'lo d ditlld,1 11" ..:.11111'11
n!t":l'lmr:1l10
lilll\1:1
d,, ' tI ,1 k l à 1!\ ~ nll,1 ~!Js (I que h :I\'crla cntr~ ill1ib ;l~ :.~ ri,l U!IlJ c~pédl' Je; ' cng,H CIJfl1.:'llln' ,
I ,I Ik ...:n.;,i" {k", ..' 'l: n~,I\'cl :um'ul ll' ~Ii jltlJl'l1;t ~L'f (,',1.1:1 p ,lfllr J :L ~' Ul " idcr:,ção ,k dOIS
1I'III._l'tll" ,I 'u"rll1:lli\·.t!.llk' 113 lei c a ' n unll , l b /:\ ~'''h ' ' InqutllLllI ,1 1'1;I1Il'Jf\!. ; 'pl.'~,1f d ll<;
d.: · ,TI.;I1I:1' ('U
'," .I"
1''';'1'
dll":lh' peu,tI p ilfa um "1,'11111111 lo':di lo que
'" II" l i uur: . 11 1.1'" 1.111111':111 .I .. I,! 11I!!lIl" ,"
fll-!ur:l dI)
d ,) dlrl' lt!! atuJlm..:nl::· , p.. US 11 nllwill\{'nlo d.l
'111 0\ IIll\' IU,,',' ti t il.' I'I!\ "IVl', \' ~I:'I ';;l'Iuprc rd ,'/lll,,:. IlIllll,'!' I' IIIIl'rdt ( j,l''' . "II ~l'j.\, :I
'I'
~',io Il' l !Í Ik c~p":lat :lIndo! tllll \tlrO l tll lllll P,II,I"' '': Il' ,lIl/ dl \1111' 1,1;11111' 1111' 11.1
1,'1;' 1,d,! rJ .~"; 'Jo!"·1ll lIân :-o:ria um 'lk~ hl.lmcu!o · !'tull Únll'll S::nIHJO. Ni:» !>l' t SI'lfia 'pa.sSõll).
Ih' d \'!L1II 'd,'\ l'·'-: r ·. o !>l'gundo lo:ptl n 3 ·S\' :i:. Ilt'\' úrs
\ '1\1.
as p r:illl',I" jllIllill\ ..... tIKl!11l.in um P(llll',, ;H h,llllc
JlrdCIU;:l. l'\t~ lcnt(' ('til
" q ll l' ,"k' ,,'fi,1 UIIl d\l ~
,,10
I'
penas. /\ p a rllr dt..'s,t..' l'U IlJlIIlI II d\.' prc"'l'rll,-ÚC'~ e proct..'llltl1 ell/d:::' !tll· r.: n!.:s :i
punr\~n. pode -:.c dl!.(' r 41l\.' () 111'\ 1' r.:glllle d3s fllllll :IS pUnlll\ ;\:::' 411l' sr: il1s-
c
ptni$.a
I"
dl ll · tl" '1'1, ... ,' UI !"II)
11111 l'ódlgo t.:X ,W " II\lI l..' \'X pli nIl1. 'lu..: d d i";1 0'\ U llllC '. a P ;\llIl
J !, l.:trllO "Hllflll .du,IÇ,ill" ", \:-~llll
llurOlt :lOtC i1j}t'1l13f;1
Fo ucault, l'lI lf C tall ":3r::lh r . norm:ltJ\o' JJ kl. um<l 'Irormali\'id:, ·
II.- UK"' ull' ,i ki 1':1 '1\l) rIllJlLl,u;,io ' 1. 1lI'( I' ~'.III U m,tll':lf 11111:1 d l lc,cu\,1 entre ;lmhJ~ . ('<1m
.' mlllll\1 dr 'I.: Ultl!>ll.lrtl\l1.: u:io tü U1I1:1 cont:epç,illlllnamCnr\' 11111)(;1':11;\ I ~ ta t.!e lei C 1\1 FOII'
1';lLIlt Nl'SSl' :'cnlit.!o, pode,sc CII:u um:l cnlrl.:\'ISla d..: ~I<..';r l'llc Oclrna s·~ l arl)', que abonb o
ll'HI,' d.1 I," ;t p.ulil do p"lIs:unenlO f0l1c .1l111i:B111 EI1I um II HJllll'1I10 J.I cntrc' 151:1 dir.i quc
I OUl',!lil llk .. , re\ l'. l'm J ',~/ ,J/ I ' {11m'" c CI11,I 'o /II ,Jd,' d,' ,,/h/'I'. ;\ r :I ,-"It:l."nl ' J;l lei:i nllnHa'
I',H.! UIIl.! u'lllp rt,n.,in
.I \'
mC/lIl' a partlrJ aqu d.: 1l11l1lll·t:111 hktl!di\'a,~c
1(IUeo, o (hKn tc- , I) 'arll ii t 11:1"
-III
\",'1.\,
ti. ('\1111"
.Ilttll"k qll ~' '.11\1
ti I tlillll~~1)
dl'
1<,,1 .. ;,
,t"
p ,IL' ln
,I II,·k r"d.), 'J
I~~ J() .. I I t.:"'Pl'L I fil'''~' ;\U ..: Illd 1\Id lI ,~ I I /.t" ,j, I d,,!; cr j,
I!l r: . . nu l l·"' Pl llldl.'OI , 1\1,' " I,III ,h':11 11'"pn Ili( ,u,' .'11' l!tl cril lli-
'i ndi, iduo
,I .. ..: l'lI rth n'('J'" (F P lhl' l',!.
,\I :,I,,'i i
lill
,l/rll
i' (I
II 117)
A afirlll[l<t.':IO da I1cccs.,j{bdc LIL- unI no\'o conjunto d,,: regras julídic-us, c~pcci:lll11cntc de rcgras ohjeti\';)tllCnIC dad a..; tCI1d igo).
texlualmente garuotidas (kgali7:1\':io L' bun,h:r:IIIZíI,';in til ).., fH()Ccdj~
III Cll t0S), cxcgclicamclllc l'01l1 rol:tú~h (IH.TlIlen~ut ira IIlL'r ii i ), Il l's tc
t:l)[ltcx lu. nfio haveria de lald ,lr, pois a Irall..,fllrllla~-;lll d I _~lIl' l e d;[dl'
h :I\'l'li a dL' se.: Iradu / II l'IIIIHII ;I I /;n l ... lilllll:Jf.;:ill dlls Illtlt!,\ "'; 1'1' 111 :>- qll ;ti:-.
as regras de C0l11port;lI11clltn "';;l() cU/lsllUidas ": 111:l111hi\'I\!t' .'.'l' icl al. f:
falacioso colocar as teoria s 110\ L'Cl'llI i . . Ias I1tllll;1 ~ln;'\It:\L qlll ' s IlllpksIllL'!lt(' apl'b para n id é i:t de ljllc L'''I:tr ~ "c - ja ('OO..;llllilldCl ti direito
(;011\0 objcto cicnt i ricamentc !leu Iru, l'11l pleno nasc i mclllt \ dJ !? (' c/I/.\H i\ ,~·I..'Jld/(~/t. Em verdnuc. a 1I\,:utl <.lli/;I~'ãl) do Jin:ilo Cltl l l 1diJica\'0l'S
dn..; SCll l idll:\
lb lei pela nasce nte el~lleiil t!nglldtiC:1 Jn dirciltl, () Si SlL'IlIil jurídico
li lllciona COIII(I 11111:1 e~IH~cic de "i..,ll'lll:l ·g:l1:illlldo[' d,l t'lit',it r;! lI:! ...
tr:llia condiçüc5 5ulit:iclIll'llll'nll' 1a\'ll],;'I\'l'is :111 cnn lrok
I
prcssõ\.:s nd\'indas tio sislema cconÔmlt'(I,
c1nrada j:i 11 0 século XIX.'H
t nl's~e :-l'ntido t' IH.!SSC C\.H!(CX(1l qlll'
L'
esta 1I11il1lid~d ~ está tiL'-
ii
c:->tabili/aç.1o do projct l )
modem o rcclama J h,:i escrita c codificaú:\ como projeto próprio para
1I1lilicaçüo dos direitos (1) c. mais isto. p:\I'J a estratificação das rela(;0c:-. S\)çj;ti, c:.'1ll cO IlIf.;lu.h)!' contrnl;Í\-'cis de rcalicH;ão ue poder (2), ue
1ll0Ul) que a Sel11:i lltl ca ua ki deixa tk ~er simples mL'llte :l cxprcs~50
de um direilO Ilelltrn L' ICXIU:l1 para. IHlmil all~\lise cr iliel. ~jgllificar a
e\ IHL'ss:in dll POdt:f IIl::
I
()'~(/I/J:,II ,>,-.,. :111.\"; de :::.elll!dn e !ll\)lh)~, bClIl etlll111 pr:ltiea\ pl OL'L,uillh:nlals. pelas quais parcce se i l\..' li 1r:d ilill a suhjeti\'idadc na
\'lllldHI,'Jtl de prO(L' .... S(IS,
, I JislI/lglUJ e:-.p0cics di\'Cl~:!S Jl' delll'.,,,,, Clll11L·~. unllptlt t,UIlClltO:-'
ilkitilS c c'·cnlu . . pao.;sí",cl:-> de serClll pr(\' iSI(lS pela l'!Igc llho!'id:lú" dll kgisl;Hlor.
Fh:/illlr CllllCcilflS C scnuJos Ill 1 rJll.lIinls . t.:l..llllcanJll IIl1llillla·
mente pllssí\'cJ a arbitraricuatk do intérprete cm runciolla·
111L'I1I\1 , (llIIa \ c/ qll~ prl,,' iall\cntl' tudo dl'\'cria ç.;I:1I (bdo pL"lo
( ';Hligo,
('/(/n~/h !II' 11111 rorçl.l c 1"01 hil.!rarqui .1 !ollk's nunnalivas aplica·1
n:is. Ot)I:Hldolllll:lC; de mais impcr:tli\'ida(k c :lplieabilidadc que
nutr:1S
Ore/cl/ar
e iII/por 11I0UO$ 1IIlirllflnc.'\ lIL- c0ll1p0i1amCn!O c;ocJalna
5.
diI1ICIi::-;~O lia c~rcra do pCl1llÍ!ido, do proibido c de norig3do,
C'(!(i!l f,lI" thfcrL'IH,'as Clllrl' Cl)11lPOl (;lIllClltos subj . . tivos c clltn:
di\ L'1.;as llH'dalid;u.ks de illterpn,"!;I~'~(l moral. ;\f\]nilalldp ~ as
t
',
\
7.
i, ,
T'
~,
s
9.
L'lll dlrcç~o a HIlI:I 1I1!1L:1 l' III·;1. :\ ('I ic:! \:tlll:-;L'Il~\!;ld 1 ,1 1 h:ga li.
dado.
('Pl/floIIU :' ltu :l\;lll"": t\llll plnLlllh'nltl ~ IlIlPII.·\ ",i\t'l
,u it .IIl LIIl
do-se o legislador ((,lIUIUII mauu como d(:'\'{'I'~.\'('I' ,)'oí/I1 /):i j1rúpria inlraçào (fnttl OCOl'liL!O C0l110 sel" - Scil/).
7ijJ~/;c(l" cOlldulil:\ rHI ........ i\\: i ..... di . . UIIIlIIl;llld~hl .... d,1 ,- I induta,.;
iIlJCcit:'l\'l'is, l'St~IS ( IIIL' ,,;II I k\,ld~l' ;1\1 li)";;"(1 Ctllllllll l d;\ deg.tlldadc.
f)<.'((TlIIllIlll' VJ.lo/cs padt\III1/<iJI)~ puf lIleio dc condll!;\:;· tipo cs1;1I11padas nas lelras do et"H !ign L' inICrprC{:u!a.; pc!:! :Jntllrllbdl' da
dou trilla l'ÜIl Sl' l'\':lUOI:l ,
10 , Codifico I' a disJ1L:Is~{1 d,J'i
I l'l!tC .... ql\L: p l.: ll1!ili ;lIl1 a \ I', l:IICiil fragdL' \",!lOll::S ':11I.1!!llllH'OS l' (ksl'ollhecilh l', :!J II l': 1 IlIlp'I .....
Slb ilidad..: tk dL:l'id!l kIlI1Wllk:lItll'lIlC,
11 , Conceituar c asseguraI' quI.: lião lia \'L'rú di !l;rcllc la~':il I itpl i 1,.':11 i \';)
da lei na s m;ios d(ls juí/L:'i. ptli\ hldtl dilci lo;;;c re Stllll ,: ilO ptldcr
de dar a lei.
12. Fstahili::ar, (//\1 <111'111 1..' 111'IIlI'11I 1/1" \illtlrL'~ (: II"dll. ' " ·,, ... t·lll i·
fllClltos e condu 1as que 11(1111\ Igcllc;llllL' l lle se pcll i líCII II , ';1-'; tradi·
II H,: \1 1;'11 i;i
I',
çõcs de um tcmpo (IlLlllllalmclltC' duradouro) (: tk t ,)... 1III IIC\ da
pn1pr ia sociedade {quc Sl' 1':11. peb Illcual geral \ i gellleL
13 , Enclallsurar JC]uilo que n,io é exe\1lplar. c expurgar :lquiltJ que
n50 dc\'(' cslar c:.:Ollt:lI11in:lndl\ () C'spaç n ~;lIllhic llk d !~, Ill'gucia·
ç'iks suciais,
14 , l.l'gitÍmol' o pod<.:rin dL' di/LT qUl'!Il cslú I'ruindu dL' ;o,tla lihL'rdaul:
com (Ol\:-;CIItilllL'II111 do F <;t:HIt\ e quelll ('q~ dt'IIL' ~!
!I1r1 (1
IL
proil'ltl
dl' (tlll\'i\'iu SIH,:i; d ,
lJ( 'ndll' l'lllll r~lpiJ ..·I, ddH '/.1,
4 ':
I ,\ InlU1; \ qu !.:~..: 1.\1 d':"ll'lll'l'hu "k 11.,rJ.,h":llI ! ~r
l ' I.t , ,., 11 ... 1 _I'!
', I
", 11/ _1\
;' ."h 'l n'!. LU,!!"".,
,,,i _t. II ItI d"
\ I . IHI ,J , I."
.I"
II:, 'nk' \ '/'I d, \ ,.
J.dUH,1 d.)
'1ILl' 11\' 1\'.111\, "L / ~'I!I " \ ' ' ,1',"11
mJl\ l\lulo d~ \C H'r ;LlIl '
4'1\' ,h I'.',,,,,."
.l~ rl· ~~,\,l(
, 111.\' ~!1n.1 ;\111.\1 ~"'rl1;!lI ,l~'
11 !.:'pltLI.) "lU.' I'~'!I~ Ir .1 ,\ LJ,I \'"
1',,'11' IPL.'II!l ' ~- , I~ao
.1..
1I
,)l', t. \' IHI':" .Iu 1 1 "ILK'~ Il~' IIl'llI III. ·1111 ' n" I'(prl II' /U'I:I('1I1
1.,ll'l'll. 'do-. lh ~~If, :.~'It.1 \'"
.J, .. 11.\;11 ,j pl.:p.\r.ldll' ,,·t"!1ll.'l· IJ":>Ol'd,I>
;\1",·" ,'1,1' Ik u; !I ' !I J d,' lIl; l'~:\S J!!l'Il! . rll'l ~ If:l I i:/ _ 11<' ~l'altJo dr.: tnllUI.'Il!.:I.1f C:» J l.;u!turJ
l"f!!i\ ... , I", ... ,
J" ..
1<1.\' Jo prúpttu Pll\l' A m,'Uh: ,.bll'!I\;, li Il!U'SJ CpOl":I cul!!!:!
~dr!.! .. , ,',pdll.l \
1':'-"
11!"!~!'tn,!
!"..".I, I, ,,·, j",."IH,l fi
I
J
II1JU'
",".lhdJd .. ~l·Ul I\ ..'!lhuHll'rf\h; lplL\ 4U" IJ~ l!1II '('I\I,.!.1 a I.'S .. J~ t.::.\l·
111 til.' Utll ~1"h'm,1 l'C011,"I1\1,'" ii"" lI,i" :\dll1il~ 11':;:\1;1' l1l'fll rll!!.I ~ •
11 11, ,' ,,", lhlh.!·, \":.l 11.1,
1~I ,I~;1
I~.i to:-;
llhjd i\' id:ltk L' e! Ill'l
surgidos c que rCChllll:11H
( Ondl'flUI'
~lic;!.1.
rcsptJ.slJ
us ct)!1lpurl:!llH':1110~ OL· .... \ lanll'~
!.!l·1 "- 1;1 o ..
l·i. \11~
~(j~ F " L ..I() I
S\.'lll 1111.·nll ~' 1 CIll IUI'
de \ ,,!til', pui . . o.tp t.: !l'l· ptl'\ i :l ll 11.'11 h' d,ulll P~'I\ll .111., '1 1-';0 'II
ci:d L'!ll 101'110 da kl.
17 SCf'u/,(1I~ no IlIt'ill soe i.lI, L',)JIiP se I.lL (lllll njllio L' l tll l1 ti tligo.
p.lJ'a usar umJ IInguagcm hiblic;1 d(' plIrific;tç';io. pnl 11I:ill de l'iIkgntias. ficçôc'\. Cl\llú'l!tI S C p<1Ia\lilsjtlridieas, () C1ililllll)'iO do
ll~i{l-L'ril1lllHls(l. {I c:.IJ:!llg~·ir(\ dn !\ ;iu-Ç' II:IIl!!I.'lIn (il:I I.: i'l! !,d, !l01 '
IdS
pOlUidor di: lIlai lll;;S dlll..'ltu·, I..: \ ' il!ll<ll! CIl S) ..h o trabJ-,
Ih;Hhlf do não-trabalhador (margInaI. 1150-50ci:\\'el..,),
I X . /(ul'1I/1' l' dtl'idtr cm competências. p..:nl1itllldo a nçJl.l t.13 burocr<l\.'I .\ de F:;tadn lla condução da" ohng.:lçôcs p":rllIancnlcs de
cst.luiiid:IJc politica t' cconõmlca, :-,abc nd o-sc que a prévia oefiniç}n de tarefas é dada por lei c, cs pcc iaI11l c llt ,~. pda COllsti11l.1I1l1l'llk,
tlli \~(),
Iq
(1;01" (' III~fllll/" Úlg:1l1S, dlvi slll':-, t,' I'l:P:Hli,,'lk..,. quI..: atrihuelll
cargos, scrvl,'o,;;. tarefas c deveres lll'iIIILI<.:ionnis , independentemente da pes'ioa excrccllle, o 4th': r.l\ lIf,,:CC o clima de permanência d:1S Illi :,s(-ll':; político-instih lclClIl:lis, dC~\' ll1tlll a da da pC ~:SO:1
Oll do ind ividuo, que na rré-nwdcnntladc el'J:l cll;1\'(' do scr\'iç(),
2.S, U positivismo
l'
a sag ração juridit.:a do espírito da
llW ti l'1'1I id ade
.
.
I
..... - ,
fi
pcrspccl!\'as
cntlcls Su li\..' a nsccflsao C.3 mn<l<;3.0 do cs pirito Illuderno, é possíVL'1 cn tlclJ"·<.lf (l fortalecimento da
consciêllc ia <';llL' !:llmodcrna C O cst:lbd l..'c imcnto úc uma culturll ju·
rídiC':l, a rt).sitivi~ta, f:I\'orá\ cl ao asscll t:lI11Clltu dos intentos pscut!\lciclll:ticos do direito, Hã , portanto, 11111 paralelo cfcsl:imcnlo do
din:ito, com IIIll crcsc imcllto da OrdL'111 (4lH.: se torna parle da o.:lndelr;1 pll~iti\' i~t;'i). da l''\palls50 do Illcll..·ado, da intcnsific.:lç50 da
aculllulilÇ;io do cap ital. da fctich ilaç:io do prugrcsso (qtlC se tOIna
parte da bJIlJdr:l posit ivista) c dü apardh;uncllto eh) Estado, N:sto,
a Ira lIsi~':io de\'er-se- ia produ zi r com I) aux i Iio do i nstrumcnta I jllrídl eo. dai a rlccl's"\idade de lima clImplidd;lt!C e ntre o progrc..'sso matalai c (l progressu dos S:lbCfCS juridic\l<';, que n,:óuIHJ;t na t'oflll.1ção
d:j Rl'C!thll'i.n(,II('h(~!i ue Savigny. " lrall siç;'io significa\',l a pas s:lrkllllO (L'S\:iS
I
gl..'llllk Ullla l'lil plC'lllUd Clll.1 (fl:lt: 1ll1..'1lI,\,';ill do:-. CI..'Il[J',-, de p()\kl :
puht:'lização das f{)nlt:~jllrídrcas: di~pnsfrll du diIL·j!(1 c"I:llal. <':011cO/ r':ncla <.: !'\upCQ 10'tIÇ:lp I..: !I I I C dirl'i({l Ct1ltllllCn , dlrl..' i tn 111111;1I10. di ·
r Cllo cstala!. cos t1llllCS h:"u-!l:l1P\') a :lm:1 cr: ll l1lllk'IIl:1 (\ " /llr;!lu;u,:;IO
du pouer: cstatizaçl10 das n;spolls;lbilHjadc~ ~oCl:!i~ , tllllli cat.;;]o das
fOlltes jurídicas: conccntr3ç;in do dlfeilo !lO Fstado: IHl'.lIi \ :1ç~o de
lod(l (1 direi to aplic.ív<.:ll .
A filo sofia de éro c:J, ljUl' 11 ;1\ 1..'1ia tiL, fUlld:II11CIl!;1I 1..'>'1..' p\l,irlnIlamellto de b"sc sü~iUCC,)flÔlllica, só poderia ellcontrar ;\L:tl lhida IH)
pell;-;amcn lo de Augusto COI1I1<.:, com J slIperaç.lo da!-. <.:r , t~ Illitil:a
(1\II1Jalllenl:Jç:in pcl:.! lH!turc7a c pcla mitologia) c lllct.dí -; ic:1 lI'UIldalllelll:1,';io pela fC\cIJ Ç~1J c pl.!l,IS fOlltes di\'inas). Iwb era po·
S ll i\ ista ll\lIldall1('lIlaç;ip d.i a~ãll pda tec nulogia. pc.:la 1:l / ;ill, pda
c iC' !leja clllpiriciJ.). Ncsl c cPlltl".;tn. l: l ollcnnll tant e n dC'i:lp:IICi.. imc lI·
lU das filo so fia s, COIll UIll L'OIlSl.!qüC!llC illlPl' riali . ; mo !tiptlst;l~iado
do cicntificismo llo"L'Ccnl ista (\la vc rdaJc: , as rilo ~() lia~ 'i(' I t.:sI 1111 CIII
11 0 ciClltificismo), qu e h:l\ cd de ~ c alas trar pelo PI im eil ll qua l tel tio
séculu XX ,~1f A crítica ti c:-.tc cS"írito vir:'! dada, (.'lImo fC\Tlador
deste processo idco IClgi/;llltc da 1ll0dCfllldadc, PC I;l F . . cola dc
Fra"kfurt :
"/\ I,'iência hoje . sua difcn:nç;1 Je OIl[f:1$ ft1rça s l' :11i\'id;lt!r:, ", ,_1.11'. sua Jl\i·
são cm :lre;),\ especificas, ~t:\I\ PI(ll~'Jlm~'nIO:i.l'llllrCllLltl" r: l ' I;.,nlj'a~';"Ill.!>u
r mkm sef Cllh:nclid' l' C111 rr:I.I~;\{Il'\ l m;1 :>lll.:h:d,H,h: p.lfa tllI .11 d I ji llll.:ll.'Il;I .. 1
f;/(}~l)liII/JIHili\'i,\/(I , t/II(' fi ll/\I,/,'/If II 1II.\/nlrl/( ·lIlf' '( i, ;/II /tI ' ,','1/11' II ( ,11111 ••.•/11
a:t!oJ/lliri('(I do p"ogn'~\u. t; il/ O "i/O,'/O" I '/IIIm/11 tllIl/,1\
II nlogw A (('CllOcr1ln ,/ , ' /'OIlÚ"';('1I ('(PCIO (14110 da
IIIllt ,'';,lIt
~Q
de.' 1"'J(IrI~ {il' "
At..' lJ1t·sc rôlf:1 o quI.:
' N\l Il' unl p,liill(\" >.'\pwg,rr.1 : lJll tJtvak ll~1.t ,' igl\ll' :; '\ '-l'l;n.:gM \lU \.kf1"H.H II' l'~II,\"h\".
qnrlPIl.tI ,11~tuh rp{kr~'!> I,\cais c Clll,r.cat rtll.l d;1 le r ;Jqlld~s n311 ~:.r nciollad o~, luccllchen-
,I,) ;t"un.Js 'b r~dl .l' 0.1 ki' No
' CHlll inlt:lcctu31.l' \l'U, ~. lr:J
,t:.','1 iI;,
(·,'! {IIIO/ 'U ,
<I, ,',,', ,/11 Iú:.i" .I'I'
III t' I<,Ç
(1ItHUl'':Jln~',./:(' ''/'\t·./1I I t/:,I" . ~1J(j: I' ( ,(o)
d,: I ltlfl hel;! IL'r a
111/111' d.1 ukla dt que:l St>t:Kd ,rd~
41:i
r,"rell t' " j'"",'ll<ll(,' 1111 1 "(, ,/ , 1,, 'i" ,l'': ::~' I,,1 ,111
1I,Itl.t Pl 'rdeu '!'tll 1'1 ,k~ lJl1W Ilu 1"
' ''>J ~I,~'l W IrllhU l i,II,
1'<'I~ unI Ill SlnIl JlCIII(~ IIIIH\I' 11l,1I~ r"lkrV~ I).k ~· ... I I '~·~!IJl~' lIh. \"""'" ',' U 1" 1'·11 ., ,:,1 >1.'1
JIl"d..::nm rensa ment o c i.:ntllil;{'o h 1'1'11 ,!tIl' C(lI11
fr C'ljU,~I~CI:t ~lIl'
\(1d,',
,,~
"
!""hh:I1l,I' 1\110,; :1
:ul1hj":.lcm:I;1 :'lgll1 fica :.rell1l:'
IjiL)~ {lfr.1 Il'nhlll rC':,oh c r UII lI .i\\ \ ~;111 ~\'Illtd\l UI: I'll<km ,,'I I l' ~lIh Id' h ;o l l,, ~ m ..,klfl'" m~' ·
d .: IUd" dcslq!lltl1l ,If I",I,.!> us caIlH·...>!>
eunhlcllll"II'" li l,)!>illi.:arnenl\· :neontrul;lIll1~ ou
IIi\Ullll " I.i\~h ,h'llH,' d,' lIu!U. ~tgnrfi~' a l',H'l r.,r c UI\ "lId,,, II '~C I\ ~U e"l1lunJ' s.:janJ 'lIIe-
\I''\us: exp..::run':I1I:lIs, De b\II, 11111:1 J l~ CII"l' nl,' .. J"lIIil1,.II'~" n,' frln" l ll.l m,,·!.:1It , ~' r,',.:;."
,I eicm' t.J :1 l:lh'[.l 4\1 1.: 11;'\0 d1"l·tl ll a,," (umpoda J'da C'rll'l'uI.W:i,' II ,IlIll" IPII.J I I ";~.IICI1·
,1"'''' ,.1 1',IIa 1"!,I"l;l!>l,'f ;1," "u, I:' ,·,1\.1\ 1,'111,1 " 101." ,:~ ,'" 1.1; ...
t,,·,,· ,l,., I,." " " I. ",,.. 'II,
o.:
1,1' \ , \ 11\ ," • ' I'fú' "" ,"I''' ', ' ~lIl'l'I,II,' '-'"'~' . \ll "lIIpl, "
/ 11. 11 11 11,111, 1/••,1, " " ,1" ,/• •<,11/1 /111 '(//"/111.1 , 1'1')'1 ,1'
\
II
111.1111 !'r,I",''-'''' I k "I!lIllr;in, ", "
t
"
" .,, · 't l h,,~llnll1t' 1
r/"""
'I""
,{,l loJ· . j", "It\,
!' t,C,1
.JS
I
Hr..'IlL':Xl) 0 0
pllSlIlVislllli cicnliticll do sêc ulo XIX.") o posi:
'''!n('
Jurídico, q como movimento c.h: PClls:Ul1Cnto ;:lOtagônico a
qualqucr teoria 1l31uralisla, metafisICa, St1ciolugica, histórica, antropok'gl\:a. adentrou til' tal ronna nos IllC iJllOroS juridlcos que suas
ti\.
ao Ih",to (j-'O.H/II/II - 1I/'·/}(l\"I l n /1111) ,,~ ;\ lilo:,o!i.1 \1" 11I~Pl;:-. il l­
,u.:aba ror se IOTllill":t plúpna s~lltl'lIç i:tdor: \ ti.: SlJ:! 111111 Ir..·. dalldo
lugar à hipcrv;I!OI"iz,IÇ[io da {;i~ncia dtlgm;'lti<.:a do d iH..:ittl. CIIIIII1 :lfillllil
ü prolL'ssor da 1JnivLT,idadc dc ( -lIilll hl:l. (·:I\I;lllhL.'lr;1 Nl'\ l",
I':SlnçJo
vislllo
concepções se tolllar3111 estudo indispcnstl\·cl c obrigatório para a
Illl'll1\)r com pn..:ensfio 16gico-sistcmãlica do direito. O paulatino csva·
l.ialllcntn tia IltH;~O dc direito como um:1 dilllCllsàn de pnliL'r temporal
lund,ld,1 l'1I1 uma Ullk'lll 1lH'lalisica, l'll natllral, ou Irall"ccnuental·
natu ral. I;Klllta \1 aparecimcnto oe lima noção de direitu h.:cnizada, cs\';J/i:Hb liL- Ctllll....:lldo axiológico, volt:1do m;l is para a cumprccIls5u da
Id.~'!,! lk q,j,: li Jill'ltU sú pullr..: ser CIlICIIllldu col110 direito pusitivo (lIIS
1'''',//11111), e (I qu e CS IÚ lora Jdc 011 é in\'enção 011 é iden!i , l11o rclati\ ·í:-' \;1 ..\'"'1111. ()
dilcilo mod crno
.. ( ) p"J~' ~~'I \,,11\ d..:nlr,1 Jt: 11111 (~IUll'\hl de prl\gl\.· ... ~I\'. l',,\aII.1II1~ILhl do:
(IInklldl's J'olllógl(us. 0'\ 4\131 5 lr<!dll"lOll,dll\C'llll' f(lrnC'CI~I~l a'i bJ ~t:s cousen·
~LJ:lI, do t.11f~·i l o pll 'i ili vo. cm llulr.:t'i pal.l\"T<l". :t IIll'tkrnidJlk CJIJclcril:l ' ~c
pdo ,lh,UltlOIlU ,lu c"sc nCIJII SIIlO ('IIIIO!ÚgLlU (""III prol de um nOI:1II1Jlis1IlO se\ll:IlIIl1.:l1 l' til' PIl"ltI\ I " mo fIlIlCl o nal h l,l·· (!\dcot!óll(}. E,h " l' rcuirirtl, 2002.
I'
')~\
l: notúria Illl SL'lllido de que fornece uma cJi1l11:[!~;io 11lIq!.r;l(b c ricntífica do dirt'lto, pOrt'l11, a llH'wdologi<l dú
Plblti\·I.\1l1l1iundiClI idelltifi ca que (I qUl' ,du pode ser prll\'aJo r;u.:ion:dtllcl1tc 11:10 pude ser t.:ollh~cido: Sl'llI dúvida nenhuma , retira O~
fundamcntus e as finalidades, cOJlll:n:anuo,sl' (:om o que i C11I OCIII:"
salisf:J7 às eX igênc ias da obscrvaçfin e da cxr(:riml:lltnção, daí SlIi.l
SU;\ CI.Illt lll:uily·jo
~()
:-; •. ,,,.,.,/. ,," 'I/ .,.!'IIU 4'W lu Ihc.II.,· .I,. A, ".\1 " , ./ ,,,,1>, aI, m,·II/ 1''''''111'/(". , '/ j c·, I
,I/ltI, III I \d'f d, I C Ic''''U· 1;1II1 ,I o"m.{ • II.' Inl 1111 k /,1"1' 1"11/"1111'''"/1<'' 1("1 1,c·'" "U, UI"',,'k'" A"/"'II m lr /I,·IIU·/II I· "':""1''''''"''/0 19/"l'IIP.'t ,1,/11' Il' H1(."'.' }..'I'IH (;'
IIIlm",·,/,'111 ,/"", "'II ,'p/"l1ch,· d .. /IJ {1,,,,,,"IHIIU" ,." ({/"I que '{lI,·,tI .. II dh'-m';'flc' ( ', .• ,
<',/'!"" ... .t ./111</11 ti,· r ,·flll dJI1:1:"rtQIl'· '1,,,./,. /II,I/n.' ma"·" hu'" lJI'I,uS'lIl'; l{ll/h ' Imll/I!
Ir• . " " IIIJI)" 1"1''''· '<lmmc' ,r;, ,h, .fUl I" 1".//1 , ,·..:"."f· {( ir'q:,'rCl) k /I.1r.: h'llll . It orer I.,'
ridlt'a . c Sltll
I'" """III,·/lItI'/"/IIt·. l'I'J:!.p 5(.1
··A 111110.\ Ilh:'od"logr":.i po.;rSl');IHJ" ,)<lr Kch.·u iI,,~ !.'.'( 11.1 <l1I.\ ':'K',' 110: lui/,l~ 1.1.:: 'a!t\l.
,I,: 'lU": ,1(;!h.II"I1~ cl.: 1;,IJr. o: lia lll llda do: 51;.1":1I1.111'.J d,! U';I1':1.I I oItJ -Sl'. pw1:mlO, para um:.
110\.1 '"'\'".1" d ..· I. ".11<':'.1 rllml.ld.1 cm I'rC'~~lIr,I~IIh (I!.",·n,,·,l~ J:I C\l""l:III\'llk:mll;lna" (I ,l~:r­
n,l \bol! IJIIWd\I\·,II'·· III 01""/:!c·",a .r.! fl/'II .. /.I' \111)
vcrdadl·u,IIll\:1l11.." lHI1'1 ;\llflfiltl~llfj.1. I ~ (ll"CllOl'
quc
IiI, "dia JII-
,1'1;\\·':'
Lk'k
ii
filo~oli;\
l!tl dlreifo sc \ III :\upcl":ldí\ pdn l'lênria du tlnei!!). ( 111111,.",1;.\ l"llll'C ql i0il l"i,lS. desde 1,,1''' ti ;1LI1~'rllll .. 1111.."11'\ I' li:. IIlo<"oli" du lIu cL11 > l' 11'\·1· 11, :1 · ... C
agor.1 cm ll'ori;l d,1 ( !0"n.1 d" dLl~'II!1 km
r..-!ll·,Jo :')1\.1\,\, ~nhl"" 'II. , l'(lhh'a SUl Illl'IUlhl lllJ;W)~' I' lug,tr illlcllcillll:ll qUl' prctcllIk·r.1 "o:r ,l ~o.:II (:1
r\'Ol'x;"h, do últill\l) ni\"cl) ',:rJ.l Olllpadn pelo o.:S11:l11l Lll;li~ ;,h.,[r.lll" da rienri,1
l1lo1 úg i:l
t!
(II. dlrei/"
;t ' /, 'lllltl
ril'l\o(il: do do·dro
gl·,,1I
d"
"ri
, 'II,,·" (l .l',I;lllhell;' N{'\'~·\.
II ' ) ,·"Ii/, ' /01 ,/,"
/,
I, 'I ' II'
,.'0.:/11",,' ri" lilll\("id . ~!lLII. J'
""d:lll
li)
.\ mai s clara dl'llltllI SIJ.U)u tlu il11pl:ritl da lei. funil! l·\ IH"'~'ss;ill
jUli,!ica da radl(l e d ~1 \'llllladc gCI;1I1011~sl~allnl;IIl:I, \.CIlI d;ula pL' ln
dil tl da DCllar:H;à\} ue 17X(). ·"/.II lu/ <'\II·('\/JI"n·\Íf}// dI' lu 1 u!fI"'1; g(', .
nJ'lI/c (art. 6~, j)édtlU,flfllI l ·l1fl·t'l"iel/,' des d,.o{f'; de I h.}J//II/l· q-/ tio
nIO\·t'/! , 17~9) . " Ora, l:sta plochllll,U;,it', que r~lI"L'CL' ser.1 /ll:l\lIll:ll'\.·
pH': SS ~O do espírito oas t:rCIlÇ;lS de l-pori! \"(.'111 Sl.:lld() C(1J1~tllliJ;1 dc \dc
longa data . Ü mesmo se pod\..' dill"l \,:o 111Icla~·;io ilO dito t..:!r..'ll tílico de
Halls Kclst.:n (Escob
Viel1a), m;i ,'um:1 expressão d(l P/':Il': lIw. :nto
nOJ/ll:!ti\'isla -positi\ i ~ta du sCl' lIll1 XX. qll.lnJI) afinll;1 .. t'\ tlllkm ju ·
rii..hca (Ir..' Ull1 Estado é, a~;\ illl , UIll 'iislL'l11:J hinúlqui c\l d. .· II, :In;,.... I,.:.
ue
g:1is" ! Kelscll, ()
~2
·If "
.iI/II,
<, I
··Só ll1lC". nC\IC ~CIl1IJil. l' l' \hLJI\ ' ''1111' Jundllll H,i" cr.l J,j um.1 "!!lI.1
51
C/II('
(~(I ill.~If((/, p. 215 l.'}
'.,\ ,1I:l tçoria 1'111,: do JLlnto, ,,,,,.ttl:,1 .1 1lI.1I~ l' LIIIJ IIl'.1 1o.:III.IIIIa ,I. tl!I<,! '" .. I<I.I(,·.ill ti ...
ci '.; ncia dll dir,· ,to 'I,m'l t,:i';l!l"i;, 1I1.'IIII·llIh_ ~,' ,' lnl>,'I",' ~.,b 1!llp~·' III J., \ "110 .·1(" 1""lli\ ,.. 1,\
1i ... ,la ilI1U:L.ll· ~,lfr,; nJ" d.l.~ 1~"lh',I,\ .1' !:lIl.;.I\i...·~ que l ' 'II'~"" ...'.-til,. \.r,· 'I, !l.>!;.' .• ,.,\
nh.· ..·lI'· t LU"·Il/ . \I ..lú.I. ,/d~"1 d" c ,. 'i, /01 ,I.. 11".·,1,', I \)~q. " l'i:! I
Spbr.: ,1~ e~c(,I:J!> p<1~ltlnSI 3" ':1lI ~U.I hl!JIL;I\j,> I' ôI .:uI1I:r,1 ..·,·ltlt!lIlr.'I:1.
de' 0111 ..'11,'
·(· 'In" t.lIllhl'm '1~lo no capitulo "1\.1."11". II IU"I'""I.., I~I\IU •... /11 r .. Uf-,1f li'. :1.:01\.' Id l l .n
(I.' 1I.l1hl"t!ll<knh'.\ nr<klll ,UI'III.,. " .... !ti .... I 111111\.' jlt" " ,,:m !..III., 1111" '"I.'Wl"lIr. 1"111
ll ... p/c t C'n~iI,;s e-\,!tISI \ :1111e-"IO: /.,.<:,,/. '/IU d"
\ ,:1 '.1... JII ~·\\lt:~. CIlIl1U
~"
....·u
r\~II I U
:11111 com
,t
r '.c.,I.: II L.10 " I( ,I. ,1
ti
r ,.... I"
d,1 i: ",').:\'''\' fi .111\'" " ' . "1'"1.' ".
1111/ 111.1/11 />, .." , "11/' .:1,31,1 I,"l ~c lu ld\.
1'1 ,,, ~.lI\ ,k .,,,11." ';IIlI":' 'lU'" I(,i" .11"' ;," :.
"·'11 d,
h l" .. p,,;dl'n ..·,.I tk ('llll CII,,~ < "IILL'~ ,li':' •• 1111·
1.'1 1. LI!
_0,1.1 d,-
J,' '-luc .1_ !1l""1.1" 1111 illll ., ..
I "d.:- ç" " ,,'' I :,,"',. ii·
\' i,'!!:,
',·'.'111 ~<' Il \ Idk"l~ 11 \1 111 . " 1,, lPlll') . 1' IUlI-t ), h"""kl("~ .. 1,l1a c .. ~'cm ,,11.11""1'1., 1"tl"I.,
lH~íJic; •. ;lIUd.1 que- c"~l·I~"III!a II,IIl:i.) ~qa ,1I""llld" "'1"r'\ \tI':.',!..I,' r ii.
',/,;' t •• /
1','- '"mol /,·,1/"111 .t,; d"l'l/! ill l " I '" .,!;, ,'. ~(rt!~ I' "'lt
,I.-
.l.
\'
<.) qU1..' ~ ~ h:i til: IK' nS3r nes(e llIü lIl CIl!O (': lflle ank ccdcll(CS (!;io. ,
sUJlurte ii c">la s expressões, na lei t: na lilu">ulia , de t3i~ crenças?
Na\ cgar na 11Istl') ria ua positivJçào do direito c das cq.!Jcc.pçõcs 110r-
m;l!ivi"'a,,> p:lrccc scr o melhor caminho para sc detectar eslc enrilila-
mentu . O positivismo dos sécu los XIX e XX nào haveria de ser nada
filais que um conjun to de emanações de fundame ntações anterior1lI l' I!I ~ J ada s c trcinad:ls na consciênr;;1 de gcr:tçõcs de pcnsíldolcS e
n;1 idcoh.' gia gcr:!I do..; consensos socilli..;. É nc':)lc ponto quC' se akan~' ;) ~l ClllKCp(io scgulluo a qual o Ptli,JL'r Público c o lma:o kgítillll) (e
1ll'1l! Illl'Sllltl :1" lei" lIalurai s c nelll as kl:' divinas agt~!il "obre u 110IIICIll)
a illstituir regras de
(,P1110 S l' \ C1.i
:d i llll:U!"
sncialmcn1t..' l'o ll1rol ;'I\c;"
dI..' l klll ldollllll..' .
COll1portal!H'Jlto
110 C/lII!".\"
.. , h. ti /I, "ml ,l. '/I , ·tI u ' /tlH/l lJiI t "d' f 1,lu ' I".I~UI I " ·. d 1111' .1 / '/U\ 111 m/oH de'
,Ir,." c/l/(' /(/ / 0 / l'c~ "': il l ' !c. I.." ','s /,á ·,lsn' /" rt'g /c nn{..,lIe I; , II /)fl ~arflln ·. (.'.\1 rVI/ 10111 :; (10\ 1//1 '('. t' I C/"t', \"QU.f C<' ral'pr)/l. 1/rI/ O ,,'fll 'O/I" ql; '!lI/ c' ('Sl't;( 1.! de <11"0;1.
qu 'Hlll' ! 'I'J'à c rlt lois, .W I'(II·r !t, drrlJl, ln I(lü . .wllctirmllé,· /wr la (1uis.' wtl c f:
l,ublt'/IU '" (DC"tIIololllbc.
CO/frJ di' ( '(lde No/ )o!t;oll. -l l'd. Paris. '\ugu:-rc
tllI Ull!..·l1illll .... llh l jwi d l Ct 1 1..!<·lllr t il,!ll)l"I ti l: Il õ!L': prcUd"
j111)pri:1 I{{.'\·o!lI<.-'ão
dI..' 17 ;-.; ') {lihl'rd:hk, igu:dd:t k . li·ah.:mi-
IL'IHk llL'W:->. l"llllll1 1 '·Sl·t' !.t
Alla lilica da .ltllisprtldl"'l h· I:I. de 1\11111 :\1"'111 1. Nç~ k l·tl Il Íl"' III. (. \ ti l
di V-il)llilll! C ;t r:<., c oi<l I li " tú l Ii.. ,I, lO1l 1 S, I \ I g ll y (/ l u j'(lr/lV' I di 1/11.\\11
h'/I1/1f) fla r a a/e};I.\·/lI < ÚO /' 1/ / /lI I.\l/f"udt;ucia
I X1·1), II l1 l.l \ LI qU l' ~l'
OP~) C ;i CI ja~':in de 11111 ( '(ldi gtl t\ klll;·IO pllr an'il a!" l ln \'(//1, ::,1\ 1 t: lia
Illl~' a cip, l' O s tUIlIl'S. 11 ,1\1 d e l ':!ll d/l . 11 ;10 (lI1 ... t :lI 1II.." , de 1'1..'1\ ... ;\1 t; 1 11I"~' 11I
lúg lL'\ I-dl'duti\ :l!llL'lItc a ~ flllll v'-l III .... l l·ni l': l'i do dlfl' lltl
() Clldigll Ci\"il i"1 ;l lIl' l' 'i, dI.. ' Ii'\ () I. lroU \ C lOIl:-.i !'1111 1i Il·IlIIlIlIl!O
dL plollll' ss as allllll;td u l:t:- dl l " Ilk',II S lI :l JlHldl'l!!l t bdl,.·. l' 1.I111hl~llllb
F!:III Cl' ... :1
dadl..·).<; ' Cllllllhorada 111.:1 ;1 dllllllill;\ l' jllll s pnld':'llu:\ dI..' · ,(" tI tl"lIlpll,
COIlIt II 1111..' 11 li IIl' 11 JlI t')P I II ) ~ :-' !, II II (! ti. li I, 11:1 1'111 , 'lI! ii ;I I c • I I I' , 11 1\ ,' ,;; I) tIo
difl..' it() Itgi:-.bdll c n dilíl.." ~ ldll .
{ til/a
/"f '( 't m lli l II ,' ,'/1 l'lJt"
COII //{ '/l II <"I1/
Ic' ( 'ud,' ( '/1"1 / 1"/ '0\"
i,' 1',: \1 011 , : ri,' , " OIlI/ lIàj' "
'illl'
,'II '1I/ t'I,/ III' ""1,
'/'\ 1' I/ " i
,.h,fI"1i 11,/11,
"111' ,/,'.' /,,/lh
,1.·l.t , :,
ii ii l " " ll/ il/l ;/'('\ .\I'/II/C.' ' 11/\ ,II/!\
L <~("lf t' dc ·.e F/{II/ ~ II(I d, '11111 í,l /111
I. ·IIUh:/'l'IIlIOl/{ .· li 1:.\/l l lIt' 1111 d/t ,iI ~ n li " I l'gal.! d. \ , /,) ,/,;. ,
"()l rI/{' t
p. r.l ' ~
É cxatall1cnlc.: isso quc permite acompa nhar () pcnsamento de
~ I iguc l Realc (FiIOS'I{/a do direito, 1999. p. 409-433) quando ar.mlJ
que J raciono li zaç50 do direito se iniciou com" Escola dos Glosadore
.Jtj. ~allJo :1
• ' " ~f\,
La 1'1"0(('1"1;0 11/,' " ia !m .II
I" ~
LlJ I'nJ/úb u trm eles ("11/1\ ('lI r"
'1/' /JOi"l i("/11i1 , t '5 !I'I/ d ' /III ti /:/ai.!t,
Ii/','lfl; /11111 1"/ .111("111'
l.a X/l r,lII!ic de ' ·"lI lflh . hillIC de /0 /'/ f'/"fá l" (/(/11.\
ros. especialmente com Acúrsio, no século XII . na Idade Média, pas-
Escola dos Humanistas, cspccialmcntr com Cuj ácio. no
sL',.'ulo X VI. (' ~'I conse il.3nci:t doutrin:hia dos juristas tln s~culo XV III.
eOIl! l'othiel. t\ culminância d:l positi\ 'açiio t: da histÓria da kga liznção c 1I0nllJliz:lção de doeuIIH:lltosjllrídil"l)~ uar-sc~á,·~ clar(\ apenas
110 século XIX. t'spc...: iahllcntc com lJ desenvolvil1lL'llto (!:Is Escolas:
II PJIHkctislica, que vê- o direit o COlHO l'(lQll) de regras cujo modelo
era o dircito rolllano - o II.WS mud('I"/I/{s !}{1l!dCi..·lorulII (:\lc111:1nha,
(jliick ; Wind scheid ; Jellinek); 2) Exegese, que vê a codilicação
como lima espécie ue iconização dogm:ilicn-cxcgéticJ, guiad::l pelo
axioma du inttlCabi lidadc do scn tiJ o n0I111ali\"o alriouído pelo kg.islado, (França, DClllololl1be; Troplollg; Laurent; Aub,y el Rau); J)
luri,,;pllIdênr ia d()<" Conceitos. quc tr,)(;:.! :I arquitelura dos conceitos e
"'" Il'II 1, 1
1..·lIt ll' o u t!:!,
c..
[)1U ;J n.l . ll:t c h w~ t:1 Cic., l x(.Q,
i."I.,
de 1"1.: gras (.Ihcring.: Purhuj:
!,Cl"lIItiIlCllle.'
//lIIT, \ .\l"
II :/11,' J/I I1Ii It·' ·
f'1'1' ;~ll h le dt '~ '; /111//1 ('\
li
1.'1 jlITlltihil;m/ t/n , ', 1111 ( ' /Il1 nl/ l
il/,ill·idu"tI!". t'1 n'///" du 11 1/1 .1/1.
ri" 1'1111/111, 1, '[ ' ,/1( d,·/ ·IIl(/III/I I,
philc.
/ 1'/,I:II/l lt· .tU ( '",/, ( '11';/.
Idlll;1.
!"';'I, \
C'O/JIII/\'/lro/l"(" /h' ,,/II!ll t "
Ikl)~. Il'11h'
I. P
relldtll"
.1.' /1/1//. ' {I II
ti
It \ 1" Illh,' / IIIi'I/" II(:
j
1'.\1 /," !
Ilut" . 111('0 '
( ·o ·
: 1-1;1/11 ,'
~{'l
r":: este perfil soci:lI c l ':O; l c 1lI11IllL'ntll de 1i.1I1l1 'li;:io l. · i ~·lltill ..::t d~l di rCltü que H1VOITCC a que Jtlrbt,J<.; liallú:,c\ do fillal do ~ 0ull~1 .\IX l'
iníci(l do século XX prncl:.111H.:'lll <1 pl:rkiç;i n (a urdcm , :I cbrc/tI . a oh·
jeli\'idatlc. a kgali<ladL'. a Iilcr;t1id:ldc), CIll ""CUS curS(l ~, -",lh: L' li ('údi go Ci\·iI fmnces (I XO~) :
~~
·/,·, //"{'II.I,:' I."III ,'I I,·"),·'II,·,/,;t<l'" ""'I·""/II "//U-II,··l l lu~· rln':"j'I,Ii' I,·" ",/!;<lI' "
/i;,"I II/.t,· ,·"JI", ItIII ,,,',III/ ·".!'·( 1\"11 I '.II'~ l,t", I1I I~·(·I\l rll"H . I "'C. l lJ llhl l.l ' 1 \ 1 /, .h ..,1
I," /11111/," ":.\'111'''''' '1',"" 'r' 1111 ' '"lI/ W"·!·' :'I"/I,.,·' .'." .• I,I! ,,"r', I'
1 ,',:,,/1(,:. , " , / 1i"{II , ! "'/111/' : , , ,/ " ,f, .. , I.' ,." 11, ,.. ' III",' 1h'''I.I"I. f .", •• ,,' I I ' ,
1"'·/ld m' IIII I,'I/U '/. /!I I
'1
I '\ ,,,', III.!!' d ,' lu l " .'I'!'" II I!\hll l\ "Ulll IlrIidl ' I' 1'".. 1,' 1' : " .,. ,·n ':. lllu ,ld.t, t'm IIphl'w, (J I''''
"II' 1\'11" !I" ,./.,,, It<,;" ,/ •. ti/" ,""" .1" .1, .,'1/.,. " 1'1'1
I"
:h,,"
"f'"
,'11" ,/fl,/:' , "" { " ./, ' / '" I: I',. , ,· .. I II-! ,II II I "tdl, 'II 1~q,'
t"H""
11
"'1
.
J/
"{,III/III,
.I011ll/l'IH
lii~J()/I'Im',
.\"/1
liH/.)llh'.
"/'I"tÇ
I,h,s
d'I//1
.{/I·~/t"
J'mí dl/llillll é, /I ti {':,:, ,/ SOt11f1'1',lI i1ÚJII , !to H!t!lmé de '('1I1(' ~
ln IUfle,\ ti" }':I\S,:, iI II marq/le! III lill d,' lilI/ue" 'C};:I/IIL' ('I l"uH.tnt'lIIelll ri"
d" 'I! 11// ,dCll/ t' , III) OUlJ 'I//ti, iln'Ut' Ic d,'l '{:f lla l/,' t." h' i:1" .. !J ('1I de." ("IlIIqll(~r('.t
.I.' 1" U~:I'"/Ij(/(J/1 tlI/IH I 'on/u.' ( /1 'd, (' '( ' çl le {,1'/t' ,k~ ,inJ/i.f ,h, / ·il1.I,,·idll, dn
dn!l!~ lII"n /j/lld~ ii t'jlIISOCfT.' {" Çf/1I 1 1·~I II ,/.. III libC'rfl: (lI·tI~' R êgli.'r fe,~ Últlils
dc dI/111m /IH' / eWI temeM h'lI" etc/ld" t'f I(' /l n Iill/lles, arrélcr le r amdlllons
d
a{I/J/lúIIIOI/, 1/'/1
de
fel 1:/ /1"(1111 /1 cOl/r/"l' Ic~ 1", 'ft'IIt/()/J~ Op".f~'l'.t,
!,·/t1I \C/'1 /( ."
\·'~(·ljI:(,; d.' (01/\
(), la Iibclu' lll'lIl'
1/ III
t'
'('.11 I/$fl/lt'"
..
U (',',diL'{l L: \
/'//111
la
paI ,lili/ c { Iw'l' , U,' {/I/Hlllt"
j~,lu COIllU UI na CSPL-UC
Ui..' ohra IIL'I' .\(!t Ida se(
,;"I/.""l' t'f f1n)pAell/~'l/f dir ,'. (ti !I;i 1! !/ l/dll ! 'oh) l 'l .II' /I/JS (;/lJdc'i ú J//! I/I ll' /'cgl, I'U III II UI I/lt 't' 1'111' 1.1 /)lti{\'! I~It''' Jlllb(,Id l ,' ),:g/" I l\'tlt' l!Jt '/11 1'1 jllndillltl!IIt' /i{ ,J"/'gl/!";!/' f.c ,bor: n/ Ir!
(d / \
/(\l/ d'U f . ,,;/ !"O! ('/I, 'ore f't 'n l l 'mhll' t'l /'1
1l' , '\("1'
l~hl) . J1
11 " I ti \! i \'t) L'~ C!lI! t 1'I11 r
O I ;i Ill': , ...
2,(1. As idl'ias dt.' legalidadl' l' orde n:Jlllent o juridkn:
par.<ldigm:1s modernos elt:' ordcm c sistelll::lticidade
1/1(1-
1/1(' /! 1I 1\ loIl/\IIII('\. I'SI .IUIII
["mbe . (' , ( III II ~ de ( '(ldr
( 't \
C{l~!() dos íll1!i!!ns U)!lIO Iktú(\OIO),
qUL' d~'\ L.' se r m~lI\tida c m sua sacl; litbdt.:, l'01lh.' um 11::\ to d.1S Sagrati:!... Fscri:ur~s, qlH: n:io pOUI: ser ddllrpad o peb inll'rvc tl~';jo n u inlcrkréllcia da fl\cn lc do cxegctn, E isto qw.: faz c(lm qllL~ as Escola ,; du
scc ll h~ XIX se afiniz~m cm cert os t:OIH:L,ilns c idéi as: sistcmi sIHo ;
lIl!i d ;h k; L.':\L'l.!C.'l,: II 1:.: r:l I; c iêlH.': ia du d ircilD COI11O abstraçüo de IIl s titutos' ;1lI<,l'::u:i;; de lacunas; CX CI.!CS C COllhJ liJlma ue inlcqlrclô1çiio all tên; It::1. ,\ rUllção lill CÚdigo-é reunir :1 ... rcgl~~ ue direitu, ue IllUUU
qw: () <ilrl'i lO !lIlIIa-S e lima cspc,,:ic de agrupamento de todas as regras
jUrídil':h, l'lIIlH,l afirma DClllolombc no seu C('/lrs:
(i' l (
L' 1\.' l:t ção d t: [,k[~lll.'[, I S
I
(1.!:llall ll : l. l:1 iI110!l:did:H.k , :lll
·f.'1
d os conlcmporâncns. a L'x<':lllplo (k~ t a br e\
dl)'\ séculos X1:'\ (' X.\ f ).",'1. 1:1 LI \';1 0 I ;n i \ L IS; I ,II h I )II L' i·
los do I illlllL' 111 t..: do Cid;td;Io, I 7S9~ l'údig{l Ci \ ii fr.m el". I ~{J I, (údigo Ci\'il austriaco, I XII : CllUlgO Penal alemão, 1871 : l 'll~ligu (,' 1\'il
alemào, 1900; COll s l iIIIl Ç:i() de \Vc imar, 1919; (';lrla cid I ;l\ 010 da
!t ãlia, 1927; Dcclaraç5u LJlli ', c r~al dos nJl'(~it ns 11 1l1ll,:!1tlS, \I). \ ~:
íri"",' tll/,/" 'I' '/.'11,/,:1/'- ('/11'11/1"" ,' II '''11 ,/ ,It' 1, 1
dl' dItJl /," II 1',11/,>.1/\ ~ !"'J 1I1111t ' I: " lnlrOth u.:,
11"1! ('I n r lt CI[wn du ril(c r(t~ !Hl1[nJ!1L,' dll l ,l(k {' i\d". 1' ,111', Rt'\I~SC:Hl t:I
{iC I:d[t·:Ul .... I')\.I.p II-I~ ).
'\ ( '1; Ik,llI,L'I\[. ('mil
(I
Icgisla li \'a~
,I "'1',,'1 If'''lh 1,/,d'l, .11/1/1/"
'111, /,'
l 'l)! 110 :-.e puJe ) h .'1 ú': b'...'1 , II "'L''': lI!t, :.: 1.\ L'
II II J! 11 t: 11111 dL' (.'1 111 ' :1 ~L'IIl' i,t
d;i ,\ ideologias que Uc:tCI'IltIlWlialll a f{111Il;n.;àtl do" si"-lcnu, legis la-
N''1"''I''OII
(<1 11, '(
,io/J ,/(' ('CI 1'(;~lcf" (DI.'l1Io-
·t ~'d .. I':\ri ... .\l!J:ti~ll' !)llr:1Itd. ll:tl'hrl -
st.:l',í tlbl l :;ddn :1 h/cr t\ll U:. .'IX:H tk r,I/~'1 ,dgl!II1:1 cois:I
"irtudt.: de h:1" (:11 1 5~. IIlC . Il.da CF, 1l) ~X), FI " {l pnllLipill da
lL'gal i:. bu;.: lia vigentl' l)n k[lll' ~ Hls tlllll.i II Jwl bra ~ ikil a l 'II:lih, p tl l' 1! Il S
" Nillg.\Iêlll
:"('Il:in ('!ll
::.clldu II alEI (' (I Ôlllq~.l do ullkllill1lL'1l10 jurídico hLISik ll O, L' citado por outros COlllO (I PI im'iplo L' n fim dI.' toda a idl:ia dL 1.111 C II I I,;
Irat.l · ... L: de linha lllC SIl;t do 11.'.'\1\) LlJl I... ll h IL'1PIl; !I L' dL' r l'!!I:I III:11 1 iI d.1 u i ·
g :lIli/;[\';lO Jus d ireitus e d":"L'IL'S lkllllll du SiSIL'lIIajllriJ!~\1 :I,ll'IUllal.
De inspililçiin 1ll00k rn ,l, ;1 IJt.:I<l de UIll ESlddu dL' d1l L'110 dL'CP I'Il:
exalalnenh,: de Ullla COIlCClltÇ;111 li!Jl'r:tl ·IH lrgll<,:sa dL' (lt~lll l.· ... IICat;iitl II()
poder pcl0 direito, na Ilh:ulda l'lll q\I\_-:.o principin da kgalidaJe '\l' insculpt.:, c;-;pC.'Ci:llll1cntc apó~ a Rn UhH; ;il\ Fr:IllLTS; [, I;.:tl!110 11111:1 L",pL~c ie
I.k I!belo ant IlIlon:ínjlli co, tl que ~, I! :nlu/idll 11 :1 tr;tdl (;Jo Pi \:-, I L' I ii II ('IIIllU
C0l110
,.
UIlI
Iibdn anti .. arbílrio Sl: h,', regias plL'dctcr1ll1n;llLI~ , ... L' h ,llllIl .... htL: 1I1,'
dc leis prcviamcnte d,ldo, \;C l'.'\ i'll'IllI1t11'11l :h qUi,: r(' gl d:tl l\1·t\Ll!lI ,I \ it! ;1
'l
' I ~)dn l'.' lc :lICa b l Hlçu qlh': 1'lltrelaç'illHHkl l' s~l be l juriJil.'I..' (' qUl'
SL'I;i t.'\ t[ l' Ill . lIl1 L' lIl t.:
favol'ú\L'1 ;', int (, ll ~ ili L';I\';I O tb PO " III\;,\';io dll ... di dns gl<llH.ic S .s i ~ t L'!l laS d ... lhreillls cOlltcmpOlâ-
rcitl)S l' :i f~)I'Inaçã,1
IIC O!'.
r\ illlL:nr:.dicação do aparceimcllltl de documentos I<.' gislativos
~c d,1 3 par tir do séi,:ulo XVIII ,~~ oh\ iallll'ntl". nüo por el)incidência ,
,7
<-;.,h,· ... I" ~ I' '1111' ~l'
,1.1,,1.1
11111 ,
,'I:, ,., ' "
,I
1'1 .,,", "II'" .tl. ...
r" ", ,.
1'1101
,,0111<1 1,', 11111' 'i ,LI I'r, .. ,,11
nl('nl~l~ r.:gu!arl l.aJos l' dl' r.Jllf\-'"'~ lU " 111,111 \ IIS, .'I'n ~I J ~· I .!J", 11I~1 1 1 :l '~1:I' Ill!:ll J,llkl grui"'
So..:I31. qUl' CtlllllibUII',lT.J:a ('Il.IçJ" 1,' 1'1(,1":11\':'11 I,k Illip"~ . ,. par;! a ~l;;' 1,'~pi,'(1l1 ,\tl.!\ ~',
J r um tli:;nlrsr. ; 1I~ "'I\ClI I .J[I\\', .If[I,·III.lll" ,1,11 1',1 a:I\(,;1,,1 d~ fua;. Il l<'IIl·'<'!II.;III'i,,'\<'I":
os rr{)I;('tlnnclõhIS (' I,I ~ p,ldr .......·~ \l!llIõlIU\ Ih
u'nlr:ltlih.rt,h "
th h ·t: I ,HlIl' I I[,'
'I.' !,!l'I,III1 III'!:!I'"
""II! b;.,1.' no..; (j\l.li~ ~ç Iim.J'lll.·IILtI!l pr,' ll'n ..i,c~
rUI [l'r;,'::'< PlrI, , 11:1<1
~l h rq'li\ l·.' ,k ( .. r":lIIll",'h d,,~
l'll\tlhl,Lh It ~ tl" 11111/1.'. ;11\'11/'''. 1Il.'dl;,d" r,,', . m'gtkl.:d,'I,"
,I , ....
'"-,,.'!> ',r, /,'. ,. '<1""," ./, '.", ',i .. ,1., '" /.
d t 1'1' 11\1<". t . "/,,
- I
III"
4H~';rl~1 ":\dI!PIII.JYUIUUI.'l"''''I·,·Il',HI1I.1.I,I<dllnl.,
Ll~'I:I1,:d'\IC'
"'.,'1
I'
'-r
---_ . _----- - - - - - - - - - - - - -
SllU:ll, ~t.:rd segulldo estas regras que 11:1\ CI,i!) oe se (lctiDlr a~ clmdutaS:
sej:! d~ cldadiios (pOVO), seja de exerccnlcs do poder (Estado)."
E parte . portanto, do idcárin do E<;I ~Hln 1l1odr:rno o princípio da
meti te organiz3do na dlstribu!~-iio das cump('t0tlc i ~ts .. , L' IH.:, JI}t!"a Ilill
milito forte na traLli.;i1o kl'l sC'nia nn ~Iccr('a dü ~1:->lcIIW Pi! idico , É
."
. ~" () grande drSpCtSllr
.
seu positivismo nOrrllall\ ' I~t(l
ele !PI Ic :, kndL'IlL"lilS Icúrkas ljllL' 1l11Iul"Ill'i.ll;\111 ti "; i\lli~,tas do "\cl"Ill(\ \ \ , d l.: IIII\'
as quais se ucstaC;lI11 aquL'la s pi illCip;lIs questões que di~llIl~~IIC1l1 ~LU
pcnsamento : I) a Illclod\)!ogia da ciência funcionando como lima
fork bitola de d cl1 míla~'~o tias ~H..';JS de cOIlIu.ximenlo, t...'1lI ljue <'0mente Se entendia COl1l0 c0ncebh cI aqllda forma tiL' s~lb('r capa! I.IL'
isolar- se Jas eon laminaçlh:s estrallhas e cxlcmas por IllCill dl' um pu·
riSlllO c de UITl hcnllcl iSlllo cien t i rico s capazes de produ 7i I em ohj\.'to ..
1oO
dclillllt;:IUOS l' circunscritos: "2) a cClltralidade das n.: lkx()L·" jt11'idj~
cas sohre o princípio da v;lIiJadc, qucslJo que se torna o l"oco de ah..'I!<..'ã o de toda a c~qllem;'l li c a dl' li1l1L·j\111;HlICIlIO do sistelll,j jllf idlco; 3) a
rc:dllç ;!1l do dir(;ito às rcg!":!» pll..,I:I~ jwh\ F~;(ad(), Il~O illlpOII;tluln o:~ jnízus (k valor c il axinlogia que \ICSS~1ll acoplaJas ú moldura da 1l0flnil
jurídica; -I) a impossibilidade de fllJ\damclltaçJo do sis tema piramidal
c hierárquico de nom las por principias cxtcmos ao próprio direito,
p<1ra o que a 1l0m13 fundamelltal (GI1If1J '/\'UI"I1/) . de conteúdo indeterminado, cumpre dc:'\t3cauo papel uc fCc!l;lnlCnto c pressuposto lógico
para a funda mentação última da \'aliuade das nornws pertellccn tes ao
sis.tellla, Estes quatro gramks tra~'o:-; fOllll:I1lI :1 lógica tlll Jlell~:11llClltn
kclscniano, que se tomí.l a Il!lguagclll do direi tu do séculn X\ .(.)
O ordcl1r\lllcnto aparece, ai, pnr1anto . definido da seg.ulllte rOl"llla:
CC()
k/.!Ll lldadc .
Seria plausível 5ustcnl~H-se uma cuncepção segundo a qual o
direito :.;e i..'xrrcssa como um sistema autopoiético de regras? Seria
cabh'cl lima \'isão sistcmista uo dircitn ainda hoje? Especialmente
di:Jllk da realidade br3silcira, .seria ;lplic;'IVcI o modelo luhl1l3nn iano
'.
da aUlnpoicsc c ólulo-rcfcribilidadc do sistcma de normas a si mcsl!ln') (·ollsidcr:lIH.h) tratar-se de \II11a ~l'fic dad(': sub(k'scll\'(dvida (o
que !!llporla CI11 tr:lços culturais c cconúrnicos. Jkm de oolí li cos c Soc\:Iis. de sllhJcsc!1v\) I\·i mcnto). seria a :Hl lnpl'icsc sisté;lIic3 do dirL~i­
!l) ;1 fll c !hnr lr;\dl1ç;ln do uni\'crs\) de f!t)ITI1:I .., juridicas'!
f\. b:; SlT;\ qUl' l.:stc princípio é re,dtnl,.'Il I C (} prinl'Ípill tlt: toJa a
idéJa de legalidade'! De onde ueri\'a, CIllão? Como se assentou a idéia
de legalidade como garantia na "rdemjuddica ocidental? Qual o signilieatfo político-ideológico de legalidade? Será isto garantia cm
Elec do Estado" Será isto garantia concedida pelo Estado ao cidadão?
Será isto di reito ue se opor ao Estado? Sed isto limitação 30 poder do
ES!;llh' QlIal o sentido de legalidade" Ainda mais resllmidamente,
qllal () sClltid" de lei" De ollde "eio a idéia de lei? Por que a lei Crlecc, ,;',,i,," QlIais as rormas pelas qua is Se legislou? Serão a legislação
C;J fl()J1n~!tilaçào das condutas sociais Ulll procedimento ritual semelhante aos ritns religiosos c a05 mand amentos divinos? E, o mais impOl1alltc de IlIdo , scr<Í a lei suficiente para alcançar demandas
fundamentai .. e realizar com efctividadc a justiça social?
A id~ia de kgalidadc e de um ordenamento jurídico si!:;!cll1atlz;ld\1 de fOlltes jurítlicas, csc:.llonndo , hi!:-rárquico, positivado, rigida-
,
,
::
,.
60
2,11'1) '(' ,'\'1 1",/, '",,'11/ {lw"("1' lI"'dle ('I)n.trdér, 'I,'ç .llst.:"'ef II/mmi.' d,'J ftn'.f cupaMl 'J
ti ·<ld<tI'I.'1101I • 1 ""I'C" H.i , ',"1\ ;1"(.ml//;'I11('1I1. q/l •. /" ';":0"'" .~\'If,; miqlll' n:cf'lI/l' Ctmn/J(' JrJn
! '/II ' r""',' " ii ' ,:, d I , H: 1'/11' ~'''I!".hll(lIlIJ,,,1( ·· i r ,·lIh'''· I . f,' ,""11 rlll l'l'urm('<lll'''I''lÍt:·
! " j!'"
1'1'1-\ . [' .'<' f
:f
ii
l' 'dgllll"!L1II\:t fr.t ~l' ,k Kd<>,' 1l
" ,\ kOf!;1 pUI.1 .I .• ,Ip,'lr" ,';1
/I " .
:00:. p
i7 1
" ()U:IUJO S,' i/!IlIU I3 Ico r ia ' pUI:I' do dln'lh' " pOl411l ~("" ", il"llla ;Il"'rw~ I"" " I, <lflh ,'Cilla:/. ·
puni
61
,
p:lwdignüllca
hl tlll JIH:iw c rmqu~' d c~q:' CXdUlf d.: ., '" "lmil':CIJIlCnIO tudl) li '{ue p,'n" ,ú ' j {' S ~C l".\ ;l\ ..
obJc\o jurídico bso quer Jvrr: d,l cxpurg.ld ,\ ( i ~IlCIJ Ú" JU,'tIO ti: tllJo "; " s d":f1ll-II II ' " l"
1I,!llho.~ E~te l' n pnndrio fUl1d,I!lH:nl.tl dI< ll1c' h IJ" l' r.uú·,:r ~~'r .:!.It ,) Ir , 1., II . 1; " , III
.,
SR .. /\ kp~l.tç,hl ;do i.: um3 LIIvcn(;~o U,I alu3hu3dc" ,luII1I13nn. Sm ItI/oXIiI d" d/rrol), IQ 8<l,
I' 21H) " () dif ~';'1I p<" "IIIVt) .. igc n'-in porque lh)nl\:l~ ~urcrior~'~ pcrmilclH, 0l3!> porqu~' sua
~.dC' II\ !dl\k' Pll'encb: a lun~'ã" tio C51Jodcl'II11CIlIO de çllll~ru":nda" ( Lu!un:\HIl,-Sol"lt.llo.1;I<1.t" '/110'111'. IQS-t, P 237). '"FIIlJIIHC'IHC, a pus!llv idade uo dlrólo fKHlc ser conccbtd3
Ctllntl a sd,tl\ I(bd,' Hlktl~lfi,·ad. l do dircllo" I ( ulllll:mll, SOIW"'KIU l/O ,/'rrllo, IQ8 ·1, r
Vq:IO"C' (:,, (3
k'(ui:t do positivismo jur idi,I'"' f K d~l"lI, li " , !,j I'I/! ,/ d" ./",
tlu "Irn//I, 2002.
p 51)
S:.tOc , SC. p<lr CCr1O. qu,,' IHltI1 CI'III,'" I" l" l ~ mndu la ) ... 'III" Ifn 'IIlPCIIl
.I'
pr 11 ic Ip.11 ~ 111,1111 r.'';.
IIlÇ""S lHlhkdH·1I1:.tll:.tS 11 dç,,'Il\oh','r 11k'I,IS rd/,ll.iO,I" ao 1'C'II..;alll\:/1I,1 {lllIbl.1 f/{ut!,,J r
Sbmn,kr. ChJIIIl Pcrd l1i.lll. 1~ "CI~~·I1~ SldK'~. ( ' ,III,,~ I. "."'U. '1hc'"J"r \'Id,l' ,:;!,). :\qui
rcllnâo. ('--:Ir,dd.1 J pJr1ir de r>.lich,:1 1'''11[":11111. Ic ndl."IIk :'1 Itcg,lli\il de
Sl' JcSI:lCa :t(X'llJS a
1\1. 11 r OrmJ de rtln~lIIv : " : \S$lllI, I.\h cl. II.i" ~q:1 IIK('rn'io a f inll:u que l' .,~.\ ~q:tllld:.l 1/11;\!;C'IlI,I\l dlh' l ro (':lra O 31:1(lr 5C COlIslnll;1 p:lrllt
Olllda,k Je um;t rrúli~':l" ,k uOl o\ /<""11 ,1 ·pUI.'·
,/;t, " " . _'OO~.I'
d-.: um rr":-' ~ llr,I~11l o 'illC' ilull,':1 .1 I!n r ()~~i ·
,t" .1'1 ( 11,' " fi ,\lhe·, ·a, Ifl,'h,'1 J ":/' , lIdl,' I '
1'\-1\
77
t) "I.kll.IOII'Jl ln JlIlhh~.:~) 1I:IU
t:.
11I~t.:'lIli :'!1I10S
jlllll. : IH,), tllI: "h l ":IIl,\ JII IIlI1UI lte l\tllll\ .. ...
IJ.!LI.lI IIU:nh.: OU kll •• d:J", ~Lllll C :'ld.IS
lali,) :l1,t Jo, 111.1 ';; um Ordelli.llllcuto cscalt\i1a:
,h, l I< ,.ill,l~ (~Hn;ld:h de n Ol1l1a<; juri l!u.:a ~ S\:;ll!llubJt: <; 1.: deve j cOllcx;it), que
,lú'II ' .-n: pl'r'4\!t! a produção c. d CSI3 fmm:!, a \'J liJ<ldt' dt: uma {everte plra ;}
OUtr:I . Cllp produç.i,-> nO\'31111."01<: & dl.'ICrll1iuad,l pela outra, 11m regresso que
,1c"I'IUbtl(',1. finJltllcnlc. na nomlJ fun dallll'fllal. n;! regra fundan:ental hlpolé·
li.:.,..: Ç~'l""l· q: IC III~'IIICIIIC. IIU f u nd:lllll'HhJ de \.tlid,hk ma," ;111\1. aquele qw.!
\ 1/,1 ,I lIIud.u!.: ,k ... t,J lllUe), ," } lk Jlrlld ll ~,il·'
iSfII/i:llhmJ) dl \ tlrd I..'1I.II 1,,':!l 11l illl idIC o c l"O m h'õO!'C pCI1!i:J
,lr;"U,I" !I,1 01 Jnl<llllcn l n jurith~ II C$!:II:tI IIll1Ul r ndc <;('1 fCplc st.'lltado IJh 1:7
c~qll": II);llh. , )mcllt..: J.I segulll!e manelr ;1 ~l piC:-"Upll"1I1 ti;"! nu nn;"! lúndallH:1I1Jl
lHallOS ~ os (kvl'l'cS do E ~;t a dt\, a hWO Clalll<H,:ã o
() \."~L "(\II.II!1t· I' !U
II ... Cllllt! 11 J,'.'h.: 11I,,: ~,> uP():-t() j:l !"lll aho l d.ldo :l1l1t'; III1'nICll!':
Il1l\'.II) 11i1 LlIllad,1 Illli d\l,;o' PP\IIIY,1 nUI\ ,lh.1
ck . sEio I"cnúlllcllos
UIll
a qut:~l;io da ju stiça faz da realidade liOnlladJ U pOllto pacífico
i"mo jurídico). ou mesmo o C()!l"C II"iO, cm tomo dp qual de vcm
!.pLI\ i[.l r :,s P()k~' lII CI~ dos juristas, e islo !1l)rqt lc: "A lerHI01lcia alll iiJeo·
logic.l d.1 tcoria pura Jo direilu cOlltinHa que ela procura iS{lbr O direi '
to pOSlti\o de lju31qucr tipo de ideologia da justiça jusnatllralista,..6~
ta+se acima de tudo de.: uma i nvcn ç,jo do se'cu lo X IX . Aliús. deve-se
rcss:!lt:trqlle a 111:tlnl eh: Ioda esta clIll t"c pç ào acerca do ESlíH.10, UO di·
(!L' tlin:ito POSill\ U Jl:H~'l"l' t:lmh ~ Ul
_~
K vI ',C I\
h.:-.:t~ l'tHIi.."t:p~· ti..::-. t \lI.: II I i!\,':-- I: lda~
ti llandn dn
:,
d.
','
modernidade?
I,
.,
CCl"lilIllCll l c.:,
escritas
Ilotíci;\s Jllll:-lll'l.·lllj1fl·gí1
(lIúmo.s; ln) dt:s(k as ('pOl'tIS m;lÍs
',:
63
I l· i:1 ~l'
\ jn:h
a
11I1tll"l:1 11I ~ l o l1l·.S ., j k'lIh"
1'''
, •.( , ~. d\,. ,"I r~·tol h ')lIII ' .' . '
t.íbuas UlmlJ.S, d:li. 1,101111111.1 lk l·.\>.:lnl·'. /I , II'. (.~!...
!ln .. d>;IIKlltt '$ "Ut1!5 JI !'r·_·r~ .. ~
II ...
não . II :i fúrlL's
relllO!:! " 0.1 f\lItigllidade. /\ Lci diJS D0 7.l'· 1 Úhll:t'\, 11 ,\ cllltll r :l1tJlll<tf1:t, é. ~t'l\l dll \ ida . ()
m:m:o mais aumirúvcl du" 1L."~ ll'llIullh() ~ da nial,:;itJ IHlI 111:11 l \'iI t.·~nlli l
na tradição jurídica ocidelltal. A rrúpl ia idéi<1 de cúdigo t:ll11h é lllll:in
é IIl11a novidadc mouem;}. poi" o IC'nllo n:mt:lc :i pala\ la IOcl.'\ , 11g.ldtl <i histúria rolll:ln :1 I,~ Nl) clllanlo. a I!lOdcrllid :u lc I!I.CIl ItHI :\
de le is
ç :1s .
I I', C;"~. :tl'I~.
.I. dl ,'k,·lt t.s
Nc-ste 1l1111IlCIII.t r:tlll" 1\"'10/11:11 ;', p l· lpIl.:Xld,hh: IIl ll LI! ,]. .1.1 I t·llI.: ·
.d u ~ formular a seg.uinl!.: peq.!u llta . /\ Icgisbç<io l' 1I1l1:1 1!l\l' II\'~\llb
I:UIIL:II!n
indi sti nl aml'l1 lc. pClTlIitindo quc o mcrc:IJn ;11;\ pl1f SU:l'i próprias fllr so h a rrotc~'Eio dI.! direitos c garantia" .
A LTlslali7:1ç,jt) da s rrontl'iras l('rntOliai ~, ti crCSCIUll'lltO cl:onú mll'O prt1duzido pcb Rl' vo lllç50 IIlJu'\tnal. a JIlccaniz~.\(;ão elementar
do" t1!l1hiclltr'" de Ir:!halbo Elhril, o dest.' 1I\ ph illlCTlto de Il'cnicas c
,ll:tll \,' I :u :llItl\.lO til- \LIII .I ICgl.1 l'
por ulgulI1lq:I ... I,H!t1r IUUil:IIIU Jd;:ll llfi c;i\d :\ {l·,· II.1 ,k 'lut: I Il~h, I)
Estado ind~pcmkntc po"q !i:t 11l'~'~'~"anall1C"ntc" li Pll{kr Sl·Ol·!";:tl>.l d..: kgh b(ltl
apolllou o caminho pJf:llll l'",IJJrCmno J Il'l CSliWJ :11'1,1 a p tbSILU CS:o.1 autollP'
mia sem recorrer J alguma <ltlloridade l!'XII.:I11J Pois J prúpna :-<lIhl'r;miJ C"ra
um r.:oncl! ilo jurídico e se o dm:ihl pll '\l li\o podia !o.l!r dL'lirlld~I ,'1II !~rmll ... Jr.:
soberania. l'llt~O Ji est:1\ a um r'l.ldriio suficlt.:nll.' rcll\ qual a \ ahll;[,k kg.iI ro'
t!ta Sl'f lestnda c d'·IIl\)n~lrad,l. !t\f,' til' qU:lI"qtICt t"l\ lI s id ~·I.I<.;"" ,·\!t.ltIlJiltl'
r.:~\s·· (I 11Iyd. A Id,:/(( di' /"1. 11/'1;"; P ~ 15)
íl S~C II-
tb urdem burgucsJ, da hCgC'!lIlJl I ;1 C'cpn0m icól dI) capilahs",'mo. do r:l<...· i l\ llal! ~ IlI () cient ífi co p os iti\·i ... t:! l' do lib~ralismo pulitit.:o,
se lornatlt.lo faton.:s quc n~cl.lIl1alll a jlm ~I~:,.'.!O de UlIl ~in;jlo seguro,
csl;"l\cl. dIH:uJIll'lllal. rígido e formal. cq '. !. h.: s,ah'nguardar a '\OL'IC~
t!ade dos arbíll il) s do soberano e de cOllfl.:ril l~lIaldnde turmal a h.l dos
C:l-
t]IOflllllll)
rei!1) c d .1 po!;I;r;\ 1~llltHII;} a um C"llk\l i. lll"lúri('t.~ allft:nurao vivido
PPI /1.\11 ,
hurllt.· [;itka'
"Como j;i VI1110". t'1 a 11111 t.ll)~ l)hJ":llq,~ du pt.:I1S:lClh·rll.! pt1:-.i1I\ j~I,1 \'·~ I . l b\.'k\.· l'r
a alllol\omi;l da ki (I1mll um ~1"'ll'iI\,1 (!to Ih.HLUas ptl <i itl\'1l5 l'tlj<1 \ .dltladc puJI!
~cr ul'It'nnin ,ld::r rkll1rt\ d.1 C"~trllltlfJ bá "lc;) do própri,) ~1~11.:m.1 jlirid ico. ~l'J11
fú:ur;-." a rl cnhlllllllLltrll ~hll.:1I\:I. "',Ia rchgi .. ,"u. 111111.11 ctc :\ 1.-111 '11·.... 0.:1 ukta
,.r.
( {l!1 ]
A legalidade , a par de ser uma questào fortemente presente no
com SU3 rir5111idc d e nom13S jurídicas. tra-
oe ideolugias. p\,.'llsat tlcntns c pr..ilicas
de sustenta r () Estado dL' diIL·itp. Com LI ,\yd:
co njlltll O
p.:lZCS
(pll '\ ifi \
pCll sJ !lIcntn kebt:niul1o.
li:1 C.., II1I1U1a L:sl;J l al
LJuc :-;e C;nt~lalll para Cl iar as l'l)!I J I\·\-ll· ... l lI..·Cl·\:-;;ill .l~
para n rtlrl11~lt:l ÇaO d a Ctnh't:!1\'~'io tk E:--lildn d\,.' dircild c. Ptll!;llllll, do
de kgillilb c!...' . O POSIII\ j"1110Jll!idll n ";CHl1L'IIlt:
viria a I..br c r0t1ito e a con solidar L'"sa:,: expcctali\'as na rl)l!lIa~·{jo dl'
tnrnaJld() · .~l' CnllSlitlliç:i (1 IIU
do pl~IlSJlllCJIlI) j urídico
Ll'~'I1!ili ­
a SSCI1I<1nte-1I10 da iU~'i;t
l'I,rPl',1 a ('011 <,11-
S..:lllid(, m,Hl'rI:d d .1 p,II;1\ ra .l·Uj :l fun ,;,1l' l'~:-('IKlíll CUIl "is tc CI11 rq:111ar ll!o. ór.
t:,llOS e I' r~(H.:: ednllcn!o da prodUt;30 jUrIl..!It",J g..:rJI. PlI sc-p. dJ kgio;;l.1~ão·'
(Kcbcll. ](',mo / )1/ /11 d(J dl/ l·i! 'J . jalll' Ir o lk 2002, p I (nl .
( ') dl,.~'\aqlll...'titllL'nl() ~3S pICOCllpilÇÜe-S
<I IJ I<..:r 101 I I1l' II It.: tk;-.t,;Oll h lTldtl:-', ;1'., Ik·'l"ohl·ll:l.
cas c o aUlllcn to do 1"C; ~ lígll\ raclOTI:Ii dos sabt:r~s Cil·fllllil·o". a l"\ ~
pans~o das consciências pll ~ iljvi s la t eVtlluciltlll S!:1 di' 1J1I11Idfl. ii
eSla bilização das aglolllera,'ões U/ballas, a definição dll !'\lI!t.: lio de
classes burguesas emcrgl'll tt'l..,. o plOgll:~SjSIl10 IIlviJdllHl n í.l, Illl'lIlalidades populares, a ddillil,:~n t.:x ata d;}..;. IWIlIClril" cnlll' (I ' d l I C I[lI~ hu-
.'".1, I l
"l!!HltiLI .1
IUlI
, ,'111 111 110' ,).:
umj,. 1\:.1"'11.11 ti: \ .1'
I)... .. ll<hç,,,.k ·1~"~ !"~IH I~ l S) ç J:.: Jlbtm ,:I11"1 ~ 'O " ~ ~ 11 ".i"
.1." •. 11/. I:,' t ,"" : l' 11 ~1
,·\l·IUI'I" .. IIJ.H~ ; 11I11 ~t'~" rI idl~'l'lI "I" ••. ilo(,j., ""I'"''
_"
Icgi~laç;1tJ COIl1U meio único ue rcali /.;1~;IO cJas prái.icns jurídicas vin .. ·
culando-as a procedimentos escritos fonnais a serem emanados por
atos estatais. Com José Eduardo Faria . se pode contextualizar melhor
o surgimento do principio da legalidadc com todas :I S implicaçtlcs
SI )cií.Jis. politicas, cconômit.:as, jurílhcas nele rcflctiuí.Js :
"ESf~ direito. como C sabido, ~urgiu qllandu os laços !õOCiais de nalure7.a estamental roram rompidos pela modcrni7ação burguesa. Icvando ao fim da fragl1lell!3çàu ou d'''pcrsão de poder CIlI r~\ldos. ducadus, baronntos, p,incipados e
IgrqJ; â supressão (.lJs diferença s religIosa,> (por l1Ieio de um ~hn.:itn laico), das
dlfcrenç :ls dI.' nast:illl('nIO (por mClo de um dirl."ilo cH:'eef}{Ctnl."nle igualit:irio,
nu lenHo" filo.la, ... ), e da ~ Ilifcrl.',,\a~ I!M':I'\ e fq:iol ,;,i ,\ (pOll11cio lk UI1l direito
tlao.:i,II1JI,. :i rrog'é s~ i\'a cl.'l1lralira,,'ão r: Ullilil :tç';h, dl)S difl'rclllc~ re~imcs jurídicos P;HtICt!larcs,;j consagmçào do princípio da libad:::ldc como base nas rdaçi:h:s Juridlcib c. funcionamcnto das in'\titUl,'õcs civis; às dislin~·t)cs cada Vl.'Z
Illat ~ P'l'Ch:!';
oll:i
Jifen:m:i.lç;'io fUll~I\\Il;d.
CI11 Itn~u,lg clll,
Sl",c. nica
cnt!c
csp,'\'o j iUntll,iI c espaçu prodlltt\'(l. cnlre I.'$II-r;\ púbhca ( ,~kra rri\,;l(I:t, entre
pul iliL:i:I e cCllnolllia e entre controk políl ico-adminislralivo c IIbeldade de ação
indi Viduai ou cúkti\'a; a uma conccpçjo cllJincnlt."rnenlt! mdividualisla da vida
sllCllliu ridica. fllmti!da na valoriz<l,ão do livrc-alhitrio ou da aUlonomia da \'on'
t.llk Jtl ~l1fasé ':w ClllllralO como mk Ie,) d~s rclaç\ic~ inl('rsubjelivJ5 e no reC(lnhcnménto dos dIreitos suhjelivos: c. por fim, à unifomlização c eSlatiznção
das fonte '\ de dlfcito, illé culminar n~ con~agraçào dI: um principio capaz de rl:Spnndcr à mCCI1C7a gerada pelo decisioni smo decorrente da fl1unopolmu;.ão da
violêncliI por um fX1dcr central. exclusivo e "obcrano. Esse principio é o da legalid,1de. No pl,UlU rtJlílico ele expressa (l n5n-reconheciOlenlU de qualquer
OUlfO Onll:I1JIIICnIO Juridlco :di:m do eSIJtal e de qUillqu::r outra (unna de a rde,
n:mlcnfo juridico além do ('51:1131 c de qualyllcr outra fonna de ordenamento estala! qUi,: II:iO seja a lei . E, do pl'nto d(' vi"l:.t socilllúgico, rr,H!uz a ideia dC' IIlna
C\.Illlllllid:IJ~ Clp.'7 J:: delt:mltnar'$c a si tIle."Jla, ii paMir d.: uma dilercllclat;àn
IUlllHl1lal ClUrt: \J shtcma polílico c o SiS!(,!ll,l jllridko-judidal" (Faria. () direito
IIfI t', rllll1/11id f!.Iolwll:(lda, jI)IN, p 323)
Dc\t.?-sc IL'lllblar aqlli que a prúp,ia dchlllit~H;iio Ju Es tfldo, ue
sc u~ poucrcs e.: ue suas earaelcrísti~a$. th)s limites de exercício do po.
der e Je s ua s l'l.lmpctências ... passam ii ser dctcnninados por lima lei,
fi chamada Lei Magna de todo Estado. J Co nstituição, que nâo deixa
{k ser umlex!o nonnalivo cscrilo. 6J .'\ emergência concomitante da s
I~l
(~UUIU .I< ' ,I-: \" Il ' hlUl,,,, ~ ,ltIlII l·U!.' "lgUIII,-,," \ .HllI': ~ I' I· I!U II<:IIUdd JJ M, .. tt- IIUd,.J,' " "
p ;I .llr (k, ~ Iln~ J u ~C\: 'I!,I ,\ \ III. o
nU ... cro d~ cI'nsflllllç!h:S ..'scri l3.s aun.cnlnu InuI'O COIL ~ I ­
J~'r •• \ ~' l tn;:nlc . :1"11'1. <lluJlmc.uc, II~ n: rra tk 1511 l:sl.lulls ('''ISlcntes tem c:td:t um II sua
clln~IIllltr;io. 10,11\ t) rl!r;L~ 1.'\o.:C"Çocs; c .1lguns J<'l"'$ uUlh ..Tl'ra,n vân3s, por vezes dC2e'n:l.~,
. 1..' ,.1(' I,.! ,h,. , 'l:, ul" ," ,( oIh ~ 'l'n. 11I/10i/1I, li" II/';,,! r. ,I ,u· du,'a" 1 )11.1\. p .j~n )
'
so
idéias de IcgaliJadc t; lOIl~IIIII.,: tlln:.tlid;llk lOJll~! J\ lo dclll ld ;tdc': rato
incorllcslável. assim como ct.lmprovável pela Opil1l30 e pc!os e:-.tudos
dos historiadores cspcci~"ilad(ls. Palllalinalll~nll', na tlill!.' It,;~in de.: fi_
nai do Mcdll:vO cm dilt.: ~';ill ;', 1\ltlClt:ll1idiUk, ii lei val l :illlllllldolllilh
força yuc qualqtu.:r uutra )(IIIIe.: de dllt.:iIO, ~lIfi.JCalldu ii L..·.I ~ têlllia das
dcmais. sobretudo mitigando J força do costume na" dl.'ei..,f,cs juríd icas: UNa época modema, pelo comrúrio , a relJção entlc as duas
principais lantes de dircilO ê hHallllclltl' diferente: a lei adquire a pr\!pondcrãncia, c1 iminando progrL':-.sivalllC'lllc (I eo:-. IUIlIl'" ((; ii iS"l'll.
/lIrrot!llrÚO III.\·/tjl'lcu (lO dln'trll, ItlXX, p. :2 t)l)
A ênf~\se moderna na "J('ia de CllllllOk do pOlkr SUb~Ii IllO pda
lei, a ordem burgul:sa carcntr.: Jc afírlll~H.:ão sólida, norlllalizadora c
c,'{dudcntc oas difcrcllçíl ~,f,~ ti :-'!/IH' dfllU.:1I lilos(·)lit.:1l ilunliIH·,t;1 a I'l'S·
peito da sohcrí.Jnia popular (: da v'H/ tad e Iegislaliva pt)!' t·,lgilO., lepll>
scntativos,6t> a ncccssldac!c de ":Ollstitlli\'fio de IHlfInas üllll l'lllllClHlos
objetivamentc previ stos c pn.:visíVCIS, o imperativo de dlstribuiç:io
de competências c funçú r.:s a Itllla burOl.;IJcia cresceutc do E '''~J(lo,;1
necessidade de consolidar () L'lllprego L' o liSO do poucr JL' Illotlouni·
forme dentro de bases lelTitoriais lixas, cntre outros flltu t t: .... JgiganIam a par1icipação dn kgislnçiio na fOfllwlação das ati\·id.ttk's ligadas
(,5 1 \'H' l'ba ' ~I' que li Ctllllc\ln,' lI"l 'Ii. 01 I\lh' lIloll\:I.1 c:rillC,1 !"u~· ;lt,]l!.m.1 .h' .1 , UI.I,I. "I',lra
Fout:aul1, cm face' das Il'cnn!"gl,h d,l Pl1(1I:1 ,h:'t:lplm:u ·\1('flll,d;/JJ\lf. ,\ 1.,' ''1 LI d" $,'h.:r:III;,1
l1àu só C(ln/muou ti: c.\ ; sltr ,,"!fIlU Il!c"I(lgta do II Ir(lll) , llI,l~ l:unb":m l'<'lllilltll'lI a (11!!anl/,U
..s C6digus juriJIl'(l)\ qtll'
IJ
I:uwpa do :o':nllll
11I000n .~ , A ll'lIna Ja SOOl'f,Llua (.-rl;!
.'\'I\
x. t\ \·bn..lf\I\I :1 p.Ulu
d,,~ C . , d! ,~,,~ N:II'I\kli -
.111'1'.11,1 LI:u a lúnn:1 a um tI!!"!l .. 'I'K ,,·II.!. a p II til
daqudc InOIll('IIIO, cadJ \ Cl III"is 111\ CSlld,1 r~'!!' .' II .... calti~lllll' d.l 11111 !l •.It l" I\·iu · ·UIIL.I \ ,.,
que as cnetçúcs disc;plin.Jres dC V1JII1 .1(' n:~' ,m" klllpO cx\"fI:çr·sI,' como nW I JIII.'I!lO II ... do
,,"u:içàn c scr c~condldas cornu 1"Cl cÉl' W cklt\ o J(lJl<.'l.kr. nJ pl-=CI ~ tl ~IK' l o~ sC' tipt""lnlada 1\0 .tp3 rdhu juridinl c rcaIHa!!.l . c uu cluidJ. pdm c,', d!gos )lId11.l:1I 1I" :l Ij"'I :., d.1
snbcr.tnia" (Fonscc<l, M/d,e! Ft)u( UI/III' f) dlrt' I:O. l00:!. p 2·1-'·~ .15)
66 Na t-Lase JesLas tcf1c,ik'~. It IL. li7.,I - s~ : "A 1:5cola dtldirdhl Natural m' sr(ulo X\ II. a tiI.l
sofia das I uzc~ do sCcul(. X VIII. com Grollu~ , Lockc. Pufçnd(lrf. V,II("1. ~hUlIt:~"tticu c.
~tlb rC'tuJn. J J ROU~'<:C :lIl, ("\1:\1' I, ' ,uiI!CI" d ,l';; Ikcl .lI,I~i'>l''' do .. lIunl,)\ .I" ~, ,' I! h , X\' 1I1
( ·.: IIJ ~ 1.k' :I~ dI' Hill uI H/gh" ~:hl111.!d,, ~ ti 1 oh,., Ik t U, kl', 1IIIulp.""I, ), 'I I, dI IJn I.U ,I
ç.iu FrJncl'sa dc 1789 PfO\("1ll dU·... I;III1CIlIC Jo.: J J RUll,, ~ c;l!J. ii Ul'Ü,lf,I~~" dI,' 11(J.1. IjU C
prcll'dc a ConsllluiçãCl do Jno I, afirma qtK'" c~l.jm'c iml·nl (\ c o dcspn:/Il do, dU l' I"IS tL,IIU '
fJIS s.io '3 causa única da~ (k .. gfJ~· ;I;.tu lIluudu .. « iih';~l'n . Inllfl,/u{ ,i" ft"I , ;' I' ,/ , m ,I" ,'I_
,,,. I Q8R. ['1- 414)
SI
ú J I.. . illh lll\,;;iU Ja .JUStl!.;;1 na
soc iedade
I
XIX, no scgtlllltc .
"Nus paí s ~) de dIreito roman ista. a leI
J:..~n !CdU1Hb, CIll
lorn~HI - S('
pleno século
a pnnclpal fOllte de direi tu no
scculo XIX. Eb é mesmo. segundo a Icuria do rosi tivismo Icgali sl3 . a unica
fome de dircilo pos Itivo: {Xlis só o E",ado pode fi x,u c funnu13r as normas
ohllg:llórias sub 3 ronna de leiS: a lei consllluiria lcK.!n u din:llo: 1130 haveria
mmo direito se não a lei ; a Cuur de ('mslllÍon (supremos tribunais) não pode
revog:lr uln:t dccisàl' Judicial senão no CJSll de vio lar uma lei" (Gi li ssen, ln'ro,III"II/J Jnl fl '//( '/J (I.) dill'ito. I qR~. " -117)
Um
~as:IIIH.:IlI (\
hamlOllioso cllln.' o estado J o pl.: lI samcuto jud-
Ju.:o c as cond ições soc iocontcxllmis crinu o 31tlhicntr propicio para
UIll posi tivismo jur íJico como fil oso fia teórica do direito e como prá·
li t·;t l'll.' li, ·a d,I S III ilH"il':lis iIlSlilll;(;tll' S "\lc iais . 1\ lIIal1 i/ dt.' I(ldn n ml) "itll~llh ), S~ llt
uú vida algullla , se
1.:Ih.':Ull li a l1 ~t h;IIU; ~1:
"Napúlclio consc!!uiu dar:i rnmça um eonjunlo de CódiglJs, que conslilucm
um dos ITIJI, nota \'c is esforçus de sistematiz.açào de rl.!gra.s'j\lríc!iea s de toda a
hi5tória; de 180'"' a 18 10 foram sllccss ivanlt'ntc prolJllIlgadtls um Código Civi l, um Côdlg0 dr.: Processo Civi l, um Código Comercial, um Código Pcltal c
um Código de In1itnu;ào Criminal" (G ili s'õcn, InlltJduç(icJ hi.uôrica ao direi/o,
t988, p 4~8) .
Nesse contexto d~ assentamento do positivismo, são de se des lacar a Escola Histórica, entendendo o direito como sistema cm mo\'imenlo l1a hislória, a Escola l'andeetislO, compreendendo qlle o
ret orno ao direito romano como fonte seria o caminho metodológico
ma is adequado para o resga le da ex periê ncia romana, c a Escola da
Ex egese, enlendendo se r a inlerpretação lilcr"1 o melhur recurso para
n excrcici" da fid e lidade à letra da lei (Código Civillrane ~s), al ém da
importanle Escola da Jurisprudência dos Conceitos c da Escola da
Jurisprudência dos Interesses, todas escnlas vinculadas a discutir a
rc~ l co ndi,'ão n:l qual se implantaria o projeto pos itivista, cada qual
de aco rdn C0111 seu entendimento . A Escola da Juri spmdência d os
'Cunccilos,t.1 cm particular com PUt.:hta, chega a afirmar que o concei·
to de s islema aparece corno noção primo rdial, exigência de clareza c
raci on:tlidadc qu e inn1lcnciam o idealismo alemão do século XIX, c
a ciência jurídica , ne ste sen tido, se es truturaria corno um sistema ló·
gICO. (Oi1l0 IIlHa plr;"lIllHh! d L (OIlCL' l! u" l'1I 1 ljlh": ~I L'IJlH.l' i! !I 'dl pl..'lltlr
dct cl1l1illa os demai s t:(lll l,:~ il (l ,\ ;';UIHlllllllado..;:, IlUIll pl(lc:.:di i: u'lltn h'lfl R
gico.dcdutivo.
Nesse qu adrant e de "lcnlidadcs \'3 10raliv3s , cullu l.tis. ecu·
núm icas, h is tórica s, idl'o lógic a s c poli ticas, (l qu e se km (; a iu~ i a de
ordenamento tradu zind o· sc na id~ la de s i ~tc m a, c a idéi:1dI..' lei lradu·
zindo-sc em ordem . Aí cs t,j tudo o de que () Estado C~lJlT~ 1" :11<1 se
fixar r c\lmpri r suas inH.:d lala'\ funç ões e asp irações, COIIIO 11111 :1 \I...'r·
daJcira máquina de perfeita engenhar ia \oc ial. n:1S p :II:I \I;I" (k Boa·
vent ura
Souza Santos. amparado que es tá em calcu!;H!:b ,H;ÜCS
rcgistrári3S , envolvendo minucio5:1 cscalonagclIl de fUIlCiollÚTlOS públicos. com reg ras c procl:dirnclltns pre\' iamente cOllhccid(lS dc Indu s, ('. ill( 1t1 ... . Vt'. ~,\'I \' ll1dl l al I papd di' !· '.I:I1" ·.(· I v i l,·(' dr Ilull, ',
A intocabilic.1adt: pli't:-. IIl..' :I do L ~tiltlu é jj l l: plL' ~Cll t ;l\dIJ pL' lklta
da co nsubstanciação do espirito d a legalidade e da bllrocratic idadc
dos procedimentos escudados po r um a fOlie ideo logia da l· iclllilici·
dade, da ordem, da legalidade, do contro le c dJ regula\'o" ti" ,oe iedade. Trata-se da própria enca rnação do ESlado burguês, capilalista e
liberal, ide"lizado ao lo ngo do séc ulo XIX , a partir de c(\nce pç<ies
ad vindas dos séeulos Jllteriores . Assi m :
ue
.. o
Estado conslilUe iOlul do ~écu l o XIX foi com:cbl du ClUIlI' II ln~qtlma
perfeita de engenharia socia l. Â sua const ituição fomlal , mt:cânil::I c artificial,
conferia-lhe uma fim;a c uma plaslicid<ldc nunca antes cOII<;('~u i da" por qualquer outra entidade polít lC,\, 1\ forç a cra sim ll ltanl?a1l1t: nlt.: CXl crn .l c miem;'! ;
exercida c'(lcrml.lTIcn lc r~1 r um po<k'r mil! lar c Ú'll l1ol11i co. ('I.HIIL! \IS F ~ t: l d ( \ s
cSlranj!ciros c os concn rr Clllcs na ,h: tl111 \lIJ~'ãl\ munJial l.k r,lpi!.d: I' Xl'l ~' i da internament e. sobretudo por 1I1\: io do dirl.'ito, contra os illlml1:'05 Illli:rtlí'S lk lIl1l,1
lfilnsfonnação soda! nomlal
L'
ord eira A plaslü:idJdc,
rC ~t dt,lllh:
de IIllla 1IIa ·
nu sc .. bilidade instituci on al c juriJira pral!Camcnlc infim t.l .... Ic ~ idJ,1 na capac i·
dade do Estado para decidir lll lais (IS meios lIonn,:II S c anonluis \.' 1j1l:ti, os fim
nl lmlai s c ano nnai ~ da tral1 ... fnnn ,u;5.o Sllci al FSlas t.:x lrallrd ill,irll<; carac ll·r i.. ·
ticas con\'crti.:un o E!.l.ldo na 1II11d,HJC na lural d!.' espac ialHI .. dc l' Il:lI1p"rali da de hOlllogênc<l s
da tranShH I11 :lI,:iil' ';;I)ciall' dJ '11lehglh lhdadl' ""l·'J. 1. F~I,I
naturalização do Estado rXlgia ;I natu ra! ;/aç5n d i) d ill.~ illl mndcruo (\)11)(' direito estalai " (Santos , A r r illr'fI dfl /,a.::(ioln c!,./I·flfl'. tonf/{, I) .I" \JlI /,bá ,. da
t'fPC lih/{'iu, 2001, P 170j
vi:-' (:J s. c lah tI. não prt:\'l siv(·IS. II CjlOC:I da c:.:Iabtlr<l <,:ütl (b 1}I;t[ll[ p;l rt\!
elo, jui/o,> mlldcmo~ ... ohr\·:t politi ca. /I dIlTilll~' n F . . Lld" h !l,~I II . IlI l
Nesse contexto é que a lei V{,.'1ll esculpida como um a c'lInÍ·
·ele- rnr~';l par:l () jllllsla. t ornand(\ - ~c (l v~íclll{l I k pi nml lç;'in da cc rtC/.<l c ua ~l:gulallça juridicas."·) bn substiltli\=ilu ao arbitl io, um
~;I
.~
o!"> Lonllltos OCU l lell1 e !"><t\l l g llIlI:llltl!'> pdu L ',Lulo, 011 II J .L ul " 11111.1
controlá-los com os mecanislllos tradiciunais, dOlH.k (I ,ubít ri{l c ()
aume nto de tensão nas qucstÕC$ político-jurídicas, ou o I:st:h.h.l abole
as fomlas tradiciollais pelas quais pensava as questilcs sOLia i ~ c n.>
constrói a lógica do sistema para iJlcançar seus fins sociai s. Sabendo-:-;c que o Estado, profumblll cnl c alienauo cm \'nlorcs PO~ ili\' isl :\S ,
imerso na crisc paradigmólil.:;I, n;in cl1lIscgm: di\"isar com darclil :J$
IllUdallças ii slIn VO II :l ocorrida>.;. \,]Vl>St; lima SltU;H':~() P,I] ,Il!II,xal de
Estado const itucional. em substituição aos princípios de direito natu·
131. " regularidade da lei, cm substituição à retórica argumentativa,
procedimentos calcu lados de defesa e acusação no processo. no lugar
da verdade real. a \udadc formal, em substituição à investigação de
pwvas . o quicti:-'lIlU da verdaue dos ;]l110S (qwn/lIoll ('sI 111 oe/is 11011
no lug;jf da ncgociaç:1o. J sentença ('te . Ora, tudo autoI i/:1 óI din:r qlle a id~ia de ki que hOJe vigora nos lIleios jurídicos,
Cllllln ":-'LllSO l'ol1\ll!llICOrico d,,)s juristl:-.··. \"atendo-se sempre da linc .\1 ;11 11I/l1/(11I ) ,
sillHlltânco desmonte oa cs trutura es tat al, em l.!Ul· :I ilJcliL':lt:1a pn;\':\lcu~ c o ca rÚlcr cxplo ~ iv(l dll :-' conflitos sllciai!'! se accntua, !:Jlqllallto o
Estado continua a vivcr na ling1lagem abSlrala c CClllcc itu al, illdi\'j-
gU~\~CIll
I
de 130,1\'clltura de Souza SalHos. nau;t mai s é que rnIto de
lima conccpç50 Ideologicamente llluito bem dctcrIlllllada c clara·
Ilh:nli.: idl'ntilic~1vd A ideia é. P Ort31ltP, frulo ideológico d3 S COIH.:Cp·
)'ôt:s r:n \ cccllti sta s. cstanuo profundamente arr3ig:lda ã gama de
valores defcndiJ,.ls lIestas condições hi stóricas, retratando certus an ·
seios cll njllntl!rai ~ já esboçados aqui . .'\ssinl"
dtl3 I C man:alltclllcntc
Iltl" r\:rl.:IIIIIOS ;1 .l!~ullla Id ~I,; IJII COf1cci lO como sl.:lIdu de: c:.Irá t"r
IJl.:oloj.!. It"IJ·. qu t rl'llll)s dm:r com is'io que laZ r:n1c de nussa concepção do
dn homem com o lIlundo e e{ll\l a sOClcda d~' cm Ioda .. JS
A idciJ de ki ccrt:llllcnlt: p;ullcipa Je"sc; carãlc-r Idcológi·
('o c o Ill' S50 púf110 de vista sedo inc';itl\"clmcllte, inOuendado pelo nosso
PC;I1S,1I1IenlO gt'ral :u.:cn:a dl\ lugar do IHlllll'/Il no l1lunJo, Pt.'1a opinião que ado Il'\IH1~ sobrt: a 1I:lturC/;"t do h UIHCIII t Il! tLl (\ll hlil'.'iv hUl\lana. nllllO alguns all!oIC; S 1lI0Jl'11l0S plefercm chamar, e si,brl.' :):<; finalidades 011 propósitos que o
homem rlldl.! ser dl[I!lHHJO 011 soheilad{l :I re:llizar" (Lloyd, ti idéia de lá,
lil:.JItJCI.
da
rd ,I~'à\)
1~)1})(pJ)
0,\ l'rsas rt:ouçôcS vã{)-SC produ/illdo <lU longo (1<) LISO c du abuso dessa ideulogia, cm grande parte rcspollsâvcis pelas conseqüências atu:limclltc vividas, num contcxto pús-modcnlo. tendo-se cm
vista a res istência Jus diversos se tores da sociedade. sobretudo das
. classes jurídicas, cm enfrentar mudanças suciocontcxtuais não pre·
~,(,
\I~.L'
I: .LnllIIllJ lII
l,lOl'UIII,II Hcnll'
$uh ' r .I1I1.L. ";lT.1f3ç,in dc
'.iq ('m.ll!" lI"nn.L": 1\o(,,~l.l"" ii crI'" Jl!t~lor ./llflll,IrI\,io
X· I
I"'>d~h!",
IcgJhdndc-.
lnl 'l" ••1 1,' pClln J\I ~~..: ul(1 XIX. nlandu ·st: 't:rL ln . "QU31110:is f!fLnll·ira .... nssmalc·sl' 3
110";.1,) d o.: ~ <lbn ;Hl'" 11;11:1011.11 c II pTlI1o.:ipl0 JJ !">t'p,UilÇãCl de pudcfI:s: quan to:;l:; )e~ulld3s. o
f,lI;tto.:r pti\ Ikgl:1d n que.i lei assulIIe (111110 (ull l1.· do dilCl!\l l':1 cunc~'p~' 30 d o l..Iircilo ('on1(l
II ';, ,',
IW
t"l"wd,1 do
dfUJ:O,
2002, p 73)
"I"
.... : '"
1\
" f\ dc;c;,nl:llla 'cri,~' jll~íJ I {'a Ill'OrTl·. ;l S~lm . no lllfll111.'ltI O ":111 quç I':> Ill':CHli~·
· Vu .l l1d ll
"lIa .. m,lltd c.:" I.I~· \j~· :.
. .Sl a {I(\ SC(U
. Io
plIV<lII
,.
mos legai... tradiclOllai s de Ill'ul ralilação du~ cunflitos l' tm laI17 a~',il' LI .. " ,~'II'
sõesjá não e:onscgucl11 lI1ais r"dlaç:u aquelas am.::tças. obng.:llldtl l' Jqardho
estatal a alllphar o poder di o.; cricionãri,) de ~C'us (lrg:;Hli ~ IIlI'S JUdl l' lris. Jc.
gislall\"os e hurocr.ilin)s para IJIJnk'r Inlul ado s.:u padrão de d<l1l\lIl:.J';JIJ A:-,
diferentes \ crsõc-> do PI '!: lIlVI SlIlO fevchllll-SC J.:: , lil U!al I~·rr.1. 11:Cilp,Ii'CS d~
p.::rcchcr qul'. por Irã s J ,I !ll'rII1.IIll'n tl· !;:Il ~;;iu enlle IIt lnna" c r'::, thd.ll k . 1.:1Il'on Iram -se as :nc\"Itâ\'cis contr;\tbç0es 1.1,\ s Ol'lrlJalk (k da, sl's. r. .·!">(ltHh:·t\·c.:IS pela
Jlllr1iação das funçih's ccol\lIlnicas eSlalalS c rela nplúsão dos p aI ,illlClroS de
idclltidade, I.;ontrolc c gJranll.1 do!> Sls ICIllJ~ j\trjdl~' (l~ ,.!t- III~plr,l~do libt: r;,j"'
(F:tr\~I, F.fh úólljll,.id/,·u t' \', o lc:IlCII' \lili /IIi/h (/ /I dl/("I/II C"I/Ir ' Ir! \/1 /l1Il,'''I" .II '
(/"(IIOiGllflarJO.H!tiill , 11J8R. p t){J)
Com Boaventura de SOl/I.U S~lIltus. JS reduções ~im!lliJkaJllras
que L'ausaralll o cnclausufUl1Icnto ua COIISCi8i1ci.1 jurídico-po IiI ica cm
facc das IHodificaçõc:i ocorridas ;10 longo <ln SL-L'ulll XX s;io de tré ...
ordc ns: i )juríd ica, n;J qUJI todv o direIto se C'~gota na ki. 2J cil:nliflca, na qual todo o conhecimento S...: esgota na t:iênci~L 3) pldíII C;\. L'1ll
que todo o poder soci::d sc esgota na poli ti ca liheral.
70 S.,hrc esle~ tr.,\·os· "NlItnlll{h. lI " un, 'illl' " (k~ <':II ."I\ II 'K nt ~1 d.1 ,I"glll.ll' , ,1 110 ' !>l.ul'l '\ I \.
CII1 !"onu;, II<' l'U:L (ull, ihl !'Hel .II, 1':,,,,,1;1 ;lInl1tllr l "l'U~ C , H1,.· lh ' ~ um C.II. I I,I .llhll .II,' ' lU"
lhe p"nnll.' 1J11l:1 CIll:l'h:lp.I~:..1 d .l~ II l'~·o.:·,~l ll.llk , l\II,JI.I~I.I:' d ,Il IlIll'I,·~'l. llL I I"~" l .11"
I"j" t" mLlu-so.: f'Ossi, clllIlI:1 t :clll!,dl.',I~:Ül J ,,!"> HlI.·r o.:~~C j o.:l'lh"ro.:hl~ 11.1 Inl lll.L\.u, I\n pt ll pti l'
dlrclto. neutfll1t7;lçau \'S5:i .1.1''.'Uglll.l pulll'" ,u u.:nlC pd.1 Sl·P.tr.\..; j ll d l'~ pt'd l.·r \·~ l' r~11 :I\lro
m,nllJ J" I'C"lJ\' r JuJil' j;'irl ' " t I \'11.1/ 1(:111"1. /,", ".lu, ,j,. ,I" ( 'iII, l" ,I'" ,;'.,/{, . :PiI' 11 :-:!l 1
";\tl r..:JlI/tr JS rrel ).: uaJ içõc$ epISICIlWlúl!H.:3S cJo prunC"lro pc-riodo du RL':IJSçrlllClI1ll à crcocia lIludema e as ricas lI~rdlçÕt.· S jurídicas desde a recepção do
dll!.'lIo HlIII,IIl0 <lO dH eit o eSlala1. o EsI.:tdo lilx-ral oilocentisl3 le\'e um papel
fundamcntal, c wlI!.'l'dcu a si próprio ulIll'xtrJurdinár io pri, ilégiu polit ico tnqll,tnlO ronll:! c-..: clu::: i\'J de podcr. E:::la Irtpla redução do cunheclInento à ciên ci:t. do dill'"lto ~H} din~ilo e s lalal c dos p~,(krcs StlCials ã p~licb lihcrJI - por
IIlUlh\ alllltrárrd que h:nha sido nas sua~ origens - :1lingiu uma C"crta dose de
\"Cru.lde ii med,J.J quc se roi in se rindo 1\.1 prallca social. acabando por se tom ar
urna o rltlJllXl:I eOllccplual" (Santos, A cn/icll da la;t;O illl/tl/,' ,,/{, cOll rr u o
,/("I/'I',di("lfl dlll'l/'I!"(;I!CIlI. 2001, p ~.'i1<)
Ora, L'1l\'c lheL'cndo a ki , cll vclhcct: l1ll: onsigo a jllstlça e as for !lias de 50hl\'oO de litigios') DcsapMccendo a lei , está o jurista sem
horilOntcs de aplicação do direito') E se a lei estiver m~eulada pelos
três \ ícios (os trihulJais aplictl fCIll decisões cOlll rúrias â lei: os tribu.
IWIS n:h.l se rem parcia is no momento ua aplicação da lei : a h.:i não ser,
sob Il c ~lhum crivo de justiça. julgada como justa) apresentados por
L1oytl, tl que mais a associam fi injustiça do que à justiça?
SCT"Ú qu e amua se pode conviver. tlum con texto pós- modemo,
com Iluxos ininterruptos de mudança soc ial. com uma estrutura jurídi.
ca inteiramente voltada para a neutrnlizaçiiú, apenas ideológica, dos
parado",s soc iai s' A função do direito não poderia deixar de eslar sin-
toni lada com as querenças c necess idades da sociedade do scculo XIX
para estnilura r-5e, por ora, cm tomo de problemas eonjonnlrais e históricos sCllsi"clmcnlc mais agudos na contemporaneidade? Não deveriam as estruturas conceituais dogmátic;Js c as molduras legislativas se
nd;í ptar para servir à realidade sócio-hi stórica da pós-modernidade,
cm "ez de o con trá rio ser o tentado pelos tribunais? Os paradigmas
Cllcorl1ram -sc cm mutação, r.: os valores antcrillmlcllte cOII~agri.ldos
cornn Illll'l ~a f~s para o sistclna juriJico :.a: cT<xliralll . Leia-se:
'"No direito, a tClllâlicajá nâ o é J libcrdadc indi viduJI e scus limites, como no
r: ~tado lihera l: 0\1 a intervenção eSlata l c seul; limites . como no welfo" .fita/e.
libe rdadc c igualJadcjá nã o são os ÍC'oncs da temporada . A própna lei C"aiu no
desprcsliglo No dlrclto públi co, a nov!I onda ê a guvemabilidadc. Fata-se cm
dC<;Co/lSlill1crolla lilllçào , dckgificaçãn, d~ " rcgillamcntação. No direito pri vadu, o côdlgo civi l perde sua ccntralidad c. superado por múltIplo:; microssiste111:1;:; Na<; r claçôe ~ L"lIll1crciai s rC'Vivc-se a {n macaforw." segu rançajuridica
C sellS cont'ciros L'5<;cnCI;l1.'. 1.:IIItIO o dI! CI to adlllllllJIl sufre II ... oh ! . .: ... ;,;1110 lI;i
\ l'loc idadc. do imedlallslllO c d,15 illtcrpr~tíl\õcs prJgnüllca~, ell\b,lbd;l~ r\'l.l
amcaça do ho rror cl'Onl1ll!\CII A, rónllHlas :lnstr:'lIJ" da h. i C.\ db,,'\I,-:io lU·
tlit'ial já não traze m Iodas ;IS rl'<;pust:lS O p:lr.ldigma luri{II~ " . que 1,1 p:ISs. ILI,
11"- modem idade, d" leI p:'ra o Juiz. tran ... rL:fC, Se agI Ira para 11 L:a .. " lDIIl"h'lo,
para a mdhor SOhl\dO, <;lngtd .Jr ao prohkrna a Sl' r rL':-,o lvldu" (1I:1I 111SII, I tlli'
Roberto . FUllltamc nlus IÚlrICOS t' filu!l ú licus do 110\ t) tl llcilll ,ul1',\lllIl'IOnal brasileiro {pÓ5-lIIl.llkfllld.ule. t':\lfla (f ilic<I c r ll" .pll"ll il r~ln"), 1(t11\1,/
Dlúlogo )/lridico . Salvador CAJ, v. I. n..! 6. sei. 2001. Ui "'p.,ní\d C\1I'
hnp :/,\\·ww. direilUpllhlr l'l.l CClm hr Acc's:ldl.l cm 2(, fL~OO~. P .~ ..lI
Em pOllcas palavras, na pús-llIodcrnidJdc, u s i ~ttnw .lllrid il:o CiIrece de sentido, até mesmo de nuno, e sohretudo de elide ia (social e
lêcnica), tendo cm vista ter,se estruturado sobre paradi gmas llwdel110s
inteiramente caducos pam assumirem a Icsponsabilidndc 11('la lit ígio- ~
sidadc contemporânea . A ~si lll , tl prúpl ia 110..,:50 ue ju st iça \ l:-SC pro- (\.
fundamente eontaminnda por t:sla 1~ll sl'ada e clJlI i\'octl pl' l n:pl,; [j(l da
rcalidndc (uma realidadc tlisl;lIltC . infra-estatal. tonncn tllsa, can.; nl e de
"imposições" nom1ativ3s ... ). A5 lentes UO ordel1amento jllri(l ico parecem cstar ainda ajustadas p'llrl a miopia tIo homem do sécu lo XIX:
" Ê por essa rvão que a l'nrJ<;e liberal â cSlatiz;Jt;ão das ronlC"~ do dlr.:1I0 Cii SIStelllatização global dos Clrdcl1:lll1enlos foi, C"spc:ci.lIlllcnlc J panrr dll scrllk'
XIX, acompanhada da crescentc \'ah1n7 ;lç50 das idéias I.h: III Jl'lIl jluhlic.!, <;..:gllr.mça coktiva e cencz:I dc e1{IH:''" t a!i\'i1s.ll!~l,li=a/l(l() assi m a rrúJlrl ,l l·onc ~r..;30
de justiça . O justo e o jundico. ncss\: sClllido . lemun:lI11 pN cunrllildll-SC. Ou
sl'ja: na medida em que C\ est abilidade das Ill sl1 tuil,'l'ICS burglll':.;as r,llu dia. propriedade c democracia rormal · n?ln c'( igc que as 1l11nnaS e a;:; ki ~ ~ .. j,\ln tlL'sta ou
daquela natureza , 011 que lenham cslc 011 aqude CÚIi!cúd o, ma s sim Qlll' scj ,ull
cnerCIU~nwntc aplil'adas ~'11l h:rtnOS rroccJil1lerllai~. justo ~ II q \l~ (stí n ,I l'01l4
fonllidadc do ordenamentll jUl idico vigenle. 1\ tarei".! hús.ica do dncilll. CIUJl),
na perspC'cliva da II TII/II/ia fI/ll1ml (·\I·r.::ir illlll. n.1n é pmprialll...:nlc II de l, ... lahd ~'­
CCI II II'/(' (\~ indi"itllltls dt.:\·clIl IM"':I l'm ~ lIa!lld :\(,:iol"\ rc,'ipr,'CI \
..', hln sim. a
dI! explicar I'omo dl'vcnl f:IÚ-! (1p ala !.'\'II:lr os riscos des;.rglt:gauvl"':' tlll<; «.:IHII1,·
tO $ sociais" (Faria, EJinjda jll/"idh cI (' l 'iol';/lC"i1l .~il1Jhálic(/ o dllor' l /'11/11/1 iII\"'
II1Ilt/CIIIOdl' rm/l tlán/w(,io \·II(·;,t!. II)R~, p. RO)
Por ora, cabc perguntar, ser;:'1 que esta mi o pia <lUIHVlllotl tlU Jimmuiu? Será quc a miopi a se tran sformou em astiglll::Hi:-.mn ou :llgt)
quc O va1ha'! Dc quais males padece o orclclla I1ICIl 10 juridico (:onll,:I11porânco? Está a cultu ra jurídica 11J'c parada para os dcsalil ls do linal
do sécul o XX c inicio do séc ulo XXI') As rases Iransiti\ ,,, '"O lllO men tos cm que o maior número de pergulltas avulta c Clll qUl' as t"":-Spostas parccem se tomar, além dc csc.:assa<::, fllgiJias
~7
TOU:1 l'SS;) iJ~ia nào somente COllqi.lIstOIl c 5C alastrou ("nlrc as
culturas ocidentais ci vilizadns. mas pcrnlcou o modo pelo qual se faz
c se pralic.;a o direito úurante o sêclllo XX. As próprias tr:i tadísticas
illt~m;Jnon.li: .:: a posifivação dú dire ito intcmacional. ao longo tio
,éclIlo XX . testemunham a importância da positivação c demonstram rorlce;; esforços tiO scntiJo da codiliç:l~~ u es<.:ritil e sistcm:\ticn
ti as H,: g ra s sociais, (0111 o cO llseqüente esmagamento de outras f0rIll:l ' e pdticJS lk jus tiça conscJ1stlíli s. () Poder Legislativo passa a
ler. Il" idéi" de triparlição dos Podere s do ESlado. como ideado no
projeto da mOdernidade, forte prcpondcrHIlci3 com rdação aos demais POth: rcs do Estado (o P(\dcr Exeu.ltlvo é o soberano a ser COIltrolaJo; o Poder Judiciário alua apenas excepcionalmente para
cllmprir úbjcl iva menle a lei anteriormente emanada dn Poder Lcgislal i \'0 l. :1n iqui lalluu qU::J.isqi.1Cr outros 111<.HhlS in formai S de produção c
COnSlnl\-"O do direito. Todo o direito possa a ser produzido c ideado a
partir do Legislativo. segundo a idéia de que UIl S legislam, oulros governam (' outros juJicam; a socicd:.H..Ic passa a ser estruturada a partir
deste tripé. relegando-se as uemais fOlças sociais ao jogo vísceral das
garras do mercado liberal.
Mas o que se percebe, num quadro breve de análise da partici pação da idéia de lei na fonnação das politicas públicas c do idcário
de ju sliça social , é um volupluoso cresc imento das Ie" escritas cm
72
toJ o o mundo . O Drasil não se manteve isento disso, reproduzindo-se c proliferando-se as praxes legi slalivas c os despachos de gabinele, enquanlo a CI1Jenla realidade soc ial revela disparidades c
eon Ililos alarmontes . 7J A idéia da universalidade do problema da re-
72 'Ilh,,, 1\ 1,'111.1. :t lgum:l!\ r('n~·I{qc.. s snlcriOTcs ~,\l) Ik ~l' d"'.~ lll cJ r, 113 liuha de Nlklas IlIhll\.
ln.ln ...·0111'1 CHI Il':\ Io linlcritlr a res pclto.
A IUJf. L I "gll.IXI'IIJ ;urilftnJ, Sarah/3, 1002
Sohr,' a 1l'IIdll cJ J,ll.'xplos:iu nonnaliva . da mu lupli\:ação IC.'l lual das regras jurhJ icOl.5 c dl)
"rd.·
Irllema rq:u lah.l! io na \. IS.1.0 c na com· .... p<;io dI.' (iulllhcr fcubn\.'r. \"id,' Fllfia. O d".,/I.) nu
};/ulml,:;".Ju. IQ91~. p. 137 . t >CSbc,:.a·~c. II.' 11013 de (t)d;lflt n! 24 da citada rJ.g;tUI .
qU\' ~\' c nconlrJm fartas rckrêncI3s blbliogTMkas ace rca tIl.' Tellhner que podcm ~ erv i r
p:n a um ap ro fllntl.Jm cnfo d., d,sc\.1.<;siio Icon ca d cs5.1 te m.il.ca
hU,j.lalll l\ se l·~racclall1l1<; rl incipio!' de ordem e rcgf:llIo I: sl:ldu 1I11".l.:mo. a~ ordens pnra .
kl." l' '" .. k"uõlmlo' ~\' 1' IIIIikflllll, lI!!1I0 1 .I1l\h~·ta ldlctc l clSII I l' fI!lIO\kl (':lIllrihmso :
"1',\. ri Ul. ,.,\ .1/1.hl.. _, .,~ p' III..: ipws ti:, 1"·r-:d"I.,d..: c ti. , l'uhh\ 1I1aJ,' . pr:"l\( :.tIlICn ' \' ln\".'l istCIIl
0' 0IIIlum",
71
li(;)1":S p.tr;! (I CllIlltuk do Esla"., IfI";"lfa ·~ ..: ii 1 1'T \'~ro"",abi l l wJ c po lilicil r
turid!\'" dn\ ~' I\ cm.mlO . ({ ·:ll1lftdm,so. Olfc'UI ' " /1..111." /fl drl. ]997. r 117)
IIht nlln,'Il!th (
produ ç;lo diJS IltlflIlJS. ~()brc hld() dur,lIll l' o s~ud() X:\ Cij!!;".I;in ela·
ramrntc delineada c fa(i l mcl1l~ <.'tHlSlal~i\cl.
"o Illl1lII.'!(I dl:: kl~ I:;in pati lil (k L(\.',,\· ..:t l'llI II,d""II" pai ... ,,\:t P,II,!! ,1,. IIlk ll' ih,
secu lo XIX ' () Cf l::St:llllt:nlo l: \u!J tl'llldo
~sr~ialm c~lc desde (IS ant l) 50
~ ;ip k~I~ latI V:""
Cll/Isitlr.: r ~\d no .. ~Cl1J\I.\ ,\, ,: 11111110
Fab-!'c. ':11111
(;111 .... ,·,1 . /,Htll,f,II,Ii,.
r :17;in,
duma \ \',d;,d\'lJ.I 'cx pll.·
,,,,/,;/1, ,/ ti,' ,/r"",.
I !J;-';:-' I'
I(,.~I
Pa ra todos os d c tlll:-> , I h)j~, "... 11':11 :1 tIl CIH)~ de j}l,.'ll...;:t1 l'1l1 regula1lll'lllação do Estado lC, si m, em <.ksrcgulaOlcllti.H,:ão) , ell l Ii)rr ll a~' :iu
de um sistema de no rmJS sem lacunas (r, si m, dc micl<.lssJ:-.tcm<ls de
nonllas sctoriai s), c nwi s que ~c está sendo eS lll agado relo c:xc \.~s si vo
númcro de lei s, como no famoso ndtlgi o I."tino se dizi a ( O/"./lil1lur/egibus - "Somus esmagadus peJo grilllJc númcn'l de lei s" ). sphcn.
do-se que <1:; mc~m3S s50, cm ~ lI <1 boa partc, soc ialmell te illl!liJazc:;.
ou seja, incapazes dc tra 7c:r o!' rclkxos concreto.;, a. . 111tl(h!l1~'í I S
sociais ncccss3 rias c atingir íl vida c as perspectivas redis !LI ~, q\wis se
inscn.:m os cidad;1os. Eis a prcocupaç.io com a 4lJcstj \.) da lei /la
pós- mou e:nlidadc: mCIl OS v,didad(" c m ais clicicia, I1lL·lIl1 . . II\ rm:l ~
mai s sentido rráli <.:o-soc ial.
2.7, O desmoronamento dos arquétipos mo!lernos: o "alanço
histórico
A históriiJ é ~I m,liof h.:stt.:lll un!Ja das mudanças snl'lu.:cu nômi <.:as, politico-jurídicas c culturai s ororrida e;; nos últimos h,.'lllpO". Ora,
se o SUf}ljmcpto da pÔs-IllOlh'Oli d;Jdl' está conlc,2;lualiLadu ~ILlillai s
do século XX, como já se viu antcr innnentc. nada melhor do ljlli.'
a'urncntar o grau de c(lmpreCns3o do IlHHll cntr'! hi stól ico i ll~lL' nh: ao
período . l'omo forma de se 1' ll riqu cccr~Tll os :lrgulll clllo, que uemonstram o dt'slrnll<l lllcnto ti,! IlH\l!clllid;ltk C;1 a SCC!I"~!1 d(' IIldiLin,
dJ progrcssiio de \H)\'os \,:l 10rt·s L' 1I0\':lS id éias. -I
O mister da rcfk:xiio hi sto l ica, pOl1anto, s~ ill~taUl.1 ;tqUI t,;x;lIatnl.!nlC com o fito de c1uI.:1J,.!r ii anúli sc
7~
ti l'O llh,..
xlualidad c 11.\ q":ll se in -
$u[ll,' Zllmp.trt:'i:\C1n tI ,l 111'1 "1 1.1 \' d " "~ I wt" tlu, \ I!I,, ' ~ ~," !.II' !'.H.I ,I 1" ",,,,1111'\ ,tI' .I" ~l lt
!.!,llll·Il1t\ tllI pú~ nlu(km i~nltl " S,' li IHl ,,·;t COI':I çn la ~(Ihrl' ,I I1I1"klllld,,,I, ( .1 tlIf,'r\U.L
J ,'\\'II\,)$ .cm JuvirJa dar l'l11\~IJC'(,, \\.. 1 :It..:nç,I ,I ;\S 1o",;I~ ""'."~ qU I'!,"'.!II'. '11 LI ""h !1
\'j,\" i ll :u, C'y. C(lIII;,rri" p,iJ'n!m/,·/II.l. IQ"l2, r 11,1)
.fi
scrc':ll1 as mudanças rcsponsáveis pelo advcmo da pós-modernidade.
Seguindo esta linha de raciocínio, pode-se dizcr que csta parada histórira empreenúe um importante papel descritivo e infonnatívo: rC
ccnsc~r c identificar pontos de maior significação informativa. dados
<':<HTegados de um alio valor simbólico e par:.ldigmático, sem dúvida
í:dguma rck\"anles para fin s desta abordagem .
Nesta hnha de pensamento, a história do século XX parece <c r
rCJl[,,:: ~c lllati\'a para a eontcxtualizaçfio Ja problcm:itica cm disclIsS.ill. nC11l cünh1 pnrn a Jcmonstração da existência de um esqucmatisIllo de paradoxos infindáveis c de inquieta ntes rupturas , O que faz do
sendo XX um século impar na história da humanidad,! é o fato de ser
p'ofundamente ambivalente. É desta ambiva lêneia que se nutre a ren exão. pam pensar so luções e cm~lIlar suas nec has criticas. O breve e
rflpidü Sl-culo xx possui uma fi siognollll:t. Ila Icittlfa de Habeml:l ~:
"o ~l'CUlll XX ê o ~l'culu liJ /lucrr.!, t:~lm 11111 lünn~ lIl d\." l't11llllh
h ulIilt !lC ~ ~,,: ­
ri os envol vcndo perdas Sl!b~ t.lJ\ÇI;II S de Vidas. eIIIlSldt:ra\'LltI IL nl~' IJ!;li~ ,III ,) dI,)
que cm qU:l.lqncr um dos dua" ~éculo~ pr~'ç edcnlC's No pr~ ...·nte ,,~; ..·tll\I, até
4
"A fislOgnolOia de 11m sécu h ~ é Jn:lread:l. pda~ ccsura" dos grandes eventos,
I h)Jc cm Jia hllllll cunsenso entre os hlslOri"dnrcs qUI: ainda (:slão de rnooll
ger:11 di~pllSIOS ~ pensar em grandcs lIIudadcs. quantO:lO falo de que o 'ex teml" st!culo XIX (1789-1914J foi sucedido por um 'brevc' século XX
(IQI4 · 19k?) O ini~jo da Primeira Guerra !\.ltmdial c o esfacelamento da
Un i~ o $UViCI ILI emolduram um 3111aglmismo que se eSlendeu pelas duas
guerras I1ltllldial S C pela Guerra Fria" (11a~rll1as. A cOll.{lcla{ão pú {·nuciOlwf ('IIHllcI.t (lfllírit·uJ. 2001. p. SR)
r-.fai~
Jo que isso. trata-se de ponto cruc ial da análise enfrentar,
°
ainda qlle de 11I0do perfunctório, ""'plexo das condições que gestaral1l . ao longo do "lli",o século, este que c o brcvc seeu lo XX, ehaIlladn (k "EI, I J;IS C:ltás trntCs". 011 Illl· ... Ill(l de "Era dos Extremos",
!,eh) hisloJ iadllr Fi il: Ilobsb:J wlll,7" o dl· ... nlorollaml:ll!o Jos ansl:ios
da "ll1odcrniuJdc", pois é exatarnente nesta perspectiva que se poderá divisar, com clareza ainda maior. o surgimento dJ "pús 11l0Uer
nidadc". Ora, c isso porque:
4
7~
1\ ~": !:'Utld.l c ,'rr(',~,itl ('
I,', tdo \X
I)
tillllo UII.::imo do h'.'H' . h.tltt.,.!o CIltl\1l f,<l,/tlf t'flf,'11l0j .
4
I)
1>/'(' \ 1.'
A pll1ncir,J c'prl's!iàn lIP,lfCCC com gnro.ç 1I11"OS no s~'gull1tc Il.Idg rafo. "Niio
[lo J:.tm . ..: nã,) p..·fIIIJIlI:CfrJm. A Em ,Iu,r C{l!liw,tJ/i's (01. pvltlnlo, 1;lnlocm uma das cum·
p;n;II,nlllcnlc püUt:,I:" ~'Ia" 1..1.: cientistAS poliu/..3du,. c n.io só rmqUl' a migrdçào cm rna."sa
,I..: ~'Il'nu5t:lS r,lClal c Ilktllt1l;ICólmcnt..: mJc..:it;i\'l'I.~ ,k gr.mJ..:s 70nas da Eurora demoMlta·
\',1 'lU": H~ ci~·nli,l.!' n.i\, puc..Ii;lm t..:r C~"rt~'la tle SU.l 1111\11111.1:1.1... Jlc~sO;JI" (If!llll.hawm . f:,a
.;" • ,r" '11,,. "",. I,' I" "t" XX, IV1./· /<;VI. ~OfC.1' <;~ I)
"'i1I ,{ de /00 IIlIfhiK''i d"I'('.tfflu.{ ,,)/,/111/ 11101'1//\ , ' /1/ ~rl' 11// \. 111 11.1 rn'pl~r·
ç50 mais aha da população dt, mundo d u que mI século XI X, 111"'::.111\1 ("on:'HIcrando-se o crescimcnlO gl!f,1I d,r popula\'50" ((;idtklls . ..iI ('fllll"lfll/JIt'1/1I tia
:lgor3.
Ulndt'nrit!ade. 19QI . r 19)
A morte al1ullci:lda d~ DeliS pUf Nictzschl!, bem Ctl[IHl r) fim da
hi slória proc!:l1nadn {lO! lkgd. 110 ~l:1'1I 1 11 XL'" 1L)J'1l:\1I1 -:-'l.' 1:\10 ao
longo do século XX: s~t.:ulo CS\ al.i~ldo pda t~cllica , Illutiladu p01 11\1lhares de mortes; século cm que se \'ivclI o fosso da imligniuJde na
Segunda Guerra f\.1undial; século cm que se pruclanHlu :lllwrte du Iilo:;olia (I Icidcgger): SéC\l lo cm que se conslal()U o fim da . ; ulltlllugias
(Sartre); séc ulo cm que se n:\'c!:t u rim das l',t IUI\II;!'i rI.: di st: III "P
(Dcrridal·
O que 11:1 ue tão cabn!ilnSll !lOS [;lloS qlle se Jt.:~dohr;1I am iiI,)
longo do sél:ulo XX'! Podc-~e snhore;lt desta illlpreSS;\lIl'11l1t.: infnr·
mação ao ladu de Hobsbawlll, para que se possa diJl1t.:ll"jDlIar t:lllll
maior lucidez o tUll1ultundo contexto !lO qual se si tua n slt l l-~il1lC'ntt1 LI"
pús·modernidadc:
"A nles do colapso du SlSh~m:\ sO\'l~ti~\~ . CStrlIlJ\:!-!'L' '1111..' cIC r(.1 d~' I I) t.\h Cl
mesmo 20 - milhões de PC S~(1.1S b:l\'lam SIdo I1HJn :l'; CIII ITlJi~ do.: rL'lll . gUL'rras
m:uorcs c açõcs c COllnilOS mihtnn:s' l'IlITC 11)-l5 e 19XJ" pral .. JIlh:IIlL' IlIJ,IS
no fcrcL'iro Mundo: 111:11S JL' <.J Illllh{'e:~ 11\1 k:.t ...· d,\ .\.q.1: .I.) IHilh;IL·.~ /1,1 Arl i::J.:
~ , ~ IllllhtlL's ntl ~1I1
d.1'\si'l.
~' ICI\'a dL' Im·illl1l ilh:lll1\11 ()riL'll1~' ~. I ..:,lt l ) ~CIlll'\lll'
Lu ;11\1:1'" ,1 ... ~;r, . "'II\.I .k "n.t ·. I' tIl·II.I .... n
L"IIIIII(. 1I .• ·II,lqll,· ti , I"S(} l'I!>; !,. qU L'
ÂII1":II\<.I 1:11111.1 \1 ;: , \'.1 11 1,1 SCHLII
Si lu alion, 19~), p. I,l}. A (illL"rr:1 da Coreia. Jc.: ItJ50 - llJ5J , \' UII':' 1l111rtl~~ lu·
r:Hll L'sI1II1:ldns l!1l1ll" J c ·1l11dhõc.; (\..'111 \11l1 pais d L' 30 111 i Ihi"c ... , (II dll(la~ c CII 111tng.s. 1981{. p. :!OO· 20 I ). ~. 11" 3(Ltno" d.: g\lcn:, dll "I.:lrd ( I'J 1"· 1117:'i) h'l ,1111
de longe: as mai{lres gut:nas,.:;'\~ únicas ~ 1Il quc:!" rrúrri~,., hll~'a~ ,lnl":IX.lIl:l:.
se en\'t"lI\'L'ram dird,ul1('ule CIlI gr:llld.: escala FIll ç~d,\ UII1,1tk1.h . H'lca dl,::'iO
mil :Ill1CrlCall\J~ rlJl am JIluno~. ,\ :- pcrJ,I:i lklS ~ lL'I II,llIlil"S \! I ,III I .,~ 1,,1\\1, 111.11)ch in cse s sào dlfin'is de c~lml :H, mas j\ \.'51I1\1all\,j\ mal" IIl !ldIC~I,1 r hCI!·l a 2 llUIhõcs. (.'!lludo. alguml~ d:h guerras aI111Ulln\lIll~I,1" Ira \ ada, !lU.IHL'I:lInl!nIIC
foram de barbaridade COIllP:II.iVc!. sobre ludo na Arllc.J. omh: ...c.: dll yuc Ú'rca
de 1.5 milhão dc pessual; morreralH entre 19RO e 1988 \la,; l!lIl'rra " l-t'll lra u guvemo de ~hlf.-amh1411c e Ant!,)la (pnplIlaçlo cotlJunta dl! \'cn.:a .iI.: :! ' milhões).
Inal Cl1lllcçara; I' 11111 l'IU1(\\ 111~'IIU~
com
I :! milhões ~k d~·"1cw;lIh),, de
!l,\
!'t1.l'i
I~'rr,h 1'11 ,IIlIL·.I~:td\ " ck !lll1h' I { ' \
A/;h:a , 19HQ, p, 6)" (Uobsha,,-m . Era d!lf
/9I4 ,/Y~ / . 2002, P 422),
t'I'T, 'f)WS
o brt'VI' .f~clJ/o Xx.
Ofil, OS antecedentes históricos sào c1ar:1l1lentc depoimenlos da
f"l"nei, do que se pregou eomo solução para a humanidade. Apesar
de tiO Sl'C U!O XX IClcm ·sc consolidíldo a<; legi slações c as codifica.
\'Úl" lk divl'r\lIs p:tiscs (europeu", sul ~ Ilt1!1C·ilI1lCflCanOs, asiáti co, ,. ). de Icrl'llI·Sl! rnulliplicado as 11:I(,:0I.:s Jcmncrátic3s. dc tcrcrn ·sc
,11;1 ,11 Hlo " ... l· ... 'tllt,'n ... ll.lI:lClí ... til.;o, til' m:lllllh: II\, :i o tI:! pa/llHII1t1ial. de
uh ido a 1{'lgica tios dllcitth hlllllilllOS Je l!1oth) millS expandido c global. Iwd..! disso ('vitou i.J C.:OlldIlÇão da humanidade a di.
VCISOS 1I10l ncnt o:\ c in stantes cm qu e se pensou c sc vivc nciou o
c'X tclIlIí nio geral. {) fim U:lS condi\'õcs {k o.;ohl'l"\'i\'êm:ia paríl toda,,; as
rt)lllIaS de \ id;l so bre 3 Tcrra .
Os d.lt.!os SãLl r..:alrnentc sIgniticJtlH1S p:1I3 3ssinabl cm !..lilC
1\..'1 ·"1.: dl· ... lll\
s~l1Iid"
,e desdobra ~ importância da parada em prol do recenseamento daquilo que se considera a contribuição nlosólico-históriea as
qllestões :lql!i enCl'laOas . Mais do que iss(\. é mediante a da análise
histórica 4IJC "C percebe quão fundumclll:ll, para fins desta reflexão, é
pensar acerca dos fatos m~n.:nn~cs ào sécu lo XX , dos aeontccimcntos
c SClIS desdobramcntos. dos efellos da bomba alômiea, da multiplieação das guerrilhas ... que não trouxeram consigo somente mortes c
dcstnliç;io, horrores c abusos, mas lambem todo um processo de eonI~slação de valores, UI11 despontar de no'a, ideias, um renovar dos
modos e pr;iucas sociopolil ico-juridicas. Fis a linha das ambigüidades lrazidas pela história de um século rr~par"d(J para promessas de
avanços e milagres cconômicos, de desenvolvimento c de cientificizaç50 da vida, c, ao mesmo tempo, coa lhado de conflitos. Esta é a
constalaç;in (h: Sarlo:
.. t JC ... IH:Cl~ ... !I;irlO IcpCllr. POI" lodos se rec.:lmJ.ulI. que essa 'i tomadas de: pJrti·
do pn:nlu1.ir;ull o melhor c o pit1r das prálll'as Intelecluais desle século: 3 de·
nÚI1CIJ do caso Urcyfus: o pacifismo durillll«! a ""lIleira Guerra Mundial; a
luta con lra o fa srl slIlo c u naZismo; a complacClll'la c :I. cumplicllJad: Com O
3ulontari"llItl 50\'11:0(0: a dcfcsa da Rc\'ohu:;ào Cubana diante da prepolcncia
dos hlad"" Unidos. ma .. lambém a defcsa da Rc\'o lução f\Jb:rna dianlc da
flll" ,i l l dI.! h lll tlo~'I.·\:u.li". \ elluls rC\ ' olu~~ IOII ,il ius l' urtl'/cCll t3IS dissidentes. as
c.llnpaulhl s rel::l r 37 no Vletnà c a illIflOS"lhllldJdc de cornrrl'cllder de imcdl3.
ln. l',!l1I '('II~H l'I rlu·lI. I(U(O tir') til: Stll'ict!:uk C'~f.I\·:1 "1Irl!intlo "Ii: a<; hUiJS conlra
" .III !!
fl!!r! ",., I!.I. 1 .1111 1> ,'11111 'II,'·", ". , 1,.11 11. .1",,. ' .. I"" ,\,.11.,' . ,1 ,1I·nlll1(·l.I
do fundan1Clllailslll o 111 lII.;ul! 11.1 JlU. !IIJS !.Jlllh"m () ·, lknI.HI ,1"111( " d.,~ 1.··o.:{·l·'SIIS
cometidos na'i guerras conll.l os :i r'I Ix:". II apoIo <i
também a tOla I all ~ ênCl a de CI ilica :t scu .. mêtodos
Re\olu;;;;o ".rgcllll;1
IIllS
rc\ OhICIOI1.,OtlS c .1" lulas
intestinas que dali emrrglram ; " glgdlHl.!'sca 111ObJII7açào do ftOnlUlI511'0' llIas
também a eSlrciten de algumas de SU::IS mtervcnções cm epi<:ódlo<; lil!i;;o" tio
ccnário arnencano, porém n~o só dele: OmOVIIHemo pelos thr..:itm do'i nc,
gros. milS lambcm (I r;r CI~Ill'l l lei!rfl" (Sa,ln. C "IW\ dll "idu/lli 11/(" If f'lII III/t'
I.:C/IIfIl.\'.
t)
qllc
a rte
C l 'iIlCf)i
~c IH;n~ l'hl"
ll/Iro"
1/11
l 'gl"IfUII/.
20nn. r l70)
c 11111 \111 '1"11111 til' fi :Il.!·,"':'- l'
ClIllli:lllJU II li 111 1I1111111;nl\\ PI.·Lldt,H
da
IIH'"I"
a' M' l' n-
hl S hU 1.1 d.1 1"'lIl.llI lIb dc. I ).Ií
nào se poder falar que a pÓS· llllldctni(iaúe na sc.;clI do dia p.lla f.\ noite,
donde o motivado d~sapcg() a dat:ls e cronologias cxata:-. (lU ari lmcti caso A pús-modemiúadé VC'1O se proulIzindo t:omo rOIl"ciêllcia ao
lungo dc todo o século XX , C01ll c:l da fr,l casso. COI1l cad,\ t.: ngodo,
COIll cada engano, com t:a(b destruição. com cada abalo d3 Illodemi·
dade que se provocava C"lll doloridas martelaua s polilico-eco nómicas, sobretudo as adnnda, dos paiscs descnvoll'idos . Sem dúvida
algumd, fala-se de um paulalino processo dc dcsmantelamenlo da
modernidade.:. de seus nrcanlls \'alorilli\ os, de seus pril1lipi t1S, de suas
crenças, de suas institlliçõcs, poi s t:ad" falor de desgaste ~!.I modernidade é uma s~ mcntc Oll um passo I.:Jll Jircç;\O Ú pós-IlHhlcllliJadc,
Há, sobretudo, preocupação Clll relralar que são ;l< condições
que provocam o dcsmoronalllcnt0 paulatino da modernidade as causadoras de um eontexto de l11úlliplas 1"leneias inslilUci '"la is, de práticas incoercntes e desumanas, ue Iflcongmênc ias socinls c dcs:lIinos
cconõmicos gcradOl;}s de um estado (h: CI isc, incg,h ele p~H;cpti\'cl.
cm diversos níveis c soh diversos focos de anúlise, ntrihlltll t.:s tc inc·
ren le ao cst3do aluaI da pÓIõH nndemidadc. A pus-moJerniJadc IlH.Jn·
tém-sc por um enlace cm l'únialo com ii 11I00Jernidadc. í1inda. por
meio de umJ forte e IlWrl'antc fil.:'i c de crise . A crise ~ (} SIIl." mais claro da transição. da Inud:mça , da passagem. 11:t 1n1\· cs~i.1. que n;io há
de ser pouco traumática, entre 1111as eras r50 diferentes. Portanto, :l
crise é a demonstração clara e evidcnte das t1csrazôes IlWdCrJUlS, cri~
se que cm pnrte é o que a p()'·nlllJernidade pndc mostlar e lln.'lcccr.
por hora, ao mundo :
"Tambt:m conduu 'IU(: hJ
hl"lnnJ
I',·
!II.II:I
l\IIIUIlUtd,Ltk dll ljlH: dlkl~W,, 1 tll lt .: :t ,unrla
dVI11<K.!cOlI<:ll\n (! tI Ill\.\ltllcnlu dCIl(lll\lII,ltln ('K""·lI\j'lklllhll\{l I'ar.:1111' .. ",i " ,,'tI,j\1'I \11 "',11' ,tl llm", "0'"11111111''' I' nlil·!tI!!.t " i ' '. 1" !,'''!\l'1
'p'I' ,'u LilI/a (.1.,,101 fi ,q' III. nl.u II '. d~t\l<"1 ti l' , ;HI!I"O 11.1 101111111.1<, :1;,
11.llItkl,llI1.: (\1 1,ldu qUI: f't.t.IIX , 1I .... 1.:L,ll,ltI .ull\\II " vclllll·lIh:: ((IIllO p,ul": 111\1:
g~.I1Hl· do mod" l,lfllt:t lista de produçãt)) 1.:04U<.IlIlo I::xpn m~ um profundu l"Cli,
I" 111\1·1 \1 I .l'
',<'1.1
II.:
Sl u llill" L' 1111111:111" .....
(Ismo di:mlc dc Ioda prescrição par1lcul:u sobre conceber. rcprc:scolar ou
c\pnmir o eterno t 1I11utâvd" (Har\'cy. ConJlçtio pós-nwderna. 1992. p. III).
o qll~dlO pinlauo não carrcga iluslies c nem idealismos, pois lrablha com dados e flltos empiric05. O qlle se destaca são cores mbras.
fortes. fluorescentes. sob pena de se cstJ r:1 imaginar borboletas num
jardim de plalltas camivorrls. Os paraJoxos urigin<1dos de diversas crises gestadas, engordadas, aglomernd3s c llJal administradas ao longo
da llH.xfcmidddc pcnnitiram a criaçiio Jc situaçõcs duais c extrema·
lllellte complic:1das de serem desfeitas num passe de mágit.:a . As lu>
rallças histórico, '1ue ii mundialidade c"lTeg" a faz padecer de m"les de
dilieil50luçiio cm função das próprias políticas que medraram durante
anos, décadas. ou, quiçá, séculos, na orientação c na condução das formas de viver. Nurn mundo globalizado. a unica vantagem quc se tcm é
poder enxergar com maior nitiJez ainda de que flagclos são afetados
os di\'ersos povos sobrev iventcs deste plancta ... 76
C0ll10 ignorar um Terceiro Mundo liio castigado pela fome e
pdo de5prezo aos direitos humanos'I Como não divisar nos episódios
de K050\'0 e da S0mália flagrantes sitnações de perseguição étnica e
de abuso políticoO Cumo não perceber a existência de paises inteiro5.
perifericos c il11lH:rllleaveis ao capilali sl ll(), vi\'clldoÁln,c('OdiIVÕCS
prccjrias dl' \ ida? Como desconsiderar o subdesenvolvimento como
causa oe inúmcras violações a direitos hum •.IIlos? COlHO npagar da
história das potências militares e ccort0micns =Huais um \ ínculo estreito com o IIlcn.:ado IIcgrn e o Ir:ífico de annamcnlos militares?
COIllO ueix" ue C0nsiderar que boa parte do tnífieo de espeeies n"turais para patcn lcs ocorre com patrocín io c fin:.lflciam cn to de países
desenvolvidos'! Como negar a existência dc empresas que \'ivcm cxc,lusiv3!l1ente da venda de remédios e equipamentos industrializados
defa!'iado$ pam o Terceiro Mlmdo? ('orno aceitar que li discrimlnação
plt ·," IIh' 11 . 11 .11,1111 ' 11/.1 1.;1 ' \ tl
dL·tUIlIIII.llld t ll· lCllld'l,..llllt;llldo
IIlllllJklll .1 ;llIllb
l·.11 1.1 '.1'
;11 1.1 1 1
, 1'
I ' lltli"
'11., 111
de
etnias a situações cconómlC.ls m ;IIS cxples~i\'a~? COIIIU di / L'I ql1t.: o
apor/heid, apcsar de todo$ os cs forços cm sentido conl::~1 io . l1.i l l pi.t I·
duz c não produzirá por lnng0'\ tempo" S~IIS nefastos etclh", )o!1 IC 10tcir3S populações negras sul-:\frit:311a s'! Como valara!" a qll\.::-.tiit,l 00
gcnocídio judaico dllra nle o holoca\l~t(l prillicaJo pelus Ba/istJs dunll1tc a Segunda Guerra "'1und i:t1 c ~c u s t..:fcilús subn.: 111 i1116!,.':, de pessoas'! Como apagar da hlslúrll.:a, sorrida c lksga~tada vi\êl1cia cntn:
israelitas e palestinos lodo II acú11111 k) de atentados e vil.llL'lll'laS pr.llicaJos ao longo dos últinHls :IIWS. na medida em quc ;} geopolítica
CcolltHlüca Jc linc front ci ras l' Costtll ti dnias, t (,:rri lúri() ~; c apaga a história de povos inteiros? COIllO Ilcgar n ascensão do 1H:llna/ ismo na
Europa, num momcnto (h: cr i s~ a.\iolcigica vi\' ida hodi ema lllcnte?
Como avaliar os marcantes atl"ntados de J 1 de setembro, L' s"::us slIhseqiientes (Bali ... ). scm uma profllndo carga de desesperança. em
face (13 renovação das secularcs nV:11idadcs étnicas c IlhlflOpolisticas? Como admitir 4ue scria possível cntrC\'cr 'na bande ira da
liberdade americana tremulando o idealismo de uma gucna, não autorizada pelo Conselllo de Seguran,a da ONU, com rurte:. I e"çües du
mlJOdo ocidental e oriental, sem nisto entrever lima gl;1lllh: carga
arbitrariedade c interesses 1Illil:llnais dl\S rlll\ cm f:ll'Ç lLi ... dL'Jlt:\is
naçõcs e as regias do direilt\ iIlICIIl~H.:iollal·.)
Entendc~sc que um babllço c(JlI~cic nte d:1S quc :-; t (IC'; lIKJ"t.:IlICS
aos tempos contcmpor;1I1cos pcnnil,l c fa\"orL~ça a Jl11plia~"'i\l dos horizontes de reflexão c de Ji~(lIssjo , dotandu dc cJra<:tL'ri ~.tic; !.., mais
cspcc ifi c:lmclllc tcmatl lúvcis;l" rúpidas, CIICJ"\':IIHCS L' \:lg( ll\l-':;lS 1I111danç<ls pelas quais a sociedade L'OlltClllplH":lnca passa. E inl..:n.:ss:IIIIC
atentar para flux o dos JCOnleClIllclltuS. par~l que (kk ... -;l" extraiam
condições reflexivas ncce$~:lna s pam ii an ;íli~c da sigllllicaç:'io <.1 :1
história c dc seus rCfleX(lS sobrr as rcl:tçücs slu.:iojuridicl'\
ue
°
i6 o p.mClf,ll1la C gtll:lI1tCIII~'I\Il:: connlfUOSO c raf:tdp't :d. enquanto qu:mud3dl:s c~rrt'l'~I\as
Jl' illlll.'rica ntlS lIIom'l\1 ror pruhl<:'fIIas cOrTclalos 3u da oocsidade. mllhafl~ de p..""SSHltS
p,t"""Ull fmlll.' l!tl I't3n.:I01. c uulras Inilhart"s são \,jl!!ll:1~ (k sill1:tçôc-s,limitc qu~ ri, IC\l:111l ao
t·,mliçCln).·ll lo
1)·1
d.,
I(IIU!,'
tlt'l:inci :t CflIH' n vllb c a mort~'
,,<
32

Documentos relacionados