ucxoeTis qveynebis erovnuli sainovacio sistemebi

Transcrição

ucxoeTis qveynebis erovnuli sainovacio sistemebi
teqinformi
madona kopaleiSvili
irina bedinaSvili
ucxoeTis qveynebis
erovnuli sainovacio
sistemebi
Tbilisi
2009
redaqtori: n. maxvilaZe
teqnikur mecnierebaTa doqtori
dakabadoneba:
m. RoReliani
© teqinformi, 2009 2
ISBN 978-99928-995-8-8
winasityvaoba
teqinformi iwyebs gamocemaTa serias Temaze: „inovacia da
sainovacio saqmianoba”. garda winamdebare gamocemisa, am seriis
farglebSi dagegmilia momzaddes da mkiTxvels miewodos
analizuri informacia Temebze: „saxelmwifo sainovacio politika
da misi ganxorcielebis gzebi”, „qveynis sainovacio potencialis
Sefasebis meTodebi”, „sainovacio riskebis Semcirebis gzebi”,
„sainovacio saqmianobis informaciuli uzrunvelyofa”.
gamocemebis mizania daexmaros inovaciebis sferoTi dainteresebul specialitebs saqarTvelos sainovacio ganviTarebis donis
gansazRvrisa da Tanamedrove erovnuli sainovacio sistemis
Seqmnis saqmeSi.
3
inovacia da sainovacio saqmianoba
ekonomikur literaturaSi inovaciis erTmniSvnelovani
ganmarteba ar arsebobs.
ekonomikuri ganviTarebisa da TanamSromlobis organizaciis
(OECD) ganmartebiT inovacia aris ideis transformacia sabazro
produqtad an momsaxurebad, warmoebis an distribuciis axali,
gaumjobesebuli procesi, socialuri uzrunvelyofis axali
meTodi. sxvanairad rom vTqvaT, inovacia aris warmatebuli
teqnologiis danergvis, ekonomikur da socialur sferoebSi
siaxleebis gamoyenebis sinonimi.
inovacia warmoadgens materializebul Sedegs im kapitaldabandebidan, romelic Cadebul iqna axali teqnikisa da
teqnologiis damuSavebis, warmoebis, Sromis, momsaxurebisa da
marTvis organizaciis axali formebis Seqmnis saqmeSi.
termini “inovacia”, rogorc axali ekonomikuri kategoria,
samecniero literaturaSi Semoitana avstrielma (mogvianebiT
amerikelma) mecnierma iozef alioz Sumpeterma (1883-1950) XX
saukunis dasawyisSi. Tavis naSromSi “ekonomikuri ganviTarebis
Teoria” (1911 w.) man ganixila ganviTarebaSi cvlilebebis Setanis
(inovaciis) sakiTxebi. am cvlilebebidan man gamoyo:
1.axali teqnikis, teqnologiuri procesebis an warmoebis
axali sabazro uzrunvelyofis gamoyeneba;
2.axali Tvisebebis mqone produqciis danergva;
3.axali nedleulis gamoyeneba;
4.cvlilebebi warmoebis organizaciaSi da mis materialurteqnikur uzrunvelyofaSi;
5.gasaRebis axali bazrebis povna.
i. Sumpeteris azriT inovacia aris mogebis mTavari wyaro:
“mogeba arsebiTad warmoadgens axali kombinaciebis Sesrulebis
Sedegs”, “ganviTarebis gareSe ar aris mogeba, mogebis gareSe ar
aris ganviTareba”.
4
Tanamedrove ekonomikaSi inovaciis roli mniSvnelovnad
gaizarda, radgan sabazro ekonomikis pirobebSi igi warmoadgens
konkurenciis umniSvnelovanes iaraRs. inovacia ganapirobebs
TviTRirebulebis, fasebis Semcirebas, mogebis gazrdas, axali
moTxovnilebebis Seqmnas, fulis modinebas, axali produqciis
mwarmoebelTa imijis gazrdas, axali bazrebis aRmoCenas da
dapyrobas.
teqnologiuri inovaciebis analizisaTvis saerTaSoriso
rekomendaciebis (“oslos rekomendaciebi”, 1992 w.) Sesabamisad,
inovaciis sferoSi gamoyenebuli ZiriTadi terminebia:
1. “inovacia” – realizebuli sainovacio saqmianobis
saboloo Sedegi bazarze danergili axali an srulyofili
produqciis, praqtikul saqmianobaSi gamoyenebuli axali
an srulyofili teqnologiuri procesis saxiT.
2. “sainovacio saqmianoba” – procesi, romlis mizania
dasrulebuli samecniero kvlevebisa da samuSaoebis an sxva
samecniero-teqnikuri miRwevebis Sedegebis realizacia
bazarze dasanergi axali an srulyofili produqciis,
praqtikul saqmianobaSi gamoyenebuli axali an srulyofili
teqnologiuri procesis saxiT, agreTve amasTan dakavSirebuli damatebiTi samecniero kvlevebisa da samuSaoebis
Catareba.
sainovacio saqmianobas miekuTvneba:
_ samecniero-kvleviTi, sakonstruqtoro, teqnologiuri
samuSaoebis Sesruleba axali an srulyofili produqciis,
axali an srulyofili teqnologiuri procesis Seqmnis
mizniT;
_ warmoebis teqnologiuri gadaiaraReba da momzadeba
axali an srulyofili produqciis gamosaSvebad, axali an
srulyofili teqnologiuri procesis dasanergad;
_ axali an srulyofili produqciis, axali an srulyofili
teqnologiuri procesis gamocda;
_ axali an srulyofili produqciis gamoSveba, axali
5
an srulyofili teqnologiuri procesis gamoyeneba
danaxarjTa amogebis miRwevamde;
_ saqmianoba axali produqciis bazarze dasawinaureblad;
_ sainovacio infrastruqturis Seqmna da ganviTareba;
_ sainovacio saqmianobis dafinansebis organizeba;
_ sainovacio saqmianobis Sesasruleblad kadrebis
momzadeba, gadamzadeba an kvalifikaciis amaRleba;
_ samecniero-teqnikuri saqmianobis Sedegebze an konfidenciur samecniero-teqnikur informaciaze uflebis
gadacema an SeZena;
_ eqspertiza, sakonsultacio, sainformacio, iuridiuli an
sxva saxis momsaxureba axali an srulyofili produqciis,
axali an srulyofili teqnologiuri procesis Seqmnisa
da praqtikuli gamoyenebis saqmeSi.
3. “saxelmwifo sainovacio politika” – saxelmwifo
organoebis mier sainovacio strategiis miznebis da
prioritetuli sainovacio programebisa da proeqtebis
xelSewyobis meqanizmebis gansazRvra.
4. “sainovacio potenciali” – sainovacio saqmianobis
gansaxorcieleblad saWiro sxvadasxva saxis resursis,
maT Soris materialuri, finansuri, inteleqtualuri,
samecniero-teqnikuri da sxv. erToblioba.
5. “inovaciis sfero” – inovaciis Seqmnisa da gavrcelebis­Tvis
sainovacio produqciis mwarmoebelTa da momxmarebelTa
saqmianobis are.
6. “sainovacio infrastruqtura” – sainovacio saqmianobis
ganxorcielebis xelSemwyobi organizaciebi (sainovacioteqnologiuri centrebi, teqnologiuri inkubatorebi,
teqnoparkebi, saswavlo-saqmiani centrebi da sxva
specializebuli organizaciebi).
7. “sainovacio programa” – sainovacio proeqtebisa da
gawerili RonisZiebebis erToblioba, romelic uzrunvel6
yofs principulad axali saxis produqciis (teqnologiis)
aTvisebisa da gavrcelebis amocanebis efeqtur gadawyvetas.
gza inovaciis ideidan mis sabazro realizebamde Seicavs
qmedebaTa Tanmimdevrobas, romelTa gaerTianeba erTian
Tanmimdevrul jaWvSi qmnis inovaciis procesis struqturas.1
am jaWvis elementebia:
_ inovaciis iniciacia;
_ inovaciis marketingi;
_ inovaciis warmoeba;
_ inovaciis realizeba;
_ inovaciis dawinaureba;
_ inovaciis ekonomikuri efeqturobis Sefaseba;
_ inovaciis gavrceleba (difuzia).
7
8
teqnikurekonomik.
dasabuTeba
ideis
Zieba
mizani da
amocanebi
iniciacia
ideis
materializacia
produqtis
(nivTis)
saxiT
garemocvis
analizi
altern.
Sefaseba
investor
moZieba
SWOTanalizi
bazris
analizi
inovaciis
gamoSveba
(warmoeba)
inovaciis
marketing
inovaciis
dawinaureba
inovaciis
efeqturob.
Sefaseba
ind. konsultac.
inovaciis
gayidvis
punqtebis
muSaobis
organizeba
reklama
informacia
nax. 1. inovaciis procesi
gayidvebis
stimulireba
operaciis
realizacia
sawarmoSi
produqtis
an
operaciis
gayidva
bazarze
inovaciis
realizacia
inovaciis procesis struqtura
axali
bazrebis
aTviseba
inovaciis
maxasiaTeblebis da
dawinaurebis
pirobebis
Secvla
inovaciis
gavrceleba
(difuzia)
inovaciis procesis sawyisi etapia iniciacia – inovaciis ideis
Zieba da sagnis SerCeva, ideis materializaciis SesaZleblobebis
gansazRvra, misi teqnikur-ekonomikuri dasabuTeba.
inovaciuri produqtis dasabuTebis Semdeg tardeba misi
marketinguli kvleva, romlis drosac Seiswavleba moTxovna axal
produqtze, ganisazRvreba produqciis gamoSvebis moculoba,
misi samomxmareblo Tvisebebi da sasaqonlo maxasiaTeblebi,
romelsac is unda akmayofilebdes, raTa warmatebiT gavides
bazarze. Semdgom xdeba inovaciis gayidva anu misi mcire
partiis gamoCena bazarze, dawinaureba, efeqturobis Sefaseba
da gavrceleba.
inovaciis dawinaureba gulisxmobs RonisZiebaTa kompleqss,
Catarebuls misi realizaciis mizniT (reklama, gayidvis procesis
organizeba da sxv.).
inovaciis realizebis Sedegebis da misi dawinaurebisaTvis
gaweuli xarjebis statistikuri damuSaveba da analizi
safuZvlad edeba inovaciis ekonomikuri efeqturobis gaangariSebas.
inovaciis procesi sruldeba inovaciis difuziiT (gavrcelebiT),
rac gulisxmobs aTvisebuli inovaciis gavrcelebas axal
regionebSi, axal bazrebze.
bazarze siaxlis Setanis process uwodeben komercializaciis
process, xolo drois monakveTs siaxlis gamoCenidan mis
inovaciad qcevamde – sainovacio cikls. ciklis xangrZlivoba
icvleba teqnologiuri donis, sainovacio garemos adaptaciis
unaris da gareSe ekonomikuri pirobebis mixedviT. maRalganviTarebul qveynebSi sainovacio ciklis xangrZlivoba Seadgens 5-6
wels, ganviTarebul qveynebSi – 5-25 wels, xolo ganviTarebad
qveynebSi – 15-25 wels2.
Tavisi mniSvnelobidan gamomdinare, inovaciis procesis
organizebas eqceva gansakuTrebuli yuradReba. Seqmnilia rigi
9
modelebisa, romlebic mudmivad ganicdis evolucias, TandaTan
ufro srulyofili xdeba inovaciis procesis etapebis daxvewisa
da materialuri da finansuri danaxarjebis minimizaciis
TvalsazrisiT.
inovaciis procesis organizebis erT-erTi uaxlesi, e.w. V Taobis
modeli, ase gamoiyureba3:
jgufi 1: strategiuli ganviTarebis, marketingis,
informatizaciis, komunikaciis, samecniero-kvleviTi, sawarmoo,
teqnikuri, sagegmo-ekonomikuri, gasaRebis, safinanso da sxva
ganyofilebebis specialistebi
warmoebis wina
etapi
m.S. strategiuli
kvleva da analizi
warmoebis etapi
sabazro etapi
jgufi 2: strategiuli ganviTarebis, marketingis,
informatizaciis, komunikaciis, samecniero-kvleviTi, sawarmoo,
teqnikuri, sagegmo-ekonomikuri, gasaRebis, safinanso da sxva
ganyofilebebis specialistebi
nax. 2. inovaciis procesis organizebis V Taobis modeli
zemoT mocemuli modeli, romelsac `strategiuli qselebis
models” (Strategic Networking Model) uwodeben, gamoirCeva imiT,
rom inovaciis damuSavebis mTel procesSi paralelurad monawileobs gamoTvliTi teqnikisa da informatikis, eleqtronuli
10
qselebisa da kavSirgabmulobis, marketingisa da sxv. specialistebis ramdenime jgufi, myardeba novatorebis strategiuli
kavSirebi momwodeblebTan, partniorebTan, momxmareblebTan.
sainovacio saqmianobis strategiuli organizebis koncefcia
iTvaliswinebs stabiluri (grZelvadiani) konkurentuli
upiratesobis uzrunvelyofas sabazro situaciis uwyveti
strategiuli analizis, warmoebisa da bazris inovaciuri
ganviTarebis perspeqtivebis gamovlenis, strategiuli
TvalsazrisiT yvelaze ufro mimzidvel sainovacio sferoSi
saxsrebisa da Zalisxmevis koncentraciis gziT.
inovaciis procesis ganviTarebaze moqmedi ZiriTadi faqtorebi
(xelSemSleli da xelSemwyobi) Semdegia:
faqtorebis
jgufi
ekonomiuri,
teqnologiuri
sainovacio saqmianobis
xelSemSleli faqtorebi
sainovacio saqmianobis
xelSemwyobi faqtorebi
sainovacio proeqtebis
dasafinanseblad saxsrebis
ukmarisoba, materialuri
da samecniero-teqnikuri
bazis sisuste, sarezervo
simZlavreebis ararseboba,
warmoebaSi arsebul mimdinare problemis gadaWraze
yuradRebis dominireba.
finansuri da materialurteqnikuri saSualebebis,
progresuli teqnologiebis gamoyenebis, saWiro
sameurneo da samecnieroteqnikuri infrastruqturis rezervis arseboba.
politikuri,
SezRudvebi antimonoposamarTlebrivi liuri, sagadasaxado, sapatento-salicenzio kanonmdeblobis mxridan.
11
sainovacio saqmianobis
wamaxalisebeli sakanonmdeblo RonisZiebebi
(SeRavaTebi), inovaciebis
saxelmwifo mxardaWera.
faqtorebis
jgufi
socialurfsiqologiuri,
kulturuli
sainovacio saqmianobis
xelSemSleli faqtorebi
winaaRmdegobebi
cvlilebebze, romelmac
SeiZleba gamoiwvios
TanamSromelTa statusis
Secvla, axali samuSaos
moZebnis saWiroeba, SeCveuli
saqmianobis Secvla, qcevis
stereotipebis darRveva,
gaurkveveli mdgomareobis
da warumateblobis SiSi.
saorganiza- Camoyalibebuli organicio-mmarTve- zaciuli struqtura, zedmeti centralizacia, marlobiTi
Tvis avtoritaruli stili,
informaciis vertikaluri
nakadebis siWarbe, uwyebrivi
Caketiloba, gaZnelebuli
uwyebaTSorisi urTierTobebi, dagegmvis sixiste,
arsebul bazrebze orientacia, moklevadian amogebaze
orientacia, sainovacio
saqmianobaSi monawileTa interesebis SeuTaxmebloba.
sainovacio saqmianobis
xelSemwyobi faqtorebi
sainovacio saqmianobis
monawileTa moraluri
waxaliseba, TviTrealizaciis SesaZleblobis
uzrunvelyofa, Tavisufali SemoqmedebiTi Sroma,
normaluri fsiqologiuri
klimati.
struqturis moqniloba,
marTvis demokratiuli
stili, informaciis horizontaluri nakadebis
siWarbe, TviTdagegmva,
koreqtirebis daSveba, decentralizacia, avtonomia,
miznobrivi samuSao jgufebis Seqmna.
ramdenadac inovaciebis danergva gansazRvravs mdgrad
ekonomikur ganviTarebas, konkurentunarianobas da mosaxleobis
cxovrebis donis amaRlebas, qveynebis Zalisxmeva mimarTulia
erTis mxriv, inteleqtualuri resursebis Seqmnisa da SeZenisaken
(ideebis generireba) da meores mxriv, sainovacio ciklis
maqsimalurad Semcirebisaken. am miznis misaRwevad qveynebi
zrdian danaxarjebs sakuTari kvlevebis warmoebasa da ucxouri
12
mecnierebatevadi teqnologiebis Sesyidvaze da srulyofen
erovnul sainovacio sistemebs.
sainformacio teqnologiebisa da inovaciebis fondma (Information
Technology and Innovation Foundation – ITIF) gamoaqveyna msoflios
40 qveynisa da regionis reitingi inovaciebis ganviTarebis
mixedviT 2008 wels. reitingis Sedgenisas ITIF efuZneboda
eqvsi kategoriis 16 maCvenebels, ganlagebuls mniSvnelovnobis
mixedviT4:
1. adamianuri kapitali: umaRlesi ganaTleba 25-34 wlis
moqalaqeebSi; 1000 momuSaveze samecniero da kvleviTi
dawesebulebebis TanamSromelTa ricxvi.
2. sainovacio potenciali: kvleviT samuSaoebze daxarjuli
sawarmoo investiciebi; kvleviT samuSaoebze daxarjuli
saxelmwifo investiciebi; wili msoflio samecniero
publikaciebSi.
3. mewarmeoba: investiciebi venCurul kapitalSi; axali
kompaniebi.
4. sainformacio teqnologiebis infrastruqtura: saxelmwifo
da municipaluri marTvis Tanamedrove teqnologiebi
(el-mTavroba); farTozoliani komunikaciebi; sawarmoo
investiciebi sainformacio teqnologiebSi.
5. ekonomikuri politika: sawarmoTa dabegvris efeqturi
sistema; biznesis organizaciisa da warmoebis simartive.
6. ekonomikuri Sedegebi: savaWro balansi; pirdapiri ucxouri
investiciebis nakadi; Sromisunariani mosaxleobis erT
sulze realuri mTliani Sida produqti.
ITIF-s angariSis Tanaxmad, inovaciebisa da konkurentunarianobis
Sefasebis jamuri maCvenebliT msoflios qveynebs Soris
liderobs singapuri (73,4 qula), aSS-s uWiravs mxolod meeqvse
adgili, igi 15%-T CamorCeba reitingis liders (63,9%). qveynebis
jgufi EC-15, romelic Seicavs evropis 15 wamyvan saxelmwifos
(avstria, belgia, dania, fineTi, safrangeTi, germania, saberZneTi,
irlandia, italia, luqsemburgi, niderlandebi, portugalia,
13
espaneTi, Svecia, didi britaneTi), qulebis jamuri raodenobiT
52,5, reitingSi me-18 adgilzea.
jgufi EC-15 uswrebs aSS-s mxolod sami maCvenebliT 16-dan:
sawarmoTa dabegvris efeqturi sistema, savaWro balansi da
pirdapiri ucxouri investiciebis nakadi.
amasTan, am jgufis qveynebs Soris arsebobs mniSvnelovani
gansxvaveba. Svecias uWiravs meore adgili da jamuri qulebiT
11%-T uswrebs aSS-s. dania siaSi meoTxe adgilzea, danarCeni
qveynebi CamorCebian aSS-s. italia, saberZneTi da portugalia
CamorCebian zogierT ganviTarebad qveynebsac ki.
miuxedavad imisa, rom inovaciebisa da konkurentunarianobis
Sefasebis jamuri maCvenebliT aSS uswrebs EC-15 jgufs, es
qveynebi (erTad) uswreben aSS-s bolo wlebis Teqvsmetive
maCveneblis dinamikiT, rac imaze metyvelebs, rom maT bevri
gaakeTes ekonomikuri modelis ganviTarebisTvis. swraf progress
miaRwies EC-10 jgufis qveynebmac (kviprosi, CexeTi, estoneTi,
ungreTi, latvia, litva, malta, poloneTi, slovakia, slovenia).
baltiispireTis qveynebs aqvT ukeTesi Sedegebi, vidre zogierT
ganviTarebuli ekonomikis mqone evropul qveyanas.
siis liderebi aziis qveynebia. pirvel adgilze gasuli singapuri
40%-T uswrebs EC-15-s. samxreT korea erTi xaziT maRlaa,
vidre aSS, Tumca erT sul mosaxleze Semosavlis mixedviT igi
CamorCeba aSS-s. iaponias uWiravs me-9 adgili da 14%-T uswrebs
EC-15-s.
reitingis Sedegebi mianiSnebs, rom inovaciebisa da konkurentunarianobis amaRlebis mimarTulebiT aSS da evropis qveynebis
SeTanxmebuli saxelmwifo RonisZiebebis gareSe XXI saukune
iqneba samxreT-aRmosavleT aziis regionis saukune.
14
erovnuli sainovacio sistemebi
erovnuli sainovacio sistemis (ess) koncefciis fuZemdeblis
kristofer frimanis ganmartebiT ess aris “saxelmwifo da kerZo
seqtorebSi moqmedi institutebis qseli, romlebic axdenen
axali teqnologiebis inicirebas, imports, modificirebas da
gavrcelebas”5. sxvanairad rom vTqvaT, es aris saxelmwifo da kerZo
organizaciaTa erToblioba, romlebic awarmoeben samecniero
kvlevebsa da samuSaoebs, inovaciuri produqciis Seqmnasa
da realizacias, agreTve sainovacio saqmianobis marTvasa da
dafinansebas (universitetebi da akademiebi, samecniero-kvleviTi
institutebi, sainovacio-teqnologiuri centrebi, teqnologiuri
inkubatorebi, teqnoparkebi, saswavlo-saqmiani centrebi da
sxva specializebuli organizaciebi, msxvili da mcire zomis
kompaniebi da sxv.). erovnuli sainovacio sistemis Semadgeneli
nawilia qveynis sainstitucio garemo anu sakanonmdeblo aqtebis,
normebis, wesebis, uwyebrivi instruq-ciebis erToblioba,
romlebic aregulirebs sainovacio saqmianobas.
qveynebis erovnuli sainovacio sistemebi mniSvnelovnad
gansxvavdebian erTmaneTisagan, Tumca arsebobs saerTo niSnebi,
romlebic damaxasiaTebelia nebismieri sistemis funqcionirebisaTvis:
1. kreatiuli bloki, anu codnis warmoSobis bloki
(universitetebi, samecniero institutebi, calkeuli
specialistebi _ kerZo pirebi, sxvadasxva samecniero
dawesebulebebis araformalurad urTierTdakavSirebuli
kolegebis qseli);
2. teqnologiebis transferis bloki. kreatiuli azrovnebis
Sedegad warmoSobili axali idea, rogorc wesi, SeuZlebelia
ganxorcieldes maSinve da uSualod avtoris mier. saWiroa
Suamavali, romelic erTis mxriv, ganmartavs ideis
perspeqtiulobas da ganxorcielebis SesaZleblobas da,
meore mxriv, myidvels Caunergavs rwmenas produqtis
15
SeZenis mizanSewonilobaze. avtorsa da myidvels Soris
Suamavlis rols asruleben arakomerciuli fondebi,
romlebic muSaoben imave principiT, rogorc samecniero
kvlevebze grantebis gamcemi fondebi. faqtiurad, am tipis
arakomerciuli fondebi qmnian qsels, uzrunvelyofen
avtoris kontaqts sxvadasxva obieqtebTan, visTvisac
kreatiuli idea SeiZleba warmoadgendes interesis sagans;
3. warmoebis dafinanseba. vidre komerciul produqtad
iqceva, ideam unda gaiaros transformaciis etapebi, maT
Soris: muSa naxazis Seqmna, maketis gakeTeba, sacdeli
nimuSis damzadeba. am etapebze saWiroa moiZebnos dafinansebis wyaro.
gamoyofen dafinansebis ramdenime tips:
a). ideis avtori an misi mxardamWeri organizacia qmnian
kompanias axali produqtis Sesaqmnelad da iReben bankis
kredits, romelic unda daabrunon daTqmuli drois
Semdeg. dafinansebis es meTodi sakmarisad saxifaToa
axali warmoebis iniciatorebisaTvis. imis gamo, rom axali
produqtis warmoeba Seicavs did risks, bankebi Txouloben
maRal sabanko procents, rac sainovacio saqmianobas
naklebad mimzidvels xdis.
b). erT-erTi variantia inovaciis gayidva, magaliTad, msgavsi
produqciis mwarmoebel msxvil firmaze, aseT SemTxvevaSi
mkvlevari kargavs avtonomiis garkveul xarisxs.
g). venCuruli dafinanseba. venCuruli kompania, guldasmiT
Seiswavlis ra inovatoris mier SeTavazebul biznes-gegmas,
qmnis sawarmos, romlis xelmZRvanelad iniSneba inovatori,
xolo sawarmos muSaobaze kontrols axdens venCuruli
kompania. amavdroulad, kompania Tvalyurs adevnebs biznesgegmis droulad da xarisxianad Sesrulebas da Tu CaTvlis,
16
rom is ar sruldeba, an warmoiSveba Semdgomi warmatebuli
menejmentis eWvi, kompanias ufleba aqvs gayidos sawarmo.
venCuruli dafinansebis gamoyenebisas inovatori iRebs
zemogebis mniSvnelovan nawils da SeuZlia datovos
sawarmo Tavis Sexedulebisamebr.
Tavisi mimzidvelobis miuxedavad, venCuruli dafinanseba
ar warmoadgens universalur meqanizms, romelic uzrunvelyofs inovaciuri produqtis Seqmnis srul dafinansebas. amJamad miRebulia inovaciuri produqtis Seqmnis
sawyis stadiaze sakuTriv organizaciis saxsrebiT an
grantebis mozidviT dafinanseba, xolo venCuruli
kapitalis gamoyeneba saboloo etapze, sacdeli nimuSis
Sesaqmnelad da mis Semdeg.
inovaciuri produqtis Sesaqmnelad venCuruli kapitalis
gamoyeneba wliTi-wlobiT izrdeba. 1995-2000 wlebSi
venCuruli kapitali gaizarda aSS-Si $ 4,6-dan $ 103,2
mlrd-mde, inglisSi _ $ 19 mln-dan $2,9 mlrd-mde, iaponiaSi
_ $ 21 mln-dan $ 1,7 mlrd-mde, germaniaSi - $ 13mln-dan
$ 1,2 mlrd-mde, safrangeTSi $ 8 mln-dan $ 1,1 mlrd-mde,
SveciaSi _ nulidan $ 560 mln-mde, fineTSi _ nulidan $
270 mln-mde6.
4. inovaciis warmoeba. aq ganixileba ori alternativa.
pirveli _ rodesac inovaciuri produqtis warmoeba
integrirdeba ukve arsebul sawarmosTan, riTac mcirdeba
damoukidebeli menejeruli kompleqsis organizebis
danaxarjebi (buRalteriis, kadrebis aRricxvis da a.S.).
meore _ rodesac inovaciuri produqtis sawarmoeblad
iqmneba damoukidebeli axali sawarmo, sadac minimumamdea
dayvanili danaxarjebi misi mcire sididis gamo.
5. kadrebis kvlavwarmoeba. samecniero da teqnikuri,
zogadad, inovaciuri kadrebis momzadeba ar unda xdebodes
usistemod. codnisa da kompetenciis srulyofas Tan
unda axldes kadrebis gonivruli da frTxili SerCeva,
17
radgan eqstraordinaluri niWis gamomJRavneba rTuli da
umniSvnelovanesi problemaa. samecniero elitis momzadeba
universitetebisa da specializebuli saswavleblebis garda
unda xdebodes erovnul sainJinro dawesebulebebSi.
sainovacio sistemebis organizebisa da funqcionirebis
ganxiluli principebi mniSvnelovnad gansxvavdebian erovnuli
resursebis, qveynis xelmZRvanelobis mier dasmuli amocanebis,
sazogadoebis sociokulturuli parametrebis, erovnuli
menejmentis stilisa da qveynis mier arCeuli inovaciuri
ganviTarebis modelis mixedviT. zogadad sistemis struqturis
pirobiTi sqema mocemulia nax. 37.
mocemuli zogadi modelis farglebSi yalibdeba erovnuli
sainovacio sistemebi. calkeul qveyanaSi sistemas aqvs
Taviseburebebi iseT elementebSi, rogoricaa: dasaxelebuli
funqciebis SesrulebaSi saxelmwifos da kerZo seqtoris
meti an naklebi monawileoba, msxvili da mcire biznesis
roli, fundamenturi da gamoyenebiTi kvlevebis Tanafardoba,
ganviTarebis dinamika, sainovacio saqmianobis dargobrivi da
regionaluri struqturebi.
sainovacio sistemis Seswavlisas gamoiyeneba sami ZiriTadi
analitikuri midgoma: sainovacio gamokvleva, klasteruli
analizi da inovaciis saerTaSoriso nakadebis analizi.
sainovacio gamokvleva iZleva yvelaze arsebiT informacias
sainovacio sistemis Semadgenel elementebs Soris urTierTkavSiris Sesaxeb. bolo wlebis yvelaze cnobili sainovacio
gamokvlevebia evrokomisiis da evrostatis mier Catarebuli
gamokvleva evrogaerTianebis qveynebSi inovaciis mdgomareobis
Sesaxeb (Community Innovation Survey – CIS) da proeqti `politika,
danergva da konkurentunarianoba evropuli sawarmoebisaTvis~
(PACE), dafinansebuli evrokomisiis mier. evrostatis mier
SemuSavebulia sxvadasxva qveyanaSi sainovacio gamokvlevis
Catarebis standarti.
18
19
venCuruli
fondebi
nax. 3. erovnuli sainovacio sistemis struqtura
teqnoparkebi,
sainovacio
centrebi
inJineringuli
kompaniebi
damoukidebeli
eqspertiza
mcire
mecnierebatevadi firmebi
msxvili korporaciebis
samecniero centrebi
venCuruli
kompaniebi maRali
teqnologiebis
sferoSi
sainovacio birJebi
safondo bazari
kerZo seqtori
mecnierebis da
inovaciebis kerZo
dafinansebis sistema
konsaltinguri
saagentoebi
агентства
kerZo
saswavleblebi
sainovacio
inkubatorebi
saxelmwifo
saswavleblebi
ganaTlebis sistema
kvlev. sabiujeto
dafinanseba
samecniero
laboratoriebi
saxelmwifo
samecniero centrebi,
akademiebi,
laboratoriebi
mecnierebis da inovaciebis
saxelmwifo marTvis
organoebi
sainovacio garemoze
moqmedi
institutebis
sistema: kanonebi,
normebi, wesebi,
standartebi...
saxelmwifo seqtori
klasteruli analizi saSualebas iZleva Seswavlil iqnas
urTierTkavSirebi damatebiTi Rirebulebis Seqmnis procesis
monawileebs Soris produqciis warmoebis, momsaxurebis da
sainovacio saqmianobis gaxorcielebis dros. aRniSnuli
kavSirebi garkveul gavlenas axdenen inovaciis mimarTulebebsa
da tempebze da konkurentunarianobaze. klasteruli analizis
Sedegad SeiZleba Sefasdes kerZo seqtoris, saxelmwifos, savaWro
asociaciebis, kvleviTi da saganmanaTleblo dawesebulebebis
roli sainovacio procesSi. bevr qveyanaSi klasteruli analizi
samrewvelo politikis SemuSavebis safuZvelia.
inovaciis saerTaSoriso nakadebi did rols TamaSobs samrewvelo
warmoebis, samecniero kvlevebis da sxva saqmianobis globalizaciis pirobebSi. sainovacio sistemebze gavlenas axdens iseTi
faqtorebi, rogoricaa: ucxouri teqnologiebis, patentebis,
licenziebis SeZena, aliansi sxvadasxva qveynebis firmebs Soris,
konsaltinguri momsaxurebiT saerTaSoriso vaWroba, pirdapiri
ucxouri investiciebi da erToblivi saerTaSoriso publikaciebi.
cnobilia inovaciuri ganviTarebis sami sabaziso modeli.
1.“tradiciuli” modeli anu sruli sainovacio cikli
inovaciuri ideis formirebidan mza produqtis masiur
warmoebamde. am modelis mimdevrebia ZiriTadad evroatlantikuri regionis qveynebi: aSS, didi britaneTi,
germania da sxv.
2.modeli, orientirebuli maRalteqnologiuri produqciis
eqsportze. am models misdeven ZiriTadad aRmosavleT
aziis qveynebi: iaponia, samxreT korea, honkongi, CineTi.
amasTan, isini iyeneben “tradiciuli modelis” qveynebis
teqnolo-giebs.
3.alternatiuli modeli, rodesac sainovacio politika
mimarTulia ara axali teqnologiebis Seqmnaze, aramed mis
gadmoRebaze da gavrcelebaze, ekonomikis, menejmentis,
20
sociologiisa da Sromis fsiqologiis dargebSi ganaTlebis
amaRlebaze, finansebisa da sabanko sferoebSi kadrebis
momzadebaze, rekreaciis ganviTarebaze. am models iyeneben
iseTi qveynebi, romelTac ar gaaCniaT fundamenturi da
gamoyenebiTi mecnierebis mniSvnelovani potenciali, ar
gamoirCevian nedleulis didi maragiT, kerZod: tailandi,
TurqeTi, portugalia, Cili, iordania8.
aSS erovnuli sainovacio sistema
aSS sainovacio sistemis safuZvelia 150-mde maRalxarisxovani
universiteti, romelTagan mniSvnelovani nawili msoflio
reitingis pirvel oceulSia – harvardis, kolumbiis,
berklis, ielis, stenfordis universitetebi, masaCusetis
teqnologiuri instituti da sxva brwyinvale umaRlesi
skolebi. mecnierebis ganviTarebaSi arsebiTi wvlili SeaqvT
Statebis universitetebs, rogoricaa, magaliTad minesotis,
viskonsis da sxv. universi-tetebi. swored aSS universitetebSi
tardeba kvlevebis didi umravlesoba fundamentur da
gamoyenebiT mecnierebebSi9.
aSS universitetebi gansakuTrebiT mdidari organizaciebia,
romlebic floben uzarmazar teritoriebs (miwis renta
warmoadgens maT mniSvnelovan Semosavals), aqvT mniSvnelovani
finansuri fondebi (universitetis kursdamTavrebulebi qmnian da
sistematurad avseben am fondebs). universitetebis mkvlevarebi
Rebuloben aSS mTavrobisa da sxvadasxva fondebis grantebs,
Tumca am grantebis odenoba ar aris gadamwyveti kvlevebis
warmoebaSi. aSS-Si regularulad tardeba univer-sitetebis da
erTnairprofiliani fakultetebis reitingebi, rac studentTa
mizidvis kargi saSualebaa. maRalreitingian universitetebs
saSualeba aqvT miizidon saukeTeso profesorebi da gamoiyenon
swavlebis Tanamedrove meTodebi.
21
universitetebis garda, fundamenturi kvlevebi tardeba aSS-s
umaRlesi kvlevebis institutebSi. maTi raodenoba didi ar
aris, esaa prinstonis, losanJelesis, santafes institutebi,
romelTa ZiriTadi amocanaa umaRlesi kvalifikaciis
specialistebis momzadeba. sxvadasxva qveynis sadoqtoro
xarisxisdaculi, specialurad SerCeuli niWieri mkvlevarebi
aq gadian staJirebas msoflio mniSvnelobis mqone adgilobriv
an mowveul mecniereb-Tan. magaliTad, einSteini da fon neimani
muSaobdnen prinstonis umaRlesi kvlevebis institutSi, murei
gelmani, kvarkebis Teoriis avtori _ santafes institutis
TanamSromelia.
aSS sainovacio sistemis erT-erTi rgolia erovnuli laboratoriebi. faqtiurad es aris uzarmazari institutebi aTasobiT
TanamSromliT, romlebic muSaoben gamoyenebiTi mecnierebis
romelime umniSvnelovanesi problemis gadawyvetaze.
garda amisa, aSS-Si arsebobs didi raodenobiT kerZo kvleviTi
korporaciebi. maTgan umniSvnelovanesia rend-korporeiSen. es
korporaciebi, e.w. “moazrovne tankebi”, romlebic warmoadgenen
komerciul organizaciebs, emsaxurebian amerikis saxelmwifo
uwyebebs da kerZo kompaniebs, dakavebuli arian rogorc
fundamenturi, aseve gamoyenebiTi kvlevebiT.
teqnologiebis transferi aSS-Si xorcieldeba ZiriTadad
universitetebidan mrewvelobaSi venCuruli kompaniebis
daxmarebiT, an TviT kompaniebSi msxvili kvleviTi qvedanayofebis
Seqmnis gziT. aseTi qvedanayofi gaaCnia TiTqmis yvela cnobil
kompanias. magaliTad, bel telefon kompanis laboratoriaSi
Seiqmna informaciis Teoria da kavSirgabmulobis uaxlesi
saSualebebi.
aSS sainovacio sistemis daxasiaTebisas unda aRiniSnos
universitetebis gansakuTrebuli roli. miuxedavad maTi didi
damsaxurebisa, ganixileba erovnuli laboratoriebis SesaZlo
daxurvis an saxelmwifos mxridan dafinansebis Semcirebis
22
sakiTxi. amerikis universitetebis mniSvnelovani Taviseburebaa
is, rom Zalian maRali anazRaurebis gamo aq Tavmoyrilia
msoflios saukeTeso mkvlevarebi da uniWieresi studentebi,
romlebic sacxovreblad rCebian amerikaSi da Rebuloben aSS
moqalaqeobas.
erovnuli sainovacio sistemis aseTi struqtura aSS-s xdis
praqtikulad srul hegemonad mecnierebis mraval dargSi da
saSualebas iZleva aq miRweul iqnas saukeTeso mecnieruli,
teqnikuri da teqnologiuri Sedegebi.
dasavleT evropis didi qveynebis
erovnuli sainovacio sistemebi
aq laparakia xangrZlivi inteleqtualuri da mecnieruli
tradiciebis mqone iseT qveynebze, rogorebicaa: didi
britaneTi, germania, safrangeTi, italia. am qveynebis samecniero
saqmianoba ZiriTadad orientirebuli iyo gamoyenebiT da
samxedro inovaciebze. meore msoflio omis Semdeg yuradReba
gadatanil iqna didmniSvnelovani samecniero-teqnikuri
informaciis SeZenaze. magaliTad, did britaneTSi uari Tqves
ZviradRirebul kvlevebis Catarebaze birTvuli fizikis
sferoSi, garda im kvlevebisa, romlebic dakavSirebuli
iyo uSualod birTvuli iaraRis warmoebasTan. kevendiSis
laboratoriaSi kvlevebis ZiriTad mimarTulebad arCeul
iqna radioastronomia da maRalmolekuluri naerTebis
biologiuri Tvisebebis Seswavla. am sferoebSi gakeTebul
iqna umniSvnelovanesi aRmoCenebi, Seiqmna ori fundamenturi
mecnieruli disciplina – astrofizika da molekuluri
biologia. britaneTis sainovacio sistema koncentrirebulia
ramdenime maRalxarisxovani universitetis (oqsfordi,
kembriji, londonis universiteti) garSemo da aSS sainovacio
sistemis struqturis identuria.
23
daaxloebiT igive sqemisaa gfr-s da italiis sainovacio sistemebi,
Tumca am qveynebis mecnierTa miRwevebi meore msoflio omis
Semdeg SedarebiT naklebia.
safrangeTi wavida sxva gziT _ aq dominirebs fundamenturi
kvlevebi (garda maTematikisa), romlebsac warmarTavs samecniero
kvlevebis erovnuli centri (CNRS), romelic Seiqmna 1939
wels. aq muSaobs 25 aTasamde TanamSromeli, maT Soris 11 aTasi
mkvlevari. CNRS warmomadgenlobebi aqvs briuselSi, moskovSi,
pekinSi, tokioSi, xanoiSi, iohanesburgSi, vaSingtonSi, samxreT
amerikaSi.
CNRS biujeti Seadgens daaxloebiT sam miliard evros
weliwadSi, mas aqvs 1100 samecniero laboratoria.
maTematikuri kvlevebi ZiriTadad Tavmoyrilia ekol normalSi
da ramdenime msxvil universitetSi (nansi, sorboni).
dasavleT evropis mcire qveynebis
erovnuli sainovacio sistemebi
mcire, maRalganviTarebuli evropuli qveynebis sainovacio
sistemebis ZiriTadi niSania fundamenturi mecnierebis
maRali done, romelsac afinansebs saxelmwifo. iseT qveynebs,
rogoricaa: Svecia, niderlandebi, dania, Sveicaria, fineTi aqvT
msoflioSi cnobili universitetebi, guldasmiT SerCeuli
mecnieruli kvlevebi, romlebic am universitetebSi sruldeba
umaRles doneze.
aRniSnuli kvlevebis mimarTulebebia:
SveciaSi _ maTematika da klasikuri kvlevebi (upsalaSi da
lundaSi), ekonomika (upsalaSi da stokholmis ekonomikis
skolaSi), kompiuteruli kvlevebi (linCopingeSi), kvlevebi
biologiaSi da medicinaSi, (karolingis institutSi), axali
teqnologiebi da qalaqis dagegmarebis problemebi (stokholmis
samefo teqnologiur institutSi).
24
niderlandebSi – fizika, samarTali, ekonomika, klasikuri
kvlevebi da aRmosavleTmcodneoba (leidenSi), ekonomika da
energetikis problemebi (groninginSi), administraciuli marTva
da mecnierebis istoria (amsterdamis universitetSi).
Sveciis da niderlandebis sainovacio sistemebis Taviseburebebi
vrceldeba evropis sxva ganviTarebul qveynebzec, rogoricaa:
dania, Sveicaria, fineTi.
SveciaSi da niderlandebSi wamyvan rols asruleben erovnuli
mecnierebaTa akademiebi, gansakuTrebiT es exeba Sveciis
akademias, romelic aniWebs nobelis premiebs mecnierebis dargSi
da amiT ara marto uSualod moqmedebs msoflio fundamenturi
mecnierebis mimarTulebebis Camoyalibebaze, aramed xels uwyobs
Sveduri mecnierebis prestiJis amaRlebas.
orive zemoT aRniSnul qveyanaSi mniSvnelovan funqcias
asruleben umaRlesi kvlevebis institutebi (SveciaSi _ upsalaSi,
niderlandebSi _ vasenarSi). es institutebi prinstonis (aSS)
institutis msgavsad ara marto amzadeben maRali kvalifikaciis
kadrebs fundamentur mecnierebaSi, aramed uzrunvelyofen
mudmiv urTierTobas saerTaSoriso samecniero elitasTan da
qveynis niWier axalgazrdobasTan.
fundamenturi mecnierebis maRali done ganapirobebs swavlebis
maRal dones wamyvan universitetebSi.
gamoyenebiTi kvlevebi SveciaSi da niderlandebSi umeteswilad
finansdeba grantebis xarjze da erToblivi proeqtebiT iseT
msxvil korporaciebTan, rogoricaa: Shall da Fillips niderlandebSi,
Volvo, Eriksson _ SveciaSi. kvlevebis dafinansebaSi aqtiurad
monawileobs mcire da saSualo biznesic.
didi mniSvneloba aqvT regionalur proeqtebsac maRali
teqnologiebis sferoSi, romelTa gansaxorcieleblad aRebulia
silikonis velis (aSS) magaliTi. erT-erTi proeqtia energetikuli veli groningenSi (niderlandebi), romlis ZiriTadi mizania
energodamzogavi teqnologiebis da alternatiuli saTbobis
25
miRebis teqnologiebis SemuSaveba. SveciaSi (linCopingeSi)
imave sqemiT Tavmoyrilia teqnoparkebi, venCuruli sawarmoebi,
kvleviTi organizaciebi kompiuteruli teqnologiebis da
telekomunikaciis sferoebSi.
amgvarad, aRniSnuli qveynebis sainovacio sistemebisaTvis
damaxasiaTebelia: mZlavri fundamenturi sauniversiteto
mecniereba SezRuduli raodenobis mimarTulebebiT, romelsac
mxars uWers saxelmwifo, gamoyenebiTi dargebis kvlevebi,
romlebic tardeba biznesis mxardaWeriT da regionaluri
proeqtebi mecnierebisa da teqnologiebis sferoSi. aRsaniSnavia,
rom swored es qveynebi lideroben erovnuli ekonomikebis
msoflio konkurentunarianobis Semafasebel reitingebSi.
fineTis erovnuli sainovacio sistema
fineTis erovnuli sainovacio sistema iTvleba erT-erT yvelaze
efeqtur modelad msoflioSi. 2003 wels menejmentis ganviTarebis saerTaSoriso institutma (lozana, Sveicaria) fineTi
miiCnia 20 milionamde mosaxleobis raodenobis qveynebs Soris
yvelaze konkurentunarian ekonomikur zonad. 2004 wels davosis
msoflio ekonomikurma forumma fineTs mianiWa meore adgili
yvelaze konkurentunariani qveynebis reitingSi. Sefase-bisas
mxedvelobaSi iyo miRebuli ekonomikis saerTo mdgoma-reoba,
mecnierebatevadi warmoebebis koncentracia, samecniero kvlevebSi
da ganaTlebaSi investiciebis moculoba (sainovacio saqmianobis
dafinansebiT fineTs uswreben mxolod israeli da Svecia).
samecniero-kvleviT saqmianobaSi investiciebis gazrda fineTSi
daiwyo 70-iani wlebis bolos da 90-iani wlebis ekonomikuri
vardnis pirobebSic ki ar Sewyvetila, piriqiT, matulobda.
fineTi iyo pirveli qveyana, romelmac miiRo erovnuli sainovacio
sistemis koncefcia, rogorc mecnierebisa da teqnikis sferoSi
politikis ZiriTadi elementi. am periodidan daiwyo inovaciebze
da nou-hauze dafuZnebul sawarmoTa raodenobis gazrda, agreTve
26
kvleviTi saqmianobiT dakavebuli organiza-ciebis xelSewyoba da
gaZliereba.
dReisaTvis fineTSi funqcionirebs 20 universiteti da
28 umaRlesi profesiuli skola. universitetebi atareben
samecniero kvlevebs, aZleven sabaziso da diplomisSemdgom
ganaTlebas. profesiuli skolebi warmoadgenen mravaldargovan
regionalur umaRles saswavleblebs da orientirebuli arian
ZiriTadad gamoyenebiT kvlevebze. fineTis umaRlesi ganaTlebis
sistema imdenad popularulia, rom bolo aT weliwadSi ucxoel
studentTa raodenoba gaizarda orjer: swavlebis srul kurss
yovelwliurad gadis Svidi aTas kacze meti.
mecnieruli saqmianobis saxelmwifo dafinansebis struqtura
fineTSi (2006 wlis magaliTze) mocemulia qvemoT:
samecniero-kvleviTi samuSaoebis
saxelmwifo biujeti,
mln evro
saerTo biujeti
biujetis cvlilebebi
2005 welTan
wili
kvlevebSi, SedarebiT,
%
%
1 680,0
100
2,7
ganaTlebis saministro
715,4
42,6
3,9
vaWrobis da mrewvelobis
saministro
586,9
34,9
4,9
janmrTelobis da socialuri
dacvis saministro
125,6
7,5
3,1
soflis meurneobis da xis
damuSavebis saministro
99,3
5,9
_1,6
427,5
48,7
25,5
0,1
257,4
2,9
15,3
16,7
12,4
478,2
28,5
4,0
saxelmwifo kvlev. institutebi
272,6
16,2
2,5
sxva kvleviTi dawesebulebebi
195,6
11,6
_8,3
ganawileba dargebis mixedviT:
ganawileba organizaciebis mixedviT:
universitetebi
sauniversiteto saavadmyofoebi
fineTis akademia
teqnologiebisa da inovaciis
ganviTarebis centri
27
mecnierebisaTvis gamoyofili saxelmwifo biujetis daaxloebiT
80% anawilebs fineTis vaWrobisa da mrewvelobis saministro da
ganaTlebis saministro. umaRlesi saswavleblebis mecnierebis
dafinansebas axdens fineTis akademia - centraluri samecniero
administraciuli organo, komelsac akontrolebs ganaTlebis
saministro. akademiis SemadgenlobaSia mecnierebis komiteti
da eqvsi komisia: sabunebismetyvelo, samedicino, soflis
meurne-obis, teqnikuri, sazogadoebrivi da humanitaruli
mecnierebis.
dafinansebisas fineTis akademiis mier SeCeulia kvlevebis oTxi
prioritetuli mimarTuleba: medicina, biologia da garemo,
kultura da sazogadoeba, bunebismetyveleba da teqnika.
saxelmwifo dafinansebis garda mecnierebis dafinansebaSi
monawileobs fondi Sitra, romelic parlamentis egidiT muSaobs
axal sainovacio kompaniebTan venCuruli fondis msgavsad
- aZlevs maT 100 aTasidan 15 mln evros odenobiT Tanxebs
maTi aqciebis 30-40%-s sanacvlod. Cveulebriv fondi muSaobs
kompaniasTan sami-xuTi wliT, Semdeg yidis mis aqciebs sxva
investorebze.
investoris rolSi gamodis teqnologiebisa da inovaciebis
erovnuli safondo saagento Tekes, romelic eqvemdebareba
fineTis vaWrobisa da mrewvelobis saministros da anawilebs
gamoyenebiTi kvlevebisaTvis gamoyofili biujetis did nawils.
fondis saqmianoba iTvaliswinebs mecnierebis mxardaWeris sxva
formebsac, rogoricaa: grantebi da sainvesticio kreditebi
kompaniebisaTvis maT mier samecniero-kvleviTi samuSaoebis
Casatareblad.
qvemoT mocemulia organizaciebi, romlebic Rebuloben
gadaw-yvetilebebs da axorcieleben samecniero da kvleviT
saqmianobas:
28
qveynis politikas mecnierebis, inovaciebisa da teqnologiebis
sferoSi ayalibebs fineTis mecnierebisa da teqnologiebis
politikis sabWo premier-ministris TavmjdomareobiT.
saxelmwifo politikis ZiriTadi mimarTulebaa samecniero
kvlevebisa da samuSaoebis saxelmwifo dafinansebis zrda – 2006
wels mTliani Sida produqtis 3,5%-dan 2007 wels dafinanseba
gaizarda 4%-mde. samTavrobo programiT SemdgomSi dafinanseba
gaizrdeba fineTis akademiis xaziT: investiciebi fokusirebul
iqneba mecnierebis, teqnologiebisa da inovaciebis strategiul
centrebze (Strategic Centre for Science, Technology and Innovation). 2006
wels sabWom gadawyvita Seiqmnas xuTi strategiuli centri,
romlis daniSnulebaa uzrunvelyos gafantuli kvleviTi
resursebis koordinacia qveyanaSi da mis sazRvrebs gareT Semdeg
sferoebSi: energetika da garemos dacva, metaloproduqcia da
manqanaTmSenebloba, metyeveoba, janmrTelobis dacva, sainformacio da sakomunikacio industria.
fineTis mecnierebis sistema gaxsnili sistemaa: aq aqtiurad
iyeneben sxva qveynebis codnas, fineTis universitetebSi
aswavlian amerikidan, kanadidan, germaniidan, inglisidan da sxva
qveynebidan mowveuli profesorebi, fineTi srulad Sesulia
boloniis procesSi, aqtiurad uWers mxars universitetTaSorisi
kvlevebis ideas (Cross Border University).
fineTis gamocdileba cxadyofs, rom sakuTari fundamenturi
mecnierebis ararsebobis drosac ki SesaZlebelia sainovacio
saqmianobaSi mniSvnelovani warmatebebis miRweva, codnaze
dafuZnebuli ekonomika SeiZleba aigos ara marto akademiur
mecnierebaze dayrdnobiT saxelmwifos mizandasaxuli politikis,
biznesTan efeqturi urTierTobis, mecnierebaSi, inovaciebSi da
ganaTlebaSi grZelvadiani dabandebis wyalobiT10,11.
29
30
fineTis
akademia
ganaTlebis
saministro
saagento
Tekes
teqnologiebisa da
inovaciebis
erovnuli safondo
vaWrobisa da
mrewvelobis
saministro
fondi
nax. 4. fineTis erovnuli sainovacio sistema
warmoebebi da kerZo samecniero-kvleviTi institutebi
Sitra
sxva
saministroebi
universitetebi da saxelmwifo samecniero-kvleviTi institutebi
fineTis
samecnieroteqnologiuri
politikis
sabWo
ministrTa kabineti
parlamenti
iaponiis erovnuli sainovacio sistema
miuxedavad mZlavri ekonomikisa, iaponiis erovnuli sainovacio
sistema mniSvnelovnad CamorCeba aSS erovnul nacionalur
sistemas da koncentrirebulia sruliad sxva mimarTulebebze.
samecniero kvlevebSi iaponiis univrsitetebis roli nakleb
mniSvnelovania, vidre msxvil korporaciebSi arsebuli kvleviTi
laboratoriebisa, rac aixsneba imiT, rom iaponiis erovnuli
sainovacio sistema imdenad Zlier ar aris orientirebuli
fundamentur kvlevebze, aq yuradRebis centrSia teqnikuri
inovaciebi da uaxlesi teqnologiebi. iaponiam, romelic
XX saukunis 50-iani wlebidan moyolebuli orientirebulia
ucxouri patentebis Sesyidvebze, ganaviTara ra gamoyenebiTi
sainJinro teqnologiebi, miaRwia gansakuTrebul warmatebebs jer
sayofacxovrebo teqnikis, Semdeg ki avtomobilebis warmoebaSi.
am dargebSi man gamodevna TviT amerikuli kompaniebic ki Tavis
samSobloSi. amJamad iaponia agrZelebs koncentrirebas sainJinro
gamoyenebiT sferoSi, sadac aqvs efeqturi komerciuli Sedegebi.
garda amisa, iaponiaSi tardeba umniSvnelovanesi kvlevebi
naxevargamtarebisa da nanoteqnologiebis dargebSi.
iaponiis erovnuli sainovacio sistemis mniSvnelovani Taviseburebaa misi orientacia maRalteqnologiur sferoSi maRalxarisxovani produqciis eqsportze.
amavdroulad, eWvs ar iwvevs iaponiis umaRlesi ganaTlebis
sistemis seriozuli naklovanebebi, romelic sakmaris SesaZleblobebs ar qmnis individualuri azrovnebis gansaviTareblad
fundamentalur mecnierebaSi. miuxedevad amisa, arakonkurentuli kooperaciis unikaluri unari, SemsrulebelTa gansakuTrebuli akuratuloba da pasuxismgebloba exmareba iaponelebs
Seqmnan farTo moxmarebis maRalteqnologiuri produqcia,
romelsac badali ara hyavs msoflioSi.
31
tailandis erovnuli sainovacio sistema
tailandi soflis meurneobis produqciis umsxvilesi
eqsportiori qveyanaa msoflioSi da aqvs modernizebuli
ganviTarebis sakuTari gza – anviTarebs menejmentis
inovaciur meTodebs soflis meurneobis sferoSi. amis
garda, tailands gaaCnia iSviaTi SesaZleblobebi rekreaciul
sferoSi, aris turistuli industriis umsxvilesi centri.
budisturi, induisturi da konfucianisturi kulturebis
gzajvaredinze mdebare tailandi gamoirCeva xelovnebisa
da arqiteqturis uCveulo formebiT. swored kulturis
es Taviseburebebi gamoiyeneba tailandis sainovacio
saqmianobaSi – ZiriTadi aqcentebi keTdeba ara High-Tech
(maRalteqnikuri), aramed High-Hume (maRalhumanitaruli)
teqnologiebis ganviTarebaze.
tailandis SesaZleblobebi umaRlesi ganaTlebisa da mecnierebis
sferoSi jer kidev SezRudulia. miuxedavad amisa, garkveuli
yuradReba eqceva maRali teqnologiebis ganviTarebas (upirveles
yovlisa, kompiuterebis da maTi damkompleqtebeli nawilebis
warmoebas, avtomobilebis awyobas). 2003 wels tailandSi Seiqmna
erovnuli sainovacio saagento, romlis amocanaa tailandis
inovaciuri ganviTarebis strategiis SemuSaveba da ekonomikis
konkurentunarianobis amaRleba.
TurqeTis erovnuli sainovacio sistema
mecnierebis dargSi TurqeTis monacemebi jer kidev maRali ar
aris, Tumca aq intensiurad mimdinareobs sainovacio sistemis
efeqturi struqturizacia.
2000-2001 wlebSi aSS-is umaRles saswavleblebSi gagzavnil
studentTa raodenobiT TurqeTi erT-erT pirvel adgilze iyo
– 15 aTasi studentis ganaTlebis misaRebad 824 mln dolari
daixarja, didi tempebiT da efeqturad gamoiyeneba distanciuri
32
swavleba, ramac mniSvnelovnad gazarda mosaxleobis ganaTlebis
done.
jer kidev 1963 wels Seiqmna TurqeTis mecnierebisa da
teqnologiebis sabWo (TURITAK), romelic angariSvaldebulia
uSualod premier-ministris winaSe. sabWo dResac centraluri
organizaciaa samecniero kvlevebisa da teqnologiuri
ganviTarebis sferoSi. mas aqvs didi uflebamosilebani
inovaciis saqmeSi – mis funqciebSia samecniero-teqnologiuri
da sainovacio politikis formireba, sagranto dafinansebis
organizeba, axalgazrda talantebis moZieba, wamyvani samecniero
Jurnalebis da monografiebis gamocema. sabWoSi muSaobs
8 sagranto komiteti, romlis SemadgenlobaSia TurqeTis
mecnierebis wamyvani specialistebi. dafinansebis paralelurad
sabWo asrulebs sainovacio eqspertizis funqciebsac. TURITAKis farglebSi Seqmnilia erovnuli akademiuri qseli, dokumentaciebis centri, rigi laboratoriebisa. sabWo amavdroulad
asrulebs staJirebis, gacvlebis, olimpiadebis da sxva RonisZiebebis organizatoris funqciebs.
1991 wels sabWosTan Seiqmna TurqeTis teqnologiuri
ganviTarebis arasamTavrobo arakomerciuli fondi (TTGV),
romlis mizania ekonomikis kerZo seqtorSi kvlevebis dafinanseba, ramdenadac TviT sabWo afinansebs upiratesad akademiur
sferos. TTGV uzrunvelyofs industriul sferoSi Catarebuli
kvlevebis biujetis daaxl. 50% da afinansebs 2 mln dolaramde
biujetis mqone proeqtebs, romelTa xangrZlivobaa ara umetes
2 wlisa. fondis mier dafinansebuli proeqtebis umetesoba
ganekuTvneba telekomunikaciebis da eleqtronikis sferoebs.
TTGV-s mier mxardaWerili proeqtebis 73% mcire da saSualo
biznesis iniciativebiT sruldeba.
mecnierebis dafinanseba TurqeTSi mniSvnelovnad CamorCeba ara
marto maRalganviTarebuli qveynebis saSualo statistikur
monacemebs – 2,4%, aramed iseTi mcire qveynisas, rogoricaa
singapuri (mTliani Sida Semosavlis 1,1 %).
33
mecnierebis dafinansebis 61,1% moixmars universitetebi. am
monacemiT TurqeTi CamorCeba mxolod Ciles (66,9%), OECD-s
qveynebSi (mis SemadgenlobaSia 30 qveyana) es monacemi ar
aRemateba 15-20%. mkveTrad gaizarda sameniero publikaciebis
raodenoba. 1980-2001 wlebSi am monacemiT TurqeTi gadaadgilda
44-e adgilidan 25-e adgilze msoflioSi.
TurqeTSi Seqmnilia 12 teqnoparki da teqnologiuri ganviTarebis zona, romelTa mizania universitetebsa da warmoebas
Soris kooperaciis gaZlierebis xelSewyoba. am teqnoparkebSi da
zonebSi Seqmnilia Sromis gansakuTrebuli pirobebi, moqmedebs
sakanonmdeblo da finansuri mxardaWeris meqanizmebi mkvlevarebisa da kompaniebisaTvis. amis garda, Seqmnilia teqnologiebis
ganviTarebis 11 centri (inkubatorebi), m.S. kerZoc, romelTa
mizania universitetebsa da bizness Soris kavSiris damyareba.
bevri universiteti TviT qmnis eqspertizis specialur
centrebs.
amgvarad, TurqeTSi Seqmnilia inovaciebis erovnuli sistemis
praqtikulad yvela sabaziso komponenti, amJamad dRis wesrigSia
am sistemis gardaqmna srulyofil erovnul sainovacio sistemad.
amisaTvis aqcenti keTdeba sainformacio teqnologiebis
ganviTarebaze da saganmanaTleblo programebis Seqmnaze.
prioritetul mimarTulebebad iTvleba agreTve bioteqnologia,
komunikaciisa da cifruli telekomunikaciis teqnologiebi,
rekreacia. TurqeTSi did yuradRebas uTmoben menejments.
Sesabamisi programebi Setanilia qveynis 77 universitetidan 52-Si,
zogierTi maTganis programaSia sainovacio menejmentic.
34
israelis erovnuli sainovacio sistema
dReisaTvis israeli Sedis msoflios yvelaze ganviTarebul
qveyanaTa oceulSi da cnobilia Tavisi maRalteqnologiuri
mrewvelobiT, kvalificirebuli sainJinro kadrebiT, mniSvnelovani mecnieruli miRwevebiT. mdgrad ekonomikur zrdas
ganapirobebs sameurneo meqanizmSi axali gadawyvetilebebis
swrafi danergva da uwyveti sainovacio saqmianobis uzrunvelyofa. “inovaciis indeqsis” mixedviT, romelic axasiaTebs
mecnierebisa da biznesis urTierTobas da ekonomikaSi samecniero
miRwevebis danergvis siCqares, israeli aris me-6 adgilze
aSS-s, taivanis, fineTis, Sveciis da iaponiis Semdeg12.
erT-erTi yvelaze maRalia israelis mecnierebis dafinanseba –
mTliani Sida produqtis 3%, qveyanaSi funqcionirebs 3 aTasze
meti maRalteqnologiuri kompania.
warmatebuli sainovacio sistemis mSenebloba israelSi daiwyo
1960-ian wlebSi, rodesac ekonomikis ganviTarebis strategiaSi
prioriteti mieniWa mecnierebatevad mrewvelobas, Sesabamisad,
samecniero-kvleviT programebSi – gamoyenebiT kvlevebs.
ekonomikuri blokis ganviTarebas mohyva erovnuli fundamenturi mecnierebis Seqmna.
mniSvnelovani investiciebi Caido ganaTlebaSi da teqnologiebis
srulyofaSi, ganuwyvetliv izrdeba kvlevebis Rirebuleba da
mcirdeba saxelmwifo dafinansebis wili.
imis gamo, rom israeli aris patara qveyana Zalian SezRuduli
materialuri resursebiT, mas ar SeuZlia miaRwios mniSvnelovan
mecnierul warmatebebs mecnieruli TanamSromlobisa da
kooperaciis gareSe. 1972 wels samecniero kvlevebisa da
ganviTarebis erovnulma sabWom daawesa israelis samecnierokvleviTi konferenciebis programa (“israkoni”), romlis farglebSi
warmoebs samecniero informaciis regularuli gacvla da
ganxilvebi israelis da msoflios wamyvan specia-listebs Soris.
israelis mrewvelobis samecniero-kvleviTi centri “matimori”,
romelic aris arakomerciuli organizacia, debs saerTaSoriso
samecniero xelSekrulebebs mrewvelobisa da vaWrobis saminis35
tros mTavari mecnieris biuros saxeliT. es centri aris israelis
kompaniebisa da maTi ucxoeli partniorebis damakav-Sirebeli
rgoli.
1959 wels veicmanis samecniero-kvleviTi institutis
farglebSi Seiqmna organizacia YEDA – pirveli israeluri
da erT-erTi pirveli msoflioSi organizacia teqnologiebis
transferis saqmeSi, romlis mizania samecniero miRwevebis
komercializacia.
1974 wlidan funqcionirebs amerika-israelis samecniero fondi
(BSF), romelic afinansebs kvleviT programebs mecnierebis
sxvadasxva dargSi – antropologiidan da biosamedicino
inJineriidan dawyebuli fizikisa da garemos dacvis CaTvliT.
dafuZnebis dRidan fonds gamoyofili aqvs 2000-mde granti 90
mln-mde saerTo TanxiT.
aRniSnuli fondis garda dafuZnebulia amerika-israelis
samecniero fondebi soflis meurneobaSi (BARD), mrewvelobaSi
(BIRD), amerika-israelis mecnierebisa da teqnologiebis komisia,
Seqmnilia transnacionaluri korporaciebis samecnierokvleviTi centrebi da warmoebebi, mZlavri teqnoparkebi,
romlebic specializdebian kompiuteruli qselebis usafrTxoebis, internet-teqnologiebis, programuli uzrunvelyofis,
robototeqnikis sferoebSi.
fenomenaluri warmatebebi aqvs venCuruli fondebis israelur
models. 1991 wels israelSi iyo mxolod erTi venCuruli fondi
35 mln aSS dolaris kapitaliT. 2002 wels maTi ricxvi Seadgenda
80-s, kapitali ki – 8 mlrd dolars.
israelis sainovacio sistemis agebis principia kerZo kompaniebisaTvis saxelmwifo SekveTebis micema. dafinansebas uzrunvelyofs saxelmwifo venCuruli fondi Yozma, romlis kapitalSi
saxelmwifos wilia 100 mln, kerZo investorebisa – 178 mln aSS
dolari.
sainovacio sistemis mniSvnelovani elementia biznes-inkubatorebi, romlebic Seqmnilia fundamenturi kvlevebis Sedegebis
gamosayeneblad komerciuli mizniT13,14.
36
ungreTis erovnuli sainovacio sistema15
sainovacio politikis gamatarebeli erovnuli sistema mniSvnelovnad Seicvala bolo wlebis ganmavlobaSi. amJamad moqmed
sistemaSi wamyvani roli akisria mecnierebis da teqnologiebis
politikis kolegias (TTPK), romelSic Sevidnen premierministris moadgileebi, ungreTis mecnierebaTa akademiis
prezidenti, ministrebi, kvlevebisa da teqnologiebis erovnuli
sammarTvelos (NKTH) ufrosi. kolegiis mier Seqmnilia
sakonsultacio sabWo (TTTT), romelic aerTianebs cnobil
mecnierebs, eqspertebs, mecnierebisa da inovaciebis kvlevebis
specialistebs (ix. sqema).
kvlevebis saimedo da gamWvirvale dafinansebis mizniT Seqmnilia
samecniero kvlevebisa da sainovacio teqnologiebis fondi,
romlis finansuri wyaroebia: saxelmwifo biujetidan gamoyofili Tanxa, sainovacio gadasaxadis saxiT Semosuli Tanxa,
saxelmwifo grantebi da sxv.
sainovacio gadasaxadis gadamxdelebi arian ungreTis rezidenti
kompaniebi, ungreTSi daregistrirebuli ofSoruli kompaniebi.
sainovacio gadasaxadisagan Tavisufldebian axlad Seqmnili
kompaniebi (dafuZnebis wels), mcire da saSualo zomis
kompaniebi, romelTa Semosavali ar aRemateba 700 mln forints
da dasaqmebulTa raodenoba – 10 kacs. 2004 wels sainovacio
gadasaxadi Seadgenda 2%, 2005 wels – 0,25%, 2006 wels – 0,3%,
amasTan ibegreba neto wliuri Semosavlis 80%16.
fondis saqmianobas kontrols uwevs kvlevebisa da teqnologiebis erovnuli sammarTvelo. grantebis ganawilebaze pasuxismgebelia kvleviTi samuSaoebisa da kvlevis Sedegebis danergvis
saagento, romelic muSaobs kvlevebisa da teqnologiebis
erovnuli sammarTvelos meTvalyureobis qveS. grantebi gaicema
Catarebuli konkursis Sedegebis Tanaxmad.
saxelmwifo dafinansebis paralelurad ungreTSi dinamiurad
viTardeba venCuruli (sarisko) dafinanseba. venCuruli
37
38
umaRlesi skolebis kvleviTi
organizac.
daqvemdebarebuli
institutebi
ungreTis sapatento
ofisi
qveynis
ganviTarebis gegma
nax. 5. ungreTis erovnuli sainovacio sistema
samecniero kvlevebis
fondis saagento
kvlevebis marTva da
gamoyeneba (KPI)
institutebi
uma-s kvleviTi
ungreTis mecnierebaTa akademia (uma)
parlamenti
kvlevebisa da teqnologiebis
sainovacio sabWo (KTIT)
mecnier. da teqnologiebis politikis
kolegia (TTPK) mecnierebisa da
teqnolog. sameTvalyureo komiteti
kvlevebisa da teqnologiebis erovnuli
sammarTvelo (NKTH)
ganaTlebis
saministro
sxva
saministroebi
ekonomikis da transport. saministro
mTavroba
ungreTis ess struqtura
kapitalis ZiriTadi sferoa axali teqnologiebi da sainovacio
saqmianoba. amJamad ungreTs gaaCnia venCuruli fondebis da
sarisko kapitalis sazogadoebebis sakmaod ganviTarebuli
infrastruqtura. aqtiur sainovacio saqmianobas eweva 75
venCuruli da samewarmeo fondi, agreTve pirdapiri investiciebis fondebi. eqspertebis SefasebiT, ungreTis sarisko
investiciebis bazris dafinansebis moculoba Seadgens daaxl.
4 mlrd evros. prioritetulad miCneulia telekomunikaciebis,
programuli uzrunvelyofis, turizmis, garTobis industriis
sferoebi.
sxva qveynebis mniSvnelovan samecniero wreebTan samecniero
da teqnologiuri kavSirebis gansaviTareblad ungreTSi Seqmnilia ataSeebis qseli. maTi mizania ungreTis samecniero organizaciebisaTvis daxmarebis aRmoCena samecniero kavSirebis
damyarebisa da saerTaSoriso integraciis saqmeSi. ungreTis
samecniero ataSeebi avrceleben informacias ungreTis mecnierebis miRwevebis Sesaxeb, partniorebs acnoben ungreTis
samecniero politikas da TanamSromlobis SesaZleblobebs. amJamad ungreTs hyavs samecniero ataSeebis 10 warmomadgenloba:
berlinSi, briuselSi (evrokavSirSi), helsinkSi, londonSi,
moskovSi, parizSi, romSi, TelavivSi, tokioSi da vaSingtonSi.
dafuZnebis stadiaSia warmomadgenloba pekinSi.
yofili sabWoTa kavSiris qveynebis
erovnuli sainovacio sistemebi
ruseTSi amJamad funqcionirebs 4 aTasamde samecniero
organizacia, romelTagan 70% saxelmwifo dawesebulebaa.
mecnierebis sferoSi dakavebulia 800 aTasamde adamiani, Tumca
mkvlevari maT Soris aris mxolod 50%17.
39
ruseTis erovnuli sainovacio sistemisaTvis damaxasiaTebelia
seriozuli struqturuli disbalansi, araTanmimdevruli
saxelmwifo politika, samewarmeo seqtoris SedarebiT dabali
sainovacio aqtiuroba.
ruseTis erovnuli sainovacio sistema gamoirCeva saxelmwifo
seqtoris Zalian maRali wiliT, msxvili mecnierebatevadi
korporaciebis Seqmnis neli tempiT, mecnierebisa da mrewvelobis
susti kavSirebiT, ganuviTarebeli materialur-teqnikuri baziT,
mcire sainovacio biznesis, agreTve sainovacio proeqtebis
damfinansebeli safondo bazrisa da venCuruli kapitalis
ganviTarebis dabali doniT.
ganviTarebuli qveynebis sainovacio sistemebisagan gansxvavebiT,
ruseTSi ar arsebobs teqnologiebis gadacemis efeqturi meqanizmi.
inovaciebis mniSvnelovani nawili iseve, rogorc adamianuri
kapitali, intensiurad gadis sazRvargareT. praqtikulad
umoqmedoa sistemis marketinguli da informa-ciuli elementebic.
adgilobriv sawarmoTa interesebi mimarTulia moZvelebuli
mowyobilobebis Secvlaze, ruseTis bazrebze inergeba ucxoeTis
qveynebis moZvelebuli teqno-logiebi.
ruseTis erovnuli sainovacio sistemis regulirebis instituciuri da organizaciuli meqanizmebis Seswavlam cxadyo, rom
isini saWiroeben arsebiT cvlilebebs. am cvlilebebis farglebSi
ruseTSi cdiloben orientacia gaakeTon msoflio praqtikiT
Semowmebuli sistemebis modelze. amaze metyvelebs gadasvla
kvlevebis konkursuli dafinansebis principze, sainovacio
biznesis organizaciuli da ekonomikuri mxardaWeris axali
formebis Seqmna, mecnierebisa da inovaciebis sagadasaxado
stimulirebis sistemis formirebis mcdeloba, inteleqtualuri
sakuTrebis sakanonmdeblo uzrunvelyofa da a.S.
2005 wels damtkicebul iqna “ruseTis federaciis politikis
ZiriTadi mimarTulebebi sainovacio sistemis ganviTarebis
sferoSi 2010 wlamde”, 2006 wels ki miRebul iqna “ruseTis
ruseTis erovnuli sainovacio sistemisaTvis damaxasiaTebelia
40
federaciaSi mecnierebisa da inovaciebis ganviTarebis strategia
2015 wlamde”.
aRniSnuli dokumentebis mizania samecniero kvlevebis
dabalansebuli seqtorisa da efeqturi sainovacio sistemis
formireba, raTa uzrunvelyofil iqnas ekonomikis teqnologiuri modernizacia da konkurentunarianobis gazrda mowinave
teqnologiebis safuZvelze da samecniero potencialis gardaqmna
mdgradi ekonomikuri zrdis erT-erT ZiriTad resursad.
ruseTis federaciis mTavrobis gadawyvetilebiT unda Seiqmnas
erovnul-kvleviTi universitetebis qseli (10-15 universiteti),
romelTa ganviTarebis programa gaTvlilia 5 welze. es
universitetebi unda gaxdnen konkurentunariani msoflio
bazarze, maT dasafinanseblad saxelmwifo gamoyofs 30 mlrdmde rubls.
ukrainis eqsportis struqturaSi inovaciuri, maRalteqnologiuri, mecnierebatevadi produqcia Seadgens mxolod 0,1
procents, samecniero-kvleviTi sferos dafinanseba (rogorc
saxelmwifo, aseve kerZo investiciebi) ki ar aRemateba 0,5%18,19.
amJamad ukrainis sainovacio sistemas aqvs bevri problema – ar
arsebobs ekonomikis ganviTarebis sainovacio modelze gadasvlis
strategia, arasrulyofilia normatiul-samarTlebrivi baza,
neli tempiT yalibdeba inovaciuri produqciis bazari, dabalia
samecniero-teqnikuri da sainovacio sferos dafinanseba,
araefeqturad gamoiyeneba arsebuli finansuri resursebi.
ukraineli eqspertebis SefasebiT, ukrainis erovnuli sainovacio
sistemis krizisi gamowveulia ara marto finansuri resursebis
deficitiT, aramed imiTac, rom daeca samecniero-teqnikur
produqciaze gadaxdisunariani moTxovnileba saxelmwifos da
biznesis mxridan, gauaresda samecniero kadrebisa da kvlevebis
materialur-teqnikuri bazis xarisxobrivi maCveneblebi.
ukrainaSi funqcionirebs sainovacio infrastruqturis iseTi
41
ZiriTadi elementebi, rogoricaa: teqnoparkebi (15), biznesinkubatorebi, sainovacio centrebi (11). sakanonmdeblo doneze
sainovacio saqmianoba gansazRvrulia “ukrainis samecnieroteqnologiuri da inovaciuri ganviTarebis koncefciiT (1999
w.), ukrainis kanoniT “sainovacio saqmianobis Sesaxeb” (2002 w.),
ukrainis kanoniT “ukrainaSi sainovacio saqmianobis prioritetuli mimarTulebebis Sesaxeb” (2003 w.), kanonebiT “teqnologiuri parkebis sainovacio saqmianobis specialuri reJimis
Sesaxeb” (1999 w.) da “teqnologiebis transferis sferoSi
saqmianobis saxelmwifo regulirebis Sesaxeb” (2006 w.)20.
miuxedavad amisa, SeiZleba iTqvas, rom axali tipis sainovacio
sistemis formireba mxolod dawyebis stadiaSia. am gzaze
ukrainas aqvs bevrad ukeTesi pirobebi, vidre Tavis droze
hqonda samxreT koreas da 90-iani wlebis dasawyisSi fineTsa da
irlandias. msoflio ekonomikuri forumis SefasebiT, ukrainis
ekonomikis inovaciurobis integraluri indeqsi (aTbaliani
skaliT) Seadgens 5,7-s21.
beloruss gaaCnia erTiani erovnuli sainovacio sistemis
calkeuli fragmentebi: samecniero da saswavlo dawesebulebebi,
inovaciaze orientirebuli samrewvelo sawarmoebi da sxvadasxva
xarisxis inovaciurobis mqone sainovacio infrastruqturis
specializebuli sawarmoebi.
samecniero kvlevebi da samuSaoebi tardeba samasamde
samecniero-kvleviT institutSi, sakonstruqtoro biuroSi,
umaRles saswavleblebSi, samrewvelo da sxva dawesebulebebSi.
kvlevebis 80% asrulebs belorusis erovnuli mecnierebaTa
akademia, mrewvelobis, ganaTlebis da janmrTelobis dacvis
saminis-troebi.
mecnierebis mTel rig dargebSi belorusi ar CamorCeba msoflios
wamyvan qveynebs, Tavisi adgili aqvs fizikis, maTematikis, axali
masalebis, programuli produqtebis warmoebis sferoebSi.
belorusis mecnierebi warmatebiT TanamSromloben msoflios
42
samecniero sazogadoebasTan iseT mimarTulebebSi, rogoricaa:
informatizacia da programuli uzrunvelyofa, nanoteqnologiebi da nanomasalebi, energoefeqturi teqnologiebi,
genetika da bioteqnologiebi, ekologiuri mdgradoba da
radiaciuli usafrTxoeba.
amis miuxedavad, belorusis erovnul sainovacio sistemas
gaaCnia seriozuli naklovanebani. nela viTardeba teqnologiuri
infrastruqtura, Tumca funqcionirebs teqnoparkebi (dReisaTvis am tipis 9 organizacia), agreTve teqnologiebis transferis
centrebis qseli, sainovacio biznes-inkubatorebi.
umniSvneloa teqnoparkebis roli qveynis sainovacio ganviTarebaSi. maTi wili 1%-ze naklebia. inovaciuri klimatis
gaumjobesebas ver axerxebs belorusis sainovacio fondis
finansuri politika. ganuviTarebelia venCuruli dafinanseba,
ar arsebobs investiciebis dazRvevis meqanizmi. gansakuTrebiT
sustia mewarmeobis seqtori.
saxelmwifos mxridan realuri mxardaWeris ararsebobis gamo
mudmivad mcirdeba mcire sainovacio sawarmoTa ricxvi. 1997
wlidan igi Semcirda 2,3-jer. ar iqmneba sainovacio servisis
sawarmoebic.
arasakmarisad gamoiyeneba teqnologiuri siaxleebis
komerci-alizaciis da maTi bazarze danergvis Tanamedrove
meqanizmebi.
am naklovanebebis aRmofxvris mizniT sruliad belorusis III
saxalxo krebam daamtkica qveynis ganviTarebis inovaciuri kursi
2006-2010 wlebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis programiT. am kursze gadasvlis meqanizmad unda iqces belorusis
erovnuli sainovacio sistema, rogorc codnis generaciis,
gavrcelebisa da gamoyenebis, axal produqciaSi, teqnologiebsa
da momsaxurebaSi misi gansaxierebis Tanamedrove instituciuri
modeli.
43
yazaxeTSi maRalteqnologiuri seqtori faqtiurad ar arsebobs.
2003 wlidan moyolebuli mecnierebatevadi produqciis warmoeba
Seadgens mTliani Sida produqtis daaxloebiT 1%-s22.
bolo wlebSi konkurentunarianobis reitingiT yazaxeTi
daqveiTda 65-e adgilidan 75-e adgilze, arasakmarisia sainJinro
da samecniero kadrebi (98-e adgili), sustia TanamSromloba
samecniero-kvleviT institutebsa da mrewvelobas Soris (71-e
adgili). respublikis teqnologiuri mzadyofna ar Seesabameba
mowinave qveynebis dones – es maCvenebelic daeca 70-e adgilidan
77-mde (ranJirebaSi monawileobda 131 qveyana)23.
qveynis industriis inovaciuri ganviTarebis mizniT SemuSavebul
iqna yazaxeTis respublikis erovnuli sainovacio sistemis
formirebisa da ganviTarebis programa 2005-2015 wlebSi.
programa iTvaliswinebs Ria tipis sainovacio sistemis Seqmnas,
romelic uzrunvelyofs konkurentunariani saboloo produqtis Seqmnas samamulo da ucxoeTis samecniero potencialis
gamoyenebis gziT.
erovnuli sainovacio sistemis formirebis da ganviTarebis
programis operators warmoadgens erovnuli sainovacio fondi.
amJamad mis portfelSia 65 proeqti, maT Soris 21 inovaciuri,
saerTo RirebulebiT 31 mlrd tenge (maTgan 16 mlrd tenge –
TviT fondis wilia). (100 KZT/1 USD=0.6642).
2004 wlis Semdeg erovnuli sainovacio fondis monawileobiT
Seiqmna xuTi venCuruli fondi, xelmowerilia dokumenti meeqvses
Seqmnaze. ganisazRvra fondis dafinansebis prioritetuli
mimarTulebebi: sainformacio teqnologiebi, kvebis mrewvelobis,
navTobisa da gazis, bioteqnologiebi, farmacevtika, alternatiuli energetika.
finansuri infrastruqturis paralelurad viTardeba
fizikuri infrastruqturac – laboratoriebi, teqnoparkebi,
sauniver-siteto teqnologiuri biznes-inkubatorebi. maTi
daniSnulebaa Seqmnan efeqturi garemo, sadac rogorc
msxvil sawarmos, aseve calkeul mecniers SeeZleba miiRos
44
sagadasaxado SeRavaTebi, sawarmoo da saofise farTebis
SeRavaTiani arenda, mowinave laboratoriuli mowyobilobebi,
profesiuli konsultaciebi.
SeiZleba iTqvas, rom erovnuli sainovacio sistemis sabaziso
elementebis Seqmnis amocana Sesrulda. qveynis winaSe dgas
rigi gadasawyveti problemebisa: normaluri, adeqvaturi
sakanonmdeb-lo bazis Seqmna, adamianuri kapitalis ganviTareba
(kvalificiuri sainJinro, samecniero kadrebi, marketologebi,
sainovacio menejerebi da a.S.), samecniero kompleqsis daaxloeba
samrewvelo seqtorTan, inovaciur produqciaze realuri
moTxovnebis gazrda da sxv.
somxeTi. miuxedavad imisa, rom bolo 10-15 wlis manZilze
somxeTis mecnierebis dafinansebaze gamoyofili Tanxebi
yovelwliurad izrdeba (saSualod 1,14-jer), am xarjebis wili
mTlian Sida produqtSi TiTqmis ar Secvlila da Seadgens
saSualod 0,25 procents.
somxeTis ekonomikis inovaciurobis indeqsi 2005 wels Seadgenda
0,14, 2007 wels ki – 0,13, maSin roca es maCvenebeli EC-25
qveynebSi aris 1-s toli24. es miuTiTebs, rom msoflio masStabiT
somxeTi ar aris inovaciis mwarmoebeli qveyana. aq moiZebneba
mxolod 4-5 konkurentunariani produqti.
somxeTSi funqcionirebs 75 samecniero-kvleviTi organizacia,
maT Soris 41 mecnierebaTa akademiis sistemaSi Semavali
instituti. mkvlevarTa da teqnikosTa raodenoba daaxloebiT
6500 kacs Seadgens, maTgan 510 mecnierebaTa doqtori da 2100
mecnierebaTa kandidatia. aRniSnuli organizaciebis kvlevis
sferoebia: qimia, eleqtronika, molekuluri biologia, bioteqnologia, mikrobiologia, sainformacio teqnologiebi da sxv.
1 mln mosaxleze patentebis raodenobis mixedviT somxeTi
uswrebs bevr evropul qveyanas, magram am maCvenebliT mowinave
qveynebs CamorCeba 17,7-jer.
45
2005 wels somxeTis respublikis mTavrobam moiwona qveynis
sainovacio saqmianobis koncefcia, sadac mocemuli iyo codnaze
dafuZnebuli ekonomikis formirebis midgomebi da principebi.
am principebze dayrdnobiT SemuSavebul iqna somxeTis
respublikis sainovacio sistemis formirebis programa 20052010 wlebSi. misi ZiriTadi mizania qveynis ekonomikis teqnologiuri donis amaRleba, Sida da gare bazrebze inovaciuri
produqtis konkurentunarianobis xelSewyoba, stabiluri
ekonomikuri ganviTarebis etapze gadasvla. 2006 wels miRebul
iqna kanoni “sainovacio saqmianobis saxelmwifo xelSewyobis
Sesaxeb”, mTavrobis mier gansazRvrul iqna sainovacio sferos
ganviTarebis mimarTulebebi.
miuxedavad garkveuli samarTlebrivi mcdelobebisa, realuri
nabijebi inovaciuri ekonomikis Seqmnisa jer ar gadadgmula.
somxeTis kompaniebi asruleben axali teqnologiebis SeqmniT
dakavebuli ucxouri kompaniebis calkeul SekveTebs.
qveynis rigi dargebi muSaobs moZvelebuli da standartuli
teqnolo-giebiT, radgan sakuTar samecniero-teqnikur bazaze
dayrdnobiT Tanamedrove teqnologiebis Seqmna da gavrceleba
SeuZlebelia25.
inovaciuri garemos formirebis mizniT 2008 wlis biujetiT
gansazRvruli iyo 80 mln dramis gamoyofa saxelmwifos da kerZo
seqtoris erToblivi teqnoparkis Sesaqmnelad giumriSi. sainformacio teqnologiebis ganviTarebis mxardasaWerad saxelmwifo programis realizaciisaTvis gansazRvrul iqna 100 mln
dramis gamoyofa. programa iTvaliswinebs venCuruli fondis
Seqmnas26 (1 drami = 360,7 aSS dolars).
estoneTi. 2000-2007 wlebSi samecniero da sainovacio saqmianobis zrdis tempebiT estoneTi gavida meore adgilze evrokavSiris qveynebs Soris (pirvel adgilzea kviprosi). 2007
wels investiciebi am sferos saxelmwifo da kerZo seqtorebSi
gaizarda 15 procentiT27.
46
2008 wels samecniero da sainovacio saqmianobis dafinansebis
mniSvnelovani zrda imeds iZleva, rom 2009 wels es danaxarjebi
miaRwevs mTliani Sida produqtis 1,5%-s, xolo 2014 wlisaTvis
_ 3%-s.
estoneTi TandaTan iumjobesebs poziciebs evropis sainovacio
sferoSi, amJamad mas uWiravs me-18 adgili 38 saxelmwifos
Soris.
estoneTis mkveTri nabijebi konkurentunariani ekonomikis
Sesaqmnelad daiwyo 2001 wels, roca mowonebul iqna kvlevebisa
da ganviTarebis strategia “swavlaze dafuZnebuli estoneTi~,
romlis Tanaxmad samecniero da sainovacio saqmianobaze danaxarjebi gaizrdeba 2014 wlamde yovelwliurad 20%-T.
mniSvnelovani yuradReba eqceva mecnierTa da kvalificirebul
inJinerTa mozidvas, maTi raodenoba 2000 welTan SedarebiT 2007
wels gaizarda 40 procentiT da Seadgina 3690 kaci.
Seqmnilia mecnierebisa da inovaciebis mxardamWeri organizaciebi: talinis teqnologiuri parki _ teqnopoli, tartus
teqnologiuri parki, arqimedis fondi, tartus bioteqnologiuri parki, Enterprise Estonia.
amgvarad, estoneTis erovnul sainovacio sistemas gaaCnia Zlieri
mxareebi – dafinansebis swrafi zrda, umaRlesi ganaTlebis
mqone specialistTa maRali xvedriTi wili da kargi sainformacio-teqnologiuri garemo. maRali donis ganaTlebis miRebis
saqmeSi estoneTi CamorCeba bevr evropul qveyanas.
qvemoT mocemulia estoneTis, latviis da litvis erov­
nuli sainovacio sistemebis sqemebi da maTi SedarebiTi
daxasiaTeba28.
47
48
universitetebi
Aarqimedes fondi
Kkvalifikaciis centrebi
kvleviTi
institutebi
venCuruli kompaniebi
samecniero da
teqnologiuri parkebi
mecnierebis fondi
mecnierebaTa
akademia
ganaTlebisa da kvlevebis
saministro
sainovacio politikis komisia
Mmecnierebis mxardaWeris sabWo
KREDEX
mxardamWeri centrebi
firmebi
Enterprise Estonia
Eekonomikisa da
komunikaciebis saministro
sainovacio politikis komisia
Kkvlevebisa da ganviTarebis
politikis sabWo
mTavroba
parlamenti
estoneTis ess struqtura
49
firmebi
mxardamWeri
centrebi
universitetebi
kvalifikaciis
centrebi
kvleviTi
institutebi
latviis inovaciebis
xelSemwyobi centri
latviis teqnologiuri
centri
umaRlesi ganaTlebis da
mecnierebis departamenti
ganaTlebis da mecnierebis saministro
venCuruli
kapitali
mecnierebisa da
teqnologiebis parki
latviis uzrunvelyofis
saagento
latviis investiciebisa
da ganviTarebis saagento
mecnierTa sakonsultacio organo
erovnuli ekonomikis
sabWo
inovaciis ep makoordinebeli sabWo
inovaciis ganyofileba
ekonomikis saministro
ganaTlebis, mecnierebis
da kulturis komisia
latviis ipoTekuri da
miwis banki
qvekomisiebi
latviis mecnierebaTa
akademia
parlamenti (seimi)
kvlevebisa da ganviTarebis politikis sabWo
ministrTa kabineti
latviis ess struqtura
50
venCuruli
kapitali
universitetebi
mcire da saSualo
biznsis
ganviTarebis
saagento
sxva
saministroebi
litvis
mecnierebaTa
akademia
kvalifikaciis
centrebi
kvleviTi
institutebi
mecnierebisa da
teqnologiebis
parki
firmebi
mxardamWeri
centrebi
litvis biznesis
mxardaWeris
saagento
mecnierebisa da
teqnologiebis
ganviTrebis
saerTaSoriso
programebis
saagento
ekonomikis
saministro
ganaTlebisa da
mecnierebis
saministo
finansTa
saministro
litvis
mecnierebisa
da kvlevebis
saxelmwifo
fondi
litvis
mecnierebis sabWo
mecnierebisa da
teqnologiebis
komisia
mTavroba
parlamenti (seimi)
litvis ess struqtura
baltiispireTis qveynebis erovnuli sainovacio
sistemebis SedarebiTi analizi
sainovacio politikis
Sefasebis maCvenebeli
kriteriumi
estoneTi latvia litva
* arsebiTi ganxilvebis,
strategiuli
kvlevebis, ZiriTad
politikis SemuSaveba
SemsrulebelTa
(ganxilvebi erovnuli
monawileobis sruli
strategiis Temaze,
ararseboba
samTavrobo angari**
tardeba zogierTi am
Sebi da sxv.)
RonisZiebaTagani
Ria da faqtebze
*** yvela punqti sistemadafuZnebuli
turad ganixileba
konsultaciebi
***
**
**
sainovacio politikis * politikis SemuSavebisa
SemuSaveba da zomebis
da ganxorcielebis
miReba
zedmetad centralizebuli/daxuruli sistema
** araregularuli
konsultaciebi da
partnioroba
*** mudmivi kavSiri ZiriTad monawileebs Soris
**
**
***
**
**
**
*
*
koordinaciis
meqanizmebis
arseboba (umaRlesi
donis sabWoebi,
saministroTaSorisi
komitetebi da sxv.)
* koordinaciis meqanizmebis ararseboba
** metad danawevrebuli da
ormxrivi sakoordinacio procesebis mcire
raodenoba
*** politikis koordinaciis kargad organizebuli da logikurad
gamarTuli sistema
sainovacio politikis * sainovacio zomebis
SemTxveviTi Sefaseba,
“Sefasebis kulturis~
mxolod monitoringi da
arseboba
auditi
** zomebis Sefaseba araregularulad, konkretuli departamentis an
finansuri organos
moTxovniT
*** zomebi regularulad
fasdeba maTi ganxorcielebis ZiriTad
etapebze
51
***
52
litva
latvia
estoneTi
qveyana
ekonomikis saministro/inovaciebis ganyofileba
Enterprise
Estonia
- produqtis Seqmna
inovaciebisa da
konkurentunarianobis
ganviTarebis programa
ekonomikis saministro/(biznesis
mxardaWeris
litvis
- ted
saagento)
- gamoyenebiTi kvlevebi
- produqtis Seqmna
- gamoyenebiTi kvlevebi
axali produqtis
ganviTarebis programa
kvalifik. cent. programa
- produqtis Seqmna
- ted prod.-is Sesaqmnelad
- gamoyenebiTi kvlevebi
dasabuTeba (ted)
samec.-kvl. samuSaoebis
dafinansebis programa
- gamoyenebiTi kvlevebis
teqnikur-ekonomiuri
50
75
50
45
75(100)
50
75
50
75
prioritet. samec.-kvl.
da eqsper. samuSaoebis
ganviTarebis programa
- gamoyenebiTi kvlevebi
- gamoyenebiTi kvlevebi
maRali teqnologiebis
ganviTarebis programa
- gamoyenebiTi kvlevebi
bazarze orientirebuli
proeqtebis fondi
- produqtis Seqmna
- ted prod.-is Sesaqmnelad
- gamoyenebiTi kvlevebi
dasabuTeba (ted)
samec.-kvl. samuSaoebis
dafinansebis programa
- gamoyenebiTi kvlevebis
teqnikur-ekonomiuri
mcire da saSualo
samecniero-kvleviTi
maqs.
sawarmoebis samecniero- pasuxismgebeli mxar- institutebis dafinansekvleviTi samuSaoebis
organizacia
daWera
bis programa
dafinansebis programa
(%)
baltiispireTis qveynebSi
litvis mecnierebisa da kvlevebis saxelmwifo
fondebi
ganaTlebis da
mecnierebis saministro
Enterprise
Estonia
pasuxismgebeli
organizacia
samecniero-kvleviTi samuSaoebis dafinansebis sistemis SedarebiTi analizi
50
50
50
75(100)
75
maqs.
mxardaWera
(%)
kiTxvari
qveynis inovaciuri ganviTarebis
mdgomareobis Sesafaseblad
(sainformacio teqnologiebisa da inovaciebis fondis
- Information Technology and Innovation Foundation – ITIF
kriteriumebis mixedviT)
adamianuri kapitali:
1. umaRlesi ganaTleba 25-34 wlis moqalaqeebSi;
2. 1000 momuSaveze samecniero da kvleviTi dawesebulebebis
TanamSromelTa ricxvi.
sainovacio potenciali:
3. kvleviT samuSaoebze daxarjuli sawarmoo investiciebi;
4. kvleviT samuSaoebze daxarjuli saxelmwifo inves­
ticiebi;
5. wili msoflio samecniero publikaciebSi.
mewarmeoba:
6. investiciebi venCurul kapitalSi;
7. axali kompaniebi.
sainformacio teqnologiebis infrastruqtura:
8. saxelmwifo da municipaluri marTvis Tanamedrove
teqnologiebi (el-mTavroba);
9. farTomasStabiani komunikaciebi;
10. sawarmoo investiciebi sainformacio teqnologiebSi.
53
ekonomikuri politika:
11. sawarmoTa dabegvris efeqturi sistema;
12. biznesis organizaciisa da warmoebis simartive.
ekonomikuri Sedegebi:
13. savaWro balansi;
14. pirdapiri ucxouri investiciebis nakadi;
15. Sromisunariani mosaxleobis erT sulze realuri mTliani
Sida produqti;
16. Sromis nayofiereba.
54
gamoyenebuli literatura:
1. http://www.dist-cons.ru/modules/innova/section1.html
2. http://www.warwick.ac.uk/fac/soc/complabstuds/russia/Burnysheva.doc
3. Roy Rothwell. The Changing Nature of the Innovation Process. Technovation,
1 Jan.1993: http:// technopark.al.ru/ business /innovation /innovation.htm
4. http://www.strf.ru/innovation.aspx?CatalogId=223&d_no=18048
5. National Innovation Systems. Paris: OECD Publications, 1997, p. 10
6. http://www.mgimo.ru/files/34545/doklad_politolog_1.doc
7. http://www.belisa.org.by/doc/CIS.doc
8. http://www.cemi.rssi.ru/mei/articles/morgun04-1.pdf
9. http//charry.iac.gatech.edu/beta/xoutline/htm
10.http://www.sibai.ru/content/view/1157/1302/ 11.http://oad.rags.ru/vestnikrags/issues/issue0109/010905.htm
12.http://www.zn.ua/3000/3100/48181
13.http://www.finmir.ru/projects/macrofunds/report/Romashov.ppt#960,7,
14.http://www.evolutio.info/index.php?option= com_content&task=view&id=1438
&Itemid=215
15.Hungarian Innovation Policy: What’s the Best Way Forward? by Philip
Hemmings, 2005.
16.http://oberon.sourceoecd.org/vl=9051022/cl=22/nw=1/rpsv/cgi-bin/
wppdf?file=5lglc8cbmf5k.pdf
17.http://www.ng.ru/science/2009-04-22/11_postcrisis.html
18.http://www.in.gov.ua/index.php?lang=ru&get=news&id=1002
19.patent.km.ua/rus/articles/group21/i682 - 22k
20.http://www.golos.com.ua/rus/article/1186749971.html
21.Иванова Е.В. Организационные и экономические аспекты инновационной
деятельности в Украине // “Экономика: проблемы теории и практики”: Сб.
науч. тр. - Днепропетровск: ДНУ, 2001. Вып. 114. - 200 с.
22.Банки Казахстана, №2 (28), 2008
23.http://www.investkz.com/journals/55/547.html
24.http://www.golos.am/index.php?Itemid= 37&id=32429&option= com_
content&task=view
25.http://www.mineconomy.am/ru/11/
26.http://www.nanonewsnet.ru/blog/nikst/armeniya-osnovnaya-zadachaformirovanie-innovatsionnoi-sredy
27.http://www.valitsus.ee/brf/index.php?id=295023&tpl=1007&external=0&search
=&aasta=200828.http://www.baltech.info/failid/Argo-Luik-Vilnius.ppt.
55
Sinaarsi
inovacia da sainovacio saqmianoba ............................................................................. 4
erovnuli sainovacio sistemebi ...................................................................................... 15
aSS erovnuli sainovacio sistemebi .................................................21
dasavleT evropis didi qveynebis erovnuli
sainovacio sistemebi .........................................................................23
dasavleT evropis mcire qveynebis erovnuli
sainovacio sistemebi .........................................................................24
fineTis erovnuli sainovacio sistemebi ........................................26
iaponiis erovnuli sainovacio sistemebi .......................................31
tailandis erovnuli sainovacio sistemebi .....................................32
TurqeTis erovnuli sainovacio sistemebi .....................................32
israelis erovnuli sainovacio sistemebi ......................................35
ungreTis erovnuli sainovacio sistemebi .......................................37
yofili sabWoTa kavSiris qveynebis erovnuli
sainovacio sistemebi .........................................................................39
estoneTis ess struqtura .................................................................48
latviis ess struqtura .....................................................................49
litvis ess struqtura ......................................................................50
kiTxvari ...............................................................................................53
56

Documentos relacionados