Latim-A arte de raciocinar
Transcrição
Latim-A arte de raciocinar
Latim - A Arte de Raciocinar Naôr Rocha Guimarães Todos os direitos reservados 1 2 Agradecimentos A Deus, pela vida e pelos meus talentos; À Nilva, esposa e companheira, pelo apoio, e compreensão; Ao João Bosco, ao Domingos Sávio, filhos e amigos, À Elaine, à Andréia, noras e amigas, pelo incentivo e reconhecimento; Ao Vitor, ao Gustavo e à Leandra, netos queridos, pelo amor e carinho; Ao Carlos Aureliano, cunhado-irmão, pela formatação e trabalho de arte. Dedico este trabalho a todos os colegas professores e a todos os ex-alunos do Ensino Básico e do Ensino Superior. 3 Prefácio De há muito é minha intenção escrever um manual de Língua Latina, destinado a alunos dos cursos de Letras, de Filosofia, de Teologia, a estudiosos e amantes da Língua Portuguesa e, mesmo, para acadêmicos de Direito. O objetivo precípuo é despertar o uso do raciocínio, hodiernamente, tão deixado de lado, em virtude do excesso de recursos áudio-visuais, virtuais, com ênfase especial à Internet. Isso tudo é muito importante, simplesmente enquanto meios, modos ou maneiras do processo ensino-aprendizagem. Com tantas facilidades, os alunos, em sua grande maioria, em todo e qualquer curso, têm por obrigação e, infelizmente, constata-se muito tal verossimilidade, fazer as pesquisas, os trabalhos escolares e trocá-los por uma nota ou conceito. Alguns encomendam o trabalho ou pesquisa e nem sequer os lêem. Conseguem o almejado e passam de ano e... recebem o diploma, formam-se. Então, para muitos, não se estuda para aprender, mas para passar de ano, para se formar. O latim obriga o aluno a raciocinar. Com o passar das aulas, a obrigação vai sendo substituída por gosto, por prazer. Depois é um prazer de arte. A arte de raciocinar. Daí o nome dado a este manual: Latim: a arte de raciocinar. Não é possível que se investigue, que se aprenda, que se prossiga no aprendizado sem que se raciocine. Aplica-se tal validade a qualquer aprendizagem. Se não se pondere, se não se reflita, se não se sirva da razão não há como se ter conhecimento, como se ficar sabendo, como se instruir. O latim é fonte desse tirocínio. Isso em virtude de que se não se pensar, com critérios lingüísticos, não se falará ou não se escreverá em latim, dado que para tanto é mister que se analise, mentalmente, as funções sintáticas das palavras nas orações, correlacionando cada função sintática com os casos correspondentes a cada declinação, dentro do seu número e de seu gênero, levando-se em consideração que, na língua dos Césares, temos três gêneros: masculino, feminino e neutro. Diz-se que um bom aluno de latim será um bom matemático, um ótimo engenheiro civil, um excelente aprendiz de línguas românicas ou neolatinas. É comum ouvir-se propalar que indivíduos, mesmo não gostando de matemática, mas por terem sido bons alunos de latim, saíam-se sempre muito bem naquela disciplina, por força de que esta os levava ao raciocínio. Assim, em alguns cursos de engenharia civil de certos países do primeiro mundo, segundo pesquisas, ainda que a língua oficial não seja românica, é imprescindível que haja o ensino obrigatório do latim, por um bom número de anos. É notório que o aprendizado de línguas românicas tem no latim o seu elemento principal, ou seja, a sua raiz. A estrutura lógica da gramática latina é a coerência das gramáticas daquelas línguas. Desta forma, quem é bem estruturado na gramática latina, aprenderá com facilidade línguas como o português, o espanhol, o italiano, o francês, o romeno e outras. De modo especial, para os alunos de português que não conseguem entender a sintaxe da língua, máxime a própria análise sintática, é recomendado que estudem e aprendam, pelo menos, algumas noções básicas de latim. Conduzir-se-ão, com isso, por si próprios e de bom gosto ao aprendizado consciente e de coerência da língua materna, desvendando-lhe a beleza, os inumeráveis recursos fonéticos, morfológicos, sintáticos, prosódicos, semânticos, etimológicos, poéticos e outros tantos. Este é o meu desejo. Enfatiza-se muito, neste manual, a análise sintática, quer na tradução quer na versão de frases, através de inúmeros exercícios. Normalmente, antes dos exercícios, há um vocabulário e no final do livro estão um pequeno dicionário latino-português e um pequeno dicionário português-latino. Isso para facilitar o estudante, pois se for um exercício de tradução, ele consultará o primeiro dicionário; se for versão, o segundo. A primeira parte da obra é Gramática Latina; a segunda, Provérbios e expressões latinas; a terceira, o Hymnus Brasiliensis ( Hino Nacional); a quarta, os dicionários mencionados; a quinta, a Bibliografia. Naôr Rocha Guimarães 4 Introdução A família lingüística indo-européia ou ariana é a mais importante entre as muitas famílias lingüísticas do mundo. Os árias (segundo se consta, descendentes de Jafet, filho de Noé) saíram do centro da Ásia e invadiram a Europa. Formaram-se e fixaram-se, em várias partes do continente, muitas tribos com línguas diferentes, porém todas estruturadas na família lingüística indo-européia. A língua comum era o sânscrito (hoje língua morta), com dois ramos: um , asiático (o indo); o outro, europeu. No ramo asiático, destacam-se o índico e o irânico; no europeu, o heleno, o itálico, o célltico, o germânico, o eslavo e o lético. O latim é formado do itálico, juntamente com o sabélico, o úmbrio, o volsco, o osco e o falisco. As línguas indo-européias são flexivas, isto é, têm declinações e conjugações, diferentes daslínguas monossilábicas (com raízes simples, justapostas) e das aglutinantes ( há apenas prefixos e sufixos, sem raízes, em geral, línguas de selvagens). O latim, com advento do Império Romano, absorveu todos os outros ramos oriundos do itálico, espalhando-se por todas as províncias do vasto império. Havia o latim popular (sermo vulgāris), o latim puro ou clássico (sermo erudītus) e o latim castrense ( língua usada nos acampamentos militares). Mais tarde, surgiu o latim eclesiástico (língua usada pela Igreja Católica - um misto de latim clássico e adaptações próprias aos ritos litúrgicos). As línguas novilatinas surgiram do sermo vulgāris (latim popular), a língua do povo. Levada às mais distantes regiões do império, aos poucos ela foi se adaptando a cada região, sofrendo influência das línguas naturais (no início, deixadas de lado, por força das circunstâncias oferecidas pelos conquistadores), das condições geográficas e do clima. Com o passar do tempo, aos poucos, o latim popular foi deixando de ser falado e foram surgindo novas línguas, chamadas de românicas, ou neolatinas , ou novilatinas. Em Roma e nos centros provincianos, a nobreza, as autoridades, os políticos e os escolarizados falavam e escreviam o sermos erudītus. Surgiram e notabilizaram-se grandes e reconhecidos escritores, oradores e historiadores. É sobre o aprendizado, ainda que apenas básico do latim clássico (hoje língua morta, porque não é falada) que este manual foi elaborado. Como já foi dito no prefácio, é dada muita ênfase na análise sintática, tanto na tradução quanto na versão das frases, o que vai constituir-se na “chave” que abrirá o raciocínio. 5 Gramática Latina 1 - Alfabeto O alfabeto do latim primitivo era formado por 21 letras, as mesmas do português, com a exclusão do J, do V e do Z. Por influência do grego, incluíram-se o K, o Y e o Z. Mais tarde, com o advento das línguas neolatinas, por seu prestígio e mesmo por seu crédito, já para as transcrições literárias, já para a evolução do próprio latim, acresceram-se o J e o V. 2 - Pronúncia do Latim A pronúncia romana do latim é quase igual à da língua portuguesa, com algumas poucas diferenças: l. Ae e oe pronunciam-se e. Exs.: – rosae (pr. róse) = as rosas; poena (pr. péna) = castigo. Obs.: a) Aē e oē pronunciam-se ae e oe. Exs.: poēta (pr. poeta) = poeta; aēr (pr. á-er) = ar. b) Mesmo no fim das palavras a vogal e sempre se pronuncia e e a vogal o sempre se pronuncia o. 2. O c diante de e e diante de i tem quase o som de tch (o som de ch inglês em children). Exs.: cinis (pr. tchinis) = cinza; cedĕre (pr. tchédere) = ceder; micae (pr. mitche) = migalhas. Obs.: o grupo ch tem o som de k. Ex.: architectūra (pr. arkitectura) = arquitetura. 3. O g diante de e e de i soa dg (o som do g inglês em gentleman). Exs.: gero (pr. dgéro) = levo; gigas (pr. dgigas) = gigante. Obs.: O grupo gn soa como o nh português. Ex.: agnus (pr. ánhus) = cordeiro. O h não soa nunca. Portanto homo (homem) pronuncia-se ómo; rythmus pronuncia-se ritmus, etc. O j soa como i (era ignorado pelos romanos). Exs.: juvenis (pr. iuvenis) = jovem; adjutorĭum (pr. adiutórium) = auxílio. 3 - A importância da Análise Sintática no Ensino do Latim No latim, as palavras mudam a terminação conforme a função sintática que têm na oração. A mesma palavra pode se apresentar de seis maneiras diferentes, pois são seis as funções sintáticas a que está subordinada, uma por vez. Isso se considerarmos só o singular, pois no plural serão mais seis terminações diferentes. Vejam-se os exemplos: Português Latim O aluno é aplicado. O livro do aluno é bonito. Os alunos são aplicados. Os livros dos alunos são bonitos. Discipŭlus diligens est. Liber discipŭli pulcher est. Discipŭli diligentes sunt. Libri discipulōrum pulchri sunt. Não se consegue falar ou escrever em latim se não se fizer a análise sintática, mesmo que seja apenas mentalmente. Cada palavra tem que estar na sua função. É imprescindível que se tenha um bom conhecimento de análise sintática para se aprender o latim. Para alguns autores, mais que análise sintática seria análise lógica a ser usada na aprendizagem do latim. Uma análise mais apurada, mais detalhada. Contudo uma análise sintática bem estruturada é o mesmo que a análise lógica. As orações, ou proposições são elaboradas, devendo cada palavra estar em sua respectiva função sintática. Isso leva à aplicação exata da terminação. 4 - As Funções Sintáticas e os Casos Latinos São seis as funções sintáticas que uma palavra pode exercer em uma oração. É bom saber que oração (ou proposição) é uma ou mais palavras que têm sentido completo. Ela é formada por elementos que vêm a ser as funções sintáticas. 6 Para cada função sintática há, em latim, um caso. Caso é o modo de se escrever uma palavra de acordo com sua função sintática. Há seis casos em latim, pois são seis as funções. Numa oração, podem-se encontrar seis elementos: Sujeito Vocativo Adjunto adnominal restritivo Objeto direto Objeto indireto Adjunto adverbial 4.1 – Sujeito É o elemento do qual se diz alguma coisa. É o agente de uma ação verbal ou o seu paciente. Em Pedro gosta de análise sintática, Pedro é o elemento ou o agente da ação de gostar. É o sujeito da oração. Já em a análise sintática da oração foi feita por Pedro; a análise sintática é o elemento ou paciente que sofre a ação verbal. É o sujeito .Em latim, o sujeito vai para o nominativo . O nominativo é, então, o caso que indica a função sintática do sujeito. Em Português, tem-se a flexão de gênero , de número e de grau, com terminações diferentes da palavra para indicar o singular, o plural, o aumentativo e o diminutivo. Em latim, a flexão é de caso, com terminação diferente para as diversas funções sintáticas. 4.2 – Vocativo É um chamamento ou apelo. Toda vez que se se dirige a alguém, solicitando ou exigindo algo, tem-se vocativo. Quando se diz: aluno, estude mais, há um apelo, um chamado. Aluno é o elemento que indica esse apelo ou chamado. Aluno é vocativo. Outros exemplos: Quer estudar latim, Maria? Aprendam, meninos, a lição. Os termos grifados são vocativos. O vocativo é andarilho, ou seja, pode vir no início , no meio ou no fim da oração. Em latim, o caso do vocativo chama-se, também, vocativo. É bom notar –se que o vocativo vem sempre com um indicador especial: é seguido de vírgula ou precedido de ó (nunca oh , que é usado em frases exclamativas): Ó Deus, onde estais que não me ouvis? 4.3 - Adjunto adnominal restritivo ou complemento de especificação Mais que um elemento,é um complemento. Indica sempre, através da preposição de , de quem é determinada coisa ou objeto. Restringe a posse de algo. Em o livro de Pedro está encapado, de Pedro é o adjunto adnominal restritivo. Não é todo livro que é encapado; o de Pedro é. Restringe e especifica o possuidor. Daí chamar-se complemento de especificação. Outros exemplos: Comprou-se a fazenda de vovô. O estudo do latim exige raciocínio. O prefeito da cidade é muito ativo. Os termos sublinhados são complementos de especificação. Em latim, o caso desse complemento é o genitivo. 4.4 - Objeto direto e objeto indireto Antes de mais nada, é bom recordar o que é predicação verbal. Em português, em latim e nas demais línguas o verbo é a palavra mais importante da oração. Ou designa uma ação , ou um estado , ou um fenômeno natural. Na análise sintática ou lógica, o verbo forma o predicado, o elemento essencial para que a frase seja oração. Ele predica, atribui uma ação ou um estado a alguém. Quando a ação fica no sujeito, não transita, não passa para outro elemento, diz-se que é de predicação completa. Em o pássaro canta muito, canta é um verbo de predicação completa. Não exige nada. O significado está nele mesmo. É verbo intransitivo. Já em preciso de amigos,; estudo latim, o significado verbal sai do sujeito, transita para outro elemento (de amigos, latim). São verbos de significação incompleta. São verbos transitivos, distribuídos em quatro grupos distintos: a. Diretamente transitivos - a ação passa para a pessoa ou coisa sobre a qual recai, sem auxílio de preposições: João matou o leão terrível; nossos soldados vencerão o inímigo; o lobo devora o cordeiro A pessoa ou coisa sobre a qual recai a ação do verbo – complemento verbal -, chama-se objeto direto. O leão terrível, o inimigo, o cordeiro são objetos diretos das orações acima. Em latim, o objeto direto vai para o caso acusativo. b. Indiretamente transitivos - pedem um complemento verbal através de preposições. É o objeto indireto: o homem depende de Deus; o general gosta dos soldados; o aluno obedece ao professor; recorremos a nossos pais. Dos soldados, ao professor, a nossos pais são objetos indiretos. O objeto indireto em latim vai para o caso dativo. Também vai para o dativo o complemento nominal em português, que é a seqüência de sentido – a integração – de um nome incompleto ( por nome entendem-se o substantivo, o adjetivo e o advérbio). Os nomes incompletos são oriundos de verbos transitivos: nada é difícil para Deus ( difícil = dificultar); o filho é agradecido ao pai ( agradecido = agradecer); temos obstáculos ao ensino do latim ( obstáculos = obstacular). Os termos grifados são complementos nominais; vão para o dativo. 7 Observação: entende-se por termo uma palavra ou uma expressão ( mais de uma palavra ) com uma função sintática específica. c. Duplamente transitivos - exigem não apenas um, mas dois complementos, um direto e outro indireto. São os chamados verbos bitransitivos, ou seja, transitivos diretos e indiretos, simultaneamente: “O educador diz coisas agradáveis e desagradáveis aos educandos” (quem diz, diz alguma coisa a alguém – exige objeto direto / coisas agradáveis e desagradáveis /, e objeto indireto / aos educandos / ). Outros exemplos: as crianças ofertam flores às mães; os romanos ofereciam sacrifícios de animais aos seus deuses; dei um dicionário de latim ao aluno. d. Verbos de ligação - são verbos de significação incompleta que exigem mais uma união do o que um complemento, pois ligam ( unem ) um nome a outro ( são chamados, também, verbos unitivos ). Este nome unido a outro ou é um estado ou uma qualidade: Pedro é estudioso (qualidade); ele está cansado (qualidade); somos criaturas humanas (estado). Ser, estar, parecer, continuar e outros são verbos que, dependendo do seu emprego, podem ser de ; ligação. O seu complemento ou união é o predicativo, que vai para o caso nominativo, em latim. Exemplos: Pedro é pedra; João permanece calado; a lição continua difícil ( pedra, calado e difícil são predicativos e estão no caso nominativo. 4.5 - Adjunto adverbial É uma circunstância (situação, momento) que se acrescenta a uma ação verbal ou a um estado e ou qualidade. É um auxiliar (daí ser adjunto - que está junto) do predicado, acrescentando-lhe idéias de situações diferentes, momentos específicos. Há muitos tipos de adjuntos adverbiais: Lugar onde donde por onde para onde = = = = Estou na sala de aula . ( lugar em que se faz a ação) Vim de São Paulo. (procedência) Passamos por caminhos difíceis. (através dos quais) Vamos à escola. (lugar ao qual alguém se dirige) Tempo - No verão o sol é mais quente. (quando) Ele é estudioso desde a 1ª série.(há quanto tempo) Modo - O tribuno combatia com valor. (maneira) Companhia - Voltarei com os amigos. (pessoa com quem se faz uma ação) Instrumento ou meio - Trabalho com os braços. (coisa pela qual se faz alguma ação) Causa - “Chorai pelos vossos pecados”. (motivo pelo qual se faz alguma coisa) Matéria - Corrente de ouro. (substância com que se faz alguma coisa) O adjunto adverbial tem como caso o ablativo. Nos exemplos supra os termos grifados, em cada exemplo, estão todos no ablativo. Os adjuntos adverbiais são, também, chamados de complementos adverbiais. 4.6 - Predicado - Já se disse que o predicado é o elemento essencial da oração. Há oração sem sujeito, mas não oração sem predicado. É tudo aquilo que é dito do sujeito. É o verbo com aquilo que o acompanha(complemento, adjunto adverbial). É tudo aquilo na oração menos o sujeito. Exemplo: A cibernética, hoje, domina o mundo, incontestavelmente. Tem-se aí: sujeito a cibernética; predicado: hoje, domina o mundo, incontestavelmente. Quando o sujeito é oculto (subentendido, elíptico), indeterminado (existe, mas não se sabe qual é – nãoidentificado), inexistente (fenômenos naturais e outros casos específicos) o predicado é toda a oração: somos alunos aplicados – predicado = somos alunos aplicados; vive-se feliz, aqui - predicado = vive-se feliz, aqui; troveja, toda tarde, no verão – predicado = troveja, toda tarde , no verão. Existem três tipos de predicado: a) predicado verbal ( quando o verbo é importante – ação): O estudo do latim leva ao conhecimento do português. b) Predicado nominal (o importante é o nome, com verbo de ligação): O soldado romano era valoroso. 8 c) Predicado verbo-nominal (uma ação e um estado ou qualidade ao mesmo tempo): O comandante chegou ferido da guerra. (chegou = ação; ferido = estado). 4.7 – Aposto É um complemento explicativo. Um termo que explica outro termo. Essa explicação vem com ou sem preposição, com ou sem vírgula: Aristóteles, filósofo, é imortal; o general Caxias sempre venceu; a cidade do Rio de Janeiro é maravilhosa. O aposto segue o mesmo caso do substantivo explicado, ou determinado. Em João, aluno de latim, é estudioso, temos: João = sujeito - caso nominativo aluno de latim = aposto - caso nominativo já em Pedro estuda com o colega Altevir, notam-se: Pedro = sujeito - caso nominativo com o colega = adjunto adverbial de companhia - caso ablativo Altevir = aposto - caso ablativo. 4.8 - Adjunto adnominal É todo artigo, adjetivo, pronome adjetivo, numeral que acompanham um substantivo em sua função sintática e nos seus casos. Na oração o aluno José cumpre seus deveres escolares têm-se os seguintes adjuntos adnominais: o = adjunto adnominal de aluno (= sujeito – caso nominativo) seus = adjunto adnominal de deveres ( = objeto direto - caso acusativo) escolares = adjunto adnominal de deveres ( = objeto direto - caso acusativo) Em latim, o adjunto adnominal é analisado por muitos como atributo (aqui também ele o será) das diversas funções sintáticas. Estará sempre no mesmo caso dos substantivos que acompanha. 5 - Flexão - Declinação Algumas classes de palavras (substantivos, adjetivos, pronomes, verbos e alguns numerais) mudam, sofrem alteração no final, ou seja, na última sílaba. São palavras variáveis, pois têm terminações diferentes. Invariável é a palavra que tem sempre a mesma terminação. A parte final das palavras variáveis chama-se desinência. Radical é a parte da palavra sem a desinência. Na palavra teimoso a desinência “o” pode ser mudada para “a”, “os”, “as”, fazendo teimosa, teimosos, teimosas. Em latim, obtém-se o radical de uma palavra tirandose-lhe a desinência do genitivo singular, conforme será visto adiante. Flexão de caso é a alteração que a palavra recebe na desinência, conforme a função sintática que tem na oração. Os substantivos , em latim, estão reunidos em cinco grupos, pois nem todos terminam da mesma maneira. Estes grupos são denominados de declinação. A declinação é um conjunto de flexões de determinado grupo de substantivos. São cinco as declinações, todas com singular e plural. Cada declinação tem um total de doze flexões, seis para o singular e seis para o plural. Para saber a que declinação pertence uma palavra basta verificar-lhe a desinência do genitivo singular. Os dicionários trazem a palavra no nominativo, em seguida no genitivo, a palavra toda ou somente as letras da desinência. Abaixo está o genitivo singular das cinco declinações: Declinações 1ª 2ª 3ª 4ª 5ª Genitivo sing. ae i is us ei Exemplos: rosa, ae (=rosa) Petrus, i (=Pedro) fons, fontis (=fonte) domus, us (=casa) dies, ei (=dia) lª declinação 2ª declinação 3ª declinação 4ª declinação 5ª declinação Como já foi visto, para encontrar-se o radical de uma palavra tira-se a desinência do genitivo singular. Assim, tem-se: nominativo singular genitivo singular radical rosa rosae ros Petrus Petri Petr fons fontis font 9 domus domus dom dies diēi di Importante: ao dizer-se uma palavra, em latim, é necessário declará-la no nominativo e no genitivo. Portanto, diz-se: fons, fontis (=fonte); Maria, Mariae (=Maria); manus, manus (=mão); res, rei (=coisa); dominus, domini (=senhor). 6 - Como Analisar Sintaticamente Analisar uma oração é decompô-la em sua estrutura sintática, ou seja, é fazer um exame do emprego das palavras como termos essenciais (sujeito e predicado), integrantes (complementos) e acessórios (adjuntos). É , também, verificar-lhes o gênero, o número, o caso, a declinação, a desinência, a tradução (latim para o português) e a versão (português para o latim). Em latim há três gêneros: masculino, feminino e neutro. Se a palavra indicar ser animado é fácil saber se é masculino ou feminino. Agora, se designa coisa pode ser masculina, feminina ou neutra. Por neutro pode-se indicar “nem um nem outro “, nem masculino , nem feminino. Como exemplos notam-se malum, i (=mal); mare, is (=mar); bellum, i (=guerra). Um método prático, integral e eficiente para analisar uma oração é transcrevê-la verticalmente em suas funções sintáticas e, em colunas paralelas, citar todos os componentes a serem analisados. São seis colunas em que, pela ordem, serão citados: função sintática, gênero, número, caso, declinação, desinência e, no espaço final, a tradução ou a versão. Embaixo do quadro da análise, coloca-se a oração na ordem direta (português) e na ordem inversa (latim). Eis o quadro: Oração Funç.sintát. Gênero Número Caso Declinação Desinência Tradução /versão Observação: quando a palavra analisada for verbo, a ordem será: função sintática, pessoa, número, tempo e modo, conjugação, desinência. Até o presente momento, não é possível fazer-se a análise completa de uma oração, pois ainda não se estudaram as declinações e as conjugações verbais. Far-se-á, então, uma série de exemplos sem que se complete o quadro e tão somente do português para o latim. É bom frisar que o gênero da palavra a ser analisada é o gênero latino, caso contrário, em muitas situações, as desinências dos casos estarão erradas. Caso específico da palavra guerra que, em português, é feminina e em latim é neutra. Importante: em latim, não há artigos, razão de aparecerem junto aos substantivos em suas funções. A vida é um dom de Deus A vida é um dom de Deus sujeito pred.nominal predic.sujeito compl.especif. feminino 3ª pes. neutro masc. singular singular singular singular nominativo pres.indic. nominativo genitivo sujeito pred. verbal objeto direto feminino 3ª pes. feminino singular plural singular nominativo pres. ind. acusativo As águas regam a terra As águas regam a terra A sombra dá alegria aos agricultores 10 A sombra dá alegria aos agricultores sujeito pred.verbal objeto dir. objeto ind. feminino 3ª pes. feminino masculino singular singular singular plural nominativo pres.indic.. acusativo dativo A lua afugenta a sombra e ilumina a terra A lua afugenta a sombra e ilumina a terra sujeito feminino pred.verbal 3ª pes. objeto dir. feminino conjunção (conetivo ) pred.verbal 3ª pes. objeto dir. feminino singular nominativo singular pres. Indic. singular acusativo palavra invariável singular pres.indic singular acusativo Observação: neste exemplo têm-se duas orações, constituindo um período composto, o contrário dos exemplos anteriores em que há somente uma oração, portanto um período simples. Alunos, o latim é uma língua difícil Alunos o latim é língua difícil vocativo sujeito pred.nominal predicativo/.suj. atributo/pred.suj. masc. masc. 3 ª pes. feminino feminino plural singular singular singular singular vocativo nominativo pres.indic. nominativo nominativo Os meninos maus corrompem os bons ; por meio de péssimos exemplos Os meninos sujeito maus atributo/sujeito corrompem pred. Verbal os bons objeto dir. por meio de péssimos atributo/c.meio exemplos compl. de meio masc. masc. 3ª pes. masc. neutro neutro. plural plural plural plural plural plural nominativo nominativo pres.indic. acusativo ablativo ablativo Os poetas celebram as glórias dos habitantes das ilhas da Itália Os poetas celebram as glórias dos habitantes das ilhas da Itália sujeito masc.... pred.verbal 3ª pes. objeto dir. feminino complem.especif.masc. complem.especif. feminino complem.especif. feminino plural plural plural plural plural plural nominativo pres.indic. acusativo genitivo genitivo genitivo plural plural plural singular singular nominativo pres.indic. acusativo acusativo genitivo Os poetas cantarão os astros, ornamento do céu Os poetas cantarão os astros ornamento do céu sujeito masc. pred.verbal... 3ª pes. objeto dir. neutro aposto/obj. dir. neutro complem.especif. neutro Os professores narrarão aos alunos as guerras e as batalhas dos povos antigos Os professores narrarão aos alunos sujeito pred.verbal objeto ind. masc. 3ª pes. masc. plural plural plural nominativo pres.indic. dativo 11 as guerras e as batalhas dos povos antigos objeto dir. neutro conjunção (conetivo) objeto dir. feminino complem.especif.masc. atributo/c.espec.. masc. plural acusativo palavra invariável plural acusativo plural genitivo plural genitivo As pombas e as águias dão alegria aos habitantes das ilhas As pombas sujeito feminino plural nominativo e conjunção (conetivo ) palavra invariável as águias sujeito feminino plural nominativo dão pred.verbal 3ª pes. plural pres.indic alegria objeto dir. feminino singular acusativo aos habitantes objeto ind. masc. plural dativo das ilhas compl.especif. feminino plural genitivo Importante - O atributo (adjunto adnominal) vai para o mesmo gênero, o mesmo número e o mesmo caso das funções dos substantivos. 7 - Primeira Declinação Os substantivos latinos, como já foi explicado, estão distribuídos em cinco grupos. Afirmou-se, também, que declinação é um conjunto de flexões de cada um destes grupos. Todos substantivos cujo genitivo singular seja em æ pertencem à primeira declinação. Na sua grande maioria, estes nomes são femininos, salvo alguns poucos do gênero masculino – nomes de homens, de seres do sexo masculino e de alguns rios.. São as seguintes as desinências da 1ª declinação: Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo Singular a æ æ am a a Plural æ arum is as æ is Observe-se que há muitos casos cujas desinências são iguais no singular e no plural. Isso, contudo, não gera confusão, pois a análise dos termos da oração indica qual o caso em que a palavra está. É muito importante que se raciocine, se pense e se analise para aprender não só o latim, mas qualquer língua, principalmente a língua pátria. Forçando o raciocínio, o latim contribui em muito para o aprimoramento da inteligência, da capacidade e da valorização científica, com a concentração do espírito e da atenção, segundo Napoleão Mendes de Almeida. Importante - Em latim, as palavras são pronunciadas ou com o acento tônico ( é a sílaba forte - não confundir com acento gráfico) na penúltima sílaba ou na antepenúltima, nunca na última ou na transantepenúltima (antes da antepenúltima). Muitas vezes, para facilitar-se a pronúncia figuram nas palavras os seguintes sinais: ¯ macron - colocado na penúltima sílaba; indica que o acento tônico recai , exatamente, na penúltima sílaba: amābo (amábo = amarei); rosārum ( rosárum = das rosas); formīca (formíca = a formiga); corōna (coróna = a coroa), etc. ˘ brachia (bráquia) - colocado na penúltima sílaba, indica que o acento recai sobre a antepenúltima sílaba: optĭmus (óptimus = ótimo); Helĕna (Élena = Helena); Hippolĭtus (Hipólitus = Hipólito), etc. Declinar um nome, como já foi dito, é recitá-lo em todos os casos, no singular e no plural. Declinar-se-ão, abaixo, agricŏla, æ (masc. = agricultor); lacrĭma, æ (fem. = lágrima): Nom. Gen. Dat Acus. Singular Plural agricŏl – a agricŏl - æ, agricŏl – æ agricŏl – am agricŏl – æ agricol – ārum agricŏl – is agricŏl - as 12 Voc. Ablat. agricŏl – a agricŏl – a agricŏl – æ agricŏl - is Nom. Gen. Dat. Acus. Voc. Ablat. lacrĭm – a lacrĭm – æ Lacrĭm– æ lacrĭm – am lacrĭm – a lacrĭm – a lacrĭm – ae lacrim – ārum lacrĭm – is lacrĭm – as lacrĭm – æ lacrĭm – is À guisa de exercício, declinem-se: collēga, æ (masc.)= poēta, æ (masc.) = scurra, æ (masc.) = luna, æ (fem.) = ecclesĭa, æ (fem.) = tíbĭa , æ (fem.) = colega poeta bobo lua igreja flauta nauta, æ (masc.) = incŏla, æ (masc.) = via, æ (fem.) = rosa, æ (fem.) = viŏla, æ (fem.) = porta, æ (fem) = marinheiro habitante rua, estrada rosa violeta porta Algumas palavras da lª declinação, no singular, têm um significado e, no plural, podem ter outro significado ou um sentido especial: Singular angustĭa, æ = cera, æ = copĭa, æ = gratĭa, æ = opĕra, æ = vigĭlia, æ = Plural angústia, apuro cera abundância graça, favor obra, trabalho véspera, (ficar acordado) angustĭæ, arum = desfiladeiro, garganta ceræ, arum = tábuas escritas copĭæ, arum = exércitos, tropas gratĭæ, arum = agradecimentos opĕræ, arum = operárias vigilĭæ, arum = sentinela Outros nomes, quer comuns, quer próprios, só se usam no plural: divitĭæ, arum = riqueza indutĭæ, arum = trégua, armistício nuptĭæ, arum = núpcias tenĕbræ, arum = trevas Athēnæ, arum = Atenas Syracūsae, arum = Siracusa Thebæ, arum = Tebas Venetĭæ, arum = Veneza Observação: em português, também existem nomes usados só plural - óculos, núpcias, Campinas, primícias, Atenas, víveres etc. 8 - Conjugação do Verbo ESSE: Ser, Estar Modo indicativo (ego ) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi) Presente Sou/estou Imperfeito Era/estava Futuro I (ou imperfeito) Serei/estarei sum es est sumus estis sunt eram eras erat erāmus erātis erant ero eris erit erĭmus erĭtis erunt Perfeito Fui/estive (ego) (tu) (ille) fui fuīsti fuit Mais-que-perfeito Fora/estivera fuĕram fuĕras fuĕrat Futuro II (ou anterior) Terei sido/terei estado fuĕro fuĕris fuĕrit 13 (nos) (vos) (illi) fuĭmus fuīstis fuērunt fuerāmus fuerātis fuĕrant fuerĭmus fuerĭtis fuĕrint Modo Subjuntivo Presente Seja/esteja Imperfeito Fosse/estivesse (ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi) sim sis sit simus sitis sint essem esses esset essēmus essētis essent (ego) (tu) (ille) (nos) (vos) (illi) Perfeito Tenha sido fuĕrim fuĕris fuĕrit fuerīmus fuerĭtis fuērint Mais –que –perfeito Tivesse sido fuīssem fuīsses fuīsset fuissēmus fuissētis fuīssent Imperativo Sê/sede – Está/estai Infinitivo presente Ser/Estar Infinitivo perfeito Ter sido/Ter estado Es (tu) Este (vos) esse fuīsse Em latim, os pronomes pessoais retos não são usados; em português, não são obrigatórios; aliás, a linguagem formal evita-os, uma vez que a terminação verbal indica a pessoa (pronome pessoal reto). 9 - Tempos Primitivos (geral) Em português, os verbos são encontrados no dicionário na forma nominal – infinitivo impessoal: ser, estar, amar, fazer, partir etc. Em latim, o dicionário registra-os nos tempos primitivos (formas primitivas) que são: 1ª pessoa do presente indicativo - sum 2ª pessoa do presente indicativo - es 1ª pessoa do pretérito perfeito - fui infinito (infinitivo) presente esse Assim, o verbo ser / estar aparece no dicionário da seguinte maneira: sum, es, fui, esse = ser, estar. Este verbo, por ser unitivo (de ligação), em determinadas orações, vai exigir sempre o predicativo do sujeito, no caso nominativo. Quando não-unitivo , geralmente, requer adjunto adverbial (complemento de lugar, de modo, de companhia etc ). Obs,: Tempos primitivos serão vistos, de um modo específico, no item 12. 10 - Análise Sintática Completa Agora, pode-se fazer a análise sintática completa, tanto na tradução (latim para o português), quanto na versão (português para o latim). Vejam-se os seguintes exemplos: a) versão Vocabulário rainha = regīna, æ (f) 14 prudência = prudentĭa, æ (f) escrava = ancīlla, æ (f) águia = aquĭla, æ (f) pomba = colūmba, æ (f) filha = filĭa, æ (f) glória = glorĭa, æ (f) habitante = incŏla, æ (m) ilha = insŭla, æ (f) alegria = lætitĭa, æ (f) pátria = patrĭa, æ (f) marinheiro = nauta, æ (m) vitória = victorĭa, æ (f) covardia = ignavĭa, æ (f) vida = vita, æ (f) fortuna = fortūna, æ (f) rosa = rosa, æ (f) tristeza = tristitĭa, æ (f) e = et (conjunção) A rainha está na ilha dos agricultores . A rainha suj. fem. está pred.verbal 3ª pes. na ilha c.lugar(onde) fem. dos agricultores c.especif. masc. Regina in insŭla agricolārum est. (ordem indireta) sing. nom. sing. pres.ind sing....... in+abl. plur. gen. lª decl. v.esse 1ª.decl. 1ª decl. a regīna st est a in insŭla arum agricolārum Nota: O verbo ser/estar (esse) quando não é unitivo forma predicado verbal; o complemento de lugar onde (adjunto adverbial) vai para o caso ablativo precedido da preposição in. Na ordem inversa , no latim, o verbo fica no final da frase. A filha do habitante da ilha é serva (criada) da rainha. A filha sujeito do habitante c.especif. da ilha c.especif. é pred.nom. serva predic.suj. da rainha c.especif. Filĭa incŏlae insŭlae regīnae ancīlla est. fem. masc. fem. 3ª pes. fem. fem. sing. sing. sing. sing. sing. sing. nom. gen. gen. p..ind. nom. gen. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. v.esse 1ª decl. 1ª decl. a æ æ st a æ filĭa incŏlæ insŭlæ est ancīlla regīnæ A vitória será a glória dos marinheiros da pátria. A vitória suj. fem. sing. nom. 1ª decl. a será pred.nom. 3ª pes. sing. fut.I v.esse it a glória predic.suj. fem.. sing. nom. 1ª decl. a dos marinheiros c.especif. masc. plur. gen. 1ªdecl. arum da pátria c.especif. fem. sing. gen. 1ª decl. æ Victoria nautarum patriae gloria erit.( o predicativo vem antes do verbo) victorĭa erit glorĭa nautārum patrĭæ A águia e a pomba eram habitantes da ilha. A águia suj. e conjunção a pomba. suj. eram pred.nom. habitantes predic.suj. da ilha c.especif. Aquĭla et colūmba insŭlae incŏlae erant. fem. sing. nom. 1ªdecl. palavra indeclinável fem. sing. nom. 1ª decl. 3ª pes. plur. imp.ind. v.esse masc. plur. nom. lª decl. fem. sing. gen. 1ª decl. a a nt æ æ aquĭla et colūmba erant incŏlæ insŭlæ 15 A riqueza (fortuna) da rainha foi a alegria aos habitantes da pátria. A riqueza suj. fem. da rainha c.especif. fem. foi pred.nom. 3ª pes. a alegria predic.suj. fem. aos habitantes c.nominal masc. da pátria c.especif. fem. Fortūna regīnae incolis patrĭae laetitĭa fuit. sing. sing. sing. sing. plur. sing. nom. gen. perf.ind nom. dat. gen. 1ª decl. a 1ª decl. æ v.esse it 1ª decl. a 1ª decl. is 1ª decl. æ fortūna regĭna fuit lætitĭa incŏlis patrĭæ b) tradução Deve-se, sempre, começar a análise pelo verbo (predicado), pois indicará, além da pessoa, do tempo e do modo, a predicação verbal (transitivo, intransitivo, unitivo), mostrará os casos: do sujeito (nominativo); dos complementos verbais (acusativo, dativo). Daí a sua importância. Vocabulário experientĭa , æ (f) = magistra, æ (f) = sapientĭa, ae (f) = pugna, æ (f) = puēlla, æ (f) = pigritĭa, æ (f) = domĭna, æ (f) = lingŭa, æ (f) = dea, æ (f) = præda, æ (f) = ala, æ (f) = fuga, æ (f) = umbra , æ (f) = luna, æ (f) = terra, æ (f) = justitĭa, æ (f) = vita, (f) = sæpe = semper = amicitĭa, æ (f) = discipŭla, æ (f) = schola, æ (f) = ac = silva, æ (f) = aqŭa , ae (f) = tuba, æ (f) = experiência mestra sabedoria batalha, combate menina, moça preguiça senhora língua deusa presa, vítima asa fuga sombra lua terra justiça vida muitas vezes - palavra indeclinável sempre - palavra indeclinável amizade aluna; discípula escola, aula e - conjunção/palavra indeclinável floresta, bosque água trombeta Experientĭa magīstra vitae est. Experientĭa sujeito. fem. sing. magīstra predic.suj. fem. sing. vitae c.especif. fem. sing. est pred.nom 3ª pes. sing . A experiência é a mestra da vida (ordem direta) nom. 1ª decl. a nom. 1ª decl. a gen. 1ª decl. æ p.ind . v.esse st a experiência a mestra da vida é nom. gen. gen. nom. fut.I a sabedoria dos poetas da pátria glória será Sapientĭa poetārum patrĭæ glorĭa erit Sapientĭa poetārum patrĭæ glorĭa erit suj. c.especif. c.especif. predic.suj. pred.nom. fem. masc. fem. fem. 3ª pes. sing. plur. sing. plur. sing. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. v.esse a arum æ a it 16 A sabedoria dos poetas será a glória da pátria. Sæpe colūmbæ aquilārum præda sunt . Sæpe c.advl.tempo palavra indeclinável colūmbæ sujeito fem. plur. nom. 1ª decl. aquilārum c.especif. fem. plur. gen. 1ª decl. præda predic.suj. fem. sing. nom. 1ª decl. sunt pred.nom. 3ª pes. plur. p.ind. v.esse Muitas vezes, as pombas são presa das águias. Experientĭa dominārum insŭlæ puēllis sapientĭa et justitĭa est . Experientĭa sujeito fem. sing. nom. 1ª decl. dominārum c.especif. fem. plur. gen. 1ª decl. insŭlæ c.especif. fem. sing. gen. 1ª decl. puēllis c.nominal fem plur. dat. 1ª decl. sapientĭa predic.suj. fem. sing. nom. 1ª decl. et conjunção palavra indeclinável justitĭa predic.suj. fem. sing nom. 1ª decl est pred.nom. 3ª pes. sing. p.ind. v.esse A experiência das senhoras da ilha é sabedoria e justiça às moças. æ arum a unt a arum æ. is a a st muitas vezes as pombas das águias presa são a experiência das senhoras da ilha às moças sabedoria e justiça é Fuga umbræ lunæ incŏlis insŭlæ vita et lætitĭa est Fuga sujeito fem. sing. nom. 1ª decl. umbræ c.especif. fem. sing. gen. 1ª decl. lunæ c.especif. fem. sing. gen. 1ª decl. incŏlis c.nominal masc. plur. dat. 1ª decl. vita predic.suj. fem. sing. nom. 1ªdecl. et conjunção palavra indeclinável lætitĭa predic.suj. fem. sing. nom. 1ª decl. est pred.nom. 3ª pes. sing. p.ind. v.esse A fuga da sombra da lua é vida e alegria aos habitantes da ilha. a æ æ is a a st a fuga da sombra da lua aos habitantes vida e alegria é 11 - Verbo e Conjugações Em latim, existem quatro conjugações. A primeira tem o infinito presente (infinitivo impessoal) em āre; a segunda em ēre; a terceira em ĕre; a quarta em īre. Os verbos têm as conjugações ativa e passiva separadamente. A voz passiva tem a sua conjugação própria, diferente do português. Assim as quatro conjugações são estudadas, separadamente, na voz ativa e na passiva. 1ª conjugação amāre (17mare) = amar 2ª conjugação delēre (delére) = destruir 3ª conjugação legĕre (légere) = ler 4ª conjugação audīre (audíre) = ouvir 12 - Tempos Primitivos (específico) São os tempos básicos dos quais derivam os outros chamados primitivos. Como já foi visto no verbo Esse (sum), os tempos primitivos são os encontrados no dicionário e são: 1ª pessoa singular do presente do indicativo; 2ª pessoa singular do presente do indicativo; 1ª pessoa singular do pretérito perfeito; supino (não há no verbo Esse); infinito presente (infinitivo impessoal). 17 Supino - é uma forma especial do infinitivo. Indica uma finalidade e é terminado em tum: amātum (para amar); delētum (para destruir); lectum (para ler); audītum (para ouvir). Veja-se o quadro abaixo dos tempos primitivos nas quatro conjugações: Tempos primitivos 1ª conjug. 2ª conjug. 3ª conjug. 4ª conjug. 1ª pes.sing.do indic.presente 2ª pes.sing.do indic.presente 1ª pes.sing.do pret. perf. indic. supino infinito presente (infin.impes.) amo amas amāvi amātum amāre delĕo deles delēvi delētum delēre lego / capĭo legis / capis legi / cepi lectum / captum legĕre / capĕre audĭo audis audīvi audītum audīre A terceira conjugação tem verbos também em io; razão de aparecer no quadro o verbo capĭo, capis, cepi, captum, capĕre = tomar, apanhar. 13 - Primeira Conjugação Ativa Um verbo está na voz ativa quando o seu sujeito pratica a ação. Ele é agente. Às vezes, no verbo ativo, o sujeito tem característica de paciente, de sofrer a ação, mas o verbo se apresenta sem auxiliar passivo (ser, estar), ou sem o pronome se. Portanto, para ser ativo, o verbo tem que se apresentar por si só: Pedro estuda latim (voz ativa); Pedro recebe abraços da namorada (voz ativa, muito embora o verbo receber indique que o seu sujeito seja paciente); o latim é estudado por Pedro (voz passiva); recebem-se abraços (voz passiva, o mesmo que abraços são recebidos). 13.1 - Conjugação do verbo amo, as, āvi, ātum, āre = amar, gostar Modo indicativo Presente amo Imperfeito amava Futuro I amarei am-o am-as am-at am-āmus am-ātis am-ant am-ābam am-ābas am-ābat am-abāmus am-abātis am-ābant am-ābo am-ābis am-ābit am-abĭmus am-abĭtis am-ābunt Perfeito Amei amav-i amav-īsti amav-it amav-ĭmus amav-īstis amav-ērunt Mais-que-perfeito amara amav-ĕram amav-ĕras amav-ĕrat amav-erāmus amav-erātis amav-ĕrant Futuro II terei amado amav-ĕro amav-ĕris amav-ĕrit amav-erĭmus amav-erĭtis amav-ĕrint Modo subjuntivo Presente ame Imperfeito amasse Perfeito Tenha amado Mais-que-perfeito Tivesse amado am-em am-es am-et am-ĕmus am-ētis am-ent am-ārem am-āres am-āret am-arēmus am-arētis am-ārent amav-ĕrim amav-ĕris amav-ĕrit amav-erĭmus amav-erĭtis aamav-ĕrint amav-īssem amav-īsses amav-īsset amav-issēmus amav-issētis amav-īssent 18 Imperativo presente = am-a (ama /tu/); am-āte (amai /vós/) Infinito presente (infinitivo) = am-āre (amar / gostar de) Infinito perfeito = amav-īsse (ter amado) Particípio presente = am-ans, -antis (amando) Supino = am-ātum (para amar) (conjugam-se como amo, amāre) 13.2 - Alguns verbos da 1ª conjugação nuntĭo, as, āvi, ātum, āre = comunicar, anunciar ambŭlo, as, āvi, ātum, āre = passear, andar paro, as, āvi, ātum, āre = preparar servo, as āvi, ātum, āre = salvar occŭpo, as, āvi, ātum, āre = ocupar pugno, as, āvi, ātum, āre = combater, lutar interrŏgo, as, āvi, ātum, āre = interrogar voco, as, āvi, ātum, āre = chamar invŏco, as, āvi, ātum, āre = invocar supplĭco, as, āvi, ātum, āre = suplicar elĕvo, as, āvi, ātum, āre = elevar cogĭto, as, āvi, ātum, āre = pensar, cogitar proflĭgo, as, āvi, ātum, āre = desbaratar, derrotar suscĭto, as, āvi, ātum, āre = suscitar, provocar obiūrgo, as, āvi, ātum, āre = repreender persevēro, as, āvi, ātum, āre = perseverar do, das, dedi, datum, āre = dar fecūndo, as, āvi, ātum, āre = fecundar vitŭpero, as, āvi, ātum, āre = censurar 13.3 - Observem-se as traduções e vocabulários já estudados: versões abaixo, com análise sintática completa e com base nos 1) Traduções Filĭas et ancīllas, domĭna vocat Filĭas obj. direto. fem. et conjunção ancillas obj. direto fem. domĭna sujeito fem. vocat pred.verbal 3ª pes. A senhora chama as filhas e as escravas. plur. acus. 1ª decl. palavra indeclinável plur. acus. 1ª decl. sing. nom. 1ª decl. sing. p.ind. 1ª conj. as as a at as filhas e as escravas a senhora chama Poetārum sapientĭam amāmus. Poetārum c.especif. masc. plur. sapientĭam obj. direto fem. sing. amāmus pred. verbal 1ª pes. plur Amamos a sabedoria dos poetas. gen. acus. p.ind. 1ª decl. arum 1ª decl. am 1ª conj. amus dos poetas a sabedoria amamos nom. gen. acus. p. perf. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. 1ª conj. as moças de rosas coroas prepararam Puēllæ rosārum corōnas paravērunt. Puēllæ sujeito fem. rosārum c.especif. fem. coronas obj. direto fem. paravērunt pred. verbal 3ª pes. As moças prepararam coroas de rosas. plur. plur. plur. plur. æ arum as erunt 19 Magīstra scholæ discipulārum pigritĭam vituperābat. Magīstra sujeito fem. sing. nom. 1ª decl. scholæ c. especif. fem. sing. gen. 1ª decl. discipulārum c. especif. fem. plur. gen. 1ª decl. pigritĭam obj. direto fem. sing. acus. 1ª decl. vituperābat pred. verbal 3ª pes. plur. imp.ind. 1ª conj. A mestra da escola censurava a preguiça das alunas. a æ ārum am ābat a mestra da escola das alunas a preguiça censurava a is is a abit a rainha com as moças e as escravas na ilha passeará 1ª decl. 1ª conj. 1ª decl. 1ª decl. æ ābunt as æ aquæ rigābunt terras silvæ 1ª conj. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. 1ª decl. emus as arum arum æ laudēmus industrĭas agricolārum terrārum insŭlæ 1ª decl. 1ª decl. 1ª conj. 1ª decl. a æ it as filĭa agricŏlæ donāvit rosas ac colūmbas regīnæ Regīna cum puēllis ac ancīllis in insŭla ambulābit. Regīna sujeito fem. sing. nom. 1ª decl. cum puēllis c.companhia fem. plur. cum+abl.1ª decl. ac conjunção palavra indeclinável ancīllis c.companhia fem. sing. abl. 1ª decl. in insŭla c.lugar/onde fem. sing. in+abl. 1ª decl. ambulābit pred.verbal 3ª pes. sing. fut.I 1ª conj. A rainha passeará, na ilha, com as moças e as escravas. 2) Versões As águas regarão as terras da floresta. As águas sujeito regarão pred.verbal as terras obj. dir. da floresta c. especif. Aquæ rigābunt terras silvæ. fem. 3ª pes. fem. fem. plur. plur. plur. sing. nom. fut.I acus. gen. Louvemos as atividades dos agricultores das terras da ilha Louvemos pred.verbal 1ª pes. as atividades obj. dir. fem. dos agricultores c. especif. masc. das terras c. especif. fem. da ilha c. especif. fem. Agricolārum terrārum insŭlæ laudēmus. plur. plur. plur. plur. sing. p. ind. acus. gen. gen. gen. . A filha do agricultor doou rosas e pombas à rainha A filha sujeito fem. sing. nom. do agricultor c. especif. masc. sing. gen. doou pred. verbal 3ª pes. sing. p. perf. rosas obj. dir. fem. plur. acus. e conjunção palavra indeclinável pombas obj. dir. fem. plur. acus. à rainha obj. Indir fem. sing. dat. Agricŏlæ filĭa regīnæ rosas ac colūmbas donāvit. 1ª decl. as 1ª decl. æ As trombetas comunicam a batalha aos habitantes das ilhas. As trombetas comunicam sujeito pred.verbal fem. plur. 3ª pes. plur. nom. 1ª decl. æ p. ind. 1ª conj. ant tubæ nuntĭant 20 a batalha obj. dir. fem. sing. aos habitantes obj. indir masc. plur das ilhas c. especif. fem. plur. Tubæ insulārum incŏlis pugnam nuntĭant. acus. dat. gen. 1ª decl. am 1ª decl. is 1ª decl. ārum pugnam incŏlis insulārum Louvai a prudência dos marinheiros e a amizade dos agricultores Louvai pred. verbal 2ª pes. plur. imper. 1ª conj. a prudência obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. dos marinheiros c. especif. masc. plur. gen. 1ª decl. e conjunção palavra indeclinável a amizade obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. dos agricultores c. especif. masc. plur. gen. 1ª decl. Nautārum prudentĭam et agricolārum amicitĭam laudāte. āte am ārum am ārum laudāte prudentĭam nautārum et amicitĭam agricolārum 13. 4 - Exercícios: (fazer a análise sintática completa, de acordo com os exemplos acima) Tradução Pugna nautārum est causa victorĭæ et glorĭæ. Sapientĭa erit glorĭa incolārum Graeciae. Lingŭa saepe est causa discordĭæ. Statŭæ deārum sunt aurĕæ. Umbra silvārum iucunda (agradável) poētis. Versão Minerva foi a deusa da sabedoria. Ó poetas, sois a glória da pátria. As filhas dos habitantes da terra são criadas da rainha. A economia é a glória dos agricultores. A audácia será freqüentes vezes (saepe) causa de discórdias. 14 - Segunda Declinação Os nomes da segunda declinação têm no genitivo singular a desinência i , como romānus, i (masc.) = romano; liber, libri (masc.) = livro; vir, i (masc.) = varão, homem; bellum, i (neutro) = guerra. Pelos exemplos acima, percebe-se que o nominativo singular tem mais de uma terminação: us, er, ir, um. Às três primeiras terminações pertencem, principalmente, nomes masculinos, salvo alguns femininos terminados em us; a um pertencem os nomes neutros. A maioria dos nomes desta declinação são terminados em us; um número menor termina em er; há uma só palavra em ir ( vir, i = varão/homem) e muitos nomes neutros em um. Os nomes neutros têm três casos iguais, no singular e no plural: nominativo, acusativo e vocativo ( um – singular; a – plural). O vocativo para os nomes em us é e; para os nomes em er, ir, um é a mesma terminação do nominativo. Segue-se o quadro das desinências da segunda declinação, em que m = masculino; f = feminino; n = neutro: Singular m.f. m. Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo us er e er vir ir i o um ir o n. Plural m.f. m. um i i um os i vir n. i orum is os os i i is a a a 21 Para declinar um nome, basta saber-lhe o genitivo singular para identificar o radical (é só tirar a desinência i do genitivo singular) e acrescentar as outras desinências. Declinem-se: domĭnus, domĭni (m) = senhor - (radical = domin); liber, libri (m) = livro – (radical = libr); bellum, belli (n) = guerra – (radical = bell): Nom. Gen. Dat. Acus. Voc. Abl. Singular domĭnus liber domĭni libri domĭno libro domĭnum librum domĭne liber domĭno libro bellum belli bello bellum bellum bello Plural domĭni dominōrum domĭnis domĭnos domĭni domĭnis libri librōrum libris libros libri libris bella bellōrum bellis bella bella bellis Também, na segunda declinação, alguns nomes no plural podem ter mais de um significado: auxilĭum, i (n) = auxílio auxilĭa, ōrum = tropas auxiliares bonum, i (n) = bem bona, ōrum = propriedades, bens castrum, i (n) = castelo castra, ōrum = acampamento militar comitĭum, i (n) = lugar para comí- comitĭa, ōrum = reunião do povo cio hortus, i (m) = jardim horti, ōrum (m) = parque, jardim público ludus i (m) = jogo, divertimento ludi, ōrum (m) = espetáculo público rostrum, i (n) = bico de pássaro rostra, ōrum (n) = tribuna do orador Outros são usados só no plural: arma, ōrum (n) = armas libĕri, ōrum (m) = meninos, filhos 14.1- Particularidades: Às vezes, o genitivo singular pode apresentar dois ii, pois um já está no radical: fluvĭus, i (m) = rio radical = fluvi gen. sing. = fluvĭi filius, i (m) = filho radical = fili gen. sing. = filĭi auxilĭum, i (n) = auxílio radical = auxilĭ gen. sing. = auxilĭi Deus, Dei (m) = Deus, agnus, agni (m) = cordeiro e chorus, chori (m) = coro têm o vocativo igual ao nominativo. Meus = meu; filĭus = filho; genĭus = gênio, têm o vocativo singular terminado em i: mi, fili, geni. Os nomes próprios de pessoas, cujo nominativo termina em ius, têm também o vocativo singular com um só i. Exemplos: Vergīli (sem o macron no 1º i), vocativo de Vergilĭus (Virgílio); Antoni, vocativo de Antonĭus (Antônio). Porém o vocativo de Darīus (Dario) e de Pius (Pio) será Darīe e Pie. A palavra Deus tem a seguinte declinação: Nom. Gen. Dat. Acus. Voc. Abl. Singular Deus Dei Deo Deum Deus Deo Plural Dei, dii ou di Deōrum ou deum Deis, diis ou dis Deos Dei, dii ou di Deis, diis ou dis O dativo e o ablativo plural da 2ª declinação é igual da 1ª declinação: is. Isso traz confusão em alguns nomes, como: filĭa, æ (f) = filha - dativo e ablativo plural = filĭis Filĭus, i (m) = filho – dativo e ablativo plural = filĭis Como saber se filĭis refere-se a filhos ou a filhas? Adota-se, nesse caso, o emprego da desinência ābus para o dativo e o ablativo plural da 1ª declinação. Assim, filiābus para filhas e filĭis para filhos. A seguir, outros nomes que podem trazer dúvidas e que são resolvidos com a desinência ābus para o dativo e o ablativo plural: 22 1ª declinação anĭma, æ (f) = alma dea, deæ (f) = deusa famŭla, æ (f) = serva nata, æ (f) = filha mula, æ (f) = mula dativo e ablativo plural animābus deābus famulābus natābus mulābus 2ª declinação anĭmus, i (m) = espírito deus, dei (m) = deus famŭlus, i (m) = servo natus, i (m) = filho mulus, i (m) = mulo dativo e ablativo plural anĭmis diis ou deis famŭlis natis mulis 14.2 - Observem-se os vocabulários, as traduções e as versões (com análise sintática completa) a seguir: Tradução Vocabulário fugo, as, āvi, ātum, āre = afugentar alūmnus, i (m) = aluno amīcus, i (m) = amigo eqŭus, i (m) = cavalo recūso, as, āvi, ātum, āre = recusar circūmdo, as, āvi, ātum, āre = circundar inquĭno, as, āvi, ātum, āre = sujar impĭus, i (m) = ímpio magīster, magīstri (m) = mestre, professor hortus, i (m) = jardim lupus, i (m) = lobo herus, i (m) = patrão servus, i (m) = criado rivus, i (m) = riacho anĭmus, i (m) = disposição præmium, i (n) = prêmio ripa, æ (f) = margem Deus alūmnis ac magīstris anĭmum donat Deus sujeito masc. sing. nom. alūmnis obj. indir. masc. plur. dat. ac conjunção palavra indeclinável magīstris obj. indir. masc. plur. dat. anĭmum obj. dir. masc. sing. acus. donat pred. verbal 3ª pes. sing. p. ind. Deus dá disposição aos alunos e aos mestres. 2ª decl. us 2ª decl. is 2ª decl. is 2ª decl. um 1ª conj. at Deus aos alunos e aos mestres disposição dá Famŭli heri eqŭos fugant in ripa fluvĭi. Famŭli sujeito masc. plur.. nom.. 2ª decl. heri c. especif. masc. sing. gen. 2ª decl. eqŭos obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. fugant pred. verbal 3ª pes. plur. p. ind. 2ª conj. in ripa c.lugar/onde fem. sing. in+abl. 1ª decl. fluvĭi c. especif. masc. sing. gen. 2ª decl. Os servos do patrão afugentam os cavalos na margem do rio. Lupi rivōrum et fluviōrum aqŭas inquinābant. i i os ant a i os servos do patrão os cavalos afugentam na margem do rio i orum os lobos dos riachos e dos rios as águas sujavam . Lupi sujeito masc. plur. nom. 2ª decl. rivōrum c. especif. masc. plur. gen. 2ª decl. et conjunção palavra indeclinável fluviōrum c. especif. masc. plur. gen. 2ª decl. aqŭas obj. ddir. fem. plur. acus. 1ª decl. inquinābant pred. verbal 3ª pes. plur. imp.ind. 1ª conj. Os lobos sujavam as águas dos riachos e dos rios. orum as abant 23 Versão Vocabulário ornamento, enfeite = ornamentum, i (n) prata = argentum, i (n) ouro = aurum, i (n) burro = asinus, i (m) criar = creo, as, āvi, ātum, āre servo = servus, i (m) apreciar = existĭmo, as, āvi, ātum, āre prudência = prudentĭa, æ (f) gabar = prædĭco, as, āvi, ātum, āre paciência = patientĭa, æ (f) surrar = verbēro, as, āvi, ātum, āre colega = socĭus, i (m) cordeiro = agnus, i (m) romano = romānus, i (m) senhor = domĭnus, i (m) amigo = amīcus, i (m) Horácio = Horatĭus, i (m) Augusto = Augūstus, i (m) erva = herba, æ (f) Observação: romano, quando se refere ao povo, é com inicial maiúscula. Horácio, poeta romano, foi amigo de Augusto. Horácio sujeito masc. sing. poeta aposto/suj. masc. sing. romano atributo/aposto masc. sing. foi pred. nom. 3ª pes. sing. amigo predic.suj. masc. sing. de Augusto c. especif. masc. sing. Horatĭus, poēta romānus, Augūsti amicus fuit. nom. nom. nom. perf.ind nom. gen. 2ª decl. 1ª decl. 2ª decl. v.Esse 2ª decl. 2ª decl. us a us it us i Horatĭus poēta romānus fuĭt amīcus Augūsti us abit am Deus dabit prudentĭam et patientĭam filĭis et filiābus servōrum Deus dará prudência e paciência aos filhos e às filhas dos servos. Deus sujeito masc. sing. nom. 2ª decl. dará pred. verbal 3ª pes. sing. fut. I 1ª conj. prudência obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. e conjunção palavra indeclinável paciência obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. aos filhos obj. ind. masc. plur. dat. 2ª decl. e conjunção palavra indeclinável às filhas obj. ind. fem. plur. dat. 1ª decl. dos servos c. especif. masc. plur. gen. 2ª decl. Servōrum filĭis et filiābus Deus prudentĭam et patientĭam dabit. am is abus orum Senhor, criastes as rosas e as ervas dos jardins Senhor criastes as rosas e as ervas dos jardins vocativo pred. verbal obj. dir. conjunção obj. dir. c. especif. masc. sing. voc. 2ª decl. 2ª pes. sing. perf.ind. 1ª conj. fem. plur. acus. 1ª decl. palavra indeclinável fem. sing. acus. 1ª decl. masc. plur. gen. 2ª decl. e istis as as orum Domĭne criavīstis rosas ac herbas hortōrum Domĭne, hortōrum rosas ac herbas criavīstis. 15 - Adjetivos de Primeira Classe Os adjetivos , em latim, estão distribuídos em dois grupos principais: primeira classe e segunda classe. Por primeira classe endendem-se os adjetivos que seguem a primeira declinação no feminino e a segunda no masculino e no neutro. Os adjetivos de segunda classe seguem a terceira declinação, como será estudado posteriormente. 24 Declinação de bonus, a, um = bom Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo Singular m bonus boni bono bonum bone bono f bona bonæ bonæ bonam bona bona n bonum boni bono bonum bonum bono Plural m boni bonōrum bonis bonos boni bonis f bonæ bonārum bonis bonas bonæ bonis n bona bonōrum bonis bona bona bonis 15. 1 - Declinem-se como bonus, a, um: tuus, a, um = teu rarus, a, um = raro altus, a, um = alto dignus, a, um = digno sacer, sacra, sacrum = sagrado multus, a, um = muito pulcher, pulchra, pulchrum = belo magnus, a, um = grande novus, a, um = novo antiqŭus, a, um = antigo suus, a, um = seu verus, a, um = verdadeiro purus, a, um = puro insānus, a, um = louco, insano sanus, a, um = são parvus, a, um = pequeno piger, pigra, pigrum = preguiçoso liber, libĕra, libĕrum = livre vafer, vafra, vafrum = astuto deprēssus, a, um = baixo notus, a, um = conhecido pius, a, um = piedoso meus, a, um = meu carus, a, um = caro, querido Nota: sempre a 1ª desinência (us) é masculino – segunda declinação; a 2ª (a) é feminino – primeira declinação; a 3ª (um) é neutro – segunda declinação. Os neutros têm os três casos iguais – nom.; acus.; voc. – no singular em um e no plural em a. O adjetivo concorda com o substantivo a que se refere em gênero, número e caso. É sempre um atributo do nome. 15. 2 - Observem-se os exemplos a seguir: O prêmio do bom aluno é causa de alegria aos grandes mestres, aos verdadeiros colegas e à digna família. O prêmio sujeito neut. sing. nom. 2ª decl. um præmĭum do bom atrib./c.esp. masc. sing. gen. 2ª decl. i boni aluno c. especif. masc. sing. gen. 2ª decl. i alūmni é pred. nom. 3ª pes. sing. pres.ind. v. Esse st est causa predic./suj. fem. sing. nom. 1ª decl. a causa de alegria c. especif. fem. sing. gen. 1ª decl. æ lætitĭæ aos grandes atrib./c.nom. masc. plur. dat. 2ª decl. is magnis mestres compl.nom. masc. plur. dat. 2ª decl. is magīstris aos verdadeiros atrib./c.nom. masc. plur. dat. 2ª decl. is veris colegas compl.nom. masc. plur. dat. 2ª decl. is socĭis e conjunção palavra indeclinável ac à digna atrib./c.nom. fem. sing. dat. 1ª decl. æ dignæ família compl.nom. fem. sing. dat. 1ª decl. ae familĭæ Præmĭum boni alūmni magnis magīstris, veris socĭis ac dignæ familĭæ lætitĭa causa est. Multa ac sacra ornamēnta auri et argenti in pulchris templis veri Dei sunt. Multa ac sacra ornamēnta auri et argēnti in pulchris templis atrib./suj. conjunção atrrib./suj. sujeito c. especif. conjunção c. especif. atrib./c.lug. c.lugar/onde neut. neut. neut. neut. neut. neut. neut. plur. nom. palavra indeclinável plur. nom. plur. nom. sing. gen. palavra indeclinável sing. gen. plur. in+abl. plur. abl. 2ª decl. a 2ª decl. 2ª decl. 2ª decl. a a i 2ª decl. 2ª decl. 2ª decl. i is is muitos e sagrados ornamentos de ouro e de prata nos belos templos 25 veri atrib./c.esp. masc. sing. gen. 2ª decl. i do verdadeiro Dei c. especif. masc. sing. gen. 2ª decl. i Deus sunt pred. verbal 3ª pes. plur. pres.ind. v. Esse unt estão Muitos e sagrados ornamentos de ouro e de prata estão nos belos templos do verdadeiro Deus. 16 - Complementos Adverbiais (adjuntos adverbiais) 1 ) Complemento de companhia Indica a pessoa ou a coisa com que se faz algo. Traduz-se, em latim, com o caso ablativo, precedido da preposição cum. Exemplos: Passeio com a minha professora = cum mea magīstra ambŭlo. Combatemos com os bons amigos = cum bonis amīcis pugnāmus. 2 ) Complemento de meio ou de instrumento Indica a pessoa, o animal ou a coisa por meio de quem ou por meio de que se faz alguma ação. Traduz-se pelo caso ablativo (ablativo simples – sem preposição). Exemplos: Escrevo com a caneta = scribo calămo. Trabalho com os braços = labōro brachĭis. 3 ) Complemento de modo Indica a maneira de acordo com a qual se faz alguma ação, respondendo à pergunta como? ou de que modo? Traduz-se com o caso ablativo, precedido pela preposição cum. Exemplos: Combatemos o mal com justiça = cum justitĭa malum pugnāmus. Os santos toleram as injúrias com paciência = sancti iniūras tolĕrant cum patientĭa. Não há como confundir o complemento de modo com o complemento de companhia, pois somente aquele pode converter-se em um advérbio: defendo a pátria com alegria = defendo a pátria alegremente ( cum lætitĭa patriam defĕndo). 4 ) Complemento de causa Indica a causa ou o motivo por que se faz algo, sempre respondendo a por quê? Por causa de quê? Há duas maneiras de ser traduzido: com o ablativo simples (sem preposição) ou com o acusativo precedido por ob ou propter. Exemplos: Choro por causa de tua negligência = ploro tua negligentĭa ou ploro propter (ob) tuam negligentĭam. Os romanos eram valorosos por causa das guerras = Romāni bellis strenuĭ erant ou Romāni ob (propter) bella strenuĭ erant. 5 ) Complemento de tempo: quando? Indica o tempo em que se realiza a ação. Vai para o ablativo simples (sem preposição). Exemplos: Meu amigo voltará no próximo ano = amīcus meus revertet anno ventūro. Antônio levanta-se na primeira hora = Antonĭus surgit prima hora. 6 ) Complemento de tempo: por quanto tempo? Indica o tempo que se gasta para fazer-se alguma coisa. Traduz-se com o acusativo simples ou com o acusativo precedido pela preposição per. Exemplos: Lutei por quatro horas = pugnāvi quattŭor horas ou pugnāvi per quattŭor horas. A aula continuou por muitas horas = aula continuāvit multas horas ou aula continuāvit per multas horas. 7 ) Complemento de lugar: onde? Indica onde se está ou onde se faz alguma coisa. Vai para o ablativo precedido pela preposição in. Exemplos: Estamos na sala de aula = sumus in schola. Moro num quarto pequeno = habĭto in cubĭculo parvo. Complemento de lugar: donde? Indica procedência, ou seja, lugar do qual alguém vem ou se afasta. Traduz-se com o ablativo precedido por uma das preposições: a (ab), e (ex), de.Nota: ab e ex quando a palavra seguinte começa por vogal ou h. Exemplos: Fujo da floresta = fugĭo a (ou e, de) silva. Venho da Itália: Venĭo ab (ex) Italĭa. 9 ) Complemento de lugar: por onde? Indica o lugar por meio do qual se passa, precedido, em português, pelas preposições através de ou por. Em latim, vai para o acusativo com a preposição per. Exemplos: O mestre passa pelo pátio = magīster transit per arĕam. Os caminhos atrravés das matas são difíceis = viæ per silvas ardŭæ sunt. 10 ) Complemento de lugar: para onde? 26 Indica o lugar para o qual alguém se dirige. Este complemento só acontece com verbos que expressam movimento, havendo mudança de lugar. Em português, é precedido pelas preposições em, a, para. Em latim, vai para o acusativo com a preposição in ou ad. Exemplos: Eles vêm ao Brasil = Illi venĭunt in (ad) Brasiliam.Vou para o jardim = vado ad (in) hortum. 16. 1 A seguir, algumas traduções e versões de orações em que há complementos adverbiais. Vocabulário cubo, as, āvi, ātum, āre = descansar explĭco, as, āvi, ātum, āre = explicar ager, agri (m) = campo extermĭno, as, āvi, ātu, āre = exterminar habĭto, as, āvi, ātum, āre = morar, habitar sed = mas, porém (conjunção) longus, a, um = longo, extenso incrĕpo, as, āvi, ātum, āre = repreender ploro, as, āvi, ātum, āre = chorar duro, as, āvi, ātum, āre = durar antiqŭus, a, um = antigo noster, nostra, nostrum = nosso latinus, a, um = latino gener, genĕri = genro præcēptum, i (n) = preceito incĭto, as, āvi, ātum, āre = incitar, fustigar inscĭus, a, um = ignorante perniciōsus, a, um = perigoso, pernicioso puer, i (m) = menino orno, as, āvi, ātum, āre = enfeitar, ornar gladĭus, i (m) = espada argēntum, i (n) = prata multum = muito (advérbio) bellum, i (n) = guerra expugnātus, a, um = conquistado secundus, a, um = segundo signum, i (n) = sinal intro, as, āvi, ātum, āre = entrar pratum, i (n) = prado venēnum, i (n) = veneno labōro, as, āvi, ātum, āre = trabalhar semper = sempre (advérbio) canto, as, āvi, ātum, āre = cantar verbum, i (n) = palavra durus, a, um = duro prospĕrus, a, um = próspero sæcŭlum, i (n) = século advĕna, æ (m) = estrangeiro lingŭa, æ (f) = língua pecunĭa, æ (f) = dinheiro benefĭcus, a, um = benéfico eques, equĭtes (m) = cavaleiro indecōrus, a, um, = indecoroso, inconveniente molēstus, a, um = prejudicial frugĭfer, frugifĕra, frugifĕrum = útil, fértil exspēto, as, āvi, ātum, āre = eperar calămus, i (m) = caneta aurum, i (n) = ouro strenŭus, a, um = valoroso continŭus, a, um = contínuo territorĭum, i (n) = território immensus, a, um = imenso tribunus, i (m) = tribuno vallum, i (n) = trincheira I - a ) Petrus cum amīcis suis in pulchra prata et in longos agros insŭlæ intravērunt cum multa lætitĭa. Petrus sujeito masc. sing. nom. 2ª decl. us Pedro cum amīcis compl. comp. masc. plur. cum+ac. 2ª decl. is com amigos suis atrib./c.comp masc. plur. ablat. 2ª decl. is seus in pulchra at.c.lug.p/onde neut. plur. in+acus. 2ª decl. a nos belos prata c.lug.p/onde neut plur. acus. 2ª decl. a prados et conjunção palavra indeclinável e in longos at.c.lug.p/onde masc. plur. in+acus. 2ª decl. os extensos agros c.lug.p/onde masc. plur. acus. 2ª decl. os campos insŭlæ comp.especif. fem. sing. gen. 1ª decl. æ da ilha intravērunt pred.verbal 3ª pes. plur. perf.ind. 1ª conj. ērunt entraram cum multa atrib.c.modo fem. sing. cum+abl. 1ª decl. a com muita lætitĭa comp.modo fem. sing. ablat. 1ª decl. a alegria Pedro com seus amigos entraram nos belos prados e nos extensos campos da ilha, com muita alegria. b) Ob negligentĭam magīster cum verbis duris pigros discipŭlos increpŭit. Ob negligentĭam magīster cum verbis duris pigros compl.causa sujeito compl.modo atrib./c.modo atrib./obj.dir. fem. masc. neut. neut. masc. sing. sing. plur. plur. plur. ob+acus. nom. cum+abl. ablat. acus. 1ª decl. 2ª decl. 2ª decl. 2ª decl. 2ª decl. am er is is os por causa da negligência o mestre com palavras duras preguiçosos 27 discipŭlos obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. os alunos increpŭit pred. verbal 3ª pes. sing. perf. ind. 1ª conj. it repreendeu Por causa da negligência, o mestre repreendeu os alunos preguiçosos, com palavras duras II - a) O Grande Império Romano durou muitos e prósperos séculos, no mundo antigo. O Grande atrib.sujeito neut. sing. nom. 2ª decl. um Magnum Império sujeito neut. sing. nom. 2ª decl. um Imperĭum Romano atrib.sujeito neut. sing. nom. 2ª decl. um Romānum durou pred. verbal 3ª pes. sing. perf. ind. 1ª conj. it durāvit muitos atrib./obj.dir. neut. plur. acus. 2ª decl. a multa e conjunção palavra indeclinável ac prósperos atrib./obj. dir. neut. plur. acus. 2ª decl. a prospĕra séculos obj. dir. neut. plur. acus. 2ª decl. a sæcŭla no mundo compl. tempo masc. sing. ablat. 2ª decl. o mundo antigo atrib./c. tempo masc. sing. ablat. 2ª decl. o antiqŭo Magnum Imperĭum Romānum multa ac prospĕra sæcŭla durāvit, mundo antiqŭo. b) Os estrangeiros exterminarão seus inimigos com veneno, na ilha dos agricultores. Os estrangeiros sujeito masc. plur. nom. 1ª decl. exterminarão pred. verbal 3ª pes. plur. fut. I 1ª conj. seus atrib. obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. inimigos obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. com veneno compl. meio neut. sing. ablat. 2ª decl. na ilha c. lug.onde fem. sing. in+abl. 1ª decl. dos agricu.ltores compl. especif. masc. plur. gen. 1ª decl. Advĕnæ venēno suos inīmicos exterminābunt, in insŭla agricolārum. æ ābunt os os o a ārum advĕnæ exterminābunt suos inīmicos venēno in insŭla agricolārum 17 - Segunda Conjugação Ativa Conjugação de delĕo, es, delēvi, ētum, ēre = destruir Presente destruo Modo indicativo Imperfeito destruía Futuro I destruirei del-ĕo del-es del-et del-ēmus del-ētis del-ent del-ēbam del-ēbas del-ēbat del-ebāmus del-ebātis del-ēbant del-ēbo del-ēbis del-ēbit del-ebĭmus del-ebĭtis del-ēbunt Perfeito destruí Mais-que-perfeito destruíra Futuro II terei destruído delē-vi delev-īsti delēv-i delev-ĭmus delev-īstis delev-ērunt delev-ĕram delev-ĕras delev-ĕrat delev-erāmus delev-erātis delev-ĕrant delev-ēro delev-ĕris delev-ĕrit delev-erĭmus delev-erĭtis delev-ĕrint Modo subjuntivo Presente Destrua Imperfeito destruísse 28 del-ĕam del-ĕas del-ĕat del-eāmus del-eātis del-ĕant del-ērem del-ēres del-ĕret del-erēmus del-erētis del-ērent Perfeito tenha destruído Mais-que-perfeito tivesse destruído delev-ĕrim delev-ĕris delev-ĕrit delev-erĭmus delev-erĭtis delev-ĕrint delev-īssem delev-īsses delev-īsset delev-issēmus delev-issētis delev-īssent Imperativo presente - del-e = destrói (tu) - del-ēte = destruí (vós) Infinito presente - del-ēre = destruir Infinitivo perfeito - delev-īsse = ter destruído Particípio presente - del-ens, -ēntis = destruindo Supino - del-ētum = para destruir 17.1 - Verbos da 2ª conjugação replĕo, es, ēvi, ētum, ēre = encher delĕo , es, ēvi, ētum, ēre = apagar, destruir admonĕo, es, ŭi, ĭtum, ēre = admoestar terrĕo, es, terrŭi, terrĭtum, ēre = amedrontar debĕo, es, debŭi, debĭtum, ēre = dever abolĕo, es, ēvi, ĭtum, ēre = abolir, riscar cavĕo, es, cavi, cautum, cavēre = acautelar-se docĕo, es, docŭi, doctum, ēre = ensinar (acusativo duplo- coisa ensinada e pessoa a quem se ensina) habĕo, es, habŭi, habĭtum, ēre = ter indulgĕo, es, indulsi, indultum, ēre = perdoar vidĕo, es, vidi, visum, ēre = ver augĕo, es, auxi, auctum, ēre = acrescentar, aumentar placĕo, es, plācui, ĭtum, ēre = agradar fleo, es, flevi, fletum, ēre = chorar implĕo, es, ēvi, ētum, ēre = encher ardĕo, es, arsi, arsum, ardēre = arder censĕo, es,censŭi, censum, ēre = recensear favĕo, es, favi, fautum, ēre = favorecer iubĕo, es, iūssi, iūssum, iubēre = mandar 17.2 – Exercícios: fazer análise sintática completa 1 ) Tradução - In schola, lingŭæ latīnæ magīster discipŭlos bonos habēbat. - Genĕro meo pecunĭa non est benefĭca. - Cum multa lætitĭa, puēllæ ac puĕri agricolārum insŭlæ cum regina ambŭlant. - Lupus cum patientĭa agnum exspectāvit, per multas horas. - Magīstræ ac magīstri alūmnos , calămis et libris, lingŭam latinam docēbant. 2 ) Versão a) - o próximo ano, os mestres favorecerão os alunos diligentes e admoestarão os negligentes, com palavras ásperas. b) - Aboliremos os inimigos da pátria não com ouro e com prata, mas com a espada. c) - Os romanos eram muito valorosos por causa dos grandes combates e das contínuas guerras, nos imensos territórios conquistados. d) - Na segunda hora, os tribunos darão o sinal da batalha, pelos campos e estradas do território inimigo. e) - Na guerra, as mulheres, as meninas e os meninos entram nas trincheiras, nos jardins e nas florestas. 29 18 - Terceira Declinação O genitivo singular da 3ª declinação é sempre terminado em is, com palavras masculinas, femininas e neutras. Estes têm terminação especial; os masculinos e os femininos são declinados identicamente. Masculinos e femininos Os masculinos e os femininos da 3ª declinação podem ser parissílabos ou imparissílabos. Parissílabos são os substantivos que no genitivo singular têm o mesmo número de sílabas que no nominativo. Exemplos: nom. o-vis; gen. o-vis (f) = ovelha: nom. ci-vis; gen. ci-vis (m) = cidadão. Imparissílabos são os substantivos que no genitivo singular não têm o mesmo número de sílabas que no nominativo. Exemplos: nom. vir-tus; gen. vir-tu-tis (f) = virtude;nom. ar-bor; gen. ar-bo-ris (f) = árvore. 18.1 - Os imparissílabos têm as seguintes desinências: Casos Nom. Gen. Dat. Acus. Vocat Ablat. Singular várias terminações is i em igual ao nominativo e Plural es um ibus es es ibus Observações: a) O nominativo singular na 3ª declinação não têm uma desinência igual para todos os nomes. O dicionário traz esta terminação. b) O tema, como já foi dito, é obtido tirando-se a desinência do genitivo singular. Exemplos: homo, homĭnis (homem) - tema = homin; miles, milĭtis (soldado) - tema = milit. Declinação de virgo, virgĭnis (f) = virgem (imparrissílabo) Casos Nom. Gen. Dat. Acus. Vocat. Ablat. Singular virgo virgĭnis virgĭni virgĭni virgo virgĭne Plural virgĭnes virgĭnum virginĭbus virgĭnes virgĭnes virginĭbus Importante - Embora não sejam imparissílabos (são parissílabos), os substantivos abaixo são declinados como virgo, virgĭnis: pater, patris (m) = pai frater, fratris (m) = irmão iuvĕnis, is (m) = jovem canis, canis (m) = cão sedes, sedis (f) = sede, morada mater, matris (f) = mãe accipĭter, accipĭtris (m) = gavião senex, senis (m) = velho panis, panis (m) = pão vates, vatis (m) = profeta Vocabulário leo, leōnis (m) = leão mos, moris (m) = costume venātor, venatōris (m) = caçador hospes, hospēdis (m) = hóspede sermo, sermōnis (m) = sermão potēstas, potestātis (f) = poder laus, laudis (f) = louvor lex, legis (f) = lei orātor, oratōris (m) = orador odor, odōris (m) = odor nubes, nubis (f) = nuvem sol, solis (m) = sol victor, victōris (m) = vencedor ars, artis (f) = arte custos, custōdis (m) = guarda dux, ducis (m) = comandante 30 actĭo, actiōnis (f) = ação scriptor, scriptōris (m) = escritor flos, floris (m) = flor homo, homĭnis (m) = homem imperātor, imperatōris (m) = imperador obses, obsĭdis (m) = refém rex, regis (m) = rei sacērdos, sacerdōtis (m) = sacerdote virtus, virtūtis (f) = virtude volūptas, voluptātis (m) = volúpia 18.2 - Genitivo plural em ium Têm o genitivo plural em ium os seguintes substantivos da 3ª declinação: Os substantivos imparissílabos que têm duas consoantes diante da desinência: gens, gentis (gente) - gen. pl. = gentĭum nox, noctis (noite) - gen. pl. = noctĭum ars, artis (arte) - gen. pl. = artĭum urbs, urbis (cidade) - gen. pl. = urbĭum Os substantivos parissílabos (no genitivo singular têm o mesmo número de sílabas que no nominativo): navis, navis (navio) - gen. pl. = navĭum vulpes, vulpis (raposa) - gen. pl. = vulpĭum avis, avis (ave) - gen. pl. = avĭum civis, civis (cidadão) - gen. pl. = civĭum 18.3 - Acusativo em im e ablativo em i Têm o acusativo singular em im e o ablativo singular em i: Os nomes próprios de cidades e rios cujo nominativo acaba em is: Tibĕris, is (Tibre) - acus. sing. = Tibĕrim; abl. sing. = Tibĕri Neapŏlis, is (Nápoles) – acus. sing. = Neapŏlim; abl. sing. = Neapŏli Estes cinco substantivos femininos: amūssis, is = nível ravis, is = rouquidão tussis is = tosse buris, is = rabiça (do arado) sitis, is = sede (sêde) 18.4 - Declinação irregular Iuppĭter (m) = Júpiter, declina-se: Iuppĭter, Iōvis, Iōvi, Iōvem, Iuppĭter, Iove Vis (f) = força, não tem nem genitivo, nem dativo singular, sendo substituída por robur, robŏris (n = força). A declinação de vis é: singular - vis, robŏris, robŏri, vim, vis, vi plural - vires, virĭum, virĭbus, vires, vires, virĭbus 18.5 - Neutros Declinação de tempus, tempōris (n) = tempo Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo Singular tempus tempŏris tempŏri tempus tempus tempŏre Plural tempŏra tempŏrum tempōribus tempŏra tempŏra tempōribus Nota: Os neutros têm desinências iguais nos casos retos (nominativo, acusativo e vocativo). Exercício: Declinem-se como tempus, tempŏris os seguintes substantivos neutros: nomen, nomĭmis = nome caput, capĭtis = cabeça iēcur, iēcuris = fígado iter, itinĕris = viagem, caminho 31 corpus, corpŏris = corpo robur, robŏris = força 18.6 - Particularidades dos neutros cor, cordis (= coração); ius, iūris (= direito); os, ossis (= osso) têm o genitivo plural em ium: cordĭum, iurĭum, ossĭum. Os neutros , cujo nominativo singular termina em e, al, ar têm as seguintes variantes: ablativo singular em i; casos retos do plural em ia; genitivo plural em ium Declinação de tribŭnal, tribunālis (=tribunal). Casos Singular Plural nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo tribŭnal tribunālis tribunāli tribŭnal tribŭnal tribunāli tribunalĭa tribunalĭum tribunālibus tribunalĭa tribunalĭa tribunālibus Seguem a declinação de tribŭnal, tribunālis: cochlĕar, cochleāris = colher pulvīnar, pulvināris = travesseiro calcar, calcāris = espora vectĭgal, vectigālis = imposto mare, maris = mar ovīle, ovīlis = redil rete, retis = rede 18.7 - Exercícios: Observem-se as frases analisadas abaixo e faça-se a análise sintática completa das traduções e versões que vêm em seguida: 1) - Os mares são causas das chcuvas Os mares sujeito são pred. nom. causas predic. suj. das chuvas c. especif. Marĭa pluviārum causæ sunt. neut. 3ª pes. fem. fem. plur. plur. plur. plur. nom. p.ind. nom. gen. 3ªdecl. v. Esse 1ª decl. 1ª decl. ia nt æ arum marĭa sunt causæ pluviārum 3ª decl. 3ª decl. 1ª conj. 2ª decl. 2ª decl. 2ª decl. ia um ant os os os calcarĭa equĭtum incĭtant magnos eqŭos pigros As esporas dos cavaleiros incitam os grandes cavalos preguiçosos. As esporas sujeito neut. plur dos cavaleiros c. especif. masc. plur. incitam pred. verbal 3ª pes. plur. os grandes atrib./obj. dir. masc. plur. cavalos obj. dir. masc. plur. preguiçosos atrib./obj. dir. masc. plur. Equĭtum calcarĭa magnos eqŭos pigros incĭtant. nom.. gen. p. ind. acus. acus. acus. 2)- Magīstri non amant sermōnes stultōrum ac indecorōrum discipulōrum in schola. Magīstri non amant sermōnes sujeito masc. advérbio de negação Pred. verbal 3ª pes. obj. dir. masc. plur. nom. 2ª decl. palavra indeclinável plur. p. ind. 1ª conj. plur. acus. 3ª decl. i ant os os mestres não amam (gostam) os discursos 32 stultōrum atrib./c. esp. masc. plur. gen. 2ª decl. orum insensatos ac conjunção palavra indeclinável e indecorōrum atrib./c. esp. masc. plur. gen. 2ª decl. orum inconvenientes discipulōrum c. especif. masc. plur. gen. 2ª decl. orum dos alunos in schola c. lug.onde fem. sing. in+abl. 1ª decl. a na escola Os mestres não gostam (dos) discursos dos alunos insensatos e inconvenientes, na escola. Exempla et præcepta patris ac matris filĭis et filiābus frugĭfera sunt. Exempla sujeito neut. plur. nom. 2ª dec l a et conjunção palavra indeclinável præcepta sujeito neut. plur. nom. 2ª decl. a patris c. especif. masc. sing. gen. 3ª decl. is ac conjunção palavra indeclinável matris c. especif. fem. sing. gen. 3ª decl. is filĭis compl. nom. masc. plur. dativo 2ª decl. is et conjunção palavra indeclinável filiābus compl. nom. fem. plur. dativo 1ª decl. ābus frugĭfera predic. sujeito neut. plur. nom. 2ª decl. a sunt pred. nom. 3ª pes. plur. p. ind. v. Esse nt Os exemplos e os preceitos do pai e da mãe são úteis aos filhos e às filhas. os exemplos e os preceitos do pai e da mãe aos filhos e às filhas úteis são Vocabulário gens, gentis (f) = gente orīgo, origĭnis (f) = origem tenĕbra, æ (f) = treva molēstus, a, um = prejudicial historĭcus, i (m) = historiador urbs, urbis (f) = cidade pilum, i (n) = pêlo timĕo, es, timŭi, temēre = temer delīctum, i (n) = crime, delito imāgo, imagĭnis (f) = imagem studiōsus, a, um = estudioso venātor, is (m) = caçador astutĭa, æ (f) = astúcia pericŭlum, i (n) = perigo princeps, princĭpis (m) = príncipe iūdex, iudĭcis (m) = juiz honor, honōris (m) = honra sed = mas (conjunção) æternus, a, um = eterno natio, natiōnis (f) = nação obscūrus, a, um = obscuro, inscĭus, a, um = ignorante perniciōsus, a, um = perigoso mos, moris (m) = costume avis, av is (f) = ave muto, as. āvi, ātum, āre = mudar poena, æ (f) = castigo, pena somnus, i (m) = sono mors, mortis (f) = morte littĕra, æ (f) letra notus, a, um = conhecido paro, as, āvi, ātum, āre = causar Cicĕro, Cicerōnis (m) = Cícero orātor, oratōris (m) = orador severus, a, um = severo damnum, i (n) = dano, prejuízo opus, opĕris (n) = obra crux, crucis (f) = cruz (a) Iudĭces justi leges severas semper amant. (b) Cicĕro oratōrum romanōrum princeps fuĭt. (c) Bella semper incŏlis urbĭum magna damna paravērunt. (d) Homĭnis tempus opĕra delet, sed Dei opĕræ æternæ sunt. (e) Ducum temerĭtas sæpe magnārum cladĭum causa fuit. (a) A origem de muitas e de grandes cidades é obscura. (b) A raposa muda o pêlo, não os costumes. (c ) As astúcias de muitos animais são conhecidas aos grandes e aos bons caçadores. (d) Os prazeres são redes perigosas para os jovens. (e) Os homens malvados não temem os crimes, mas a pena dos crimes. 19 - Segunda Classe dos Adjetivos Os adjetivos cujas desinências são as da 3ª declinação pertencem à Segunda Classe (segundo grupo). Têm as três variantes dos neutros em e, al, ar, isto é: 33 ablativo singular em i; casos retos do plural em ia; genitivo plural em ium. Importante: Se o dicionário traz o adjetivo com três terminações, a 1ª é do masculino ; a 2ª do feminino e a 3ª do neutro. Exemplos: celer (m), celĕris (f), celĕre (n) = veloz; acer (m), acris (f), acre (n) = agudo. Se o dicinário traz o adjetivo com duas terminações, a 1ª é do masculino e do feminino, a 2ª do neutro. Exemplos: bevis (m/f), breve (n) = breve, curto, estreito; omnis (m/f), omne (n) = todo. Se o dicionário traz o adjetivo e a 2ª terminação é is, significa que este is é genitivo singular e a 1ª terminação serve para os três gêneros. Exemplos: velox (m/f/n), velōcis (genitivo singular) = veloz; prudens (m/f/n), prudēntis (genitivo singular) = prudente. Declinação de : acer, acris, acre = agudo omnis, omne = todo ferox, ferōcis = feroz Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo m acer acris acri acrem acer acri Singular f acris acris acri acrem acris acrfi n acre acris acri acre acre acri Plural m f acres acres acrĭum acrĭum acrĭbus acrĭbus acres acres acres acres acrĭbus acrĭbus n acrĭa acrĭum acrĭbus acrĭa acrĭa acrĭbus nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo omnis omnis omni omnem omnis omni omnis omnis omni omnem omnis omni omne omnis omni omne omne omni omnes omnĭum omnĭbus omnes omnes omnĭbus omnes omnĭum omnĭbus omnes omnes omnĭbus omnĭa omnĭum omnĭbus omnĭa omnĭa omnĭbus m ferox ferōcis ferōci ferōcem ferox ferōci Singular f ferox ferōcis ferōci ferōcem ferox ferōci n ferox ferōcis ferōci ferox ferox ferōci m ferōces ferocĭum ferocĭbus ferōces ferōces ferocĭbus Plural f ferōces ferocĭum ferocĭbus ferōces ferōces ferocĭbus n ferocĭa ferocĭum ferocĭbus ferocĭa ferocĭa ferocĭbus Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo 19.1 - Adjetivos irregulares Têm o ablativo singular em e e o genitivo plural em um os adjetivos: compos, compŏtis = o que é senhor de, que goza de partĭceps, particĭpis = participante quadrŭpes, quadrupĕdis = quadrúpede dives, divĭtis = rico pauper, paupĕris = pobre supplex, supplĭcis = suplicante vetus, vetĕris = velho cælebs, cælĭbis = solteiro impos, impŏstis = que não é senhor de impūbes, impubĕris = impúbere reses, resĭdis = preguiçoso 34 sospes, sospĭdis = são e salvo supērster, superstĭtis = supérstite, sobrevivente teres, terĭtis = redondo versicŏlor, versicolōris = furtacor Já os seguintes adjetivos podem ter o ablativo singular em e ou em i: ales, alĭtis = alado degĕner, degenĕris = vil, degenerado inops, inŏpis = pobre uber, ubĕris = fecundo cicur, cicŭris = manso, domado immĕmor, immemōris = esquecido memor, memŏris = que se lembra vigel, vigĭlis = atento 19.2 - Exercícios: Declinem-se: salūber, salūbris, salūbre = saudávl alăcer, alăcris, alăcre = álacre, esperto, pronto terrēster, terrēstris, terrēstre = terrestre palūster, palūstris, palūstre = palustre, paludoso silvēster, silvēstris, silvēstre = silvestre celĕber, celĕbris, celĕbre = célebre equēster, equēstris, equēstre = eqüestre terribĭlis, terribĭle = tgerrível fidēlis, fidēle = fiel virĭdis, virĭde = verde constans, constāntis = constante audax, audācis = audaz vehĕmens, vehemēntis = veemente prudens, prudēntis = prudente Analisem-se as traduções e versões a seguir, observando-se os exemplos abaixo, após o vocabulário: Vocabulário carmen, carmĭnis (n) = poema miles, milĭtis (m) = soldado vulnus, vulnĕris (n) = ferida iuvĕnes,iuvĕnis (m) = jovem fortitūdo, fortitudĭnis = (f) = força infēlix, infelĭcis = infeliz sæpe = muitas vezes (advérbio) custos, custōdis (m) = guarda piscātor, piscatōris (m) = pescador fortitūdo, fortitudĭnis (f) = coragem homo, homĭnis (m) = homem immortālis, immortāle = imortal iūvo, as, āvi, ātum, āre = ajudar canis, is (m) = cão illūstris, illūstre = ilustre dulcis, dulce = doce sapĭens, sapiēntis = sábio commūnis, commūne = comum civīlis, civīle = civil proelĭum, i (n) = combate, batalha felix, felĭcis = feliz nobĭlis, nobĭle = nobre tempĕstas, tempestātis (f) = tempestade infērmus, a, um = enfermo piscis, piscis (m) = peixe ruīna, æ (f) = ruína mortālis, mortāle = mortal anĭma, æ (f) = alma fortis, forte = forte utĭlis, utĭle = útil placĕo, es, placŭi, cĭtum, ēre = agradar taurus, i (m) = touro 1 - Mens homĭnis celĕris et acris est. Mens sujeito fem. sing. homĭnis c. especif. masc. sing. celĕris predic. suj. fem. sing. et conjunção palavra acris predic. suj. fem. sing. est pred. nom. 3ª pes. sing. A mente do homem é rápida e aguda. nom. 3ª decl. gen. 3ª decl. nom. 3ª decl. indeclinável nom. 3ª decl. p. ind. v. Esse is is is st a mente do homem rápida e aguda é 35 a) b) c) d) e) Bella civilĭa multārum ac celebrĭum urbĭum ruīna fuērunt. Amicōrum fidelĭum ac constantĭum parvus numĕrus est. Homo corpus mortāle et animam immortālem habĕt. Fortūna homĭnes fortes ac audāces iŭvat. Numĕrus homĭnum divĭtum magnus non est; magnus est numĕrus homĭnum paupĕrum. 2 - A guarda dos cães fiéis é útil aos senhores. A guarda sujeito masc. sing. dos cães c. especif. masc. plur. fiéis atrib./c. esp. masc. plur. é pred. nom. 3ª pes. sing. útil predic. suj. masc. sing. aos senhores compl. nom. masc. plur. Fidelĭum canum custos hominĭbus utĭlis est. a) b) c) d) e) nom. gen. gen. p. ind. nom. dat. 3ª decl. 3ª decl. 3ª decl. v. Esse 3ª decl. 3ª decl. um ium st is ibus custos canum fidelĭum est utĭlis hominĭbus Os exemplos dos homens ilustres e sábios são úteis aos jovens. O tempo é breve para o homem feliz, longo para o infeliz. Os doces poemas dos nobres poetas agradam a todos os alunos. A vida dos homens ricos tem grandes desejos. A mãe de todas as boas artes é a sabedoria. 20 - Terceira Conjugação Ativa Conjugação do verbo lego, is, legi, lectum, ĕre = ler Modo indicativo Presente leio leg-o leg-is leg-it leg-ĭmus leg-ĭtis leg-unt Imperfeito li leg-ēbam leg-ēbas leg-ēbat leg-ebāmus leg-ebātis leg-ēbant Futuro I lerei leg-am leg-es leg-et leg-ēmus leg-ētis leg-ent Perfeito li leg-i leg-īsti leg-it leg-ĭmus leg-īstis leg-ērunt Mais-que-perfeito lera leg-ĕram leg-ĕras leg-ĕrat leg-erāmus leg-erātis leg-ĕrant Futuro II terei lido leg-ĕro leg-ĕris leg-ĕrit leg-erĭmus leg-erĭtis leg-ĕrint Modo subjuntivo Presente leia leg-am leg-as leg-at leg-āmus leg-ātis leg-ant Imperfeito lesse leg-ĕrem leg-ĕres leg-ĕret leg-erēmus leg-erētis leg-ĕrent Perfeito tenha lido leg-ĕrim leg-ĕris Mais-que-perfeito tivesse lido leg-īssem leg-īsses 36 leg-ĕrit leg-erĭmus leg-erĭtis leg-ĕrint leg-īsset leg-issēmus leg-issētis leg-īssent Imperativo presente - leg-e (lê/tu); leg-īte (lede/vós) Infinito presente - leg-ĕre (ler) Infinito perfeito - leg-īsse (ter lido) Particípio presente - leg-ens, ēntis (lendo) Supino - lect-um (para ler) 20.1 - Alguns verbos da 3ª conjugação addo, addis, addĭti, addĭtum,addĕre = acrescentar cado, cadis, cecĭdi, casum, cadĕre = cair cædo, cædis, cæcīdi, cæsum, cædĕre = matar, cortar, imolar præcīdo, præcīdis, præcīdi, præcīsum, præcidĕre = cortar cedo, cedis, cessi, cessum, cedĕre = ceder concēdo, concēdis, concēssi, concēssum, concedĕre = conceder procēdo, procēdis, procēssum, procedĕre = proceder, adiantar-se desĕro, desĕris, deserŭi,desertum, deserĕre = desertar dico, dicis, dixi, dictum, dicĕre = dizer disco, discis, didĭci, (não tem supino), discĕre = aprender addūco, addūcis, addūxi, addūctum, adducĕre = levar, conduzir erĭgo, erĭgis, erēxi, erēctum, erigĕre = erigir, erguer a prumo indŭo, indŭis, indŭi, indūtum, induĕre = vestir invādo, invādis, invādi, invāsum, invadĕre = invadir, assaltar mitto, mittis, misi, missum, mittĕre = enviar, mandar amitto, amittis, amīsi, amīssum, amittĕre = perder promītto, promīttis, promīsi, promīssum, promittĕre = prometer pono, ponis, posŭi, posĭtum, ponĕre = pôr depōno, depōnis, deponŭi, deposĭtum, deponĕre = depor impōno, impōnis, imposŭi, imposĭtum, imponĕre = impor prostērno, prostērnis, prostāvi, prostātum, prosternĕre = prostar, lançar por terra sumo, sumis, sumpsi, sumptum, sumĕre = apanhar, tomar tego, tegis, texi, tectum, tegĕre = abrigar traho, trahis, traxi, tractum, trahĕre = arrastar detrăho, detrăhis, detrāxi, detrāctum, detrahĕre = tirar Uro, uris, ussi, ustum, urĕre = queimar Verto, vertis, verti, versum, vertĕre = voltar Prodūco, prodūcis, prodūxi, prodūctum, producĕre = produzir Lædo, lædis, læssi, læssum, lædĕre = ofender 21 - Quarta Declinação A quarta declinação tem o genitivo singular terminado em us, com nomes masculinos, femininos e neutros. Os neutros têm declinação especial; os masculinos e femininos são idênticos na declinação. Masculinos e femininos Declinação de exercĭtus, us (m) = exército Casos nominativo Singular exercĭt-us Plural exercĭt-us 37 genitivo dativo acusativo vocativo ablativo exercĭt-us exercit-ŭi exercĭt-um exercĭt-us exercĭt-u exercit-ŭum exercit-ĭbus exercĭt-us exercĭt-us exercit-ĭbus Nota: O acento desloca-se no dativo singular, no genitivo, no dativo e no ablativo plurais. Declinem-se os seguintes nomes: manus, us (f) = mão fructus, us (m) = fruto nurus, us (f) = nora cantus, us (m) = canto exĭtus, us (m) = êxito motus, us (m) = movimento redĭtus, us (m) = volta gemĭtus, us (m) = gemido spirĭtus, us (m) = espírito equilātus, us (m) = cavalaria socrus, us (f) = sogra metus, us (m) = medo 21.l - Neutros Declinação de genu, u = joelho Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo Singular gen-u gen-us gen-u gen-u gen-u gen-u Plural gen-ŭa gen-ŭum gen-ĭbus gen-ŭa gen-ŭa genĭ-bus Outros nomes neutros: pecu, us = rebanho veru, us = espeto cornu, us = corno, chifre gelu, us = gelo, geada Estes nomes, às vezes, aparecem declinados como neutros da 2ª declinação (cornum, i; gelum, i), ou, ainda, como masculinos da 2ª (gelus, i; cornus, i). 21.2 - Particularidades da quarta declinação 1) O nome de Jesus – Iēsus - declina-se assim: Iēsus, Iēsu, Iēsu, Iēsum, Iēsu, Iēsu. 2) Domus, us (f) = casa, tem a seguinte declinação: Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo Singular dom-us dom-us dom-ŭi dom-um dom-us dom-u Plural dom-us dom-ŭum dom-ĭbus dom-us dom-us dom-ĭbus Observação: Há as seguintes variantes em domus, us: gen. sing. domi; gen. plural domōrum; acus. plural domos ; ablativo sing. domo. 3) Alguns nomes têm o dativo e o ablativo plurais em ŭbus: nomes dativo e ablativo plurais 38 acus, us (f) = agulha arcus, us (m) = arco artus, us (m) = membro lacus, us (m) = lago partus, us (m) = parto pecu, us (n) = rebanho quērcus, us (f) = carvalho specus, us (m/f) = caverna tribus, us (f) = tribo acŭbus arcŭbus artŭbus lacŭbus partŭbus pecŭbus quercŭbus specŭbus tribŭbus 21. 3 - Exercícios: De acordo com os exemplos abaixo, sejam analisadas as traduções e versões que vêm em seguida: 1) Insulārum incŏlæ arbōrum magnam copĭam præcidērunt, in silvis et in ripis lacŭum. Insulārum c. especif. fem. plur. gen. 1ª dec l. arum das ilhas incŏlæ sujeito masc. plur. nom. 1ª decl. æ os habitantes arbōrum c. especif. fem. plur. gen. 3ª decl. um de árvores magnam atrib. obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. am grande copĭam obj. dir. fem. sing. acus. 1ª decl. am quantidade præcidērunt pred. verbal 3ª pes. plur. perf.ind. 3ª conj. erunt cortaram in silvis c. lug. onde fem. plur. in+abl. 1ª decl. is nas florestas et conjunção palavra indeclinável e in ripis c. lug. onde fem. plur. in+abl. 1ª decl. is nas margens lacŭum c. especif. masc. plur. gen. 4ª decl. uum dos lagos Os habitantes das ilhas cortaram grande quantidade de árvores, nas florestas e na margens dos lagos. 2) Nos tempos antigos, os homens, muitas vezes, moravam nas cavernas, por causa dos animais ferozes e das tempestades. Nos tempos c.tempo/qdo neut. plur. ablat. 3ª decl. ibus temporĭbus antigos atrib./c.tempo neut. plur ablat. 2ª decl. is antīquis os homens sujeito masc. plur. nom. 3ª decl. es homĭnes muitas vezes advérbio palavra indeclinável sæpe moravam pred. verbal 3ª pes. plur. imp.ind. 1ª conj. abant habitābant nas cavernas c. lug. onde fem. plur. in+abl. 4ª decl. ubus in specŭbus por caus.animais c. causa neut. plur. ob+ac. 3ª decl. ia ob animalĭa ferozes atrrib.c.causa neut. plur. acus. 3ª decl. ia ferocĭa e conjunção palavra indeclinável ac das tempestades c. causa fem. plur. ob+ac. 3ª decl. es ob tempestātes Temporĭbus anatīquis , homĭnes sæpe in specŭbus habitābant ob animalĭa ferocĭa ac ob tempestātes. 1. a. b. c. d. e. Arbŏres fructŭum magnam copĭam prodūcunt. Motus corpŏris semper homĭnis menti et spiritŭi vitam duxērunt. Genŭa infīrma equōrum exercĭtus romani milites prosternēbant in bellis periculōsis. Duces equitatŭum omnium populōrum Imperĭi Romāni imperatōri fidelitātem promitēbant. Gelu piscatōrum manus ussit in lacŭbus. 2. a. Os touros impõem medo aos habitantes das cidades, com os chifres. b. As cavernas abrigam muitos animais selvagens. c. Os pescadores tiram os peixes dos lagos, com coragem. d. Os êxitos de todas as guerras são incertos. e. Muitos povos selvagens têm sua moradas na florestas e nas cavernas. 39 22 - Quarta Conjugação Ativa Conjugação do verbo audĭo, is, audīvi, audītum, īre = ouvir Modo indicativo Presente ouço aud-ĭo aud-is aud-it aud-īmus aud-ītes aud-ĭunt Imperfeito ouvia aud-iēbam aud-iēbas aud-iēbat aud-iebāmus aud-iebātis aud-iēbant Futuro I ouvirei aud-ĭam aud-ĭes aud-ĭet aud-iēmus aud-iētis aud-ĭent Perfeito ouvi audīv-i audiv-īsti audīv-it audiv-ĭmus audiv-īstis audiv-ērunt Mais-que-perfeito ouvira audiv-ĕram audiv-ĕras audiv-ĕrat audiv-erāmus audiv-erātis audiv-ĕrant Futuro II terei ouvido audiv-ĕro audiv-ĕris audiv-ĕrit audiv-erĭmus audiv-erĭtis audiv-ĕrint Modo subjuntivo Presente ouça aud-ĭam aud-ĭas aud-ĭat aud-iāmus aud-iātis aud-ĭant Imperfeito ouvisse aud-īrem aud-īres aud-īret aud-irēmus aud-irētis aud-īrent Perfeito tenha ouvido audiv-ĕrim audiv-ĕris audiv-ĕrit audiv-erĭmus audiv-ĕritis audiv-ĕrint Mais-que-perfeito tivesse ouvido audiv-īssem audiv-īsses audiv-īsset audiv-issēmus audiv-issētis audiv-īssent Imperativo presente - aud-i = ouve (tu); aud-īte = ouvi (vós) Infinito presente - aud-īre = ouvir Infinito perfeito - audiv-īsse = ter ouvido Particípio presente - audiens, -iēntes = ouvindo Supino - audītum = para ouvir 22.1 - Alguns verbos da quarta conjugação aperĭo, apēris, aperŭi, apērtum, aperīre = abrir salĭo, salis, salŭi, saltum, salīre = saltar sancĭo, sancis, sanxi, sanctum, sancīre = sancionar sentĭo, sentis, sensi, sensum, sentīre = sentir sepelĭo, sepēlis, sepelīvi, sepūltum, sepelīre = sepultar 40 venĭo, venis, veni, ventum, venīre = vir invenĭo, invēnis, invēni, invēntum, invenīre = achar, inventar, descobrir vincĭo, vincis, vinxi, vinctum, vincīre = amarrar, atar 23 - Verbos Irregulares (geral) Muitos verbos são irregulares. Essa irregularidade é conhecida quando: a) Na 1ª. conjugação, os verbos, no perfeito e no supino, não terminarem em āvi e ātum: do, das, dedi, dātum, dāre = dar, entregar poto, as, āvi, potum, āre = beber veto, as, vetŭi, āre = proibir b) Na 2ª. conjugação, os verbos, no perfeito e no supino, não terminarem em ēvi e ētum: vidĕo, vides, vidi, visum, vidēre = ver mordĕo, es, momōrdi, morsum, mordēre = morder tenĕo, es, tenŭi, tentum, tenēre = segurar b) Na 4ª. conjugação, os verbos, no perfeito e no supino, não terminarem em īvi e ītum: repĕrio, repēris, repēri, repertum, reperīre = tornar achar, descobrir, inventarr haurĭo, is, haussi, haustum, haurīre = haurir, tirar introĕo, introĭs, introĭi, introĭtum, introīre = introduzir, penetrar. Importante: Todos os verbos da 3ª conjugação são irregulares, inclusive o verbo lego, is, i, lectum, legĕre (ler). 24 - Quinta Declinação A desinência do genitivo singular da quinta declinação é ei. Só há nomes masculinos e femininos nesta declinação, com as mesmas desinências. Declinação de dies, diēi (m) = dia Casos Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo Singular di-es di-ēi di-ēi di-em di-es di-e Plural di-es di-ērum di-ēbus di-es di-es di-ēbus Declinem-se: meridĭes, ēi (m) = meio-dia pernicĭes, ēi (f) = desgraça res, rei (f) = coisa progenĭes, ēi (f) = descendência fides, fidēi (f) = fé spes, spei (f) = esperança acĭes, ēi (f) = campo de batalha facĭes, ēi (f) = rosto, face mollitĭes, ēi (f) = moleza 24.1 - Exercícios: De acordo com os exemplos abaixo, analisem-se as traduções e versões a seguir: 1. Multos amicos habēmus in rebus prospĕris, paucos in advērsis. Multos amicos habēmus atrib./obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. os muitos obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. os amigos pred. verbal 1ª pes. plur. pres.ind. 2ª conj. ēmus temos 41 in rebus c. lug./onde fem. plur. in+abl. 5ª decl. prospĕris atrib./c. l.onde fem. plur. ablat. 1ª decl. paucos atrib./obj. dir. masc. plur. acus. 2ª decl. in advērsis atrib./c.l.onde fem. plur. in+abl. 1ª decl. Temos muitos amigos nas coisas prósperas, poucos nas adversas. ebus is os is nas coisas prósperas poucos nas adversas st a us st es is mors est certa incērtus est dies mortis 2. A morte é certa, incerto é o dia da morte. A morte sujeito fem. é pred. nom. 3ª pes. certa predic./suj. fem. incerto predic./suj. masc. é pred. nom. 3ª pes. o dia sujeito masc. da morte c. especif. fem. Mors est certa, incertus est dies mortis. I. a. b. c. d. e. II. a. b. c. d. e. sing. sing. sing. sing. sing. sing. sing. nom. pres. ind. nom. nom. pres. ind. nom. gen. 3ª decl. v. Esse 1ª decl. 2ª decl. v. Esse 5ª decl. 3ª decl. Si spes est exspectatĭo boni, mali exspectatĭo est metus. Sæpe mollitĭes fuit pernicĭes civitātum et privatōrum civĭum. Puĕri ac puellæ amant dies festos. Philosophĭa scientĭa est rerum humanārum et divinārum. Meridĭe, solis multum terram urit. A história explica as coisas e as causas das coisas. Os cidadãos abrem seus corações e seus direitos à fé dos magistrados. O chefe dos inimigos tem grande esperança de vitória. Em todas as coisas, meu filho, é necessária a moderação. Os princípios de todas as coisas são pequenos. 25 - Voz Passiva Quando o sujeito sofre a ação do verbo, este está na voz passiva. Em português, a passividade é expressa de duas maneiras: a) com os verbos ser e estar e o particípio de alguns verbos ativos: sou amado, és visto, é conquistado; estou preso, estás subjugado, está orientado etc.; a) com o pronome se (pronome apassivador) junto a um verbo transitivo direto ou bitransitivo: consertam-se sapatos, ofertaram-se flores à professora. É o mesmo que sapatos são consertados; flores foram ofertadas à professora. Nos dois casos (letras a - eu/tu/ele,ela / e b – sapatos/flores ) o sujeito sofre a ação verbal. Estão, pois, na voz passiva. Em latim, a voz passiva é sintética, ou seja, tem desinência verbal própria para a passividade. Basta substitíremse as desinências número-pessoais ( a 1ª pessoa do singular não tem): -, s, t, mus, tis, nt por r, ris, tur, mur, mĭni, ntur. Voz ativa am-o - (amo) am-a s (amas) am-a t (ama) am-ā mus (amamos) am-ā tis (amais) am-a nt (amam) Voz passiva am-o r (sou amado) am-ā ris (és amado) am-ā tur (é amado) am-ā mur (somos amados) am-a mĭni (sois amados) am-ā ntur (são amados) 25.1 - Agente da passiva Na voz ativa, o sujeito pratica a ação do verbo. Ele é agente. Na voz passiva, ele sofre a ação do verbo (aliás, a forma passivo/a vem do radical latino patĭo, patiōnis , que significa sofredor, padecedor ). Ele é paciente. 42 Quem pratica a ação do verbo, na voz passiva, é o agente da passiva. Na oração a lição é estudada pelo aluno, quem pratica a ação de estudar é o aluno. É um complemento que, em português, é acompanhado da preposição per ou por (per+o = pelo; per+a = pela). Em alguns casos, em vez de per aparece a preposição de (com verbos que exprimem sentimentos, especialmente): o professor é respeitado dos alunos (pelos alunos); o delegado é temido dos bandidos (pelos bandidos). O sujeito da voz passiva vai para o caso nominativo e o agente da passiva coloca-se no ablativo simples (sem preposição) se for coisa ou objeto; quando for pessoa ou um ser animado, além de ir para o ablativo deve estar precedido da preposição a ou ab: a quando a palavra começa por consoante, e ab quando começa por vogal ou por h. Vejam-se os exemplos, já analisados: 1 - (a) Maria é amada por Antônio. Maria sujeito fem. sing. nom. 1ª decl. a é amada p.verb. pas. 3ª pes. sing. pres. ind. 1ª c.pas. atur por Antônio agente da pas. masc. sing. ab+abl. 2ª decl. o Maria ab Antonĭo amātur. Maria amātur ab Antonĭo (b) O mundo é iluminado pela lua. O mundo sujeito masc. sing. nom. 2ª decl. us é iluminado p.verb. pas. 3ª pes. sing. pres. ind. 1ª c.pas. atur pela lua agente da pas. fem. sing. ablat. 1ª decl. a Mundus luna illustrātur. mundus illustrātur luna 2 - (a) Libris lætitĭa puĕris parātur. Libris agente da pas. masc. plur. ablat. lætitĭa sujeito fem. sing. nom. puĕris obj. indir. masc. plur. dat. parātur p.verb. pas. 3ª pes. sing. pres. ind. A alegria é proporcionada aos alunos pelos livros. 2ª decl. is 1ª decl. a 2ª decl. is 1ª c.pas. atur pelos livros a alegria aos alunos é proporcionada (b) Regīnæ a poētis celebrāntur. Reginæ sujeito fem. plur. nom. lª decl. æ as rainhas a poētis agente da pas. masc. plur. a+abl. 2ª decl. is pelos poetas celebrāntur p.verb. pas. 3ª pes. plur. pres. ind. 1ª c.pas. āntur são celebradas As rainhas são celebradas pelos poetas. Importante: O pretérito perfeito e derivados (mais-que-perfeito, futuro II), na voz passiva, são formas compostas do particípio do verbo a conjugar e do verbo sum (esse = ser/estar). O particípio, neste caso, é um verdadeiro adjetivo de 1ª classe, como bonus, a, um (singular) e boni, bonæ, bona. Já o verbo sum é empregado da seguinte maneira: 1. no perfeito emprega-se o presente; 2. no mais-que-perfeito emprega-se o imperfeito; 3. no futuro II emprfega-se o futuro I. Perfeito passivo (de amar) fui amado amatus, a, um sum amatus, a, um es amatus, a, um est amati, æ, a sumus amati, æ, a estis amati, æ, a sunt Mais-que-perfeito fora amado amatus, a, um eram amatus, a, um eras amatus, a, um erat amati, æ, a erāmus amati, æ, a erātis amati, æ, a erant Futuro II terei sido amado amatus, a, um ero amatus, a, um eris amatus, a, um erit amati, æ, a erĭmus amati, æ, a erĭtis amati, æ, a erint 26 - Primeira Conjugação Passiva 43 Modo indicativo Presente sou amado Imperfeito era amado Futuro I serei amado am-or am-āris am-ātur am-āmur am-amĭni am-āntur am-ābar am-abāris am-abātur am-abāmur am-abamĭni am-abāntur am-ābor am-abĕris am-abĭtur am-abĭmur am-abimĭni am-abūntur Perfeito fui amado Mais-que-perfeito fora amado Futuro II terei sido amado amat-us, a, um sum es est amat-i, æ, a sumus estis sunt amat-us, a, um eram eras erat amat-i, æ, a erāmus erātis erant amat-us, a, um ero eris erit amat-i æ a erĭmus erĭtis erunt Modo subjuntivo Presente seja amado Imperfeito fosse amado Perfeito tenha sido amado Mais-que-perfeito tivesse sido amado am-er am-ēris am-ētur am-ēmur am-emĭni am-ēntur am-ārer am-arēris am-arētur am-arēmur am-aremĭni am-ēntur amat-us, a, um sim sis sit amat-i, æ, a simus sitis sint amat-us, a, um essem esses esset amat-i, æ, a essēmus essētis essent Imperativo presente - am-āre = sê amado (tu); am-amĭni = sede amados (vós) Infinito presente - am-āri = ser amado Infinito perfeito - amat-um, am, um esse = ter sido amado Particípio perfeito - amat-us, a, um = amado Supino - amāt-u = para ser amado 27 - Segunda Conjugação Passiva Modo indicativo Presente sou destruído Imperfeito era destruído Futuro I serei destruído del-ĕor del-ēris del-ētur del-ēmur del-emĭni del-ēbar del-ebāris del-ebātur del-ebāmur del-ebamĭni del-ēbor del-ebĕris del-ebĭtur del-ebĭmur del-ebimĭni 44 del-ēntur del-ebāntur del-ebūntur Perfeito Fui destruído Mais-que-perfeito fora destruído Futuro II terei sido destruído delēt-us, a, um sum es est delēt-i, æ, a sumus estis sunt delēt-us, a, um eram eras erat delēt-i, æ, a erāmus erātis erant delēt-us, a, um ero eris erit delēt-i, æ, a erĭmus erĭtis erunt Modo subjuntivo Presente seja destruído Imperfeito fosse destruído Perfeito tenha sido destruído Mais-que-perfeito tivesse sido destruído del-ĕar del-eāris del-eātur del-eāmur del-eamĭni del-eāntur del-ērer del-erēris del-erētur del-erēmur del-eremĭni del-erēntur delet-us, a, um sim sis sit delet-i, æ, a simus sitis sint deletus, a, um essem esses esset delet-i, æ, a essēmus essētis essent Imperativo presente - del-ēre = sê destruído (tu) del-emĭni = sede destruídos Infinito presente - del-ēri = ser destruído Infinito perfeito - delēt-um, am, um esse = ter sido destruído Particípio perfeito - delēt-us, a, um = destruído Supino - delēt-u = para ser destruído 28 - Terceira Conjugação Passiva Modo indicativo Presente sou lido Imperfeito era lido Futuro I serei lido leg-or leg-ĕris leg-ĭtur leg-ĭmur leg-imĭni leg-ūntur leg-ēbar leg-ebāris leg-ebātur leg-ebāmur leg-ebamĭni leg-ebāntur leg-ar leg-ēris leg-ētur leg-ēmur leg-emĭni leg-ēntur Perfeito fui lido Mais-que-perfeito fora lido Futuro II terei sido lido lect-us, a, um sum es est lect-us, a, um eram eras erat lect-us, a, um ero eris erit 45 lect-i, æ, a sumus estis sunt lect-i, æ, a erāmus erātis erant lect-i, æ, a erĭmus erĭtis erunt Modo subjuntivo Presente seja lido leg-ar leg-āris leg-ātur leg-āmur leg-amĭni leg-āntur Imperfeito fosse lido leg-ērer leg-erēris leg-erētur leg-erēmur leg-eremĭni leg-erēntur Perfeito tenha sido lido lect-us, a, um sim sis sit lect-i, æ, a simus sitis sint Mais-que-perfeito tivesse sido lido lect-us, a, um essem esses esset lect-i, æ, a essēmus essētis essent Imperativo presente - leg-ĕre = sê lido (tu) leg-emĭni = sede lidos Infinito presente - leg-i = ser lido Infinito perfeito - lect-um, am, um esse = ter sido lido Particípio perfeito - lect-us, a, um = lido Supino - lect-u = para ser lido 29 - Quarta Conjugação Passiva Modo indicativo Presente sou ouvido aud-ĭor aud-īres aud-ītur aud-īmur aud-imĭni aud-iūntur Imperfeito era ouvido aud-iēbar aud-iebāris aud-iebātur aud-iebāmur aud-iebamĭni aud-iebāntur Futuro I serei ouvido aud-ĭar aud-iēris aud-iētur aud-iēmur aud-iemĭni aud-iēntur Perfeito Fui ouvido Mais-que-perfeito fora ouvido Futuro II terei sido ouvido audīt-us, a, um sum es est audīt-i, æ, a sumus estis sunt audīt-us, a, um eram eras erat audīt-i, æ, a erāmus erātis erant audīt-us, a, um ero eris erit audīt-i, æ, a erĭmus erĭtis erunt Modo subjuntivo Presente seja ouvido Imperfeito fosse ouvido Perfeito tenha sido ouvido Mais-que-perfeito tivesse sido ouvido aud-ĭar aud-iāris aud-iātur aud-īrer aud-irēris aud-irētur audīt-us, a, um sim sis audīt-us, a, um essem esses 46 aud-iāmur aud-iamĭni aud-iāntur aud-irēmur aud-iremĭni aud-irēntur sit audīt-i, æ, a simus sitis sint esset audīt-i, æ, a essēmus essētis essent Imperativo presente - aud-īre = sê ouvido (tu) aud-imĭni = sede ouvido (vós) Infinito presente - aud-īri = ser ouvido Infinito perfeito - audīt-um, am, um esse = ter sido ouvido Particípio passado - audīt-us, a, um = ouvido Supino - audīt-u = para ser ouvido Vocabulário Arquimedes = Archimēdis, is (m) Cícero = Cicĕro, Cicerōnis (m) Vitélio = Vitellĭus, ĭi (m) enterrar, sepultar = sepelĭo, sepēlis, sepelīvi, sepultum, sepelīre lançar = conĭcio, conīcis, coniēci, coniēctum, conicĕre honesto = honestus, a, um distribuir = distribŭo, distribŭis, distribŭi, distribuītum,distribuĕre instruir = erudĭo, erūdis, erudīvi, eruditum, erudīre preceptor, mestre = præceptor, præceptōris (m) grego = græcus, a, um punir = punĭo, punis, punīvi, punītum, punīre magistrado = magistrātus, us (m) levar = duco, ducis, duxi, ductum, ducĕre cárcere = vincŭlum, i (n) pagão = pagānus, i (m) ira = ira, æ (f) aplacar = placo, placas, placāvi, placātum, placāre narrar = narro, narras, narrāvi, narrātum, narrāre sepulcro = sepulcrum, i (n) achar = invenĭo, invēnis, invēni, invēntum, invenīre ensinar = docĕo, doces, docŭi, doctum, docēre queimar = uro, uris, ussi, ustum, urĕre desprezar = sperno, spernis, sprevi, spretum, spernĕre malvado = malus, a, um justamente = iure despedaçar = frango, frangis, fregi, fractum, frangĕre nau = navis, navis (f) vencer = vinco, vincis, vici, victum, vincĕre desejo = desiderĭum, ĭi (n) adulador = adulātor, adulatōris valoroso = strenuus, a, um 29.1 - Exercícios: Baseadas nos exemplos abaixo, analisem-se as versões e traduções a seguir: 1. Archimēdis sepulchrum invēntum est a Cicerōne. Archimēdis c. especif. masc. sing. gen. 3ª decl. sepūlchrum sujeito neut. sing. nom. 2ª decl. invēntum est p.verb.pas. 3ª pes. sing. perf.ind.p. 4ª conj. a Cicerōne agente/pas. masc. sing. a+abl. 3ª decl. O sepulcro de Arquimedes foi encontrado por Cícero. is um um/est e de Arquimedes o sepulcro foi encontrado por Cícero 47 2. Os meninos são ensinados pelos mestres, nas escolas do Grande Império Romano. Os meninos sujeito masc. plur. nom. 2ª decl. são ensinados p.verb.pas. 3ª pes. plur. p.ind.pas. 2ª conj. pelos mestres agente/pas. masc. plur. a+abl. 2ª decl. nas escolas c.lug.onde fem. plur. in+abl. 1ª decl. do Grande atrib./c.esp. neut. sing. gen. 2ª decl. Império c. especif. neut. sing. gen. 2ª decl. Romano atrib./c.esp. neut. sing. gen. 2ª decl. Puĕri a magistris in scholis Magni Imperĭi Romāni docēntur. i ēntur is is i i i puĕri docēntur a magistris in scholis Magni Imperĭi Romāni I. a. Paganōrum corpŏra non sepeliebāntur, sed urebāntur. b. Mali homĭnes iūre spernūntur ac semper spernēntur ab omnĭbus. c. Omnes naves fractæ sunt tempestate. d . Sapientis anĭmus non vincētur fortūna adversa. e. Multi virtute et desiderĭo honōris ac glorĭæ ducti sunt. II. a. Lindas histórias do povo romano serão sempre narradas pelos bons professores. b. O exército dos inimigos foi vencido pela ignorância de seus comandantes. c. Boas lições de língua latina eram ensinadas pela mestra às filhas dos agricultores. d. Os aduladores sejam desprezados pelos homens honestos. e. Os corpos dos soldados valorosos eram sepultados, não queimados. 30 - Grau dos Adjetivos Diz-se, sempre, que três são os graus dos adjetivos: a) positivo (ou normal) = João é estudioso. b) comparativo = João é mais estudioso. c) superlativo = João é estudiosíssimo. Ressalta-se que o positivo ou normal não seria propriamente grau, visto que não se percebe, aí, uma intensidade, uma relação de classe a maior ou a menor, como ocorre no comparativo e no superlativo.Normal já suplanta quaisquer indicativos de grau. Logo, não se justifica normal ou positivo. 30.1 - Comparativo de superioridade Há três comparativos: de superioridade, de igualdade e de inferioridade: João é mais estudioso do que Paulo - superioridade João é tão estudioso quanto Paulo - igualdade João é menos estudioso do que Paulo - inferioridade. Obtém-se o comparativo de superioridade substituindo-se a desinência do genitivo singular masculino pela terminação ior (comparativo masculino e feminino) e pela terminação ius (comparativo neutro): adjetivo português/latim genitivo singular comparativo masc./fem. comparativo neutro estudioso/studiosus, a, um célebre/clarus, a, um atroz/atrox, atrōcis pobre/pauper, ĕris studios-i clar-i atroc-is pauper-is studios-ĭor clar-ĭor atroc-ĭor pauper-ĭor studios-ĭus clar-ĭus atroc-ĭus pauper-ĭus 30.2 - Declinação do comparativo Casos nominativo genitivo dativo Singular masc./fem. studiosĭor studiosiōr-is studiosiōr-i neutro studiosĭus studiosiōr-is studiosiōr-i Plural masc./fem. studiosiōr-es studiosiōr-um studiosior-ĭbus neutro studiosiōr-a studiosiōr-um studiosior-ĭbus 48 acusativo vocativo ablativo studiosiōr-em studiosĭor studiosiōr-e studiosĭus studiosĭus studiosiōr-e studiosiōr-es studiosiōr-es studiosior-ĭbus studiosiōr-a studiosiōr-a studiosior-ĭbus Como se percebe, a declinação do comparativo é idêntica à dos adjetivos de segunda classe. 30.3 - Exercícios: Decline-se o comparativo dos adjetivos abaixo: calĭdus, a, um = quente dilĭgens, diligēntis = diligente, aplicado salūber, salūbris, salūbre = saudável humĭlis, humĭle = humilde locŭples, locuplētis = rico difficĭlis, difficĭle = difícil niger, nigra, nigrum = preto infēlix, infelīcis = infeliz jucūndus, a, um = agradável 30.4 - Segundo termo da comparação Na comparação, quase sempre, há dois termos (elementos) que se inter-relacionam: o 1º é o sujeito da oração; o 2º é o elemento com que se faz a comparação: Pedro é 1º termo mais estudioso comparação do que Paulo. 2º termo O 2º termo é um complemento geralmente precedido das conjunções que ou do que. Há duas maneiras de traduzir-se o 2º termo de comparação: a) com o caso em que está o 1º termo. A conjunção que ou do que traduz-se por quam. Exemplos: o fruto é mais útil do que a flor = fructus est utilĭor quam flos; os metais são mais pesados que a água = metalla sunt graviōra quam aqŭa. b) Com o ablativo sem quam. Exemplos: nada é mais precioso que a alma = nihil est pretiosĭus anĭma ( ou quam anĭma); César foi mais glorioso do que Augusto = Cæsar fuit celebrĭor Augusto (ou quam Augustus). Observação: Quando a comparação se dá entre dois adjetivos pode-se traduzi-los de dois modos: 1º fazendo o comparativo de ambos e colocando quam diante do segundo; 2º deixando ambos sem comparação e colocando magis diante do primeiro e quam diante do segundo. Exemplo: Meu irmão é mais estudioso do que loquaz = frater meus est studiosĭor quam loquacĭor ou frater meus est magis studiosus quam loqŭax. 30.5 - Comparativo de igualdade Existem várias maneiras de formá-lo, em latim, como em ¨João é tão estudioso quanto Paulo.¨ Joannes est non minus studiosus quam Paulus. Joannes est tam studiosus quam Paulus. Joannes est parĭter studiosus ac Paulus. Joannes est æqŭe studiosus ac Paulus. Joannes est æqŭe studiosus atque Paulus. 30.6 - Comparativo de inferioridade Forma-se este comparativo não flexionando o adjetivo, juntando-se-lhe o advérbio minus. O 2º termo segue a regra já estudada do comparativo de superioridade. Exemplo: ¨João é menos estudioso (do) que Paulo.¨ = Joannes est minus studiosus Paulo, ou Joannes est minus studiosus quam Paulus. 30.7 - Exercícios: Analisem-se as traduções e versões abaixo, de acordo com os exemplos: 1º Ver iucundĭus est quam auttūmnus. 49 Ver sujeito neut. sing. iucundĭus predic.suj. neut. sing. est pred. nom. 3ª pes. sing. quam auttūmnus 2º t. comp. masc. sing. A primavera é mais agradável do que o outono. nom. nom. pres. ind. nom. 3ª decl. 3ª decl. v. Esse 2ª decl. ius st us a primavera mais agradável é do que o outono nom. pres. ind. nom. nom. 3ª decl. v. Esse 3ª decl. 3ª decl. es nt es es senes sunt magis prudentes quam audaces 2º Os velhos são mais prudentes do que audazes. Os velhos sujeito masc. plur. são pred. nom. 3ª pes. plur. mais prudentes predic. suj. masc. plur. do que audazes 2º t. comp. masc. plur. Senes sunt magis prudēntes quam audāces. 1º (a) (b) (c) (d) (e) Eqŭus est fortĭor asĭno. Nom semper homĭnes locuplētes beatiōres sunt quam paupĕres. Exempla utiliōra sunt præceptis. Antonĭus magis disērtus est quam sapĭens. Mater est non minus intellĭgens quam pater. 2º (a) (b) (c) (d) (e) Os velhos são mais fracos que os jovens. O ouro é mais precioso que a prata. Nos vales e nas altas montanhas os rios são mais rápidos do que na planície. Os cães não são tão tímidos quanto as lebres. Os meus discípulos são menos inteligentes do que os teus. 30.8 - Superlativo Reforçando a qualidade e elevando-a ao grau máximo, o adjetivo estará no grau superlativo: aluno estudiosíssimo; lição facílima. Em português, têm-se dois tipos de superlativo: a) sintético - formado por uma só palavra, através de sufixos: estudiosíssimo, facílimo, agradabilíssimo, salubérrimo... b) analítico - formado por mais de uma palavra: aluno muito estudioso, o mais estudioso aluno, a mais fácil lição, o lugar mais salubre ... Nota: É bom que se distinga mais estudioso (comparativo de superioridade) de o mais estudioso (superlativo analítico). Também, em português, o superlativo pode ser: absoluto (gloriosíssimo, salubérrimo), não há relação com outro ser; relativo (o mais glorioso, o mais saudável...), quando existe uma relação. Sempre o relativo está precedido do artigo definido o, a, os, as e do advérbio de intensidade mais/menos. Em latim, só há um superlativo, que é obtido substituindo-se a desinência do genitivo singular pelas terminações issĭmus (masc.), issĭma (fem.), issĭmum (neutro): Palavras/port. nominativo genitivo superl./m. superl./f. superl./n estudioso tagarela studiosus loqŭax studiosi loquāci studiosissĭmus studiosissĭma studiosissĭmum loquacissĭmus loquacissĭma loquacissĭmum Declina-se o superlativo como bonus, a, um (adjetivo de 1ª classe). 30.9 - Particularidades do superlativo I) Os adjetivos terminados em er formam o superlativo acrescentando-se os sufixos rimus, rima, rimum ao nominativo singular masculino: belo = pulcher, chra, chrum - superlativo = pulcherrĭmus, pulcherrĭma, pulcherrĭmum; saudável = salūber, bris, bre - superlativo = saluberrĭmus, saluberrĭma, saluberrĭmum. II) Os seis adjetivos adiante formam o superlativo mudando a terminação ĭlis em illĭmus, a, um: facĭlis = fácil - superlativo = facillĭmus difficĭlis = difícil - superlativo = difficillĭmus 50 simĭlis = semelhante - superlativo = simillĭmus dissimĭlis = diferente - superlativo = dissimillĭmus humĭlis = humilde - superlativo = humillĭmus gracĭlis = fraco - sujperlativo = gracillĭmus Os adjetivos que terminam em ficus, dicus, volus tomam o radical ficent, dicent, volent, tanto no superlativo quanto no comparativo: adjetivo comparativo superlativo magnifĭcus (magnífico) magnificentĭor, ĭus magnificentissĭmus, a, um maledīcus (maldizente) maledicentĭor, ĭus maledicentissĭmus, a, um benevŏlus (benévolo) benevolentĭor, ĭus benevolentissĭmus, a, um Os adjetivos que terminam em us antecedido de vogal não possuem formas comparativas nem superlativas sintéticas. Para o comparativo usa-se o advérbio magis (mais) e para o superlativo o advérbio maxĭme (o mais): adjetivo comparativo superlativo idonĕus, a, um (idôneo) magis idonĕus, a, um maxĭme idonĕus, a, um noxĭus, a, um (prejudicial)magis noxĭus, a, um maxĭme noxĭus, a, um contrarĭus,a,um (contrário)magis contrarĭus,a,um maxĭme contrarĭus,a,um 30.l0 - Comparativo e superlativo especiais adjetivo bonus, a, um = bom malus, a, um = mau magnus, a, um = grande parvus, a, um = pequeno comparativo melĭor, melĭus peĭor, peĭus maĭor, maĭus minor, minus superlativo optĭmus, a, um pessĭmus, a, um maxĭmus, a, um minĭmus, a, um 30.11 - Complemento partitivo Após o superlativo relativo, muitas vezes, encontra-se um complemento precedido pelas preposições de ou entre. É o complemento partitivo e pode traduzir-se de dois modos: a) com o genetivo; b) com o ablativo precedido por uma destas preposições: e, ex, de. Exemplos: A virtude é o mais lindo dos prêmios = virtus est pulcherrĭma remuneratiōnum (ou ex remunerationĭbus). Roma é a mais gloriosa das cidades = Roma est gloriosissĭma urbĭum (ou ex urbĭbus). 30.12 - Exercícios: Analisem-se as traduções e versões a seguir, de acordo com os exemplos: 1º) Ver est iucundissĭmum tempus anni. Ver sujeito neut. sing. est pred. nom 3ª pes. sing. iucundissĭmum atrib./pred.suj. neut. sing. tempus predic.suj. neut. sing. anni c. especif. masc. sing. A primavera é o mais agradável tempo do ano. nom. p. ind. nom. nom. gen. 3ª decl. v. Esse st 2ª decl. um 3ª decl. 2ª dec l. i a primavera é o mais agradável tempo do ano 2º) Calígula e Nero foram os mais cruéis de todos os imperadores romanos. Calígula sujeito masc. sing. nom. 1ª decl. a e conjunção palavra indeclinável Nero sujeito masc. sing. nom. 3ª decl. foram pred. nom. 3ª pes. sing. perf.ind v.Esse erunt os mais cruéis predic. suj. masc. plur. nom. 2ª decl. issimi de todos atrib./c.part. masc. plur. gen. 3ª decl. ium os imperadores c. partitivo masc. plur. gen. 3ª decl. um romanos atrib./c.part. masc. plur. gen. 2ª decl. orum Calĭgula ac Nero omnĭum imperatōrum romanōrum crudelissĭmi fuērunt. Calĭgula ac Nero fuērunt crudelissĭmi omnĭum imperatōrum romanōrum 51 1º) (a) (b) (c) (d) (e) Vulpes ex animalĭbus astutissĭma est. Fidēlis amīcus homĭni thesaŭrus pretiosissĭmus est. Philosophōrum græcōrum, Socrătes sapientissĭmus fuit,Plato eloquentissĭmus, Aristotĕles doctissĭmus. Strenŭis militĭbus facilĭor mors quam fuga est. Morti similissĭmus est somnus. 2º) (a) (b) (c) (d) (e) Os belgas são os mais fortes e os mais belicosos de todos os gauleses. A semelhança de costumes é o mais forte vínculo de amizade. A verdade sempre tem o máximo poder. Muitos ricos são infelicíssimos, muitos pobres felicíssimos. O porto de Santos é o mais célebre e o mais cheio de navios. 31 – Numerais Numeral é a palavra que indica quantidade ou ordem ao substantivo: cem alunos, primeiro amor, um soldado, vigésimo aniversário. Se expressa quantidade, o numeral é cardinal; se ordem ou seqüência, é ordinal. Quadro dos numerais algarismos (árabes) l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 101 102 200 300 400 algarismos (romanos) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXVIII XXIX XXX XL L LX LXX LXXX XC C CI CII CC CCC CD cardinais ordinais unus, a, um duo, duæ, duo tres, tres, tria quattŭor quinqŭe sex septem octo novem decem undecĭm duodecĭm tredecĭm quattuordĕcim quindĕcim sexdĕcim septemdĕcim duodevigīnti undevigīnti vigīnti vigīnti unus vigīnti duo vigīnti tres duodetrigīnta undetrigīnta trigīnta quadragīnta quinquagīnta sexagīnta septuagīnta octogīnta nonagīnta centum centum unus centum duo ducēnti, æ, a trecēnti, æ, a quadringēnti, æ, a primus, a, um secūndus, a, um tertĭus, a, um quartus, a, um quintus, a, um sextus, a, um septĭmus, a, um octāvus, a, um nonus, a, um decĭmus, a, um undecĭmus duodecĭmus tertĭus decĭmus quartus decĭmus quintus decĭmus sextus decĭmus septĭmus decĭmus duodevicesĭmus undevicesĭmus vicesĭmus vicesĭmus primus vicesĭmus secūndus vicesĭmus tertĭus duodetricesĭmus undetricesĭmus tricesĭmus quadragesĭmus quinquagesĭmus sexagesĭmus septuagesĭmus octogesĭmus nonagesĭmus centesĭmus centesĭmus primus ceentesĭmus secūndus ducentesĭmus trecentesĭmus quadringentesĭmus 52 500 600 700 800 900 1000 2000 quingēnti, æ, a sescēnti,æ, a septingēnti, æ a octingēnti, æ, a nongēnti, æ, a mille duo millĭa D DC DCC DCCC CM M MM quingentesĭmus sescentesĭmus septingentesĭmus octingentesĭmus nongentesĭmus millesĭmus bis millesĭmus 31.1 - Observações sobre os cardinais São declináveis os cardinais um, dois, três, as centenas e os milhares. 1º) Declinação de unus, a, um Casos nominativo genitivo dativo acusativo vocativo ablativo Singular unus, una, unum unīus, unīus, unīus uni, uni, uni unum, unam, unum une, una, unum uno, una, uno Plural uni, unæ, una unōrum, unārum, unōrum unis, unis, unis unos, unas, una uni, unæ, una unis, unis, unis Importante: A tradução de unus, a, um é um só, sozinho, somente: Unus est Deus noster = Um só é nosso Deus. Um e uma somente são traduzidos em latim quando tiverem uma força especial: Um dos discípulos foi traidor = Unus ex discipŭlis fuit prodĭtor; Procuro um homem = quæro homĭnem. Como unus, a, um declinam-se: totus, a, um = todo, inteiro solus, a, um = só, sozinho nullus, a, um = nenhum ullus, a, um = algum 2º) Declinação de duo = dois, e de ambo = ambos casos nominativo genitivo dativo acusativo ablativo duo, duæ, duo duōrum, duārum, duōrum duōbus, duābus, duōbus duos, duas, duo duōbus, duābus, duōbus ambo, ambæ, ambo ambōrum, ambārum, ambōrum ambōbus, ambābus, ambōbus ambos, ambas, ambo ambōbus, ambābus, ambōbus Nota: não será mais colocado o vocativo, por ser raro e sempre igual ao nominativo. 3º) Declinação de tres = três nominativo genitivo dativo acusativo ablativo tres, tres, tria trium, trium, trium tribus, tribus, tribus tres, tres, tria tribus, tribus, tribus 4º) Centenas Centum é invariável; as outras centenas: ducenti, æ. a etc. declinam-se como o plural de bonus, a, um. 5º) Milhares Mille = mil, é invariável. Millĭa = milhares, é declinada assim: millĭa, millĭum, millĭbus, millĭa, millĭbus. 53 Nota: millĭa é neutro plural exige no caso genitivo aquilo que é enumerado: Dois mil soldados (dois milhares de soldados) = duo millĭa milĭtum. Dez mil cavalos = decem millĭa equōrum. 31.2 - Particularidades dos cardinais e ordinais 1º) Um número declinável unido a um indeclinável, regula-se como se estivesse sozinho. Exemplos: Vimos vinte e um navio = Vidĭmus viginti unam naves. O exército de somente trezentos e quarenta e dois soldados = Exercĭtus solum trecentōrum quadraginta duōrum milĭtum. 2º) Assim como se diz duodevigīnti (l8), undevigīnti (l9), diz-se, tgambém, duodequadragīnta (38), undequadragīnta (39), undetrigīnta (29), undequadragesĭmus (39º), duodequadragesĭmus (38º) etc. Contudo o cardinal e o ordinal que correspondam a 98 e 99 são: nonaginta octo e nonagessĭmus octavus, nonaginta novem e nonagesĭmus nonus. 3º) Todos os ordinais são declináveis como bonus, a, um. 31.3 - Exercícios: Formem-se o cardinal e o ordinal latinos dos seguintes números: 23, 234, 423, l3, 927, 1020, 103, 527, 600, 716, 603, 629, 364, 860, 29, 38, 49, 89, 98. Vejam-se os exemplos abaixo e analisem-se as traduções e versões a seguir: 1º - Romŭlus Romæ rex fuit per triginta septem annos. Romŭlus sujeito masc. sing. Romæ c.especif. fem. sing. rex predic. suj. masc. sing. fuit pred. nom. 3ª pes. sing. per triginta septem ac.tempo/pqt. Indeclinável annos c.tempo/pqt masc. sing. Rômulo foi rei de Roma por trinta e sete anos. nom. 2ª dec. gen. 1ª decl. nom. 3ª decl. pf..ind.v.Esse us æ it per+ac. 2ª decl. os Rômulo de Roma rei foi por trinta e sete anos 2º - Os nossos mil soldados derrotaram dois mil cavaleiros dos inimigos. Os nossos atrib. suj. masc. plur. nom. 2ª decl. mil atrib. suj. indeclinável soldados sujeito masc. plur. nom. 3ª decl. derrotaram pred. verbal 3ª pes. plur. pf. ind.1ª conj. dois atrib.obj.dir. neut. plur. acus. mil obj. direto neut. plur. acus. 3ª decl. cavaleiros compl/millĭa masc. plur. gen. 3ª decl. dos inimigos c. especif. masc. plur. gen. 2ª decl. Nostri mille milĭtes equĭtum inimicōrum duo millĭa profligavērunt. i es ērunt ia um ōrum nostri mille milĭtes profligavērunt duo millĭa equĭtum inimicōrum 1º - (a) Corpus homĭnis unum caput, unum truncum, duos lacērtos, duas manus, duo crura, duos pedes habet. (b) In capĭte sunt (existem) unum os, una frons,duo ocŭli, duæ aures. (c) Digĭti manus sunt quinqŭe et quinqŭe digĭti pedis. (d) Polyphēnus,terribĭle monstrum fabŭlæ antiqŭæ,unum (um só) ocŭlum in fronte habēbat. (e) Magīster quadragīnta unum discipŭlos lingŭam latīnam docŭit (duplo objeto direto) 2º - (a) Sérvio Túlio foi um dos sete reis de Roma. (b) O valor dos trezentos espartanos foi grande. (c) O homem tem duas orelhas, duas mãos, dois pés, um nariz e uma boca. (d) O ano é o espaço de trezentos e sessenta e cinco dias. (e) O professor é louvado por um só aluno. 32 - Pronomes 54 32.1 - Pronomes pessoais 1. Declinação do pronome pessoal (casos retos e oblíquos) de 1ª pessoa Casos nominativo genitivo dativo acusativo ablativo ego (=eu) mei (=de mim) mihi (= a mim) me (=me) me (= por mim) Casos nominativo genitivo dativo acusativo ablativo nos (=nós) nostri (= de nós) nobis (= a nós) nos (= nos) nobis (=por nós) e Singular 2ª pessoa tu (=tu) tui (=de ti) tibi (=a ti) te (=te) te (= por ti} Plural vos (=vós) vestri (= de vós) vobis (= a vós) vos (= vos) vobis (= por vós) Observação: de nós, de vós traduzem-se por nostrum e vestrum; e entre nós, entre vós por nostri e vestri. Exemplos: Muitos de vós amam a língua latina = multi vestrum lingŭam latīnam amant. Sede lembrados de nós = este memŏres nostri 2. Declinação do pronome pessoal de terceira pessoa genitivo dativo acusativo ablativo sui (= de si) sibi (= a si) se (= se) se (= por si) Observação: neste pronome, o plural é igual ao singular e o caso nominativo não existe. Comigo, contigo, conosco, convosco, consigo, traduzem-se por mecum, tecum, nobiscum, vobiscum, secum. Vocabulário ambŭlo, as, āvi, ātum, āre = passear coeno,as, āvi, ātum, āre = jantar, cear comendo, as, āvi, ātum, āre = recomendar compos, compŏtis (m) = senhor cras (advérbio) = amanhã frumēntum, i (n) = trigo imprŏbus, a, um = mau dux, ducis (m) = general, comandante lego, legiōnis (f) = legião nullus, a, um = nenhum Cæsar. is (m) = César quærĕro, is, quæsīvi, quæsītum, ĕre = procurar munus, ĕris (n) = presente jucūndus, a, um = agradável memorĭa, æ (f) = lembrança obtempĕro, as, āvi, ātum, āre = obedecer parēntes, um (pl.masc.) = pais sapĭens, ēntis = sábio Helvetĭi, ōrum (pl.m.) = os helvécios (povo) Sequăni, ōrum (pl.m.) = os séquanos (povo) hostes, ĭum (pl.m.) = inimigo de guerra præcēptor, ōris (m) = professor, preceptor socĭus, ĭi (m) = colega, companheiro carus, a, um = caro, querido iuvĕnis, is (m) = jovem posto, as, āvi, ātum, āre = levar Importante: Os pronomes têm declinação especial (4ª coluna do quadro da análise sintática) 32.1.1 - Exercícios: De acordo com o modelo (tradução e versão), analisem-se as frases que seguem: I. Memorĭa vestri semper parentĭbus meis jucūnda est. Memorĭa sujeito fem. sing nom. 1ª decl. a a lembrança vestri c. especif. masc. pl. gen. especial de vós (vossa) semper advérbio de tempo palavra indeclinável sempre parentĭbus compl. nom. masc. pl. dat. 3ª decl. ibus aos pais meis atrib. c. nom. masc. pl. dat. 2ª decl. is meus jucūnda predic. suj. fem. sing. nom. 1ª decl. a agradável est pred. nom. 3ª pes. sing. pres. ind. v. esse st é A lembrança de vós (a vossa lembrança) é sempre agradável aos meus pais. 55 II. Tu não obedeces aos teus professores, caro colega. Tu sujeito masc. sing. nom. especial não advérbio de negação palavra indeclinável obedeces pred.verbal 2ª pes. sing. pres. ind. 1ª conj. aos teus atrib.obj.ind. masc. pl. dat. 2ª decl. professores, obj. ind. masc. pl. dat. 3ª decl. caro atrib.vocativo masc. sing. voc. 2ª decl. colega vocativo masc. sing. voc. 2ª decl. Tu non obtempĕras tuis præceptorĭbus, care socĭe. as is ĭbus e e Tu non obtempĕras tuis præceptorĭbus, care socĭe I. a) In omnĭbus pericŭlis Deus est nobiscum. b) Nullus locus nobis dulcĭor est quam patrĭa. c) Cæsar tres legiōnes secum habēbat. d) Iuvĕnes quærunt sibi bonos amīcos. e) Tibi munus, puer, dabo. II. a) Ontem, estive duas horas com teu pai, nos jardins públicos. b) Muitos dentre nós são felizes, muitos dentre vós infelizes. c) O professor recomendou-nos a ti. d) Deus onipotente e justíssimo, obedecemos-te. e) Os helvécios levaram consigo todo o trigo. 32.2 - Pronomes demonstrativos 1. O pronome este ou esse, indiferentemente, traduz-se por hic (masc.), hæc (fem.), hoc (neutro) ou iste (masc.), ista (fem.), istud (neutro), cuja declinação é a seguinte: Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. Singular hic huius huic hunc hoc hæc huius huic hanc hac hoc huius huic hoc hoc Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. iste istīus isti istum isto ista istīus isti istam ista istud istīus isti istud isto Plural hi horum his hos his hae harum his has his hæc horum his hæc his isti istæ ista istōrum istārum istōrum istis istis istis istos istas ista istis istis istis Exemplos: - Hi (ou isti) homines felices sunt: Estes homens são felizes. - Hos (ou istos) puĕros amo: Amo estes (gosto destes) meninos. - In hoc tempŏre, autumno, clarus est sol: Neste tempo, outono, o sol é claro. Observações: Os pronomes isto e isso traduzem-se por hoc ou istud: Hoc (istud) facĭle est = isto é fácil. 2. O pronome aquele traduz-se por is, ea, id ou ille, illa, illud, com a seguinte declinação: Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Singular is eius ei eum ea id eius eius ei ei eam id ille illīus illi illum illa illīus illi illam illud illīus illi illud 56 Abl. eo ea eo illo Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. illa illo Plural ei, eōrum eis eos iis eæ eārum eis eas iis ea eōrum eis ea iis illi illōrum illis illos illis illæ illa illārum illōrum illis illis illas illa illis illis Exemplos: - Robur eius (illīus) militis = a força daquele - Vidi eum (illum) puĕrum in schola = vi aquele aluno (menino) na escola. Observações: 1. Aquilo é traduzido por id ou illud: iIlud (id) pulchrum est = aquilo é bonito. 2. Os pronomes is, ea, id; ille, illa, illud significam também ele, ela: Tu es pravus, ille (is) est bonus = tu és mau, ele é bom. Rex dedit illi (ei) corōnam = o rei deu-lhe (a ele) uma coroa. 3. Os pronomes oblíquos lhe, lhes; o, a, os, as (casos oblíquos de ele, ela) são traduzidos por is, ea, id ou ille, illa, illud: Lupus eum devorāvit = o lobo devorou-o. Dixi ei illud = (eu) disse-lhe aquilo. 4. O pronome o mesmo ora é traduzido por idem, eădem, idem, ora por ipse, ipsa, ipsum. A declinação é: Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. Singular idem eădem eiūsdem eiūsdem eīdem eīdem eūndem eāndem eōdem eādem Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. idem eiūsdem eīdem idem eōdem ipse ipsīus ipsi ipsum ipso ipsa ipsīus ipsi ipsam ipsa ipsum ipsīus ipsi ipsum ipso ipsi ipsōrum ipsis ipsos ipsis ipsæ ipsārum ipsis ipsas ipsis ipsa ipsōrum ipsis ipsa ipsis Plural iīdem eorūndem eīsdem eōsdem iīsdem eāedem earūndem eīsdem eāsdem iīsdem eădem eorūndem eīsdem eōsdem iīsdem Observações: a) O pronome o mesmo traduz-se por ipse quando tiver o valor de “em pessoa, até, o próprio”: Ipsa magīstra errāvit = a própria professora errou. Ipsis Romæ imperatorĭbus christiāni Deo vero fidem nuntiābant = até aos imperadores de Roma os cristãos anunciavam a fé ao verdadeiro Deus. b) Traduz-se por idem se indicar identidade ou repetição: Hi puĕri semper eădem menda facĭunt = este meninos cometem sempre os mesmos erros (ao mesmos de antes). N.B. mendum, i (n) = erro, falta. Viri probāti habent semper eūndem vultum = os homens sérios têm sempre o mesmo semblante. 32. 2.1 - Exercícios: De acordo com os modelos (tradução e versão) analisem-se as frases abaixo: I) Græci et Romāni antiquitātis populōrum clarissĭmi fuērunt; illōrum doctrina, horum fortitūdo laudātur. Græci et Romāni sujeito masc. pl. nom. conjunção – palavra indeclinável sujeito masc. pl. nom. 2ª decl. i 2ª decl. i Os gregos e os romanos 57 omnĭum atrib.c.esp. masc. pl. antiquitātis compl.espec. fem. sing. populōrum compl.espec. masc. pl. clarissĭmi predic.sujeito masc. pl. fuērunt; pred. nominal 3ª p. pl. illōrum compl.espec. masc. pl. doctrina, sujeito fem. sing. horum compl.espec. masc. pl. fortitūdo sujeito fem. sing. laudātur pred.v.pas. 3ª p. sing. De todos os povos da antigüidade, os gregos doutrina, destes a bravura. gen. 3ª decl. ium de todos gen. 3ª decl. is da antiguidade gen. 2ª decl. orum os povos nom. 2ª decl. i os mais ilustres pret.perf. v.esse erunt foram; gen. especial orum daqueles nom. 1ª decl. a a doutrina; gen. especial orum destes nom. 3ª decl. a bravura pres.ind. 1ª conj. atur louva-se (é louvada) e os romanos foram os mais ilustres; daqueles louva-se a II) Os mesmos pecados têm sempre a mesma pena. Os mesmos atrib.suj. neut. pl. nom. especial pecados sujeito neut. pl. nom. 2ª decl. têm pred. verbal 3ª p. pl. pres.ind. 2ª conj. sempre advérbio de tempo palavra indeclinável a mesma atrib.obj.dir. fem. sing. acus. especial pena obj.direto fem. sing. acus. 1ª decl. Eădem peccata eāndem semper poenam habent. I) abcde- Vir sapĭens non virtūtis glorĭam, sed ipsam amat virtūtem. Eāedem res non hominĭbus omnĭbus utĭles sunt. Magīster amat discipŭlos ac eōrum laudat diligentĭam. Labor ipse iūcundus est. Ii puĕri boni sunt; eis hos libros utĭles do. II) abcde- A leitura deste livro é utilíssima aos alunos. Estes dois irmãos amam os mesmos estudos. Esse vosso cavalo é um lindo animal. O lobo e o cão são animais do mesmo gênero. Não agradam a todos as mesmas coisas. a ent am eădem peccata habent semper eāndem poenam 32.3 - Pronomes relativos O pronome relativo que (o qual) traduz-se por qui, quæ, quod, que se declina assim: Casos Singular Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. qui cuius cui quem quo quæ cuius cui quam qua Plural quod cuius cui quod quo qui quorum quibus quos quibus quæ quarum quibus quas quibus quæ quorum quibus quæ quibus Exemplos: Discipŭli qui student = os alunos que estudam. Pugnæ in quibus fuīsti = as batalhas nas quais (em que) estivestes. Observações: a) O pronome relativo cujo, cuja, cujos, cujas deve ser desdobrado em do qual, da qual, dos quais, das quais, antes de ser traduzido: Mater, cuius filĭi pro patrĭa cecidērunt, gloriosa est = a mãe cujos filhos (os filhos da qual) morreram pela pátria, é gloriosa. Martyres, quorum anĭmus erat imensus, mortem nom timēbant = os mártires, cuja coragem (a coragem dos quais) era imensa, não temiam a morte. 58 b) O substantivo ou o pronome que precede o pronome relativo chama-se antecedente; com ele o pronome concorda em gênero e número, já o caso depende da sua função sintática na frase: Iuvĕnes, qui fidem spernunt, patrĭam non honōrant = os jovens, que desprezam a fé, não honram a pátria.(qui concorda com iuvĕnes - masc. pl., e sua função é sujeito) Puellæ,quas vides, filiæ meæ sunt = as meninas, que (as quais) vês, são minhas filhas (quas concorda com puellæ - fem. pl., e sua função é objeto direto). Cupis illud quod habēre nom potes = desejas aquilo que não podes ter (quod concorda com illud – neutro, singular e sua função é objeto direto). 32.4 - Pronomes interrogativos O pronome interrogativo quem (em português é masculino e feminino) traduz-se por quis e quæ. O pronome o que ? é quid. Eis a declinação: Casos Singular quæ cuius cui quam qua quid cuius cui quid quo Plural Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. quis cuius cui quem quo qui quorum quibus quos quibus Exemplos: Quis venit? = quem chegou? Quem vocas? = quem chamas? Cuius amicus es? = de quem és amigo? Cui dabis hoc? = a quem darás isto? Quid petis? = o que pedes? quæ quarum quibus quas quibus quæ quorum quibus quæ quibus Observação: Qual? Quê? Traduz-se por qui, quæ,quod; cuja declinação é igual à do pronome relativo: Qui homo venit? = que homem veio? A qua regiōne venis? = de que terra chegas? Quorum magistrōrum est discipŭlus? = de quais mestres é aluno? Quod donum accĭpis? = que presente aceitas? 32.4.1 - Exercícios: Analisem-se, de acordo com os exemplos, as traduções e as versões a seguir: I) Felīces parēntes quorum libĕri docĭles sunt. Felīces predic.suj. masc. parēntes sujeito masc. quorum compl.espec. masc. libĕri sujeito masc. docĭles predic.suj. masc. sunt pred. nom. 3ª p. Felizes os pais cujos filhos são dóceis. II) pl. pl. pl. pl. pl. pl. nom. nom. gen. nom. nom. pres.ind. 3ª decl. 3ª decl. especial 2ª decl. 3ª decl. v. esse es es orum i es nt felizes os pais cujos (dos quais) filhos dóceis são nt a a a ia quæ sunt bella funestiora quam bella civilĭa Quais são as guerras mais funestas que as guerras civis? Quais atrib.suj. neut. pl. são pred. nom. 3ª p. pl. as guerras sujeito neut. pl. mais funestas predic.suj. neut. pl. que as guerras 2º t.comp. neut. pl. civis? atrib.2º t.comp.neut. pl. Quæ bella funestiora sunt quam bella civilĭa? nom. especial pres.ind. v. esse nom. 2ª decl. nom. 3ª decl. quam+nom. 2ª decl. nom. 3ª decl. I) a) Omnes res, quarum auctor est Deus, optĭmæ sunt. 59 b) c) d) e) Agri, quos ille agricŏla possĭdet, fertĭles sunt. Quem poētam omnes magis laudant quam Homērum? Cui debent omnes maiorem laudem quam Deo? Flores, quorum odor suavissĭmus est, sunt rosæ et viŏlæ. II) a) b) c) d) e) Os animais, cujas pernas são longas, são velocíssimos. O rei, que governa como sábio, é feliz. O mestre elogiará os discípulos cujos trabalhos são bons. Quem dos gregos foi mais justo do que Aristides? A quem de vós não agrada a leitura da história romana? 32.5 - Pronomes indefinidos a) Outro : alĭus, alĭa, alĭud, ou alter, altĕra, altĕrum Casos Singular alĭus alīus alĭi alĭum alĭo Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. alĭa alīus alĭi alĭam alĭa alĭud alīus alĭi alĭud alĭo Casos alter alterīus altĕri altĕrum altĕro altĕra alterīus altĕri altĕram altĕra altĕrum alterīus altĕri altĕrum altĕro altĕri alterōrum altĕris altĕros altĕris altĕræ alterārum altĕris altĕras altĕris altĕra alterōrum altĕris altĕra altĕris Plural alĭi aliōrum alĭis alĭos alĭis Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. alĭæ aliārum alĭis alĭas alĭis alĭa aliōrum alĭis alĭa alĭis b) Algum: alĭquis, alĭqua, alĭquod Casos Singular alĭquis alicuĭus alicŭi alĭquem alĭquo Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. alĭqua alicuĭus alicŭi alĭquam alĭqua Plural alĭquod alicuĭus alicŭi alĭquod alĭquo alĭqui aliquōrum aliquĭbus alĭquos aliquĭbus alĭquæ aliquārum aliquĭbus alĭquas aliquĭbus alĭqua aliquōrum aliquĭbus alĭquos aliquĭbus Exemplos: Tibi alĭquod donum dabo = dar-te-ei algum presente. Transibĭmus per alĭquas urbes = passaremos por alagumas cidades. Acepīsti alĭas dona = recebeste outros presentes. Observação: Algo, alguma coisa traduz-se por alĭquid: Cupĭmus alĭquid novi = desejamos alguma coisa de novo. c) Um certo, um tal: quidam, quædam, quoddam Casos Nom. Gen. Dat. Ac. Abl. Singular quidam cuiūsdam cuidam quendam quodam quædam cuiūsdam cuidam quandam quadam Plural quoddam cuiūsdam cuidam quoddam quodam quidam quorūndam quibūsdam quosdam quibūsdam quædam quarūndam quibūsdam quasdam quibūsdam quædam quorūndum quibūsdam quædam quibūsdam 60 Exemplos: Rex quidam coenam magnam fecit = um certo rei preparou (fez) um grande banquete. Die quadam Paulus iit in urbem = um certo dia, Paulo foi à cidade. d) Ninguém: nemo; nada: nihil; nenhum: nullus, a, um (declina-se igual a unus, a, um). Casos nemo nihil Nom Gen. Dat. Ac. Abl. nemo nullīus nulli ou nemĭni nemĭnem nullo nihil nullīus rei nulli rei nihil nulla rei 32. 5.1 - Exercícios: Analisem-se, de acordo com os exemplos, as traduções e as versões a seguir: I) - Si alĭquod ingenĭum habĕo, facĭam libēnter illud quod petis. Si conjunção - palavra indeclinável alĭquod atrib.obj.dir. neut. sing. acus. especial ingenĭum obj. direto neut. sing. acus. 2ª decl. habĕo, pred. verbal 1ª p. sing. pres.ind. 2ª conj. facĭam pred.verbal 1ª p. sing. fut. I 3ª conj. libēnter advérbio de modo - palavra indeclinável illud obj. direto neut. sing. acus. especial quod obj. direto neut. sing. acus. especial petis pred. verbal 2ª p. sing. pres.ind. 3ª conj. Se tenho algum talento, farei de boa mente aquilo que (tu) pedes. um o am - Se algum talento tenho farei de boa mente aquilo que pedes II)- A nenhum mestre agradam os alunos negligentes, que não estudam o (aquilo) que é ensinado na escola. A nenhum atrib.obj.ind. masc. sing. dat. especial Uni mestre obj. indireto masc. sing. dat. 2ª decl. o magīstro agradam pred. verbal 3ª p. pl. pres.ind. 2ª conj. ent placent os alunos sujeito masc. pl. nom. 2ª decl. i discipŭli negligentes, atrib.suj. masc. pl. nom. 3ª decl. es neglegēntes que sujeito masc. pl. nom. especial qui não advérbio de negação - palavra indeclinável non estudam pred.verbal 3ª p. pl. pres.ind. 2ª conj. ent student o obj. direto neut. sing. acus. especial illud que sujeito neut. sing. nom. especial quod é ensinado pred.v.pas. 3ª p. sing. pres.ind. 2ª decl. ētur docētur na escola compl.lug.onde fem. sing. in+abl. 1ª decl. a in schola Magīstro uni discipŭli neglegēntes placent, qui non illud stūdent quod in schola docētur. I. II. a. Corpus est quasi vas anĭmi aut alĭquod eius receptacŭlum. b. Ego sum cupĭdus nullīus rei. c. Olĕra nulli animāli noxia sunt. d. Nullum vitĭum tætrius est quam avaritĭa. e. Nulla est mea culpa, si me alĭqui timent. a. Nós procuramos algo de puro e digno. b. A alguns alunos não agradam as explicações da professora. c. “Um certo homem teve dois filhos.” d. “Pai, dá-me parte da herança que me cabe.” e. “Ninguém lhe dava aquilo que os porcos comiam.” 61 Vocabulário porco = porcus, i (m) comer = mandūco, as, āvi, ātum, āre pai = pater, patris (m) parte = portĭo, portiōnis (f) herança (fortuna) = substantĭa, æ (f) caber = contĭgo, is, tĭgi, tāctum, ĕre agradar = placĕo, es, placŭi, cĭtum, ēre explicação = explicatĭo, explicatiōnis (f) procurar = quæro, is, quæsīvi, quæsītum, ĕre culpa = culpa, æ (f) temer = timĕo, es, timŭi, ēre vício = vitĭum, ĭi (n) hediondo = tæter, tra, trum avareza = avaritĭa, æ (f) hortaliça, legume = olus, olĕris (n) nocivo, prejudicial = noxĭus, a, um desejoso, cubiçoso = cupĭdus,a,um quase, como = quasi (conjunção) vaso = vas, vasis (n) ou = aut (conjunção) receptáculo = receptacŭlum, i (n) alma = anĭma, æ (f) 33 - Verbos em io da Terceira Conjugação A 3ª conjugação tem muitos verbos em io (não confundi-los com os verbos da 4ª conjugação que também terminam em io). Os da 3ª têm o infinitivo em ĕre, ao passo que o (infinitivo) da 4ª é īre. Vejam-se: capĭo, capis, cepi, captum, capĕre = tomar, apanhar (3ª conj. em io) cupĭo, cupis, cupīvi, cupītum, cupĕre = desejar (3ª conj. em io) aperĭo, apĕris, aperŭi, apērtum, aperīre = abrir (4ª conj.) venĭo, venis, veni, ventum, venīre = vir (4ª conj.) Os verbos em io da 3ª conjugação perdem o i da terminação io nos casos abaixo: 1. - no imperfeito do subjuntivo ativo e passivo; 2 - na 2ª pessoa singular do imperativo presente ativo e passivo; 3 - na 2ª pessoa singular do presente do indicativo passivo. 33.1 - Conjugação ativa (modelo – capĭo) Modo indicativo Presente tomo Presente tomava Futuro I (imperfeito) tomarei cap-ĭo cap-is cap-it cap-ĭmus cap-ĭtis cap-iunt cap-iēbam cap-iēbas cap-iēbat cap-iebāmus cap-iebātis cap-iēbant cap-ĭam cap-ĭas cap-iat cap-iēmus cap-iētis cap-ĭent Modo subjuntivo Presente tome Imperfeito tomasse cap-ĭam cap-ĭas cap-ĭat cap-iāmus cap-iātis cap-ĭant cap-ĕrem cap-ĕres cap.ĕret cap-erēmus cap-erētis cap-ĕrent Imperativo presente toma = cap-e tomai = cap-ĭte Particío presente tomando = capĭens, capiēntis 62 33.2 - Conjugação passiva Modo indicativo Presente sou tomado Imperfeito era tomado Futuro I (imperfeito) serei tomado cap-ĭor cap-ĕris cap-ĭtur cap-ĭmur cap-imĭni cap-iūntur cap-iēbar cap-iebāris cap-iebātur cap-iebāmur cap-iebamĭni cap-iebāntur cap-ĭar cap-iĕris cap-iētur cap-iēmur cap-iemĭni cap-iēntur Modo subjuntivo Presente seja tomado Imperfeito fosse tomado cap-ĭar cap-iāris cap-iātur cap-iāmur cap-iamĭni cap-iāntur cap-ĕrer cap-erēris cap-erētur cap-erēmur cap-eremĭni cap-erēntur Imperativo presente sê tomado = cap-ĕre sede tomado = cap-imĭni 33.3 - Alguns verbos em io conspīcio, conspĭcis, conspēxi, conspēctum, conspicĕre = olhar cupĭo, cupis, cupīvi, cupītum, cupĕre = desejar facĭo, facis, feci, factum, facĕre = fazer interfīcio, interfīcis, interfēci, interfēctum, interficĕre = matar fugĭo, fugis, fugi, fugĭtum, fugĕre = fugir iacĭo, iācis, iāctum, iacĕre = atirar percutĭo, percŭtis, percūssi, percūssum, percutĕre = bater rapĭo, rapis, rapŭi, raptum, rapĕre = arrebatar corripĭo, corrĭpis, corripŭi, corrēptum, corripĕre = roubar, arrebatar eripĭo, erĭpis,eripŭi, erēptum, eripĕre = arrebatar 34 - Verbos Depoentes Muitos verbos em latim têm significação ativa, mas sua conjugação é passiva. São os chamados verbos depoentes. Sabe-se que um verbo é passivo quando sua terminação for em or, como amor ( = sou amado). Porém, os verbos depoentes, ainda que terminem em or, seu sentido é ativo, como hortor que significa “exorto” e não “sou exortado”. As quatro conjuagações têm verbos depoentes, sendo que a terceira apresenta verbos que seguem legor (= sou lido) e capĭor (= sou tomado). Alguns verbos são intransitivos, outros transitivos diretos, transitivos indiretos e mesmo verbos que exigem um complemento no ablativo. Os bons dicionários trazem sempre a transitividade dos verbos. Para conjugar os verbos depoentes, observe-se a sua conjugação e siga-se o paradigma da voz passiva. A verificação do infinitivo é importante para se saber a conjugação. As terminações do infinitivo são as seguintes: āri - 1ª conj.: hortor, hortāris, hortātus sum, hortāri = exortar ēri - 2ª conj.: merĕor, merēris, merĭtus sum, merēri = merecer i - 3ª conj.: loqŭor, loquĕris, locūtus sum, loqui = falar gradĭor, gradĕris, gressus sum, gradi = caminhar īri - 4ª conj.: mentĭor, mentīris, mentītus sum, mentīri = mentir 63 34.1 - Alguns verbos depoentes adipīscor, ĕris, adeptus sum, adipīsci (T.D.) = obter aggredĭor, ĕres, aggressus sum, aggrĕdi (T.D.) = ir ter com alguém, agredir amplēctor, ĕris, amplexus sum, amplēcti (T.D.) = abraçar, abranger confitĕor, confitēris, confessus sum, confitēri (T.D.) = confessar experĭor, īris, expērtus sum, experīri (T.D.) = experimentar fruor, fruĕris, fruĭtus ou fructus sum, fruŏri (T.I.) = usar de, gozar de gradĭor, gradĕris, gressus sum, gradi (Intr.) = caminhar irāscor, irascĕris, iratus sum, irāsci (T.I.) = encolerizar-se, querer mal a alguém medĭor, medēris, (sem perf.), medĕri (T.I.) = tratar, curar miserĭor, miserēris, misertus sum, miserēri (T.I.) = compadecer-se morĭor, morēris, mortuus sum, mori (Intr.) = morrer nascor, nascĕris, natus sum, nasci (Intr.) = nascer oblivīscor, obliviscĕris, oblītus sum, oblivīsci (rege o gen.) = esquescer-se patĭor, patĕris, passus sum, pati (T.D.) = sofrer persequĭor, persequĕris, persecūtus sum, persēqui (T.D.) = perseguir reminīscor, reminiscĕris, (sem perf.), reminīsci (T.I.) = recordar sequŏr, sequĕris, secūtus sum, sequi (T.D.) = seguir utor, utĕris, usus sum, uti (T.I.) = usar verĕor, verēris, verĭtus sum, verēri (T.D.) = recear, respeitar, venerar 34.2 - Exercícios: Em conformidade com os exemplos, analisem-se vocabulário: as traduções e versões, abaixo do Vocabulário commītto, is, mīsi, mīssum sum, ĕre = travar consōlor, āris, ātus sum, āri = consolar consuetūdo, udĭnis (f) = costume, hábito etĭam = também miser, ĕra, ĕrum = infeliz parentes, um (m) = pais (pai e mãe) proelĭum, ĭi (n) = combate, batalha pulvis, ĕris (m) = pó quoūsque (adv.) = até quando comītor, āris, comātus sum, āri (T.D.) = acompanhar culmen, culmĭnis (n) = altura, cume splendor, splendōris (m) = esplendor, brilho fortĭter (adv.) = corajosamente conor, conāris, conātus sum, conāri = esforçar-se decōrus, a, um = honroso imĭtor, āris, imitātus sum, āri = imitar noctūrnus, a, um = noturno parĕro, es, parŭi, parĭtum, ēre = obedecer pernicĭes, ēi (f) = perda dulcis, e = suave avērsor, āris, aversātus sum, āri = fugir (T.D) I) Noctūrna animalĭa diēi splendōrem aversāti sunt. Noctūrna atrib. sujeito neut. pl. animalĭa sujeito neut. pl. diēi compl.espec. masc. sing. splendōrem obj. dir. masc. sing. aversāti sunt pred.verbal 3ª p. pl. Os animais noturnos fugiram do brilho do dia. nom. nom. gen. acus.. pret.perf. 2ª decl. 3ª decl. 5ª decl. 3ª decl. 1ª conj. a ĭa ēi em i-unt noturnos os animais do dia o brilho (do brilho) fugiram (v. depoente) 64 II) O bom filho respeita os pais; respeitando-os proporciona para si a felicidade. O bom atrib.sujeito masc. sing. nom. 2ª decl. filho sujeito masc. sing. nom. 2ª decl. respeita pred.verbal 3ª p. sing. pres.ind. lª conj. os pais; obj.dir. masc. pl. acus. 3ª decl. respeitandopred.verbal gerúndio 1ª conj. os obj. dir. masc. pl. acus. especial proporciona pred.verbal 3ª p. pl. pres.ind. 1ª conj. para si obj.indir. masc. sing. dat. especial a felicidade obj.dir. fem. sing. acus. 3ª decl. Bonus filĭus parēntes venerātur; eos venerāndo felicitātem sibi parat. us us atur es ndo at em bonus filĭus venerātur (v. depoente) parēntes; venerāndo eos parat sibi felicitātem a – Cæsar milĭtes hortātus (tendo exortado) proelĭum commīsit. b – “Pulvis es et in pulvĕrem revertĕris”. c – “Quoūsque tandem, Catilina, abutēre (abutēris) patientĭa nostra?” d – Senes in longa vita (sua) multa (=muitas coisas) expērti sunt. e – Deum precāre, q ui tibi parābit ea quæ utilĭa erunt. I. II. a – Oh! rei, tem compaixão de mim. b – Imitai, ó meninos, os exemplos dos homens bons e sábios. c - Filipe, rei da Macedônia, provocava a perda das cidades da Grécia. d - Todos os bons obedecerão sempre às leis divinas. e - O general esforçou-se para ocupar as alturas. 35 - Verbos Semidepoentes Certos verbos têm forma passiva e significação ativa somente no pretérito perfeito e seus derivados (mais-queperfeito do indicativo, futuro anterior, perfeito do subjuntivo e mais-que–perfeito do subjuntivo). São os verbos semidepoentes. Solĕo, significa costumo (costumar); eu costumava diz-se solēbam; porém, no pretérito perfeito do indicativo não se diz solĭei, mas solĭtus sum; no pretérito mais-que-perfeito do indicativo solĭtus eram, assim nos demais tempos derivados do pretérito perfeito. São os seguintes os verbos semidepoentes: audĕo, es, ausus sum, audēre = ousar, tentar gaudĕo, es, gavīsus sum, gaudēre = alegrar-se solĕo, es, solĭtus sum, solēre = costumar, soer fido, is, fisus sum, fidĕre = confiar diffīdo, is, diffūsus sum, diffidĕre = desconfiar confīdo, is, confisus sum, confidĕre = confiar 36 - Verbos Irregulares (específico) São irregulares os verbos que têm radicais diferentes nos tempos primitivos. A sua conjugação torna-se fácil se se souber a derivação dos tempos. São irregulares os seguintes verbos: Tempos primitivos Presente do indicativo 1ª p.singular 2ª p. sing. fero fers fio fis volo vis nolo non vis malo mavis Perfeito Supino Infinitivo Significado tuli factus sum volŭi nolŭi malŭi latum - ferre fiĕri velle nolle malle levar tornar-se, querer não querer preferir fazer-se 65 eo queo is quis ivi ou ii quivi itum - ire quire ir poder 36.1 - Conjugação de fero, fers, tuli, latum, ferre - levar - na voz ativa Presente levo Modo indicativo Imperfeito levava Futuro I levarei Perfeito levei fero fers fert ferĭmus fertis ferunt ferēbam ferēbas ferēbat ferebāmus ferebātis ferēbant feram feres feres ferēmus ferētis ferent tuli tulīsti tulit tulĭmus tulīstis tulērunt M.-q.-perfeito levara futuro II tinha levado tulĕram tulĕras tulĕrat tulerāmus tulerātis tulĕrant tulĕro tulĕris tulĕrit tulerĭmus tulerĭtis tulĕrint Presente leve Modo subjuntivo Imperfeito levasse Perfeito tenha levado M.-q.-perfeito tivesse levado feram feras ferat ferāmus ferātis ferant ferrem ferres ferret ferrēmus ferrĕtis ferrent tulĕrim tulĕris tulĕrit tulerĭmus tulerĭtis tulĕrint tulīssem tulīsses tulīsset tulissēmus tulissētis tulīssent Imperativo - presente = fer (= leva) ferte (= levai) 36.2 - Conjugação de fero - na voz passiva Modo indicativo Presente = (sou levado) feror, ferris, fertur, ferĭmur, ferimĭni, ferūntur Imperfeito = (era levado) ferĕbar, ferebāris, ferebātur, ferebāmur, ferebamĭni, ferebāntur Futuro I = (serei levado) ferar,ferēris, ferētur, ferēmur, feremĭni, ferēntur Perfeito = (fui levado) latus, a, um - sum, es, est lati, æ, a – sumus, estis, sunt M.-q.-perfeito = (tinha sido levado) latus, a, um - eram, eras, erat lati, æ, a - erāmus, erātis, erant Futuro II = (terei sido levado) latus, a, um - ero, eris, erit lati, æ, a - erĭmus, erĭtis, erunt Modo subjuntivo Presente = (seja levado) ferar, ferāris, ferātur, ferāmur, feramĭni, ferāntur Imperfeito = (fosse levado) ferrer, ferrēris, ferrētur, ferrēmur, ferremĭni, ferrēntur Perfeito = (tenha sido levado) latus, a, um - sim, sis, sit lati, æ, a – simus, sitis, sint 66 M.-q.-perfeito = (tivesse sido levado) - latus, a, um - essem, esses, esset, essētis, essent essēmus, Imperativo - (sê levado) = ferre (sede levado) = ferimĭni Os compostos de fero seguem a sua conjugação e os principais são: aufĕro, aufers,abstŭli, ablātum, aferre = levar affĕro, affers, attŭli, allātum, affērre = trazer confĕro, confers, contŭli, collātum, conferre = conferir diffĕro, differs, distŭli, dilātum, diffērre = diferir effĕro, effers, extŭli, elātum, effērre = arrebatar infĕro, infers, intŭli, illātum, inferre = levar offĕro, offers, obtŭli, oblātum, offērre = oferecer profĕro, profers, protŭli, prolātum, profērre = estender, mostrar refĕro, refers, retŭli (rettŭli), relātum, refērre = tornar a trazer transfĕro, transfers, transtŭli, translātum, transfērre = transferir 36.3 - Verbo fio, fis, factus sum, fiĕri = ser feito, tornar-se, acontecer Este verbo é a voz passiva de facĭo e tem a seguinte conjugação: Modo indicativo Presente = (sou feito ou torno-me) - fio, fis, fit, fimus, fitis, fiunt Imperfeito = (era feito ou tornava-me) - fiēbam, fiēbas, fiēbat, fiebāmus, fiebātis, fiēbant Futuro I = (serei feito ou tornar-me-ei) – fiam, fies, fiet, fiēmus, fiētis, fient Perfeito = (fui feito ou tornei-me) – factus, a, um - sum, es, est facti, æ, a - sumus, estis, sunt M.-q.-perfeito = (tinha sido feito ou tornara-me) – factus, a, um - eram, eras, erat facti, æ, a - erāmus, erātis, erant Futuro II = (terei sido feito ou ter-me-ei tornado) – factus, a, um - ero, eris, erit facti, æ, a – erĭmus, erĭtis, erunt Observação: o verbo facĭo tem duas espécies de compostos: 1. compostos pela anteposição de uma preposição, sendo que a vogal da sílaba fa transforma-se em i: conficĭo (acabar, concluir), deficĭo (abandonar, desertar), interficĭo (matar, exterminar). A voz passiva destes compostos é regular: conficior, confectus sum, confīci... 2. compostos pela anteposição de palavra sem ser preposição, sendo que a vogal da sílaba fa permanece na voz ativa. Estes compostos seguem fio na voz passiva: calefacĭo (aquecer), madefacĭo (molhar), patefacĭo (abrir), tepefacĭo (amornar ), fazem (na passiva) calefīo, madefīo, patefīo, tepefīo. 36.4 - Verbos volo (querer), nolo (não querer), malo (preferir) Modo indicativo Presente = volo, vis, vult, volŭmus, vultis, volunt nolo, non vis, non vult, nolŭmus, non vultis, nolunt malo, mavis, mavult, malŭmus, mavūltis, malunt Imperfeito = volēbam, volēbas, volēbat, volebāmus, volebātis, volēbant nolēbam, nolēbas, nolēbat, nolebāmus, nolebātis, nolēbant malēbam, malēbas, malēbat, malebāmus, malebātis, malēbant Futuro I = volam voles, volet, volēmus, voloētis, volent nolam, noles, nolet, nolēmus, nolētis, nolent malam, males, malet, malēmus, malētis, malent Perfeito = volŭi, voluīsti, volŭit, voluĭmus, voluīstis, voluērunt nolŭi, noluīsti, nolŭi, noluĭmus, noluīstis, noluērunt malo, maluīsti, maluĭt, maluĭmus, maluīstis, maluērunt 67 M.-q.-perfeito = voluĕram, voluĕras, voluĕrat, voluerāmus, voluerātis, voluĕrant noluĕram, noluĕras, noluĕrat, noluerāmus, noluerātis, noluĕrant maluĕram, maluĕras, maluĕrat, maluerāmus, maluerātis, maluĕrant Futuro II = voluĕro, voluĕris, voluĕrit, voluerĭmus, voluerĭtis, voluĕrint noluēro, noluēris, noluĕrit, noluerĭmus, noluerĭtis, noluĕrint maluĕro, maluĕris, maluĕrit, maluerĭmus, maluerĭtis, maluĕrint Modo subjuntivo velim, velis, velit, velīmus, velītis, velint nolim, nolis, nolit, nolīmus, nolītis, nolint malim, malis, malit, malīmus, malītis, malint Imperfeito = vellem, velles, vellet, vellēmus, vellētis, vellent nollem, nolles, nollet, nollēmus, nollētis, nollent mallem, malles, mallet, mallēmus, mallētis, mallent Perfeito = voluĕrim, voluĕris, voluĕrit, voluerĭmus, voluerĭtis, voluĕrint noluĕrim, noluĕris, noluĕrit, noluerĭmus, noluerĭtis, noluĕrint maluĕrim, maluĕris, maluĕrit, maluerĭmus, maluerĭtis, maluĕrint M.-q.-perfeito voluīssem, voluīsses, voluīsset, voluissēmus, voluissētis, voluīssem noluīssem, noluīsses, noluīsset, noluissēmus, noluissētis, noluīssent Presente = Imperativo (somente é possível com nolo) noli = não queiras nolīte = não queirais 36.5 - Verbo eo, is, ĭi ou īvi, ĭtum, īre = ir Modo indicativo Presente = Imperfeito = Futuro I = Perfeito = M.-q.-perfeito Futuro II = (vou) eo, is, it, imus, itis, eunt (ia) ibam, ibas, ibat, ibāmus, ibātis, ibant (irei) ibo, ibis, ibit, ibĭmus, ibĭtis, ibunt (fui) ĭi, isti, ĭit, iĭmus, istis, iērunt (fora ou tinha ido) iĕram, iĕras, iĕrat, ierāmus, ierātis, iĕrant (terei ido) iĕro, iĕris, iĕrit, ierĭmus, ierĭtis, iĕrint Modo subjuntivo Presente = Imperfeito = Perfeito = M.-q.-perfeito (vá) eam, eas, eat, eāmus, eātis, eant (fosse) irem, ires, iret, irēmus, irētis, irent (tenha ido) iĕrim, iĕris, iĕrit, ierĭmus, ierĭtis, iĕrint (tivesse ido) issem, isses, isset, issēmus, issētis, issent Imperativo = i = vai Ite = ide 36.6 - Compostos de eo (seguem, portanto, a sua conjugação): abĕo, abis, abĭi (abīvi), abĭtum, abīre = ir-se embora adĕo, adis, adĭi (adīvi), adĭtum, adīre = fazer visita ambĭo, ambis, ambĭi (ambīvi), ambītum, ambīre = andar ao aredor coĕo, cois, coĭit (coīvi), coĭtum, coīre = ir juntamente, reunir-se exĕo, exis, exĭi (exīvi), exĭtum, exīre = sair inĕo, inis, inĭi (inīvi), inĭtum, inīre = ir para obĕo, obis, obĭi (obīvi), obĭtum, obīre = sobrevir, vir ter com perĕo, peris, perĭi (perīvi), perĭtum, perīre = perecer præterĕo, prætĕris, præterĭi (præterīvi), præterĭtum, præterīre = passar redĕo, redis, redĭi (redīvi), redĭtum, redīre = voltar subĕo, subis, subĭi (subīvi), subĭtum, subīre = sofrer transĕo, transis, transĭi (transīvi), transĭtum, transīre = atravessar 68 36.7 - Verbo quĕo, quis, quīvi, quīre = poder Modo indicativo Pressente = Imperfeito = Futuro I = Perfeito = M.-q.-perfeito Futuro II = (posso) quĕo, quis, quit, quimus, quitis, quĕunt (podia) quibam, quibas, quibat, quibāmus, quibātis, quibant (poderei) quibo, quibis, quibit, quibĭmus, quibĭtis, quibunt (pude) quivi, quivīsti, quivit, quivĭmus, quivīstis, quivērunt (pudera) quivĕram, quivĕras, quivĕrat, quiverāmus, quiverātis, quivĕrant (terei podido) quivĕro, quivĕris, quivĕrit, quiverĭmus, quiverĭtis, quivĕrint Modo ssubjuntivo (possa) quĕam, quĕas, quĕat, queāmus, queātis, quĕant (pudesse) quirem, quires, quiret, quirēmus, quirētis, quirent (tenha podido) quivĕrim, quivĕris, quivĕrit, quiverĭmus, quivĕritis,quivĕrint (tives.podido) quivīssem, quivīsses, quivīsset, quivissēmus, quivissētis, quivīssent Observação: O verbo nequĕo (não querer) é composto de quĕo e segue a sua conjugação. Ambos não têm imperativo. Presente = Imperfeito = Perfeito = M.-q.-perfeito 37 - Verbos Defectivos Defectivos são verbos que têm deficiência na conjugação, com falta de algum tempo, modo ou pessoa. Em português também há verbos defectivos e os principais em latim são: a) – Age - só usado no imperativo, nas formas age e agĭte , no sentido de: Pois bem! Vamos! Eia! Pois não! Geralmente vem seguido de dum, nunc, jam, modo, vero, sis. b) – Aio = c) - Ave = Salve! Viva! (saudação); é usado no: Imperativo: sing.: ave Plur.: avēte d) - Cedo = dá, mostra, diz. O plural é cette. Exemplo: cedo tuos amicos = mostra teus amigos.. - Coepi = começar. É conjugado só nas formas derivadas do passado: e) digo, afirmo, sustento e é usado nas formas: Pres. ind.: aio, ais, ait, aiunt Imperf. Ind.: aiēbam, aiēbas, aiēbat, aiebāmus, aiebātis, aiēbant Perf. ind.: ait Pres. subj.: aias, aiat, aiant Perf. ind.: coepi, coepīsti, coepit, coepĭmus, coepīstis, coepērunt M.-q.-perf.ind.: coepĕram, coepĕras, coepĕrat, coeperāmus, coeperātis, coepĕrant Fut. anterior: coepĕro, coepĕris, coepĕrit, coeperĭmus, coeperĭtis, coeperĭnt Perf.subj.: coepĕrim, coepĕris, coepĕrit, coeperĭmus, coeperĭtis, coeperĭnt M.-q.-perf.subj.: coepīssem, coepīsses, coepīsset, coepissēmus, coepissētis, coepīssent. f) - Defit = faltar. Existem somente as seguintes formas: defit, defĭunt (falta, faltam); defĭet (faltará); defĭat (falte) e defiĕre (faltar) g) - Fari = falar. É um verbo depoente e é usado nas seguintes formas: Pres.ind. = fatur (fala) Futuro I = fabĭtur (falará) Perf.ind. = fatus sum, etc. (falei) M.q.perf.ind. = fatus eram, etc. (falara) Futuro II = fatus ero, etc. (terei falado) 69 Perf.subj. = fatus sim, etc. (tenha falado) M.q.perf.subj. = fatus essem, etc. (tivesse falado) Imperativo = fare (fala) Infinitivo = fari (falar) h) Infit = começa a. Só existe essa forma e, geralmente, é seguida de infinitivo: Infit fari = começa a falar. i) Inqŭam = dizer, nas formas: Pres.ind. = inqŭam, inqŭis, inqŭit, inqŭimus, inqŭitis, inqŭiunt (falo, etc.) Imperf.ind. = inquiēbat (falava) Futuro I = inqŭies, inqŭiet (falarás, falará) Perf.ind. = inquīsti, inqŭit (falaste, falou) j) Memĭni = lembrar-se. Mesmo tendo só os tempos derivados do passado, tem significado presente: Pres.ind. = memĭni, meminīsti, memĭnit, meminĭmus, meminīstis, Meminērunt (lembro-me, lembras-te, etc.) Imperf.ind. = meminĕram, etc. (lembrava-me) Futuro I = meminĕro, meminĕris, etc. (lembrar-me-ei, etc.) Pres. subj. = meminĕrim, etc. (que eu me lembre, etc.) Imperf. Subj. = meminīssem, etc. (que eu me lembrasse, etc.) Infinitivo = meminīsse (lembrar-se) k) Odi = odiar. Semelhante a memĭni, é usado nas formas do passado com sentido no presente: Pres.ind. = odi, odīsti, odit, odĭmus, odīstis, odērunt (odeio, etc.) Imperf.ind. = odĕram, etc. (odiava, etc.) Futuro I = odĕro, odĕris, etc. (odiarei, odiarás, etc.) Pres.subj. = odĕrim, etc. (que eu odeie, etc.) Imperf.subj. = odīssem, etc. (que eu odiasse, etc.) l) Quæso = rogar. Só tem duas formas: quæso (rogo) e quæsŭmus (rogamos). Obs.: equivale a expressão portuguesa por favor, quando intercalado ou no Início de frases interrogativas: Quæso, quid hoc est? (por favor, que é isto?) Tu, quæso, crebo ad me scribe (por favor, escreve-me freqüentemente). m) Salve = salve. É uma outra fórmula de saudação, e se usa no: Imperativo singular = salve plural = salvēte n) Vale = salve. Também é uma fórmula de saudação, usada no imperativo: vale, valēte. Observação: Ave = saudação dos encontros (= Salve, viva). Salve = saudação de boas vindas (= Como vai?). Vale = saudação de despedida (= Adeus). 38 - Verbos Impessoais Com estes verbos não há um agente determinado para ação verbal. Praticamente não têm sujeito e só aparecem na 3ª pessoa do singular e no infinitivo. Há três tipos de verbos impessoais: 1 – impessoais que se referem a fenômenos naturais (nevar, trovejar etc.): fulget, fulsit, fulgēre = relampejar lucēscit, luxit, lucescĕre = amanhecer ningit, ninxit, ningēre = nevar pluit, pluvit, pluĕre = chover vesperāscit, vesperāvit, vesperascĕre = anoitecer 70 2 – impessoais que denotam necessidade, utilidade ou conveniência (convir, importar): decet, decŭit, decēre = convir dedĕcet, dedecŭit, dedecēre = não convir intĕrest, interfŭit, interessĕre = importar refert, rettŭlit, refērre = importar licet, licŭit, licēre = ser lícito opōrtet, oportŭit, oportēre = ser preciso 3– impessoais que exprimem sentimentos da alma (arrepender-se, enfadar-se): misĕret ,(não há), miserēre = compadecer-se poenĭtet, poenitŭit, poenitēre = arrependeer-se piget, pigŭit (ou pigĭtum est), pigēre = estar aborrecido pudet, pudŭit (ou pudĭtum est), pudēre = envergonhar-se tædet, tædŭit (ou tæsum est), tædēre = enfadar-se Observações: decet e dedĕcet exigem o acusativo da pessoa a que convém ou não convém e o nominativo da coisa conveniente: Homines (acusativo) decet candida pax (nominativo) = convém aos homens uma paz sincera; intĕrest rege o genitivo da pessoa ou da coisa a que interessa: Salūtis communis intĕrest = interessa ao bem público; os verbos que indicam sentimentos da alma pedem o acusativo da pessoa (sujeito) e o genitivo da coisa (complemento): Me poenĭtet culpæ meæ = arrependo-me da minha culpa. 39 - Outros Complementos Adverbiais ( adjuntos adverbiais ) 39.l - Complemento de matéria Indica a matéria de que é feita alguma coisa. Traduz-se pelo ablativo precedido da preposição ex: anŭlus ex auro; = anel de ouro; libēllus ex charta = livrinho de folha de papel. 39.2 - Complemento de origem Indica a naturalidade ou a descendência de nomes de povos e de pessoas e designação de pátria. Traduz-se com a (ab) mais ablativo: Roma nomen accēpit a Romulo = Roma tirou o nome de Rômulo; Romani oriūndi discūntur a Troia = diz-se que os romanos descendem de Tróia. Observações: a) quando a procedência é muito próxima, usa-se o ablativo sem preposição: natus est Petro = nasceu de Pedro; humĭli loco natus = nascido de família humilde. b)quando a procedência é próxima e expressa pelo nome da mãe, por pronome ou por substantivo comum ou para indicar a nascente de um rio, usa-se o ablativo com a preposição ex: ex Maria natus est = nasceu de Maria; ex me natæ = minhas filhas; Padus ex Alpĭbus orĭtur = o Pó (rio) nasce nos Alpes. 39.3 - Complemento de limitação Indica a diferenciação no sentido de quanto a que, quando ou são comparados valores ou são particularizados, limitando-lhes a abrangência. Traduz-se com o ablativo sem preposição: Helvetĭi omnĭbus virtute præstābant = os Helvécios eram superiores a todos em valor (força). Diffĕrunt lingŭa = diferem na língua (quanto à língua). Mea sententĭa = quanto ao meu ver (segundo a minha opinião). 39.4 - Complemento de preço e de apreciação Indicam o preço e ou a apreciação de um objeto ou de coisa. Valor e ou avaliação de algo. 71 São traduzidos pelo caso ablativo sem preposição: Villam emi centum talēntis = comprei uma casa de campo por cem talentos. Vendĕre permagno = vender por altíssimo preço. Duplo = pelo dobro. Immenso = muito caro. Minĭmo = baratíssimo. 39.5 - Complemento de qualidade Indica o modo de ser de uma pessoa ou animal; a característica de uma coisa. Também é uma disposição moral, um predicado de alguém. Traduz-se com o caso ablativo ou com o genitivo: a) no genitivo, preferencialmente, quando a qualidade é permanente: Vir magnæ prudentĭæ = homem de grande prudência: b) no ablativo, quando a qualidade é transitória ou material, corporal: Vir humĭli statura = homem de baixa estatura. Omnĭa fecit impotēnti anĭmo = fez tudo com precipitação. 39.6 - Complemento de medida a) de comprimento, largura, profundidade - vai para o acusativo: Navis ducentos pedes longa = nau de duzentos pés de comprimento. Naves ducentos pedes longæ = naus de duzentos pés de comprimento. b) de distância - ou acusativo, ou ablativo, ou genitivo regido dos ablativos spatio, intervallo: Mille passus (mille passĭbus) ab hoste consistĕre = estar a uma milha de distância do inimigo. Exercĭtus trium passŭum spatĭo (intervalllo) ab urbe erat = o exército estava a três milhas da cidade. c) de quantidade - indica que uma coisa é maior ou menor do que outra. Vai para o ablativo: Petrus tribus diēbus senĭor Paulo est = Pedro é três dias mais velho que Paulo. d) De divisão - acusativo com in: Gallĭa divisa est in partes tres = a Gália está dividida em três partes. 39.7 - Complemento de argumento Indica ou título, ou o capítulo, ou o assunto, ou o tema de um livro (de uma obra). Vai para o ablativo com de: De bello civīli agĭtur = trata-se da guerra civil. Liber de bello gallĭco = livro sobre a guerra gaulesa. De hoc satis est = basta disso. 39.8 - Complemento de abundância ou falta Indica grande quantidade, fartura ou carência, privação. Vai para o ablativo sem preposição: Germanĭa rivis et fluminĭbus abūndat = a Germânia é rica de regatos e de rios. Petrus caret amicis = Pedro está sem amigos (carente de amigos). 39.9 - Complemento de culpa Indica o crime, a falta que alguém comete, que vai para o genitivo: Socrătes accusātus est impietātis = Sócrates foi acusado de impiedade. Proditiōnis damnātus est = foi condenado por traição. 39.10 - Complemento de pena Vai para o ablativo o castigo, a pena a que alguém é condenado: Quinquagīnta talēntis damnātus est = foi multado em cinqüenta talentos. Multāre alĭquem exsilĭo = condenar alguém ao exílio. 39.11 - Complemento de necessidade Ser necessário, ter necessidade constroem-se por opus esse da seguinte maneira: 72 opus é invariável; a coisa necessária é o sujeito (nominativo)e vai para o dativo o ser a que ela é necessária: Mihi opus sunt consilĭa = tenho necessidade de conselhos. Dux nobis opus est = precisamos de um general. 40 - Advérbios Os advérbios podem ser de tempo, de lugar e de modo. I) Principais advérbios de tempo: Nunc : agora Dum : enquanto Cras : amanhã tum, tunc quondam hodĭe : então : outrora : hoje diu : por muito tempo alĭas : outras vezes adhuc : ainda II) Principais advérbios de lugar: Ubi : onde Qua : por onde Ibi : aí quo : para onde hic : aqui ibīdem : no mesmo lugar unde : donde hinc : daqui ubīque : em toda a parte III) Os advérbios de modo derivam, em geral, de adjetivos: Sapiēnter = sabiamente, de sapĭens. Libĕre = livremente, de liber. Fortĭter = fortemente, de fortis 40.1 - Graus do advérbio Os advérbios de modo têm comparativo e superlativo. O comparativo do advérbio é igual ao nominativo neutro singular do comparativo do adjetivo correspondente. O superlativo corresponde ao superlativo do adjetivo, mas tem a terminação e: Comparativo Superlativo Adjetivo Doctus, a, um Advérbio Docte doctĭus doctius doctissĭmus doctissĭme Adjetivo Fortis, e Advérbio Fortĭter fortĭus fortĭus fortissĭmus fortissĭme Comparativos e superlativos especiais Advérbio Bene Male Magnopĕre Non multum Comparativo : : : : bem mal grandemente pouco Melĭus Peius Magis Minus : : : : Superlativo melhor pior mais menos Optĭme Pessĭme Maxĭme Minĭme : otimamente : pessimamente : grandissimamente : pouquíssimo 41 - Numerais Distributivos e Advérbios Além dos numerais cardinais e ordinais há ainda os distributivos (singŭli, singŭlæ, singŭla = um a um; bini, æ, a = dois a dois; terni, æ, a = três a três,etc) e os advérbios (semel = uma vez; bis = duas vezes; ter = três vezes, etc). Distributivos Algarismos Advérbios Singŭli 1 Semel 73 Bini Terni ou trini Quatērni Quini Seni Septēni Octōni Novēni Deni Undēni Duodēni Terni deni Quatērni deni Quini deni Seni deni Septēni deni Duodevicēni Undevicēni Vicēni Vicēni singŭli Duodetricēni Undetricēni Tricēni Quadragēni Quinquagēni Sexagēni Septuagēni Octogēni Nonagēni Centēni Ducēni Trecēni Quadringēni Quingēni Sescēni Septingēni Octingēni Nongēni Singŭla millĭa Bina millĭa 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 Bis Ter Quater Quinquĭes Sexĭes Septĭes octĭes Novĭes Decĭes Undecĭes Duodecĭes Ter decĭes Quater decĭes Quinquĭes decĭes Sexĭes decĭes Septĭes decĭes Duodevicĭes Undevicĭes Vicĭes Vicĭes semel Duodetricĭes Undetricĭes Tricĭes Quadragĭes Quinquagĭes Sexagĭes Septuagĭes Octogĭes Nonagĭes Centĭes Ducentĭes Trecentĭes Quadringentĭes Quingentĭes Sescentĭes Septingentĭes Octingentĭes Nongentĭes Millĭes Bis millĭes Observações: 1ª) - O advérbios são indeclináveis. Os distributivos declinam-se todos como o plural de bonus, a, um. O genitivo, contudo, termina sempre em um. Ex.: binum, binum, binum ( e não binōrum, binārum, binōrum). Somente o genitivo de singŭli é singulōrum, singulārum, singulōrum. 2ª) - Os distributivos são empregados : Para indicar um nome repetido vez por vez. Ex.: In urbe quotannis reges creabāntur bini = cada ano, na cidade, elegiam-se dois reis. Nas multiplicações para traduzir o multiplicador, usando-se sempre o distributivo neutro. Ex.: Bis septēna sunt quattordĕcim = duas vezes sete são quatorze. Novĭes quina dena sunt centum trigīnta quinque = nove vezes quinze são cento e trinta e cinco. 41.1 - Exercícios: l) Faça a versão (análise sintática completa, quando for advérbio, classifique-o e palavra indeclinável, como nos exemplos anteriores) de: ABCDE- escreva por extenso: Deus está em toda a parte. João trabalha melhor que Pedro. Os nossos soldados combateram fortemente. Mário foi cônsul romano sete vezes. Outrora os músicos eram também poetas. 74 2) Faça a tradução, com a análise sintática completa de: A B C D E - In schola quater mense omnes discipŭli Patrĭæ hymnum canunt. Magīstræ binæ opĕram eius directiōni scholæ monstrābunt. Roma diu mundi caput fuit. Magīstri nostri spiēnter discipŭlos docent. Alĭas ducem illum videbĭmus. 42 – Preposições Em latim há preposições que exigem o acusativo e preposições que exigem o ablativo. I) Preposições que exigem o acusativo: Ad Ante Cis, citra Erga Inter Iuxta Per Prope Secundum Trans II) A, ab Cum E, ex Pro : : : : : : : : : : a, para perante, ante, diante de aquém de para com entre junto de por, através de perto de segundo, conforme além de Adversus Apud Contra Extra Infra Ob Post Propter Supra Ultra : : : : : : : : : : contra, para com perto de contra fora de em baixo de por causa de depois de, atrás de por causa de sobre, em cima de além de : : : : na presença de de por causa de sem Preposições que exigem o ablativo: : : : : de, por com de em favor de Coram De Præ Sine Observação: a preposição in (= em, a) exige o ablativo no complemento de lugar onde e o acusativo no complemento de lugar para onde. 42.1 - Exercícios: I) Faça a tradução de: a. Id est contra legem. b. Venĭam a Cæsăre impetrāvi. c. Cicerōnis libros semper in manĭbus habĕo. d. Supra astra sunt omnia æterna. e. Heri apud Antonĭum coenāvi. 2) Faça a versão de: a. Por causa das regras gramaticais os alunos não gostam da língua latina. b. Em baixo do céu estão todas as coisas que Deus criou. c. Vamos à escola todos os dias. d. Por causa da lei urbana não construiremos nossa casa aqui. e. Os agricultores cultivam suas terras aquém da grande floresta. 43 - Conjunções Há duas classes de conjunções: as coordenativas e as subordinativas. As coordenativas ligam orações independentes entre si ( uma da outra). Ex.: Scribo et lego = escrevo e leio. Já as subordinativas unem orações dependentes uma da outra. Ex.: Es bonus, quia parentĭbus obēdis = és bom, porque obedeces aos pais. 75 43.1 - Principais conjunções coordenativas Et, -que, ac, atque = e. O que é enclítico (no final do nome). Ex.: Magīster discipulūsque brasiliēnsis = o professor e o aluno basileiro. Etĭam, quoque = também. Quoque é posposto. Ex.: Inimīci quoque = também os inimigos Neque, nec = e não. Ex.: Vadit neque revērtit = vai e não volta. Aut, vel = ou. Ex.: Aut libērtas aut nihil = ou liberdade ou nada. Sed, verum, at = mas. Nam = pois. Enim, etĕnim = com efeito, na verdade. Estas conjunções são pospostas, como quoque. Ex.: Hoc enim ardŭum est = na verdade isto é difícil. Ităque, igĭtur, ergo = portanto, logo. Quare, idĕo = por isso. 43.2 - Principais conjunções subordinativas Si = se; nisi = senão; dummŏdo = contanto que. Quod, quia, quoniam = porque; cur? = por quê? Quamquam, quamvis, etsi, tamētsi, etiāmsi, licet = ainda que, embora. Cum, ubi = quando; dum = enquanto; antĕquam, priūsquam = antes que; Postquam = depois que. Ut, uti = para que; ne = para que não. Velut, sicut = como. 43.3 - Exercícios: 1º) Passe para o latim ( versão, com análise sintática completa): a) Vim para que não me repreendesses. b) Ledes e não entendeis. c) Antes que o mestre chegasse nós lemos a lição. d) Enquanto eles combatiam, nós estávamos aquém do rio. e) Amo a justiça, por isso não a temo. 2º) Passe para o português ( tradução,com análise sintática completa): a) b) c) d) e) Lingŭam latīnam amo quia discipulōrum mentem exercĭtat. Tu quoque, domĭne, hoc mihi impōnis? Inimīci enim apud eam civitātem erant. Ii discīpuli multum legunt, idĕo mundi populōrum omnĭum qæstiōnes intellĕgent. “Nisi parvŭli efficiemĭni non intrābunt in regnum coelōrum.” 44 - Interjeições As principais interjeições são: Io, euge, eia = eia! Væ = ai de. (Væ exige o dativo) Ex.: Væ pigris = Ai dos preguiçosos. Ecce, en = eis. Ex.: Ecce homo = eis o homem. Apăge = retira-te. Vale = adeus. Quæso, amābo = por favor. 44.1 - Exercícios: 1) Passe para o latim (versão, com análise sintática completa): a. b. c. d. e. - Por favor, alunos, façam bem este exercício. Eis o novo professor de língua latina. Eia, trabalhemos. Adeus, soldados e comandantes das legiões romanas. Retira-te do convívio dos meus alunos. 76 2) Passe para o português (tradução, com análise sintática completa): a. - Apăge, quia lingŭam latīnam ac lingŭam lusitānam nescis. b. - Ecce Roma, pulchra et antiqŭa trans marĭa civĭtas. c. - Væ vobis nisi fleverĭtis per peccata vestra. d. - Bonus discipŭlus gratus est erga magīstrum suum. e. - Quæso, cito veni. 77 45 - Provérbios e Expressões Latinas Ab æterno - Desde toda a eternidade. Ab imo pectŏre - Do fundo do peito. Ab imo corde - Do fundo do coração. Ab initĭo - Desde o princípio. Ab ovo - Desde o princípio, a partir do ovo. Ab urbe condĭta - Desde a fundação da cidade. Abūsus non tollit usum - O abuso não impede o uso. Abyssus abyssum invŏcat - Um abismo chama outro abismo. Uma desgraça nunca vem só. A contrarĭo sensu - Pela razão coontrária. Ad amūssim - À risca, com exatidão. Ad arbitrĭum - De acordo com a vontade de alguém. Ad cautelam - Para efeito de prevenção, de cautela. Ad corpus - Pelo todo. (o contrário de ad mensūram). Ad hoc - Para isto, para o caso. Ad judĭcia - Para o juízo. Ad kalēndas græcas - Para as calendas gregas. Para o dia de São Nunca. Ad libĭtum - Ao arbítrio, como se queira. Ad litĕram - À letra, literalmente. Ad mensūram - Por medida Ad negotĭa - Para os negócios. Ad nutum - À vontade. Ad perpētuam rei memorĭam - Para a eterna lembrança do fato. Ad quem - Para o qual. Diz-se do Juiz ou Tribunal para onde é encaminhado o recurso. Age quod agis. Faz o que estás fazendo. Dedicar-se à coisa de corpo e alma. Ad referendum - Pendente de aprovação. A fortiōri - Por mais forte razão. Alĕa jacta est - A sorte está lançada. (Alĕa = dado, jogo de dados, todo jogo de sorte). Aliēnos rigas agros, tuis sitientĭbus - Regas os campos alheios, quando os teus estão secos. A limĭne – Desde o início, sem maior exame. Amīcus Plato, sed magis amīca verĭtas - Platão é meu amigo; a verdade, porém, é minha maior amiga. Ante meridĭem - Depois da meia-noite até o meio-dia. A priōri - Segundo um princípio anterior, admitido como evidente. A posteriōri - Que vem depois, a partir do que é posterior. Apud – Junto a, em. Apud acta - junto aos autos, no processo. Aquĭla non capit muscas - A águia não apanha moscas. A quo - Do qual, de onde procede. Diz-se de Juiz ou Tribunal de cuja decisão se recorre. Bona fide - De boa-fé. Bis - Duas vezes. Bis dat, qui cito dat - Dá duas vezes, quem dá depressa. Caput - Cabeça, artigo, capítulo. Enuncciado de artigo de Lei ou regulamento. Causa mortis - Causa determinante da morte de alguém. Imposto líquido sobre herança ou legado. Citra petĭta - Aquém do pedido. Conditĭo sine qua non - Condição sem a qual não se faz certa coisa. Coram popŭlo - Em alto e bom som, em público. Consummatum est - Acabou-se. Cornu bos capĭtur, voce ligātur homo - O boi se pega pelo chifre, o homem pela palavra. Corruptĭo optĭmi pessĭma - A corrupção do ótimo é péssima. Cum charta cadit, omnis scientĭa vadit - Quando cai o papel, lá se vai toda a sabença. Cum grano salis - Com uma pitada de sal. Currēnte calămo - Ao correr da pena (caneta). Curricŭlum vitæ - Conjunto de informações (dados) pessoais e profissionais. Data venĭa - Com sua licença. Com o devido consentimento. De cujus - Refere-se à pessoa falecida. De facto - De fato, realmente, efetivamente. De gustĭbus et colorĭbus non est disputandum - Não se deve discutir sobre gosto nem sobre cores. De iūre - De direito, por direito. De plano - Imediatamente, sem dificuldade, sem formalidade. Dormientĭbus ossa - Aos que dormem, ossos. Dum tacent, clamant - Quando silenciam, falam alto; o silêncio fala alto. Dura lex, sed lex - A lei é dura, mas é lei. 78 Eădem per eădem - Pagar na mesma moeda. Erga omnes - Diz-se do ato que tem efeito ou vale para todos. Errando discĭtur - É errando que se aprende. Est modus in rebus - Existe medida nas coisas. Et similĭa - E coisas semelhantes. Ex abrupto - Repentinamente, inopinadamente, arrebatadamente. Ex cathĕdra - De cátedra, em função do próprio cargo. Ex corde - Do coração. Ex lege - De conformidade com a lei. Ex nunc - Vale de agora em diante, não retroage. Ex officĭo - Por lei, oficialmente, em virtude do próprio cargo. Ex posĭtis - Do que ficou assentado. Ex profēsso - Como professor, magistralmente, com toda a perfeição. Exclusīve - Exclusivamente. Exēmpli gratĭa - Por exemplo. Ex vi - Por força de, em virtude de. Ex vi legis - Por força da Lei. Extra petĭta - Afora do solicitado, sentença proferida em desacordo com o pedido. Ex tunc - Vale desde o início. Tem efeito retroativo. Expert - Perito, experiente, habilidoso. Factum princĭpis - Fato do príncipe. Gladiātor in arēna consilĭum capit - O gladiador delibera na arena. (O tempo e a ocasião mostram o que se deve fazer.) Gratis - De graça. Grosso modo - Por alto, resumidamente. Habĕas corpus - Garantia constitucional outorgada em favor de quem sofre coação ou violência. Habĕas data - Para garantia do direito de obter informações relativas a pessoas junto a entidades. Ibīdem - Aí mesmo, no mesmo lugar. Idem - O mesmo. In albis - Em branco. In dubĭo pro reo - Na dúvida, em favor do réu. In fine - No fim. In limĭne - No limiar, no princípio. In limĭne litis - No limiar, no começo do processo. In loco - No (proprio) local. In perpetŭum - Para sempre, para perpetuar. In re - Exatamente. In solĭdum - Solidariamente, de modo co-responsável. In totum - Em geral, no todo, totalmente. Inclusīve - Inclusivamente Infra - abaixo, no lugar inferior Inter pocŭla - No ato de beber, no festim. Inter vivos - Ato jurídico realizado entre pessoas vivas. Ipsis verbis - Com as mesmas palavras, sem tirar nem pôr. Ipso facto - Em virtude desse mesmo fato. Lato sensu - Em sentido geral. Manu militāri - Com emprego de força. Manus manum lavat - Uma mão lava a outra. Mater artĭum necessĭtas - A necessidade é a mãe das artes. Maxĭme - Principalmente, mormente. Medĭce, cura te ipsum - Médico, cura-te a ti mesmo. Mens legis - O espírito da lei. Moto proprĭo - Espontaneamente Mortŭo leone et lepŏres insultant - Ao leão morto até as lebres insultam. Mutātis mutāndis - Fazendo-se as mudanças devidas. Nascūntur poetæ, fiunt oratores - Os poetas nascem, os oradores se fazem. Ne sutor ultra crepĭdam - Que o sapateiro não vá além dos sapatos. Nemo prophēta in patrĭa sua - Ninguém é profeta em sua terra. Nemo sua sorte contentus - Ninguém está contente com sua sorte. Nihil - Nada. Nihil obstat - Nada obsta. Non bis in idem - Não duas vezes pela mesma coisa, pelo mesmo fato. Non vi, virtūte - Não pela força, mas pelo mérito. 79 Nota bene - Note-se, observe-se bem ( abreviadamente N.B.) Onus probāndi - O ônus de provar. Ope legis - Por força de lei Pacta sunt servānda - Os contratos devem ser cumpridos. Pari passu - A passo igual, junto. (Por toda a parte). Per absūrdum - Por absurdo (é uma loucura) Per capĭta - Por cabeça, por unidade, por habitante. Per fas et per nefas - A torto e a direito, quer queira quer não. Per se - Por si próprio. Pericŭlum in mora - Dano na demora. Permīssa venĭa - Com o seu consentimento ( o mesmo que data venĭa). Ph.D. - É abreviatura da expressão latina Philosophĭæ Doctor. Doutor em Filosofia. Num sentido bem amplo, refere-se àquele que tem curso de doutorado em qualquer disciplina universitária, menos Medicina, Direito e Teologia. Philosŏphum non facit barba – A barba não faz o filósofo. O hábito não faz o monge. Post meridĭem - Depois do meio-dia até a meia-noite. Abrevia-se p.m e pm. Primo - Em primeiro lugar. Pro forma - Por mera formalidade. Pro rata - Proporcionalmente Pro rata tempŏre - Proporcionalmente em relação ao tempo, prazo. Pro soluto - Ato de saldar uma dívida com entrega de cheques, notas promissárias e outros títulos. Dá-se quitação independentemente de qualquer evento posterior. Pro solvēndo - A quitação do débito que deu origem aos títulos só ocorrerá quando eles forem resgatados. Pro tempŏre - Por certo tempo Quantum satis ou quantum suffĭcit - O suficiente, o estritamente necessário. Qui bene olet, male olet - Quem usa perfume é porque não cheira bem. Qui semel furātur, semper fur est - Quem furta uma vez, é sempre ladrão. Quo licet Jovi, non licet bovi - O que é permetido a um, não é permitido a outro. Quod abūndat non nocet - O que abunda não prejudica Quod non fecērunt barbări, Barberini fecērunt - O que não fizeram os bárbaros, fizeram os Barberini. Quorum - Número indispensável para o funcionamento legal de uma assembléia ou reunião. Rem - Bens. Res - Coisa. Res nullīus - A coisa de ninguém. Retro - Atrás. Roma locūta, causa finīta - Roma falou, a causa está finda. Secundo - Em segundo lugar. Sic - Assim, deste modo, com as mesmas palavras. (Transcrição fiel de um texto, sem mais nem menos). Sine die - Indeterminadamente, sem fixar dia. Sine qua non - Condição indispensável, sem a qual alguma coisa não se efetua. Si vis, potes - Se queres, podes. (Querer é poder.) Sponte sua - Por sua própria iniciativa. Statu quo - No estado em que (o estado anterior a uma situação). Stricto sensu - Em sentido restrito. Suæ quisque fortunæ faber est - Cada qual é artífice de sua própria felicidade. Sub judĭce - Sob apreciação judicial; à espera de julgamento. Sui genĕris - De gênero próprio, de gênero especial; peculiar, esquisito. Supra - Acima, no lugar superior. Ut - Como, assim como, conforme. Una voce - A uma só voz. Unam et idem - Uma só e mesma coisa. Urbi et orbi - A Roma e ao mundo inteiro. Utĭle dulci - O útil ao agradável. Vade mecum - Vai comigo. (Aplica-se aos livros consultados com freqüência e, muitas vezes, levados pelos interessados). Væ soli! - Pobre do homem isolado! Væ victis! - Pobres dos vencidos! Verba volant, scripta manent - As palavras voam, os escritos ficam. Verbi gratĭa - Por exemplo. Verbo ad verbum - Palavra por palavra. Versus - Contra. Em compração com, em relação a. Verĭtas odĭum parit, obsequĭum amicos - A franqueza faz inimigos; a lisonja, amigos. Via trita, via tuta - Caminho trilhado, caminho seguro. 80 46 - Hymnus Brasiliēnsis Tradução: Mendes de Aguiar I Audiērunt Ipirangæ ripæ placĭdæ Herōicæ gentis valĭdum clamōrem, Solīsque libertātis flammæ fulgĭdæ Sparsēre Patrĭæ in cælos tum fulgōrem. ūēăĕĭŏŭō Pignus vero æqualitātis Possidēre si potuĭmus brachĭo forti, Almo gremĭo en libertātis, Audens sese offert ipsi pectus morti! O cara Patrĭa, Amōris atrĭa, Salve! Salve! Brasilĭa somnĭum tensum, flamma vivĭda, Amōrem ferens spemque ad orbis claustrum, Si pulchri cæli alacritāte limpĭda, Splendēscit almum, fulgens, Crucis plaustrum. Ex proprĭa gigas posĭtus natura, Impavĭda, fortīsque, ingēnsque moles, Te magnam prævidēbunt jam futūra. Tellus dilēcta, Inter similĭa Arva, Brasilĭa, Es Patrĭa electa! Natōrum parens alma es inter lilĭa Patrĭa cara, Brasilĭa! II In cunis semper strata mire splendĭdis, Sonānte mari, cæli albo profūndi, Effūlges, o Brasilĭa, flos Amerĭcæ, A sole irradiāta Novi Mundi! Ceterīsque in orbe plagis Tui rident agri florum ditiōres; “Tenent silvæ en vitam magis, Magis tenet tuo sinu vita amōres.” O cara Patrĭa, Amōris atrĭa, Salve! Salve! Brasilĭa, æterni amōris fiat symbŏlum, Quod affers tecum, labārum stellātum, En dicat aurĕa viridīsque flammŭla Ventūra pax decūsque superātum. Si vero tollis Themis clavam fortem, Non filĭos tuos vidēbis vacilāntes, Aut, in amāndo te, timēntes mortem. Tellus dilēcta, Inter similĭa Arva , Brasilĭa, Es Patrĭa elēcta! Natōrum parens alma es inter lilĭa, Patrĭa cara, Brasilĭa! 81 47 - Dicionário Latino-Português A abolĕo, es, abolēvi, abolĭtum, ēre, verbo (trans. dir.) abolir; riscar. ac, conjunção, e. actĭo, actiōnis, subst (f) ação. addo, addis, addĭti, addĭtum, addĕre, verbo (trans. dir.) acrescentar. addūco, addūcis, addūxi, addūctum, ĕre, verbo (trans. dir.) levar. admonĕo, es, ŭi, ĭtum, ēre, verbo (trans. dir.) admoestar. adulātor, adulatōris, subst. (m) adulador. advĕna, æ, subst. (m) estrangeiro. ætērnus, a, um, adj. eterno. ager, agri, subs. (m) campo. agnus, i, subst. (m) cordeiro. ala, æ, subst. (f) asa. alūmnus, i, subst. (m) aluno; discípulo. ambŭlo, as, āvi, ātum, āre, verbo (intrans.) andar; passear. amīca, æ, subst. (f) amiga. amicitĭa, æ, subst. (f) amizade. amīcus, i, subst. (m) amigo. amītto, amīttis, amīsi, amīssum, amittĕre, verbo (trans. dir.) perder. ancīlla, æ, subst. (f) escrava. anĭma, æ, subst. (f) alma. anĭmus, i, subst. (m) disposição; ânimo. antiqŭus, a, um, adj. antigo. aqŭa, æ, (f) água. áquila, æ, subst. (f) águia. Archimēdis, is, subst. (m) Arquimedes. ardĕo, es, arsi, arsum, ardēre, verbo (intrans.) arder. argēntum, i, subst (n) prata. ars, artis, (f) arte. asĭnus, i, subst. (m) asno; burro. astutĭa, æ, subst. (f) astúcia. augĕo, es, auxi, auctum, ēre, verbo (intrans. - trans. dir.) aumentar; acrescentar. Augūstus, i, subst. (m) Augusto. aurum, i, subst. (n) ouro. aut, conj. ou. avaritĭa, æ, subst. (f) avareza. avis, avis, subst. (f) ave. B bacŭlus, i, subst. (m) cajado. barbărus, a, um, adj. bárbaro (não- romano). belicōsus, a, um = belicoso, aguerrido bello, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) guerrear. bellum, i, subst. (n) guerra. bellus, a, um, adj. belo. bene, adv. bem. beneficĭum, i, subst. (n) benefício. benefĭcus, a, um, adj. benéfico. bibo, is, bibi, potum, ĕre, verbo (trans. dir.) beber. blandus, a, um, adj. carinhoso; brando. bonum, i, subst. (n) bem. bonus, a, um, adj. bom. C 82 cado, cadis, cecĭdi, casum, cadĕre, verbo (intrans.) cair. cædo, cædis, cecĭdi, cæsum, cædĕre, verbo (trans. dir.) matar; cortar. calămus, i, subst. (m) caneta. calĭdus, a, um, adj. quente; cálido. canis, canis, subst. (m) cão. cano, is, cecĭni, (cantātum), ĕre, verbo (trans. dir.) cantar. canto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) cantar. cantus, us, subst. (m) canto. carmen, carmĭnis, subst. (n) poema; canto. carus, a, um, adj. caro; querido. cavĕo, es, cavi, cautum, cavēre, verbo (trans. indir.) acautelar-se; tomar cuidado. cedo, cedis, cessi, cessum, cedĕre, verbo (trans. dir.) ceder. censĕo, es, censŭi, censum, censēre, verbo (trans. dir.) recensear. Cícero, Cicerōnis, subst. (m) Cícero. circūmdo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) circundar; rodear. cito, adv. depressa; rapidamente. civīlis, e, adj. civil. clades, is, subst., desastre, ruína coelum, i, subst. (n) céu. coeno, as, āvi, ātum, āre, verbo (intrans.) cear; jantar. cogĭto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) pensar; cogitar. collēga, æ, subst. (m) colega. colūmba, æ, subst (f) pomba. comēndo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) recomendar. commūnis, e, adj. comum. compos, compŏtis, subst. (m) senhor. concēdo, concēdis, concēssi, concēssum, concedĕre, verbo (trans. dir.) conceder. conicĭo, conīcis, coniēci, coniēctum, conicĕre, verbo (trans. dir.) lançar. contĭngo, is, tĭgi, tāctum, ĕre, verbo (trans. dir.) caber por sorte; tocar em; atingir. continŭus, a, um, adj. contínuo. convivĭum, i, subst. (n) convívio. cras, adv. amanhã. creo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) criar. cubo, as, āvi, ātum, āre = descansar culpa, æ, subst. (f) culpa. cupĭdus, a, um, adj. desejoso; cubiçoso; ávido. custos, custōdis, subst. (m) guarda. dono, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) doar. D damnum, i, (n) prejuízo; dano. dea, æ, (f) deusa. debĕo, es, debŭi, debĭtum, ēre, verbo (trans. dir.) dever. delĕo, es, delēvi, delētum, delēre, verbo (trans. dir.) destruir. delīctum, i, subst. (n) crime; delito. depōno, depōnis, deposŭi, deposĭtum, deponĕre, verbo (trans. indir.) depor. desĕro, desĕris, deserŭi, desērtum, deserĕre, verbo (intrans.) abandonar; desertar. desiderĭum, i, subst. (n) desejo. detrăho, detrăhis, detrāxi, detrāctum, detrahĕre, verbo (trans. dir.) tirar. dico, dicis, dixi, dictum, dicĕre, verbo (trans. dir.) dizer. dilĭgens, diligēntis, adj. aplicado. discipŭla, æ, subst. (f) aluna; discípula. discipŭlus, i, subst. (m) aluno; discípulo. disco, discis, didĭci, discĕre, verbo (trans. dir.) aprender (não tem supino). distribŭo, distribŭis, distribŭi, distribuītum, distribuĕre, verbo (trans. dir.) distribuir. docĕo, es, docŭi, doctum, docēre, verbo (trans. dir.) ensinar. domĭna, æ, subst. (f) senhora. domĭnus, i, subst. (m) senhor. dono, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) doar. duco, ducis, duxi, ductum, ducĕre, verbo (trans. dir.) levar; conduzir. 83 dulcis, e, adj. doce. duro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) durar. durus, a, um, adj. duro. dux, ducis, subst. (m) comandante; chefe. E ecclesĭa, æ, subst. (f) igreja. elĕvo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) elevar. enim, conj. com efeito; pois; porque. eqŭes, equĭtis, (m) cavaleiro. equitātus, us, subst. (m) cavalaria; equitação. eqŭus, i, subst. (m) cavalo. erga, prep. por; com relação a. erĭgo, erĭgis, erēxi, erēctum, erigĕre, verbo (trans. dir.) erguer a prumo; erigir. erudĕo, erūdis, erudīvi, erudītum, erudīre, verbo (trans. dir.) instruir. et, conj. e. exercitatĭo, exercitatiōnis, subst. (f) exercício. existĭmo, as, āvi, ātum, āre = apreciar exĭtus, us, subst. (m) êxito. experientĭa, æ, subst. (f) experiência. explicatĭo, explicatiōnis, subst. (f) explicação. explĭco, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) explicar. expugnātus, a, um, adj. conquistado. extermĭno, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) exterminar. F favĕo, es, favi, fautum, favēre, verbo (trans. dir.) favorecer. fecūndo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) fecundar. felix, felīcis, adj. feliz. filĭa, æ, subst (f) filha. fleo, es, flevi, fletum, ēre, verbo (intrans.) chorar. flos, floris, subst. (f) flor. fluvĭus, i, subst. (m) rio. fortis, e, adj. forte. fortĭter, adv. fortemente. fortitūdo, fortitudĭnis, subst. (f) força; coragem. fortūna, æ, subst. (f) fortuna. fovĕo, es, fovi, fotum, fovēre, verbo (trans. dir.) aquecer. frango, frangis, fregi, fractum, frangĕre, verbo (trans. dir.) quebrar; despedaçar. fructus, us, subst. (m) fruto. frugĭfer, frugifĕra, frugifĕrum, adj. fértil. frumēntum, i, subst. (n) trigo. fuga, æ, subst. (f) fuga. fugo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) afugentar. G gemĭtus, us, subst. (m) gemido. gener, genĕri, subvst. (m) genro. gens, gentis, subst. (f) gente. gladĭus, i, subst. (m) espada. glorĭa, æ, subst. (f) glória. Græcĭa, æ, subst. (f) Grécia. græcus, a, um, adj. grego. 84 H habĕo, es, habŭi, habĭtum, ēre, verbo (trans. dir.) ter. habĭto, as, āvi, ātum, āre, verbo (intrans. - trans. dir.) habitar. Helvetĭi, ōrum, subst. (pl – m) os helvécios (povo). herus, i, subst (m) patrão. historĭa, æ, subst. (f) história. historĭcus, a, um, adj. histórico. homo, homĭnis, subst. (m) homem. honēstus, a, um, adj. honesto. honor, honōris, subst. (f) honra. Horatĭus, i, subst. (m) Horácio. hortus, i, subst. (m) jardim. hospes, hospĭdis, subst. (m) hóspede. hostis, hostis, subst. (m) inimigo. humĭlis, e, adj. humilde. I ignavĭa, æ, subst. (f) covardia. illūstris, e, adj. ilustre. imago, imagĭnis, subst. (f) imagem. immēnsus, a, um = imenso immortālis, e, adj. imortal. imperātor, imperatōris, subst. (m) imperador. impĭus, i subst. (m) ímpio. implĕo, es, ēvi, ētum, ēre, verbo (trans. dir.) encher. impōno, impōnis, imposŭi, imposĭtum, imponĕre, verbo (trans. dir.) impor. imprŏbus, a, um, adj. mau; ímprobo. incĭto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) incitar. íncola, æ, subst. (m) habitante. incrĕspo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) repreender. indecōrus, a, um, adj. inconveniente; indecoroso. indulgĕo, es, indūlsi, indūltum, ēre, verbo (trans. dir. e indir.) perdoar. indŭo, indŭis, indŭi, indūtum, induĕre, verbo (trans. dir.) vestir. infēlix, infelīcis, adj. infeliz. infīrmus, a, um, adj. enfermo. inquĭno, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) sujar. inscĭus, a, um, adj. ignorante. insŭla, æ, subst. (f) ilha. interrŏgo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) interrogar. intro, as, āvi, ātum , āre, verbo (intrans.) entrar. invādo, invādis, invādi, invāsum, invadĕre, verbo (trans. dir.) = invadir, assaltar invŏco, as, āvi, ātum, verbo (trans. dir.) invocar; chamar. ira, æ, subst. (f) ira. iucūndus, a, um, adj. agradável. iūdex, iudĭcis, subst. (m) juiz. iūre, adv. justamente. iustitĭa, æ, subst. (f) justiça. iuvĕnis, iuvĕnis, subst. (m) jovem. iūvo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) ajudar. L difficĭlis, e, adj. difícil. labōro, as, āvi, ātum, āre, verbo (intrans.) trabalhar. lado, lædis, læssi, læssum, lædĕre, verbo (trans. dir.) ofender. 85 lætitĭa, æ, subst. (f) alegria. latīnus, a, um, adj. latino. laudo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. indir.) louvar. laus, laudis, subst. (f) louvor. lego, legiōnis, subst. (f) legião. leo, leōnis, subst. (m) leão. lex, legis, subst. (f) lei. língua, æ, subst. (f) língua. littĕra, æ, subst. (f) letra. locŭples, locuplētis, adj. rico. longus, a, um, adj. longo. luna, æ, subst. (f) lua. lupus, i, subst. (m) lobo. M magīster, magīstri (m) = mestre, professor magīstra, æ, subst. (f) mestra; professora. magistrātus, us, subst. (m) magistrado. magnus, a, um, adj. grande. malus, a, um, adj. malvado; mau. mandūco, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) comer. manus, us, subst. (f) mão. memória, æ, subst. (f) memória; lembrança; recordação. mens, mentis, subst. (f) mente; inteligência. metus, us, subst. (m) medo. miles, milĭtis, subst. (m) soldado. mitto, mittis, misi, missum, mittĕre, verbo (trans. dir.) mandar; enviar. molēstus, a, um = prejudicial mors, mortis, subst. (f) morte. mortālis, e, adj. mortal. mos, moris, subst. (m) costume. motus, us, subst. (m) movimento. multum, adv. muito. multus, a, um, adj. muito. mundus, i, subst. (m) mundo. múnus, ĕris, subst. (n) ofício; cargo; função; presente. muto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) mudar. N narro, natĭo, nauta, navis, niger, nobĭlis, noster, notus, noxĭus, nubes, nullus, nuntĭo, nurus, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) narrar; contar. natiōnis, subst. (f) nação. æ, subst. (m) marinheiro. navis, subst. (f) nau. nigra, nigrum, adj. negro; preto. e, adj. nobre. nostra, nostrum, pron. nosso. a, um, adj. conhecido. um a, adj. nocivo; prejudicial. nubis, subst. (f) nuvem. a, um, adj. nenhum. as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir. e indir.) comunicar; anunciar. us, subst. (f) nora. O 86 obiūrgo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) repreender. obscūrus, a, um, adj. obscuro. obses, obsĭdis, subst. (m) refém. obtempĕro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. indir.) obedecer. occŭpo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) ocupar. odor, odōris, subst. (m) odor. olus, olĕris, subst. (n) hortaliça; legume. opus, opĕris, subst. (n) obra. orātor, oratōris, subst. (m) orador. orīgo, origĭnis, subst. (f) origem. ornamēntum, i, subst. (n) ornamento; enfeite. orno, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) ornar; enfeitar. P pagānus, i, subst. (m) pagão. parentes, um, adj. (pl – m) pais. paro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) preparar; causar. pater, patris, subst. (m) pai. patientĭa, æ, subst. (f) paciência. patrĭa, æ, subst. (f) pátria. peccatum, i, subst. (n) pecado. pecúnia, æ, subst. (f) dinheiro. pericŭlum, i, subst. (n) perigo. perniciōsus, a, um, adj. perigoso. persevĕro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. indir.) perserverar. pigritĭa, æ, subst. (f) preguiça. pilum, i, subst. (n) pêlo. piscātor, piscatōris, subst. (m) pescador. piscis, piscis, subst. (m) peixe. placĕo, es, placŭi, ĭtum, ēre, verbo (trans. indir.) agradar. placo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) aplacar. ploro, as, āvi, ātum, āre, verbo (intrans.) chorar. poena, æ, subst. (f) pena; castigo. poēta, æ, subst. (m) poeta. pono, ponis, posŭi, posĭtum, ponĕre, verbo (trans. dir.) pôr. porcus, i, subst. (m) porco. porta, æ, subst. (f) porta. portĭo, portiōnis, subst. (f) parte; porção. porto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) levar; portar. potēstas, potestātis, subst. (f) poder. præcēptor, præceptōris, subst. (m) preceptor, mestre præcēptum, i, subst. (n) preceito. præcīdo, præcīdis, præcīdi, præcīssum, præcidĕre, verbo (trans. dir.) cortar. præda, æ, subst. (f) presa; vítima. prædĭco, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) dizer; publicar. præmĭum, i, subst. (n) prêmio. pratum, i, subst. (n) prado. princeps, princĭpis, subst. (m) príncipe. procēdo, procēdis, procēssi, procēssum, procedĕre, verbo (trans. indir.) proceder; adiantar-se. proelĭum, i, subst. (n) combate. proflĭgo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) desbaratar; derrotar. promītto, promīttis, promīsi, promīssum, promittĕre, verbo (trans. dir.) prometer. prospĕrus, a, um, adj. próspero. prostērno, prostērnis, prostāvi, prostātum, prosternĕre, verbo (trans. dir.) prostrar-se. prudentĭa, æ, subst. (f) prudência. puella, æ, subst. (f) menina; moça. puer, puĕri, subst. (n) menino. pugna, æ, subst. (f) batalha; combate. pugno, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) combater. punĭo, punis, punīvi, punītum, punīre, verbo (trans. dir.) punir. 87 Q quam, conj. e adv. quanto; quão; do que. quando, conj. quando. quantus, a, um, adj. quão grande; quanto. quare, conj. porque; por isso. quæro, is, quæsīvi, quæsītum, ĕre, verbo (trans. indir. e dir.) procurar; perguntar. quasi, adv. quase; conj. como; como se. quercus, us, subst. (f) carvalho. quiētus, a, um, adj. quieto; tranqüilo. quondam, adv.outrora; de uma feita. quoniam, conj. porque. quoque, conj. também. R receptāculum, i, subst. (n) receptáculo. recūso, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) recusar. redĭtus, us, subst. (m) volta. regīna, æ, subst. (f) rainha. replĕo, es, ēvi, ētum, ēre, verbo (trans. dir.) encher. res, rei, subst. (f) coisa. rex, regis, subst. (m) rei. rigo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) regar. ripa, æ, subst. (f) margem. rivus, i, subst. (m) riacho. romānus, a, um, adj. romano. Romānus, i, subst. (m) povo romano. rosa, æ, subst. (f) rosa. ruīna, æ, subst. (f) ruína. S sacērdos, sacerdōtis, subst. (m) sacerdote. sæcŭlum, i, subst. (n) século. sæpe, adv. muitas vezes. salūber, bris, bre, adj. saudável. sapĭens, sapiēntis, adj. sábio; sapiente. sapientĭa, æ, subst. (f) sabedoria. sapiēnter, adv. sabiamente. schola, æ, subst. (f) escola; aula. scriptor, scriptōris, subst. (m) escritor. scūrra, æ, subst. (m) bobo. secūndus, a, um = segundo sed, conj. mas. semper, adv. sempre. sepelĭo, sepēlis, sepelīvi, sepūltum, sepelīre, verbo (trans. dir.) sepultar; enterrar. sepūlcrum, i , subst. (n) sepulcro. Sequăni, ōrum, subst. (pl – m) os séquanos (povo). sermo, sermōnis, subst. (m) conversação; discurso; língua. servo, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) salvar. servus, i, subst. (m) criado; servo. sevērus, a, um = severo signum, i, subst. (n) sinal. silva, æ, subst. (f) floresta; bosque. socer, ĕri, subst. (m) sogro 88 socĭus, i, subst. (m) colega; companheiro. socrus, us, subst. (f) sogra. sol, solis, subst. (m) sol. somnus, i, subst. (m) sono. sperno, spernis, sprevi, spretum, spernĕre = desprezar spirĭtus, us, subst. (m) espírito. strenŭus, a, um, adj. valoroso. studiōsus, a, um, adj. estudioso. substantĭa, æ, subst. (f) herança; fortuna. sumo, sumis, sumpsi, sumptum, sumĕre, verbo (trans. dir.) apanhar. supplĭco, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. indir. e dir.) suplicar. suscĭto, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) suscitar; provocar. T tæter, tætra, tætrum, adj. hediondo. taurus, i, subst. (m) touro. tego, tegis, texi, tectum, tegĕre, verbo (trans. dir.) abrigar. tempĕstas, tempestātis, subst. (f) tempestade. tenĕbra, æ, subst. (f) treva. terra, æ, subst. (f) terra. térreo, es, terrŭi, terrĭtum, ēre, verbo (trans. dir.) amedrontar. territorĭum, i, subst. (n) território. tíbia, æ, subst. (f) flauta. timĕo, es, timŭi, temēre, verbo (trans. dir.) temer. traho, trahis, traxi, tractum, trahĕre, verbo (trans. dir.) arrastar. tribūnus, i, subst. (m) tribuno. tristitĭa, æ, subst. (f) tristeza. tuba, æ, subst. (f) trombeta. U umbra, æ, subst. (f) sombra. unda, æ, subst. (f) onda. unĭcus, a, um, adj. único. urbānus, a, um, adj. urbano. urbs, urbis, subst. (f) cidade. uro, uris, ursi, ustum, urĕre, verbo (trans. dir.) queimar. ursus, i, subst. (m) urso. usque, prep. até. ut, conj. para que; de tal forma que; quando; como. utĭlis, e, adj. útil. uva, æ, subst. (f) uva. V via, æ, subst. (f) rua; estrada. viŏla, æ, subst. (f) violeta. victorĭa, æ, subst. (f) vitória. vita, æ, subst. (f) vida. voco, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir) chamar. vitupĕro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) censurar. vallum, i, subst. (n) trincheira. vas, vasis, subst. (n) vaso. venātor, venatōris, subst. (m) caçador. venēnum, i, subst. (n) veneno. verbĕro, as, āvi, ātum, āre, verbo (trans. dir.) surrar; açoitar. 89 verbum, i, subst. (n) palavra. verto, vertis, verti, versum, vertĕre, verbo (intrans.) voltar. victor, victōris, subst. (m) vencedor. vídeo, es, vidi, visum, ēre, verbo (trans. dir.) ver. vinco, vincis, vici, victum, vincĕre, verbo (trans. dir.) vencer. vincŭlum, i, subst. (n) cárcere. virtus, virtūtis, subst. (f) virtude. vitĭum, i, subst. (n) vício. volūptas, voluptātis, subst. (f) volúpia; prazer. vulnus, vulnĕris, subst. (n) ferida. 90 48 - Dicionário Português – Latino A abolir, verbo, abŏleo, es, abolēvi, abolĭtum, ēre (trans. dir.). ação, subst., actĭo, actiōnis (f). açoitar, verbo, verbĕro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). acrescentar, verbo, addo, adis, addĭti, addĭtum, addĕre (trans. dir.). admoestar, verbo, admonĕo, es, ŭi, ĭtum, ēre (trans. dir.). afugentar, verbo, fugo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). agradar, verbo, placĕo, es, placŭi, ĭtum, ēre (trans. ind.). agradável, adj., iucūndus, a, um. água, subst., aqŭa, æ (f). águia, subst., áquila, æ (f). ajudar, verbo, iūvo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). alegria, subst., lætitĭa, æ (f). alma, subst., anĭma, æ (f). aluna, subst., discípula, æ (f). aluno, subst., discipŭlus, i (m), alūmnus, i (m). amanhã, adv., cras. amedrontar, verbo, térreo, es, terrŭi, terrĭtum, ēre (trans. dir.). amiga, subst., amīca, æ (f). amigo, subst., amīcus, i (m). amizade, subst., amicitĭa, æ (f). andar, verbo, ambŭlo, as, āvi, ātum, āre (intrans.). antigo, adj., antiqŭus, a, um. anunciar, verbo, nuntĭo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e indir.). aplicado, adj., dillĭgens, dilligēntis. apreciar, verbo, existĭmo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). aquecer, verbo, fovĕo, es, fovi, fotum, fovēre (trans. dir.). arder, verbo, ardĕo, es, arsi, arsum, ardēre (intrans.). arte, subst., ars, artis (f). asa, subst., ala, æ (f). astúcia, subst., astutĭa, æ (f). Augusto, subst., Augūstus, i (m). aula, subst., schola, æ (f). aumentar, verbo, augĕo, es, auxi, auctum, ēre (trans. dir.). avareza, subst., avaritĭa, æ (f). ave, subst., avis, avis (f). B barba, subst., barba, æ (f). bárbaro, adj., barbărus, a, um. batalha, subst., pugna, æ (f) - proelĭum, belo, adj., pulcher, chra, chrum. bem, adv., bene. bem, subst., bonum, i (n). benefício, subst., beneficĭum, i (n). benéfico, adj., benefĭcus, a, um. benevolência, subst., benevolentĭa , æ (f). bico, subst. rostrum, i (n). bobo, subst., scurra, æ (m). boca, subst., os, oris (n). bom, adj., bonus, a, um. bosque, subst., silva, æ (f). branco, adj., albus, a, um. Brasil, subst., Brasilĭa, æ (f). breve, adj., brevis, e. i (n). 91 brilhar, verbo, fulgĕo, brilho, subst., fulgor, Bruto, subst., Brutus, burro, subst., asĭnus, es, fulsi, ēre (intrans.). fulgōris (m), i (m). i (m). C caber (por sorte ), verbo, contĭngo, is, tĭgi, tāctum, ĕre (trans. indir.). caçador, subst., venātor, venatōris (m). cair, verbo, cado, cadis, cecĭdi, casum, cadĕre (intrans.). campo, subst., ager, agri (m). caneta, subst., calămus, i (m). cantar, verbo, canto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e intrans.). cantar, verbo, cano, is, cecĭni, (cantātum), ĕre (trans. dir. e intrans.). canto, subst., cantus, us (m). cão, subst., canis, canis (m). caro (querido), adj., carus, a, um. castigo, subst., poena, æ (f). causar, verbo, paro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). cavalaria, subst., equitātus, us (m). cavaleiro, subst., eques, equĭtis (m). cavalo, subst., eqŭus, i (m). cear, verbo, coeno, as, āvi, ātum, āre (intrans.). ceder, verbo, cedo, cedis, cessi, cessum, cedĕre (intrans. e trans. dir. e indir.). censurar, verbo, vitupĕro, as, āvi, ātum, āre ( trans. dir.). céu, subst., coelum, i (n). chamar, verbo, voco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). chorar, verbo, ploro, as, āvi, ātum, āre (intrans. e trans. indir.) - fleo, es, flevi, fletum, (intrans.). Cícero, subst., Cícero, Cicerōnis (m). cidade, subst., urbs, urbis (f) - civĭtas, civitātis (f). circundar, verbo, circūmdo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). civil, adj., civilis, e. cogitar, verbo, cogĭto, as, āvi, ātum, āre (intrans. e trans. dir.). coisa, subst. res, rei (f). colega, subst., collēga, æ (m) - socĭus, i (m). comandante, subst., dux, ducis (m). combate, subst., pugna, æ (f) - proelĭum, i (n). combater, verbo, pugno, as, āvi, ātum, āre (intrans. e trans. dir.). com efeito, conj., enim. comer, verbo, mandūco, as, āvi, ātum, āre (intrans. e trans. dir.). como (como se), conj., quasi. companheiro, subst., socĭus, i (m). com relação a, prep., erga. comum, adj., commūnis, e. comunicar, verbo, nuntio, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e indir.). conceder, verbo, concēo, concēdis, concēssi, concēssum, concedĕre (trans. dir. e indir.). conduzir, verbo, duco, ducis, duxi, ductum, ducĕre (trans. dir.). conhecido, adj., notus, a, um. conquistado, adj., expugnātus, a, um. contínuo, adj., continŭus, a, um. convívio, subst., convivĭum, i (n). coragem, subst., fortitūdo, fortitudĭnis (f). cordeiro, subst., agnus, i (m). cortar, verbo, præcīdo, præcīdis, præcīdi, præcīsum, præcidĕre (trans. dir.). costume, subst., mos, moris (m). covardia, subst., ignavĭa, æ (f). criado, subst., servus, i (m). criar, verbo, creo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). crime, subst., delīctum, i (n). cubiçoso, adj., cupĭdus, a, um. flere 92 culpa, subst., culpa, æ (f). D dano, subst., damnum, i (n). dar, verbo, do, as, dedi, datum, dare (trans. dir. e indir.). delito, subst., delīctum, i (n). depor, verbo, depōno, depōnis, deposŭi, deposĭtum, deponĕre (trans. dir.). depressa, adv., cito. derrotar, verbo, proflĭgo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). desbaratar = proflĭgo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.) descansar, verbo cubo, as, āvi, ātum, āre (intrans.). desejoso, adj., cupĭdus, a, um. destruir, verbo, delĕo, es, delēvi, delētum, delēre (trans. dir.). deusa, subst., dea, æ (f). dever, verbo, debĕo, es, debŭi, debĭtum, ēre (trans. dir.). difícil, adj., difficĭlis, e. dinheiro, subst., pecúnia, æ (f). disposição, subst., anĭmus, i (m). dizer, verbo, dico, dicis, dixi, dictum, dicĕre (trans. dir.). doar, verbo, dono, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). doce, adj., dulcis, e. durar, verbo, duro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e intrans.). duro, adj., durus, a, um, E e, conj., et. elevar, verbo, elĕvo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). encher, verbo, replĕo, es, ēvi, ētum, ēre = (trans. dir.) - implĕo, es, ēvi, ētum, ēre (trans.dir.). enfeitar, verbo, orno, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). ensinar, verbo, docĕo, es, docŭi, doctum, ēre (exige duplo acusativo – coisa ensinada e quem se ensina). entrar, verbo, intro, as, āvi, ātum, āre (intrans.). enviar, verbo, mitto, mittis, misi, missum, mittĕre (trans. dir.). erguer, (erigir), verbo, erĭgo, erĭgis, erēxi, erēctum, erigĕre (trans. dir.). escola, subst., schola, æ (f). escrava, subst., ancīlla, æ (f). escritor, subst., scriptor, scriptōris (m). espada, subst., gladĭus, gladĭi (m). esperar, verbo, exspēcto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e intrans.). espírito, subst., spirĭtus, us (m). estrada, subst., via, æ (f). estrangeiro, subst., advĕna, æ (m). estudioso, adj., studiōsus, a, um. eterno, adj., etērnus, a, um. exercício, subst., exercitatĭo, exercitatiōnis (f) - exercicĭum, i (n). êxito, subst., exĭtus, us (m). experiência, subst., experientĭa, æ (f). explicação, subst., explicatĭo, explicatiōnis (f). explicar, verbo, explĭco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e ind.). exterminar, verbo, extermĭno, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). F favorecer, verbo, favĕo, es, favi, fautum, favēre (trans. dir.). 93 fecundar, verbo, fecūndo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). feliz, adj., felix, felicis. ferida, subst., vulnus, vulnĕris (n). fértil, adj., frugĭfer, frugifĕra, frugifĕrum. filha, subst., filĭa, æ (f). flauta, subst., tibĭa, æ (f). flor , subst., flos, floris (f). floresta, subst., silva, æ (f). força, subst., fortitūdo, fortitudĭnis (f). forte, adj., fortis, e. fortemente, adv., fortĭter. fortuna, subst., fortūna, æ (f). fruto, subst., fructus, us (m). fuga, subst., fuga, æ (f). função, subst., munus, ĕris (n). G gabar, verbo prædĭco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.) - iacto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). gemido, subst., gemĭtus, us (m). general, subst., dux, ducis (m). gênero, subst., genus, genĕris (n). genro, subst., gener, genĕri (m). gente, subst., gens, gentis (f). glória, subst., glorĭa, æ (f). governar, verbo, gubērno, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). grande, adj., magnus, a, um. grato, adj., gratus, a, um. grave, adj., gravis, e. Grécia, subst., Græcia, æ (f). grego, adj., græcus, a, um. guarda, subst., custos, custōdis (m). guardar, verbo, servo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). guerra, subst., bellum, i (n). guia, subst., dux, ducis (m). guiar, verbo, ago, is, agi, actum, ĕre (trans. dir.). H habitante, subst., íncola, æ (m). habitar, verbo, habĭto, as, āvi, ātum, āre (intrans. e trans. dir.). hábito (costume), subst., consuetūdo, consuetudĭnis (f). hediondo, subst., tæter, tra, trum. herança, subst., substantĭa, æ (f). história, subst., historĭa, æ (f). histórico, adj., histōricus, a, um. hoje, adv., hodĭe. homem, subst., homo, homĭnis (m) - vir, viri (m). honra, subst. honor, honōris (m). Horácio, subst., Horatĭus, i (m). hortaliça, subst., olus, olĕris (n) (= legume). hóspede, subst., hospes, hospĭdis (m). humano, adj., humānus, a, um. humilde, adj., humĭlis, e. I 94 ignorância, ignorantĭa, æ (f). ignorante, adj., inscĭus, a, um. igreja, subst., ecclesĭa, æ (f). ilha, subst., insŭla, æ (f). ilustre, adj., illūstris, e. imagem, subst., imāgo, imagĭnis (f). imenso, adj. immensus, a, um. imortal, adj., immortālis, e. imperador, subst., imperātor, imperatōris (m). império, subst., imperĭum, i (n). ímpio, adj., impĭus, i (m). impor, verbo, impōno, impōnis, imposŭi, imposĭtum, imponĕre (trans. dir.). incitar, verbo, incĭto, as, āvi, ātum, āre. inconveniente, adj., indecōrus, a, um. indecoroso, adj., indecōrus, a, um. infeliz, adj., infēlix, infelīcis. inferno, subst., infernus, i (m). inimigo, subst., hostis, is (m) - inimīcus, i (m). inimizade, subst., inimicitĭa, æ (f). injúria, subst., iniūra, æ (f). interrogar, verbo, interrŏgo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). invadir, verbo, invādo, invādis, invādi, invāsum, invadĕre (trans. dir.). inventar, verbo, invenĭo, invĕnis, invēni, vēntum, venīre (trans. dir.). invocar, verbo, invŏco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). ir, verbo, vado, vadis, vadĕre (intrans.). irmão, subst., frater, fratris (m). Itália, subst., Itália, æ (f). J já, adv., iam. jantar, verbo, coeno, as, āvi, ātum, āre (intrans.). jardim, subst., hortus, i (m). javali, subst., aper, apri (m). João, subst., Ioānnes, Ioānnis (m). jovem, subst., iuvĕnis, iuvĕnis (m) - adulēscens, adulescēntis (m). juiz, subst., iūdex, iudĭcis (m). julgar, verbo, iudĭco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). Júlio, subst., Iulĭus, i (m). Júpiter, subst., Iuppĭter, Iōvis (m). justamente, adv., iūre. justiça, subst., iustitĭa, æ (f). justo, adj., iustus, a, um. L latino, adj., latīnus, a, um. leão, subst., leo, leōnis (m). legião, subst., lego, legiōnis (f). lei, subst., lex, legis (f). leitura, subst., lectĭo, letiōnis (f). lembrança, subst., memória, æ (f). ler, verbo, lego, is, legi, lectum, ĕre (trans. dir.). letra, subst., littĕra, æ (f). levar, verbo duco, ducis, duxi, ductum, ducĕre (trans. dir.) (conduzir). levar, verbo, porto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.) (=carregar). liberdade, subst., libērtas, libertātis (f). libertar, verbo, libĕro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). língua, subst., língua, æ (f). 95 livre, adj., líber, libĕra, libĕrum. livro, subst., líber, libri (m). lobo, subst., lupus, i (m). logo, adv., cito. longo, adj., longus, a, um. louvar, verbo, laudo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). louvor, subst., laus, laudis (f). lua , subst., luna, æ (f). lugar, subst., locus, i (f). lutar, verbo, pugno, as, āvi, ātum, āre (intrans.). luz, subst., lux, lucis (f). M mãe, subst. mater, tris (f). mal, adv., male. mal, subst., malum, i (n). maldade, subst., iniquĭtas, iniquitātis (f). mandar, verbo, iubĕo, es, iūssi, iūssum, iubĕre (trans. dir.). mão, subst., manus, us (f). mar, subst. mare, is (n). margem, subst., ripa, æ (f). marinheiro, subst., nauta, æ (m). mas, conj., sed. matar, verbo, cædo, cædis, cecĭdi, cæsum, cædĕre (trans. dir.). mau, adj., imprŏbus, a, um. medo, subst., metus, us (m). memória, subst., memória, æ (f). menina, puēlla, æ (f). menino, subst., puer, i (m). mestra, subst., magīstra, æ (f). mestre, subst., magīster, tri (m). mortal, adj., mortālis, e. morte, subst., mors, mortis (f). movimento, motus, us (m). mudar, verbo, muto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). muitas vezes, sæpe. muito, adv., multum. muito, pron., multus, a, um. mundo subst. mundus, i (m). N nação, subst. natio, natiōnis (f). narrar, verbo, narro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). nau, subst., subst., navis, navis (f). naval, adj., navālis, e. navegante, subst., nauta, æ (m). navio, subst., navis, navis (f). necessário, adj., necessarĭus, a, um. negligência, subst. neglegentĭa, æ (f). negligente, adj., neglĕgens, neglegēntis. nenhum, adj., nullus, a, um. nobre, adj., nobĭlis, e. nocivo, adj., noxĭus, a, um. noite, subst., nox, noctis (f). nome, subst., nomen, nomĭnis (n). nora, subst., nurus, us (f). nosso, pron., noster, nostra, nostrum. 96 número, subst., numĕrus, i (m). nunca, adv., nunqŭam. nuvem, subst., nubes, nubis (f). O obedecer, verbo obtempĕro, as, āvi, ātum, āre (trans. ind.). obra, subst., opus, opĕris (n). obscuro (desconhecido) = obscūrus, a, um ócio, subst., otĭum, i (n). ocupar, verbo, ocŭpo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). ódio, subst., odĭum, i (n). odor, subst., odor, odōris (m). ofender, verbo, lædo, lædis, læsi, læsum, lædĕre ( trans. dir.). oferecer, verbo, præbĕo, es, præbŭi, præbĭtum, ēre (trans. dir. e indir.). olho = ocŭlus, i (m) onde, conj., ubi; para onde, quo. ontem, adv., heri. opinião, subst., opinĭo, opiniōnis (f). oração, subst., oratĭo, oratōnis (f). orador, subst., orātor, oratōris (m). orar, verbo, oro, as, āvi, ātum, āre (intrans.). orelha, subst., auris, auris (f). origem, subst., orīgo, origĭnis (f). ornamento, subst., ornamēntum, i (n). ornar, verbo, orno, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). ou, conj., aut. ouro, subst., aurum, i (n). outono, subst., autūmnus, i (m). outrora, adv., quondam. ouvido, subst., audītus, us (m) (audição). ouvir, verbo., verbo, áudio, es, īvi, ītum, īre (trans. dir.). ovelha, subst., ovis, ovis (f). P paciência, subst., patientĭa, æ (f). pagão, subst., pagānus, i (m). pai, subst., pater, patris (m). pais, subst., parentes, um (pl. - m.). palavra, subst., verbum, i (n). parte (porção), subst., portĭo, portiōnis (f). passear, ambŭlo, as, āvi, ātum, āre (intrans.). patrão, subst., herus, i (m). pátria, subst., patrĭa, æ (f). peixe, subst., piscis, piscis (m). pêlo, subst., pilum, i (n). pena, subst., poena, æ (f). pensar, verbo, cogĭto, as, āvi, ātum, āre (trans. ind.). perder, verbo, amītto, amīttis, amīsi, amīssum, amittĕre (trans. dir.). perdoar, verbo, indulgĕo, es, indūlsi, indūltum, ĕre (trans. indr.). perguntar, verbo, quæro, is, quæsīvi, quæsītum, ĕre (trans. dir. e indir.). perigo, subst., pericŭlum, i (n). perigoso, adj., perniciōsus, a, um. perseverar, verbo, persevēro, as, āvi, ātum, āre (trans. indir.). pescador, subst., piscātor, piscatōris (m). poder = potēstas, potestātis (f) poema, subst., carmen, carmĭnis (n). poeta, subst., poēta, æ (m). 97 pomba, subst., columba, æ (f). porco, subst., porcus, i (m). porta, sub st., porta, æ (f). prado, subst., pratum, i (n). prata, subst., argēntum, i (n). preceito, subst., præcēptum, i (n). preceptor (mestre), subst., præcēptor, præceptōris (m). preguiça, subst., pigritĭa, æ (f). prejudicial, adj., molēstus, a, um. prejudicial, adj., noxĭus, a, um. prejuízo, subst., damnum, i (n). prêmio, subst., præmĭum, i (n). preparar, verbo, paro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). presa (vítima), subst., præda, æ (f). presente, subst., munus, ĕris (n). preto, adj., niger, nigra, nigrum. príncipe, subst., princeps, princĭpis (m). proceder, verbo, procēdo, is, procēssi, procēssum, procedĕre (trans. ind.). procurar, verbo, quæso, is, quæsīvi, quæsītum, ĕre (trans. dir.). produzir, verbo, prodūco, prodūcis, prodūxi, prodūctum, producĕre (trans. dir.). professor, subst., magīster, tri (m). professora, subst., magīstra, æ (f). prometer, verbo, promītto, promīttis, promīsi, promīssum, promittĕre (trans. dir.). próspero, prospĕrus, a, um. prostar-se, verbo, prostērno, prostērnis, prostāvi, prostātum, prosternĕre (trans. dir.). provocar, verbo, suscĭto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). prudência, subst., prudentĭa, æ (f). punir, verbo, punĭo, punis, punīvi, punītum, punīre (trans. dir.). Q qual, pron., qui, quæ, quod; qualis, e. quando, conj., cum (interr.); quando. quantidade, subst., copĭa, æ (f). quarto, subst., cubicŭlum, i (n). quase, adv., quasi. queimar, subst., cremo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). queimar, subst., uro, uris, ussi, ustum, urĕre (trans. dir.). quente, adj., calĭdus, a, um. querido, adj., carus, a, um. R rainha, subst., regīna, æ (f). raiz, subst., radix, radīcis (f). rapidez, subst., celerĭtas, celeritātis (f). raposa, subst., vulpes, vulpis (f). razão, subst., ratĭo, ratĭōnis (f). rebanho, subst., grex, gregis (m). recensear, verbo, censĕo, es, censŭi, censum, censēre = (trans. dir.). receptáculo, subst., receptacŭlum, i (n). recomendar, verbo, comēndo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e indir.). recusar, verbo, recūso, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). refém, subst., obses, obsĭdis (m). regar, subst., rigo, as, āvi, ātum, āre = (trans. dir.). reger, verbo, rego, is, rexi, rectum, ĕre (trans. dir.). rei, subst., rex, regis (m). reinar, verbo, regno, as, āvi, ātum, āre (intrans.). repleto, adj., plenus, a, um. 98 repreender, verbo, incrĕpo, as, āvi, ātum, repreender, verbo, obiūrgo, as, āvi, ātum, repremir, verbo, freno, as, āvi, ātum, āre respeito, subst., reverentĭa, æ (f). resplandecer, verbo, fulgĕo, es, fulsi, ēre resposta, subst., responsum, i (n). riacho, subst., rivus, i (m). rico, adj., dives, divĭtis (adj.). rico, subst., locŭples, locuplētis (m). rio, subst., fluvĭus, i (m). riqueza, subst., divitĭæ, ārum (f. pl.). robustez, subst., robur, robŏris (n). romano, subst., romānus, i (m). romano (povo romano), subst., Romānus, i romano, adj.; romānus, a, um. rosa, subst., rosa, æ (f). rua, subst., via, æ (f). ruína, subst., ruína, æ (f). āre (trans. dir.). āre (trans. dir.). (trans. dir.). (intrans.). (m). S sabedoria, subst., sapientĭa, æ (f). saber, verbo, scio, scis, scivi, scitum, scire (intrans. e trans. dir.). sabiamente, adv., sapiēnter. sábio, subst., doctus, a, um. sábio, adj. sapĭens, sapiēntis. sacerdote, subst., sacērdos, sacerdōtis (m). sagrado, adj., sacer, sacra, sacrum. sal, subst., sal, salis (m). salvação, subst., salus, salūtis (f). salvar, verbo, servo, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). sarar, verbo, sano, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). saudar, verbo, salūto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). saudável, adj., salūber, bri, bre. século, subst., sæcŭlum, i (n). sede, subst., sitis, sitis (f). segredo, subst., secretum, i (n). segundo, num., secūndus, a, um. selva, subst., silva, æ (f). sempre, adv., semper. senhor, subst., compos, compŏtis (m). senhor, subst., domĭnus, i (m). senhora, subst., domĭna, æ (f). sentido, subst., sensus, us (m). sepulcro, subst., sepūlcrum, i (n). sepultar, verbo, sepelĭo, sepēlis, sepelīvi, sepūltum, ĕre (trrans. dir.). sermão, subst., sermo, sermōnis (m). servo (criado), subst., servus, i (m). seta, subst., sagītta, æ (f). severo, adj. sevērus, a, um. sinal, subst., signum, i (n). soberba, subst., superbĭa, æ (f). sogra, subst., socrus, us (f). sogro, subst., socer, ĕri (m). sol, subst., sol, solis (m). soldado, subst., miles, milĭtis (m). sombra, subst., umbra, æ (f). sono, subst., somnus, i (m). sossegado, adj., tranquīlus, a, um. sujar, verbo, inquĭno, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). suplicar, verbo, supplĭco, as, āvi, ātum, āre (trans. dir. e indir.). 99 surrar, verbo, verbĕro, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). suscitar, verbo, suscĭto, as, āvi, ātum, āre (trans. dir.). T também, conj., etĭam; quoque. tarde, adv., sero. tarde, subst., vespĕra, æ (f). temer, verbo, timĕo, es, timŭi, temēre (trans. dir.). temeridade, subst., temerĭtas, temeritātis (f). tempestade, subst., tempĕstas, tempestātis (f). templo = templum, i (n) ter, verbo, habĕo, es, habŭi, habĭtum, ēre (trans. dir.). terra, subst., terra, æ (f). território, subst., territorĭum, i (n). tirar, verbo, detrăho, detrăhis, detrāxi, detrāctum, detrahĕre (trans. dir.). todo, adj., omnis, e; totus, a, um. trabalhar, verbo, labōro, as, āvi, ātum, āre (intrans.). treva, subst., tenĕbra, æ (f). tribuno, subst., tribūnus, i (m). trigo, subst., frumēntum, i (n) - tritĭcum, i (n). trincheira, subst., vallum, i (n). triste, adj., tristis, e; moestus, a, um. tristeza, subst., tristitĭa, æ (f). trombeta, subst., tuba, æ (f). U último, adj., ultĭmus, a, um. unha, subst., unguis, unguis (m). urbano, adj., urbānus, a, um. usar, verbo, adhibĕo, es, bŭi, bĭtum, bēre (trans. dir.). uso, subst., usus, us (m). útil, adj., utĭlis, e. utilidade, subst., utilĭtas, utilitātis (f). uva, subst., uva, æ (f). V valoroso, adj., strenŭus, a, um. vaso, subst., vas, vasis (n). vencedor, subst., victor, victōris (m). vencer, verbo, vinco, is, vici, victum, vincĕre (trans. dir.). veneno, subst., venēnum, i (n). ver, verbo, vídeo, es, vidi, visum, ēre (trans. dir.). vestir, verbo indŭo, indŭis, indŭi, indūtum, induĕre (trans. dir.). vício, vitĭum, i (n). vida, subst., vita, æ (f). vinho, subst., vinum, i (n). violeta, subst., viŏla, æ (f). vir, verbo, venĭo, is, veni, ventum, venīre (intrans.). virtude, subst., virtus, virtūtis (f). vítima, subst., præda, æ (f). vitória, subst., victorĭa, æ (f). volta, subst., redĭtus, us (f). voltar, verbo, verto, vertis, verti, versum, vertĕre (intrans.). volúpia (prazer) , subst., volūptas, voluptātis (f). 100 101 Bibliografia COMBA, Júlio. Gymnasium - 1º e 2º ano de Latim. Niterói, Escola Industrial Dom Bosco, l952. BERGE, Damião et alĭi. Ars Latina 2 - Curso Prático da Língua Latina.4ª edição. Petrópolis-RJ., Editora Vozes Ltda, 1973 MACHADO, Antônio Carlos. Lições Virtuais de Latim. Fortaleza, março/2002. ALMEIDA, Napoleão Mendes de. Gramática Latina. 22ª edição. São Paulo-SP.,Editora Saraiva, 1989. . CRUZ, José Marques da. Português Prático – Gramática para as 4 séries do ciclo ginasial. 22ª edição.São Paulo-SP., Edições Melhoramentos, 1952. 102 Índice Remissivo 1 - Alfabeto......................................................................................................................................... 6 2 - Pronúncia do Latim........................................................................................................................ 6 3 - A importância da Análise Sintática no ensino do Latim .................................................................. 6 4 - As Funções Sintáticas e os casos latinos ......................................................................................... 6 5 - Flexão - Declinação ..................................................................................................................... 9 6 - Como analisar sintaticamente ....................................................................................................... 10 7 - Primeira declinação ..................................................................................................................... 12 8 - Conjugação do verbo ESSE: ser, estar .......................................................................................... 13 9 - Tempos primitivos (geral) .......................................................................................................... 14 10 - Análise sintática completa .......................................................................................................... 14 11 - Verbo e conjugações .................................................................................................................. 17 12 - Tempos primitivos (específico) ................................................................................................. 17 13 - Primeira conjugação ativa .......................................................................................................... 18 14 - Segunda declinação.................................................................................................................... 21 15 - Adjetivos de primeira classe....................................................................................................... 24 16 - Complementos adverbiais (adjuntos adverbiais) ......................................................................... 26 17 - Segunda conjugação ativa .......................................................................................................... 28 18 - Terceira declinação .................................................................................................................... 30 19 - Segunda classe dos adjetivos ...................................................................................................... 33 20 - Terceira conjugação ativa........................................................................................................... 36 21 - Quarta declinação ...................................................................................................................... 37 22 - Quarta conjugação ativa ............................................................................................................. 40 23 - Verbos irregulares (geral) ........................................................................................................ 41 24 - Quinta declinação ...................................................................................................................... 41 25 - Voz passiva ............................................................................................................................... 42 26 - Primeira conjugação passiva ...................................................................................................... 43 27 - Segunda conjugação passiva ...................................................................................................... 44 28 - Terceira conjugação passiva ....................................................................................................... 45 29 - Quarta conjugação passiva ......................................................................................................... 46 30 - Grau dos adjetivos ..................................................................................................................... 48 31 - Numerais ................................................................................................................................... 52 32 - Pronomes ................................................................................................................................... 54 33 - Verbos em io da 3ª conjugação................................................................................................... 62 34 - Verbos depoentes ....................................................................................................................... 63 35 - Verbos semidepoentes ............................................................................................................... 65 36 - Verbos irregulares (específico) ................................................................................................. 65 37 - Verbos defectivos ...................................................................................................................... 69 38 - Verbos impessoais ..................................................................................................................... 70 39 - Outros complementos adverbiais ( adjuntos adverbiais ) ............................................................. 71 40 - Advérbios .................................................................................................................................. 73 41 - Numerais distributivos e advérbios ............................................................................................. 73 42 - Preposições ................................................................................................................................ 75 43 - Conjunções ................................................................................................................................ 75 44 - Interjeições ................................................................................................................................ 76 45 - Provérbios e expressões latinas .................................................................................................. 78 46 - Hymnus Brasiliēnsis ................................................................................................................. 81 47 - Dicionário Latino-Português ..................................................................................................... 82 48 - Dicionário Português – Latino.................................................................................................... 91 49 - Bibliografia.............................................................................................................................. 102 103 Naôr Rocha Guimarães, nascido em Campo Grande (MS), graduou-se em Letras nas Faculdades Unidas Católicas de Mato Grosso (FUCMT), com Pós Graduação em Didática e Metodologia do Ensino Superior (FUCMT), e em Lingüística Aplicada ao Ensino do Português (PUC-Belo Horizonte). Lecionou Português, Latim, Lingüística e Filologia Românica na FUCMT (l988 a l992) e na Universidade Católica Dom Bosco (UCDB) (l993 a 1996). No período de 1997 a 2003 dedicou-se ao Ensino Médio, ministrando Língua Portuguesa e Literatura Brasileira. Atualmente está voltado mais para a pesquisa e palestras sobre Relações Humanas, nas escolas e outras instituições, um trabalho totalmente voluntário. 104