recursos_rurais_08_seg:Serie cursos 01.qxd.qxd
Transcrição
recursos_rurais_08_seg:Serie cursos 01.qxd.qxd
Recursos Rurais número 8 decembro 2012 ISSN 1885-5547 revista oficial do IBADER 2012 Servizo de Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) Redacción e Administración IBADER (Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural) Universidade de Santiago de Compostela. Campus Universitario s/n. E-27002 Lugo Galicia (Spain). Teléfono 982 824 500 Fax 982 824 501 Comite Editorial: Dirección Pablo Ramil Rego Inst. Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural Departamento de Botánica Universidade de Santiago de Compostela Secretaría Mª Elvira López Mosquera Inst. Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural Departamento de Produción Vexetal Universidade de S antiago de Compostela Membros Miguel Angel Alvarez (INDUROT, Univ. de Oviedo) - Carlos Alvarez López (Univ. de Santiago de Compostela) - Rafael Crecente Maseda (Univ. de Santiago de Compostela) - Elvira Díaz Vizcaíno (Univ. de Santiago de Compostela) - María Luisa Fernández Marcos (Univ. de Santiago de Compostela) - Antonio Iglesias Becerra (Univ. de Santiago de Compostela) Agustín Merino García (Univ. de Santiago de Compostela) - Juan Piñeiro Andión (Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo) - Antonio Rigueiro Rodríguez (Univ. de Santiago de Compostela) - Elvira Sahuquillo (Univ. da Coruña) - Carlos Vales (Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia). Comite Científico Asesor: Dr. Juan Altarriba Farrán (Dpto. Producción Animal, Univ. de Zaragoza) Dr. José Manuel Barreiro Fernández (Dpto. de Organización de Empresas, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Christian Buson (Institut de l'Environnement Liffrèe, Francia) Dr. Emilio Chuvieco Salinero (Dpto. de Geografía, Univ. de Alcalá de Henares) Dr. Mario Cunha (Universidade do Porto) Dr. Estanislao De Luis Calabuig (Dpto. de Ecología, Univ. de León) Dr. Francisco Díaz-Fierros Viqueira (Dpto. de Edafoloxía, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Javier Esparcia Pérez (Dpto. de Geografía, Univ. Politécnica de Valencia) Dra. Dalila Espirito Santo (Instituto Superior de Agronomía, Univ. Técnica de Lisboa) Dra. María Teresa Felipó Oriol (Dpto. de Edafología, Univ. Politécnica de Cataluña) Dr. Francisco Fraga López (Dpto. de Física Aplicada, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Eduardo Galante (Centro Iberoamericano de la Biodiversidad, Univ. de Alicante) Dr. Domingo Gómez Orea (Dpto. de Proyectos y Planificación Rural, Univ. Politécnica de Madrid) - Dra. Helena Granja (Dpto. de Geología, Univ. do Minho) - Dr. Jesús Izco Sevillano (Dpto. de Botánica, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Knut Kryzywinski (Botanisk Institut, Universidad de Bergen, Noruega) Dr. Jaume Lloveras Vilamanyá (Dpto. Producción Vegetal, Univ. de Lleida) Dr. Edelmiro López Iglesias (Dpto. de Economía Aplicada, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Felipe Macías Vázquez (Dpto. de Edafoloxía, Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Manuel Madeira (Instituto Superior de Agronomía, Univ. Técnica de Lisboa) Dr. Francisco Maseda Eimil (Dpto. de Enxeñería Agroforestal, Univ. de Santiago de Compostela - Dra. Guillerma Meaza Rodríguez (Dpto. de Geografía, Univ. del País Vasco) Dr. Jose Pedro Pinto de Araujo (IPVC, Portugal) Dr. Jorge Luiz Ramella (UDESC, Brasil) Dr. Diego Rivera Núñez (Dpto. de Botánica, Univ. de Murcia) Dr. Antonio Rodero Franganillo (Dpto. de Producción Animal, Univ. de Córdoba) Dr. Luciano Sánchez García (Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Isidro Sierra Alfranca (Dpto. de Producción Animal, Univ. de Zaragoza) Dr. Louis Trabaud (Dpto. de Ecología, Univ. de Montpellier, Francia) Dr. Eduardo Vigil Maeso (Dpto. de Producción Animal Univ. de Zaragoza) Copyright O envío dun manuscrito implica: que o traballo non foi publicado con anterioridade, excepto como resumo ou como parte dun libro, revista ou tese doutoral; que non se está considerando a súa publicación noutro medio; que todos os autores e se for preciso as autoridades do centro onde desenvolven o seu traballo, aceptan a súa publicación; cando o manuscrito sexa aceptado para a súa publicación, os autores aceptan ceder automaticamente o copyright á revista; o manuscrito non será de novo publicado en calquera medio ou idioma sen o consentimento dos titulares do copyright. Todos os artigos publicados nesta revista están protexidos por copyright. Sen a autorización escrita dos titulares do copyright, queda prohibida a reprodución total ou parcial por calquera medio gráfico ou electrónico do contido de Recursos Rurais. Recursos Rurais non se responsabiliza da opinión nin dos contidos dos artigos. Suscrición e Intercambios Servizo de Publicacións e Intercambio Centífico. Universidade de Santiago de Compostela, Campus Universitario Sur, E-15782 Santiago de Compostela. Teléfono 981 593 500. Fax 981 593 963 Envío de manuscritos IBADER, Universidade de Santiago de Compostela, Campus Universitario s/n. E-27002 Lugo, Galicia (Spain) [email protected] Edición Electrónica Unha edición electrónica desta revista está disponíbel en http://www.ibader.org Sumario electrónico http://www.usc.es/spubl/revistas.htm Edita Servizo de Publicacións Universidade de Santiago de Compostela Imprime Imprenta Universitaria Universidade de Santiago de Compostela Deseño da cuberta e Maquetación L. Gómez-Orellana Depósito Legal C-3.048-2005 ISSN 1885-5547 © IBADER - USC Na actualidade, a revista Recursos Rurais inclúese nas seguintes bases de datos: Latindex, ICYT (CSIC), Rebiun e Cirbic. Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) número 8 decembro 2012 ISSN 1885-5547 2012 Servizo de Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) O Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) é un instituto mixto universitario, situado na cidade de Lugo e conformado pola Universidade de Santiago de Compostela, a Consellería de Medio Ambiente, a Consellería de Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural da Xunta de Galicia e o Instituto Lucense de Desenvolvemento Económico e Social (INLUDES). Unha das actividades do IBADER é a publicación e difusión de información científica e técnica sobre o medio rural desde unha perspectiva pluridisciplinar. Con este obxectivo publícase a revista Recursos Rurais orientada a fortalecer as sinerxías entre colectivos vinculados ao I+D+I no ámbito da conservación e xestión da Biodiversidade e do Medio Ambiente dos espacios rurais, os Sistemas de Produción Agrícola, Gandeira, Forestal e a Planificación do Territorio, tendentes a propiciar o Desenvolvemento Sostible dos recursos naturais. Recursos Rurais estructúrase en dúas series. A serie Científico-Técnica publica artigos, revisións, notas de investigación e reseñas bibliográficas. Os artigos, revisións e notas deben ser orixinais, sendo avaliados previamente polo Comité Editorial e o Comité Científico Asesor. A serie Cursos e Monografías publica reunións, seminarios e xornadas técnicas e de divulgación, así como a promocionar a difusión de Teses de Doutoramento, revisións ou á reedición de obras fundamentais. IBADER Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural Universidade de Santiago de Compostela Campus Universitario s/n E 27002 Lugo, Galicia (España) Tfno 982 824500 982 824502 Fax 982 824500 [email protected] www.ibader.org Recursos Rurais número 8 · decembro 2012 Sumario/Summary Nava, I.A. · Gonçalves, A.C. Jr · Schwantes, D. · Strey, L. · Roweder, F.A. · de Sousa, R.F.B. Efeitos da fertilização foliar com manganês em soja transgênica cultivada no inverno manejada com glifosato 5 Effects of the leaf fertilization with manganese in transgenic soybean cultivated in winter and managed with glyphosate Illera-Vives, M. · López-Mosquera, M.E. · López-Fabal, A. · Salas-Sanjuan, M.C.. Acondicionamiento de un compost salino para su uso como sustrato de cultivo 13 Conditioning of saline compost for use as cultivation substrate Valdês Paços, B. · Pérez Fra, M. · García Arias, A.I. Umha quantificaçom da dependência agroalimentar exterior da Galiza a partir das tabelas input-output 1998 e 2005 21 Quantifying the agri-food external dependence of Galicia through the input-output tables 1998-2005 López López, N. · López Fabal, A. Uso de un sustrato alternativo a la turba para la producción viverística de plantas hortícolas y aromáticas 31 Use of an alternative growing media for horticultural and aromatic nursery plant production Lores, M. · Iglesias-Estévez, M. · Álvarez-Casas, M. · Llompart, M. · García-Jares, C. Extraction of bioactive polyphenols from grape marc by a matrix solid-phase dispersion method 39 Extracción de polifenois bioactivos do bagazo de uva mediante un método de dispersión de matriz en fase sólida Buson, C. · Buson, B. · Mauger, V. · Agrelo Yáñez, M. X. Desarrollo y acumulación de Ulva spp. en la costa de la Bretaña francesa: por una necesaria reorientación de las investigaciones 49 Development and strandings of Ulva in Brittany: a desirable redirection in research Recursos Rurais (2012) nº 8 : 5-11 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Ivair André Nava · A.C. Gonçalves Jr · D. Schwantes · L. Strey · F.A. Roweder · R.F.B. de Sousa Efeitos da fertilização foliar com manganês em soja transgênica cultivada no inverno manejada com glifosato Recibido: 10 marzo 2012 / Aceptado: 3 maio 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Resumo O uso de glifosato pode ocasionar deficiência nutricional na soja RR, sendo o fertilizante com Mn utilizado para corrigir potenciais danos provocados pelo herbicida. Este trabalho tem como objetivo avaliar a disponibilidade do micronutriente Mn, aplicado via foliar, na cultura da soja RR em safra de inverno, para seus teores foliares e componentes de produção e produtividade, em resposta a diferentes doses do nutriente e estádios fenológicos de aplicação, com manejo de glifosato. O delineamento experimental usado foi em blocos casualizados e esquema fatorial (2x5) com 3 repetições, sendo 2 estádios de aplicação do Mn (V3 e R2) e 5 doses do nutriente (0,00; 22,35; 44,70; 67,05 e 89,40 g ha-1 de Mn). Os resultados indicaram que a aplicação de fertilizante comercial com Mn, Ivair André Nava Doutorando em Agronomia. Laboratório de química ambiental e instrumental da Universidade Estadual do Oeste do Paraná, UNIOESTE. End.: Rua Pernambuco, 1777, Marechal Cândido Rondon – Paraná, Brasil.Tel: (55) (45) 3284-7924. E-mail: [email protected] A.C. Gonçalves Jr Professor Pós-doutor em ciências ambientais da UNIOESTE. Marechal Cândido Rondon – Paraná - Brasil. E-mail: [email protected] D.Schwantes Mestrando em Agronomia. UNIOESTE. E-mail: [email protected] L. Strey Mestrando em Agronomia. UNIOESTE. E-mail: [email protected] F.A. Roweder Graduando em Agronomia. UNIOESTE. E-mail: [email protected] R.F.B. de Sousa – Graduando em Agronomia. UNIOESTE. E-mail: [email protected] na dose de 89,40 g ha-1 no estádio V3, contribuiu para a elevação dos teores foliares de Mg, já a aplicação no estádio R2 favoreceu a elevação do teor foliar de Mn e não houve contribuição dos tratamentos para o aumento dos componentes de produção e produtividade da soja RR de inverno. Palavras chave soja RR, safra de inverno, herbicida, micronutriente. Abstract The use of glyphosate can cause nutritional deficiency in RR soybean, being the fertilizer with Mn used to correct potential damages caused by this herbicide. This work aimed to evaluate the availability of the micronutrient Mn, by foliar application, in RR soybean culture in winter crop, for the foliar concentrations and the yield components and productivity, in response to different doses of the nutrient and phenology stages of application, with glyphosate management. The experimental design used was in randomized blocks in factorial scheme (2X5) with 3 replications, being 2 application stages of Mn (V3 and R2) and 5 doses of the micronutrient (0.00; 22.35; 44.70; 67.05; 89.40 g ha-1 of Mn). The results indicate that the application of the commercial fertilizer with Mn, in the dose of 89.40 g ha-1 in V3 stage, contributed for the elevation of the foliar concentrations of Mg, while the application in the R2 stage provided the elevation of Mn foliar concentration, but there wasn’t contribution of the treatments for the increase of the yield components and productivity of the RR soybean in winter crop. Key words RR micronutrient. soybean, winter crop, herbicide, Introdução O cultivo da soja (Glycine max L.), especificamente a transgênica, soja RR (Randup Ready®), é ainda recente no Brasil (Lei 10.688 de 2003), mas seu cultivo tem vindo a aumentar em todo o território nacional. O Brasil é atualmente o segundo maior produtor mundial de sementes 6 de soja geneticamente modificadas, sendo o país que registrou o maior crescimento absoluto na utilização de biotecnologia agrícola (Malavolta, 2008). O preço baixo do milho (Zea mays L.), faz com que muitos produtores frequentemente elejam a soja como opção de safra de inverno (2ª safra). De acordo com Gomes (2010), a semeadura de 106,8 mil hectares deve render ao Estado do Paraná 182,1 mil toneladas do grão, volume a que se somam as 13,9 milhões de toneladas produzidas na safra de verão. O incremento da área de cultivo de soja transgênica originou um grande aumento da utilização do herbicida glifosato, devido ao seu baixo custo, operacionalidade e eficácia biológica. Nesse período, profissionais e agricultores vem observando que após a utilização do glifosato, em pós-emergência da soja RR, ocorre um amarelecimento das folhas, indicando possível deficiência do micronutriente manganês (Mn) (Franchini et al. 2008). O Mn é um micronutriente essencial que desempenha funções importantes na vida da planta, como a ativação de enzimas, formação de clorofila, funcionamento dos cloroplastos e metabolismo do nitrogênio (N) (Melarato et al. 2002; Malavolta, 2008). A aplicação do Mn na cultura da soja, independentemente da cultivar e da forma de aplicação, aumenta a produtividade de grãos, a germinação, a condutividade elétrica, o índice de velocidade de emergência e os teores de proteína e óleo da soja (Mann et al. 2002). A disponibilidade de Mn no solo como nutriente de plantas e de outros organismos depende de seu estado de oxidação e a forma disponível é a reduzida Mn 2+, enquanto a forma oxidada Mn 4+, resulta em óxidos insolúveis (Marschner, 1995). Quando se pretende uma correção da deficiência de Mn na soja, a aplicação foliar é considerada mais eficiente do que a aplicação no solo (Mann et al. 2002). Resultados de pesquisas obtidas pela EMBRAPA (Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária) têm demonstrado respostas significativas apenas para manganês (Mn), cobalto (Co) e molibdênio (Mo), razão pela qual não existe a recomendação para adubação foliar com outros micronutrientes (Staut, 2009). A soja RR significa uma evolução técnica, mas para que o máximo proveito possa ser obtido é preciso saber utilizá-la (Gazziero et al. 2008). De acordo com Procópio et al. (2006), a aplicação de herbicidas, tornou-se prática obrigatória em cultivos realizados no sistema plantio direto. E o principal herbicida utilizado nessa operação é o glifosato, que age inibindo a enzima 5-enol-piruvil-shiquimato-3-fosfatosintase (EPSPS), atuante na rota de síntese dos aminoácidos aromáticos (Coutinho & Mazo, 2005). Para os autores Franchini et al. (2008), em seu trabalho de avaliação das alterações na nutrição mineral da soja induzidas por transgenia e manejo com herbicidas, seus resultados indicaram efeitos causados pela modificação genética com a introdução do gene de tolerância ao glifosato na nutrição mineral, quanto aos teores foliares de cálcio (Ca), manganês (Mn), nitrogênio (N), fósforo (P) e magnésio (Mg), sendo essas alterações mais expressivas observadas para Ca e Mn, indicando que para esses nutrientes a modificação genética proporcionou diminuição de seus teores foliares em relação ao material não modificado. O sintoma típico observado no campo após a aplicação do glifosato é conhecido como “yellow flashing” ou amarelecimento das folhas superiores. Algumas cultivares de soja RR não apresentam amarelecimento. Todavia, outras cultivares podem apresentar alta fitointoxicação causada pelo herbicida e, nesse caso, muitos agricultores e técnicos recomendam a utilização do elemento Mn, em aplicação concomitante ou subsequente ao uso do herbicida (Zobiole & Oliveira Jr., 2009). Gordon (2006) comenta que, apesar da aceitação generalizada da cultura transgênica nos Estados Unidos (EUA), os agricultores estão percebendo que a soja RR não está produzindo tanto quanto esperavam mesmo nas melhores condições de solo e clima, e que existem evidências apontando para interferências do glifosato no metabolismo da planta e também na população de microrganismos do solo, responsáveis pela redução do Mn na forma disponível às plantas (Mn 2+). No Brasil, outros trabalhos referem que a aplicação do glifosato e do fertilizante com Mn, não interferem nos componentes de produção e produtividade da soja RR, podendo até nem modificar seu estado nutricional com a aplicação de ambos os produtos comerciais (Agostinetto et al. 2009; Basso et al. 2011; Correia & Durigan, 2009; Daniel & Correia, 2010; Stefanello et al. 2011). Atualmente é difícil conhecer o que levou realmente a esta tendência de uso do micronutriente Mn, em aplicações foliares na soja RR manejada com glifosato. O que muitas vezes não segue critério científico, sendo que as doses e épocas de aplicação recomendadas, não são remetidas por órgãos de pesquisas e sim por empresas do ramo da atividade agrícola. O objetivo deste trabalho é avaliar a disponibilidade do micronutriente Mn aplicado via foliar, na cultura da soja RR em safra de inverno, para seus teores foliares e componentes de produção e produtividade, em resposta a diferentes doses do nutriente, frente a diferentes estádios fenológicos de aplicação, com o manejo do herbicida glifosato em pós-emergência. Material e métodos O experimento foi realizado a campo, no município de Palotina – PR (Latitude 24°16’04”S, Longitude 53°46’49”W e Altitude de 338 m). O clima é sub-tropical úmido (Cfa) segundo classificação de Köppen. O local de implantação foi em área de lavoura comercial, com sistema plantio direto na palha (SPDP). As informações sobre o clima da região 7 Tabela 1.- Dados meteorológicos do período de condução do experimento no ano de 2010 Tabela 2.- Análise química e física do solo onde foi conduzido o experimento (Tabela 1), durante a condução do experimento foram fornecidas pelo IAPAR (Instituto Agronômico do Paraná). Coletou-se uma amostra de solo na área do experimento (020 cm), e sua análise química e física (Tabela 2) foi realizada empregando a metodologia proposta pelo IAPAR (1992). O solo é classificado como Latossolo Vermelho Distroférrico (LVdf), Tipo 3, possuindo textura argilosa (EMBRAPA, 2006). O delineamento experimental foi em blocos casualizados (DBC), esquema fatorial (2x5) com 3 repetições. Sendo 2 estádios fenológicos (V3 e R2) de aplicação do fertilizante foliar com Mn e 5 doses diferentes, totalizando 10 tratamentos. As parcelas foram constituídas de 5 linhas de soja com 4 m de comprimento e espaçamento entrelinha de 0,45 m. A parcela útil foi constituída pelas 3 linhas centrais, desprezando-se ainda como bordadura 1 m do início e 1 m do final de cada parcela em direção ao centro, com uma bordadura lateral de 0,90 m, totalizando área útil de 2,7 m2. A semeadura foi realizada em fevereiro de 2010, com semeadora de precisão, depositando 20 sementes por metro linear da soja RR cultivar SYN 3358®. As sementes foram tratadas com fungicida Fluquinconazole (3 mL kg-1 de semente), inseticida Fipronil (1 mL kg-1 de semente) e inoculante com estirpes do gênero Rizobium. A cultura recebeu adubação de base com 207 kg ha-1 do formulado 00:20:20 (N2:P2O5:K2O), segundo recomendações para fertilidade do solo (EMBRAPA, 2008). O fertilizante foliar foi constituído de 5 doses: 0,00; 22,35; 44,70; 67,05 e 89,40 g ha-1 de Mn do produto comercial (p.c.) (Quelatizado à base de sulfato de Mn2+ com EDTA), sendo uma derivação (0, 25, 50, 75 e 100%) da dose prescrita pelo fabricante (1,03 L ha1 p.c.), para uma correção de deficiência de Mn. Para o controle das plantas daninhas em pós-emergência, foi utilizado o herbicida Randup Ready® com dose de 1,24 L ha-1 de Sal de Isopropilamina de Glifosato (648 g L-1) em um manejo com duas aplicações, as quais foram concomitantes com o fertilizante foliar de Mn nos estádios V3 (quatro nós cujas folhas apresentam folíolos desdobrados) e R2 (flores abertas em um dos dois nós superiores da haste principal) (IPNI, 2011). O volume de calda utilizado foi regulado para 200 L ha-1, e para sua aplicação, utilizou-se um pulverizador costal pressurizado com CO2, visando uma pressão constante ao longo da aplicação. Houve o controle de pragas e doenças na área experimental, a qual se manteve isenta de plantas daninhas até o momento da colheita. Para quantificar os macro e micronutrientes do tecido foliar da soja, realizou-se uma coleta 4 dias após a 2ª aplicação dos tratamentos, com retirada de 20 trifólios mais pecíolo do terço médio da planta (Malavolta et al. 1997). O material vegetal foi seco em estufa de circulação forçada de ar, a uma temperatura de 65 ºC durante 48 h e posteriormente moagem. Para determinação dos nutrientes P (fósforo), K (potássio), Ca, Mg e Zn (zinco) no tecido foliar da soja, utilizou-se o método de digestão nitro-perclórica (AOAC, 2005) seguido de determinação por meio de espectrometria de absorção atômica (EAA-chama) (Welz & Sperling, 1999). O P foi determinado por meio de espectroscopia de ultra-violeta visível (UV-VIS) (IAPAR, 1992). A colheita ocorreu no mês de maio, 92 dias após semeadura, realizada de forma manual recolhendo-se todas as plantas na parcela útil (2,7 m2). Foram avaliados os seguintes componentes de produção: número de legumes por planta (NLP), número de grãos por legume (NGL) e massa de 100 grãos (M100) a 13% de umidade. A avaliação da produtividade (PROD) foi realizada por meio da pesagem dos grãos produzidos e estimando-a em kg ha-1. Todos os dados do experimento foram submetidos à análise de variância (ANOVA), por meio do teste F (Fisher) a 5% de probabilidade e para as médias da interação o teste Tukey a 5% de probabilidade. As análises estatísticas foram realizadas no programa estatístico SISVAR 5.0 (Ferreira, 2003). 8 Resultados e discussão Na análise do tecido foliar da soja RR, o resultado da ANOVA (Tabela 3), mostrou que há diferença estatística (p<0,05) na fonte de variação interação estádio versus dose, para os elementos Mg e Mn; para as demais variáveis não houve diferença significativa (p>0,05). Esse resultado confirma a relação estreita entre o Mg e o Mn que possuem valência e raio iônico semelhante, podendo esses competir pelo mesmo local de absorção (Mass et al. 1969). Na soja, em condições de campo, a maior atividade de fixação de N tem início próximo dos estádios V2 e V3 (IPNI, 2011) e segundo Marschner (1995), o Mg é considerado um elemento móvel na planta. Essas afirmações podem explicar os melhores resultados da aplicação no estádio V3, já que tanto o N como o Mg são elementos que fazem parte da molécula de clorofila, indispensável à fotossíntese. A análise do desdobramento das médias, para o elemento Mg (Tabela 4), demonstrou efeito significativo apenas para a dose 89,40 g ha-1, onde se observa que no estádio V3 houve uma média maior da concentração de Mg foliar em relação ao estádio R2 e para as demais doses não houve diferença estatística. Sendo o Mg móvel no floema, grande parte dele na planta encontra-se na forma solúvel, por isso é facilmente redistribuído, principalmente no estádio R2 onde ocorre formação de botões florais e flores abertas (IPNI, 2011). Nos resultados do experimento podemos perceber essa redistribuição, pois no estádio V3 com 3,25 g kg-1, considerado médio segundo EMBRAPA (2008), houve um acúmulo 65,8% superior ao R2, ou seja, nesse estádio já se requer uma maior demanda para o crescimento da soja, pelo que seus teores diminuíram para 1,96 g kg-1. A dose 89,40 g ha-1 do fertilizante foliar, apresentou maiores médias para o teor de Mg no tecido foliar. Essa interação pode ser explicada pelo sinergismo proporcional que há entre os elementos, para o metabolismo da fotossíntese e a transferência de fosfatos (Taiz & Zeiger, 2004). O trabalho de Lima et al. (2004), também demostrou que, para os elementos Mg e Mn, há uma tendência crescente de Mg foliar, em função das doses de Mn aplicadas. Além disso, o estádio R2 marca o início de um período de rápido e constante acúmulo diário das taxas de matéria seca e de nutrientes pela planta, que se inicia nas partes vegetativas como: folhas, hastes, pecíolos e raízes (IPNI, 2011). Portanto, no Brasil, na soja de safra de inverno seu crescimento é rápido, ou seja, o ciclo vegetativo da soja na época de inverno é mais curto do que o da época de verão (Marchiori et al. 1999). Tabela 3.- ANOVA para as concentrações de macro e micronutrientes no tecido foliar da soja RR Tabela 4.- Desdobramento de estádio dentro de cada nível de dose na interação E. x D., para os elementos Mg e Mn foliar Já houve relatos da redução na altura das plantas de soja de inverno, devido à menor duração do período vegetativo (Câmara, 1992). No experimento foi possível observar esse rápido crescimento, pois as plantas de soja tiveram o V3 como último estádio vegetativo, passando rapidamente para o estádio R1 (início do florescimento). Na análise das médias entre os estádios e doses para o elemento Mn (Tabela 4), os dados demonstraram efeito significativo apenas para a dose 89,40 g ha-1, observandose que no estádio R2 houve uma média maior da concentração do elemento Mn na folha da soja RR em relação ao estádio V3. Para as demais doses não houve diferença estatística. 9 Esses maiores teores foliares de Mn na soja, quando a adubação foliar foi realizada em R2, se deve possivelmente, à baixa solubilidade do Mn na planta, e pela adubação ter sido realizada em momento próximo a coleta das folhas em que foram realizadas as análises (R3), o que pode levar a supor que estas folhas continham quantidades de Mn ainda não metabolizado pela planta. A Tabela 2, que apresenta os resultados da análise química de solo do experimento. De acordo com EMBRAPA (2008), o teor de Mn do solo (85,00 mg dm-3), é considerado Alto em sua classificação. Por outro lado, foi possível observar que a cultivar de soja RR utilizada, não revelou sintomas de deficiência nutricional para o elemento e a aplicação de herbicida não apresentou percalços para a nutrição das plantas, nem foi constatado efeito “yellow flashing”. De acordo com Oliveira Jr. et al. (2000), teores de Mn nas folhas de soja entre 10 e 20 mg kg-1 (nível crítico) causam o aparecimento de sintomas de deficiência nas plantas de soja. No experimento, os teores médios de Mn quantificados nas folhas, com relação a dose 89,40 g ha-1, foram de 73,33 à 96,33 mg kg-1. Esses valores estão acima dos teores considerados como nível crítico, para que ocorram sintomas de deficiência. Com e sem a aplicação de Mn, o seu teor nas folhas foi considerado da classe Médio, segundo EMBRAPA, (2008) o que é justificado pelos altos teores de Mn no solo. Os pesquisadores Correia & Durigan (2009), também encontraram resultados onde o teor foliar de Mn, tanto na testemunha quanto nos demais tratamentos, com aplicação de glifosato e Mn, permaneceram acima do nível crítico para a soja, sendo que nesse experimento houve a aplicação concomitante com o herbicida glifosato. Cabe salientar que em outros trabalhos realizados a campo, não foram constatados efeitos do glifosato aplicado em pósemergência da soja RR, em relação à concentração de Mn nos tecidos vegetais da soja (Santos et al. 2007; Loecker, 2008). A ANOVA dos componentes de produção e produtividade: número de legumes por planta (NLP), número de grãos por legumes (NGL), massa de 100 grãos (M100) e produtividade (PROD), são apresentados na Tabela 5, onde se observa que não foi encontrada diferença estatística (p>0,05) para as fontes de variação avaliadas. A produtividade média obtida no experimento foi de 1,51 t ha-1, não conseguindo atingir a estimativa desejada de 2,5 a 2,9 t ha-1, segundo recomendação de Mascarenhas & Tanaka (1997). A redução do ciclo e porte da cultura, devido ao fotoperíodo, levou a cultivar a um florescimento precoce, o que pode ter restringido a absorção dos minerais, explicado pela baixa produtividade (Oliveira Jr. et al. 2000). A produtividade de grãos da soja RR de inverno, não foi influenciada pela aplicação foliar de Mn ou pela aplicação de glifosato em pós-emergência da cultura. Resultados semelhantes obtiveram Bailey et al. (2002), em que na interação de glifosato com Mn em mistura na calda de pulverização, não observaram influência da aplicação do herbicida ou de Mn, sobre a produtividade de grãos. A grande limitação da soja de inverno é o fotoperíodo, quando se efetua a semeadura tardia. Assim quando se comparam diferentes épocas de semeadura para a soja, verifica-se que, no verão, são obtidos valores superiores no número de legumes por planta, em relação ao do inverno, fato esse atribuído, principalmente, ao maior desenvolvimento das plantas no cultivo de verão (Crusciol, 2002). Em condições adversas como restrição hídrica (inverno), a planta preferencialmente formará poucas sementes nos legumes fixados, ao invés de várias e mal formadas sementes, pois seu objetivo biológico principal é a perpetuação da espécie (Medina, 1994). Tabela 5.- ANOVA dos componentes de produção e da produtividade É possível que, mesmo que o herbicida possa interferir na absorção de Mn, esse efeito negativo não tenha se manifestado devido ao alto teor desse micronutriente no solo utilizado e seu referido pH de 5,0 proporcionando maior quantidade de Mn disponível (Malavolta et al. 1997). Os resultados do experimento se assemelham com os de outros trabalhos, os quais também atestaram que o desenvolvimento das plantas tratadas foi estatisticamente similar ao das não tratadas com o herbicida em questão (Correia & Durigan, 2009). Não havendo acréscimo na produção e, portanto, nem lucro financeiro decorrente da utilização de fertilizante foliar com Mn nesse experimento, pode-se salientar a importância da utilização de técnicas de prescrição de fertilizantes, como é revelado por Lopes & Guilherme, (2000) onde a filosofia de prescrição, é um sistema ideal do ponto de vista econômico, de segurança para o agricultor e de uso racional de recursos naturais. Conclusões A aplicação de fertilizante comercial com Mn, na dose de 89,40 g ha-1 aplicado no estádio V3, contribuiu para a elevação dos teores foliares de Mg, enquanto que a aplicação no estádio R2, favoreceu a elevação do teor foliar de Mn na soja RR de inverno. O fertilizante foliar com Mn, não contribuiu para o aumento dos componentes de produção e produtividade da soja RR de inverno em todos os estádios fenológicos avaliados. 10 Agradecimentos À Fundação Araucária de Apoio Desenvolvimento Científico e Tecnológico do Paraná, Brasil. ao Gomes, L. (2010). Safrinha de soja pressiona mercado no PR. Disponível em: http://www.gazetadopovo.com.br/caminhosdocampo/conteu do.phtml?tl=1&id=1014992&tit=Safrinha-de-soja-pressionamercado-no-PR [17 junho, 2010]. Agostinetto, D., Tironi, S.P., Galon, L. & Dal Magro, T. (2009). Desempenho de formulações e doses de glifosato em soja transgênica. Revista Trópica – Ciências Agrárias e Biológicas. 3, 2: 35-41. Gordon, B. (2006). Manganese nutrition of glyphosateresistant and conventional soybeans. Better Crops. 91, 4: 12-13. Bibliografia AOAC, Official methods of analysis. (2005). An Maryland AOAC. 18 ed. 300pp. Bailey, W.A., Poston, D.H., Wilson, H.P. & Hines. T.E. (2002). Glifosato interactions with manganese. Weed Technology. 16, 4: 792-799. Basso C.J., Santi, A.L., Lamego, F.P. & Girotto, E. (2011). Aplicação foliar de manganês em soja transgênica tolerante ao glifosato. Ciência Rural. 41, 10: 1726-1731. Câmara, G.M.S. (1992). Ecofisiologia da cultura da soja. Anais do Simpósio sobre a cultura e produtividade da soja. 9: 129-142. Correia, N.M. & Durigan, J.C. (2009). Glifosato e adubação foliar com manganês na cultura da soja transgênica. Revista Planta Daninha. 27, 4: 721-727. Coutinho, C.F.B. & Mazo, L.H. (2005). Complexos metálicos com o herbicida glifosato. Química Nova. 28, 6: 1038-1045. Crusciol, C.A.C., Lazarini, E., Buzo, C.L. & Sá, M.E. (2002). Produção e qualidade fisiológica de sementes de soja avaliadas na semeadura de inverno. Scientia Agricola. 59, 1: 79-86. Daniel, B. & Correia, N.M. (2010). Teores foliares de macro e micronutrientes em soja transgênica pulverizada com glifosato. Anais do XXVII Congresso Brasileiro da Ciência das Plantas Daninhas. 27: 1400-1404. EMBRAPA, Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária. (2006). Sistema brasileiro de classificação de solos. In: Embrapa Solos. 2.ed. Rio de Janeiro. EMBRAPA, Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária. (2008). Tecnologias de produção de soja, região central do Brasil, 2009 e 2010. In: Embrapa Soja (Sistemas de Produção 13). Londrina. Ferreira. D.F. (2003). SISVAR – Sistemas de análises estatísticas. UFLA. Lavras. Franchini, J.C., Babujia, L.C., Pereira, A.S., Souza, R.A. & Hungria, M. (2008). Alterações na nutrição mineral da soja induzidas por transgenia e manejo com herbicidas. Anais da XXX Reunião de Pesquisa de Soja da Região Central do Brasil (Documentos / Embrapa Soja, ISSN 1516-781X; n.304) 30: 296-298. Gazzieiro, D.L.P., Adegas, F. & Voll, E. (2008). Glifosate e soja transgênica. Embrapa Soja - Circular Técnica 60. 4pp. IAPAR – Instituto Agronômico do Paraná. (1992). Manual de análise química do solo e controle de qualidade. (Circular 76). 40 pp. Londrina. IPNI, The International Plant Names Index. (2011). Como a planta de soja se desenvolve. Disponível em: http://www.ipni.org.br/ppiweb/brazil.nsf/87cb8a98bf72572b8 525693e0053ea70/d5fbc829a2f54298832569f8004695c5/$ FILE/Sojanovo3-5.pdf [01 agosto, 2011]. Lima, D.V., Kliemann, H.J. Moraes, M.F. & Leandro, W.M.L. (2004). Relações entre doses de calcário e manganês na nutrição mineral da soja na região de Rio Verde - GO. Pesquisa Agropecuária Tropical. 34, 2: 65-73. Lopes, A.S. & Guilherme, L.R.G. (2000). Uso eficiente de fertilizantes e corretivos agrícolas: aspectos agronômicos. ANDA - Associação nacional para difusão de adubos. 3 ed. 70 pp. São Paulo. Loecker, J.L. (2008). Manganese response and nutrient uptake in conventional and glifosato-resistant soybean. In A Thesis (Master of Science) – Kansas State University. 148 pp. Manhattan – Kansas. Malavolta, E. (2008). O futuro da nutrição de plantas tendo em vista aspectos agronômicos, econômicos e ambientais. Informações Agronômicas. In: IPNI – International Plant Nutrition Institute. 121: 10pp. Malavolta, E., Vitti, G.C. & Oliveira, S.A. (1997). Avaliação do estado nutricional das plantas: princípios e aplicações. In Potafos. 2ed. 319 pp. Piracicaba. Mann, E.N., Resende, P.M., Mann, R.S., Carvalho, J.G. & Pinho, E.V.R.V. (2002). Efeito da aplicação de manganês no rendimento e na qualidade de sementes de soja. Pesquisa Agropecuária Brasileira. 37, 12: 1757-1764. Marchiori, L.F.S., Câmara, G.M.S., Peixoto, C.P. & Martins, M.C. (1999). Desempenho vegetativo de cultivares de soja [(Glycine max (L.) Merrill] em épocas normal e safrinha. Scientia Agricola. 56, 2: 25-36. Marschner, H. (1995). Mineral nutrition of higher plants. London: Academic Press. Mascarenhas, H.A.A. & Tanaka, R.T. (1997). Leguminosas e oleaginosas: soja. Boletim Técnico do Instituto Agronômico de Campinas, 100: 202-203. Mass, E.V., Moore, D.P. & Mason, B.J. (1969). Influence of calcium and magnesium on manganese absorption. Plant Physiology. 44, 6: 796-800. 11 Medina, P.F. (1994). Produção de sementes de cultivares precoces de soja, em diferentes épocas e locais do Estado de São Paulo. Tese de Doutorado. 173 pp. Escola Superior de Agricultura “Luiz de Queiroz”, Universidade de São Paulo. Melarato, M., Panobianco, M., Vitti, G.C. & Vieira, R.D. (2002). Manganês e potencial fisiológico de sementes de soja. Ciência Rural. 32, 6: 1069-1071. Oliveira Jr., J.A., Malavolta, E. & Cabral, C.P. (2000). Efeitos do manganês sobre a soja cultivada em solo de cerrado do triângulo mineiro. Pesquisa Agropecuária Brasileira. 35, 8: 1629-1636. Procópio, S.O., Pires, F.R., Menezes, C.C.E., Barroso, A.L.L., Moraes, R.V., Silva, M.V.V., Queiroz, R.G. & Carmo, M.L. (2006). Efeitos de dessecantes no controle de plantas daninhas na cultura da soja. Planta Daninha. 24, 1: 193197. Santos, J.B., Ferreira, E.A., Reis, M.R., Silva, A.A., Fialho, C.M.T. & Freitas, M.A.M. (2007). Avaliação de formulações de glifosato sobre soja Roundup Ready. Planta Daninha. 25, 1: 165-171. Staut, L.A. (2009). Adubação foliar com nutrientes na cultura da soja. Disponível em: http://www.cpao.embrapa.br/portal/artigos/artigos/artigo5.ht ml [12 Julho, 2009]. Stefanello, F.F., Marchetti, M.E., Silva, E.F., Stefanello, J., Doreto, R.B.S. & Novelino, J.O. (2011). Efeito de glifosato e manganês na nutrição e produtividade da soja transgênica. Semina: Ciências Agrárias. 32, 3: 1007-1014. Taiz, T & Zeiger, E. (2004). Fisiologia vegetal. 3 ed. Porto Alegre: Artmed. Welz, B & Sperling, M. (1999). Atomic Absorption Spectrometry. 3rd ed, Willey-VHC, Weinheim. Zobiole, L.H.S. & Oliveira Jr., R.S. (2009). Interações fisiológicas entre glifosato e complexos metálicos. Anais da XXX Reunião de Pesquisa de Soja da Região Central do Brasil – in: EMBRAPA SOJA - Documentos 310: 101-109. Recursos Rurais (2012) nº 8 : 13-19 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Marta Illera-Vives · María Elvira López-Mosquera · Adolfo López-Fabal · María del Carmen Salas-Sanjuan Acondicionamiento de un compost salino para su uso como sustrato de cultivo Recibido: 18 outubro 2012 / Aceptado: 9 novembro 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Resumen Cada vez es más común el uso de compost en la elaboración de sustratos de cultivo, pero uno de los inconvenientes más frecuentes que presentan este tipo de materiales para ser utilizados como sustrato es su elevada salinidad. Este problema puede ser tratado de distintas maneras. En este trabajo se evalúan dos de las técnicas disponibles: el lavado rápido (15 h) con agua previo al cultivo y el lavado gradual (60 días) mediante un riego con solución nutritiva (SN). Se comparan ambos métodos, tanto desde el punto de vista de la eficiencia como desde el punto de vista de la liberación de nutrientes, como técnica más adecuada para el manejo de la salinidad de un compost con alta C.E. (18,7 dS m-1 en extracto de saturación). En ambos ensayos se produjo un rápido e importante descenso de la C.E., y fue suficiente el aporte de 3 veces el volumen de su capacidad de contenedor (CC) para llegar a valores de C.E. en los lixiviados por debajo de 4 dS m-1. El riego con solución nutritiva produjo un lavado más eficiente, especialmente, en el caso de los iones más perjudiciales como son el sodio, los cloruros y los sulfatos. La liberación de iones mediante la lixiviación siguió patrones similares en ambos ensayos, excepto para los fosfatos, el calcio y el magnesio. Palabras clave algas de arribazón, restos de pescado, lixiviación, solución nutritiva, cultivo sin suelo. Abstract The use of compost as substrate in soilless systems is increasing quickly, but its high salinity is one of the most common problems of these materials for this use. This problem can be easily treated in different ways. In this paper we evaluate two of these techniques: one is a quick washing (15 h) with tap water prior to cultivation, and the other consist in a gradual washing (60 days) by watering with nutrient solution (NS). The aim of this paper is to compare the two methods, in terms of effectiveness and assess the dynamics of nutrient release, as most appropriate technique for managing salinity of compost with high E.C. (18,7 dS m-1 in saturation extract). In both trials there was a rapid and significant decrease in E.C. Three times the volume of its container capacity (CC) was sufficient to reach values of E.C. in leachate below to 4 dS m-1. The leaching efficiency was higher in the case of watering with SN especially more harmful ions such as Na+, Cl- and SO42-. Ion release by leaching followed similar patterns in both cases except for phosphate, calcium and magnesium. Keywords drift seaweed, fish waste, leaching, nutrient solution, soilless culture. Marta Illera-Vives · María Elvira López-Mosquera IBADER, Universidad de Santiago de Compostela, Campus Universitario, 27002 Lugo, España Introducción Adolfo López-Fabal Escuela Politécnica Superior, Universidad de Santiago de Compostela, Campus Universitario, 27002 Lugo, España María del Carmen Salas-Sanjuan Universidad de Almería, Producción Vegetal, Crta. Sacramento s/n, 04120, Almería, España Tel: 656631422 E-mail: [email protected] En la actualidad uno de los materiales más utilizados como sustrato es la turba, aunque, por razones de coste y de sostenibilidad, se buscan materiales alternativos. Cada vez hay un mayor interés en promover la valorización de los residuos o subproductos orgánicos para ser utilizados en la fabricación de sustratos de cultivo, generando así vías alternativas para su gestión y evitar que terminen en vertedero (Chong 2005; Raviv 2005). Por otro lado, la utilización de algunos compost en la elaboración de sustratos puede suponer un beneficio adicional por 14 presentar un efecto supresor sobre la aparición de determinadas enfermedades, característica especialmente interesante en cultivos ecológicos, en los que la utilización de productos fitosanitarios de síntesis está totalmente prohibida (Canet & Albiach 2008). No obstante, los sustratos realizados con materiales orgánicos pueden presentar algunas limitaciones, en función de su procedencia, como puede ser la variabilidad temporal de sus propiedades, el alto contenido en metales, riesgo de fitotoxicidad o elevada salinidad (Chong 2005), siendo este último inconveniente uno de los más comunes (Abad et al. 2001). Existen varias técnicas para reducir la salinidad en los compost. Estas pueden llevarse a cabo antes del proceso de compostaje, mediante el lavado previo de los materiales, o mediante la preparación de mezclas con materiales menos salinos que diluyan el contenido en sales de la mezcla final. Estas mismas técnicas pueden ser aplicadas una vez realizado el compostaje de los residuos orgánicos. aireación (46,09%), aunque con una capacidad de retención de agua fácilmente disponible algo baja (6,42 %). La capacidad de contenedor (CC) considerada como el agua retenida a succión de 1 kPa fue del 40,19% (v:v). En cuanto a las características químicas (Tabla 2), es un material rico en nutrientes solubles, de acuerdo con las recomendaciones de Abad et al. (1992) y Noguera et al. (2003). No obstante, presenta una elevada salinidad en extracto de saturación (C.E. de 18,7 dS m-1), siendo los principales iones responsables en mmol (+) L-1 Cl-, Na+ y NNH4+. Tabla 1.- Características físicas del compost Dentro de las técnicas de lavado existen principalmente dos alternativas. Por un lado se puede realizar un lavado previo a su utilización, ya sea directamente a la pila de compost por acción de la lluvia (Guo & Chorover 2004) o mediante distintas técnicas como lavados con agua (Fornes et al. 2010), con solución nutritiva o con ácido (Mazuela et al. 2005), e inmersión en agua (Illera et al. 2012). También existe la posibilidad de realizar un lavado paulatino una vez instalado el cultivo en el contenedor mediante el riego. Numerosos autores han comprobado que las sales del compost van lavándose rápidamente a medida que se van sucediendo los riegos, disminuyendo así la C.E. del sustrato (Wang & Blessington 1990; Papafotiou et al. 2004; Chong 2005; Hernández-Apaolaza et al. 2005). El objetivo de este trabajo fue comparar dos métodos de reducción de la salinidad en un compost orgánico con alta conductividad eléctrica: un lavado rápido, previo al cultivo, con agua y un lavado gradual mediante el riego con solución nutritiva. Material y métodos Materiales El compost objeto de este ensayo fue elaborado a partir de: (1) algas de arribazón recogidas en la costa de Lugo (compuestas principalmente por Laminaria spp y Cystoseira spp), (2) restos de pescado de jurel (Trachurus trachurus L.) procedentes de una industria de fileteado y (3) corteza de pino (10-15 mm) como material estructurarte y fuente de carbono; la proporción final de estos materiales fue de 1:1:3 (v/v) (Illera et al., 2011a). Este compost posee unas características físicas aceptables para su uso como sustrato (Tabla 1), con una adecuada densidad aparente, elevada porosidad, alta capacidad de Tabla 2.- Principales características del compost Diseño del ensayo Los ensayos se llevaron acabo en el invernadero de investigación de la Escuela Superior de Ingeniería de la Universidad de Almería. Para ambos experimentos se utilizó como sustrato el compost anteriormente descrito. Se utilizaron nueve contenedores troncocónicos de 8 L provistos de un orificio de 5 mm en su base para la recogida de lixiviados, que se rellenaron con 5 litros de sustrato. El primer ensayo tuvo una duración de 15 horas y consistió en el seguimiento de la salinidad del sustrato lavado con agua corriente (C.E. 0,80 dS m-1) antes de implantar el cultivo; el segundo ensayo consistió en el seguimiento de la salinidad del mismo material al ser regado con una solución nutritiva durante 60 días. 15 Lavado con agua corriente Para este ensayo se utilizaron seis de los contenedores mencionados anteriormente, cada dos contenedores drenaban a un mismo recipiente, de tal manera que se trabajó con tres réplicas compuestas cada una de ellas por los lixiviados correspondientes a dos contenedores. Para realizar el lavado se colocaron 4 goteros autocompensantes con un caudal de 2 L h-1 en cada uno de los contenedores. Cada hora se realizó un riego hasta completar un total de 15, aplicando en cada riego un volumen equivalente a 1/3 del volumen que admite el compost a capacidad de contenedor (CC) y que resultó ser de 2L. Cada tres riegos (1 CC = 2 L) se recogieron los lixiviados en los que se midió C.E. e iones solubles (Ca2+, Na+, Mg2+, K+, NH4+, PO43-, NO3-, Cl-, SO42-). Lavado con solución nutritiva Para este ensayo se utilizaron tres contenedores, que drenaban individualmente a un recipiente situado en la base de los mismos. Se regó con una solución nutritiva (SN) con la siguiente composición: NO3- 13,5 mmol L-1; H2PO4- 1,5 mmol L-1; SO42- 1,25 mmol L-1; Ca2+ 4,50 mmol L-1 Mg2+ 1,5 mmol L-1; K+ 5,5 mmol L-1. Diariamente se aportó 1/10 del volumen que admitía el sustrato a capacidad de contenedor (200 ml), mediante dos riegos por goteo con un gotero ajustando el caudal a 2 L h-1. En los drenajes se midió la C.E.; diariamente los 10 primeros días y semanalmente durante el resto del ensayo. Se determinaron iones solubles (Ca2+, Na+, Mg2+, K+, NH4+, PO43-, NO3-, Cl-, SO42-) de los drenajes a los 8, 16, 23, 36 y 60 días. Además de los lixiviados se analizó la solución nutritiva liberada por los goteros. Métodos de análisis En los lixiviados se determinó la C.E.; Ca2+ y Mg2+ por espectofotometría de absorción atómica y K+ y Na+ por espectrofotometría de emisión atómica. Los niveles de NH4+ se analizaron mediante electrodo selectivo. NO3-, PO43-, Cly SO42- se determinaron mediante cromatografía iónica, utilizando una columna AS4A y como eluyente una solución 1,7 mM de carbonato de sodio y 1,8 mM de hidrogenocarbonato de sodio, siguiendo el método descrito por Gil de Carrasco et al. (1994). Resultados y discusión La medida de la C.E. en los lixiviados es un indicador del lavado de iones del sustrato. En la figura 1 se muestran las curvas de evolución a lo largo de los dos ensayos. Se puede observar como en los lixiviados resultantes de ambas técnicas la C.E. descendió, fuertemente, al principio y se fue estabilizando poco a poco a medida que iba aumentado el aporte de agua. En el caso del riego con solución nutritiva este descenso fue especialmente acusado en las primeras fases, llegando rápidamente a valores por debajo de 10 dS m-1. Esta mayor eficiencia inicial del lavado con SN puede ser debida, entre otros motivos, al hecho de que los riegos fueron cortos y distanciados en el tiempo, lo que propició una mayor eficacia del mismo al minimizar la aparición de canales preferentes y facilitar la homogeneización del agua aplicada con la solución del sustrato antes del drenaje. A partir de 3,5 veces la capacidad de contenedor la tendencia cambió, siendo los lixiviados del lavado con agua los que presentaron una C.E. neta (C.E. aportada – C.E. lixiviada) menor que en el caso del riego con SN (1,94 y 2,34 dS m-1 respectivamente). A pesar de los lavados realizados con ambas técnicas, al final de los ensayos los lixiviados siguieron presentando C.E. netas positivas, lo que indica que aún continuaba el lavado de iones, aunque éste era mucho más lento. No obstante tras aportar aproximadamente 2,5 veces CC en ambos ensayos se llegó a niveles por debajo del umbral de 4 dS m-1 a partir del cual el crecimiento de las plantas se inhibe (Plaster, 1992 citado por Guo & Chorover 2004). Según Carrión et al. (2005) la eficiencia en el riego es mayor cuanto mayor es la porosidad total y menor es el volumen de poros capilares en el compost. Los resultados obtenidos por ambas técnicas siguen tendencias similares a las obtenidas por Fornes et al. (2010) lavando un compost de restos vegetales con porosidad y densidad aparente similares a las del presente ensayo; encontrando que la C.E. de los lixiviados pasó de más de 30 a menos de 5 dS m-1 al aportar un volumen igual a 3 veces la capacidad de contenedor. Figura 1.- Conductividad eléctrica (dS m1). AG agua de lavado; SN solución nutritiva; LAG lixiviación lavado con agua; LSN lixiviación riego con solución nutritiva; CC capacidad de contenedor 16 La figura 2 muestra la evolución de Na+, K+, Ca2+, Mg2+, en los lixiviados a lo largo de los dos ensayos. Tanto el Na+ como el K+ siguen una tendencia similar a la observada por la C.E. (figura 1) siendo su liberación gradual a medida que se va aumentando el volumen de riego. Lo que hace pensar (a pesar de carecer de medidas para iones en los primeros lixiviados de riego con SN) que es en los primeros riegos donde se producen las mayores pérdidas. En el ensayo de riego con SN ambos iones llegan a tener un drenaje neto igual a 0 al final del ensayo (volumen aportado = 6CC). A pesar de existir el mismo aporte externo de Na+ en los dos ensayos (la del agua corriente), la reducción en la concentración de sodio en los lixiviados en las primeras fases es mayor en el caso del riego con SN que en el del lavado con agua. Esta diferencia se va suavizando cuando el volumen aportado se aproxima a 2,5 CC; desde ese momento se registra un descenso lento en ambos ensayos. En el caso del K+, el riego con SN también produce una lixiviación más rápida. Sin embargo tras estas primeras fases la concentración de este ión se sitúa siempre por encima del lavado con agua. Hay que tener en cuenta que la solución nutritiva mantiene un importante aporte de K+durante todo el ensayo, por lo que si se observa la lixiviación neta, en todo momento la concentración de K+ en el lixiviado del riego con SN se sitúa por debajo de la del lavado con agua. Esta mayor eficiencia en las primeras fases del lavado de Na+ y K+ con el riego con SN en comparación con el lavado con agua puede ser debido, entre otros factores, a la presencia de Ca2+ y Mg2+ en la solución nutritiva, lo cual favorece la salida del Na+ y el K+ del complejo de cambio. El comportamiento del Ca2+ y el Mg2+ fue distinto en los dos ensayos (figura 2 c y d). La lixiviación neta de Ca2+ y Mg2+ en el riego con SN se mantiene bastante baja durante todo el ensayo. En el caso del Ca2+ en los primeros riegos llega a producirse una lixiviación neta negativa, es decir existe una retención en el sustrato del Ca aportado por la solución nutritiva (43,15 mg L-1 a los 0,8 CC). Domeño et al. (2009) también observaron la retención de este elemento en fibra de coco y corteza de pino al ser regados con SN. Sin embargo en el caso de lavado con agua, la liberación de Ca2+ y Mg2+ sigue una tendencia similar a la observada por la C.E., aunque más acelerada ya que en ambos casos 2,5 CC bastó para obtener una lixiviación neta cercana a 0. Figura 2.- Lixiviación de Na+, K+, Ca2+ y Mg2+ (mg L-1) durante los ensayos. AG agua de lavado; SN solución nutritiva; LAG lixiviación lavado con agua; LSN lixiviación lavado con solución nutritiva; CC capacidad de contenedor Después del Cl- y el Na+, el NH4+ es el ión con mayor responsabilidad en la CE de este compost (52,67 mmol(+) L-1) y representa la mayor parte del nitrógeno inorgánico. Altas concentraciones de amonio pueden resultar fitotóxicas para muchas especies vegetales (Salsac et al. 1987) por lo que generalmente se recomienda aplicar el amonio en pequeñas concentraciones, aunque hay discrepancias en cuanto a cuales son las concentraciones más adecuadas (Parra-Terraza et al. 2012). A pesar de que las concentraciones iniciales de amonio en el compost son muy elevadas, en estudios previos se comprobó que este no resultó fitotóxico (Illera et al. 2011b). Esto puede ser debido a la alta presencia de K que limita la absorción del amonio, reduciendo su toxicidad (Szczerba et al. 2006). La concentración de amonio aportada fue similar en ambos tratamientos (figura 3 a) ya que la solución nutritiva no contaba con este ion (figura 3 a). No obstante, el comportamiento en su liberación fue distinto, alcanzándose más rápidamente concentraciones más bajas en los lixiviados de SN que en los de agua. En el caso del nitrógeno en forma nítrica, el aporte externo de este 17 nutriente mediante el riego con SN produce un comportamiento en los lixiviados distinto al del lavado con agua. Al ser el nitrato un ion muy móvil, se produce una rápida pérdida de éste por el lavado con agua, llegando rápidamente a valores por debajo de 100 mg L-1. Los lixiviados del riego con SN en un primer momento presentaron valores netos entorno a los 130 mg L-1, tendiendo esta concentración a disminuir lentamente hasta los 53 mg L-1 desde los 2,5 CC hasta el final del ensayo. Hay que tener en cuenta que el ensayo con SN se prolongó durante 60 días, esto posiblemente hizo que durante la mineralización de la materia orgánica, la normal transformación de amonio a nitratos aumentase la concentración de nitratos con el tiempo. Figura 3.- Lixiviación de formas de nitrógeno (mg L-1) durante los ensayos.AG agua de lavado; SN solución nutritiva; LAG lixiviación lavado con agua; LSN lixiviación lavado con solución nutritiva; CC capacidad de contenedor El Cl- es el ión con mayor concentración y el principal responsable de la alta C.E. Este elemento no se encontraba presente en la SN y ambos ensayos presentaron una tendencia similar a la de la C.E. siendo su descenso muy marcado especialmente en los primeros lavados. Este anión es el que presenta la mayor pendiente en la curva de lixiviación (figura 4 a); partiendo de una concentración inicial en extracto de saturación de 2290 mg L-1 se llega a valores por debajo de los 500 mg L-1 tras el aporte de 3 CC. A partir de este volumen se produce una reducción en el lavado de este anión, aunque al final de ambos ensayos sigue estando presente la lixiviación neta. La rápida lixiviación de este ión también fue observado por otros autores en el lavado de otros materiales (Fornes et al., 2010; Guo & Chorover, 2006). El sulfato y el fosfato siguen una tendencia muy similar en el caso del lavado con agua, siendo nuevamente suficiente con 3 lavados a CC para obtener una reducción muy significativa en la concentración de estos aniones en los lixiviados (286 y 287 mg L-1 respectivamente). En el caso del sulfato, se da este mismo comportamiento cuando el lavado es realizado con el riego con SN, este comportamiento ya ha sido encontrado por otros autores (Fornes et al., 2010; Guo & Chorover 2006; Guo & Chorover, 2004). Sin embargo, la concentración de fosfato en los lixiviados del riego con SN muestra una tendencia irregular, tendiendo a mantenerse estable entorno a los 330 mg L-1 hacia el final del ensayo. Esto es posiblemente debido a la liberación por mineralización de la materia orgánica y disolución de fosfatos precipitados. Figura 4.- Lixiviación de Cl-; SO42-; PO43- (mg L-1) durante los ensayos. AG agua de lavado; SN solución nutritiva; LAG lixiviación lavado con agua; LSN lixiviación lavado con solución nutritiva; CC capacidad de contenedor 18 Conclusiones En ambos ensayos se produjo un rápido e importante descenso de la C.E., siendo suficiente el aporte de 3 veces el volumen de su capacidad de contenedor (CC) para llegar a valores de C.E. en los lixiviados por debajo de 4 dS m-1. El lavado con agua produjo patrones de lixiviación similares en todos los iones. Hubo un marcado descenso al inicio y se alcanzaron lixiviaciones netas próximas a cero al final del ensayo. K+, +, Cl- 2- NH4 y SO4 del riego con SN Los lixiviados de siguieron la tendencia anteriormente mencionada; sin embargo en el caso de Ca2+ y Mg2+ la concentración de los lixiviados fue muy similar a la de la SN desde los primeros riegos. Los fosfatos mantuvieron una mayor lixiviación neta durante todo el ensayo. El riego con solución nutritiva, produjo un lavado más eficiente, especialmente en el caso de los iones más perjudiciales como Cl-, SO42- y Na+, siendo el lavado de nutrientes como Ca2+, Mg2+ y fosfatos mayores en el caso del lavado con agua. El lavado con SN mantiene niveles constantes de nitrato en el lixiviado, en comparación con el lavado con agua en el que disminuye rápidamente. Mediante el lavado con SN, el amonio alcanza valores recomendables con menor aporte de agua. Agradecimientos Los autores quieren agradecer a la Xunta de Galicia la financiación de este trabajo (Proyectos PGIDT05TAM097E y 09MRU016291PR) así como la beca predoctoral concedida a Marta Illera Vives. A la empresa Pescados Rubén, por el suministro de los subproductos con los que se realizó el compost. Bibliografía Abad, M., Martínez-Herrero, P.F., Martínez-García, M.D. & Martínez-Corts, J. (1992). Evaluación agronómica de los sustratos de cultivo. Actas de Horticultura. 11: 141-154. Abad, M., Noguera, P. & Burés, S. (2001). National inventory of organic wastes for use as growing media for ornamental potted plant production: case study in Spain. Bioresource Technolgy. 77: 197-200. Canet, A.R. & Albiach, M.R. (2008). Aplicaciones del compost en agricultura ecológica. En: Moreno Casco, J., Moral Herrero, R. (Eds.) Compostaje. Mundi Prensa Libros SA. España. Carrión, C., Abad, M.,Puchades, R., Fornes, F., Maquieira, A. & Noguera, V. (2005) Leaching of compost from agricultural wastes to prepare nursery potting media. Acta Horticulturae. 697:117-124. Chong, C. (2005). Experiences with wastes and composts in nursery substrates. HortTechnology. 15: 739-747. Domeño, I., Irigoyen, N., Muro, J. (2009). Evolution of organic matter and drainages in wood fibre and coconut fibre substrates. Scientia Horticulturae. 122: 269-274. Fornes, F., Carrión, C., García-de-la-Fuente, R., Puchades, R. & Abad, M. (2010). Leaching composted lignocellulosic wastes to prepare container media: Feasibility and environmental concerns. Journal of Environmental Managemet. 91:1747-1755. Gil de Carrasco, C., Guzmán, M., Lorente, F.A., Urrestarazu M. (1994) Xylem sap extraction: A method. Communications in Soil Science and Plant Analysis. 25:1829-1839. Guo, M. & Chorover, J. (2004). Solute release from weathering of spent mushroom substrate under controlled conditions. Compost Science and Utilization. 12: 225-234. Guo, M. & Chorover, J. (2006). Leachate migration from spent mushroom substrate through intact and repaked subsurface soil columns. Waste magnagement. 26: 133140. Hernández-Apaolaza, L., Gascó, A.M., Gascó, J.M. & Guerrero, F. (2005). Reuse of waste materials as growing media for ornamental plants. Bioresouce Technolgy. 96: 125-131. Illera, M., López-Fabal, A. & López-Mosquera, M.E. (2011a). Preparación de un compost a base de algas y restos de pescado para su uso en semilleros de producción ecológica. En: Barral Silva, M.T., Devesa Rey, R., Paradelo Nuñez, R. (Eds.). Actas de Horticultura (59). pp. 28-31. Illera, M., López-Fabal, A. & López-Mosquera, M.E. (2011b). Evaluación de la fitotoxicidad de un sustrato a base de compost de algas y restos de pescado. En: Barral Silva, M.T., Devesa Rey, R., Paradelo Nuñez, R. (Eds.). Actas de Horticultura (59). pp. 127-130. Illera, M., López-Fabal, A. & López-Mosquera, M.E. (2012). Reducción de la salinidad en un compost: ¿lavado o mezcla?. En: Barral Silva, M.T., Devesa Rey, R., Paradelo Nuñez, R., Díaz-Raviña, M. (Eds.). libro de resúmenes de las III Jornadas de Compostaje de la REC. pp. 127-130. Mazuela, P., Salas, M.C. & Urrestarazu, M. (2005). Vegetable waste compost as substrate for melon. Communications in Soil Science and Plant Analysis. 36: 1557-1572. Noguera, P., Abad, M., Puchades, R., Maquieira & A., Noguera, V. (2003). Influence of particle size on physical and chemical properties of coconut coir dust as container medium. Communications in Soil Science and Plant Analysis. 34: 593-605. Papafotiou, M., Phsyhalou, M., Kargas, G., Chatzipavlidis & I., Chronopoulos, J. (2004). Olive-mill wastes compost as growing medium component for the production of poinsettia. Scientia horticulturae. 102: 167-175. Parra Terraza, S., Mendoza Palomares, G. & Villarreal Romero, M. (2012). Relación nitrato/amonio/urea y concentración de potasio en la producción de tomate hidropónico. Revista Mexicana de Ciencias Agricolas. 3: 113-124. Plaster, E.J. (1992). Solil science and magnagement. Del mar publishers, Inc., New York. 19 Raviv, M. (2005). Production of high-quality composts for horticultural purposes: A mini-review, Horttechnology. 15: 52-57. Salsac, L., Chaillou, S., Morot-Gaudry, J.F., Lesaint, C. & Jolivet, E. (1987). Nitrate and ammonium nutrition in plants. Plant Physiology and Biochemistry. 25: 805-812. Szczerba, M.W., Britto, D.T.& Kronzucker, H.J. (2006). The face value of ion fluxes: the challenge of determining influx in the low-affinity transport range. Journal of Experimental Botany. 57: 3293-3300. Wang, Y.T. & Blessington, T.M. (1990). Growth and interior performance of poinsettia in media containing composted cotton burrs. HortScience. 25: 407-408. Recursos Rurais (2012) nº 8 : 21-29 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Bernardo Valdês Paços · Mar Pérez Fra · Ana I. García Arias Umha quantificaçom da dependência agroalimentar exterior da Galiza a partir das tabelas input-output 1998 e 2005i Recibido: 27 xullo 2012 / Aceptado: 29 outubro 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Rascunho O objectivo deste trabalho é realizar unha primeira achega á quantificaçom da dependencia agroalimentar galega do exterior utilizando como fonte os dados das tabelas input-output de 1998 e 2005. As tabelas input-output som um instrumento privilegiado para analisar a dependência alimentar do exterior dumha economia subestatal como a galega porque informam do conjunto do comércio exterior non só de fóra do Estado Espanhol senom que tamém oferecem dados dos intercambios com outras áreas do Estado. É um facto conhecido o peso que tem a actividade agraria na economía galega, especialmente em termos de emprego. A pesar desta relevancia quantitativa, o nosso país apresenta umha balança exterior agroalimentária fortemente deficitária. Em 2005 Galiza apresentava um acusado défice e a taxa de cobertura (exportaçons/importaçons) situava-se arredor de dous terços. Este défice deve-se basicamente aos produtos vegetais, tanto elaborados como sem elaborar. A pesar da especializaçom gandeira tambén apresentam um saldo negativo produtos transformados de preparados cárnicos e inclusive os derivado lácteos pondo de manifesto o escasso desenvolvimento do sector agroindustrial galego. Os resultados ofrecidos permitem pôr em causa as orientaçons da política agroalimentaria que acentuárom a dependência exterior e mesmo ponhem em risco o modelo gandeiro no que se asentou a especializaçom da agricultura galega. Palavras chave Cadeia agro-alimentar, segurança agroalimentar, metodologia input-output, Galiza, Comercio Exterior. Abstract This paper aims to quantify the dependence from abroad of the Galician agri-food system using data from input-output tables 1998-2005. The input-output tables are a sound instrument for analyzing food dependence of a regional economy as Galicia since they offer information for the whole foreign trade including regions inside the Spanish State. Despite the quantitative relevance of agriculture in Galician economy -especially in terms of employment- the Commercial Balance for food products presents a deep deficit. In 2005 the coverage rate (exports/imports) stood surroundings of two-thirds. This deficit is largely due to vegetable products, both for human consumption and for animal consumption, and products made of vegetable origin.In spite of their cattle specialization Galicia also have a negative balance of processed products including prepared meat and milk derived. This fact underlines the scarce development of the agro-industrial sector in Galicia. The results of input-output tables about the agri-food deficit evolution put into question the followed orientations of our agricultural policy. This policy doesn’t counteract the external dependency and put into risk the specialization model of Galician agriculture. Key words Agri-food chain, food sovereignity, input-output methodology, Galician Economy, External Trade. Bernardo Valdês Paços · Mar Pérez Fra · Ana I. García Arias Escola Politécnica Superior Área de Economía Socioloxía e Política Agraria Avda Benigno Ledo s/n 27002 Lugo Ana I. García Tel: 982-823226 E-mail: [email protected] Introduçom O conceito de segurança alimentar foi evoluindo ao longo do tempo. A Declaraçom Universal dos Direitos Humanos aprovada polas Naçons Unidas (1948) no seu art. 25.1 proclama que “toda pessoa tem direito a um padrom de vida capaz de assegurar a si e a sua família saúde e bem-estar, inclusive alimentaçom,...”. No ano 1996 a FAO na Declaraçom de Roma sobre segurança alimentar define a i: Umha versom preliminar deste artigo foi apresentada no IV Congreso Internacional de Agroecologia e Agricultura Ecológica celebrado em Vigo em Junho de 2012. 22 existência de segurança alimentar quando todas as pessoas têm acesso em todo momento a umha quantidade suficiente de alimentos inócuos e nutritivos para ter umha vida activa e saudável (Golay 2009). Polo tanto, e em qualquer caso a segurança alimentar é um conceito que inclui quatro dimensons principais: disponibilidade, acesso, utilizaçom e estabilidade. Nas últimas décadas, ao tempo que avançava a mundializaçom, desde os Estados centrais e também desde organismos internacionais como o Banco Mundial ou o GATT/OMC primou-se umha abordagem centrada nos mecanismos de mercado como principal ferramenta para garantir a segurança alimentar, incluindo o abastecimento nos mercados internacionais. A experiência recente sem embargo evidencia os perigos de manter umha forte dependência dos mercados internacionais para o abastecimento agroalimentar. Afectando à estabilidade na subministraçom e dificultando/impossibilitando o acesso polo encarecimento. As duas bolhas nas quotizaçons internacionais das principais commodities agroalimentares (finais de 2007começos de 2008 e finais de 2010) supugérom umha ameaça á segurança alimentar (Gráfico 1), especialmente grave para os países com menores níveis de rendimento per capita e fortemente dependentes das importaçons para a sua alimentaçom, dando lugar a um forte incremento na factura destas importaçons ao tempo que descende a quantidade física importada. A própria FAO, referindo-se à bolha de 2006-2008, reconhece que “los países más expuestos a las fluctuaciones de los precios en los mercados internacionales eran en general los países pobres importadores de alimentos: disponían de escasas reservas y recursos presupuestarios insuficientes para adquirir alimentos a precios altos; tampoco tenían la opción de imponer restricciones a las exportaciones. Estos países fueron los principales perjudicados por la crisis ya que los precios internos de los alimentos básicos aumentaron considerablemente en sus mercados”. (FAO, 2011) Este encarecimento dá lugar à sua vez a que a populaçom procure alternativas alimentares mais baratas embora em muitos casos sejam dumha pior qualidade nutritiva (Graziano da Silva, J. e Tavarez, L., 2008) Dito isto, é preciso apontar que a declaraçom do Foro Mundial da Soberania Alimentar da Havana de 2001 explicita também que a soberania alimentar nom pode ser entendida como autarquia, autosuficiência plena ou a desapariçom do comércio agroalimentar. A soberania alimentar é um conceito político, nom contável, e em termos políticos cabe entendê-lo como o direito dos povos a definir as suas próprias políticas e estratégias sustentáveis de produçom, distribuiçom e consumo de alimentos. Embora nom seja correto abordar a soberania alimentar a partir dumha aproximaçom unicamente quantitativa, utilizando os fluxos do comércio exterior, tampouco o seria pensar na soberania alimentar fazendo abstracçom da maior ou menor dependência do mercado exterior para o abastecimento alimentar. Nesta perspetiva situa-se o presente trabalho, o seu objetivo é avaliar a dependência agroalimentar galega do exterior. Medindo esta dependência nom em termos de componentes nutritivos, mas em termos de valor. Ao longo das últimas três décadas a economia galega e em particular o sector agroalimentar experimentárom umha crescente apertura comercial internacional fruto dos câmbios no marco institucional: a integraçom na Comunidade Européia (posteriormente Uniom Européia), as reformas da PAC ou o acordo final na Rolda Uruguai do GATT. Evidentemente a situaçom da Galiza nom é dos países aos que a FAO se referia na cita anterior. Contudo, e como veremos posteriormente, a dependência do exterior fixo que as altas de preços também tivessem notáveis repercusons na agricultura galega. Este feito assim como a própria evoluçom do déficit agroalimentar ponhem em causa as orientaçons da política agroalimentar seguidas na Galiza que acentuárom a dependência exterior com os conseguintes riscos. Material e métodos Para quantificar os fluxos agroalimentares com o exterior utilizamos as tabelas input-output, em concreto o Marco Input-Output da Galiza 2005 elaborado polo IGE (no sucessivo MIOGA-2005), comparando estes dados com os de 1998. Porém os câmbios metodológicos obrigam a Gráfico 1.- Índizes da FAO sobre preços dos alimentos Evoluçom em termos reais; índizes base 20022004=100. Fonte: elaboraçom própia a partir dos dados da FAO 23 realizar com precauçom esta comparaçom, fixando-nos nom tanto na variaçom exacta das magnitudes mas nas tendências. O Sistema Europeio de Contas oferece normas contábeis homogêneas e sustenta o emprego do método Input-Output (I-O), un sistema de tabelas relacionadas que tratan de representar o fluxo econômico entre os distintos sectores produtivos. As unidades de produçom agrúpanse en ramas homogeneizadas e recolhesse o fluxo entre elas, assim como a distribuçom do valor acrescentando entre os fatores de produçom. A metodologia input-output desenvolvida por Leontief nos anos 40 (Leontief,1986) representa unha valiosa ferramenta para a análise dos sistemas produtivos xá que supõe a aplicaçom do conceito de sistema á economia. O economista tem a possibilidade de discernir os efeitos duma atividade produtiva sobre o resto podendo desagregar os efeitos por sectores e agentes econômicos. A informaçom organízase em forma de matriz onde se representan as interrelaçoms entre os diferentes sectores incluindo os fogares e a produçom vendida ao exterior. As tabelas input-output som um instrumento privilegiado para analisar a dependência alimentar do exterior dumha economia subestatal (Llano Verduras, 2004) como a galega porque, a diferença doutras fontes estatísticas referidas ao comércio exterior, nom informa unicamente dos intercâmbios com o exterior do Estado Espanhol senom que também oferece dados dos intercâmbios com outras áreas do Estado. Ademais no caso concreto dos fluxos com o exterior do Estado estes dados contrastárom-se com os do Departamento de Alfândegas da Agência Tributaria. Resultados e discusión É um facto amplamente conhecido que o processo de crescimento económico dá lugar a umha perda de peso do sector agrário no conjunto da economia. A isto contribue a crescente integraçom mercantil do sector agrário. Precisamente os alimentos adquiridos polos consumidores som, cada vez em maior medida, gerados pola indústria. Esta perda de peso da agricultura frente às actividades de transformaçom industrial fixo que a Economia Agrária dirigisse a súa atençom cara ao conjunto de atividades relacionadas com a agro-industria. Destarte L. Malassis (1979) formula o conceito de sistema agro-alimentar e define-o como o conjunto de actividades económicas que servem para satisfazer as necessidades alimentares da populaçom. Galiza nom foi alheia a esta evoluçom. Segundo a MIOGA2005 o gasto em consumo final em produtos agrícolas ou gadeiros ascendeu a 893 milhons de euros a preços de adquisiçom enquanto as despesas em consumo final em transformados ascendérom a perto de 4.000 milhons de euros. Tendo em conta isto a nossa análise nom pode referir-se unicamente aos produtos agrários sem transformar senom que deve incluir o conjunto de produtos agroalimentares, procedentes da agricultura ou da indústria alimentar. O comércio externo agroalimentar da Galiza a) As importaçons Segundo o MIOGA-2005 as importaçons de produtos agroalimentares representam quase unha terça parte (32,5%) da oferta interior destes produtos (tabela 1). As importaçons suponhem mais de 50% do abastecimento interior nos produtos transformados para consumo humano derivados de matérias-primas vegetais (vinho; frutas e hortaliças preparadas e em conserva; graxas e óleos vegetais; produtos do moinho, amidos e amiláceos), mas também nos produtos cárneos, superam 40% nos produtos vegetais sem transformar e inclusive nos derivados lácteos se aproximam a esse 40%. Unicamente em quatro categorias de produtos as importaçons nom alcançam 30% da oferta inferior: produtos gadeiros, carne fresca, refrigerada ou congelada, leite de consumo e alimentos preparados para animais. Tabela 1.- Índizes importaçons/oferta e exportaçons/empregos. Galiza 1998 e 2005. Fonte: elaboraçom própia a partir de IGE, Marco Input-Output de Galicia 1998 e 2005 24 É habitual que numha economia de âmbito inferior ao estatal as importaçons representem umha parte importante da oferta interior. Agora bem, é necessário salientar que em comparaçom com 1998 observa-se um incremento no peso das importaçons na oferta interna, de 30% a 32,5%. Ademais este incremento continua a tendência observada na década de noventa. Segundo as tabelas input-output de 1990 as importaçons representavam 24,5% da oferta interior (Valdês. B. e López, E., 2008) nessa data, embora as comparaçons devam ser tomadas com precauçom polos câmbios metodológicos. b) As exportaçons As exportaçons suponhem 18,7% dos empregos dos produtos agroalimentários em 2005 (tabela 1). O peso das exportaçons é maior nos produtos de origem gadeira (tanto elaborados como sem elaborar) como corresponde à especializaçom gadeira da agricultura galega. Destacam o leite de consumo (53,8%), os derivados lácteos (33,8%) e os produtos gadeiros (33,7%). Comparando estas cifras com as de 1998 destaca a forte reduçom da importância relativa das exportaçons, (de 32,8% dos empregos em 1998 ao 18,7% em 2005), invertendo assim a evoluçom constatada no período 19901998 c) A balança exterior agroalimentar Entre 1998 e 2005, o mercado externo (tanto do resto do Estado como do estrangeiro) perdeu importância como saída para os produtos agroalimentares galegos; enquanto os bens importados (do resto do Estado e/ou do estrangeiro) fórom ganhando quota de mercado na Galiza (tabela 2). O que implicou em termos líquidos umha importante diminuiçom do nível de auto-abastecimento. Como consequência disso, em 2005 o comércio agroalimentar de Galiza apresentava um déficit de 895 milhons de euros. A taxa de cobertura era de 68,4%, isto é, as exportaçons cobrírom pouco mais de 2/3 das importaçons. A maior parte do nosso comercio agroalimentar (mais de 80% das exportaçons e importaçons) tivo lugar com o resto do Estado, sendo aqui onde se concentrou mais de 80% do déficit global. Porém a interpretaçom deste dado deve ser feita com precauçom porque nesta partida podem-se incluir produtos procedentes de fora do Estado, mas importados por empresas com sede fora da Galiza. Os intercâmbios fora do EE também apresentavam um saldo negativo, pequeno com o resto da UE e muito mais importante com o resto do mundo onde as exportaçons só cobriam 1/5 das importaçons (tabela 2). Por produtos o déficit centrava-se nos produtos agrícolas sem transformar, tanto os destinados ao consumo humano como os utilizados para a elaboraçom de raçons para o gado, e nos produtos elaborados de origem vegetal. Unicamente existia um superávit nos produtos gadeiros sem transformar, no leite de consumo, na carne fresca, refrigerada ou congelada e nos alimentos para animais. É obrigado assinalar um facto especialmente chamativo, dentro dos derivados gadeiros destaca o menor peso relativo das exportaçons e a maior importância das importaçons nos produtos cárneos e derivados lácteos em comparaçom, respectivamente, com a carne fresca, refrigerada ou congelada e com o leite de consumo. O resultado é que enquanto Galiza registra um saldo comercial exterior positivo no leite embalado e na carne fresca, apresenta um saldo ligeiramente negativo nos derivados lácteos e fortemente negativo nos produtos cárneos. Estes dados evidenciam a extrema debilidade da indústria alimentar radicada na Galiza nos derivados que geram um maior valor acrescentado e que também som em boa medida os que contam com umha procura mais dinâmica. d) A evoluçom entre 1998 e 2005 A comparaçom com os dados de 1998 mostra que nesse período se acelerou o crescimento do déficit exterior agroalimentar que já se observava entre 1990 e 1998 (Valdês, B. e López, E., 2008). O saldo negativo da balança agroalimentar em 2005 multiplicava por 4,5 o que havia em 1998, e neste período a taxa de cobertura diminuiu 20 pontos: de 88,9% a 68,4%. Em termos absolutos fórom os intercâmbios com o resto do Estado os que experimentárom um maior incremento do déficit, que passou de 215 milhons de euros em 1998 a 730 em 2005, baixando a taxa de cobertura do 85,5% ao 68,8%. Sem embargo em termos relativos o deterioro mais acusado deu-se no comércio com o resto da UE, que passou dum forte superávit em 1998 a um saldo ligeiramente negativo em 2005. Com o resto do mundo a situaçom permaneceu mais estável, mantendo em todo caso umha taxa de cobertura muito baixa, 20,2% em 2005. À hora de interpretar estes dados devemos ter em conta que o 1º de maio de 2004 a UE se ampliou com a adesom de dez novos Estados, polo que os dados de 1998 e 2005 nom som perfeitamente comparáveis quando falamos do resto da UE ou do resto do mundo. Por produtos, entre os que tinham um saldo positivo em 1998 unicamente aumentou o superávit comercial no período 1998-2005 dos produtos gadeiros sem elaborar e do leite de consumo; sendo de salientar também a evoluçom positiva na carne fresca, refrigerada ou congelada, que passou dum déficit a um importante superávit. No sentido contrário, experimentárom um notável deterioro da balança comercial os produtos cárneos e os derivados lácteos, isto é os produtos de maior valor acrescentado; o que no primeiro caso se traduziu numha forte ampliaçom do déficit existente em 1998, enquanto que no segundo levou a passar dum claro superávit a um pequeno saldo negativo. De todos modos, a forte ampliaçom do déficit global da balança agroalimentar deveu-se principalmente aos produtos transformados de origem vegetal (frutas e hortaliças preparadas e em conserva, graxas e aceites, outros produtos alimentares e tabaco), junto às aguas minerais e outras bebidas sem álcool. Neste âmbito só se constata unha evoluçom positiva, com umha reduçom do déficit inicial, no vinho. 25 Dado o intenso deterioro da balança agroalimentar que mostram esses dados, consideramos conveniente contrastá-los com outras fontes estatísticas. Nom obstante, esta é umha difícil tarefa. De facto é impossível para o comércio com outras Comunidades Autónomasii, onde se concentrou a maior parte da ampliaçom do déficit. Para os intercâmbios com o exterior do Estado si contamos com dados anuais, procedentes do Departamento de Alfândegas da Agência Tributária. As cifras confirmam que o saldo da balança agroalimentar da Galiza com o exterior do Estado se deteriorou no período 1998-2005, passando dum ligeiro superávit a um claro déficitiii. Tabela 2.- Saldo e taxa de cobertura do comércio exterior de produtos agroalimentares. Galiza 2005. Fonte: elaboraçom própia a partir de IGE, Marco Input-Output de Galicia 2005 ii: Sobre estes fluxos inter-regionais unicamente contamos com as estimaçons recolhidas na base de dados C-intereg, mas o nível de desagregaçom da informaçom nom permite examinar o que nos interessa, o comércio de bens agroalimentares. iii: Nom obstante, a evoluçom negativa é de muita menor magnitude que a oferecida polo MIOGA-2005, de tal modo que o déficit estimado para 2005 limitava-se a 22 millhons de euros. 26 Finalmente, observa-se que o deterioro registrado entre 1998 e 2005 nom tivo continuidade nos seguintes anos. No último lustro da primeira década deste século o facto que destaca é a instabilidade, com anos nos que o saldo passou a ser novamente positivo e outros nos que foi claramente negativo. Factores explicativos Os dados antes expostos ponhem de manifesto a acusada dependência exterior de Galiza para garantir o seu abastecimento alimentar. Feito que é certamente assinalável numha economia como a galega, na qual a agricultura tem um peso em termos de produçom e de emprego muito superior aos países do seu entorno. É de sinalar que esta dependência nom está causada pola orientaçom exportadora do sector agroalimentar galego. Ao contrário, as cifras monstram como entre 1998 e 2005 o incremento das importaçons foi acompanhado por um descenso das exportaçons. Nom existe umha dicotomia entre produzir para o consumo interno ou produzir para exportar, a questom é que papel tem a produçom doméstica e que papel tem os mercados internacionais, como fonte de aprovisionamento ou como destino da produçom interna (Maluf, R.S. 2000). No caso galego une-se a crescente dependência do exterior com a perda de peso nos mercados exteriores. Tendo em conta os produtos aos que se deve a maior parte do déficit podemos concluir que a forte dependência exterior tem dous elementos explicativos fundamentais: as características do processo de modernizaçom da agricultura galega e a inexistência dumha indústria transformadora sólida. Comecemos polo primeiro destes dous elementos explicativos: - O processo de modernizaçom da agricultura galega foi acompanhado dumha forte reduçom nalgumhas das principais produçons vegetais, fundamentalmente cereais e patacas, mas também parte das hortaliças. - O processo de especializaçom gadeira, com um forte crescimento das produçons bovinas, mas também da carne de ave em comparaçom com mediados dos oitenta, apoiouse em boa medida na utilizaçom de alimentos comprados para animais em cuja fabricaçom as matérias-primas importadas som fundamentais (gráficas 2 e 3). Gráfico 2.-Importaçons galegas de fora do EE de milho, graxas e óleos e bagaços e outros resíduos sólidos da extracçom do óleo de soja. Fonte: elaboraçomprópia a partir dos dados de DataComex Gráfico 3.- Evoluçom dos preços dos concentrados para vacum de carne e vacum de leite no EE. Índizes base Janeiro 2006=100. Fonte: elaboraçomprópia a partir do MAAMA 27 Este fenómeno produz-se ao tempo que a SAU segue representando umha escassa percentagem da superfície total galega. Segundo a Conselharia do Meio Rural a superfície cultivada e a superfície a prados e pasteiros nom alcança um terço da superfície total, enquanto a superfície florestal representa dous terços, em boa parte com um escasso ou nulo aproveitamento produtivo. Este escasso peso da SAU no nosso território nom se explica já polo aproveitamento do mato, tal e como acontecia no passado. Tampouco se explica polas características do dos solos nem por razons climatológicas que impidam o desenvolvimento dumha actividade agrária. As razons temos de buscá-las no bloqueio no mercado da terra, na falta de ordenaçom territorial e na carência de políticas públicas destinadas a favorecer o aproveitamento produtivo das terras (López, E., 1996 ). Ao contrário durante muito tempo a política de florestaçom de terras agrárias foi um elemento central da política da Xunta da Galizaiv (Garcia Arias, A.I.; Pérez Fra, M., 2001). Para explicar o déficit da balança exterior nom chega com fazer referência às características do processo de modernizaçom da agricultura galega, devemos acrescentarlhe que Galiza ocupa umha posiçom periférica na divisom internacional do trabalho agroalimentar. A debilidade da indústria alimentar radicada na Galiza é clara: - É bem conhecida a marcada especializaçom gadeira do sector agrário galego: segundo a Conselharia do Meio Rural 67% do valor da produçom agrária procedia das produçons gadeiras em 2008v, pois bem umha parte importante destas produçons som exportadas sem transformar, rompendo a cadeia produtiva e criando valor e emprego noutras zonas. - Por outra parte, a indústria agroalimentar galega está especializada em produtos de baixo valor acrescentado, produtos que geram um menor valor acrescentado por cada unidade de matéria-prima agrária transformada e que ademais, em termos gerais som produtos com umha procura menos dinâmica. Neste sentido é significativo que a indústria láctea radicada na Galiza apenas represente 13% das vendas da indústria láctea do Estado Espanhol quando as entregas à indústria das exploraçons de bovino de leite galegas representam quase 40% das entregas totais de leite de vacum no EE. O escasso desenvolvimento da agroindústria radicada na Galiza acentua a nossa dependência alimentar tendo em conta os câmbios nos padrons do consumo, em concreto a constataçom de que o crescimento econômico levou consigo um menor crescimento da procura de produtos agrários em comparaçom com a procura de alimentos (Efeito Malassis). Fenómeno associado à crescente concentraçom das vendas de alimentos nas grandes empresas transnacionais, tanto da transformaçom como da distribuiçom, mas também aos câmbios nas sociedades e nos hábitos de vida (Rastoin, J-L. e Ghersi, G., 2010). Por último, dentro deste esquema nom se pode esquecer o processo de integraçom na CE/UE, a aplicaçom da PAC e das sucessivas reformas e a própria liberalizaçom dos fluxos agroalimentares do espaço comunitário com o exterior. Galiza entrou na CE/UE num momento no que a PAC passava de oferecer umha elevada garantia de preços e mercados a ser umha política na que essa garantia se reduzia, os mecanismos de control da produçom se geralizavam e posteriormente se implantava um sistema de ajudas directas ao rendimento claramente prejudicial em termos relativos para a agricultura galega. As debilidades do modelo de produçom gadeiro Em 2008 a produçom animal representava duas terças partes do valor da produçom da rama agrária a preços do produtor. As produçons de vacum aportavam perto arredor do 70% do valor da produçom animal, 46% o leite e perto de 24% a carne e o gado. Entre os anos oitenta e finais da primeira década deste século as produçons de vacum experimentárom um forte crescimento em termos físicos e também a produçom de carne de ave e em menor medida de suíno. Um crescimento que se apoiou em boa medida no crescente peso dos alimentos comprados na alimentaçom animal. A MIOGA2005 pom de manifesto que a rama de fabricaçom de raçons para animais importou produtos agrícolas por valor de 133 milhons de euros, quase dous terços dos produtos agrícolas que utilizava como matéria-prima. Ademais as importaçons de graxas e azeite somavam perto de 24 milhons de euros mais. Mais de 80% da produçom de alimentos para animais se destinava ao mercado interno. Segundo dados da Conselharia do Meio Rural e do Mar referidos ao primeiro trimestre de 2011 o principal destino das raçons é o vacum com o 40% do total. Esta dependência da produçom gadeira galega da importaçons de matérias-primas para a fabricaçom de alimentos evidenciou os seus perigos nas recentes altas nas quotizaçons internacionais. A suba dos preços fixo que se disparasse a factura destas importaçons para a economia galega. O valor das importaçons de milho de fora do EE multiplicárom-se por mais de três de 2006 a 2007, mantendo-se praticamente no mesmo nível em 2008; em 2011, acompanhando a suba das quotizaçons internacionais, alcançárom um valor que multiplica por quase seis o de 2006. A soma das três partidas que representamos na gráfica 2 passou de 83 milhons de euros em 2006 a 220 milhons em 2008, caiu ligeiramente depois para volver a subir alcançando 245 milhons em 2011. Embora umha parte destes insumo poda ir destinado a outros usos, a produçom de biocombustíveis entre eles, e nom aos alimentos para animais. Este incremento das quotizaçons internacionais também se trasladou ao nível das exploraçons. Na gráfica 3 vi: Só a partir de 2005 se iniciou um breve período que puxo fim à política de subsidiar a florestaçom de terras agrárias, ao tempo que se introduzírom critérios de ordenaçom na utilizaçom das terras e evitar o abandono. Neste senso cumpre destacar instrumentos como o Banco de Terras ou o Contrato de Exploraçom Substentável que tinha entre os seus objetivos precisamente impulsionar sistemas de produçom gadeiros, também no leite, mais substentáveis em termos ambientais mas também económicos, é dizer, menos dependentes da compra de insumos externos e que se apoiassem mais nos recursos produzidos na própria exploraçom. Umhas políticas paralisadas ou abandonadas a partir de 2009. v: Este ano é o último para o que a Conselharia do Meio Rural publicou as contas económicas da agricultura galega. 28 observamos o forte encarecimento do preço do concentrado para vacum de leite e carne, coincidente com as altas nas quotizaçons internacionais. No caso concreto das exploraçons lácteas, o núcleo central da agricultura profissional galega, a compra de alimentos é a principal partida dos custos das exploraçons. Nom esqueçamos que umha elevada percentagem das que se mantenhem em activo aumentárom a sua produçom e a intensificárom, com um forte incremento da produtividade dos animais (produçom/vaca) e do consumo de alimentos concentrados, devido em parte às limitaçons na superfície (FernándezLorenzo, B. et al., 2009). Segundo os dados do programa de gestom de exploraçons de leite da Conselharia do Meio Rural em 2009, último ano do que se publicárom os dados, a compra de alimentos para o gado representava 38% dos custos totais das exploraçons, sem contabilizar os custos de oportunidade (Barbeyto, F. e López, C., 2012). Agora bem naquela altura o preço do concentrado era notavelmente inferior ao que tiveron que enfrontar as explotacións posteriormente (gráfica 3). A imagem que mostram as exploraçons integradas na rede European Dairy Farmers é sem dúvida preocupante (Barbeyto, F. e López, C., 2012). A comparaçom entre as 11 exploraçons galegas desta rede em 2009 e as 280 do conjunto da UE evidenciam que os custos da compra de alimentos som superiores na Galiza 3’4 cêntimos/kg de litro-. Estes dados mostram umhas exploraçons com umha maior carga gadeira, mais dependentes da compra de concentrados (6,9 kg concentrado/vaca e dia na Galiza frente a 6’3 na média da UE) e que fam um uso menos eficiente desse concentrado (3’1 kg de leite produzido por cada kg de concentrado consumido na Galiza frente a 4,1 na UE). Isto torna ao principal sector da agricultura galega (que nas últimas décadas manteve um maior dinamismo e ocupa umha parte muito importante da SAU) altamente sensível às variaçons da relaçom entre o preço de venda do leite e o preço de compra do concentrado. Nun cenário marcado pola eliminaçom do sistema de quotas, pola maior vinculaçom do mercado comunitário aos mercados internacionais das commodities lácteas e polo deterioro da relaçom entre o preço de venda do leite e o preço dos principias inputs da produçom láctea, o reforço da viabilidade das exploraçons lácteas exige um esforço no controlo dos custos de produçom. outras economias vizinhas como podem ser a evoluçom dos modos de consumo (maior demanda de produtos alimentares industrializados) ou a concentraçom da distribuiçom de alimentos, em Galiza a situaçom agrava-se por fatores próprios. Os fatores próprios que explicam esta dependência têm que ver por umha parte, com o escasso desenvolvimento da indústria agroalimentar, explicado pola posiçom periférica da Galiza na divisom internacional do trabalho da agroindústria. E por outra com as características e resultados do processo de modernizaçom da agricultura galega. O ajuste agrário implicou umha forte reduçom de produçons vegetais tradicionais e umha marcada especializaçom gadeira com umha crescente integraçom mercantil das exploraçons que modificárom completamente a tecnologia produtiva empregada. Mas ao tempo que o sector agrário mudava drasticamente o processo produtivo, persistiu um déficit na base territorial das exploraçons que impossibilitou para boa parte das mesmas a escolha de modelos menos intensivos e dependentes. O bloqueio no mercado de terras, a falta de ordenaçom territorial, ou a carência de políticas publicas destinadas a favorecer o aproveitamento produtivo das terras, som responsáveis do escasso peso da SAU dentro da superfície total galega. Usos florestais nom ordenados e abandono estám lastrando os resultados do sector agrário e ao mesmo gerando problemas ambientais cuja manifestaçom mais visível som os incêndios. Agradecementos Queremos expresar o nosso agradecemento ás suxestións feitas pólos revisores que contribuíron á mellora do presente artigo. Bibliografia Barbeyto, F y López, C. (2012). Resultados técnicoeconómicos das explotacións de vacún de leite en Galicia en 2009. Xunta de Galicia CMR (s.d.) (2006). Anuario de Estatística Agraria 2005, D.G. de Investigación, Tecnoloxía e Formación Agroforestal. Consellería do Medio Rural. Golay, C. (2009). Direito à alimentação e acesso à justiça. Exemplos em nível nacional e internacional. FAO, Roma. FAO (2011). El estado de la inseguridad alimentaria en el mundo 2011. FAO, Roma. Conclusións Galiza mostra umha preocupante dependência alimentar do exterior tanto para o abastecimento da sua populaçom como para a alimentaçom da sua cabana gadeira. Questom que ademais de lastrar os resultados da balança comercial está pondo em risco a viabilidade dum importante sector da economia: a produçom gadeira. Por outra parte, os dados expostos ponhem de manifesto que esta nom é umha situaçom conjuntural senom que desde finais dos anos 90 o saldo da balança exterior agroalimentar é cada vez mais negativo. Se bem esta pode ser umha tendência que obedece a dinâmicas comuns a García Arias, A.I.; Pérez-Fra, M. (2001). Análise e evolución da aplicación en Galicia do programa de axudas á forestación de terras agrarias. Em Revista Galega de Economía, vol. 10,1: 151-176. Goodman, D., Sorj, B. e Wilkinson, J. (1987). From Farming to Biotechnology: A Theory of Agro-Industrial Development. Basil Blackwell, New York. Fernández-Lorenzo, B.; Dagnac, T.; González-Arráez, A., Valladares, J.; Pereira Crespo, S. y Flores, G. (2009). Sistema de producción de leche en Galicia Evolución y estado actual. Em Pastos: Revista de la Sociedad Española para el Estudio de los Pastos, Vol. 39-2: 251-294. 29 Graziano da Silva, J. e Tavares, L. (2008). Segurança alimentar e a alta dos preços dos alimentos: oportunidades e desafios. Em Segurança Alimentar e Nutricional, 15,1:6275. Maluf, R.S. (2000). O novo contexto internacional do abastecimento e da segurança alimentar. Em Belik, W. e Maluf, R.S. (org.), Abastecimento e segurança alimentar, Unicamp-CPDA. Leontief, W. (1986). Input-Output Economics. Oxford University Press. 2ond edition. Rastoin, J-L. e Ghersi, G. (2010). Le système alimentaire mondial : concepts et méthodes, analyses et dynamiques. Quae, Paris. López Iglesias, E. (1996). Movilidad de la tierra y dinámica de las estructuras agrarias en Galicia. Análisis de los obstáculos que han frenado durante las últimas décadas las transformaciones en la estructura dimensional de las explotaciones. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Secretaría General Técnica, Madrid. LLano Verduras, C (2004). Economía Sectorial Y Espacial: El Comercio Interregional En El Marco Input-Output. Tesis Doctoral. Instituto de Estúdios Fiscales. Valdês, B. e López, E. (2008). Análise do complexo de produción agroalimentario galego a través das táboas inputoutput. CIEF-Fundación Caixa Galicia. Recursos Rurais (2012) nº 8 : 31-37 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Noelia López López · Adolfo López Fabal Uso de un sustrato alternativo a la turba para la producción viverística de plantas hortícolas y aromáticas Recibido: 9 outubro 2012 / Aceptado: 19 novembro 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Resumen Se obtuvieron dos compost a partir de matorral compuesto mayoritariamente por tojo y especies herbáceas, añadiendo en uno de ellos un 5 % v/v de gallinaza procedente de una explotación ecológica de puesta. Los compost obtenidos fueron tamizados a 6 mm y caracterizados física, química y biológicamente teniendo en cuenta los requerimientos para la concesión de la etiqueta ecológica comunitaria para sustratos. Se llevaron a cabo tres ensayos de producción diferentes; con lechuga (Lactuca sativa L.), albahaca (Ocimum basilicum L.) y perejil (Petroselinum crispum (Mill) Fuss) para su comercialización en maceta. Se evaluaron tanto los dos compost elaborados como sus mezclas en proporciones 25/75, 50/50 y 75/25 % (v/v), con el fin de obtener así distintas proporciones de gallinaza en el sustrato final. De los resultados se desprende que ambos compost cumplen los requisitos para la obtención de la etiqueta ecológica, y que las mezclas son aptas para su empleo en producción de planta hortícola y aromática. En general para los tres cultivos las mezclas que mejor respondieron son aquellas que contaban con 50% o más de compost con gallinaza en la mezcla. Palabras clave tojo, Ulex europaeus, gallinaza, etiqueta ecológica, medio de cultivo. Abstract Two composts were produced from gorse and herbs, and adding to one of them 5% (v/v) of poultry manure from an organic egg production farm. The composts were sieved to 6 mm and characterized physically, chemically and biologically considering the requirements for the award of Noelia López López · Adolfo López Fabal Universidade de Santiago de Compostela Escola Politécnica Superior Campus Universitario, 27002-Lugo, España. E-mail: [email protected] the EU Ecolabel for substrates. Three different production trials were conducted with lettuce (Lactuca sativa L.), basil (Ocimum basilicum L.) and parsley (Petroselinum crispum (Mill.) Fuss) for marketing in pots. Mixtures (0/100, 25/75, 50/50, 75/25 and 100/0 % (v/v)) were prepared from these two composts to obtain different ratios of poultry manure in the final substrate. The results show that all compost mixtures achieved the requirements to obtain the Ecolabel and that the mixtures were suitable for use in horticultural and aromatic plant production. Overall for the three crops, the best results were obtained with mixtures containing at least 50% of compost with poultry manure. Key Words gorse, Ulex europaeus, poultry manure, Ecolabel, growing media. Introducción La turba es el componente más utilizado en la formulación de medios de cultivo. Solamente en el año 2009 en España se consumieron 224.623,8 t de turba, de las cuales 169.537,5 t fueron importadas, en su mayor parte de Alemania, pero también de Estonia, Letonia, Países Bajos y Lituania (Marchán et al., 2010). Actualmente existe una tendencia creciente a la búsqueda de materiales que puedan sustituirla, por el alto coste de la turba de calidad, y sobre todo por la actual consideración medioambiental de las turberas a nivel europeo. La Directiva 92/43/CEE del Consejo de 21 de mayo de 1992, relativa a la conservación de los hábitats naturales y de la fauna y flora silvestres, protege los ecosistemas de turberas dada su consideración ambiental y la valoración de los mismos como reserva de CO2. Ello ha llevado a que el suministro de turba en Europa se esté desplazando desde Alemania hacia los países del Báltico, empeorando la calidad de la materia prima y aumentando los costes debido a la distancia de transporte. En este contexto va en aumento el uso como sustrato de compost de diferentes orígenes y características (Abad, 2002; Urrestarazu et al., 2006); uso que implica un alto nivel de exigencias en cuanto a la calidad del compost (Carmona 32 & Abad, 2008). La utilización de productos orgánicos como el compost para la elaboración de sustratos en sustitución de materiales no renovables, permite tanto el uso sostenible de los recursos naturales como la generación del mínimo impacto ambiental. Son muchos los trabajos que contemplan el uso del compost como sustrato, a partir del aprovechamiento de numerosos residuos como los hortícolas (Mendoza-Hernández et al., 2011), restos de poda en combinación con biosólidos (Tapia et al., 2009), lodos residuales (Ortega & Ordovás, 2011), residuos vitivinícolas (Agulló et al., 2009, Carmona et al., 2009), o incluso a partir de restos de pescado y algas de arribazón (Illera-Vives et al., 2011). El tojo (Ulex europaeus L.) es un matorral muy abundante en el ambiente húmedo y de suelos ácidos del NO de España. Como leguminosa es rica en nutrientes y presenta una relación C/N moderada, lo que facilita su compostaje. Algunos trabajos ya han permitido tener constancia de la calidad del compost de tojo (Gómez et al., 2009), así como la posibilidad de su uso como componente de sustrato sustituyendo parcialmente a la turba e incluso como material único (Iglesias et al., 2008; López-López et al., 2011). La incorporación de estiércol de gallinaza al proceso de compostaje incrementa considerablemente el nivel de nutrientes de los compost resultantes, debido a su alto poder fertilizante, al tiempo que permite la valorización de un recurso y la minimización del impacto ambiental que supone su acumulación. Los objetivos del presente trabajo se concretan en la caracterización de compost a base de tojo (C (compost sin gallinaza) y CG (compost con gallinaza)) y en su evaluación para su uso como sustrato en diferentes cultivos aromáticos y hortícolas ecológicos. Material y métodos Los materiales evaluados se obtuvieron por un compostaje de 9 meses de duración de material de desbroce de matorral de monte, principalmente tojo (Ulex europeaus (L.)) de 3-4 años de edad, recogido con una segadora de mayales. Se obtuvieron 2 tipos de compost diferentes con 2 repeticiones cada uno. El factor diferenciador fue la adición o no de gallinaza ecológica en proporción 5% (v/v) (C y CG respectivamente). De los compost obtenidos, se llevó a cabo la evaluación de algunas características físicas, químicas y biológicas de cara a su uso como sustratos, teniendo en cuenta además, los requerimientos de la normativa europea para la obtención de la etiqueta ecológica (Reglamento 2007/64/CE). Se determinó la curva de retención de humedad de los sustratos sometiendo muestras de los mismos a tensiones crecientes (1, 3, 5, 7,5 y 10 kPa) en una caja de arena (De Boodt et al., 1974). La porosidad total se determinó a partir de la densidad aparente y de la densidad de partícula (UNE-EN-13041:1999). De los dos compost iniciales (C y CG), se midió la CE en extracto 1:5 (v/v) conforme el método UNE-EN-13652:2002, sobre el extracto de saturación se determinaron el pH, CE, P, NO3-, NH4+, Ca, Mg, K, Cu, Mo, Mn, Fe, Zn y B. El nitrato y el amonio se cuantificaron mediante electrodo selectivo, el P por espectrofotometría de luz ultravioleta a 880 nm (Olsen & Sommers, 1982), el Ca y Mg por espectrofotometría de absorción atómica y el K por espectrofotometría de emisión (USEPA, 1995). El Cu y el Mo se analizaron por ICP-Masas y el Mn, Fe, Zn y B mediante ICP-Óptico. Además, con estos materiales se establecieron tres ensayos agronómicos de producción de planta ecológica de lechuga (Lactuca sativa L. var. Batavia Amarilla de París), perejil (Petroselinum crispum (Mill) Fuss) y albahaca (Ocimum basilicum L.). Se testaron los dos tratamientos iniciales (C y CG) conjuntamente con las mezclas que se elaboraron entre ambos al 75/25, 50/50 y 25/75 % (v/v) (CG0 a CG100). Se sembraron dos bandejas de 40 alveolos de tamaño forestal por tratamiento en el mes de junio; la duración del cultivo fue de 3 meses. El cultivo se realizó bajo invernadero localizado en Lugo y el suministro de agua fue mediante riego por microaspersión y no se realizó fertilización adicional. Cuando se dio por finalizado el ensayo se cortaron las plantas para determinar el Peso fresco (PF) y Peso seco (PS) por alveolo tanto de la parte aérea como de la parte radicular aunque en las plantas de perejil la determinación de la biomasa de la parte radicular no fue posible llevarla a cabo debido al pequeño tamaño de las propias raíces y a la difícil separación del sustrato. El peso seco se determinó por secado en estufa a 60ºC hasta peso constante. Además, a los dos meses de la puesta en marcha del ensayo, se midió el índice del contenido en clorofila mediante un medidor portátil CCM-200 (OptiSciences) que estima por absorbancia el contenido de clorofila en el tejido foliar. Sólo se tomaron datos en los cultivos de lechuga y albahaca, ya que dado el tamaño de la pinza no fue posible hacerlo en el cultivo de perejil. Se empleó el MANOVA como tratamiento estadístico para los datos; siendo dos los factores principales o variables independientes: el cultivo y el porcentaje de compost con gallinaza a las mezclas. Se comprobó previamente la normalidad de los mismos mediante la prueba de Kolgomorov Smirnov y la homogeneidad de las varianzas mediante el contraste de Levene sobre la igualdad de varianzas. En aquellas variables donde el conjunto de datos no seguía una distribución normal, a éstas se les aplicó una transformación “Ln (x)”. Como pruebas Post hoc se utilizó “Tukey”, considerándose significativas las diferencias entre pares en los que la probabilidad del estadístico F fue menor de 0,05. El programa informático utilizado para todo el tratamiento estadístico fue PASW Stadistics 18. Resultados y discusión Caracterización de los compost La caracterización física de los materiales empleados a base de compost reveló una alta capacidad de aireación (CA) y drenaje frente a una baja disponibilidad de agua útil para los cultivos (Tabla 1). La CA, que supuso más de la mitad de la porosidad total (90%), estuvo en unos valores 33 cercanos al 50% y por tanto resultó bastante mayor de lo deseable. Por el contrario, la capacidad de retención de agua fácilmente asimilable (AFA) y de agua de reserva (AR) resultaron bajas. El parámetro R fue inferior a 1 kPa, lo que indica que el uso de estos compost como sustrato debería hacerse preferentemente en contenedores de pequeña altura (Ansorena, 1994). Teniendo en cuenta estas propiedades físicas, el uso exigirá un manejo del riego cuidado, con dosis pequeñas y frecuentes. La adición de gallinaza en el compostaje aumentó las densidades real y aparente, por el mayor contenido mineral de los compost resultantes; esto redundó en una porosidad algo menor, pero sin dejar de ser alta. Igualmente el compost con gallinaza (CG) presentó valores de CA y AFA significativamente mayores, y niveles de AR y ADA significativamente menores que el compost sólo de matorral (C). Tabla 1.- Principales propiedades físicas de los compost obtenidos (C = compost de matorral; CG = compost de matorral y gallinaza). Valores medios ± desviación típica y pruebas post hoc (Tukey). 1 Abad et al. (1993) Solamente los tratamientos que contaron con un porcentaje de compost con gallinaza (%CG) por encima del 50% mostraron unos valores de pH adecuados (en torno a 6,5) (Abad et al., 1993). La CE se mostró elevada en todos los compost, al igual que el valor de amonio, Ca y Mg (Tabla 2). El contenido en nitrato y K fue muy elevado. La concentración de P fue adecuada para los tratamientos con un porcentaje de compost con gallinaza en sus mezclas del 25% y 0%; para los demás tratamientos este elemento se mostró un poco bajo; esto puede ser debido al incremento de pH registrado al aumentar el contenido de compost con gallinaza en las mezclas. Los niveles de Cu, Mn, Zn, Mo y B se encontraron dentro del rango óptimo recomendado por Abad et al., (1993), mientras que los niveles de Fe se localizaron ligeramente por debajo (datos no mostrados). Como consecuencia de este alto contenido de elementos solubles el nivel de salinidad fue también elevado, mayor de lo deseable, subiendo de forma significativa en el que incorporaba gallinaza, donde se superaron los 7 dS m-1 en extracto de saturación. Se cumplieron todos los requerimientos de la normativa para la obtención de la etiqueta ecológica comunitaria a sustratos de cultivo (Reglamento 2007/64/CE). Todos los compost estaban maduros y eran estables y quedaron completamente higienizados tras el compostaje (LópezLópez et al., 2009). En ningún caso se superó el contenido en elementos totales fijado por el reglamento y la CE medida en extracto 1:5 (v/v) estuvo por debajo del límite máximo de 1,5 dS·m-1 (datos no mostrados). Tabla 2.- Valores medios de pH, CE (dS m-1), y elementos solubles NO3-, NH4+, P, K, Ca y Mg (mg L-1) en extracto de saturación de las mezclas de compost con gallinaza (CG) y sin gallinaza (C) en las distintas proporciones ensayadas, en comparación con el rango óptimo propuesto por Abad et al. (1993) Ensayos de cultivo Para el conjunto de los datos, existió un efecto significativo tanto para el factor %CG en las mezclas como para el factor cultivo y la interacción entre ambos. Tanto en lo referido a los pesos frescos como secos y tanto para los tallos como para las raíces de las plantas (ρ=0,000 para todos los casos excepto para el peso seco radicular en donde la interacción “%CG*cultivo” contó con un ρ=0,030). El efecto del %CG en el rendimiento de la biomasa fresca obtenida para el conjunto de los cultivos fue claro. Esto fue así en términos de crecimiento aéreo y también de crecimiento radicular (Tabla 3) ya que se observa que a medida que aumentó la proporción de estiércol en los sustratos también se incrementó significativamente el peso fresco de las plantas cultivadas al final del ensayo. Donde mejor se observa esta tendencia es en los valores de masa fresca de las partes aéreas de las plantas, que respondió de forma bastante lineal y continua. Sin embargo el incremento de tamaño de raíz de los planteles a medida que iba en aumento la proporción de gallinaza resultó ser un tanto más variable, evidenciándose solamente a partir de las mezclas CG75. Este efecto está en relación con el gran potencial fertilizante de la gallinaza; uno de los más potentes de entre todos los recursos naturales existentes (Kacar & Katkat, 1999; Mengel & Kirkby, 2001); basando su riqueza principalmente en nitrógeno (Simpson, 1990), fundamental para el crecimiento foliar de los cultivos en general (Arker & Hills, 1980; Urbano, 1999). Si se analizan separadamente los tres cultivos, se puede observar (Figuras 1, 2 y 3) como el orden en el crecimiento (en términos de peso fresco aéreo) fue el que cabía esperar según las características y el tiempo de cultivo: 34 lechuga>albahaca>perejil. Los pesos frescos de los tallos de las plantas de lechuga estuvieron en el rango de 7-18 g, los de albahaca entre 2 y 7 g, y por último los de perejil en el rango de 1 y 3,5 g. En el cultivo de lechuga el crecimiento aéreo resultó superior en las mezclas con el 50% o más de compost con gallinaza respecto de los tratamientos con menor porcentaje de estiércol (Figura 1). La mezcla con mayor contenido en gallinaza (CG100) dio lugar a pesos secos más altos, mientras que en términos de peso fresco fue la mezcla CG50 la que alcanzó el máximo valor, debido a su menor contenido en materia seca. El peso seco radicular aumentó, aunque ligeramente, al incrementarse el contenido de compost con gallinaza en la mezcla, alcanzando los valores máximos en CG75 y CG100. Sin embargo en el peso seco esas diferencias resultaron inapreciables ya que los tratamientos con más gallinaza mostraron los menores contenidos de materia seca. El peso fresco de la parte aérea de las plantas de albahaca aumentó de CG0 a CG75, presentando este último tratamiento los pesos más altos junto con CG100 (estas dos mezclas resultaron ser estadísticamente iguales entre sí y superiores a las demás según el tratamiento post hoc empleado (Figura 2)). El peso seco aéreo siguió una tendencia similar, con máximos en CG75 y CG100. Por su parte el peso radicular presentó igualmente máximos en CG75, comparables a los obtenidos en CG100 y que contrastan con los mínimos obtenidos en CG25 y CG50; sin embargo el crecimiento en CG0 fue intermedio entre los dos grupos anteriores, rompiendo la tendencia. Tabla 3.- Pesos frescos y secos (g) de las partes aéreas y radiculares de las plantas; para el conjunto de los tres cultivos ensayados (lechuga, albahaca y perejil) atendiendo al porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas. Valores medios y pruebas post hoc (Tukey) Figura 1.- Pesos frescos y secos de las partes aéreas y radiculares de las plantas de lechuga, y porcentaje de masa seca aérea y radicular, atendiendo al porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas. Valores medios y pruebas post hoc (Tukey) para los pesos frescos y secos de la parte aérea y radicular; valores medios para los porcentajes de materia seca. Letras iguales para el mismo parámetro (columnas del mismo color) indican diferencias no significativas entre tratamientos para el nivel p<0,05 Figura 2.- Pesos frescos y secos de las partes aéreas y radiculares de las plantas de albahaca, y porcentaje de masa seca aérea y radicular, atendiendo al porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas. Valores medios y pruebas post hoc (Tukey) para los pesos frescos y secos de la parte aérea y radicular; valores medios para los porcentajes de materia seca. Letras iguales para el mismo parámetro (columnas del mismo color) indican diferencias no significativas entre tratamientos para el nivel p<0,05 35 El incremento del porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas dio lugar a un aumento significativo del peso seco aéreo de las plantas de perejil, que siguió una tendencia lineal (Figura 3). Por su parte el peso fresco presentó igualmente su máximo valor en CG100 y el mínimo en CG0, pero la tendencia en los tratamientos intermedios fue menos clara que en el peso seco, ya que hubo una oscilación importante en el contenido de materia seca para los distintos tratamientos. Las diferencias entre las producciones en los sustratos con diferente contenido en estiércol para los distintos cultivos se puede deber a las diferentes exigencias nutricionales de los mismos, sobre todo a nivel de nitrógeno. Las dosis medias de nitrógeno extraídas a lo largo de un ciclo de cultivo, sitúan a las plantas de albahaca en las más exigentes en cuanto a éste término, seguidas de las de lechuga, y por último de las de perejil. Economakis et al. (1997) y Martinetti et al. (1996) sitúan las necesidades de nitrógeno para un cultivo de lechuga en torno a los 100 kg·ha-1, dosis en la cual se produce la máxima producción de biomasa fresca; no viéndose ésta última incrementada con la aplicación de una mayor cantidad de nitrógeno (comprobándose con aportes de 150 a 200 kg·ha-1). Por lo que esto último puede explicar el porqué las plantas de lechuga pudieron no sufrir un incremento de peso sustancial al irse incrementando la cantidad de estiércol en las mezclas de sustratos donde fueron cultivadas a partir del tratamiento CG50. En cambio, para un cultivo de albahaca se recomiendan dosis de 150 kg·ha-1, aunque se siguen obteniendo valores más altos de biomasa hasta los 250 kg·ha-1 (Biesiada & Kus., 2010), lo que puede explicar en este ensayo los incrementos de materia fresca hasta los %CG mayores. Por otra parte, las necesidades de nitrógeno a lo largo de un cultivo de perejil son bastante bajas, situándose en el rango de 50-120 kg·ha1 (Pasikowska et al., 2002); concretándose incluso en los 100 kg·ha-1 según los estudios de Krug (1991). Por lo que se puede explicar cómo ya a partir de la dosis más baja de gallinaza (CG25) se empiecen a obtener las mismas respuestas de crecimiento por mucho que ésta se incremente. En cuanto al índice en contenido en clorofila medido para los cultivos de lechuga y albahaca (Figura 4), lo más importante a destacar es la diferencia significativa existente entre las medidas realizadas en las plantas cultivadas en sustratos que contaban con gallinaza (CG25, CG50, CG75 y CG100) frente a las plantas cultivadas en sustrato compuesto únicamente con tojo (CG0). Nuevamente se vuelve a relacionar este índice de contenido en clorofila con el estado nutritivo en N del cultivo (Madeira et al., 2003). Como resultado de este trabajo se puede concluir que los sustratos elaborados a base de compost de tojo complementados en su elaboración con estiércol de gallinaza son aptos para el cultivo tanto de plantas hortícolas como aromáticas. De forma que en general, los mejores resultados se van obteniendo de manera creciente a medida que aumenta la dosis de estiércol en las mezclas. La pequeña cantidad de gallinaza (5% v/v) aportada al proceso de compostaje es suficiente para obtener unos buenos resultados de producción, ajustando el pH de los sustratos a unos valores adecuados, y sin poner en riesgo la obtención de la etiqueta ecológica comunitaria a sustratos de cultivo debido a un incremento de salinidad excesivo. Figura 3.- Pesos frescos y secos de la parte aérea de las plantas de perejil, y porcentaje de masa seca aérea y radicular, atendiendo al porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas. Valores medios y pruebas post hoc (Tukey) para los pesos frescos y secos de la parte aérea y valores medios para los porcentajes de materia seca. Letras iguales para el mismo parámetro (columnas del mismo color) indican diferencias no significativas entre tratamientos para el nivel p<0,05 36 Figura 4.- Índice de contenido de clorofila de las plantas de lechuga y albahaca según tratamientos atendiendo al factor porcentaje de compost con gallinaza en las mezclas. Valores medios y pruebas post hoc (Tukey); letras iguales indican diferencias no significativas entre tratamientos para p<0,05 Agradecimientos Los autores agradecen a Transformacións Agrarias de Vilartó S.L. y a la Xunta de Galicia la financiación de este trabajo dentro del proyecto PGIDIT06RAG020E. De Boodt, M., Verdonck, O. & Cappaert, I. (1974). Method for measuring the water release curve of organic substrates. Acta Horticulturae 37: 2054-2062. Bibliografía Economakis C.D., Koleilat R. & Chartzonlakis K.S. (1997). Effect of nitrogen concentration on growth, water and nutrient uptake of lettuce plants in solution culture. Acta Horticulturae 449: 223-228. Abad, M. (2002). Sustratos de cultivo en alvéolos, macetas y contenedores. p. 147-164. En: Ballester-Olmos J. J. F. (Ed.). Nuevas tecnologías en la viverística de plantas ornamentales. Generalitat Valenciana. Consellería de Agricultura, Pesca y Alimentación. Valencia. Abad, M., Martínez, P.F., Martínez, M.D. & Martínez, J. (1993). Evaluación agronómica de los sustratos de cultivo. Act.Hort. 11: 141-154. Agulló, E., Bustamante, M.A., Paredes, C., Pérez-Murcia, M.D., Pérez-Espinosa, A. & Moral, R. (2009). Utilización de compost vitivinícolas como sustituto total o parcial de la turba: propiedades de las mezclas y efecto en la producción en semillero. Actas de Horticultura 53: 96-101. Ansorena, J. (1994). Sustratos. Propiedades y Caracterización. Ediciciones Mundi-Prensa. Madrid. 172 pp. Arker, A. & Hills, H. (1980). Ammoniun and nitrate nutrition of horticultural crops. Hort. Rev. Avi. 2: 395-423. Biesiada, A. & Kus, A. (2010). The effect of nitrogen fertilization and irrigation on yielding and nutritional status of sweet basil (Ocimum basilicum L.). Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 9 (2): 3-12. Carmona, E. & Abad, M. (2008). Aplicación del compost en viveros y semilleros. p. 397-424. En: Moreno J. & Moral R. (Eds). Compostaje. Mundi-Prensa, Madrid. Carmona, E., Moreno, M.T., Pajuelo, P., Martínez, M.D. & Ordovás, J. (2009). Empleo del compost de orujo de vid como sustrato para semilleros de lechuga. Actas de Horticultura 53:121-125. Gómez, J., Minhorst, R. & Piñeiro-Iglesias, I. (2009). Evaluación de diferentes sistemas de elaboración de sustratos de cultivo obtenidos a partir de tojo (Ulex euroapeus L.). Spanish Journal of Rural Development, 188204. Iglesias, I., Rodil, C., Bessa, P. & Lamosa, S. (2008). Gorse compost as a peat-substituve in growing media for the production of Thuja plicata “Zebrina”. Acta Hort. 779: 615622. Illera-Vives, M., López-Fabal, A. & López-Mosquera, M.E. (2011). Evaluación de la fitotoxicidad de un sustrato a base de compost de algas y restos de pescado. Actas de Horticultura 59: 28-31. Kacar, B. & Katkat, V. (1999). Gübreler ve Gúbreleme Teknig˘i. VI˙PAS¸ A.S¸. Bursa. Krug H. (1991). Gemüseproduktion. Ein Lehr- und Nachschlagewerk für Studium und Praxis. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg. López-López, N.; López-Fabal, A. & Amboaje-Fociños, J.L. (2009). Evaluación preliminar de mezclas de gallinaza y tojo para su uso como sustrato en agricultura ecológica. Actas de Horticultura 53: 135-139. López-López, N.; López-Fabal, A.; López-Mosquera, M.E. & Sainz-Osés, M.J. (2011). Composición de la solución de un sustrato a base de biomasa forestal compostada durante un cultivo de fresa en contenedor. Actas de Horticultura 59: 116-121. 37 Madeira, A.C., Ferreira, A., de Varennes, A. & Vieira, M.I. (2003). SPAD meter vs. Tristimulus colorimeter to estimate chlorophyll content and leaf colour in sweet pepper. J. Plant Nutrit. 34: 2461-2470. Marchán, C.; Regueiro, M. & Rubio, J. (2010). Panorama Minero 2008-2009. Instituto Geológico y Minero de España. Martinetti L. (1996). Contenuto di nitrati e nitriti in lattuga (Lactuca sativa L.) al variare della concimacione azotata. Rivista di Agronomia 30: 92-96. Mendoza-Hernández, D., García-de-la_Fuente, R., Belda, R.M., Fornes, F. & Abad, M. (2011). Compostaje y vermicompostaje de residuos hortícolas: evolución de parámetros físicos y químicos durante el proceso. Consecuencias ambientales. Actas de Horticultura 59: 2227. Mengel, K. & Kirkby, E.A. (2001). Principles of Plant Nutrition. Kluwer Academic Publishers, The Netherlands. Olsen, S.R. & Sommers, L.E. (1982). Phosphorus. p. 403427. En: Page, A.L., Miller, R.H., Keeney, D.R. (Eds.). Methods of Soil Analysis. American Soc. of Agronomy, Madison, Wisconsin, USA Ortega, M.C. & Ordovás, J. (2011). Aprovechamiento de los lodos residuales de la industria del mármol como componente de sustratos de especies para fitorremediación. Actas de Horticultura 59: 38-41. Pasikowska R., Browska B. & Capecka E. (2002). The effect of nitrogen fertilization rate on the yield and quality of two cultivars of parsley (Petroselinum sativum L. ssp. crispum) grown on different soil types. Folia Hort. 14 (1): 177–185. Simpson, T.W. (1990). Agronomic use of poultry industry waste. Poultry Science 70: 1126-1131. Tapia, Y., Frutos, I., Eymar, E., & Masaguer, A. (2009). Lixiviación de Cd y otros metales pesados en compost de restos de poda con biosólidos y compost de corteza de pino. Actas de Horticultura 53: 126-134. UNE-EN-13041. (1999). Determinación de las propiedades físicas. Densidad aparente seca, volumen de aire, volumen de agua, valor de contracción y porosidad total. Mejoradores del suelo y sustratos de cultivo. AENOR. UNE-EN-13652. (2002). Extracción de nutrientes y elementos solubles en agua. Mejoradores del suelo y sustratos de cultivo. AENOR. Urbano, P. (1999). Tratado de fitotecnia general. Ediciones Mundi-Prensa. Madrid. Urrestarazu, M., Mazuela, P.C. & Alarcón, A.L. (2006). Cultivo en sustratos alternativos. p. 147-173. En: Alarcón A.L. (Coord.). Cultivos sin suelo. Compendios de Horticultura, Vol 17. Ediciones de Horticultura S.L., Reus. USEPA. (1995). Test methods for evaluating solid wastes. Method 3051: Microwave assisted acid digestion of sediments, sludges, soils, and oils. Third edition. U.S. Environmental Protection Agency, Washington DC. Recursos Rurais (2012) nº 8 : 39-47 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Artigo Marta Lores · María Iglesias-Estévez · Marta Álvarez-Casas · María Llompart · Carmen GarcíaJares Extraction of bioactive polyphenols from grape marc by a matrix solid-phase dispersion method Recibido: 20 setembro 2012 / Aceptado: 3 decembro 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Abstract A matrix solid-phase dispersion process to extract polyphenols from grape marc, a winemaking byproduct, has been optimized by Response Surface Methodology. The dependent variables evaluated were the total polyphenols content, flavanols, hydrocynnamates, and flavonoids. The performance of the extraction method in terms of linearity and precision has also been assessed. The optimized MSPD method provides good results to extract polyphenols from white winemaking byproducts, much less studied than those from red wines, requiring low solvent consumption and being low cost and fast (15 min). The analytical instrumentation is available almost everywhere, thus becoming a ready-to-use methodology for virtually any control or winery laboratory. The optimized method has been applied to a set of bagasse samples from Albariño grapes (Vitis vinifera sp) cultivated in Galicia (NW Spain) and coming from five different types of grapevine training techniques. The vine training factor was significant on the basis of the content of the different groups of polyphenols determined in the MSPD extracts. Keywords Grape pomace; Matrix solid-phase dispersion; Polyphenols; Vine training techniques; Winemaking byproducts. Introduction There is an increasing interest, supported by environmental and economic reasons, to recover and exploit wastes from the food industry, because such residues can be used as a Marta Lores · María Iglesias-Estévez · Marta Álvarez-Casas · María Llompart · Carmen García-Jares Department of Analytical Chemistry, Nutrition and Food Science, Faculty of Chemistry, University of Santiago de Compostela Avda. das Ciencias, s/n. 15782-Santiago de Compostela (Spain) Tel: (34)881-814386(Office)/814464 (Lab) E-mail: [email protected] source of natural bioactive compounds which could in turn be used in pharmaceutical, cosmetics or back in the food industry. Polyphenols are a group of such compounds and they can be found, among others, in grape marc, the byproduct generated during the winemaking process (Alonso et al. 2002). Winery byproducts are of particular interest since grape (Vitis vinifera) is amongst the world’s largest fruit crop, being the 6th in Europe with 26.8·106 MT (data from 2010) (FAO 2011). The antioxidant, antiradical and antifungal activities of bagasse or grape marc, which resides mainly in its polyphenolic content, have been the subject of recent research (Alonso et al. 2002; Baydar et al. 2004; Kammerer et al. 2004; Sagdic et al. 2011; Yilmaz & Toledo 2003) as well as its use as source of bioactive compounds. Polyphenols have been pointed out as some of the more interesting bioactive phytochemicals with important nutritional and health benefits (El Gharras 2009; Quideau et al. 2011) and useful as functional ingredients in the food processing industry (Gonzalez et al. 2010). There is no uniform or official extraction procedures for grape and wine research, and the influence of extraction methodology on grape composition values has been already demonstrated (Lee & Rennaker 2011). Conventional extraction of polyphenols is generally performed by maceration (Virot et al. 2010) and in this context, different solvent systems have been tested to potentially provide the basis for a sustainable process of integrated exploitation of vinification by-products (Makris et al. 2007b). Nevertheless, this technique is not always interesting for an industrial extraction and/or production while the process is very slow and demands costly technological aids (Virot et al. 2010). Other techniques employed in the extraction of polyphenols from semi-solid and solid samples of different plant origin have been critically reviewed very recently (Ignat et al. 2010), but the matrix solid-phase dispersion (MSPD) approach proposed here has not been considered. Nevertheless, in a more general previous review (Liu et al. 2008) a few sample preparation approaches involving MSPD to extract polyphenols are included, which are briefly discussed below. 40 MSPD (Barker et al. 1989) is a process for conducting simultaneous disruption and extraction of solid and semisolid samples. The MSPD has a number of advantages over the classical procedures of sample treatment: simpler and faster analytical procedures; impossibility of forming emulsions; substantially reduced solvent consumption; improved extraction efficiency, because the entire sample is exposed to the extractant (Bogialli & Di Corcia 2007); and the option of performing extraction and clean-up at the same time reducing the possibilities of sample contamination and decreasing even more the amount of organic solvent required in the process (Barker 2000; Kristenson et al. 2006). The first applications of MSPD to the extraction of polyphenols were in the field of medicinal plants, specifically phenolic acids (Ziaková et al. 2003) and isoflavonoids (Xiao et al. 2004). Later, Manhita et al. (Manhita et al. 2006) applied the so-called sample disruption methods in the extraction of anthocyanins from vegetable samples, in what appears to be the first application of these techniques in Vitis vinifera (red grapes). These authors established differences depending on the nature of the dispersant material, naming MSPD the technique that uses silica substituted with C18 and proposing sea sand disruption method (SSDM) when the abrasive material was washed sea sand. While originally the MSPD involved the use of dispersants with a base of silica (Barker et al. 1989), the term has been adopted even when using alternative materials, and hence, SSDM has not been used any more. Most applications of MSPD to grapes and related products have to do with the determination of pesticide residues (Albero et al. 2004; Fernández et al. 2000; Lagunas-Allue et al. 2010; Lian et al. 2010; Montes et al. 2009; Ramos et al. 2009). Recently, MSPD has been used to extract separately phenolic compounds and organic acids from white grapes in just one step (Dopico-García et al. 2007) trying to simplify a solid-liquid extraction followed by a solid-phase extraction (SL-SPE) method previously developed also by themselves. In that approach, the authors just used C18-based sorbents and concluded that MSPD was simpler and faster than SLSPE, but the quantitative performance by SL-SPE was the best, especially for organic acids. The only previous work on the optimization of a MSPD procedure for the extraction of phenolic compounds is from Minuti and Pellegrino (Minuti & Pellegrino 2008), but its application is to red wines. However, a MSPD method is proposed for the first time here to the extraction of polyphenols from white winemaking byproducts In the present work, we have optimized a MSPD method to extract polyphenolic compounds from the bagasse obtained as byproduct after the white winemaking, confining first the experimental domain with a set of preliminary experiments and then using Response Surface Methodology (RSM) for the fine tuning of the most influential factors. The dependent variables to be evaluated for each set of experimental conditions are robust and well established spectrophotometric indexes; namely the total polyphenols (TP), the total flavanols (TF), the total hydrocynnamates (THC), and the total flavonoids (TFC) contents. It has already been shown (Makris et al. 2007a) that these indexes pertaining to the polyphenolic composition are excellent parameters to assess the value of winery byproducts, among other food plant wastes, in comparative terms. The performance of the extraction method in terms of linearity and precision (inter and intra-day) have also been evaluated. The optimized method was applied to a set of bagasse samples from Albariño grapes (Vitis vinifera sp) cultivated in Galicia (NW Spain) and used for the production of high quality white wines under the Protected Designation of Origin Rias Baixas. The set of grape marc samples comes from five different types of grapevine training techniques. The content of the different groups of polyphenols was determined in the corresponding MSPD extracts and used to evaluate the significance of the vine training factor. Materials and Methods Chemicals Materials used as dispersant phases were: washed sea sand (200-300 µm, Scharlau); florisil (60-100 mesh, Supelco), C18 (9-12% carbon, Aldrich), alumina (50-70 mesh, Sigma Aldrich) and silica gel 60 (230-240 mesh, Merk KGaA). Extraction solvents used were methanol HPLC grade, supplied by Panreac (Castellar del Vallès, Barcelona, Spain); ethanol, acetone and ethyl acetate analytical grade provided by Merck (Darmstadt, Germany). Ultrapure water was produced in the laboratory with a Milli-Q gradient system (Millipore, Bedford, MA, USA). Hydrochloric acid (35%) was supplied by BDH, Aristar. The Folin&Ciocalteau phenol reagent was obtained from Sigma. Other chemicals that are needed to determine the spectrophotometric indexes were DMACA (pdimethylamino-cinnamaldehyde, Sigma), sodium hydroxide (NaOH, Merck), sodium nitrite (NaNO2, PRO-BVS), sodium carbonate (Na2CO3, Panreac) and aluminum trichloride (AlCl3, Merck). Pure polyphenolic standards were used to build the calibration curves to determine the equivalencies for the spectrophotometric indexes: Gallic acid 99 % (CAS 149-917), Catechin 99 % (CAS 154-23-4) and Chlorogenic acid 98 % (CAS 327-97-9) and they were all supplied by SigmaAldrich (Steinheim, Germany). Grape Marc Samples In order to advance the robustness of the experimental results, preliminary experiments and chemometrically designed experiments were carried out with a control bagasse sample (CB) built from a pool of Albariño grape marcs from different wineries and subzones of the Protected Designation of Origin Rias Baixas (Galicia, NW Spain). All grape marc samples were placed into plastic freezer bags, sealed and frozen immediately after the 41 pressing process (-20 ºC). To calculate the moisture content of the samples, 3 g of bagasse were dried in an oven at 105 °C. The sample was weighed before and after the dryness step. This operation was carried out in triplicate. All data were expressed on dry weight (dw). Bagasse grape samples from the five different training techniques (VTT) studied were kindly donated by Bodegas Martin Codax, S.A., one of the most outstanding Galician wineries (NW Spain), after the winemaking process. All grapes have been grown in the subzone O Salnés from the P.D.O. Rías Baixas. Two bagasse samples from grapes grown under each different VT were extracted twice using the developed MSPD method (n = 4). Following is a brief description of the available VTTs: Vine arbor (VA): Traditional vine training technique with a “cane and spur” pruning system. Geneva Double Curtain (GDC): Improves grape quality by reducing shade within a dense canopy, by dividing the mass of foliage into two “curtains”, enhancing exposure to light, quality of fruit and yield. Arched (A): It is a conventional espalier or trellis based on a double-arched Alsace Style Espalier (E): It is also a conventional espalier but with narrow lanes and with a pruning system Double Guyot. Scott Henry (SH): It is essentially a variation on the Double Guyot system that produces a single, high curtain of vine easy to be mechanically harvesting and also with benefits concerning yield and quality. The use of VTT in viticulture is intended principally to find equilibrium between the quantity of foliage and the quantity, quality and health of the grapes, besides to control the yield of the vineyard and to facilitate mechanization of certain agricultural tasks. The type of vine training system to use will be also determined by the climate conditions (mainly sunlight, humidity and wind). Some of the considered VTT, such as the Geneva Double Curtain (GDC) or the Scott Henry (SH), constitute a novelty in Galicia (NW of Spain). Besides, the use of smaller initial particle sizes is a general trend in recent years in sample-preparation methods from any polyphenols-containing solid matrix (Liu et al. 2008). Sample particle size is an important parameter to ensure the success of the extraction procedure. Thus, to evaluate this aspect, four different apparatus have been used: three technical laboratory mills (tangential Restch MM400, orbital Retsch PM100 and ultra-centrifugal Restch ZM200) and a conventional electric coffee grinder Moulinex. MSPD procedure One g grinded bagasse sample was gently blended with 2 g of the dispersing phase (sea sand, florisil, C18, alumina or silica gel) into a glass mortar using a glass pestle until a homogeneous mixture was obtained (ca. 5 min). Thus, once the blending process was complete, the mixture was transferred into a MSPD column filled with 0.5 g of washed sea sand at the bottom and provided with a polypropylene frit (IST, 16mm/20 µm). A second frit was placed on top of the sample before compression with a syringe plunger. Elution was made by gravity flow using ethyl acetate, ethanol, methanol (MeOH) or different mixtures of MeOH:water, acidified with HCl to pH=1 in some of the experiences. The selected elution volume was between 5 and 15 mL, depending on the experiment, and the eluent was collected into a graduated conical tube. Five mL of the extract were concentrated under a nitrogen stream (VLM EC1 Sample Concentrator) to 0.5 mL. Preliminary Experiments To properly define and restrict the experimental domain for optimizing the MSPD extraction procedure, some experiments related to the pretreatment of the bagasse (homogenization and particle size), the selection of the dispersing agent and the eluting solvent, as well as different extract cleaning procedures, were carried out. All experiments were performed in duplicate and each of the obtained extracts was submitted twice to the analytical procedure. The response was evaluated in terms of TP content. Looking for the best homogenization of the sample, three different technical mills (tangential, orbital and ultracentrifugal) and a conventional electric coffee grinder have been compared. For these tests, the samples must be dried and therefore remained in an oven at 40 °C for 24 hours. Two additional tests were also made with frozen and lyophilized bagasse samples using the coffee grinder. Determinations Total Polyphenols (TP): The amount of total polyphenols in grape bagasse extracts was determined according to the Folin-Ciocalteau (FC) colorimetric method(Singleton & Rossi 1965). The reaction mixture was prepared by mixing 5 mL of water solution of extract, 100 µL of the FC reagent and 1 mL of an aqueous solution of sodium carbonate (20% Na2CO3). After vortexing, the reaction mixture was kept 30 min in the dark at ambient temperature, time enough for the reduction of the FC reagent by the polyphenolic compounds under alkaline conditions, resulting in the development of a blue color recorded at 760 nm (Spectrophotometer Shimazdu, UVmini-1240, Tokyo-Japan) and measured against a blank prepared with Milli-Q water. TP were quantified from a calibration curve prepared with gallic acid standard solutions in concentrations ranging from 3 to 20 mg.L-1 (R2=0.9982) and expressed as mg of gallic acid equivalents in the liquid extract (mg.L-1 GAE). TP sample concentrations were expressed as mg gallic acid per g of dry weight of bagasse (mg gallic g-1 dw). Total Flavanols (TF): The measurement of total flavanols were adapted from Psarra et al. for white wines (Psarra et al. 2002). A 0.4 mL aliquot of the extract properly diluted in methanol were placed directly in the cuvette. Then 2 mL of the derivatization reagent DMACA solution were added (0.1 % in 1 M HCl in MeOH). The mixture was vortexed and then 42 the reaction kinetics was followed in the spectrophotometer, getting the maximum absorbance at 640 nm, which is reached at about 3 minutes. Methanol was used as blank. TF concentration was estimated from a calibration curve of catechin, obtained plotting known concentrations of the standard in methanol (1-16 mg.L-1) against A640 (R² = 0,9991). Results in the extract were expressed at catechin equivalents (mg. L-1 CTE). Final concentrations were expressed as mg catechin per g of dry weight bagasse (mg catechin/g dw). Total Hydrocynnamates (THC): The analysis of hydroxycinnamates in the MSPD extracts was also adapted from Psarra et al (Psarra et al. 2002) by measuring the A320 value of the samples properly diluted in methanol in a quartz cuvette, using methanol as blank. Results were expressed as chlorogenic acid equivalents (mg. L-1 CGAE), using the linear regression equation obtained by plotting known concentrations of CGA (5-30 mg.L-1 CGAE) against A320 (R² = 0,9968). Final concentrations were expressed as mg chlorogenic acid per g of dry weight bagasse (mg GCA g-1 dw). Total Flavonoids Content (TFC): Total flavonoids were measured according to the colorimetric assay used by Kim et al (Kim et al. 2003). A 1 mL aliquot of appropriately water diluted extract was added to a 10 mL volumetric flask containing 4 mL of Milli-Q water. At zero time, 0.3 mL of an aqueous solution of NaNO2 (5%) was added to the flask. After 5 min, 0.3 mL of 10% AlCl3 was added. One min after, 2 mL of 1 M NaOH were added to the mixture. Immediately, the volume of the reaction flask was leveled with Milli-Q water and thoroughly mixed. The A510 value of the mixture was determined against a water blank. TF concentration was estimated from a calibration curve of catechin, obtained plotting known concentrations of catechin in water (5-200 mg.L-1) against A520 (R² = 0,995). Results in the extract were expressed as catechin equivalents (mg. L-1 CTE). Final concentrations were expressed as mg catechin per g of dry weight bagasse (mg catechin/g dw). Statistical analysis: The experimental design and the data analysis were performed using Statgraphics Plus v5.1 software Manugistics, Rockville, MD, USA. Response Surface Methodology (RSM) was used for setting up the experimental design, with two factors (concentration and volume of the methanol in the extractant solution) and four dependent variables. The results obtained, both in RSM and in the evaluation of the different vine training techniques, were evaluated by analysis of variance (ANOVA), which measures whether a factor contributes significantly to the variance of the response. A comparison of means based on LSD Fisher test was used to determine significant differences between the levels within each factor. Results and discussion Optimization of the extraction process No significant differences between the various types of mill or between the different sample pretreatment procedures (drying, freeze-drying, and freezing) were detected in terms of TP (data not shown). Since bagasse grape samples are stored frozen after collection in the wineries, the direct milling process with the coffee grinder has been selected, greatly simplifying the tasks prior to extraction, besides being economical and practical. . Regarding the nature of the dispersant, sea sand, florisil, C18, alumina and silica gel, were preliminarily assessed. These set of extractions were carried out keeping the dispersant:sample relationship in 2:1, one of the most common ratios (Barker 2007); and using a control solvent system consisted of 0,1% HCl in MeOH:H2O (70:30) (Figure 1). In the selected experimental conditions, the dispersant significantly affected the yield of TP extracted (P0.05 = 0.2347). Florisil, C18 and alumina gave the lower responses, in terms of TP, for the extraction of polyphenols from white winemaking byproducts; while both sea sand and silica gel yielded the best results. Since differences between these both dispersants were not significant and due to the substantial difference in the price of both dispersing phases, sea sand was finally selected as dispersant agent for MSPD. The use of sand as dispersant has an additional advantage because the resistance to the elution is lower than with any other solid support material utilized. Figure 1.- Influence of the nature of the dispersant in the total polyphenols extraction from a control grape marc sample (n=3; confidence interval in terms of standard deviation) 43 Polyphenolic extracts of grapes and grape byproducts are normally obtained with water_alcohol mixtures in different proportions, acidified or not (Kammerer et al. 2004; Makris et al. 2007b; Ziaková et al. 2003). Thus, ethanol and methanol were tested as eluents. Ethyl acetate has also been used with this purpose (Kammerer et al. 2004) and thus it was included in the preliminary assays, too. Figure 2 graphically summarizes the outcomes. Acidified methanolwater mixtures gave the best results (pH 1 better than pH 2,5) showing nevertheless differences in function of the organic solvent percentage; so we decided to use acidified methanol as the organic solvent in the process of fine tuning by means of response surface methodology (RSM). Several clean-up strategies have been considered in order to avoid or decrease possible matrix interferences in the analysis of the extracts: C18 at the bottom of the MSPD column; C18 added to the dispersant mixture, and a step of solvent clean-up with hexane:dichloromethane previous to the elution solvent. In all cases, 1 g of the cleaning agent was used. The obtained TP data, expressed as mg gallic acid.g-1 dry bagasse, were compared with those obtained for a control without clean-up and showed significant differences at the expense of cleaning procedures: C18 bottom (13.81±0.081); C18 added (14.42±0.048); solvent clean-up (10.14±0.030) and CB (14.86±0.023); thus the next experiments were carried out without clean-up step. Once defined the experimental domain, the influence of the organic solvent in the eluting solvent mixture and the influence of the eluting solvent volume were fine-tuned using the response surface methodology (RSM). The objective was to simultaneously optimize the levels of these variables to attain the best system performance. A face-centered central composite design 2^2 was chosen, so that the axial distance is equal to 1 and the values of percentage and volume originated in the matrix of experiments can be easily measured (Figure 3). Two central points were also added in order to increase the degrees of freedom to evaluate the experimental error. The final experiment number was ten and the correspondent factors and levels considered in the experimental design are also shown in Figure 3. Several dependent variables have been evaluated for each set of experimental conditions, namely the total polyphenols content (TP), the total flavanols content (TF), the total hydroxycinnamates content (THC) and the total flavonoids content (TFC). Figure 2.- Influence of the eluting solvent in the total polyphenols extraction from a control grape marc sample (n=4; confidence interval in terms of standard deviation) Figure 3.- Scheme of the experimental design for being tested with the Response Surface Methodology. The face-centered central composite design 2^2 with a replicated center point is showed. Factor A: level -1 (20 %), level 1 (80 %). Factor B: level -1 (10 mL), level 1 (20 mL); (α=1). The matrix of experiments was randomly generated 44 Results of ANOVA are shown in Table 1. The results showed that the percentage of methanol in the solvent system was the most important factor affecting extraction efficiency, and this factor was significant for all the dependent variables studied. On the other hand, nor the elution volume neither the interaction among factors were statistically significant in any case (Table 1). The main effect plots depicted in figure 4 (A-D) for all the dependent variables are valuable graphical tools for the interpretation of experimental design outcomes, showing the main effects with a line drawn between the low and the high level of the corresponding factors. The length of the line is proportional to the effect magnitude of each factor in the extraction process, and the slope sign indicates the level of the factor producing the highest response. The effect of the significant factor (percentage of methanol) was positive for every dependent variable (see fig. 4 A to D) meaning that higher responses were obtained at the highest percentage considered (80 %). As discussed above, the elution volume was not significant in any case (fig.4 A-D), and thus the intermediate value of 15 mL was selected. We validated the methodology with a series of intra- and interday assays, by using a representative grape marc sample (the bagasse coming from the vine arbor training technique). The method was found to be precise with RSD values within 6, 9, 10 and 4 % for TP, TF, THC and TFC respectively (intraday assay, n=3). Interday RSDs were 7, 9, 10 and 4 % for the same indexes. Day-to-day variation was assessed by analyzing replicates on three separate days. The final proposed MSPD extraction method derived from the optimization process is as follows: 1 g (fresh weight) of freshly frozen (-20ºC) bagasse was finely ground with a conventional electric coffee grinder, blended with 2 g of washed sea sand as dispersing phase, and transferred into a MSPD column. The elution of the polyphenolic fraction was carried out with 15 mL of a MeOH:H2O mixture, 80:20, acidified with HCl to pH 1. The obtained extracts were submitted to the different spectrophotometric determinations (TP, TF, THC and TFC) without further clean-up. Table 1.- ANOVA results showing the significance of main effects and corresponding P values. Statistically significant results are shown in italics Figure 4.- Plots of the main effects (methanol concentration and volume of the elution solvent) for the four phenolic indexes determined in bagasse: A = TP; B = TF; C = THC; D = TFC 45 Application of the method to bagasse samples: comparative study of different Vine Training Techniques (VTT). The influence of the VTT in the polyphenols content of the bagasse MSPD extracts was here assessed by ANOVA; the corresponding F-ratios and p-values obtained indicate that the way of how grapes are grown affects the polyphenol content for all the families of compounds studied (FTP =10.56; FTF =3.51; FTHC = 34.15; FTFC = 15.61; p ≤ 0.005 for all of them). Figure 5 (A-D) shows the corresponding graphic output, where different letters above the error bars in the mean plots indicate significant differences at P<0.05 (LSD Fisher test). Regarding the total polyphenols (TP, fig. 5A) and the total flavonoids contents (TFC, fig. 5D), the GDC and the SH training techniques gave the highest values, and both systems belong also to the group that yields the maximum values for both total flavanols (TF, fig. 5B) and total hydroxycinnamates (THC, fig. 5C). The vine arbor system (VA) produces bagasse with the lowest values for all polyphenols families, followed by the crop in an espalier (E). The bagasse from grapes cultivated by the arched training system (A) gave intermediate values with a tendency towards higher. It should be recalled that these data are observations of bagasse samples from a single grape harvest, vintage 2010. Data from more than one vintage would be needed in order to identify more clear trends and to properly establish relationships between the content of the different families of polyphenols and the vine training techniques. It is important to highlight that, besides being the first known application of the MSPD to the extraction of polyphenols from white wine grape marc, one of the most interesting findings of this study is that the proposed methodology can easily be applied in the control laboratories of any winery. The proposed MSPD method does not require expensive reagents and the determination of the spectrophotometric indexes only require a simple spectrophotometer available in virtually any laboratory. This methodology will allow wineries technicians to evaluate the results of any viticulture or enology experiment based on the spectrophotometric determination of such indexes in extracts that will be obtained quickly (15 minutes on average) and cheaply (less than 0.3 € per extract). This is also significant because, given the seasonality of vine crops, it is important to compare data between consecutive vintages, which with this methodology can be easily obtained. Conclusions This study assesses the potential of the MSPD approach for the extraction of polyphenols from bagasse produced in the high quality white winemaking process, using RSM as the optimization tool. The optimized MSPD method provide good results, requiring low solvent consumption and short time (15 min) when compared to classical methods (about 24 hours macerations); each extract is very cheap and the required analytical instrumentation is available almost everywhere. Figure 5.- Values (mean ± pooled standard error) of the four phenolic indexes in the bagasse samples from diverse VTT. Different letters above the error bars in the mean plots indicate significant differences at P<0.05 (LSD Fisher test) 46 The methodology was applied to albariño grape marc samples obtained from grapes grown using different VTTs. ANOVA data from a single vintage indicate that GDC and SH produced bagasse richer in polyphenols. Acknowledgements This research was financially supported by the Xunta de Galicia (09TAL012209PR). The authors are also very grateful to the Wineries Martin Codax, S.A. We greatly appreciate the availability of technical mills provided by the Department of Cell Biology and Ecology from the Universidade de Santiago de Compostela. References Albero, B., Sánchez-Brunete, C., Donoso, A., Tadeo, J. L. (2004). Determination of herbicide residues in juice by matrix solid-phase dispersion and gas chromatographymass spectrometry. Journal of Chromatography A. 1043, 2: 127-133. Alonso, A. M., Guillén, D. A., Barroso, C. G., Puertas, B., García, A. (2002). Determination of Antioxidant Activity of Wine Byproducts and Its Correlation with Polyphenolic Content. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 50, 21: 5832-5836. Gonzalez, C., M, R., Rossello, C, Simal, S, Garau, M, C., Lopez, F, Femenia, A. 2010. Physico-chemical properties of cell wall materials obtained from ten grape varieties and their byproducts: grape pomaces and stems. Elsevier, Kidlington, ROYAUME-UNI. Ignat, I., Volf, I., Popa, V. I. (2010). A critical review of methods for characterisation of polyphenolic compounds in fruits and vegetables. Food Chemistry. 126, 4: 1821-1835. Kammerer, D., Claus, A., Carle, R., Schieber, A. (2004). Polyphenol screening of pomace from red and white grape varieties (Vitis vinifera l.) by HPLC-DAD-MS/MS. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 52, 14: 4360-4367. Kim, D.-O., Chun, O. K., Kim, Y. J., Moon, H.-Y., Lee, C. Y. (2003). Quantification of polyphenolics and their antioxidant capacity in fresh plums. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 51, 22: 6509-6515. Kristenson, E. M., Brinkman, U. A. T., Ramos, L. (2006). Recent advances in matrix solid-phase dispersion. TrAC Trends in Analytical Chemistry. 25, 2: 96-111. Barker, S. A. (2000). Matrix solid-phase dispersion. Journal of Chromatography A. 885, 1-2: 115-127. Lagunas-Allue, L., Sanz-Asensio, J., Martinez-Soria, M. T. (2010). Response surface optimization for determination of pesticide residues in grapes using MSPD and GC-MS: assessment of global uncertainty. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 398, 3: 1509-1523. Barker, S. A. (2007). Matrix solid phase dispersion (MSPD). Journal of Biochemical and Biophysical Methods. 70, 2: 151162. Lee, J., Rennaker, C. (2011). Influence of extraction methodology on grape composition values. Food Chemistry. 126, 1: 295-300. Barker, S. A., Long, A. R., Short, C. R. (1989). Isolation of drug residues from tissues by solid phase dispersion. Journal of Chromatography A. 475, 2: 353-361. Lian, Y.-J., Pang, G.-F., Shu, H.-R., Fan, C.-L., Liu, Y.-M., Feng, J., Wu, Y.-P., Chang, Q.-Y. (2010). Simultaneous determination of 346 multiresidue pesticides in grapes by PSA-MSPD and GC-MS-SIM. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 58, 17: 9428-9453. Baydar, N. G., Özkan, G., Sagdiç, O. (2004). Total phenolic contents and antibacterial activities of grape (Vitis vinifera L.) extracts. Food Control. 15, 5: 335-339. Bogialli, S., Di Corcia, A. (2007). Matrix solid-phase dispersion as a valuable tool for extracting contaminants from foodstuffs. Journal of Biochemical and Biophysical Methods. 70, 2: 163-179. Dopico-García, M. S., Valentão, P., Jagodziñska, A., Klepczyñska, J., Guerra, L., Andrade, P. B., Seabra, R. M. (2007). Solid-phase extraction versus matrix solid-phase dispersion: Application to white grapes. Talanta. 74, 1: 2031. El Gharras, H. (2009). Polyphenols: food sources, properties and applications – a review. International Journal of Food Science & Technology. 44, 12: 2512-2518. FAO. (2011). FAO STAT http://faostat.fao.org. access 30/2011. Fernández, M., Picó, Y., Mañes, J. (2000). Determination of carbamate residues in fruits and vegetables by matrix solidphase dispersion and liquid chromatography-mass spectrometry. Journal of Chromatography A. 871, 1-2: 4356. Liu, E. H., Qi, L.-W., Cao, J., Li, P., Li, C.-Y., Peng, Y.-B. (2008). Advances of modern chromatographic and electrophoretic methods in separation and analysis of flavonoids. Molecules. 13, 10: 2521-2544. Makris, D. P., Boskou, G., Andrikopoulos, N. K. (2007a). Polyphenolic content and in vitro antioxidant characteristics of wine industry and other agri-food solid waste extracts. Journal of Food Composition and Analysis. 20, 2: 125-132. Makris, D. P., Boskou, G., Andrikopoulos, N. K. (2007b). Recovery of antioxidant phenolics from white vinification solid by-products employing water/ethanol mixtures. Bioresource Technology. 98, 15: 2963-2967. Manhita, A. C., Teixeira, D. M., da Costa, C. T. (2006). Application of sample disruption methods in the extraction of anthocyanins from solid or semi-solid vegetable samples. Journal of Chromatography A. 1129, 1: 14-20. Minuti, L., Pellegrino, R. (2008). Determination of phenolic compounds in wines by novel matrix solid-phase dispersion extraction and gas chromatography/mass spectrometry. Journal of Chromatography A. 1185, 1: 23-30. 47 Montes, R., Canosa, P., Lamas, J. P., Pineiro, A., Orriols, I., Cela, R., Rodriguez, I. (2009). Matrix solid-phase dispersion and solid-phase microextraction applied to study the distribution of fenbutatin oxide in grapes and white wine. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 395, 8: 2601-2610. Psarra, E., Makris, D. P., Kallithraka, S., Kefalas, P. (2002). Evaluation of the antiradical and reducing properties of selected Greek white wines: correlation with polyphenolic composition. Journal of the Science of Food and Agriculture. 82, 9: 1014-1020. Quideau, S., Deffieux, D., Douat-Casassus, C., Pouységu, L. (2011). Plant polyphenols: chemical properties, biological activities, and synthesis. Angewandte Chemie International Edition. 50, 3: 586-621. Ramos, J. J., González, M. J., Ramos, L. (2009). Comparison of gas chromatography-based approaches after fast miniaturised sample preparation for the monitoring of selected pesticide classes in fruits. Journal of Chromatography A. 1216, 43: 7307-7313. Sagdic, O., Ozturk, I., Ozkan, G., Yetim, H., Ekici, L., Yilmaz, M. T. (2011). RP-HPLC-DAD analysis of phenolic compounds in pomace extracts from five grape cultivars: Evaluation of their antioxidant, antiradical and antifungal activities in orange and apple juices. Food Chemistry. 126, 4: 1749-1758. Singleton, V. L., Rossi, J. A., Jr. (1965). Colorimetry of total phenolics with phosphomolybdic-phosphotungstic acid reagents. American Journal of Enology and Viticulture, 16, 3: 144-158. Virot, M., Tomao, V., Le Bourvellec, C., Renard, C. M. C. G., Chemat, F. (2010). Towards the industrial production of antioxidants from food processing by-products with ultrasound-assisted extraction. Ultrasonics Sonochemistry. 17, 6: 1066-1074. Xiao, H. B., Krucker, M., Albert, K., Liang, X. M. (2004). Determination and identification of isoflavonoids in Radix astragali by matrix solid-phase dispersion extraction and high-performance liquid chromatography with photodiode array and mass spectrometric detection. Journal of Chromatography A. 1032, 1-2: 117-124. Yilmaz, Y., Toledo, R. T. (2003). Major flavonoids in grape seeds and skins: antioxidant capacity of catechin, epicatechin, and gallic acid. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 52, 2: 255-260. Ziaková, A., Brandsteterová, E., Blahová, E. (2003). Matrix solid-phase dispersion for the liquid chromatographic determination of phenolic acids in Melissa officinalis. Journal of Chromatography A. 983, 1-2: 271-275. Recursos Rurais (2012) nº 8 : 49-55 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547 Nota de investigación Christian Buson · Béatrice Buson · Virginie Mauger · Marcos X. Agrelo Yáñez Desarrollo y acumulación de Ulva spp. en la costa de la Bretaña francesa: por una necesaria reorientación de las investigaciones Recibido: 23 novembro 2011 / Aceptado: 17 setembro 2012 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2012 Resumen Durante décadas, las investigaciones desarrolladas sobre la proliferación de Ulva en Bretaña han postulado la hipótesis de que los flujos de nitrógeno vertidos al mar por los cursos de agua en el mes de junio son los responsables del desarrollo de estas algas; y que por lo tanto su reducción durante la primavera constituye el principal medio de control. Los Programas de Acción implantados asumen esta hipótesis, así como los modelos que la integran. La drástica reducción de aportes de nitrógeno que se plantea, además de inalcanzable y probablemente ineficaz, parece poco consistente. Se revisan aquí los argumentos que cuestionan este postulado y se propone el desarrollo de nuevas investigaciones, a fin de obtener los suficientes datos fiables que permitan profundizar en la ecología de este fenómeno. Palabras clave Eutrofización marina, nitrato, fosfato, factor de control, ecología, paradigma. Abstract For several decades, research on Ulva blooms in Brittany, have postulated the hypothesis that the flow of nitrogen discharged by rivers in June, was responsible for the growth of algae and that to reduce the nitrogen flow in the spring, is the controlling factor. Action programs implemented and models that integrate it reflect this assumption. The drastic reduction of nitrogen, in addition to being inaccessible and probably ineffective, actually seems Christian Buson · Béatrice Buson · Virginie Mauger · Marcos X. Agrelo Yáñez Institut Scientifique et Technique de l’Environnement et de la Santé (ISTES) L'afféagement, 35340 Liffré, France http://www.institut-environnement.fr Tel: +33 (0)2 99 68 48 48; Fax: +33 (0) 2 99 04 10 25 E-mail: [email protected] poorly supported. We review the arguments that challenge the current theory and we recommend deploying new research in order to obtain sufficient reliable data and better understand the ecology of this phenomenon. Keywords Coastal eutrophication, nitrate, phosphate, controlling factor, ecology, paradigm Introducción Los depósitos masivos de macroalgas verdes del género Ulva, observados de forma recurrente en algunas playas bretonas, constituyen un fenómeno particularmente molesto y con gran repercusión social. La magnitud de esta biomasa es sin embargo moderada, en comparación con las observadas en el resto del planeta: de 40 a 80.000 t anuales de Ulva en toda la costa bretona, destacando dos localizaciones: Saint Michel en Grève y Saint-Brieuc. Las soluciones adoptadas para el control de este fenómeno fijan como objetivo la drástica reducción del nitrógeno aportado por los cursos de agua durante el mes de junio. Según las simulaciones realizadas (a partir de modelos basados en un hipotético rol determinante de los aportes de nitrógeno en este periodo), sería necesario reducir de 3 a 4 veces las cantidades vertidas. Conviene destacar que las estadísticas agrícolas del Institut National de la Statistique et des Etudes Economiques (INSEE) (Statistique agricole annuelle 2009), atribuyen a Bretaña una carga media de nitrógeno de origen animal inferior a 120 kg de N/ha; de los que el 60% proviene del ganado bovino, el 28% del porcino y el 12% del sector avícola. Estos aportes son sensiblemente inferiores a las exportaciones de los sistemas de cultivo, que superan los 200 kg de N/ha. Por lo tanto la Bretaña agrícola, lejos de la saturación por fertilizantes orgánicos provenientes de la ganadería, se encuentra en situación de «déficit estructural de fertilizantes orgánicos», de manera que las explotaciones deben recurrir a fertilizaciones de Artículo disponible en francés e inglés en www.http://www.institut-environnement.fr 50 complemento. Esta situación invalida definitivamente la idea de existencia de «desequilibrios» en nitrógeno en Bretaña, debidos a la actividad ganadera, y por extensión en Francia. Esta circunstancia ha sido objeto recientemente de una investigación colectiva por parte del INRA (Peyraud et al. 2012). En este contexto, los lodos originados en las instalaciones de tratamiento de aguas residuales, urbanas e industriales, de la región no representan más que un aporte ínfimo (menos de 5 kg de N/ha, Buson 2004) por lo que su reciclaje como fertilizante puede continuar, sin algún riesgo de sobrefertilización. La problemática del nitrógeno y particularmente de los nitratos de origen agrícola, constituye hoy en día uno de los temas centrales de la política medioambiental, reforzado por la Directiva europea conocida como «Directiva nitrato» (Directiva 91/676/CEE del 12 de diciembre de 1991). Numerosos trabajos científicos (Sutton et al. 2011, Peyraud et al. 2012) hacen referencia al sorprendente concepto de «cascada del nitrógeno» mencionado por Galloway et al. (2003), cuando éste debería ser relativizado, en base a los conocimientos actuales: en cuanto a la salud humana se refiere, las emisiones atmosféricas de amoníaco no comportan consecuencias notables, y los nitratos presentan fundamentalmente efectos beneficiosos para la salud humana (Bryan 2010, Bourre et al. 2011); por otra parte, en el plano medioambiental, la ausencia de repercusiones derivadas de emisiones de nitrógeno y el rol fundamental de factor limitante de la concentración del fósforo sobre la eutrofización del medio acuático dulce, fueron establecidos hace tiempo (Schindler 1975, Barroin 1999, Schindler et al. 2008 ). Se examina en este artículo la consistencia de la hipótesis de la importancia del nitrógeno sobre la proliferación de macroalgas Ulva en el medio marino costero. Los niveles de reducción de vertidos de nitrógeno considerados por los Planes de Acción para la lucha contra este fenómeno, no podrán alcanzarse sin un cambio radical de los sistemas agrícolas actuales. Tal cambio, de consecuencias múltiples, es inimaginable incluso a medio plazo, y no garantiza el efecto esperado: la reducción significativa de la proliferación de estas algas. No está demostrado que la reducción, ó eliminación, de la actividad agrícola en las cuencas afectadas, sea efectiva para el control del fenómeno, y en todo caso un cambio de tal magnitud no sería aceptado sin un exhaustivo análisis de riesgos y beneficios previo. Este punto no ha sido nunca abordado, pese a que resulta evidente la importancia de la actividad agrícola en el abastecimiento de alimentos y la conservación paisajística. Por otra parte, no se dispone hoy en día de ninguna certeza sobre el hecho de que los sistemas «alternativos al modelo agrícola», tales como la «agricultura ecológica», puedan tener un impacto favorable, mínimamente significativo, sobre la reducción de las emisiones de nitrato, concretamente en primavera. No obstante, un estudio bibliográfico reciente, respecto de las conocidas como mareas verdes, y efectuado a requerimiento de los ministerios franceses de agricultura y de ecología, converge con la orientación dominante en la actualidad, a tenor del análisis de los documentos disponibles (Andral et al. 2012). Discusión sobre los planes de acción previstos Además de inalcanzable, el objetivo de reducción del nitrógeno parece injustificado: - La responsabilidad del fósforo vertido al medio marino sobre este fenómeno ha sido rápidamente descartado, sin justificación convincente, mientras que el interés de su reducción es ampliamente aceptado y que el debate científico no se refiere hoy en día más que al interés de reducir el nitrógeno conjuntamente con el fósforo (P-only). Recordamos los artículos de Ammerman et al. 2003, de Hakanson et al. 2007, de Conley et al., 2009, de Howarth & Paerl 2008, de Lips et al. 2008, de Schelske 2009, y sobre todo los comentarios de Schindler & Hecky (2008 y 2009), que señalan “al final, deducimos que en un gran número de estudios, la conclusión de que debe limitarse el nitrógeno para reducir la eutrofización se basa en los mismos indicadores que aquellos que aportaron resultados erróneos en nuestros experimentos en el lago 227. La afirmación de que el control del nitrógeno permitirá erradicar la eutrofización de las aguas costeras necesita una nueva revision”, (“Finally, we note that in many studies the conclusion that nitrogen must be controlled to reduce eutrophication is based on many of the same indicators that gave misleading results in lake 227. The assumption that nitrogen will recover coastal waters eutrophication deserves a second look”) y que concluyen con Bryhn & Hakanson (2009):”la reducción del nitrógeno representa una tentación muy costosa, lanzada a ciegas, y que puede favorecer el crecimiento de cianobacterias más que la calidad del agua”, (“N abatement is a very expensive shot in the dark that may favor cyanobacteria instead of the water quality“); - El aporte debido a los cursos naturales de agua no representa más que una parte del nitrógeno presente en el medio marino costero; - Crear un déficit de nitrógeno en el medio marino costero considerando únicamente la reducción de los aportes terrestres resulta ilógico: el nitrógeno es particularmente abundante en este medio, y es constantemente renovado; tiene diversos orígenes: biología marina, corrientes, fijación del nitrógeno atmosférico («diazotrofia» subestimado en el medio marino a lo largo del tiempo (Barroin 2004, García et al. 2006), un número importante de fuentes sobre las que no es posible actuar y que al final podrían compensar las puntuales reducciones del nitrógeno de origen terrestre; - No resulta ecológicamente necesario un déficit de nitrógeno en el medio marino; no se ha realizado ningún estudio para constatar las repercusiones de esta carencia sobre la ecología marina costera. Es conocido que el contenido en N de las macroalgas Ulva experimenta una inflexión estival, período de crecimiento y que esto ilustraría que una carencia en nitrógeno, limita su crecimiento (Menesguen 2003); sin embargo, se observa una inflexión similar en el contenido de P en estas algas. Las curvas de variación del contenido en nitrógeno de la especie Ulva no se acompañan de ninguna referencia a la concentración de nitrógeno, ni de ningún otro nutriente (P, Fe,…), en el agua marina; de manera que, interpretar el 51 descenso del contenido en nitrógeno de las algas como un «déficit de nitrógeno en el medio marino» no supone más que una hipótesis que no ha sido objeto de ningún tipo de verificación. Además, este supuesto « déficit de nitrógeno en el medio marino», no implica que el nitrógeno de origen terrestre constituya el limitante. No resulta posible pues, establecer que el nitrógeno de origen terrestre constituya el factor limitante y de control del crecimiento y menos todavía que el nitrógeno terrestre sea el único. - La estimación del balance de masas muestra que las cantidades de nitrógeno retenido por las macroalgas (Ulva) son ínfimas (del orden de la decena de toneladas por año), en comparación con la cantidad presente en las bahías afectadas (varios miles de toneladas) (Buson 2005). Así, la relación «oferta del medio/necesidades de las macroalgas Ulva» es con frecuencia superior a 100; lo que explica la existencia de este fenómeno, aunque los aportes de nitrógeno terrestre se mantengan en niveles bajos, si las condiciones geomorfológicas e hidrodinámicas son favorables, como en el caso de la bahía de Saint Michel en Grève o de Saint Brieuc; - Ningún estudio ha podido establecer la relación entre la agricultura intensiva, la lixiviación de nitratos durante el drenaje invernal o primaveral, y la frecuencia o intensidad de las mareas verdes. Por otra parte, en Bretaña, las prácticas agrícolas de las cuencas vertientes de las principales localizaciones son fundamentalmente extensivas; - Su relación con el nitrógeno terrestre se consideró precipitadamente, pero ésta ha sido demostrada como insostenible (Figuras 1y 2). Figura 1.- Áreas de proliferación de macroalgas Ulva detectadas por prospección aérea (Piriou 1990 IFREMER) Figura 2.- Toneladas de nitrato vertido al mar anualmente (t/año de N-NO3) (Piriou 1990 IFREMER) 52 El estudio de estos dos mapas muestra que la inexistencia de correlación directa entre las cantidades de nitrato vertidas en las zonas de proliferación. Las bahías receptoras de la mayor parte del nitrógeno, como la bahía de Vilaine, o no se ven afectadas por este fenómeno o lo sufren de forma muy leve. El fenómeno de las mareas verdes se observa en bahías receptoras de bajas cantidades de nitrógeno, como es el caso de la bahía de Saint-Michel en Grève. Este hecho ha sido reconocido en las siguientes publicaciones: a) “El mapa de Bretaña de los flujos de nitrógeno nítrico vertido al litoral muestra que no existe superposición alguna entre las zonas de elevados aportes en nitrato y las áreas en que se registran las mareas verdes. No existe tampoco correlación con el mapa de concentración de nitratos” (Piriou, 1990). primavera (y únicamente de esta estación) los que van a condicionar la magnitud de la biomasa de algas verdes producida en una zona geográficamente propicia. Los aportes de amonio por parte de las estaciones de tratamiento de aguas residuales urbanas (ej.: St Brieuc) no deben despreciarse en el balance de nitrógeno global” (Piriou, 1991). - El rol central atribuido a los aportes primaverales de nitrógeno de origen terrestre por los cursos de agua, constituye solamente una hipótesis. Resulta además difícil el comprender el origen de esta hipótesis, que no ha sido objeto de la menor validación, teniendo en cuenta que constituye el pilar básico de la modelización desarrollada. c) “Los niveles máximos de biomasa son muy variables de una estación del año a otra y guardan relación directa con la cantidad media de nitrógeno aportada por los ríos en junio, mes en que las necesidades (y por lo tanto la limitación) deben ser los más afectados al nivel de las algas” (Piriou, 1990). La Société de Calcul Mathématique (SCM, 2012) ha evaluado los trabajos científicos que relacionan el nivel de nitrógeno con la proliferación de macroalgas en Bretaña, y en particular la modelización desarrollada. Sus conclusiones son las que siguen: “Los artículos «científicos» que pretenden demostrar una relación de causalidad entre la presencia de algas del género Ulva y la actividad agrícola se basan, en su totalidad, en modelos matemáticos incorrectos y desarrollados para este objetivo. El nivel científico de estos modelos resulta desalentador y no sería aceptado por ninguna otra disciplina. Dado que el medioambiente no es ninguna disciplina de menor importancia que otras, no existe ninguna razón para aceptar argumentos que serían rechazados por cualquier otra...” d) “Las fluctuaciones de biomasa de macroalgas del género Ulva guardan relación con las fluctuaciones interanuales de las cantidades medias de nitrógeno vertidas al mar en el mes de junio… Por lo tanto, son los aportes nitrogenados de - Además, conviene precisar que esta hipótesis está invalidada por los estudios efectuados sobre el terreno por el IFREMER o el CEVA (Tabla 1 de Merceron 1998 y Merceron 1999, y Tabla 2 de Merceron et al., 1999); b) “La superposición del mapa de los aportes de nitrógeno nítrico al mar y el mapa de las áreas de proliferación del género Ulva demuestra que no existe correlación directa entre estos dos fenómenos” (Piriou et al., 1991). Tabla 1.- Toneladas de nitrógeno de origen terrestre del mes de junio y masa de Ulva observados (IFREMER 1998 y 1999) Tabla 2.- Toneladas de nitrógeno nítrico en primavera y proliferación de Ulva en la bahía de Douarnenez (Merceron y al. 1999) - Estas mediciones muestran que la biomasa de macroalgas Ulva no guarda relación alguna con los flujos de nitrógeno de origen terrestre primaveral. Además estos datos demuestran que incluso notables reducciones en el aporte de los cursos de agua no se ven traducidos en reducciones de depósitos de algas; así, en lo que respecta a la bahía de St. Brieuc, la reducción de más del 50% se traduce en un aumento de los depósitos del 36%; en el caso de la bahía de Douarnenez, importantes variaciones del flujo de nitratos, coinciden con cantidades equivalentes de algas varadas. La observación de estos hechos augura una desastrosa eficacia de las programadas reducciones de concentración de nitrato en los ríos. En 2011, las proliferaciones de Ulva, registradas con anterioridad a la llegada de las débiles cargas primaverales en nitrógeno, vienen a confirmar que el nitrógeno de origen terrestre no constituye, en absoluto, el factor limitante de este fenómeno, ni por lo tanto el factor de control. 53 Guy Barroin ha aclarado en sus síntesis bibliográficas, las nociones de factor de control y de factor limitante en los sistemas dulceacuícolas y marinos costeros (Barroin 2003 y 2004). Conviene señalar que este fenómeno de proliferación de macroalgas se observa desde hace décadas y en múltiples localizaciones de todo el planeta (Sauvageot 1920, Howarth & Pearl 2008, Conley et al., 2009, Nai-hao Ye et al., 2011), sin que se haya podido establecer relación alguna con la actividad agrícola de las cuencas vertientes, y de forma independiente de los flujos de nitrógeno de origen terrestre. Evidentemente, esto viene a constatar la ineficacia de las medidas aplicadas sobre el nitrógeno como solución a la proliferación de macroalgas Ulva, y cuestiona una fertilización ajustada a las necesidades de suelos y cultivos, para cada uno de sus parámetros. Frente a esta proliferación de algas, fenómeno que podemos definir como «ecológico», al que resulta necesario dar solución, los esfuerzos deben centrarse en actuaciones alternativas a la reducción del nitrógeno de origen terrestre, cuya ineficacia es altamente probable, considerando todo lo expuesto. Subsisten serias dudas en cuanto a la justicia de esta hipótesis y en la pertinencia de su dogmatización para la fijación de objetivos operacionales realistas. Si esta hipótesis se demuestra errónea, como las argumentaciones precedentes parecen evidenciar, las sumas invertidas y el esfuerzo consumido serán infructuosos; las sospechas vertidas sobre la actividad agrícola y las modificaciones impuestas podrían dar lugar a importantes demandas por daños y perjuicios. Entendemos necesario un reenfoque de los esfuerzos de investigación: - Conocimiento de la ecología de las bahías afectadas y de sus evoluciones: inventario ecológico detallado de las áreas afectadas y de zonas testigo; fauna, flora, cadena trófica, papel y variación de la fauna y microbiología marina, ecología de la zona marítimo terrestre, impacto del marisqueo sobre la ecología de la fauna, evolución de las artes empleadas (explotación de Fucus,…), pesca y acuicultura, variaciones y perturbaciones ecológicas (Southward, 1979, Sfriso, 2010); Conviene señalar también que no puede establecerse relación alguna entre el desarrollo de este fenómeno y la evolución de los contenidos en nitrógeno de los ríos bretones, ya que la serie estadística histórica fiable no tiene una antigüedad superior a 20 años. Destacar también que desde hace una década, el contenido medio en nitrógeno de los ríos bretones presenta una clara tendencia a la baja –en el caso de que pudiésemos establecer un «valor medio»sin que se haya observado una notable reducción de la cantidad de algas depositadas en la costa. - Estudio en detalle de los ciclos biogeoquímicos del fósforo y del nitrógeno, para cada una de las bahías afectadas, incluyendo los datos sobre las concentraciones de N y P en el medio acuático marino y sus variaciones espaciotemporales; El reciente estudio bibliográfico, encargado por los ministerios franceses de agricultura y ecología (Andral et al. 2012), no responde a las principales objeciones a la teoría actual, que cuestionamos en este artículo. - Medios de acción recomendables para disminuir las cargas internas de fósforo y controlar el crecimiento de algas (cf. Monbet et al., 2010); Convendría, así mismo, valorar la adecuación de la definición de «eutrofización» que destaca las causas «tróficas» por encima de todas otras circunstancias imaginables y puede inducir a una interpretación y comprensión sesgada del fenómeno. - Rol de los factores físicos: turbidez del agua (cf. Sfriso & Marcomini, 1996), potencial Redox, temperatura,… Conclusión En resumen, debe priorizarse la obtención de datos fiables de las características del medio, sus repercusiones en la ecología del desarrollo de algas Ulva y en su reducción. La interpretación de estos datos debe permitir el desarrollo de las medidas más eficaces. Constatamos que desde hace años, la hipótesis central del rol del nitrógeno de origen terrestre, vertido durante el mes de junio, para determinar la biomasa de macroalgas Ulva fue enunciada sin que hubiese sido verificada por trabajo de investigación alguno. Por otra parte, una modelización jamás podrá verificar ninguna hipótesis. Su repetición y las «certezas cómodas» adquiridas, que calan en la opinión pública y en la mayoría de medios de comunicación, incluidos medios científicos, donde son susceptibles de convertirse en paradigmas, o incluso dogmas, podrían ser objeto de análisis en los laboratorios de sociología o de ciencias políticas. - Comparación con otras zonas afectadas del mundo; la comparación con la situación en Galicia, donde las condiciones ecológicas son equivalentes a las observadas en Bretaña, podría resultar fructuosa (Coppenet 1969); - Valorización de la biomasa de las macroalgas Ulva producidas: acuicultura, reutilización diversa como alimentación humana o animal, cosmética, valorización energética,… Bibliografia Ammerman J.W., Hood R.R., Case D.A., Costner J.B. (2003). Phosphorus deficiency in the Atlantic : an emerging paradigm in oceanography. EOS, Transactions, American geophysical Union. Vol. 84 n°18, 165. 54 Andral B., Bouvier M., Chevassus-au-Louis, B., Femenias A. (2012). Bilan des connaissances scientifiques sur les causes de prolifération de macroalgues vertes. Application à la situation de la Bretagne et propositions. Rapport à M. le Ministre de l’écologie, du développement durable, des transports et du logement, et à M. le Ministre de l’agriculture, de l’alimentation, de la pêche, de la ruralité et de l’aménagement du territoire. Barroin G. (1999). Limnologie appliquée au traitement des lacs et des plans d’eau. Les études des Agences de l’Eau n°62, 215. Barroin G. (2003). Gestion des risques Santé et Environnement: le cas des nitrates. Phosphore, azote et prolifération des végétaux aquatiques. Assises internationales Envirobio. Institut de l’Environnement. Courrier de l’environnement de l’INRA nº 48, 1-25. Disponible en: http://www.inra.fr/dpenv/barroc48.htm Barroin G. (2004). Phosphore, Azote, Carbone… Du facteur limitant au facteur de maîtrise. Courrier de l’environnement de l’INRA n° 52, 1-25. Disponible en: http://www.inra.fr/dpenv/pdf/barroc52.pdf Bourre J.M., Buson C., L’hirondel J.L. (2011). Nitrates, nitrites, oxyde nitrique (NO) : nouvelles perspectives pour la santé ? » EDP Sciences Médecine & Nutrition 47 n° 2, 43–50. Bryan N.S. (2010). Food, Nutrition and the Nitric Oxide Pathway, DEStech Publications. Garcia N., Raimbault P., Gouze E., Sandroni V. (2006). Fixation de diazote et production primaire en Méditerranée occidentale. C. R. Biologies 329: 742-750. Håkanson L. , Bryhn A. C., Hytteborn J. K. (2007). On the issue of limiting nutrient and predictions of cyanobacteria in aquatic systems. Science of the Total Environment 379: 89108. Howarth R. W. & Paerl H.W. (2008). Coastal marine eutrophication : control of both Nitrogen and Phosphorus is necessary. Proc Natl Acad Sci 105: E 103 Lips I. & Lips U. (2008). Abiotic factors influencing cyanobacterial bloom development in the Gulf of Finland (Baltic Sea). Hydrobiologia 61 : 133-140. Menesguen A. (2003). Les marées vertes en Bretagne, la responsabilité du nitrate. IFREMER Direction de l’Environnement et de l’Aménagement littoral. Disponible en: http://envlit.ifremer.fr/content/download/27419/222408/versi on/1/file/marees_vertes_0306.pdf Merceron M. (1998). Inventaire des ulves en Bretagne (1997). Rapport de synthèse IFREMER. Merceron M. (1999). Inventaire des ulves en Bretagne (1998). Rapport de synthèse IFREMER. Merceron M., Coïc D, Talec P. (1999). Biomasses d’ulves et flux de nutriments en baie de Douarnenez. Actas del coloquio Pollution diffuses : du bassin versant au littoral, IFREMER, CEVA. Ploufragan. Bryhn A. C. & L. Håkanson. (2009). Model before acting. Science Vol. 324: 721-724. Monbet P., McKelvieb I.D. & Worsfolda P.J. (2010). Sedimentary pools of phosphorus in the eutrophic Tamar estuary, (SW England). Journal of Environmental Monitoring 12(1), 296-304. Bryhn A.C. & Hakanson L. (2009). Coastal eutrophication: Whether N and/or P should be abated depends on the dynamic mass balance. Disponible en: h t t p : / / w w w. s p o k a n e r i v e r. n e t / w p content/uploads/2011/03/Schindler_debate_all.pdf. Nai-hao Ye, Xiao-wen Zhang, Yu-ze Mao, Cheng-wei Liang, Dong Xu, Jian Zou, Zhi-meng Zhuang, Qing-yin Wang. (2011). Green tides’ are overwhelming the coastline of our blue planet: taking the world’s largest example. Ecol. Res. 26 : 477-485. Buson C. (2004). L’épandage des boues, pourquoi comment en Bretagne au XXIème siècle. Conferencia del coloqui del GIFE. Morlaix. Peyraud J. L., Cellier P., Donnars C., Réchaudère O. (Eds). (2012). Les flux d’azote liés aux élevages - Réduire les pertes, rétablir les équilibres. Expertises Scientifiques collectives, synthèse du rapport, INRA (France). Disponible e n : http://www.inra.fr/l_institut/expertise/expertises_realisees/ex pertise_flux_d_azote_lies_aux_elevages. Buson C. (2005). Retour “écologique“ sur la question des nitrates, Recursos Rurais Vol 1 nº1 : 39-49. Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547. Disponible en: http://www.ibader.org/archivos/docs/Recursos%20Rurais% 2001-05.pdf Piriou J. Y. (1990). Marées vertes littorales et nitrates. International symposium Nitrate - Agriculture - Eau. René Calvet (Ed.) . INRA. 113-120 pp. Conley D.J., Paerl H.W., Howarth R.W., Boesch D. F., Seitzinger S.P., Havens K.E., Lancelot C., Likens G.E. (2009). Controlling Eutrophication: Nitrogen and Phosphorus. Science Vol. 323, 1014-1015. Piriou J. Y. (1991). Marées vertes sur le littoral breton et critères d’évaluation de zones sensibles à l’eutrophisation. Coloquio Agronomie et Environnement en Grand Ouest. Coppenet M. (1969). Les sols de la Galice comparés aux sols de la Bretagne occidentale. Science du sol 2, 43-56. Piriou J. Y., Menesguen A., Salomon J. C. (1991). Les marées vertes à ulves: conditions nécessaires, évolution et comparaison de sites. ECSA. 19 Symposium. Michael Elliot y Jean-Paul Ducrotoy (Eds). Galloway J.N., Aber J.D., Erisman J.W., Seitzinger S.P., Howarth R.H., Cowling E.B. & Cosby B.J. (2003). The nitrogen cascade. BioScience 53 : 341–356. Sauvageot C. (1920). Utilisation des algues marines. Gaston Doin (Ed.) Paris. 55 Schelske C. L. (2009). Eutrophication Phosphorus. Science, 324 (5928): 722. :Focus on Schindler D. W.(1975). Whole-lake fertilization experiments with phosphorus, nitrogen, and carbon” Int Ver Theor Angew Limnol Verh 19: 3221-3231. Schindler D.W. & Hecky R.E. (2009). Reply to Howarth and Paerl: Is control of both nitrogen and phosphorus necessary?. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 105, E104. Schindler D.W. & Hecky R. E. (2009). Eutrophication: More Nitrogen Data Needed. Science, 334: 721-722. Schindler D.W., Hecky R. E., Findlay D. L., Stainton M. P., Parker B. R., Paterson M. J., Beaty M. K., Beaty§, Lyng M., Kasian S. E. M. (2008). Eutrophication of lakes cannot be controlled by reducing nitrogen input: Results of a 37-year whole-ecosystem experiment. PNAS Vol. 105 nº. 32 : 11254-11258. SCM (2012). Nitrates et algues en Bretagne. Y a-t-il une relation? Rapport de la Société de Calcul Mathématique. Disponible en: http://www.scmsa.eu/. Sfriso A. (2010). Chlorophyta multicellulari e fanerogame acquatiche, Ambienti di transizione italiani e litorali adiacenti. ARPA Emilia-Romania. Sfriso A. & Marcomini A. (1996). Decline of Ulva growth in the lagoon of Venice. Bioresource Technology n°58: 299307. Southward A.J. (1979). Cyclic fluctuations in population density during eleven years decolonization of rocky shores in west Cornwall following the “Torrey Canyon”oil-spill in 1967Cyclic Phenomena in Marine Plants and Animals. Thirteenth European Marine Biology Symposium, Naylor y Hartnoll R.G. (Eds). PergamonPress.85-92 pp. Statistique agricole annuelle (2009). Ministère de l´Agriculture, de l´Agroalimentaire et de la Forêt. République Française. Sutton M. A., Howard C. M., Erisman J.W., Billen G., Bleeker A., Grennfelt P. van Grinsven H. , Grizzetti B. (2011). The European Nitrogen Assesment. Cambridge University Press. Disponible en: http://www.nine-esf.org/ENA-Book. Declaración de Transferencia de copyrigth Declaración de Transferencia de copyrigth Título do artigo Autor(s) Sinatura do Autor Data Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) Proceso de selección e avaliación de orixinais Os traballos presentados a Recursos Rurais serán sometidos á avaliación confidencial de dous expertos alleos ao equipo editorial, seguindo criterios internacionais. Caso dos avaliadores propoñeren modificacións na redacción do orixinal, será de responsabilidade do equipo editorial -unha vez informado o autoro seguimento do proceso de reelaboración do traballo. Caso de non ser aceptado para a súa edición, o orixinal será devolto ao seu autor, xunto cos ditames emitidos polos avaliadores. En calquera caso, os orixinais que non se suxeiten ás seguintes normas técnicas serán devoltos aos seus autores para a súa corrección, antes do seu envío aos avaliadores. Normas para a presentación de orixinais Procedemento editorial A Revista Recursos Rurais aceptará para a súa revisión artigos, revisións e notas vinculados á investigación e desenvolvemento tecnolóxico no ámbito da conservación e xestión da biodiversidade e do medio ambiente, dos sistemas de produción agrícola, gandeira, forestal e referidos á planificación do territorio, tendentes a propiciar o desenvolvemento sostíbel dos recursos naturais do espazo rural.Os artigos que non se axusten ás normas da revista, serán devoltos aos seus autores. Preparación do manuscrito Comentarios xerais Os manuscritos non deben exceder de 20 páxinas impresas en tamaño A4, incluíndo figuras, táboas, ilustracións e a lista de referencias. Todas as páxinas deberán ir numeradas, aínda que no texto non se incluirán referencias ao número de páxina. Os artigos poden presentarse nos seguintes idiomas: galego, castelán, portugués, francés ou inglés. Os orixinais deben prepararse nun procesador compatíbel con Microsoft Word ®, a dobre espazo nunha cara e con 2,5 cm de marxe. Empregarase a fonte tipográfica "arial" a tamaño 11 e non se incluirán tabulacións nin sangrías, tanto no texto como na lista de referencias bibliográficas. Os parágrafos non deben ir separados por espazos. Non se admitiran notas ao pe. Os nomes de xéneros e especies deben escribirse en cursiva e non abreviados a primera vez que se mencionen. Posteriormente o epíteto xenérico poderá abreviarse a unha soa letra. Debe utilizarse o Sistema Internacional (SI) de unidades. Para o uso correcto dos símbolos e observacións máis comúns pode consultarse a última edición do CBE (Council of Biology Editors) Style manual. Páxina de Título A páxina de título incluirá un título conciso e informativo (na lingua orixinal e en ingés), o nome(s) do autor(es), a afiliación(s) e a dirección(s) do autor(es), así como a dirección de correo electrónico, número de teléfono e de fax do autor co que se manterá a comunicación. Resumo Cada artigo debe estar precedido por un resumo que presente os principais resultados e as conclusións máis importantes, cunha extensión máxima de 200 palabras. Ademais do idioma orixinal no que se escriba o artigo, presentarase tamén un resumo en inglés. Palabras clave Deben incluírse ata 5 palabras clave situadas despois de cada resumo distintas das incluídas no título. Organización do texto A estructura do artigo debe axustarse na medida do posíbel á seguinte distribución de apartados: Introdución, Material e métodos, Resultados e discusión, Agradecementos e Bibliografía. Os apartados irán resaltados en negriña e tamaño de letra 12. Se se necesita a inclusión de subapartados estes non estarán numerados e tipografiaranse en tamaño de letra 11. Introdución A introdución debe indicar o propósito da investigación e prover unha revisión curta da literatura pertinente. 4 Material e métodos Este apartado debe ser breve, pero proporcionar suficiente información como para poder reproducir o traballo experimental ou entender a metodoloxía empregada no traballo. Resultados e Discusión Neste apartado exporanse os resultados obtidos. Os datos deben presentarse tan claros e concisos como sexa posíbel, se é apropiado na forma de táboas ou de figuras, aínda que as táboas moi grandes deben evitarse. Os datos non deben repetirse en táboas e figuras. A discusión debe consistir na interpretación dos resultados e da súa significación en relación ao traballo doutros autores. Pode incluírse unha conclusión curta, no caso de que os resultados e a discusión o propicien. Agradecementos Deben ser tan breves como sexa posíbel. Calquera concesión que requira o agradecemento debe ser mencionada. Os nomes de organizacións financiadoras deben escribirse de forma completa. Bibliografía A lista de referencias debe incluír unicamente os traballos que se citan no texto e que se publicaron ou que foron aceptados para a súa publicación. As comunicacións persoais deben mencionarse soamente no texto. No texto, as referencias deben citarse polo autor e o ano e enumerar en orde alfabética na lista de referencias bibliográficas. Exemplos de citación no texto: Descricións similares danse noutros traballos (Fernández 2005a, b; Rodrigo et al. 1992). Andrade (1949) indica como.... Segundo Mario & Tineti (1989) os factores principais están.... Moore et al. (1991) suxiren iso... Exemplos de lista de referencias bibliográficas: Artigo de revista: Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). Impacts of sedimentation and nitrogen enrichment on wetland plant community development. Plant Ecology. 175, 2: 227-243. Capítulo nun libro: Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MSS data for ecological mapping. En: Campbell J.G. (Ed.) Matching Remote Sensing Technologies and Their Applications. Remote Sensing Society. London. Lowel, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and morphology of Grasses. En: R.F. Barnes et al. (Eds.). Forrages. An introduction to grassland agriculture. Iowa State University Press. Vol. 1. 25-50 Libro completo: Jensen, W (1996). Remote Sensing of the Environment: An Earth Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc. Saddle River, New Jersey. Unha serie estándar: Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); Vol. 2 (1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). Cambridge University Press, Cambridge. Obra institucional: MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación), Madrid, España. Documentos legais: BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganaderos. BOE (Boletín Oficial del Estado), nº 8, 15/1/04. Madrid, España. Publicacións electrónicas: Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Dispoñíbel en: http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 xaneiro, 2005] Os artigos que fosen aceptados para a súa publicación incluiranse na lista de referencias bibliográficas co nome da revista e o epíteto "en prensa" en lugar do ano de publicación. Ilustracións e táboas Todas as figuras (fotografías, gráficos ou diagramas) e as táboas deben citarse no texto, e cada unha deberá ir numerada consecutivamente. As figuras e táboas deben incluírse ao final do artigo, cada unha nunha folla separada na que se indicará o número de táboa ou figura, para a súa identificación. Para o envío de figuras en forma electrónica vexa máis adiante. Debuxos lineais. Por favor envíe impresións de boa calidade. As inscricións deben ser claramente lexíbeis. O mínimo grosor de liña será de 0,2 mm en relación co tamaño final. Ilustracións en tons medios (escala de grises): Envíe por favor as impresións ben contrastadas. A ampliación débese indicar por barras de escala. Non se publicarán figuras en color. Tamaño das figuras As figuras deben axustarse á anchura da columna (8.5 centímetros) ou ter 17.5 centímetros de ancho. A lonxitude máxima é 23 centímetros. Deseñe as súas ilustracións pensando no tamaño final, procurando non deixar grandes espazos en branco. Todas as táboas e figuras deberán ir acompañadas dunha lenda. As lendas deben consistir en explicacións breves, suficientes para a comprensión das ilustracións por si mesmas. Nas mesmas incluirase unha explicación de cada unha das abreviaturas incluídas na figura ou táboa. As lendas débense incluír ao final do texto, tras as referencias bibliográficas e deben estar identificadas (ex: Táboa 1 Características...). Os mapas incluirán siempre o Norte, a latitude e a lonxitude. Preparación do manuscrito para o seu envío Texto Grave o seu arquivo de texto nun formato compatíbel con Microsoft Word. Táboas e Figuras Cada táboa e figura gardarase nun arquivo distinto co número da táboa e/ou figura. Os formatos preferidos para os gráficos son: Para os vectores, formato EPS, exportados desde o programa de debuxo empregado (en todo caso, incluirán unha cabeceira da figura en formato TIFF) e para as ilustracións en tons de grises ou fotografías, formato TIFF, sen comprimir cunha resolución mínima de 300 ppp. En caso de enviar os gráficos nos seus arquivos orixinais (Excel, Corel Draw, Adobe Ilustrator, etc.) estes acompañaranse das fontes utilizadas. O nome do arquivo da figura (un arquivo diferente por cada figura) incluirá o número da ilustración. En ningún caso se incluirá no arquivo da táboa ou figura a lenda, que debe figurar correctamente identificada ao final do texto. O material gráfico escaneado deberá aterse aos seguintes parámetros: Debuxos de liñas: o escaneado realizarase en liña ou mapa de bits (nunca escala de grises) cunha resolución mínima de 800 ppp e recomendada de entre 1200 e 1600 ppp. Figuras de medios tons e fotografías: escanearanse en escala de grises cunha resolución mínima de 300 ppp e recomendada entre 600 e 1200 ppp. Recepción do manuscrito Os autores enviarán un orixinal e dúas copias do artigo completo ao comité editorial, xunto cunha copia dixital, acompañados dunha carta de presentación na que ademais dos datos do autor, figuren a súa dirección de correo electrónico e o seu número de fax, á seguinte dirección: IBADER Comité Editorial da revista Recursos Rurais Universidade de Santiago. Campus Universitario s/n E-27002 LUGO - Spain Enviar o texto e cada unha das ilustracións en arquivos diferentes, nalgún dos seguintes soportes: CD-ROM ou DVD para Windows, que irán convenientemente rotulados indicando o seu contido. Os nomes dos arquivos non superarán os 8 caracteres e non incluirán acentos ou caracteres especiais. O arquivo de texto denominarase polo nome do autor. Cos arquivos inclúa sempre información sobre o sistema operativo, o procesador de texto, así como sobre os programas de debuxo empregados nas figuras. Copyright: Unha vez aceptado o artigo para a publicación na revista, o autor(es) debe asinar o copyright correspondente. Decembro 2006 Recursos Rurais Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) Selection process and manuscript evaluation Manuscripts submitted to Recursos Rurais will be subject to confidential review by two experts in the field, in line with international standard practice. In cases in which the reviewers suggest modifications to the submitted text, it will be the responsibility of the Editorial Team to inform the authors of the suggested modifications and to oversee the revision process. In cases in which the submitted manuscript is not accepted for publication, it will be returned to the authors together with the reviewers' comments. Please note that any manuscript that does not adhere strictly to the instructions detailed in what follows will be returned to the authors for correction before being sent out for review. Instructions to authors Editorial procedure Recursos Rurais will consider for publication original research articles, notes and reviews relating to research and technological developments in the area of sustainable development of natural resources in the rural context, in the fields of conservation, biodiversity and environmental management, management of agricultural, livestock and forestry production systems, and land-use planning. Manuscript preparation General remarks Articles may be submitted in Galician, Spanish, Portuguese, French or English. Manuscripts should be typed on A4 paper, and should not exceed 15 pages including tables, figures and the references list. All pages should be numbered (though references to page numbers should not be included in the text). The manuscript should be written with Microsoft Word or a Word-compatible program, on one side of each sheet, with double line-spacing, 2.5 cm margins on the left and right sides, Arial font or similar, and font size 11. Neither tabs nor indents should be used, in either the text or the references list. Paragraphs should not be separated by blank lines. Species and genus names should be written in italics. Genus names may be abbreviated (e.g. Q. robur for Quercus robur), but must be written in full at first mention. SI (Système International) units should be used. Technical nomenclatures and style should follow the most recent edition of the CBE (Council of Biology Editors) Style Manual. Title page The title page should include a concise and informative title (in the language of the text and in English), the name(s) of the author(s), the institutional affiliation and address of each author, and the e-mail address, telephone number, fax number, and postal address of the author for correspondence. Abstract Each article should be preceded by an abstract of no more than 200 words, summarizing the most important results and conclusions. In the case of articles not written in English, the authors should supply two abstracts, one in the language of the text, the other in English. Key words Five key words, not included in the title, should be listed after the Abstract. Article structure This should where possible be as follows: Introduction, Material and Methods, Results and Discussion, Acknowledgements, References. Section headings should be written in bold with font size 12. If subsection headings are required, these should be written in italics with font size 11, and should not be numbered. Introduction This section should briefly review the relevant literature and clearly state the aims of the study. Material and Methods This section should be brief, but should provide sufficient information to allow replication of the study's procedures. Results and Discussion This section should present the results obtained as clearly and concisely as possible, where appropriate in the form of tables and/or figures. Very large tables should be avoided. Data in tables should not repeat data in figures, and vice versa. The discussion should consist of interpretation of the results and of their significance in relation to previous studies. A short conclusion subsection may be included if the authors consider this helpful. Acknowledgements These should be as brief as possible. Grants and other funding should be recognized. The names of funding organizations should be written in full. References The references list should include only articles that are cited in the text, and which have been published or accepted for publication. Personal communications should be mentioned only in the text. The citation in the text should include both author and year. In the references list, articles should be ordered alphabetically by first author's name, then by date. Examples of citation in the text: Similar results have been obtained previously (Fernández 2005a, b; Rodrigo et al. 1992). Andrade (1949) reported that... According to Mario & Tineti (1989), the principal factors are... Moore et al. (1991) suggest that... Examples of listings in References: Journal article: Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). Impacts of sedimentation and nitrogen enrichment on wetland plant community development. Plant Ecology. 175, 2: 227:243. Book chapter: Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MS ata for ecoloical mapping. In: Campbell J.G. (Ed.) Matching Remote Sensing Technologies and Their Applications. Remote Sensing Society, London. Lowell, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and Morphology of Grasses. In: R.F. Barnes e al. (Eds.). Forages: An Introduction to Grassland Agriculture. Iowa State University Press. Vol. 1. 25-50. Complete book: Jensen, W. (1996). Remote Sensing of the Environment: An Erath Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc., Saddle River, New Jersey. Standard series: Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); Vol. 2 (1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). Cambridge University Press, Cambridge, UK Institutional publications: MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación), Madrid, Spain. Legislative documents: BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganderos. BOE (Boletín Oficial del Estado), no. 8, 15/104, Madrid, Spain. Electronic publications: Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Available at: http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 January 2005] Articles not published but accepted for publication: Such articles should be listed in References with the name of the journal and other details, but with "in press" in place of the year of publication. Figures and tables Numbering: All figures (data plots and graphs, photographs, diagrams, etc.) and all tables should be cited in the text, and should be numbered consecutively. Figure quality. Please send high-quality copies. Line thickness in the publication-size figure should be no less than 0.2 mm. In the case of greyscale figures, please ensure that the different tones are clearly distinguishable. Labels and other text should be clearly legible. Scale should be indicated by scale bars. Maps should always include indication of North, and of latitude and longitude. Colour figures cannot be published. Figure size Figures should be no more than 17.5 cm in width, or no more than 8.5 cm in width if intended to fit in a single column. Length should be no more than 23 cm. When designing figures, please take into account the eventual publication size, and avoid excessively white space. Figure and table legends All figures and tables require a legend. The legend should be a brief statement of the content of the figure or table, sufficient for comprehension without consultation of the text. All abbreviations used in the figure or table should be defined in the legend. In the submitted manuscript, the legends should be placed at the end of the text, after the references list. Preparing the manuscript for submission Text The text should be submitted as a text file in Microsoft Word or a Word-compatible format. Tables and figures Each table and each figure should be submitted as a separate file, with the file name including the name of the table or figure (e.g. Table-1.DOC). The preferred format for data plots and graphs is EPS for vector graphics (though all EPS files must include a TIFF preview), and TIFF for greyscale figures and photographs (minimum resolution 300 dpi). If graphics files are submitted in the format of the original program (Excel, CorelDRAW, Adobe Illustrator, etc.), please ensure that you also include all fonts used. The figure or table legend should not be included in the file containing the figure or table itself; rather, the legends should be included (and clearly numbered) in the text file, as noted above. Scanned line drawings should meet the following requirements: line or bit-map scan (not greyscale scan), minimum resolution 800 dpi, recommended resolution 1200 - 1600 dpi. Scanned halftone drawings and photographs should meet the following requirements: greyscale scan, minimum resolution 300 dpi, recommended resolution 600 - 1200 dpi. Manuscript submision Please submit a) the original and two copies of the manuscript, b) copies of the corresponding files on CDROM or DVD for Windows, and c) a cover letter with author details (including e-mail address and fax number), to the following address: IBADER, Comité Editorial de la revista Recursos Rurais, Universidad de Santiago, Campus Universitario s/n, E-27002 Lugo, Spain. As noted above, the text and each figure and table should be submitted as separate files, with names indicating content, and in the case of the text file corresponding to the first author's name (e.g. Alvarez.DOC, Table-1.DOC, Fig-1.EPS). File names should not exceed 8 characters, and must not include accents or special characters. In all cases the program used to create the file must be clearly identifiable. Copyright Once the article is accepted for publication in the journal, the authors will be required to sign a copyright transfer statement. Recursos Rurais número 8 · decembro 2012 Sumario/Summary Nava, I.A. · Gonçalves, A.C. Jr · Schwantes, D. · Strey, L. · Roweder, F.A. · de Sousa, R.F.B. Efeitos da fertilização foliar com manganês em soja transgênica cultivada no inverno manejada com glifosato 5 Effects of the leaf fertilization with manganese in transgenic soybean cultivated in winter and managed with glyphosate Illera-Vives, M. · López-Mosquera, M.E. · López-Fabal, A. · SalasSanjuan, M.C.. Acondicionamiento de un compost salino para su uso como sustrato de cultivo 13 Conditioning of saline compost for use as cultivation substrate Valdês Paços, B. · Pérez Fra, M. · García Arias, A.I. Umha quantificaçom da dependência agroalimentar exterior da Galiza a partir das tabelas input-output 1998 e 2005 21 Quantifying the agri-food external dependence of Galicia through the input-output tables 1998-2005 López López, N. · López Fabal, A. Uso de un sustrato alternativo a la turba para la producción viverística de plantas hortícolas y aromáticas 31 Use of an alternative growing media for horticultural and aromatic nursery plant production Lores, M. · Iglesias-Estévez, M. · Álvarez-Casas, M. · Llompart, M. · García-Jares, C. Extraction of bioactive polyphenols from grape marc by a matrix solid-phase dispersion method 39 Extracción de polifenois bioactivos do bagazo de uva mediante un método de dispersión de matriz en fase sólida Buson, C. · Buson, B. · Mauger, V. · Agrelo Yáñez, M. X. Desarrollo y acumulación de Ulva spp. en la costa de la Bretaña francesa: por una necesaria reorientación de las investigaciones 49 Development and strandings of Ulva in Brittany: a desirable redirection in research IBADER Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural