El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca).

Transcrição

El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca).
Aquest llibre recull les ponències i comunicacions presentades a les Jornades sobre
Terrasses i Prevenció de Riscs Naturals celebrades a Palma els dies 14, 15 i 16 de
setembre de 2006 al Parc de Tecnologies Ambientals de Mallorca.
Les Jornades varen ser organitzades pel Consell de Mallorca en el marc del projecte
europeu TERRISC de la iniciativa comunitària INTERREG III B SUDOE.
© Consell de Mallorca
Disseny/Maquetació: Diana Farràs i Serra
Impressió: Trigono
Dipòsit legal: PM 3015-2007
ISBN: 978-84-96069-89-3
Departament de Medi Ambient. Consell de Mallorca
c/ del General Riera, 111. 07010 Palma de Mallorca
www.conselldemallorca.net/mediambient
ACTES DE LES JORNADES
SOBRE TERRASSES I PREVENCIÓ
DE RISCS NATURALS
ACTAS DE LAS JORNADAS
SOBRE TERRAZAS Y PREVENCIÓN
DE RIESGOS NATURALES
Mallorca, 14, 15 i 16 de setembre de 2006
Índex · índice
I. PRESENTACIÓ · PRESENTACIÓN
7
II. EL PROJECTE TERRISC: la prevenció dels riscos naturals
mitjançant les terrasses de pedra en sec
9
III. PONÈNCIES · PONENCIAS
15
1. Predição probabilística de movimentos de vertente na escala regional
J. L. Zêzere
17
2. Les inondations en Languedoc et en Roussillon : événements catastrophiques et contexte
géomorphologique
B. Lemartinel
31
3. Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
L. Lourenço
39
IV. COMUNICACIONS · COMUNICACIONES
63
MOVIMENTS DE VESSANT I EROSIÓ A MARJADES
MOVIMIENTOS DE VERTIENTE Y EROSIÓN EN TERRAZAS
63
1. Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
L. Romero; P. Ruiz; P. Máyer; E. Pérez-Chacón; L. Hernández
65
2. Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del
territorio: el papel del ganado vacuno
M. Oserín; J. Arnáez; L. Ortigosa
77
3. Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na
Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
A. Seixas; C. Bateria; C. Hermenegildo; L. Soares; S. Pereira
87
4. Evaluación de riesgos en el paisaje aterrazado de Liguria: resultados preliminares y
modelo de estudio - Proyecto Alpter Interreg III B G. Brancucci; G. Paliaga; F. Nervi
97
5. Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations
E. Roose
105
6. Dinámica superficial, terrazas y manifestaciones cataclísmicas en los Andes. Algunos
comentarios a partir de la proyección de varios ejemplos
P. Usselmann
119
7. Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina
(SE España)
V. H. Durán; C. R. Rodríguez; F. J. Martín; D. Franco
125
8. Medidas agroambientales para el control de la erosión y conservación de las terrazas de
cultivo en el litoral granadino (SE España)
C. R. Rodríguez;V. H. Durán; F. J. Martín; D. Franco
131
MARJADES, ESTRUCTURES DE DRENATGE I ESCOLAMENT
TERRAZAS, ESTRUCTURAS DE DRENAJE Y ESCORRENTIA
9. Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens des versants et des thalwegs: l’exemple des Cévennes
C. Martin; J. F. Didon-Lescot; J. Jolivet
Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca, setembre 2006
139
141
10. Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
S. Pereira; C. Bateira; C. Hermenegildo; A. Seixas
11. Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais. O exemplo das bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares
L. Lourenço; N. Pereira
159
12. Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses
J. Rosselló
173
13. El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
G. Alomar Garau; B. Clar; M. Siquier
181
14. Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la
conca de sa Figuera (Mallorca)
A. Reynés; P. Alvaro; G. Alomar; J. Vadell. Cartografia G. Alomar Garau
INCENDIS FORESTALS
INCENDIOS FORESTALES
191
201
15. O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
L. Lourenço; A. Nave
203
16. Importância dos socalcos na mitigação do risco de erosão após incêndios florestais.
Exemplos das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
L. Lourenço; J. Fialho
213
17. Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux.
Le cas de la région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
J.-F. Galtié; J.-M. Antoine; A. Peltier
227
18. Valoración de terrazas frente a incendios forestales en la CAIB
J. Joy; A. Medrano
19. Prevención y lucha contra los incendios forestales. El uso de ganado en los campos abancalados de la serra de Tramuntana
G. Alomar; G. Bardi
PATRIMONI DE MARJADES: ABANDONAMENT, CONSERVACIÓ, REHABILITACIÓ
PATRIMONIO DE TERRAZAS: ABANDONO, CONSERVACIÓN, REHABILITACIÓN
20. Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de
Penaguião
C. Hermenegildo; H. Pina; S. Pereira; A. Seixas
149
239
245
253
255
21. L’intérêt des cartes de l’état actuel de conservation des terrasses de culture en Cévennes
M. Castex; F. Allignol; D. Lécuyer
265
22. Le Programme « Mille et Une Terrasses d’Ariège »
F. Regnault
275
23. Pierre sèche : l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels
C. Cornu
281
24. Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
S. Asins-Velis
289
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
PRESENTACIÓ
Com acció de la darrera fase del projecte TERRISC:
recuperació d’espais marjats i prevenció de riscos naturals, realitzat en el marc de la iniciativa comunitària
INTERREG III B SUDOE, es varen celebrar al Parc
de Tecnologies Ambientals de Mallorca, del 14 al 16
de setembre de 2006, les Jornades sobre Terrasses i
Prevenció de Riscs Naturals, les comunicacions de les
quals es recullen en la publicació que em plau presentar-vos.
Les jornades aplegaren més de 80 investigadors i experts procedents de les diferents entitats que participaven en el projecte i d’altres centres d’estudi i recerca d’arreu d’Europa, amb els objectius de posar a disposició dels investigadors
i del públic interessat els resultats del projecte i afavorir un espai d’intercanvi
d’informació i d’experiències al voltant del tema del projecte: els espais marjats i
la seva funció en la prevenció dels riscs naturals.
Un tret fonamental dels projectes de cooperació a escala europea és la difusió
dels resultats, és a dir, donar a conèixer el que s’ha fet i que pot servir per a altres
regions amb problemes comuns. La comunicació mitjançant diferents instruments
esdevé, per tant, una fita bàsica de qualsevol iniciativa.
Així, l’intercanvi d’experiències i resultats obtinguts al llarg d’un projecte permet
redactar documentació conjunta i dissenyar models comuns d’actuació, elaborar
material de difusió que afavoreix la sensibilització social —sobretot pel que fa al
medi ambient— i crear espais de debat. Tot això millora la transferència de coneixement i tecnologia, en una societat cada dia més exigent.
Només cal agrair als participants les seves contribucions a un tema de prou rellevància i d’indubtable actualitat com és la prevenció dels riscs naturals, mitjançant
el coneixement adequat, la conservació i la gestió de les terrasses de pedra en sec
o marjades, estructures tan integrades al nostre paisatge i arrelades a la nostra
cultura i identitat.
Catalina Julve Caldentey
Consellera executiva de Medi Ambient
Consell de Mallorca
EL PROJECTE TERRISC:
LA PREVENCIÓ DELS RISCS NATURALS
MITJANÇANT LES TERRASSES
DE PEDRA EN SEC
EL PATRIMONI DE PEDRA EN SEC A MALLORCA:
ANTECEDENTS GEOGRÀFICS I HISTÒRICS
Les construccions de pedra en sec han estat, al llarg de la història, estretament relacionades amb les
activitats agràries desenvolupades a l’illa de Mallorca i n’han constituït un tret definidor del paisatge
rural. Així, parets, marges, edificacions tant destinades a persones com a animals, camins, estructures
hidràuliques i d’altres destinades a l’aprofitament dels recursos naturals, s’han estès per tota l’illa, amb
algunes diferències constructives en funció de la ubicació: al migjorn i al llevant de Mallorca, sobre
zones planes, l’element definidor són les parets de tanca, les barraques i els elements de control hídric;
a la serra de Tramuntana, en canvi, els elements més característics són els camps de marjades, amb una
important xarxa de camins empedrats i d’elements de regulació dels excessos hídrics.
El gran desenvolupament i la gran varietat de construccions s’han d’atribuir a la conjunció de circumstàncies físiques i històriques. Entre els factors físics destaca el predomini de la pedra calcària, un material abundant i de gran qualitat que ha facilitat la construcció d’estructures ben complexes. També el
relleu esquerp, combinat amb la possibilitat de precipitacions intenses, ha obligat a construir estructures
dirigides a evitar els processos erosius i les inundacions, i a permetre el conreu de vessants mitjançant
les marjades. D’altra banda, la forta aridesa estival, característica del clima mediterrani, ha obligat a
crear un gran nombre d’obres de captació, de distribució i d’emmagatzematge d’aigua.
Des d’una perspectiva històrica, les construccions de pedra en sec ja es troben documentades en els
segles XIII i XIV, tot i que el gran desenvolupament que han tingut s’ha d’atribuir a èpoques posteriors.
L’augment de la superfície agrícola i, simultàniament, de les construccions de pedra en sec ha durat fins
al començament del segle XX, amb diverses èpoques de creixement notable.
Al principi del segle XX s’inicià l’abandonament progressiu dels camps de conreu i la regressió de les
activitats agràries, amb el consegüent deteriorament de les construccions de pedra en sec associades.
Aquest procés es va accelerar a partir de la dècada dels anys seixanta amb el canvi de model econòmic
sofert a l’illa, i amb la transició d’una economia fonamentada en l’activitat agrària a una de basada en
l’activitat turística.
Les marjades són les construccions de pedra en sec més extenses a la serra de Tramuntana, on el relleu
fa imprescindible el marjament dels vessants per obtenir terrenys de conreu.
En el fons de les valls per on discorre la xarxa torrencial hi ha una superfície marjada menys densa i
relacionada especialment amb la contenció de les terrasses fluvials, amb la particularitat que molts de
murs o parets de delimitació de parcel·les combinen aquesta funció amb la de contenció de terra.
El conreu de l’olivera, que antigament es combinava amb el de cereals i el de lleguminoses, és predominant en aquests espais marjats, mentre que les marjades de regadiu es limiten als llocs on hi ha fonts,
com és el cas d’alguns municipis on l’abundància d’aigua ha permès la implantació de sistemes de regatge complexos i el manteniment d’espais marjats molt desenvolupats.
La qualitat i la varietat constructiva dels camps amb marjades ens indiquen que una bona part no han
estat construïdes pels pagesos, sinó per margers professionals. La importància d’aquest ofici s’ha pogut
constatar mitjançant testimonis orals de mestres margers i de famílies que han transmès el coneixement
de pares a fills.
Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
Les zones més abruptes de la serra de Tramuntana presenten unes marjades més adaptades al medi; la
resta de vessants presenten una artificialitat i ordenació més acusades. El màxim esforç constructiu, el
representen conjunts de marjades distribuïdes de forma paral·lela i amb diferents sistemes d’accés i de
comunicació entre si (rampes, escales, camins empedrats...), i generalment estan associades a conreus
intensius d’hort o de secà.
El recurs natural ha estat la pedra que hi havia al mateix lloc on es construïa la marjada o a les proximitats. En conseqüència, la pedra majoritària ha estat la calcària, que permet diferents graus i nivells
d’elaboració, els quals han sofert una evolució al llarg del temps.
L’ofici de marger, i també el reconeixement social, ha estat objecte d’atenció especial. Per aquest motiu,
el Consell de Mallorca du a terme, des de fa anys, accions adreçades a recuperar aquest ofici mitjançant
programes de formació, als quals s’han d’afegir treballs de conservació i restauració de construccions
de pedra en sec, principalment antics camins de la xarxa viària tradicional, que donen ocupació a treballadors qualificats que han conegut i après les tècniques gràcies a aquests programes.
Paral·lelament a aquestes accions, s’han realitzat estudis de recerca i catalogació d’elements de pedra
en sec, com ara el Programa d’Anàlisi i Catalogació dels Camps Marjats de Mallorca, i s’ha participat
activament en projectes de cooperació i intercanvi d’experiències amb altres regions i països, en el marc
de diverses iniciatives europees. Totes aquestes accions estan fortament relacionades amb estratègies
actives de desenvolupament sostenible local, les quals, a partir de l’adopció de mesures de protecció
i divulgació, han de permetre augmentar el valor d’aquest patrimoni i fer que s’integri en l’economia
local.
El projecte europeu PATTER, en el marc de l’acció II del programa RAPHAEL - DG X de la Comissió
Europea, fixa els objectius d’establir i difondre una metodologia d’anàlisi i diagnòstic de les marjades,
utilitzable i adaptable a les diverses realitats que conformen l’àmbit mediterrani, així com difondre els
resultats amb la finalitat d’oferir eines per valorar, recuperar i mantenir el patrimoni.
ELS RISCS NATURALS I COM ES PERCEBEN
Els riscs naturals, per contraposició als riscs tecnològics, són fenòmens físics que es poden manifestar
de forma ràpida o lenta i que tenen un origen atmosfèric, geològic o hidrològic. La conseqüència de
l’acció dels riscs naturals són els desastres o les catàstrofes naturals amb efectes sobre la població, les
infrastructures, els sistemes productius i els recursos naturals i culturals. Aquests efectes, quantificables,
poden abastar escales locals, regionals, nacionals o planetàries i, segons les dades de què actualment
hom disposa, sembla que han augmentat a tot el món.
A l’àmbit mediterrani, inundacions, esllavissaments de terrenys i incendis forestals són els riscs més
freqüents a què ha de fer front la societat, i, tot i que tenen la consideració de naturals, l’acció humana
els pot afavorir.
L’impacte dels riscs naturals es pot reduir, per una part, gràcies a una millor comprensió dels fenòmens
físics i de l’intercanvi del coneixement científic, i per l’altra, a l’adopció de polítiques de planificació
i gestió territorial i mediambiental, i de mesures de conscienciació i informació. També s’ha d’incidir
en la implantació i la dotació d’estructures d’actuació quan, malauradament, el desastre ja s’ha produït,
aspecte que s’inclou en l’àmbit de la protecció civil i les emergències.
En els darrers anys, la societat actual, esperonada per esdeveniments catastròfics d’àmbit regional, nacional o mundial, ha incrementat notablement la sensibilització envers els riscs i els desastres naturals.
Esmentem, per exemple, l’Estratègia Internacional per a la Reducció de Desastres de l’ONU, les resolucions legislatives del Parlament Europeu sobre catàstrofes naturals (incendis, sequeres i inundacions) o,
a casa nostra, els plans especials aprovats relatius als riscs sísmics, d’inundacions, d’incendis forestals i,
més recentment, el de riscs de fenòmens meteorològics adversos. La incorporació plena de la prevenció
de riscs i la gestió dels desastres naturals en les línies d’acció prioritària en l’àmbit europeu demos-
10
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
tren la preocupació envers aquesta problemàtica (proposta de directiva sobre inundacions, estratègia de
l’Agència Europea del Medi Ambient 2004-2008 i sisè programa marc d’acció comunitària en matèria
de medi ambient, entre d’altres).
Finalment, cal esmentar, com a exemple d’integració dels riscs naturals en la planificació territorial, la
inclusió en el Pla Territorial de Mallorca, aprovat pel Consell de Mallorca el desembre de 2004, de les
àrees de prevenció de riscs identificades a l’illa i els usos que hi són prohibits, permesos o condicionats,
i també les determinacions d’aquests usos.
EL PROJECTE TERRISC
El projecte TERRISC, que s’ha desenvolupat entre els anys 2004 i 2006, ha proposat, des d’una òptica
innovadora, la revaloració dels espais marjats per la funció preventiva de riscs naturals i de regulació i
gestió dels recursos hídrics, sense perdre’n de vista els valors culturals i paisatgístics.
Hi han participat quatre regions: Mallorca (Illes Balears, Espanya), Coimbra i Porto (Portugal), i les
Cevenes (França), totes representatives de la diversitat física i socioeconòmica dels tres estats europeus
dins el territori inclòs en el programa INTERREG IIIC SUDOE.
A cada una de les regions, les entitats responsables de dur a terme el projecte han estat:
- A Mallorca: Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca.
- A Coimbra: Universidade de Coimbra, Facultat de Lletres. Núcleo de Investigaçao de Incêndios Florestais (FLUC-NICIF).
- A Porto: Universidade do Porto, Facultat de Lletres.
- A les Cevenes: Parc Nacional de les Cevenes i Centre National de la Recherche Scientifique, delegació de Llenguadoc-Rosselló (UMR 6012 “ESPACE”).
A més, hi han participat en qualitat d’associats el Departament de Geografia de la Universidad de Las
Palmas de Gran Canaria i la Fundació el Solà, de la Fatarella (Tarragona).
El medi físic de les regions participants està definit per:
- l’abandó de l’activitat agrària,
- l’existència d’un patrimoni format per paisatges de marjades,
- la possibilitat de desenvolupament d’un turisme cultural i sostenible,
- la potencialitat d’acció de diferents riscs naturals.
A cada una de les regions s’han escollit territoris pilots per mostrar com les àrees marjades contribueixen
positivament a la prevenció de riscs naturals i serveixen per detectar els problemes mediambientals que
els afecten.
A partir de la informació experimental i de camp, s’han utilitzat tècniques d’integració de dades territorials (SIG), que faciliten el tractament de les dades de transferència per a futures accions d’ordenació i
gestió del territori.
Aquest projecte també ha pretès impulsar la recuperació dels espais marjats i/o els cultius associats en
zones representatives de les regions participants, i fomentar les iniciatives públiques i privades per protegir i conservar aquests espais essencials per a l’equilibri mediambiental.
L’objectiu general del projecte ha estat avaluar, mitjançant una metodologia experimental comuna, la
capacitat de regulació hídrica i de prevenció de riscs ambientals de les marjades de diferents territoris de
l’Europa sud-occidental. Per altra banda, el projecte ha suposat la possibilitat d’establir i divulgar estratègies comunes de gestió i conservació d’aquests paisatges culturals, preveure’n la degradació, evitar-ne
l’abandonament i estimular-ne la recuperació, deixant oberta la línia de difusió i recuperació.
Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
11
El projecte s’ha estructurat en tres fases:
Primera fase
L’objectiu ha estat dissenyar camps experimentals per estudiar el funcionament hídric de les marjades
i la caracterització territorial de les diferents zones pilot. Durant aquesta fase s’han duit a terme els següents treballs:
- Elecció d’àrees experimentals d’anàlisi que reuneixen una mostra representativa de les
condicions físiques i del marjament, que permeten aconseguir els objectius del projecte.
- Disseny, confecció i assaig de sistemes específics de mesura de l’efecte hidrològic de les
terrasses de cultiu mitjançant parcel·les experimentals en què es controlen les entrades i
les sortides d’aigua en diferents condicions litològiques, climàtiques i d’ús (conservació,
tècnica constructiva i tipus de cultiu).
- Cartografia de la superfície, estat de conservació i usos actuals dels camps marjats en les
àrees d’anàlisi.
- Identificació, catalogació i cartografia dels sistemes específics de regulació hídrica (drenatges, conduccions, estructures diverses...) annexos als camps marjats; se n’ha establert
l’eficiència i la funcionalitat.
- Detecció, a escala regional i per a cada un dels territoris implicats en el projecte, dels
factors de risc —climàtics, litològics, geomorfològics i d’altres— que afecten els espais
marjats, especialment els riscs hídrics i els efectes tant directes com indirectes que puguin
tenir.
Segona fase
En aquesta fase s’han analitzat els resultats obtinguts a la primera, mitjançant els següents treballs:
- Integració dels resultats de les mesures de processos sobre àrees experimentals amb les
observacions qualitatives sobre àrees de major escala.
- Anàlisi, mitjançant la utilització del SIG, de les interrelacions que hi ha entre les característiques estructurals del camp amb marjades, l’estat de conservació i els usos, en relació amb
la capacitat de prevenció de riscs, tant d’origen hídric com relacionats amb altres tipus de
processos.
- Desenvolupament de models d’avaluació del risc potencial a les regions marjades mitjançant la integració de factors mediambientals, constructius i d’ús.
- Avaluació de l’eficiència de les marjades com a estructures que faciliten els processos
d’infiltració i de millora de recursos hídrics.
Tercera fase
S’ha destinat a elaborar documentació conjunta, a posar a disposició dels investigadors i del públic interessat els resultats del projecte i a crear espais d’intercanvi d’informació, bé per mitjà de la pàgina web
o amb reunions de treball.
En concret, en aquesta fase s’ha realitzat el següent:
- Intercanvi d’experiències i de resultats obtinguts a cada una de les zones d’estudi amb
l’objectiu d’establir documentació conjunta i models comuns d’actuació.
- Elaboració de material de difusió i valoració dels aspectes mediambientals d’aquests tipus
de paisatge cultural, sense perdre de vista el rerefons cultural i social que els acompanya.
- Realització d’accions de comunicació pública dels resultats.
12
- Disseny, promoció i difusió d’iniciatives d’aprofitament del patrimoni de marjades compatibles amb la conservació del paper mediambiental i com a atractiu per a un turisme
alternatiu i sostenible.
- Creació de fòrums d’intercanvi i difusió d’experiències en aquest camp.
En aquesta darrera fase del projecte han tingut lloc les jornades, les ponències i les comunicacions que
es presenten en aquest document i que pretenen servir com a plataforma d’intercanvi del coneixement i
de l’estat de la qüestió, no només als socis participants, sinó també a altres regions i centres de recerca
sobre els temes que són objecte del projecte.
Les perspectives futures de recerca aplicada, en vista dels resultats obtinguts en el projecte TERRISC, i
d’acord amb les línies d’acció prioritàries fixades per la Unió Europea esmentades més amunt, fan pensar en la necessitat d’avançar i millorar en el coneixement dels espais marjats i el paper que juguen en la
prevenció dels riscs i els desastres naturals. El camí està, afortunadament, iniciat; només cal encoratjar
els equips d’investigació perquè el segueixin amb il·lusió.
Josep Antoni Aguilò Ribas
Cap de Servei del Departament de Medi Ambient
Consell de Mallorca
Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
13
14
PONÈNCIES
PONENCIAS
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
15
16
Predição Probabilística de Movimentos
de Vertente na Escala Regional
J. L. Zêzere
Centro de Estudos Geográficos da Universidade de Lisboa - Faculdade de Letras
Alameda da Universidade. 1600-214 - Lisboa
[email protected]
Resumo
O estudo da perigosidade geomorfológica integra dois aspectos distintos, ainda que complementares: a
avaliação da susceptibilidade, entendida como a propensão do território à ocorrência de um tipo particular de movimento de vertente, com base nos factores condicionantes da instabilidade; e a probabilidade
de ocorrência do movimento de vertente, frequentemente determinada de modo indirecto através da
avaliação da probabilidade do evento desencadeador. Os métodos estatísticos de avaliação da susceptibilidade, quando acompanhados por procedimentos de validação baseados na partição espacio-temporal
das bases de dados de movimentos de vertente, permitem determinar o poder preditivo dos modelos
construídos, bem como definir de modo consistente as classes de susceptibilidade. Por outro lado, os
resultados da análise frequencial dos movimentos de vertente e o cálculo dos períodos de retorno dos
eventos desencadeadores, podem ser integrados nos modelos espaciais, de forma a evoluir da susceptibilidade para uma avaliação probabilística da perigosidade, assumindo que as situações pluviométricas que originaram instabilidades nas vertentes no passado vão produzir efeitos idênticos quando se
repetirem no futuro. Os dados probabilísticos correspondentes a cenários desencadeantes com período
de retorno conhecido apresentam a vantagem adicional de poderem ser facilmente integrados com a
informação relativa à vulnerabilidade e ao valor dos elementos vulneráveis, no processo de avaliação
quantitativa do risco de deslizamento.
Palavras chave: modelos preditivos, susceptibilidade, perigosidade, deslizamentos translacionais, região de Lisboa.
Resumen
El estudio de la peligrosidad geomorfológica integra dos aspectos distintos: la evaluación de la susceptibilidad, entendida como la propensión del territorio a la ocurrencia de un tipo particular de movimiento
de vertiente, en base de los respectivos factores condicionantes; y la probabilidad de ocurrencia de lo
deslizamientos, determinada frecuentemente de modo indirecto a través de la evaluación de la probabilidad del factor desencadenante. Los métodos estadísticos de evaluación de la susceptibilidad, cuando son
seguidos por la validación independiente basada en la partición espacio-temporal de las bases de datos
de movimientos de vertiente, permiten la determinación de la capacidad predictiva de los modelos, así
como la definición objetiva de las clases para los mapas de susceptibilidad. Por otra parte, los resultados
obtenidos del análisis de frecuencia de los deslizamientos y del cálculo de los períodos de recurrencia de
los factores desencadenantes se pueden integrar en los modelos espaciales, permitiendo la evolución de
la susceptibilidad para una evaluación probabilista de la peligrosidad, si se asume que las condiciones
de la precipitación que han originado inestabilidad en el pasado han de producir efectos similares en el
futuro. Los datos probabilísticos computados para un escenario desencadeante con un período de retorno
definido se pueden integrar fácilmente con la información de la vulnerabilidad y del valor de los elementos vulnerables, en el proceso de la evaluación cuantitativa del riesgo de deslizamiento.
Palabras clave: modelos predictivos, susceptibilidad, peligrosidad, deslizamientos translacionales, región de Lisboa.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
17
1. MODELO CONCEPTUAL DO RISCO ASSOCIADO AOS MOVIMENTOS DE
VERTENTE
O modelo conceptual mais adoptado internacional no estudo dos riscos associados aos movimentos
de vertente foi sistematizado por Varnes et al. (1984), no âmbito do Programa de Ciências da Terra da
UNESCO. Para este autor, a perigosidade (hazard) é definida como a probabilidade de ocorrência de
um fenómeno [movimento de vertente] potencialmente destruidor, num determinado período de tempo
e numa dada área. A vulnerabilidade (vulnerability) corresponde ao grau de perda de um dado elemento
ou conjunto de elementos em risco (e.g. populações, propriedades, actividades económicas), em resultado da ocorrência de uma manifestação de instabilidade de determinada magnitude. O risco (risk)
exprime a possibilidade da ocorrência de consequências gravosas, económicas ou para a segurança das
pessoas, em resultado do desencadeamento de um fenómeno natural ou induzido pela actividade antrópica (Varnes et al., 1984; Leroi, 1996; Einstein, 1997; Guzzetti, 2000; Cardinali et al., 2002; Crozier &
Glade, 2005). Neste contexto, o nível de risco de uma determinada área resulta da intersecção entre a
perigosidade, a vulnerabilidade dos elementos em risco (ou elementos vulneráveis, ou elementos expostos) e o respectivo valor, podendo ser quantificado através da equação genérica:
Risco = Perigosidade x Vulnerabilidade x Valor dos Elementos em Risco
(1)
A avaliação da perigosidade implica a antecipação do comportamento dos movimentos de vertente que
vão ocorrer no futuro, respondendo a três questões fundamentais, numa base probabilística (Guzzetti et
al., 1999): onde vão ocorrer os futuros movimentos? (noção de localização espacial); quando vão ocorrer esses movimentos? (noção de recorrência temporal); qual é o seu potencial de destruição? (noção de
intensidade ou magnitude). A identificação e valoração dos elementos em risco são etapas razoavelmente objectivas na análise do risco, contrastando, marcadamente, com a avaliação da vulnerabilidade. A
vulnerabilidade dos elementos expostos depende das respectivas características estruturais, mas também
das propriedades dinâmicas dos movimentos de vertente (e.g. velocidade), bem como das solicitações
mecânicas por eles produzidas. Estes dois últimos aspectos condicionam a magnitude dos movimentos
de vertente, cuja definição permanece pouco clara no domínio da instabilidade geomorfológica, ao contrário do que acontece, por exemplo, na avaliação do risco sísmico (Leone et al., 1996).
Figura 1. Modelo conceptual da análise e gestão do risco associado a movimentos de vertente
(adaptado de Canuti & Casagli,1994).
18
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
Pese embora a lógica e consistência do modelo conceptual atrás referido, a sua aplicação no processo
de Gestão do Risco nem sempre é fácil, devido ao carácter tipicamente não linear da aceitabilidade do
risco. Com efeito, um mesmo produto ‘perigosidade x vulnerabilidade x valor’ pode corresponder a um
risco aceitável, ou não, dependendo do valor da probabilidade e da magnitude dos danos associados.
Neste sentido, alguns trabalhos recentes têm evidenciado as vantagens de expressar o risco sob a forma
de coordenadas ‘frequência - dano potencial’, no contexto do processo de Gestão do Risco (Fell et al.,
2005; Leroi et al., 2005). No entanto, ainda não está resolvida a questão da transposição deste tipo de
informação para um mapa de risco efectuado na escala regional. A figura 1 sistematiza os processos de
Análise e Gestão do Risco associado aos movimentos de vertente, incluindo as fases de avaliação da
perigosidade e da vulnerabilidade.
2. PREDIÇÃO DE MOVIMENTOS DE VERTENTE NA ESCALA REGIONAL: SUSCEPTIBILIDADE E PERIGOSIDADE
A avaliação da perigosidade geomorfológica na escala regional baseia-se em três princípios fundamentais (Varnes et al., 1984; Hutchinson, 1995): (i) os movimentos de vertente já ocorridos num território
podem ser reconhecidos, classificados e cartografados; (ii) as condições que determinam os movimentos
(factores de instabilidade) podem ser identificadas, registadas e utilizadas para construir modelos preditivos; e (iii) a ocorrência de futuros movimentos de vertente pode ser inferida, no espaço e no tempo,
possibilitando o zonamento do território em classes de perigosidade hierarquizadas. Subjacente a este
princípios está a noção de uniformitarismo, admitindo-se que a instabilidade futura deverá verificar-se
sob condições idênticas às que determinaram a instabilidade passada e presente; ou, por outras palavras,
que “o passado e o presente são as chaves para o futuro”.
É hoje consensual que o estudo da perigosidade geomorfológica integra dois aspectos distintos, ainda
que complementares (Van Westen et al., 2003; Zêzere et al., 2004): (i) a avaliação da susceptibilidade,
entendida como a propensão do território à ocorrência de um tipo particular de movimento de vertente,
com base nos factores condicionantes da instabilidade; e (ii) a probabilidade de ocorrência do movimento de vertente, frequentemente determinada de modo indirecto através da avaliação da probabilidade do
evento desencadeador, como um episódio de precipitação intensa ou um sismo.
Independentemente das metodologias de análise, a avaliação da susceptibilidade à ocorrência de movimentos de vertente integra três etapas fundamentais (Gueremy, 1984; Asté, 1991; Soeters & Van Westen,
1996): (i) inventário e análise dos movimentos de vertente já verificados no território; (ii) identificação e
cartografia dos factores de pré-disposição (condicionantes) responsáveis pelo aparecimento ou aceleração
dos movimentos; e (iii) interpretação dos factores com recurso a modelos de correlação espacial. Deste
modo, a avaliação da propensão do terreno à ocorrência de movimentos de vertente pode ser efectuado com
o recurso a métodos de cartografia directa e indirecta (Guzzetti et al., 1999; Alleotti & Chowdhury, 1999).
O método de cartografia directa (ou método geomorfológico) baseia-se fundamentalmente na análise
dos efeitos da instabilidade. O geomorfólogo determina o grau de susceptibilidade qualitativamente,
com base na sua experiência e conhecimento de campo. Deste modo, os resultados obtidos são marcadamente subjectivos e dificilmente validáveis, a não ser no fim de alguns anos.
Os métodos de cartografia indirecta baseiam-se fundamentalmente na análise das causas da instabilidade
e recorrem a modelos determinísticos, heurísticos ou estatísticos para a predição das áreas susceptíveis à
ocorrência de movimentos de vertente, com base na análise das inter-relações entre a distribuição dos movimentos de vertente e o padrão espacial dos factores condicionantes da instabilidade. Independentemente
do método, a aplicação de cartografia indirecta implica a definição prévia de unidades cartográficas no território, que podem ser: unidades matriciais, unidades de condição única (domínios homogéneos), unidades
geológico-geomorfológicas, unidades morfo-hidrológicas, ou unidades topográficas (Guzzetti, 2005).
Os métodos determinísticos baseiam-se em leis físicas e mecânicas, como a conservação da massa e
energia ou o equilíbrio das forças. O principal inconveniente à sua utilização na escala regional prendese com a insuficiência dos dados disponíveis, que determina um elevado grau de simplificação e uma
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
19
aplicação limitada a movimentos de vertente simples, em terrenos relativamente homogéneos dos pontos de vista geológico e geomorfológico.
Os métodos heurísticos de base empírica (indexação), baseiam-se na atribuição de scores a um conjunto
de factores de instabilidade passíveis de representação cartográfica. Os scores relativos a cada unidade
de terreno são somados ou multiplicados, conduzindo a valores de susceptibilidade que, depois, podem
ser divididos em classes. O principal inconveniente dos métodos de indexação reside na elevada subjectividade que reveste a atribuição dos scores aos factores de instabilidade, facto que é agravado pelo
carácter semi-quantitativo do método. Na maior parte dos casos, os “pesos” atribuídos na indexação não
representam mais do que uma hierarquização das variáveis quanto ao respectivo contributo para a instabilidade das vertentes, e este aspecto nem sempre é tomado na devida consideração na fase de integração
dos dados para produção do mapa de susceptibilidade.
Os métodos estatísticos utilizam funções paramétricas empíricas (bi-variadas ou multi-variadas), que
relacionam os factores que condicionaram a instabilidade passada e presente, possibilitando a predição quantificada da susceptibilidade, mesmo nas áreas ainda não instabilizadas. Estes métodos têm a
vantagem de permitir a determinação, quantitativa e objectiva, do peso específico de cada variável na
distribuição das manifestações de instabilidade passadas.
Os procedimentos analíticos desenvolvidos numa avaliação da susceptibilidade ou da perigosidade geomorfológica devem revestir-se da máxima objectividade, de modo a não acentuar as incertezas e limitações que são inerentes ao assunto. Com efeito, a incerteza está presente em todas as etapas de um
modelo preditivo, a começar na identificação e delimitação dos movimentos de vertente no terreno,
nomeadamente no caso dos movimentos mais antigos e com topografia mais obliterada. Por outro lado, a
quantidade e a qualidade dos dados de base disponíveis raramente são as ideais, devido, nomeadamente:
(i) ao carácter descontínuo das manifestações de instabilidade, no tempo e no espaço; (ii) a lacunas de
informação acerca do registo frequencial dos movimentos de vertente; e (iii) à dificuldade em identificar
os factores de instabilidade mais relevantes e em estabelecer relações causa - efeito (Alleotti & Chowdhury, 1999).
Os modelos estatísticos utilizados nas avaliações da susceptibilidade são também fonte de incerteza
pelas limitações e insuficiências que apresentam. Os modelos baseados em análise estatística bi-variada têm a vantagem de permitir um maior controlo sobre a importância relativa de cada variável na
distribuição dos movimentos de vertente. No entanto, estes modelos não têm na devida consideração as
possíveis auto-correlações entre variáveis e este é o seu principal inconveniente. Este problema pode ser
ultrapassado com recurso a um método estatístico multivariado (e.g. análise discriminante ou regressão
logística). No entanto, os modelos multivariados pressupõem uma distribuição normal nas variáveis
preditoras e uma repartição equilibrada no número de unidades de terreno instabilizadas e não instabilizadas, factos que raramente se verificam na realidade (Carrara et al., 1999).
O tipo de unidade cartográfica utilizada origina, também, constrangimentos na avaliação da susceptibilidade aos movimentos de vertente, e este aspecto é geralmente negligenciado na discussão dos
modelos preditivos. Com o desenvolvimento crescente dos Sistemas de Informação Geográfica, assistese à utilização dominante de unidades de terreno matriciais (pixel), facto que facilita grandemente os
procedimentos de cálculo automático. No entanto, os movimentos de vertente, como a generalidade dos
fenómenos naturais, não têm uma geometria equivalente ao pixel. Deste modo, a selecção do tamanho
da unidade matricial, ajustada ao pormenor da base de dados cartográfica, assume enorme importância
e pode ser decisiva para a obtenção de um bom ou mau modelo preditivo.
Por último, tem sido amplamente demonstrado que, num mesmo território, diferentes tipos de movimentos de vertente têm distribuições espaciais (e também ritmos temporais) distintas, determinadas
por diferentes condicionalismos por parte dos factores de instabilidade (Leroi, 1996; Zêzere, 2002; Van
Westen et al., 2003). Deste modo, são evidentes as vantagens em proceder à avaliação da susceptibilidade separadamente para cada tipo de movimento de vertente estudado.
20
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
3. AVALIAÇÃO, VALIDAÇÃO E CLASSIFICAÇÃO DA SUSCEPTIBILIDADE
O exercício de avaliação, validação e classificação da susceptibilidade aos movimentos de vertente desenvolveu-se numa pequena área-amostra com 20 km2, localizada na Região a Norte de Lisboa (Fig. 2).
Detalhes sobre as características geológicas e geomorfológicas da área estudada podem ser encontrados
em Zêzere et al. (1999, 2004, 2005). A área de estudo integra 147 movimentos de vertente, responsáveis
por cerca de 450.000 m2 de superfície instabilizada. Entre estes movimentos de vertente incluem-se 26
deslizamentos translacionais, seleccionados para a presente análise. Estes movimentos desenvolvemse quando existe, em simultâneo, uma alternância de bancadas com permeabilidade e resistência ao
corte distintas, e uma concordância sensível entre o declive da vertente e o sentido de inclinação dos
afloramentos rochosos. Os deslizamentos translacionais na área estudada apresentam uma profundidade
média de 3,4 metros, e uma área e volume estimado médios de, respectivamente, 6.429 m2 e 6.699 m3.
Figura 2. Modelo digital da área amostra de Fanhões;
Trancão (Região a Norte de Lisboa) e distribuição dos deslizamentos translacionais.
A figura 3 sistematiza os factores condicionantes da instabilidade geomorfológica considerados neste
trabalho (declive, exposição, perfil transversal das vertentes, litologia, depósitos superficiais, geomorfologia e uso do solo), bem como as classes consideradas em cada um destes mapas temáticos (52, no
total). Detalhes suplementares sobre a construção da base de dados podem ser encontrados em Reis et
al. (2003) e Zêzere et al. (2004).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
21
Figura 3. Mapas temáticos utilizados na avaliação da susceptibilidade aos deslizamentos translacionais
e respectivas fontes de informação.
A susceptibilidade à ocorrência de movimentos de vertente foi avaliada com recurso à Função de Probabilidade Condicional Conjunta, baseada no conceito de função de favorabilidade (Chung & Fabbri,
1993; Fabbri et al., 2002). O cálculo de probabilidades a priori e de probabilidades condicionadas
22
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
constitui o primeiro passo no processo de integração cartográfica dos dados. Deste modo, com base na
correlação entre o mapa de deslizamentos translacionais e os vários mapas temáticos que representam
factores condicionantes da instabilidade, bem como nas relações entre áreas instabilizadas e áreas totais,
é possível determinar:
(i) a probabilidade a priori de ocorrência de um deslizamento translacional:
área afectada por deslizamentos translacionais / área total (2)
(ii) a probabilidade a priori de ocorrência de uma classe j de um Tema T:
área da classe j do tema T / área total (3)
(iii) a probabilidade condicionada de encontrar um deslizamento translacional na classe j do Tema T:
(
1– 1–
1
área da classe j
)
área afectada por delizamentos trnslacionaisda classe j
(4)
Os resultados obtidos com a aplicação da equação (4) estão sistematizados no Quadro 1 e podem ser
entendidos como valores de favorabilidade, ou indicadores de susceptibilidade. Deste modo, verificase que os deslizamentos translacionais na área amostra se relacionam preferencialmente com vertentes
com perfil transversal côncavo, com declive moderado (15-25º) e exposição aos quadrantes S e SW, isto
é, coincidente com o sentido geral da inclinação das formações geológicas. Por outro lado, as margas e
calcários margosos e as vertentes de vale são, respectivamente, as unidades litológica e geomorfológica
mais susceptíveis ao tipo de instabilidade considerado. Por último, destacam-se as vertentes cobertas por
coluviões mais espessos e por depósitos de enchimento de valeiros, bem como as áreas que apresentam
coberto vegetal herbáceo.
Mapa temático
ID
Scores de susceptibilidade
Declive
1
2
3
4
5
6
7
8
0,0018
0,0068
0,0129
0,0158
0,0171
0,0151
0,0140
0,0158
Exposição
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0,0000
0,0015
0,0037
0,0100
0,0096
0,0113
0,0103
0,0033
0,0023
Perfil transversal
1
2
3
4
5
0,0131
0,0094
0,0070
0,0008
0,0202
Unidades litológicas
1
2
3
4
5
6
0,0062
0,0320
0,0034
0,0031
0,0000
0,0000
Mapa temático
ID
Scores de susceptibilidade
Depósitos superficiais
1
2
3
4
5
6
7
0,0000
0,0070
0,0123
0,0000
0,0000
0,0000
0,0142
Unidades geomorfológicas
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
0,0045
0,0000
0,0152
0,0000
0,0019
0,0223
0,0044
0,0000
0,0018
0,0000
0,0000
Uso do solo
1
2
3
4
5
6
0,0029
0,0099
0,0107
0,0047
0,0000
0,0027
Quadro 1. Scores das variáveis utilizadas na construção do modelo de susceptibilidade aos deslizamentos translacionais.
As variáveis com maior influência na distribuição dos movimentos estão assinaladas a bold
(ver na Fig. 3 os ID das classes dos mapas temáticos).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
23
Figura 4. Sequência de procedimentos para a realização do mapa de susceptibilidade à ocorrência de
deslizamentos translacionais.
A probabilidade de encontrar um deslizamento translacional, na presença de n mapas temáticos, é
obtida usando a regra de integração da probabilidade condicionada (Chung & Fabbri, 1999):
(P pT1 x P pT2 x...x P pTn)(C pT1 x C pT2 x...x C pTn)
PpslideTn-1 x (T1xT2x...xTn)
(5)
onde T1, T2,…Tn são os vários mapas temáticos utilizados como factores independentes de instabilidade; Pp é a probabilidade a priori de ocorrência de uma classe j de um Tema T; Ppslide é a probabilidade
a priori de ocorrência de um deslizamento translacional; e Cp é a probabilidade condicionada de encontrar um deslizamento translacional na classe j do Tema T (Zêzere et al., 2004).
Numa primeira etapa, o modelo
de susceptibilidade foi aplicado
utilizando a totalidade dos deslizamentos translacionais identificados na área de estudo (Fig.
4). A equação (5) foi aplicada
numa estrutura de dados matricial (pixel = 5 m) e os resultados
obtidos variam entre 0 e 0,99
(Fig. 5).
Figura 5. Mapa de susceptibilidade não classificado,
baseado na série completa de
deslizamentos translacionais.
A qualidade do modelo preditivo pode ser avaliada através da determinação da respectiva taxa de sucesso (Fig. 6), construída a partir do cruzamento do mapa de susceptibilidade com a distribuição dos movimentos de vertente. A título de exemplo, verifica-se que os 10% da área total classificada como mais
susceptível à instabilidade integram cerca de 72% dos deslizamentos translacionais da área estudada
(Fig. 6). Pese embora os bons resultados transcritos na curva de sucesso, estes não permitem a validação
24
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
cabal do modelo. De facto, os deslizamentos utilizados para a construção da curva são os mesmos que
foram usados para construir o mapa de susceptibilidade, pelo que a taxa de sucesso apenas avalia o grau
de ajuste entre o modelo preditivo e os dados que o originaram.
Figura 6. Taxa de sucesso e taxa de predição do modelo de avaliação da susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos
translacionais na área amostra de Fanhões – Trancão. Estão assinaladas 5 classes de susceptibilidade,
definidas a partir da configuração da curva de predição.
A figura 7 sistematiza o procedimento metodológico adoptado para validar o modelo de susceptibilidade
e, ao mesmo tempo, classificar o respectivo mapa. A população original de deslizamentos translacionais
foi dividida em duas amostras, utilizando uma partição com critério temporal. Deste modo, foi definido
um grupo de deslizamentos de estimação, constituído por 10 movimentos com idade igual ou anterior a
1967; e um grupo de deslizamentos de validação, representado por 16 movimentos de idade posterior a
1967. A Função de Probabilidade Condicional Conjunta, traduzida nas equações (2) a (5), tornou a ser
aplicada, agora apenas com os movimentos do grupo de estimação, e o resultado obtido está retratado na
figura 8. O cruzamento deste mapa com a distribuição espacial dos deslizamentos translacionais do grupo de validação (não utilizados para construir o modelo) forneceu a curva de predição que se encontra
representada na figura 6. Os resultados desta curva são, naturalmente, menos bons do que os da taxa de
sucesso; por exemplo, os 10% da área total classificada como mais susceptível à instabilidade integram
cerca de 63% dos deslizamentos translacionais do grupo de validação. No entanto, estes resultados podem ter uma interpretação preditiva, visto que decorrem de um processo de validação independente.
Figura 7. Sequência de procedimentos para a determinação da taxa de predição e para
a classificação do mapa de susceptibilidade.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
25
De acordo com Fabbri et al. (2004) e Chung & Fabbri (2005), a curva de predição pode ser utilizada
para interpretar o mapa de susceptibilidade original, produzido com a totalidade dos deslizamentos
translacionais. Por outro lado, como a capacidade preditiva do modelo é função do declive da curva de
predição, é possível definir 5 classes de susceptibilidade, cujos limites correspondem às grandes rupturas de declive observadas na referida curva (Fig. 6; Quadro 2). Deste modo, os valores preditivos dos
movimentos de vertente do grupo de validação correspondentes aos limites atrás referidos, podem ser
utilizados para estabelecer probabilidades empíricas para as diferentes classes de susceptibilidade, assumindo que o comportamento dos futuros deslizamentos translacionais na área estudada será similar ao
verificado nos últimos 30 anos (Quadro 2). A título de exemplo, a classe mais susceptível à ocorrência de
deslizamentos translacionais (Classe I na Fig. 6) inclui 9% da área total e a respectiva taxa de predição
corresponde a cerca de 61%. Assumindo a consistência deste valor preditivo, podemos concluir que,
num horizonte temporal não definido, 61% dos deslizamentos translacionais que irão ocorrer futuramente na área amostra concentrar-se-ão na área abrangida pala classe de maior susceptibilidade. Ponderando
as referidas probabilidades empíricas pela área correspondente a cada classe de susceptibilidade obtêmse as probabilidades estimadas representadas na figura 6 e no Quadro 2.
Figura 8. Mapa de susceptibilidade
não classificado, baseado no
conjunto de deslizamentos
translacionais do grupo
de estimação.
Classe de susceptibilidade
Scores de susceptibilidade
(ordem decrescente)
Área
(# pixels)
Valor preditivo da classe
Probabilidade estimada (%)
I
II
III
IV
V
0-9%
9-13%
13-17%
17-75%
75-100%
72518
32423
33071
465020
195077
0,6080
0,1418
0,0426
0,2076
0,0000
6,8
3,6
1,1
0,4
0,0
Quadro 2. Classes de susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos translacionais na área amostra de Fanhões-Trancão e
respectivos valores preditivos e probabilidades estimadas.
No final, a classificação do mapa de susceptibilidade representado na figura 5, utilizando a informação
da curva de predição, permite a realização do mapa de susceptibilidade final (Fig. 9), a que estão associadas as respectivas probabilidades espaciais estimadas.
26
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
Figura 9. Mapa de susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos
translacionais na área amostra de
Fanhões – Trancão, classificado
de acordo com a taxa de predição.
4. AVALIAÇÃO PROBABILÍSTICA DA PERIGOSIDADE
A transformação da susceptibilidade em perigosidade, expressa de modo probabilístico, implica a assunção do número e/ou da área que virá a ser afectada por movimentos de vertente num determinado
período de tempo futuro. Como se compreende, esta transformação reveste-se de elevada incerteza e
deverá ser efectuada na base de cenários de instabilidade futura. Quando os movimentos de vertente
são desencadeados pela precipitação, como é o caso dos deslizamentos translacionais existentes na área
amostra de Fanhões – Trancão, a análise estatística dos episódios chuvosos responsáveis pelos eventos
de instabilidade passados permite a definição dos limiares críticos de quantidade/duração da precipitação e o cálculo dos respectivos períodos de retorno (Zêzere et al., 2005). Neste contexto, se for assumido
que as situações pluviométricas que originaram movimentos de vertente no passado vão produzir efeitos
idênticos (i.e., o mesmo tipo de deslizamento e áreas totais instáveis equivalentes) cada vez que se repetirem no futuro, é possível a classificação da perigosidade numa base probabilística, enquadrada num
cenário desencadeante cujo período de retorno é conhecido.
A Região a Norte de Lisboa foi marcada por um episódio de intensa actividade nas vertentes em Fevereiro de 1979 (Zêzere et al., 1999, 2004, 2005). Nesta altura, uma precipitação de 694 mm, acumulada
em 75 dias consecutivos (período de retorno = 20 anos), foi responsável pelo desencadeamento de 10
deslizamentos translacionais na área de estudo, a que está associada a instabilização de 106.933 m2 de
terreno. Assumindo que a repetição de um evento desencadeante com estas características potenciará
a instabilização de uma superfície total equivalente à verificada em 1979, é possível determinar, para
cada pixel, a probabilidade de vir a ser afectado por um deslizamento translacional futuro, através da
expressão (Zêzere et al., 2004):
(
P=1– 1–
A afectada
Ay
)
.pred
(6)
Onde A afectada é a área total que será futuramente afectada por deslizamentos translacionais no cenário
considerado; Ay é a área total da classe de susceptibilidade y; e pred é o valor preditivo da classe de
susceptibilidade y.
O Quadro 3 sistematiza os resultados obtidos com a aplicação da equação (6) e inclui as probabilidades
calculadas para a totalidade do período de referência do cenário desencadeante (20 anos) e para cada ano
dentro deste intervalo temporal.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
27
Classe de
Área
Valor preditivo
(#
pixels)
da classe
susceptibilidade
I
II
III
IV
V
72518
32423
33071
465020
195077
0,6080
0,1418
0,0426
0,2076
0,0000
Probabilidade de cada pixel ser afectado por um deslizamento
no período de 20 anos
anual
0,0359
0,0187
0,0055
0,0019
0,0000
1,8 x 10-3
9,4 x 10-4
2,8 x 10-4
9,5 x 10-5
0,0
Quadro 3. Cálculo de probabilidades para a avaliação da perigosidade associada aos deslizamentos translacionais, com base
num cenário desencadeante com 20 anos de período de retorno (694 mm de precipitação em 75 dias consecutivos).
5. CONCLUSÃO
A perigosidade associada a movimentos de vertente inclui uma dimensão espacial (susceptibilidade) e
uma dimensão temporal (probabilidade de ocorrência) que devem ser avaliadas de forma distinta, conduzindo a resultados que são posteriormente integrados. A antecipação do comportamento dos movimentos de vertente que vão ocorrer futuramente num território reveste-se, inerentemente, de uma elevada
incerteza. Esta incerteza tende a ser acentuada pela limitação dos dados disponíveis, por insuficiências
dos modelos preditivos e por constrangimentos impostos pelas unidades cartográficas utilizadas. Neste
contexto, os procedimentos analíticos desenvolvidos na avaliação da susceptibilidade e da perigosidade
devem ser tão objectivos quanto possível, de forma a não amplificar as incertezas no processo.
Os métodos indirectos de tipo estatístico, utilizados como modelos preditivos da ocorrência de movimentos de vertente, têm um potencial interessante, visto que introduzem objectividade e reprodutibilidade no processo de avaliação da susceptibilidade geomorfológica. Entre outros aspectos, estes métodos
permitem a determinação quantitativa do peso específico de cada variável na distribuição das manifestações de instabilidade passadas.
A validação dos modelos de susceptibilidade, entendida como a determinação da respectiva capacidade
preditiva relativamente aos movimentos de vertente futuros, constitui uma etapa decisiva e indispensável em qualquer processo de avaliação de susceptibilidade geomorfológica. Como é evidente, em
termos estritos, a validação de um modelo preditivo só é possível com o passar do tempo (wait and see).
No entanto, a partição espacio-temporal das bases de dados de movimentos de vertente existentes num
território permite a validação independente dos modelos preditivos e, adicionalmente, pode ser utilizada para classificar os mapas de susceptibilidade, de forma consistente e objectiva, e para estabelecer
probabilidades espaciais empíricas. Acresce que esta técnica de validação, não dependente do passar do
tempo, pode ser aplicada sistematicamente, independentemente do método estatístico utilizado para a
construção do modelo preditivo.
A transformação da susceptibilidade em perigosidade, expressa de modo probabilístico, implica a assunção da área que virá a ser afectada por movimentos de vertente num determinado horizonte temporal,
o que acentua a incerteza do modelo preditivo. Os cenários de instabilidade futura podem basear-se na
análise frequencial da ocorrência dos deslizamentos e no estudo da recorrência dos respectivos factores
desencadeantes (e. g. precipitação). Deste modo, é possível construir mapas de perigosidade, baseados
no cálculo da probabilidade de ocorrência de deslizamentos, associada a cenário desencadeantes cujo
período de retorno é conhecido.
Os procedimentos metodológicos descritos têm a vantagem de produzir resultados probabilísticos da
perigosidade, que podem ser facilmente integrados com dados dos elementos em risco e da vulnerabilidade, com vista à Análise Quantitativa do Risco.
28
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
Referências bibliográficas
Aleotti, P.; Chowdhury, R. (1999) Landslide hazard assessment: summary review and new perspectives.
Bull. Eng. Geol. Env. 58, pp. 21–44.
Asté, J.-P. (1991) Landslide Hazard Analysis - Landslide Risk Mapping. En Almeida-Teixeira, M. E.;
Fantechi, R.; Oliveira, R.; Gomes Coelho, A. (eds.) Prevention and Control of Landslides and Other
Mass Movements, Commis. European Communities, Bruxels, pp. 165-170.
Canuti, P.; Casagli, N. (1994) Considerazioni sulla Valutazione del Rischio di Frana. Consiglio Nazionale delle Ricerche, Grupo Nazionale per la Difesa dalle Catastrofi Idrogeologiche, Linea 2 Previsione
e Prevenzione di Eventi Franosi a Grande Rischio.
Cardinali, M.; Reichenback, P.; Guzzetti, F.; Ardizzone, F.; Antonini, G.; Galli, M.; Cacciano, M.; Castellani, M.; Salvati, P. (2002) A geomorphological approach to the estimation of landslide hazards and
risks in Umbria, Italy. Natural Hazards and Earth System Science 2, pp. 57-72.
Carrara, A.; Guzzetti, F.; Cardinali, M.; Reichenback, P. (1999) Use of GIS technology in the prediction
and monitoring of landslide hazard. Natural Hazards 20, pp. 117-135.
Chung, C. F.; Fabbri, A. (1993) The representation of geoscience information for data integration. Nonrenewable Resources 2, pp. 122-138.
Chung, C. F.; Fabbri, A. (2005) Systematic procedures of landslide-hazard mapping for risk assessment
using spatial prediction models. En Glade, T.; Anderson, M. G.; Crozier, M. J. (eds.) Landslide Hazard
and Risk. Wiley, Chichester, pp. 139-174.
Crozier, M. J.; Glade, T. (2005) Landslide hazard and risk: Issues, concepts and approach. En Glade, T.;
Anderson, M. G.; Crozier, M. J. (eds.) Landslide Hazard and Risk. Wiley, Chichester, pp. 1-40.
Einstein, H. H. (1997) Landslide risk – Systematic approaches to assessment and management. En Cruden, D.; Fell, R. (eds.), Landslide risk assessment. Balkema, Rotterdam, pp. 51-109.
Fabbri, A.; Chung, C. F.; Jang, D. (2004) A software approach to spatial predictions of natural hazards
and consequent risks. En Brebbia, C. A. (ed.) Risk Analysis IV, Series: Management Information Systems vol. 9. WIT Press, Southampton, pp. 289-305.
Fabbri, A.; Chung, C. F.; Napolitano, P.; Remondo, J.; Zêzere, J. L. (2002) Prediction rate functions of
landslide susceptibility applied in the Iberian Peninsula. En Brebbia C. A. (ed.) Risk Analysis III, Series:
Management Information Systems vol. 5. WIT Press, Southampton, pp. 703-718.
Fell, R.; Ho, K.; Lacasse, S.; Leroi, E. (2005) A framework for landslide rsik assessment and management. En Hungr, O.; Fell, P.; Couture, R.; Eberhardt, E. (eds.) Landslide Risk Management, Taylor &
Francis Group, London, pp. 3- 25.
Gueremy, P. (1984) Rapport de présentation - Section II - Cartographie des risques de mouvements de
terrain et cartographies intégrées des risques naturels. Mouvements de Terrain. Colloque de Caen, Documents du B.R.G.M. 83, Paris, pp.123-129.
Guzzetti, F. (2000) Landslide fatalities and the evaluation of landslide risk in Italy. Engineering Geology
58, pp. 89-107.
Guzzetti, F. (2005) Review and selection of optimal geological models related to spatial information
available. Action 1.11, RiskAware, Perugia.
Guzzetti, F.; Carrara, A.; Cardinali, M.; Reichenbach, P. (1999) Landslide hazard evaluation: a review
of current techniques and their application in a multi-scale study, Central Italy. Geomorphology 31, pp.
181-216.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
29
Hutchinson, J. N. (1995) Landslide hazard assessment, keynote paper. En Bell (ed.) Landslides, Proceedings of the 6th International Symposium on Landslides, Balkema, Rotterdam, pp. 1805-1841.
Leone, F.; Asté, J. P.; Leroi, E. (1996) Vulnerability assessment of elements exposed to mass-movements. En Senneset, K. (ed.) Landslides – Glissements de Terrain. Balkema, Rotterdam, pp. 263-270.
Leroi, E. (1996) Landslide hazard – risk maps at different scales: objectives, tools and developments. En
Senneset, K. (ed.) Landslides – Glissements de Terrain. Balkema, Rotterdam, pp. 35-51.
Leroi, E.; Bonnard, C.; Fell, R.; McInnes, R. (2005) Risk assessment and management. En Hungr, O.;
Fell, P.; Couture, R.; Eberhardt, E. (eds.) Landslide Risk Management, Taylor & Francis Group, London,
pp. 159-198.
Reis, E.; Zêzere, J. L.; Vieira, G. T.; Rodrigues, M. L. (2003) Integração de dados espaciais em SIG para
avaliação da susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos. Finisterra 76, pp. 3-34.
Van Westen, C.; Rengers, N.; Soeters, R. (2003) Use of Geomorphological Information in Indirect Landslide Susceptibility Assessment. Natural Hazards 30, pp. 399-419.
Van Westen, C. J.; Van Asch, T. W.; Soeters, R (2005) Landslide hazard and risk zonation – why is it still
so difficult?. Bulletin Engineering Geology and Environment 65, pp. 176-184.
Varnes, D. J. and International Association of Engineering Geology Commission on Landslides and
Other Mass Movements on Slopes (1984) Landslide hazard zonation: a review of principles and practice. UNESCO, Paris.
Zêzere, J. L. (2002) Landslide susceptibility assessment considering landslide typology. A case study in
the area north of Lisbon (Portugal). Natural Hazards and Earth System Sciences 2, pp. 73-82.
Zêzere, J. L.; Ferreira, A. B.; Rodrigues, M. L. (1999) Landslides in the North of Lisbon Region (Portugal): Conditioning and triggering factors. Phys. Chem. Earth (A) 24, pp. 925-934.
Zêzere, J. L.; Reis, E.; Garcia, R.; Oliveira, S.; Rodrigues, M. L.; Vieira, G.; Ferreira, A. B. (2004) Integration of spatial and temporal data for the definition of different landslide hazard scenarios in the area
north of Lisbon (Portugal). Natural Hazards and Earth System Sciences 4, pp. 133-146.
Zêzere, J. L.; Trigo, R.; Trigo, I. (2005) Shallow and deep landslides induced by rainfall in the Lisbon
region (Portugal): assessment of relationships with the North Atlantic Oscillation. Natural Hazards and
Earth System Sciences 5, pp. 331-344.
30
Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional
Les inondations en Languedoc et
en Roussillon:
Événements catastrophiques
et contexte géomorphologique
B. Lemartinel
Médi-Terra - Université de Perpignan
52, avenue Paul Alduy. 66860 - Perpignan
[email protected]
Résumé
L’impact chaque année accru des inondations en Languedoc et Roussillon peut laisser croire à une aggravation du phénomène. L’examen attentif des accidents prouve que le problème ne provient pas de
profondes transformations des précipitations, mais bien d’une occupation humaine des plaines de plus
en plus importante. L’intensité instantanée des crues rend très difficiles des réponses sociales efficaces ; sur le long terme, elles s’inscrivent dans un contexte géomorphologique qui se caractérise par un
exhaussement des plaines littorales. L’alluvionnement nous force donc à considérer les conséquences de
la construction et de l’abandon des terrasses de culture sur les versants montagnards qui dominent les
plaines. La synthèse des études réalisées en Roussillon oblige à la prudence scientifique : ainsi, il n’y a
pas ici de corrélation entre l’abandon et un accroissement de l’érosion. L’auteur est cependant conscient
que ce résultat nuancé n’est sans doute pas généralisable à d’autres parties du bassin méditerranéen.
Mots-clés: terrasses de culture, crues, érosion, alluvionnement historique.
RESUMEN
El impacto cada año más fuerte de las inundaciones en Languedoc y en Rosellón deja imaginar una agravación del fenómeno. Un examen minucioso de los acontecimientos demuestra que el problema no resulta
de profundas transformaciones de la cantidad de lluvias, sino del aumento de la población en las llanuras.
La intensidad instantánea de las crecidas impide generalmente una reacción social inmediatamente muy
eficaz; a largo plazo, se producen en un marco geomorfológico que se caracteriza por una elevación de las
llanuras litorales. La sedimentación aluvial no se puede estudiar sin tener en cuenta las consecuencias de
la construcción y del abandono de los bancales en las vertientes montañosas. La síntesis de los trabajos
realizados en Rosellón hace imprescindible la prudencia científica: aquí, no hay la clásica correlación
entre el abandono de las terrazas y el desarrollo de la erosión. Sin embargo, el autor de estas líneas piensa
que esta conclusión matizada no se puede generalizar a otras partes de la cuenca mediterránea.
Palabras clave: bancales, crecidas, erosión, depósitos aluviales históricos.
Introduction
Depuis quelques années, se développe dans le public l’idée que les inondations catastrophiques se multiplient en Languedoc et en Roussillon par la faute d’une nature peu clémente. Il est certain que les deux
dernières décennies ont éprouvé assez cruellement les populations. Nous pensons en particulier au choc
terrible subi par la ville de Nîmes en 1988 et au traumatisme sévère qui a marqué les esprits des audois,
ou à moindre titre, des catalans, en 1999. C’est pourquoi il s’avère indispensable de faire le point sur
cette question. Nous verrons donc que l’impression d’une recrudescence d’accidents naturels n’est pas
réellement justifiée. En outre, elle n’est sans doute pas à rattacher au réchauffement climatique dont on
fait trop souvent une sorte de deus ex machina de toutes les transformations environnementales actuel-
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
31
les. Nous observerons ensuite le déroulement rapide des crises, avant de les replacer dans leur contexte
géomorphologique ; de ce fait, nous nous préoccuperons enfin du rôle, dans l’histoire « récente » et
actuelle, qu’ont pu jouer dans les évolutions morphogéniques les terrasses de cultures, dont la plupart
sont maintenant abandonnées.
1. LA RÉCURRENCE DES DRAMES
Longtemps, les hommes se sont, autant que possible, tenus à l’écart des zones les plus inondables et ont
colonisé les versants en construisant partout des terrasses de culture : rares sont les pentes qui n’ont pas
été ainsi mises en valeur du Roussillon aux Cévennes. Mais nécessité fait loi : il a bien fallu s’approcher
de l’eau, tout en la craignant, pour en exploiter la force motrice : un Moulin des Peurs, le long de la
Berre (Aude) témoigne du besoin de fleuve, mais aussi de la méfiance éprouvée à son encontre. Il a
également fallu irriguer les cultures durant la sécheresse des longs étés méditerranéens. Cela est devenu
impératif absolu quand la plaine s’est transformée en huerta et en vergers après l’arrivée du chemin
de fer, c’est-à-dire à partir de la seconde moitié du 19ème siècle. Lorsque la lutte contre le phylloxéra
a, notamment en Languedoc, imposé de noyer les vignes à la fin de ce même siècle, on a aussi installé
celles-ci dans les creux atteints par le flot des rivières. Certes, les hommes se sont depuis toujours établis
sur les points hauts, par exemple à Béziers ou à Perpignan, et les dégâts ont été par cela même limités.
Mais depuis une quarantaine d’années, la croissance démographique est remarquable en raison d’une
forte immigration. Les vieux noyaux urbains ne suffisent plus à accueillir les nouveaux habitants. Quelques chiffres permettent de se rendre compte de l’ampleur du phénomène. Depuis 40 ans, la population
du Languedoc et du Roussillon connaît une croissance de 1,06% par an ; dans le même laps de temps,
l’aire urbaine de Perpignan s’est développée au rythme de 1,5% par an. Le résultat est qu’au Nord de
la Têt, 5.500 ha ont été urbanisés depuis 1940, dont 2.200 ha en zone inondable ! Le quartier du Vernet
nommé Neguebous porterait bien son nom, si les hommes n’avaient pas remplacé les bovins candidats
à la noyade ! Entre 1990 et 1999, la population de Montpellier a crû de 8% ; celle de ses banlieues de
bien plus encore, puisque aucune des ses communes périphériques n’a connu de croissance inférieure
à 15%. Le record est ici détenu par la ville de Lattes dont la population a explosé dans ses limites (+
35% !). Les agglomérations se sont donc étendues dans les plaines, et sur les terrains les moins chers
comme les parcelles viticoles arrachées, bien sûr inondables... Il est donc inutile d’accuser une aggravation des épisodes pluvieux, éventuellement imputés au réchauffement global que nous évoquions dans
l’introduction de cet article. D’ailleurs, les épisodes catastrophiques les plus remarquables (hors 1940)
sont ceux de la seconde moitié du 18ème siècle (Desailly, 1990) ; ils se sont produits durant une période,
le Petit Age de Glace, bien plus froide que l’actuelle (Fig. 1).
Figure 1. Les grands aïguats recensés en Roussillon depuis l’an mil et les « températures globales ».
1. La courbe des températures « globales »
de l’hémisphère nord depuis l’an mil est
empruntée aux travaux canadiens.
2. La courbe détaillée des variations des températures au 20ème siècle est celle des
températures arctiques.
32
Les inondations en Languedoc et en Roussillon: Événements catastrophiques et contexte géomorphologique
Certes, des rythmes peuvent être observés, et des phases d’accalmie existent, qui font quelque peu
oublier le caractère récurrent des grands abats pluvieux (Larguier, 2001). Les années qui ont suivi le
grand aïguat de 1940 sont souvent réputées plus calmes qu’aujourd’hui ; pourtant, Freddy Vinet (2003)
ne dénombre pas moins de 17 épisodes, entre 1958 et 1994, durant lesquels la pluviométrie sur 24 heures a été supérieure à 190 mm. Dans le seul Roussillon, neuf averses torrentielles (>300mm) ont été
recensées de 1980 à 2000 (Calvet et Lemartinel, 2002) : le rythme, durant ces deux dernières décennies,
s’avère donc à peine plus élevé, et le scénario est presque toujours rejoué à l’identique.
2. LE DÉROULEMENT DES TRAGÉDIES
Toujours accusée par les commentateurs météorologiques des télévisions, la dépression au sol.
L’explication est pourtant mal fondée. On constate en réalité, par exemple lors de l’épisode du 9 septembre 2002, que le creux barométrique est modeste, à peine inférieur aux 1.015 hectopascals de référence ;
il ne suffit pas à déclencher les puissantes ascendances génératrices des pluies fort abondantes qui identifient chaque épisode. Plus importante, donc, est l’arrivée préalable, au dessus de 5.000 m d’altitude,
d’un air très froid en provenance du pôle : le 6 septembre de cette même année, on notait déjà -20°C
au niveau des 500 hPa, soit une température anormalement basse au regard de celle que déterminerait
un adiabatique moyen (6°C par 1.000 m), et surtout très inférieure à celles observées au sol en cette fin
d’été. Cette situation déséquilibrée favorise la montée rapide de l’air méditerranéen tiède, très chargé
d’humidité, et donc le déclenchement des précipitations intenses. De même, on invoque dans la presse
quotidienne le « blocage » des nuages sur des montagnes froides pour expliquer la persistance des précipitations en un même lieu ; pourtant, les reliefs, comme le Canigou, la Séranne ou les Cévennes, sont
bien moins élevés que la masse nuageuse des cumulonimbus dont le sommet en enclume peut atteindre
les 10 km d’altitude. Bien plus efficace est donc la présence d’un anticyclone sur l’Europe centrale,
qui empêche la perturbation de s’évacuer par l’Est : les précipitations se produisent alors dans l’espace
étroit des plaines littorales méditerranéennes et de leurs contreforts. Cette situation météorologique, souvent renouvelée, conduit à faire de la France méridionale et de la Catalogne une zone dans laquelle les
cumuls horaires, journaliers et pluri-journaliers sont proches des records mondiaux homologués sous
les Tropiques (Julian, 1993), en particulier dans l’île française de la Réunion.
Lorsque le mécanisme est mis en route, des pluies extrêmement abondantes (cf. pluies cévenoles de
auteurs) s’abattent sur le Languedoc et le Roussillon. En 1940, il est probablement tombé plus de
1.900 mm en quatre jours. En 1999, ce ne sont pas moins de 500 mm qui ont plu en moins de deux
jours sur certaines communes de l’Aude ! Mais le bilan pluviométrique ne suffit pas à comprendre
l’ampleur des catastrophes ; il faut aussi prendre en compte les intensités des pluies, qui sont un facteur très aggravant, comme peut l’être la vitesse instantanée d’une automobile dans un accident de
la route. Ainsi, à Vingrau (Pyrénées-Orientales), le 12 novembre 1999 à 15h12, les précipitations ont
pendant 6 mn atteint les 150 mm/h ; à Padern (Aude) vers 21h00 et sur des reliefs déjà complètement
imbibés, le pluviographe a encore enregistré des pointes à 130 mm/h durant une dizaine de minutes
(Calvet et Lemartinel, 2002)! L’exemple n’est évidemment pas unique (Neppel, 2003) et l’on imagine
ce que cela peut donner sur des sols minces, déjà saturés d’eau, à l’amont de bassins-versants imperméables et à fort potentiel concentrateur...
Dans ces conditions, les rivières et les fleuves gonflent presque immédiatement. En 1987, le débit de la
modeste Baillaury (Pyrénées-Orientales) qui draine une partie des célèbres terrasses en peu de gall de
Banyuls, passait de 0 à 400 m3/s en deux heures environ. Dans le même laps de temps, en 1992 et en
1999, le débit de la Têt aurait pu monter de quelques dizaines à plus de 2000 m3 par seconde si le barrage de Vinça n’avait écrêté le flot. Le Vidourle et les Gardons cévenols se caractérisent en Languedoc par
les mêmes crues paroxystiques ; la vidourlade du 9 septembre 2002 a roulé 2.500 m3/s à Sommières ;
le Gardon d’Anduze est passé de 1.200 m3/s à 2.400 m3/s en moins de deux heures… Le flot, au naturel,
déborde les lits, voire les digues quand elles sont présentes (Goutx, Mériaux et Tourment, 2004) et s’étale
ensuite dans la plaine sans pouvoir s’écouler aisément vers la mer, car les basses pressions barométriques,
la tempête d’Est et les houles élèvent le niveau de la Méditerranée de plus d’un mètre (1,28 m en 1999).
C’est alors que sont noyés les champs, les maisons, les voies de communications, et que les limons
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
33
charriés viennent tout envahir : d’immenses dégâts, qui se comptent en centaines de millions d’euros,
sont à chaque fois constatés. Le seul épisode de 1999, et pour le seul département des Pyrénées-Orientales a coûté, en additionnant les dégâts publics et privés, 55 millions d’euros. C’était pourtant la zone la
moins atteinte : la facture a été beaucoup plus lourde dans l’Aude et le Tarn, où une plus d’une trentaine
de morts ont été à déplorer. Elles s’annoncent toujours plus considérables dans l’Hérault et le Gard, en
raison de l’urbanisation croissante et faut-il le dire, assez imprudente, de ces départements. Pourtant,
on ne saurait seulement considérer cette « actualité géomorphologique » pour bien évaluer l’aléa ; il est
indispensable de la replacer dans une durée plus longue que celle que nous avons jusqu’à maintenant
prise en compte.
3. LE CONTEXTE GÉOMORPHOLOGIQUE
Depuis quelques millénaires, les plaines du Languedoc et du Roussillon se construisent par accumulation des sédiments arrachés aux vigoureux reliefs au pied desquels elles se développent. Les nombreux
carottages réalisés autour de Perpignan montrent des dépôts holocènes venant colmater une topographie
antérieurement assez irrégulière ; ainsi se façonne une plaine deltaïque sur laquelle ont largement divagué les fleuves côtiers (Calvet et al., 2002). Les colonnes sédimentaires peuvent atteindre une vingtaine
de mètres par exemple à Saint Laurent de la Salanque, voire plus (28 m) au Nord de Canet en Roussillon.
Ces accumulations ont été maximales au niveau des principaux axes fluviaux, ce qui fait d’ailleurs que
les cours d’eau courent sur des lits perchés de quelques mètres au-dessus de la plaine. A Saint-Laurent
de la Salanque encore, l’Agly coule à des
altitudes de 5 à 7 m NGF, alors que la
plaine, de part et d’autre du fleuve, se situe de 2 à 3 m plus bas. Cela favorise évidemment les déversements en cas de crue
majeure, notamment vers l’étang de Salses. Aujourd’hui, le phénomène ne
s’observe plus guère que lorsque les digues sont vaincues, ce qui s’est pourtant
produit en 1999. Une brèche, largement
provoquée par une surverse, en était la
cause. Mais le processus d’alluvionnement s’est cependant prolongé jusqu’à
nos jours, et le plancher des monuments
historiques anciens a été assez largement
enfoui par les sédiments, par exemple à
la chapelle de Juhègues, dont la fondaPhoto 1. Une ancienne porte latérale à Juhègues (P.-O.)
tion date du dixième siècle. Sur le côté
ouest de la nef, les arcs et les linteaux des portes anciennes ne se trouvent qu’à un mètre au-dessus du
sol extérieur actuel (photo 1), et la différence de niveau à l’entrée principale a été rattrapée avec la construction d’une montée de quelques marches vers le parvis. Les hauteurs du remblaiement ont été calculées par Pierre Serrat dans sa thèse de doctorat (2000), sur la rive nord de l’Agly, près de Rivesaltes,
grâce à l’analyse des rehaussements successifs d’une église (Saint-Martin de Tura); on peut donc en
inférer les vitesses moyennes de sédimentation regroupées dans le tableau ci-dessous :
XVIIIème – Xxème siècles
300
Hauteur (en cm) de l’accumulation
70
XIIIème – XVIIème siècles
500
500
1,00
VIIème – XIIème siècles
600
190
0,30
Période
Durée (en ans)
Vitesse (en cm/an) de sédimentation
0,23
D’après P. Serrat, 2000.
34
Les inondations en Languedoc et en Roussillon: Événements catastrophiques et contexte géomorphologique
On voit bien que le maximum de l’accumulation s’observe du bas Moyen Age jusqu’au milieu de
l’époque moderne. La question est maintenant de savoir quelles peuvent être les relations génétiques
entre la construction des terrasses de culture, très nombreuses sur les reliefs entre lesquels coulent les
fleuves. Il est généralement admis que ces ouvrages – le montrer est d’ailleurs un des buts du colloque Terrisc – ont pour fonction de limiter l’enlèvement de matière, et que leur abandon provoque une
réactivation de l’érosion. D’ailleurs, la charge des eaux fluviales lors des crues et inondations les plus
violentes, de même que la couleur terreuse de la mer tendraient intuitivement à valider cette proposition.
Il serait néanmoins maladroit de s’arrêter à cette impression.
4. Le rôle des terrasses de culture en Roussillon
Manifestement, les choses se passent moins simplement dans ce Sud méditerranéen français. Si l’on se
reporte aux valeurs établies en Roussillon par Pierre Serrat, on constate que les accumulations les plus
notables se placent dans les périodes où les nécessités démographiques ont conduit à occuper un maximum de terres agricoles (Bonassie, 1975). On doit donc en conclure que la généralisation des terrasses,
qui ont supposé un investissement énorme, tant elles sont nombreuses sur des pentes vraiment très fortes (photo 2), s’est accompagnée d’une érosion accélérée, au moins lors de leur construction, entre le
temps de l’essartage et celui de leur achèvement, sinon après leur création. Évidemment, on pourrait
imaginer cette corrélation faussée par l’existence de relais sédimentaires : la remise en mouvement de
masses d’alluvions antérieurement stockées
dans les vallées lors des très grandes crues,
nous pensons en particulier à celles du 18ème
siècle, transformerait la corrélation précédemment envisagée en pure coïncidence. Il nous
semble toutefois que cette éventualité puisse
être écartée. En effet, ces processus intermédiaires, que l’on observe encore aujourd’hui,
en particulier le long du Verdouble lors de la
crue de 1999, se caractérisent plutôt par des
mobilisations brusques d’alluvions grossières,
et non par les accumulations fines visibles
dans les coupes «historiques» qui nous ont
conduit à envisager des liens entre l’extension
spatiale des terrasses et le décapage accentué
Photo 2. Des terrasses sur des pentes très raides
des versants à l’époque moderne (Calvet,
2001).
Qu’en est-il aujourd’hui ? Certes, encore une fois, de très récentes photos aériennes prises près du col
de Ternère, près des gorges des Guilleries
(photo 3), prouvent que l’absence totale
d’entretien des terrasses, dans les terrains
sablo-argileux du Pliocène conduit à
l’ouverture rapide de ravins. C’est d’ailleurs cet affouillement accéléré qui contribue à alimenter les écoulements en matières en suspension fortement colorées que
nous signalions plus haut à la fois dans les
fleuves en crue et dans les eaux marines du
littoral. Mais dans les zones armées par des
roches plus résistantes, où les sols sont fort
minces, les signes d’érosion sont très ténus, voire absents. Les murets parfois
abandonnés depuis un siècle, s’ils ont localement subi des destructions, ne sont pas
Photo 3. Entailles dans le Pliocène sablo-argileux
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
35
en voie de démantèlement généralisé (photo 4). Un récent et très violent incendie – dont c’est le seul
bénéfice – a « nettoyé » en fin d’été 2005 un maquis fort envahissant et mis en valeur leur stabilité :
c’est, au passage, la preuve de la justesse de leur conception, sinon de leur finalité – retenir les sols – qui
semble un peu moins certaine dans notre région. C’est pourquoi les efforts parfois observés de remise
en état, notamment pour une exploitation oléicole près de Millas (Pyrénées-Orientales), relèvent plus ici
d’un projet paysager que d’un besoin de restauration des terrains à vocation économique. On peut aussi
souhaiter créer ou restaurer un
décor à des fins touristiques...
Mais nous ne saurions généraliser le propos, car il n’a de sens
que dans ce contexte précis ; par
exemple, il semble bien qu’il ne
puisse aisément s’appliquer aux
grands bancales visibles au, nord
de Palma de Majorque, qui ont
eu la belle part du colloque TERRISC, cadre de cette conférence.
Ils tentent de maintenir, tant bien
que mal, des terrains parfois très
instables, que ce soit pour des
raisons lithologiques ou de fragilisation tectonique.
Photo 4. Des terrasses abandonnées peu détériorées.
Conclusions
Il est d’abord clair que les événements à la fois brusques et brutaux que sont les crues accompagnées
d’inondations en Languedoc et en Roussillon, s’ils sont particulièrement ressentis aujourd’hui en raison d’une occupation accélérée des territoires de plaines, ne sont ni vraiment nouveaux, ni réellement
plus fréquents qu’auparavant. Ils ne le sont pas moins non plus, ce qui fait que les enseignements que
nous pouvons en tirer valent sans doute sur la longue durée historique. Cette durabilité des processus
n’empêche pas l’existence de rythmes, notamment sédimentaires. Les travaux réalisés en Roussillon
conduisent à infirmer ici l’idée que les terrasses de culture seraient obligatoirement des agents protégeant les versants de l’érosion : en effet, il a été démontré, au moins près de Rivesaltes, que la période
d’alluvionnement maximal, corrélée avec l’érosion des pentes, est aussi celle de la conquête agricole et
du développement des terrasses. Cette conclusion peut être étendue sans grand mal au Roussillon tout
entier, en raison d’une unicité des phénomènes naturels et sociaux dans cette région. Pour autant, nous
nous garderons de la généraliser : il est évident que dans d’autres circonstances, en particulier lorsque
les reliefs sont caractérisés par une très grande instabilité des versants, le risque de leur excessive mobilité peut être fortement atténué par la construction des terrasses. C’est sans doute le cas en d’autres lieux
et notamment sur la côte septentrionale de l’île de Majorque, où s’est tenue la conférence TERRISC.
Références bibligraphiques
Bertrand, J. M. et al. (1982) Données nouvelles sur la stratigraphie des formations quaternaires de la
plaine de la Salanque à l’issue de recherches hydrogéologiques. 106° Congrès Sociétés Savantes, Perpignan 1981, Sciences, fasc. III, 235-247.
Bonassie, P. (1975) La Catalogne du milieu du X° à la fin du XI° siècle. Croissance et mutation d’une
société 1, Publications Université Toulouse le Mirail, 522 p.
36
Les inondations en Languedoc et en Roussillon: Événements catastrophiques et contexte géomorphologique
Broc, N. et al. (1992) De l’eau et des hommes en terre catalane. Editorial Trabucaire, Perpignan, 269 p.
Calvet, M. (2001) La catastrophe exemplaire : premiers enseignements géomorphologiques de la crue
de novembre 1999 dans les Corbières. En Presses Universitaires de Perpignan (ed.) Au chevet d’une
catastrophe, les inondations des 12-13 novembre 1999 dans le Sud de la France, pp. 63-86.
Calvet, M.; Lemartinel, B. (2002) Précipitations exceptionnelles et crues éclair dans l’aire pyrénéoméditerranéenne. Géomorphologie, relief, processus, environnement, n°1, pp. 35-50.
Calvet, M.; Serrat, P.; Lemartinel, B.; Marichal, R. (2002) L’évolution des fleuves de Pyrénées orientales
depuis 15000 ans. Programme PEVS CNRS, Colloque de Motz, 22, 23 juin 2001, pp. 279-294.
Curt, Th.; Davy, L. (1990) Précipitations et écoulement dans le bassin de la Têt. Études hydrologiques
méditerranéennes, Espace rural n° 21, Montpellier, pp. 89-176.
Desailly, B. (1990) Crues et inondations en Roussillon. Le risque et l’aménagement, fin du XVIIème
siècle, milieu du XXème siècle. Thèse Doctorat Université Paris X, 351 p. ronéotypées.
Goutx, D.; Mériaux, P.; Tourment, R. (2004) Conception hydraulique des déversoirs et des endiguements de protection contre les inondations. Actes de Colloque « sécurité des digues fluviales et de navigation » CFGB ; MEDD, 25 et 26/11/ 2004, Orléans, pp. 531-550.
Julian, M. (1993) Problème du temps de retour des crues catastrophiques ; temps de retour et prise en
compte. En L’aiguat del 40 : les inondations catastrophiques et les politiques de prévention en Méditerranée nord-occidentale, Generalitat de Catalunya, Barcelone, 484 p.
Kotarba, J.; Perrin, Th. (1999) Canet-en-Roussillon, Puig del Baja II, première approche d’un vaste
habitat d’époque wisigothique. Service Archéologique du Languedoc-Roussillon, 72 p.
Larguier, G. (2001) Les inondations de l’Aude du XIV° à la fin du XVI° siècle. L’apport des sources
fiscales. En Presses Universitaires de Perpignan (ed.) Au chevet d’une catastrophe, les inondations des
12-13 novembre 1999 dans le Sud de la France, pp. 115-122.
Marichal, R. et al. (1997) La transformation du milieu géomorphologique de la plaine du Roussillon et ses conséquences sur son occupation. Premiers résultats. En La dynamique des paysages protohistoriques, antiques, médiévaux et modernes, XVII° Rencontres internationales d’archéologie et hist.
d’Antibes, éditions APDCA, Sophia Antipolis, pp. 271-284.
Martin, R. (1978) Évolution holocène et actuelle des conditions de sédimentation dans le milieu lagunaire de Salses-Leucate. Thèse 3ème cycle, Université Toulouse III, 210 p.
Martzluff, M. (1994) Le gisement épicardial des berges du Tech. Rapport des sondages, 11 p. ronéotypées, planches.
Neppel, L. (2003) Analyse de l’épisode pluvieux du 08 et 09 septembre 2002. Ministère de l’Ecologie et
du Développement Durable, Direction de la prévention des pollutions et des risques, 27 p.
Pardé, M. (1941) La formidable crue d’octobre 1940 dans les Pyrénées orientales. Revue Géographique
des Pyrénées et du S.-O., t. 12, pp. 237-279.
Serrat, P. (2000) Genèse et dynamique d’un système fluvial méditerranéen : le bassin de l’Agly. Thèse
Doctorat de l’Université de Perpignan, 720 p., 2 t.
Serrat, P.; Calvet, M. (1999) Alluvionnement holocène et historique de l’Agly dans la plaine de la
Salanque. Les fleuves côtiers des Pyrénées orientales, Journées hydrologiques 8-10 sept. 1999, Perpignan, Commission « Hydrosystèmes continentaux », livret guide, pp. 42-52.
Serrat, P.; Calvet, M. (2000) L’urbanisation d’une plaine inondable : le risque oublié ? La Salanque face à
la crue des 12 et 13 novembre 1999. Géocarrefour, Revue de Géogr. de Lyon, vol. 75, n°3, pp. 209-220.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
37
Verdeil, P. (1970) Données nouvelles sur le Quaternaire de la basse vallée de l’Aude. Bull. Soc. Géol.
France, XII, pp. 413-425.
Vigneau, J.-P. (1986) Climat et climats des Pyrénées orientales. Thèse de Doctorat ès- Lettres, 618 p.,
chez l’Auteur.
Vinet, F. (2003) Crues et inondations dans la France méditerranéenne. Les crues torrentielles des 12 et
13 novembre 1999, Nantes, Editions du temps, 224 p.
38
Les inondations en Languedoc et en Roussillon: Événements catastrophiques et contexte géomorphologique
Geografía dos incêndios florestais
em Portugal continental
L. Lourenço
Nucleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais
Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra
Aeródromo da Lousã – Chã do Freixo 3200-395 - Lousã Portugal
[email protected]
Resumo
Faz-se uma análise geográfica dos incêndios florestais registados em Portugal continental tendo em
conta a sua distribuição, tanto espacial como temporal, quer em termos do número das ocorrências, quer
das áreas ardidas.
Como a informação existente está, desde 1980, desagregada ao nível do município, essa análise é feita
de modo a mostrar não só a evolução do fenómeno ao longo do tempo, mas também a sua distribuição
no espaço municipal, dando-se particular destaque os anos críticos de 2003 e de 2005, que ultrapassaram, em muito, respectivamente em área ardida e em número de ocorrências, tudo o que de pior tinha
acontecido em anos anteriores.
Palavras chave: fogos florestais, ocorrências, áreas ardidas, evolução temporal, distribuição espacial.
Resumen
Se hace un análisis geográfico de los incendios forestales registrados en Portugal continental teniendo
en cuenta su distribución, tanto espacial como temporal, sea al nivel del número de conatos, sea de areas
quemadas.
Como la información existente está desagregada a nivel del município desde 1980, el objetivo del análisis es no soló mostrar la evolución del fenómeno a lo largo del tiempo, sino también su distribución en
el espacio municipal, con particular énfasis a los años críticos del 2003 y 2005, que han ultrapasado, en
mucho, respectivamente en área quemada y en número de conatos, todo lo que de peor había sucedido
en años anteriores.
Palabras clave: fuegos forestales, conatos, áreas quemadas, evolución temporal, distribución espacial.
Introdução
A dimensão dos incêndios florestais em Portugal continental é bem conhecida, tanto em termos do
número de ocorrências, como, sobretudo, pela extensão das manchas de floresta e mato anualmente
devoradas pelas chamas e que, além da floresta, ameaçam frequentemente vidas e haveres, quando não
chegam mesmo a destruí-los.
No entanto, não é nossa intenção vir agora aqui dar conta das muitas situações dramáticas que normalmente acompanham o desenrolar dos incêndios florestais, como também não pretendemos escalpelizar
as múltiplas causas que ajudam a explicar este fenómeno, tanto no que respeita à sua manifestação
como, sobretudo, ao seu desenvolvimento, tanto mais que acabou de ser publicada uma obra que aborda
estes temas com uma visão pouco habitual (Vieira, 2006).
Trata-se apenas de traçar, numa perspectiva técnica, uma análise geográfica aos incêndios florestais
registados em Portugal continental tendo em consideração a sua distribuição temporal, bem como a
respectiva dispersão espacial, tanto em termos do número das ocorrências de fogos florestais, como das
áreas ardidas que, anualmente, são percorridas por incêndios florestais.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
39
Deste modo, a análise será feita de modo a mostrar a evolução do fenómeno ao longo do tempo e no
espaço municipal, com particular incidência nos anos críticos de 2003 e de 2005, os mais graves da
história dendrocaustológica portuguesa.
A justificação para todos estes factos é complexa e só podererá encontrar explicação recorrendo ao somatório de diversas análises parcelares, umas referentes a aspectos mais ligados à prevenção e, outras, relativas a situações mais relacionados com o combate que, por razões óbvias não podem ser consideradas.
Com efeito, a análise sistemática de todas elas representa um trabalho de grande fôlego e que muito
ultrapassa os objectivos desta pequena nota. Assim, mais do que uma análise exaustiva, iremos apenas
mencionar, sempre que tal se proporcionar e for considerado pertinente, alguns dos aspectos que nos
parecem mais relevantes para explicação dos factos apontados.
Começaremos, pois, por referir a evolução anual dos incêndios florestais, ao longo de praticamente
quarenta anos, tanto em termos de número das ocorrências como dos hectares incinerados. Depois, apresentamos à sua distribuição espacial, também ao nível do número das ocorrências e das áreas ardidas,
em valores médios quinquenais dos últimos vinte e cinco anos, para, por fim, nos centrarmos na análise
mais detalhada do sucedido nos dois anos mais críticos, os de 2003 e de 2005.
1. EVOLUÇÃO TEMPORAL
O aumento exponencial do número de ocorrências de fogos florestais, registado no último quartel do
século passado e que, felizmente, parece começar a inverter-se neste início deste século, admitindo que
o ano de 2005 foi anómalo (Fig. 1-A), ficou a dever-se essencialmente às profundas transformações
que, a partir de meados do século passado, se começaram a fazer sentir na população residente nas áreas
florestais, sobretudo do interior do país.
Essas transformações, que se intensificaram no último quartel do século XX, traduziram-se por uma
grande redução dos efectivos populacionais nos espaços com aptidão florestal, acompanhados de substanciais mudanças tanto na estrutura (etária, social, económica e cultural) da população que aí se manteve, como nos sectores de actividade por ela desenvolvidos, com significativa redução dos ligados à
agricultura e à floresta, ou seja, dos agro-silvo-pastoris, e com significativo incremento das actividades
associadas à indústria e aos serviços, como tem sido mencionado por diversos autores, sobretudo depois
do estudo de caso de F. Cravidão (1989).
Com efeito, a conjuntura social presente na década de 80 do século passado, baseada no despovoamento
e envelhecimento da população rural, levou ao acréscimo do preço da mão-de-obra rural, em função da
sua escassez, que, por sua vez, conduziu à progressiva extinção da prática de recolha de matos para as
“camas” dos animais, também resultante de uma mais fácil acessibilidade a fertilizantes artificiais, que
assim passaram a substituir os estrumes tradicionais, e, ainda, à redução do consumo de lenhas, também
ele fruto da electrificação crescente e da divulgação do gás em garrafas, factores que, em associação,
contribuiram para o progessivo e contínuo aumento da biomassa disponível na floresta (L. Lourenço,
2006a, p. 63).
De igual modo, a manutenção de uma conjuntura económico-social desfavorável que levou à redução
dos preços da resina, ao mesmo tempo que permitiu a manutenção de um incipiente nível de mecanização, que, apesar de tudo, não foi suficiente para substituir a mão de obra perdida.
Por outro lado, a pequena dimensão da propriedade, aliada à incorrecta gestão dos espaços florestais,
foram factores que não só dificultaram a defesa da floresta contra incêndios, mas também contribuíram
para acentuar a desvalorização da utilidade social, económica e ambiental da floresta e dos espaços com
aptidão florestal.
Por último, o crecente aumento do risco de incêndio, a par da agudização da perda de competitividade e
de atractividade para o investimento no sector florestal, salvo algumas excepções, conduziram a efectivas situações de abandono da floresta, uma vez que esta detinha um baixo valor económico, apresentava
crescentes problemas fitossanitários e estava exposta a um elevado risco de incêndio florestal (L. Lourenço et al., 2006, p. 5).
40
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
Deste modo, o êxodo rural levou à concentração da população activa nas grandes áreas urbanas, sedes
de distrito e de município, e deixou, por isso, as áreas florestais com uma população muito rarefeita e
idosa. Por outro lado, a rápida modificação na ocupação da população activa que continuou a residir
nas áreas florestais e que, preferencialmente, se passou a ocupar em actividades dos sectores secundário
e terciário, conduziu ao abandono de muitos campos agrícolas. Por conseguinte, não só foram criadas
muitas áreas de incultos que, progressivamente, foram sendo ocupadas por mato e floresta, aumentando
significativamente os espaços com potencialidade florestal, mas também foi reduzida a intervenção na
floresta, onde se passaram a acumular grandes cargas de combustível.
Ora, estas situações que, intrinsecamente, parece nada terem a ver com os incêndios florestais, por isso
lhe chamámos causas indirectas (L. Lourenço, 1995, p. 178), não só são as principais responsáveis pela
existência dos grandes incêndios florestais, mas também são as mais difíceis de eliminar. Com efeito, ao
criarem condições que, a posteriori, acabam por ter interferência directa no comportamento dos incêndios, facilitando a progressão das frentes de chamas e, por isso, o rápido desenvolvimento dos incêndios,
contribuem assim, indirectamente, para uma maior dimensão das áreas incineradas (Fig. 2-A).
Todavia, as tendências da evolução no tempo, tanto das ocorrências como das áreas ardidas, são completamente diferentes (Figs. 1-B e 2-B).
Figura 1-A. Evolução do número anual de ocorrências de fogos florestais em Portugal.
Fonte: DGRF
Figura 1-B. Tendência da evolução do número anual de ocorrências de fogos florestais em Portugal Continental.
Fonte: DGRF
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
41
Enquanto que o número de ocorrências está intimamente associado a causas humanas, dolosas e negligentes, que decorrem de diversos comportamentos e de atitudes há muito identificadas e que é urgente
alterar, já a extensão das áreas ardidas está directamente associada às condições meteorológicas que se
fizeram sentir em cada um dos anos, à ausência do ordenamento do território e da gestão florestal e, por
último, a alguma falta de eficácia da actuação dos meios de combate.
Deste modo, se, por um lado, o brusco aumento do número de ocorrências registado em 1981 teve a ver,
sobretudo, com a alteração do método de apuramento estatístico dos dados, já o progressivo aumento notado ao longo da década de 90, se ficou a dever a um maior rigor no tratamento da informação estatística,
com os anos de 1995, 1998 e 2000, que durante esse período registaram os maiores valores, a corresponderem também a anos com condições meteorológicas favoráveis à eclosão de fogos, se bem que este facto
não seja determinante para a explicação do aumento do número das ocorrências, como se comprova com o
sucedido em 1991, ano com muito menos ocorrências do que 1989 e que detinha o máximo valor de área
ardida, anteriormente a 2003, essa sim, em parte explicada por condições de natureza meteorológica.
Figura 2-A. Evolução anual da área ardida em Portugal Continental.
Fonte: DGRF
Figura 2-B. Tendência da evolução anual da área ardida em Portugal Continental.
Fonte: DGRF
42
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
Este progressivo aumento do número de ocorrências de fogos florestais dá bem conta da urgência do
trabalho que é necessário continuar a efectuar para manter e, porventura, acentuar a inversão desta tendência que, finalmente, parece começar a esboçar-se no início do século XXI, admitindo que o ano de
2005 foi anómalo.
Por outro lado, em termos de área ardida, se o sucesso obtido nos anos 1977, 1988 e 1997 será de atribuir
a condições meteorológicas pouco favoráveis à ignição e propagação de incêndios florestais, já o oposto
não é totalmente válido para as catástrofes associadas aos anos de 2003 e 2005, uma vez que estas não
poderão ser imputadas, apenas e exclusivamente, como veremos, à onda de calor do final de Julho e
princípio de Agosto de 2003, ou às faíscas descarregadas por trovoadas secas nos dias 1 e 2 de Agosto
de 2003, e nem sequer ao ano de seca registado em 2005.
Não há dúvida de que estes aspectos foram importantes, mas para o resultado obtido contribuiram também decisivamente o estado de abandono a que se encontram votadas muitas das nossas matas e florestas, a falta de ordenamento e de fiscalização do território (L. Lourenço, 2006b, p. 73), a par da falta de
coordenação da generalidade dos meios de socorro que actuaram em grandes teatros de operações, até
à falta de eficácia dessa actuação, quer devido à inexistência de formação, quer ao uso de equipamentos
inadequados para muitos desses teatros, para mencionar apenas alguns dos aspectos mais flagrantes.
Por sua vez, a lenta evolução do coberto florestal ao longo dos séculos deu lugar, nos últimos anos, a
rápidas transformações, devidas sobretudo à grande incidência dos incêndios florestais, que tiveram
como consequência uma profunda alteração das espécies autóctones, fazendo com que, na actualidade,
as duas espécies mais representativas da floresta do Norte e Centro de Portugal sejam o pinheiro bravo
e o eucalipto, enquanto que, no sul, ainda continuam a dominar o sobreiro e a azinheira (Quadro 1), mas
onde o eucalipto e o pinheiro manso começam a ocupar áreas cada vez mais significativas, transformação que também contribuiu para o aumento do número de ocrrências e, sobretudo, para o dos grandes
incêndios.
Espécie florestal
Pinheiro bravo (Pinus pinaster)
Eucalipto (Eucalyptus spp.)
Sobreiro (Quercus suber)
Azinheira (Quercus rotundifolia)
Outras resinosas
Outras folhosas
Total
Área florestal
Hectares (ha)
976.069
672.149
712.813
461.577
105.008
273.515
3.201.131
Percentagem (%)
31
21
22
14
4
8
100,0
Quadro 1. Superfície ocupada pelas espécies mais representativas do coberto florestal português.
Fonte: DGRF/IFN, 2001
2. DISTRIBUIÇÃO ESPACIAL
Se a distribuição temporal do número de ocorrências e das áreas queimadas apresentava comportamentos
diversos, também, do mesmo modo, a sua repartição espacial assume diferentes padrões de dispersão.
Com efeito, a análise comparativa dos valores médios relativos ao primeiro quinquénio do período considerado, mostra uma concentração do número de ocorrências nos municípios do litoral e, em particular,
junto dos grandes centros urbanos do Porto, de Lisboa e de Viseu, situação que tem tendência a acentuar-se nos anos seguintes, tendo atingido o seu máximo no quinquénio 1996-2000 e prolongando-se para
o início do século XXI, com os municípios dos distritos do Porto, norte de Aveiro, Braga e ocidente de
Viana do Castelo, a par com alguns da área metropolitana de Lisboa, a deterem o grosso das ocorrências
(Fig. 3).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
43
Esta distribuição espacial ficou a dever-se a situações concretas daqueles contextos geográficos que, de
modo geral, se podem relacionar quer com a dispersão das habitações no meio da mancha florestal, quer
com a existência, também no interior do espaço florestal, de pequenas unidades industriais de tipo familiar (L. Lourenço, 2006b, p. 72).
Figura 3. Distribuição geográfica
dos valores médios quinquenais
das ocorrências de fogo florestal
registadas em cada um dos
municípios de Portugal continental.
Fonte: NICIF
Por sua vez, os municípios que em 1981-85 apresentavam maiores áreas ardidas situavam-se em áreas
montanhosas do interior do Centro e Norte de Portugal. No Centro, estes municípios distribuem-se pelas áreas montanhosas da Cordilheira Central (serras da Lousã, Açor, Estrela, Alvelos, Cabeço Rainho,
Gardunha e Malcata), maciço marginal de Coimbra, serra do Caramulo, maciço da Gralheira (serras da
Arada, Freita, Arestal, S. Macário) e serras de Montemuro, Nave, Lapa, Marofa, para mencionar as mais
importantes. No Norte correspondem essencialmente às serras do Marão e Alvão, e no Sul, mais precisamente no Algarve, as áreas queimadas correspondem aos municípios que se desenvolvem pela serra
de Monchique, o que denota uma associação muito próxima das manchas queimadas (Fig. 4), às áreas
que apresentam um relevo movimentado.
Nos quinquénios seguintes a situação tendeu a agravar-se progressivamente, tendo-se atingido o expoente máximo no quinquénio 2001-2005, em que apenas uma parte substancial do Alentejo e algumas
áreas litorais foram poupadas, de modo que, em termos médios, as áreas montanhosas antes mencionadas foram as mais afectadas, juntamente com aquelas que as envolvem (Fig. 4), confirmando-se assim
44
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
que o relevo e a interioridade, pelas influências que exercem sobre o ser humano, acabam por ser determinantes para explicar a distribuição geográfica dos incêndios florestais em Portugal.
Figura 4. Distribuição geográfica
dos valores médios quinquenais
das áreas queimadas em cada um
dos municípios de Portugal
continental.
Fonte: NICIF
Quando analisamos a situação média correspondente aos últimos 25 anos, ela retrata, como não podia
deixar de ser, aquilo que acabámos de descrever, ou seja, uma concentração do número de ocorrências
em torno dos grandes centros urbanos do Porto, a Norte, — alastrando através de semi-círculos concêntricos que se vão esbatendo em direcção a Braga, para Norte, e a Aveiro, para Sul, e a Vila Real e Viseu,
para o interior — e de Lisboa, no Centro-Sul, embora nesté caso se revista de menor importância (Fig. 5).
Em contrapartida, as áreas mais varridas pelo fogo, afectam praticamente todos os municípios do Centro
e Norte, com menos significado nos do litoral e em alguns raianos, mas com particular incidência nos
que se desenvolvem ao longo da Cordilheira Central e na serra de Monchique (Fig. 6).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
45
Figura 5. Distribuição geográfica
dos valores médios das ocorrências
de fogo florestal registadas em cada
um dos municípios de Portugal
continental, entre 1981 e 2005.
Fonte: NICIF
Figura 6. Distribuição geográfica
dos valores médios das áreas
queimadas em cada um dos
municípios de Portugal continental,
entre 1981 e 2005.
Fonte: NICIF
3. O ANO CRÍTICO DE 2003, PELA EXTENSÃO DA ÁREA ARDIDA
É, sobretudo, em situações meteorológicas simultaneamente favoráveis à deflagração, traduzidas por
temperatura do ar elevada e humidade relativa do ar reduzida (L. Lourenço, 1988, p. 262), e à propagação, quando ocorre vento, preferencialmente, do quadrante Este e, em particular, quando se manifesta
através de rajadas fortes (L. Lourenço, 1996, p. 59), que se registam as situações mais complicadas, que
têm sucededido com relativa frequência ao longo dos últimos anos, não tendo sido novidade em 2003,
e que quase sempre, correspondem a semanas com grande número de ocorrências e vastas extensões
percorridas pelas chamas (Quadro 2).
No entanto, o ano de 2003, teve a particularidade de registar um número anormalmente elevado de trovoadas secas,
com uma descarga impressionante de
raios (Fig. 7), muitos deles responsáveis
por uma parte substancial do elevado número de eclosões registadas. No entanto,
convém sublinhá-lo, em termos semanais este valor foi sempre inferior ao do
máximo semanal registado nos cinco
anos imediatamente anteriores.
Figura 7. Distribuição das descargas eléctricas provocadas por trovoadas nos dias 1 e 2
de Agosto, entre as:
17 e as 21 horas do dia 1;
21 horas do dia 1 e as 5 horas do dia 2;
5 e as 9 horas do dia 2.
Fonte: IM. in Mendes, 2003, p. 15
46
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
Com efeito, em termos estatísticos, a pior semana dos cinco anos anteriores foi a de 3 a 9 de Agosto de
1998, com um número de ocorrências que quase triplicou (2,7 vezes mais) o número das registadas em
2003, mas que, apesar disso, se ficou por uma área ardida incoparavelmente inferior, cerca de sete (6,8)
vezes menor do que a registada em 2003 (Quadro 2).
Embora se possam encontrar várias justificações para explicar o sucedido, para além dos factores históricos já apontados e das condições locais de risco, um elemento que não deve deixar de ser equacionado
tem a ver com o facto de estes incêndios terem atingido algumas áreas, sobretudo as situadas a Sul do rio
Tejo, que, tradicionalmente, têm registado uma menor frequência de grandes incêndios do que aquelas
que foram afectadas em 1998 e onde, por conseguinte, a consciência do risco e a percepção do perigo
eram menores.
Este aspecto parece-nos de suma importância, pois as pessoas directamente envolvidas não terão tomado
algumas medidas preventivas simples, como, por exemplo, a limpeza de matos à volta das habitações,
o que, só por si, poderia ter mitigado alguns dos efeitos da catástrofe, na medida em que teria evitado a
dispersão dos meios de combate mobilizados para defesa dessas residências, retirando-os do combate
directo às frentes de chamas, permitindo que, deste modo, estas pudessem ter progredido sem qualquer
resistência.
O investimento na consciêncialização dos riscos e na percepção dos perigos deles decorrentes parece-nos dever merecer alguma atenção por parte dos governantes, em particular dos autarcas (e não só
apenas do risco de incêndio florestal, mas também de outros riscos igualmente preocupantes) e ser consideradas como uma das áreas preferenciais de actuação junto de públicos-alvo específicos.
De facto, a dimensão da tragédia verificada em 2003 está, do nosso ponto de vista, directamente ligada
com a área de ocorrência, onde, talvez pela deficiente percepção do perigo, não se adequou o dispositivo
de combate às condições que o risco histórico-geográfico viria a recomendar (Fig. 8), determinado em
função do número de ocorrências e da área ardida (L. Lourenço, 1998, p. 179) e que, em termos médios,
resulta do cruzamento da informação contida nas figuras 5 e 6.
Ano
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Semana
27Jul a 02Ago
03Ago a 09 Ago
10Ago a 16 Ago
17Ago a 23Ago
24Ago a 30 Ago
19Jul a 25Jul
31Jul a 06Ago
07Ago a 13Ago
14Ago a 20Ago
06Ago a 12Ago
03Set a 09Set
10Set a 16Set
08Jul a 14Jul
15Jul a 21Jul
22Jul a 28Jul
29Jul a 04Ago
28Jul a 03Ago
04Ago a 10Ago
11Ago a 17Ago
Nº. de ocorrências
3.253
5.549
3.453
3.518
3.431
2.901
3.114
3.773
3.431
2.863
3.863
3.515
687
2.332
1.928
2.561
2.052
1.974
1.365
Área ardida
7.989
35.692
8.587
19.345
14.365
12.580
15.436
21.019
12.339
14.176
17.093
9.343
15.027
17.362
14.394
21.616
242.786
54.620
29.486
Nº de IF
≥ 100 ha
8
41
20
25
16
16
26
24
20
11
6
15
25
20
27
51
27
10
Quadro 2. Número de grandes incêndios florestais registados nas semanas em que o número de ocorrências
foi superior a 3.000 ou em que a área ardida foi superior a 12.500 hectares, correspondentes a semanas
em que as condições meteorológicas foram muito favoráveis à deflagração e propagação de incêndios florestais.
Fonte: DGF
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
47
Figura 8-A. Índice de risco histórico-geográfico em 2003
e distribuição do dispositivo de primeira intervenção
(Grupos de Primeira Intervenção) nesse ano.
Fontes: SNBPC e NICIF
Figura 8-B. Índice de risco histórico-geográfico em 2003
e distribuição do dispositivo de reforço
(Grupos de Apoio) nesse ano.
Fontes: SNBPC e NICIF
Com efeito, nas áreas tradicionalmente mais afectadas por fogos florestais, do Norte e Centro, mercê de
vários factores, nos quais se incluem muitos dias condições meteorológicas pouco favoráveis no ano de
2003, verificou-se uma substancial redução do número de ocorrências, o que terá contribuído para uma
maior eficácia do ataque e algum êxito na redução das áreas ardidas. No entanto, nas áreas mais interiores, sobretudo do médio
Tejo e também do Algarve, onde tradicionalmente as manifestações do risco têm assumido proporções inferiores, verificou-se a
mesma desadequação do dispositivo de combate ao risco histórico-geográfico e, talvez, também por isso, se tenham registado áreas ardidas com algum significado (Fig. 9).
Por outro lado, o dispositivo, porque baseado na primeira intervenção, não detinha capacidade de balanceamento rápido, e como
os grupos de apoio (Fig. 8-B) tardaram em chegar, além de que
foram manifestamente insuficientes para as necessidades, sobretudo durante o período mais crítico, os resultados não poderiam ter
sido muito diferentes.
Figura 9. Área ardida em Portugal
continental no ano de 2003.
Fonte: DGRF
48
Conscientes de que a maior disponibilidade de recursos humanos
existe nas áreas onde eles são mais abundantes e que, nem sempre,
coincidem com as de maior risco, entendemos que todos esses recursos devem, naturalmente, ser aproveitados, para integrar forças
de segunda intervenção, com capacidade de rápida mobilização.
Os grupos assim constituídos deverão ser utilizados para reforço das situações onde se torne difícil controlar e circunscrever
incêndios nascentes, ou para antecipadamente serem envolvidos
no reforço de algumas áreas pontualmente carenciadas, devido a
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
condições meteorológicas anormais, conhecidas com base na previsão meteorológica e que podem ser
integradas em índices que permitem adequar a distribuição geral do dispositivo às condições diárias do
risco, resultante da evolução das condições meteorológicas (L. Lourenço, 1996, p. 187).
Parece-nos que alterando alguns dos critérios que têm presidido à distribuição do dispositivo de combate
a incêndios florestais, poderemos melhorar um pouco a sua adaptação às condições locais (municipais)
de risco e, deste modo, facilitar a missão de todos quantos têm por função combater incêndios florestais.
Curiosamente, do ponto de vista meteorológico e contrariamente ao que uma simples análise aos quantitativos das áreas ardidas possa sugerir, o ano de 2003 até foi relativamente mais fresco e húmido, nas
regiões tradicionalmente problemáticas do litoral centro e norte, do que alguns dos anos anteriores ou
manteve condições meteorológicas relativamente semelhantes às existentes nos anos mais adversos,
particularmente no final de Julho e princípio de Agosto. As variações locais fizeram com que, por exemplo em Coimbra, só o dia 6 de Agosto tivesse apresentado risco muito elevado e apenas os dias 29, 30 e
31 de Julho, a par com os dias 8 de Agosto, tivessem registado risco elevado (Fig. 10).
Figura 10. Evolução dos valores diários da temperatura máxima e da humidade relativa mínima do ar,
no Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra, durante os meses de Julho e Agosto de 2003.
Fonte: Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra
Pelo contrário, nas regiões do interior, sobretudo do centro e sul, as situações foram, de modo geral, mais
severas do que as habitualmente registadas, pelo que foi sobretudo aí que se concentraram as grandes
manchas ardidas (Fig. 11). A gestão dos meios de combate, com base na tendência do índice de risco poderia permitir a deslocação, na véspera, de meios para os locais mais críticos, do mesmo modo que pode
fazê-los regressar à base, quando as condições meteorológicas assim o determinarem, como sucedeu,
com bons resultados, na Região Centro, durante a fase experimental de aferição dos índices referidos,
entre 1992 e 1995.
Sem pretender entrar em análises exaustivas às condições meteorológicas que se fizeram sentir durante o período estival, nas diferentes regiões do continente, não podemos deixar de mencionar que, nos
períodos mais críticos correspondente aos primeiros dias de Agosto e a meados de Setembro, a simultaneidade de muitos focos de incêndio, que, no primeiro caso, se ficaram a dever, com já foi referido,
sobretudo a trovoadas secas, quase sempre acompanhadas por temperatura elevada e reduzida humidade
relativa do ar, bem como por vento forte, com rajadas superiores a 100 km/h, criaram condições para a
fácil propagação e aumentaram a dificuldade do combate, a que se associou um certo “histerismo colectivo”,
em parte resultante do empolamento dado ao assunto, pelos meios de comunicação social, como nunca tinha
sucedido no passado.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
49
Figura 11. Distribução espacial
dos grandes incêndios florestais
registados em Portugal Continental
durante os períodos críticos de:
30 de Julho a 10 de Agosto;
11 a 13 de Setembro de 2003.
Fonte: EUROPEAN COMMISSION
DIRECTORATE GENERAL
JOINT RESEARCH CENTRE
INSTITUTE FOR ENVIRONMENT
AND SUSTAINABILITY
Land Management Unit
Update to the report
“The European Forest Fires Information System (EFFIS)
results on the 2003 fire season in Portugal”
(Sept. 15, 2003).
Sendo importante noticiar os acontecimentos e deles dar informação minuciosa ao público, em muitos
dos intervenientes directos notou-se uma grande falta de preparação no tratamento e nas abordagens
feitas ao tema, por vezes com desconhecimento total dos assuntos que estavam a tratar, induzindo os
telespectadores em conceitos erróneos, pelo que, às vezes, dava a sensação de que o objectivo de certas
reportagens nem sempre era o de informar correctamente, porquanto, por vezes, mais pareciam querer
demonstrar as debilidades do sistema, que foi incapaz de responder em tempo útil a todas as solicitações
e, por isso, motivo para algum alarmismo natural, mas que, por vezes, foi empolado de forma injustifida.
A principal consequência deste alarmismo terá sido a afectação de muitos meios de combate à defesa das
habitações, com o consequente desguarnecimento das frentes de chamas e das primeiras intervenções, o
que, impedindo o ataque directo às chamas, possibilitou que, em muitas circunstâncias, estas tivessem
progredido facilmente, sem qualquer impedimento.
Acresce, sem dúvida, que o estado do tempo em Portugal Continental era altamente favorável ao desenvolvimento de incêndios, pois estava condicionado por uma massa de ar quente e seco, transportada na
circulação conjunta de um anticiclone que se estendia em crista, do sul dos Açores ao Golfo da Biscaia,
e de um vale depressionário que se prolongava do Norte de África até à Península Ibérica.
Ora, nestas circunstâncias, gerou-se uma importante onda de calor entre 29 de Julho e 14 de Agosto de
2003, com consequências em termos de incêndios florestais, tanto mais que teve uma duração de 16 a 17
dias em grande parte das estações do interior e foi a maior de que há registos (Fig. 12).
As ondas de calor mais significativas, anteriormente registadas, tiveram a duração de 10 dias (Castelo
Branco em Julho de 1954 e Amareleja em Julho de 1991), pelo que esta foi particularmente notória,
apesar de ter sido na década anterior, de 90, que este acontecimento ocorreu com maior frequência (anos
de 1990, 1991, 1992, 1995, 1997, 1998 e 1999) (IM, 2003), com muitos desses anos a registarem apreciáveis áreas ardidas (Fig. 2), o que contribuiu para o progressivo aumento do risco histórico-geográfico
de incêndio florestal, antes descrito.
50
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
Regressando a 2003, os três primeiros dias de Agosto foram excepcionalmente quentes, com as temperaturas máximas a ultrapassar 40°C em grande parte do território (Fig. 13) e com valores elevados da
temperatura mínima (Fig. 14).
Com efeito, os valores da temperatura mínima do ar foram particularmente altos tendo sido observados
valores superiores a 25°C em grande parte do território e, até, mesmo superiores a 30°C em Portalegre,
Proença-a-Nova e no Caramulo.
Convém, ainda, referir o elevado número de dias seguidos com valores das temperaturas máxima e mínima do ar muito elevados, bem como os reduzidos valores da humidade relativa do ar que foram muito
baixos, em particular no interior do País, onde, em alguns locais, foram inferiores a 20%.
Figura 12. Duração da onda de calor
que assolou Portugal continental
entre 29 de Julho
e 14 de Agosto de 2003.
Figura 13. Distribuição dos valores
da temperatura máxima diária
entre 1 e 3 de Agosto de 2003.
Figura 14. Distribuição dos valores de
2003. Fonte: Instituto de Meteorologia
da temperatura mínima diária entre 1 e
3 de Agosto.
Ora, se tivermos em conta que os valores da temperatura do ar superiores a 30ºC, conjugados com os
da humidade relativa do ar inferiores a 30%, correspondem a situações de elevado risco de incêndio florestal, compreende-se bem que, no interior de Portugal continental, houve um número de dias sucessivo
com elevado risco de incêndio florestal, como aliás sucede frequentemente (L. Lourenço, 1991), pelo
que desde este ponto de vista, não se pode considerar que o ano tenha sido anormal.
Com efeito, a persistência de valores muito elevados da temperatura e de valores muito baixos de humidade relativa do ar, teve um impacte significativo no tocante ao número de ocorrências e extensão das
áreas ardidas, ao ponto de ter sido decretada situação de calamidade pública.
No entanto, de acordo com o Institute for Environment and Sustainability da Joint Research Centre of
the European Commission o risco de incêndio, mesmo nestas condições, só no dia 4 de Agosto atingiu o
seu valor máximo (muito elevado), uma vez que nos dias 2 e 3 de Agosto, os mais críticos do ponto de
vista dos incêndios florestais, só o interior do território continental apresentava risco elevado. O NW de
Portugal (Norte do distrito de Aveiro e distritos do Porto, Braga e Viana do Castelo) estava mesmo com
risco muito reduzido e reduzido (Fig. 15), o que nos leva a pensar o que poderiam ter sido aqueles dias,
em termos de área ardida (Fig. 16), se, também no NW, onde o número de ocorrências é habitualmente
maior, o risco tivessse sido elevado e muito elevado. Se assim foi muito mau, teria sido um pandemónio
muito maior e mais generalizado.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
51
27 de Julho
28
29
30
31
1 de Agosto
2
3
4
5
6
7
Figura.15-A. Distribuição do Risco de Incêndio em Portugal continental entre 27 de Julho e 7 de Agosto de 2003.
52
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
27 de Julho
28
29
30
31
1 de Agosto
2
3
4
5
6
7
Figura 16-A. Estimativa da área ardida em cada um dos distritos afectados por incêndios florestais
nos dias 27 de Julho a 7 de Agosto de 2003.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
53
8 de agosto
9
10
11
12
13
14
15
16
11 de Setembro
12
13
Figura 15-B. Distribuição do Risco de Incêndio em Portugal continental entre 8 e 15 de Agosto e de 11 a 13 de Setembro de 2003.
Fonte: Adaptado de Institute for Environment and Sustainability
54
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
8 de agosto
9
10
11
12
13
14
15
16
11 de Setembro
12
13
Figura 16-B. Estimativa da área ardida em cada um dos distritos afectados por incêndios florestais nos dias mais críticos de 2003.
Fonte: Almeida e Lourenço (2004)
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
55
Como se depreende, as consequências não se ficaram a dever tanto ao facto do risco ser máximo, mas
antes ao facto das ocorrências se terem registado fora das áreas tradicionalmente mais afectadas, onde,
por isso, os dispositivos de primeira intervenção eram também menos abundantes (Fig. 8).
Como algumas destas ocorrências não foram controladas na sua fase inicial, rapidamente se transformaram em grandes incêndios, alguns dos quais não foram extintos no próprio dia, tendo passado para o(s)
dia(s) seguinte(s) complicando a gestão dos meios de combate e não deixando recursos disponíveis para
todas as novas ocorrências (Fig. 17) a necessitarem de rápidas primeiras intervenções que, por falta destas, também acabaram por se transformar em grandes incêndios (Fig. 18) como o demonstra a estimativa
da área ardida em cada um desses dias (Fig. 19).
Figura 17. Número de fogos activos em matos e florestas, entre 27 de Julho e 21 de Setembro de 2003.
Fonte: Almeida e Lourenço (2004)
Deste modo, o balanço do ano de 2003 não podia ter sido pior, em termos de incêndios florestais. Com
efeito só nesse ano, registaram-se 12 dos 20 maiores incêndios florestais desde que há registos e 8 dos
10 maiores incêndios até então verificados em Portugal (Quadro 3).
2003
N.º de mortos
Área ardida (ha)
Área do maior incêndio florestal (ha)
N.º de Incêndios ≥ 10.000 ha
N.º de Incêndios Florestais
N.º de Ocorrências
21
425.658
41.079
8
5.290
26.059
2004
2
128.937
25.717
1
4.805
20.884
2005
17
337.766
19.433
3
8.089
35.195
Quadro 3. Elementos sobre os incêndios florestais de 2003 a 2005.
Fonte: SNBPC/DGRF
Contudo, a sua justificação, contrariamente ao que se fez crer, não foi apenas de natureza meteorológica, uma vez que os elevados valores das áreas ardidas não podem ser justificados exclusivamente pelas
situações meteorológicas excepcionais, tanto mais que, como se comprovou em função dos valores do
índice de risco, elas não se estenderam ao todo do território continental.
Como vimos, apenas nos dias 1 e 2 de Agosto, o número de trovoadas secas foi anormalmente elevado,
sobretudo entre as 17 e as 21 horas do dia 1 de Agosto, no distrito de Portalegre e na área situada imeditamente a sul, nos distritos de Évora e Beja, onde os sensores do Instituto de Meteorologia detectaram
mais de mil descarga eléctricas. Esta situação agudizou-se durante a noite, nas primeiras horas do dia
56
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
2 sobretudo na península de Setúbal e depois, entre as 5 e as 9 horas, estendeu-se a toda a faixa litoral
compreendida entre Sines e o cabo Carvoeiro, desenvolvendo-se para o interior, particularmente no distrito de Santarém (Fig. 7) (Mendes, 2003, p. 15). Foram estas condições meteorológicas do final do dia
1 e início do dia 2 de Agosto que fizeram disparar não só o número dos fogos activos (Fig. 17) e o dos
grandes incêndios (Fig. 18), mas também e sobretudo o valor das áreas ardidas (Fig. 19).
No entanto, dois dias antes desta situação meteorológica especial, convém não esquecê-lo, em 30 de
Julho, já se tinham alcançado valores diários de área ardida comparáveis aos dos piores dias de todos os
anos anteriores, aproximadamente 20.000 ha/dia, situação que se manteve até ao dia 1 de Agosto e que
permaneceu por vários dias depois desse fatídico dia 2.
Figura 18. Número de incêndios activos com área superior a 1.000 hectares,
entre 27 de Julho e 22 de Agosto e entre 10 e 22 de Setembro de 2003.
Fonte: Almeida e Lourenço (2004)
Figura 19. Estimativa da área ardida diariamente
entre 27 de Julho e 22 de Agosto e entre 10 e 22 de Setembro de 2003.
Fonte: Almeida e Lourenço (2004)
A partir do dia 1 de Agosto a situação agravou-se de tal modo, que os dias 2 e 3, foram os que registaram
a maior área diária ardida, cerca de 50.000 ha/dia (uma monstruosidade!), apesar de ainda não se ter
atingido o nível mais elevado do risco de incêndio, o que comprova que as consequências não podem ser
todas atribuídas à situação excepcional do dia 2, pois, a ser assim, teriam ficado confinadas a esse dia ou,
quando muito, aos seguintes, mas com uma descida muito mais rápida do que a verificada.
Precisamente no dia 4, em que pela primeira vez o risco atinge o valor máximo, foi quando, ao contrário
do que o valor do índice faria prever, os incêndios começaram a ser controlados e o valor da área ardida
decaiu significativamente nesse dia e no seguinte, para cerca de 40.000 ha/dia, valor que, apesar de tudo,
ainda se manteve demasiado elevado.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
57
Nos dias seguintes, 6 e 7 de Agosto, os valores diários da área ardida voltaram a aproximar-se dos
20.000 ha/dia, comparáveis aos dos piores dias de todos os anos anteriores, e a partir daí, continuaram a
diminuir paulatinamente. Nos dias 8 e 9 de Agosto ronadaram cerca de 15.000 ha/dia e nos dias seguintes de 10 a 15 de Agosto, situaram-se ligeiramente abaixo dos 10.000 ha/dia, embora no dia 12 se tenha
ultrapassado ligeiramente esse valor (Figs. 18 e 19).
O retorno à normalidade, nos dias seguintes, fazia pensar no final dos grandes incêndios. Contudo, em
Setembro (Figs. 18 e 19), o fogo ainda voltaria à serra de Monchique para, no dia 10 e seguintes, originar mais um grande incêndio florestal, com 27.617 ha, e, aparentemente, unir num único incêndio (Fig.
9) toda a mancha florestal que, afinal, foi consumida por três incêndios diferentes (Fig. 11). Também,
no dia 12, agora nas proximidades de Lisboa, viria a ocorrer outro grande incêndio florestal (Fig. 11)
que, apesar de ter consumido uma área muito menor, 2.756 ha, por ter afectado directamente a Tapada
Nacional de Mafra, foi um dos mais mediatizados nesse ano de 2003.
4. O ANO DE 2004
O ano de 2004 pode ser considerado como um ano de transição entre 2003, que registou a maior área
ardida desde sempre, e o ano seguinte, de 2005, que deteve o maior número de ocrrências desde que há
registos. Apesar de ter começado mal, sobretudo no Sul, o ano de 2004 acabou com uma área ardida
próxima da média (Quadro 3), em função de condições meteorológicas pouco favoráveis nos meses de
Agosto e Setembro.
Com efeito, logo no dia 30 de Junho, um incêndio
varreu 3.690 ha, nos concelhos de Tavira e Vila
Real de Santo António. Depois, com início no dia
25 de Julho, dois outros incêndios foram responsáveis, respectivamente, por 2.654 e 4.087 hectares
de área ardida. O primerio deles consumiu mato e
floresta nos concelhos de Alcoutim e Castro Marim, enquanto que o segundo teve início no concelho de Castro Marim, estendendo-se, depois, aos
vizinhos de Tavira e Vila Real de Santo António.
Todavia, o mais grave, só viria a ter início no dia
26 de Julho, no concelho de Almodovar, distrito
de Beja, tendo consumido 25.717 ha de floresta na
serra do Caldeirão, pois estendeu-se aos concelhos
de Loulé, Silves e São Brás de Alportel, do distrito
de Faro.
Deste modo, só no Sul do país e ainda antes do
mês de Agosto, a área ardida já totalizava 36.148
ha, praticamente confinados à região do Algarve
(Fig. 20). Depois, nos meses seguintes de Agosto e
Setembro, foram, sobretudo. os tipos de tempo os
principais responsáveis pela reduzida extensão de
área queimada.
Figura 20. Área ardida em Portugal
continental no ano de 2004.
Fonte: DGRF
58
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
5. O ANO CRÍTICO DE 2005, SOBRETUDO PELO NÚMERO RECORDE DE OCORRÊNCIAS, MAS TAMBÉM PELA EXTENSA ÁREA INCINERADA
Em termos da distribuição espacial das áreas ardidas, o ano de 2005 foi diferente dos dois anteriores, de
2003 e 2004, tendo retomado o padrão mais habitual, tanto porque as maiores manchas ardidas regressaram ao Centro e Norte (Fig. 21) como porque foi aí que se concentrou o maior número das ocorrências,
preferencialmente junto dos centros urbanos, (Fig. 22).
Este ano também foi diferente dos dois anos anteriores, de 2000 a 2004, no que respeita ao ponto de
vista meteorológico, na medida em que as condições de seca foram bastante mais acentuadas, tendo
mesmo conduzido, logo nos meses de Janeiro a Março, à ocorrência de numerosos incêndios, apesar de
não lhes ter correspondido uma área ardida significativa.
Depois, as condições meteorológicas recomeçaram, de novo, a agravar-se e, em consequência, no mês
de Junho, já se registaram diversas ocorrências. No entanto, foi sobretudo nos meses de Julho e Agosto
que se concentraram as grandes áreas ardidas, como já tinha acontecido em anos anteriores.
Se, em 2003, os elevados valores das áreas ardidas foram, aparentemente, justificados pelas situações
meteorológicas excepcionais, o que, como se comprovou, não correspondeu totalmente à realidade, pois
apenas nos dias 1 e 2 de Agosto o número de trovoadas secas foi anormalmente elevado, já em 2005 foi
o argumento da seca o mais utilizado para justificar a extensão das áreas ardidas, apesar de não serem
coincidentes com as regiões onde a seca se manifestou de forma mais severa (Fig. 23).
Figura 21. Área ardida em Portugal
continental no ano de 2005.
Fonte: DGRF
Figura 22. Número de ocorrências de fogo florestal
em Portugal continental no ano de 2005.
Fonte: DGRF
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
59
Com efeito, a falta de precipitação e a existência de temperaturas com valores acima
dos normais estiveram na origem de valores
elevados do índice de risco de incêndio, superiores aos registados nos últimos cinco
anos, e, como tal, não podiam deixar de ter
consequências na gravidade e na extensão
dos incêndios, tanto por facilitarem grandemente a propagação, como por criarem dificuldades acrescidas ao combate.
Figura 23. Distribuição espacial do número de meses
consecutivos em seca meteorológica severa
e extrema no ano hidrológico 2004/05
Fonte: IME
No entanto, além da seca, que foi importante mas
não explica tudo, para justificar estes elevados
valores das áreas ardidas contribuiram também
diversos outros factores que persistem teimosamente e derivam de problemas vária ordem
e sitematicamente adiados (Lourenço, 2006a),
alguns deles directamente relacionados com a
falta de ordenamento do território, em particular
nas interfaces dos espaços urbano-florestal, ou
com a dificuldade de gestão e de fiscalização dos
espaços florestais, onde se acumulam materiais
que contribuem para a propagação dos incêndios, ou, ainda, com a prática indevida do uso do
fogo, para indicar apenas algumas das situações
mais frequentemente identificadas (Lourenço,
2006b).
Só assim se pode explicar que incêndios com início no interior de manchas florestais tenham progredido
e ameaçado diversas infraestruturas dos mais diversos tipos e, inclusivamente, penetrado no interior de
perímetros urbanos, como sucedeu, frequentemente no distrito do Porto e, por exemplo, na cidade de
Coimbra, com todas as implicações daí decorrentes.
Muitas imagens, algumas delas chocantes, desse triste espectáculo do “belo horrível” em que para muitos se transformaram os incêndios florestais, estão disponíveis na internet, pelo que recomendamos a sua
consulta por todos aqueles que queiram saber mais sobre este assunto.
Conclusão
As vastas áreas percorridas pelos incêndios florestais, normalmente durante o período estival, ficaram a
dever-se à concorrência de um conjunto de factores, de entre os quais podemos mencionar aqueles que
se prendem com as caraterísticas do relevo, dos combustíveis e, sobretudo, das condições meteorológicas que se fizeram sentir.
Embora as condições meteorológicas, em certos dias, tenham assumido alguma gravidade, não podem,
no entanto, ser as únicas, nem sequer as principais, responsáveis pelas grandes manchas queimadas cada
ano que passa. A ser assim, em todas as áreas onde se fizeram sentir essas condições meteorológicas
teriam ocorrido incêndios e, por isso, estariam incineradas, o que, felizmente, não se verificou.
Com efeito, várias circunstâncias concorreram para que, em certos dias, se tivesse verificado uma certa
simultaneidade de ocorrências de focos de incêndio, o que levou à dispersão de meios, que, por vezes,
se revelaram insuficientes para ocorrer a todos eles. Essa insuficiência resultou mais da sua má distribuição e não tanto da sua falta, dado que os seus detentores são os Corpos de Bombeiros, que, por razões
óbvias, se concentram e, por conseguinte, também os respectivos meios de socorro, nas áreas mais
densamente povoadas que, nem sempre, são coincidentes com aquelas que apresentam o maior risco de
60
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
incêndio florestal.
Verificaram-se também situações em que, por razões várias, as primeiras intervenções não foram suficientemente eficazes para debelar as chamas, o que permitiu que alguns desses focos iniciais se tivessem
transformado em grandes incêndios, ou que, após extinções mal consolidadas, se tivessem verificado
numerosos reacendimentos, alguns dos quais também se transformaram em grandes incêndios e que teriam sido evitados se os rescaldos dos fogachos e incêndios que acabaram por lhes dar origem, tivessem
sido convenientemente efectuados.
Nas situações meteorológicas mais críticas, a incapacidade de controlar os grandes incêndios e de debelar os focos que, entretanto, tiveram início, associada à pressão criada pelos orgãos de comunicação
sobre o sistema de socorro, levaram a que se tivesse entrado num certo histerismo colectivo, o qual contibuiu para agravar, ainda mais, as situações que, de per si, já eram suficientemente complicadas.
A incapacidade de muitos dos meios de socorro, em particular dos de combate, darem uma resposta
adequada, resultou da acumulação de muitas situações herdadas de anos anteriores, ou seja, de muitas
coisas que não se fizeram e que deveriam ter sido feitas antes.
Com efeito, anos maus como os de 2003 e 2005 põem a descoberto muitas das falhas do sistema que, em
situações de normalidade, são colmatadas internamente e, por isso, passam despercebidas.
Contudo, uma situação catastrófica não pode desequilibrar o esforço de aperfeiçoamento do sistema
que, por vezes, é de muitos anos. Importa, sim, avaliar o que é que falhou e, num processo de melhoria
contínua, corrigir o que esteve mal.
Para isso, entendemos que, nos próximos anos, as responsabilidades tanto do controlo dos procedimentos, como da verificação do funcionamento dos sistemas, das estruturas e da organização e, ainda, da
fiscalização dos recursos humanos e materiais, por serem nacionais e, do nosso ponto de vista, indelegáveis, devem passar a ser efectuadas com carácter regular e, sobretudo, devem ser complementadas
por auditorias externas, que sejam isentas e credíveis, a realizar aos sistemas de defesa da floresta e de
combate aos incêndios florestais, para que possam vir a ter consequências e contribuir, de forma decisiva, para uma rápida e significativa melhoria da eficácia de todo o sistema.
Referências bibliográficas
Almeida, R. (2003) Incêndios Florestais. Análise do período entre 27 de Julho e 15 de Agosto de 2003.
Relatório Preliminar. Parte II. Divisão de Riscos Naturais e Tecnológicos da Direcção de Serviços de
Prevenção e Protecção, Serviço Nacional de Bombeiros e Protecção Civil, Carnaxide, 87 p.
Almeida, R.; Lourenço, L. (2004) What happens in the hot Summer of 2003. Forest Fire Net, Associated
European Center for Forest Fires (ECFF), Atenas, n.º 2, pp. 17-31.
Cravidão, F. (1989) A população da área do incêndio de Arganil (1987) – Análise geográfica. Grupo de
Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 38 p.
Direcção Geral das Florestas (2003) Incêndios Florestais – 2003, 13.º Relatório Provisório (01 Janeiro
a 31 de Outubro), Divisão de Protecção e Conservação Florestal, Lisboa, 03 de Novembro.
Direcção Geral dos Recursos Florestais (2004) Incêndios Florestais – 2004, 16.º Relatório Provisório
(01 Janeiro a 10 de Outubro), Divisão de Defesa da Floresta contra Incêndios, Lisboa, 14 de Outubro.
Direcção Geral dos Recursos Florestais (2006) Incêndios Florestais – Relatório de 2005, Divisão de
Defesa da Floresta contra Incêndios, Lisboa, 30 de Janeiro.
Lourenço, L. (1988) Tipos de tempo correspondentes aos grandes incêndios florestais ocorridos em
1986 no centro de Portugal. Finisterra, XXIII, 46, Lisboa, pp. 251-270.
Lourenço, L. (1991) Uma fórmula expedita para determinar o índice meteorológico de risco de eclosão
de fogos florestais em Portugal Continental. Separata de Cadernos Científicos sobre Incêndios Florestais,
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
61
Coimbra, 2, pp. 3-63.
Lourenço, L. (1995) Meio geográfico e fogos florestais. Relações de causa-efeito. Actas, II Congresso
da Geografia Portuguesa, APG, Lisboa, pp. 177-183.
Lourenço, L. (1996) Risco de incêndio. Encontro Pedagógico sobre Fogos Florestais, ASEPIF, pp. 5661.
Lourenço, L. (2006a) Incêndios Florestais. Algumas reflexões sobre prevenção e mitos do combate. Territorium, 13, Minerva, Coimbra, pp. 59-70.
Lourenço, L. (2006b) As mediáticas ‘mãos criminosas de incendiários’ e algumas das ‘lições dos fogos
florestais de 2005’, em album fotográfico. Contributo para a desmistificação dos incêndios florestais em
Portugal. Territorium, 13, Minerva, Coimbra, pp. 71-82.
Lourenço, L.; Bento, M. (1998) Tendência do índice de risco de incêndio florestal para o dia seguinte
— um precioso auxílio no trabalho do bombeiro. Recolha documental, V Jornadas de Prevenção e
Segurança na Floresta de Betão, Lisboa, p. 114-123 i en FLUC (ed.) Risco meteorológico de incêndio
florestal, Colectâneas Cindínicas, II, Colecção Estudos, 46, Coimbra, 2004, pp. 177-188.
Lourenço, L.; Gonçalves, A. B. (1998) Índice de risco histórico-geográfico de fogo florestal. ENB – Revista Técnica e Formativa da Escola Nacional de Bombeiros, Sintra, 6, p. 14-27 i en FLUC (ed.) Risco
dendrocaustológico em mapas, Colectâneas Cindínicas, III, Colecção Estudos, 48, Coimbra, 2004, pp.
177-201.
Lourenço, L. (Coord.) et al. (2006) Relatório de Actividades 2004-2006. Um legado para o futuro,
Agência para a Prevenção de Incêndios Florestais, Miranda do Corvo, II vol. (91+265 p.).
Mendes, C. (2003) Incêndios Florestais e Onda de Calor. Análise do período entre 27 de Julho e 15
de Agosto de 2003. Relatório Preliminar. Divisão de Riscos Naturais e Tecnológicos da Direcção de
Serviços de Prevenção e Protecção, Serviço Nacional de Bombeiros e Protecção Civil, Carnaxide, 27 p.
(inédito).
Vieira, P. A. (2006) Portugal: O vermelho e o negro. A verdade amarga e a dolosa realidade dos incêndios florestais. Dom Quixote, Lisboa, 469 p.
IM [Instituto de Meteorologia] (2003) Onda de calor (29 de Julho a 14 de Agosto de 2003).
http://www.meteo.pt/TemperaturaArMeses/julhoagosto03.htm [11Out2003].
62
Geografía dos incêndios florestais em Portugal continental
COMUNICACIONS
COMUNICACIONES
MOVIMENTS DE VESSANT I
EROSIÓ A MARJADES
MOVIMIENTOS DE VERTIENTE Y
EROSIÓN EN TERRAZAS
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
63
64
Clasificación y caracterización
geoecológica de los bancales
de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
L. Romero 1; P. Ruiz 2; P. Máyer 1; E. Pérez-Chacón 1;
L. Hernández 1
1
Dpto. de Geografía. Facultad de Geografía e Historia
Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Pérez del Toro, 1. 35003 - Las Palmas de Gran Canaria
[email protected]; [email protected]; [email protected]; [email protected]
2
Dpto. de Geografía. Facultad de Filosofía y Letras
Universidad de Valladolid, Paseo Prado de la Magdalena, s/n. 47071 - Valladolid
[email protected]
Resumen
Se exponen los resultados del análisis de las características hidrogeomorfológicas y geoecológicas de
las áreas abancaladas situadas en la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria). Atendiendo a los procesos
de erosión existentes y al estado de conservación de los bancales, se han podido reconocer cuatro tipos
geomorfológicos, que han sido caracterizados a partir de una muestra representativa de cada uno de
ellos. Los resultados muestran que el tipo 1 presenta los mejores estado de conservación, mientras que
al tipo 4 le corresponden los mayores deterioros. Por su parte, los grupos 2 y 3 tienen en común su alto
deterioro y se diferencian en el tipo de proceso de erosión dominante.
Palabras clave: procesos de erosión, estados de conservación, bancales, Guiniguada.
Introducción
Los espacios abancalados conforman buena parte de los paisajes agrícolas construidos en laderas. Su
imagen es muy habitual en el mundo agrícola mediterráneo, donde han sido utilizados para solventar la
escasez de superficies llanas para el cultivo, favorecer la edafogénesis, paliando parcialmente el déficit
de suelo fértil, y como mecanismos de control del agua.
Desde mediados del siglo XX, el cambio de modelo económico generaliza el abandono de estos espacios, no sólo en áreas de montaña, donde el proceso está ampliamente estudiado (Mallet, 1978; Chisci,
1986; Cabero, 1980; Lasanta, 1988; Gómez Moreno, 1989), sino también en otros territorios como
Canarias, donde el desarrollo urbano-turístico deja sentir sus efectos en sectores de amplia tradición
agrícola alejados del litoral. Los efectos del abandono se hacen patentes en las laderas abancaladas que,
a partir de ese momento, se enfrentan a graves problemas de conservación que amenazan su capacidad
productiva y su enorme potencial cultural y paisajístico.
Junto a las consecuencias ecológicas mencionadas, la extensión superficial que alcanzan estos espacios
plantea la necesidad de ordenar y dirigir su futuro, lo cual debe partir de un profundo conocimiento de
sus características geoecológicas, de sus problemas y de sus potencialidades, máxime teniendo en cuenta
la gran heterogeneidad de situaciones ambientales, de uso y de estados de conservación que presentan.
Este es el objetivo de una de las líneas de trabajo desarrolladas por el Grupo de Investigación “Geografía
Física y Medio Ambiente” de la Universidad de Las Palmas de Gran Canaria. Este tipo de estudios se
inicia con el trabajo realizado por Arnáez y Pérez-Chacón (1986), quienes analizan la tipología de campos abandonados de Gran Canaria y los procesos de erosión existentes en ellos. A este trabajo se unirían
posteriormente los realizados por Romero, Ruiz y Pérez-Chacón (1994 y 1997), centrados específicamente en la cuenca del Guiniguada. En ellos se presentan los resultados del análisis de las vertientes
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
65
cultivadas de la cuenca y se realiza un diagnóstico sobre su estado de conservación y su relación con
algunas variables ambientales y antrópicas, dando cuenta de la complejidad de su análisis por la diversidad de condiciones ambientales.
Enmarcado en esta tendencia, este trabajo representa un paso adelante. El estudio se desarrolla exclusivamente sobre bancales, y tiene como objetivo la obtención de una tipología geomorfológica y el
análisis de sus relaciones con las características antrópicas de los espacios en que se ubican, así como
de los procesos que los definen. En este sentido, forma parte de un trabajo más amplio, que en el futuro
permitirá seleccionar unos indicadores, tanto ambientales como antrópicos, que pueden facilitar la identificación de las áreas abancaladas más vulnerables a la erosión y hacerla extensible al resto del espacio
no muestreado.
Área de estudio
El estudio se ha realizado en la cuenca del Guiniguada, ubicada en el noreste de la isla de Gran Canaria
(Islas Canarias). Presenta una orientación NE-SO, una superficie de 65 km2 y una altitud máxima de
1.866 metros (Fig. 1).
Figura 1. Área de estudio.
El relieve se caracteriza por la alternancia de barrancos encajados e interfluvios alomados, a los que se
superponen edificios volcánicos recientes. La red de drenaje se dispone siguiendo una dirección SO-NE,
con la presencia de meandros en su tramo final.
Sus características climáticas son las propias de las vertientes septentrionales de las Islas Canarias, con
una amplia gama de microclimas, que definen cuatro geoambientes: la costa (<400 metros de altitud),
tiene un clima desértico y ha estado tradicionalmente dedicada a los cultivos de exportación y al desarrollo urbano; las medianías bajas (400-800 m.) y las medianías altas (800-1.500 m.), con un clima
de carácter subhúmedo y húmedo, respectivamente, son zonas tradicionales de policultivos (huertas,
frutales subtropicales y templados) destinados al abastecimiento del mercado interior; y la cumbre, que
se caracteriza por sus condiciones climáticas extremas, y en ellas se realizan actividades agrosilvopastoriles y, más recientemente, de ocio y recreación.
66
Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
En conjunto, se trata de un espacio sometido a una fuerte presión humana, con más de 37.000 habitantes.
Destaca su dilatada tradición agrícola: en la primera mitad del siglo XX, más del 58% de la superficie
de la cuenca estaba destinada a la agricultura, de la cual el 81% correspondía a espacios abancalados.
El cambio de modelo económico, de agrícola a urbano turístico, que se produjo en las islas capitalinas
desde mediados del siglo XX, generó importantes transformaciones: abandono agrícola generalizado,
rururbanización o incremento de la superficie urbanizada máxima en costa y medianías bajas, progresivo
avance de la colonización vegetal natural sobre espacios agrícolas abandonados y repoblaciones forestales masivas sobre todo en el sector de cumbres. El abandono agrícola afecta actualmente al 57% de las
vertientes ocupadas por bancales.
Diseño metodológico
En la figura 2 aparece representado el procedimiento metodológico utilizado para realizar la caracterización geoecológica de las vertientes agrícolas y de los campos de cultivo. La secuencia se inicia con
el análisis de las características ecoantrópicas de unos 1.630 campos de cultivo situados en vertientes
representativas de los cuatro geoambientes de la cuenca. En este muestreo se procedió a recoger información cualitativa sobre los siguientes parámetros: tipo de campo, tipo de cultivo, grado de explotación,
procesos de erosión visibles desde la vertiente de enfrente, grado de actividad de los procesos y estado
de conservación del campo. A esta información de campo se añadieron posteriormente datos derivados
directamente de la cartografía o de fuentes estadísticas oficiales: forma y pendiente de las vertientes, litología, suelo, altitud, exposición de la vertiente, sector de la vertiente que ocupa el campo, precipitación
media anual y media de las máximas diarias.
Con el fin de ordenar y tipificar toda la enorme variedad resultante, tanto en situaciones ambientales
como en estados de conservación, se aplicó un cluster aglomerativo y jerárquico, que permitió distinguir
siete tipos geomorfológicos, simplificados posteriormente a cuatro.
Para conocer las características de cada uno de estos tipos y examinar las diferencias existentes entre
ellos, se aplicó un análisis discriminante. En este análisis se utilizaron los cuatro tipos o modelos de
campos obtenidos del cluster como variable dependiente y, como variables independientes, los once
tipos de procesos de erosión existentes en los campos así como las cinco categorías de deterioro de los
mismos (Tabla 1).
Figura 2. Esquema metodológico.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
67
PARÁMETROS
Arroyamiento
Deterioro medio
Caída de piedras
Deterioro alto
Caída de tepés
Deterioro muy alto
Colada de barro
Incisiones
Deslizamiento
Microdeslizamientos
Desprendimiento
Reptación
Deterioro nulo
Mov. masa en el talud
Deterioro bajo
Terracillas de ganado
Tabla 1. Relación de variables independientes utilizadas en el análisis discriminante.
Finalmente, se procedió a realizar un análisis detallado de las características hidromorfológicas de los
cuatro tipos. Para ello, el número de campos quedó reducido a 64, considerando que fueran representativos de los tipos geomorfológicos, de los cuatro geoambientes de la isla (costa, medianías bajas y altas,
cumbre) (Tabla 2) y de las formas de explotación actual (cultivo y abandono). No obstante, algunos tipos
geomorfológicos están ausentes de determinados ambientes para determinadas formas de uso, por lo que
no se incluyen en este trabajo. De igual modo, quedan excluidos de los resultados aquí presentados los
campos correspondientes al tipo geomorfológico 2, pues se trata mayoritariamente de campos en pendiente, por lo que escapan a nuestros objetivos.
El trabajo de campo realizado sobre esta selección de bancales consistió en la recogida de información
sobre 75 variables geoecológicas, que aparecen reflejadas en la Tabla 3, prestando especial atención a
aquellas que permitían realizar una estimación sobre los volúmenes de suelo desalojado y la frecuencia
de los procesos de erosión en los distintos sectores de los campos.
CULTIVADOS (30)
ABANDONADOS (46)
AMBIENTE
Tgeo 1
Tgeo2
Tgeo3
3
0
3
3
3
3
TOTAL
Tgeo1
Tgeo2
Tgeo3
Tgeo4
Cumbre
3
3
3
3
18
3
M. Altas
3
3
3
3
21
3
3
M.Bajas
4
0
3
3
19
2
0
3
Costa
3
3
3
3
17
11
6
12
TOTAL
13
9
12
12
76
Tabla 2. Tipos geomorfológicos según grado de explotación y geoambiente.
68
Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
Características generales del campo
Características de la vertiente
Nº de campo
Fecha
Lugar
Uso
Edad de abandono
Tipo geomorfológico
Tipo de campo
Tipo de cultivo
Ambiente
Altitud
Pendiente de la ladera
Lugar en la ladera
Forma de la ladera
Dimensiones del campo
Características de la vegetación
Longitud rellano
Anchura rellano
Superficie rellano
Longitud muro
Altura muro
Altura escarpe-talud
Litología escarpe
Sillería
Piedra sillería
Cobertura vegetal
Tipo vegetación
Cobertura total
Cobertura herbácea
Cobertura subarbustiva
Cobertura arbustiva
Cobertura arbórea
Tipo herbácea
Tipo subarbustiva
Tipo arbustiva
Tipo arbórea
Especies dominantes
Cobertura vegetación talud
Tipo vegetación talud
Procesos de erosión
Características edáficas
Características del muro del bancal
En el muro
Desprendimiento (m)
Desprendimiento (%)
Caída piedra (m)
Caída piedra (%)
Deslizamiento (m)
Deslizamiento (%)
Talud (m)
Talud (%)
Colada barro (m)
Colada barro (%)
Otros (m)
Otros (%)
Desprendimiento (m3)
Caída piedra (m3)
Deslizamiento (m3)
Colada barro (m3)
En rellano pendiente
Arroyamiento Difuso Débil (%)
Arroyamiento Difuso Moderado (%)
Arroyamiento Difuso Fuerte (%)
Campos en pendiente *: Transectos
Químico
Conductividad
pH
Caliza (%)
Carbono (%)
Materia Orgánica (%)
Nitrato ppm
Microelementos
K me/100 g
Na me/100 g
Mg me/100 g
Hierro
Manganeso
Cobre
Zinc
Físico-Textura
Arcilla
Limo
Arena gruesa
Arena fina
Clase textural
Tabla 3. Variables de la caracterización geoecológica de los campos de cultivo.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
69
Resultados
Caracterización geoecológica de las vertientes cultivadas
En general, la agricultura desarrollada sobre las laderas en la cuenca del Guiniguada se caracteriza por
asentarse sobre sustratos jóvenes y fuertes pendientes. Su desarrollo es más importante en medianías
altas y en el tramo inferior de las vertientes. Los volúmenes pluviométricos anuales son moderados,
aunque se producen máximas en 24 horas con alto poder erosivo.
A ello hay que añadir que el predominio de los campos en bancales condiciona el mapa de tipologías
erosivas, en el que los movimientos en masa tienen el mayor protagonismo y en el que la dinámica
erosiva y el estado de conservación de los campos de cultivo aportan un amplio abanico de situaciones
ambientales. Por lo que al estado de conservación se refiere, el 41,9% de campos muestran grados de
deterioro considerados entre moderados y muy altos, frente al 26,7% de los campos que no registran
procesos de erosión.
En cuanto a las características de las vertientes no parece existir una dominante. Las laderas cóncavas,
convexas y rectilíneas han sido roturadas casi en la misma proporción. Además, dominan los campos
situados en pendientes catalogadas de fuertes (15°-20°) a escarpadas (>25°) en el 72,8% de los campos.
Los campos más numerosos son los bancales con rellano plano y muro de piedra seca (77,2%). El resto
de modelos de campos presentan las siguientes frecuencias: bancales con rellano en pendiente y muro
(12,7%), bancales tipo buldózer (6,9%) y cultivos en pendiente (3,3%).
Los tipos geomorfológicos: Su identificación
El cluster permitió la identificación de siete tipos geomorfológicos (Tabla 4), que fueron reducidos a
cuatro, considerando la buena clasificación que presentan (99,4% de la muestra). El grupo más numeroso es el tipo 1 (70,5% del total de bancales), seguido del tipo 3 (21,2%). Los tipos restantes son
realmente escasos.
La caracterización de los grupos se hizo a partir de los valores medios que presentan los grupos para
cada una de las variables (Tabla 5), derivándose de su análisis las siguientes características:
70
-
El grupo 1 está compuesto por campos con presencia de movimientos en masa (deslizamientos
y desprendimientos) y con buen estado de conservación, es decir, presentan deterioros de bajos
a nulos.
-
Al grupo 2 pertenecen aquellos campos con un fuerte dominio del arroyamiento laminar y del
concentrado, con un estado de conservación pésimo y deterioros de altos a muy altos.
-
El grupo 3 está compuesto por campos de cultivo en los que dominan los movimientos en masa
(deslizamientos y desprendimientos) con deterioros altos y muy altos.
-
El grupo 4 se caracteriza por la importante presencia de terracillas de ganado en sus rellanos y
por caídas de piedras y desprendimientos en sus muros, además de presentar las peores condiciones de conservación. Su deterioro es muy alto.
Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
Grupos
Frecuencia (nº)
Frecuencia (%)
Porcentaje válido
Porcentaje acumulado
1
2
3
4
1.149
85
346
41
70,5
5,2
21,2
2,5
70,5
5,2
21,2
2,5
91,7
96,9
21,2
99,4
51
6
7
3
2
4
0,2
0,1
0,2
0,2
0,1
0,2
99,6
99,8
100,0
Total
1.630
100
100
Tabla 4. Resultados del cluster jerárquico realizado con los procesos y el grado de deterioro.
Variables
Grupo 1
Variables
Grupo 2
Deslizamientos
0,34465
Arroyamiento
0,96471
Desprendimientos
0,24630
G. Deterioro Alto
0,43529
G. Deterioro Nulo
0,37859
G. Deterioro Muy Alto
0,28235
G. Deterioro Bajo
0,43777
Incisiones
0,63529
Variables
Grupo 3
Variables
Grupo 4
Deslizamientos
0,54046
Caída de piedras
0,78049
Desprendimientos
0,48844
Desprendimientos
0,46341
G. Deterioro Alto
0,69653
G. Deterioro Muy Alto
1,00000
G. Deterioro Muy Alto
0,24566
Terracillas de ganado
0,92683
Tabla 5. Valores medios de los grupos según las variables.
La figura 3 permite apreciar la nítida separación que existe entre los cuatro grupos. El grupo 1 se distancia del resto por su buen estado de conservación. Los tres restantes grupos lo hacen claramente por
sus procesos de erosión, concretamente por el dominio del arroyamiento (laminar y concentrado) en los
grupos 2 y 4 y el de los movimientos en masa de los muros en el grupo 3.
Figura 3. Ubicación de los grupos y casos en el espacio discriminante.
Los tres últimos grupos no se han seleccionado
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
71
Los tipos geomorfológicos y la gestión antrópica: grado de explotación y tipo de campo
Existe una estrecha relación entre el grado de explotación de los bancales y los tipos geomorfológicos:
el 93% de los campos que presentan el máximo deterioro (tipo geomorfológico 4) se encuentran totalmente abandonados; lo mismo sucede con una parte importante de los grupos 2 y 3, de deterioros medios y altos. Por el contrario, el 53,64% de los campos que presentan un óptimo estado de conservación
se mantienen en explotación. Finalmente, un hecho que viene a poner de manifiesto el divorcio entre
explotación y conservación de los bancales es que en torno al 25% de los campos de los tipos geomorfológicos 2 y 3 (deterioros medios y altos) se mantienen en explotación.
También existe asociación entre los tipos geomorfológicos y los tipos de campo. Así, el 85,2% y el
76,5% de los campos pertenecientes a los tipos geomorfológicos 1 y 3 respectivamente, es decir aquellos
en los que los procesos de erosión habituales son los movimientos en masa, corresponden a bancales
con rellano plano y muro. Por el contrario, los mayores deterioros y la mayor variedad de procesos de
erosión caracterizan al tipo 4 compuesto por bancales con rellano en pendiente y muro.
Los tipos geomorfológicos y los procesos de erosión
Los valores medios de ocupación de los procesos y las desviaciones correspondientes (Tabla 6) representan una primera aproximación cuantitativa a los volúmenes de suelo desalojados en los bancales de
los distintos tipos geomorfológicos. Así, sólo el 7,76% de la longitud de los muros de los bancales del
tipo 1 está afectado por procesos de erosión, lo que supone el desalojo de un volumen moderado de suelo
y piedras (12,71m3 aproximadamente). Los procesos más frecuentes son los desprendimientos y la caída
de piedras desde los muros.
Tipogeo1
media
max.
min.
nº casos
desviación típica
Longitud del muro
54,46
132,30
14,60
25,00
25,76
Altura del muro
2,39
5,47
0,90
25,00
1,14
Desprendimientos (m)
3,31
33,70
0,00
7,00
7,66
Caída piedras (m)
2,40
30,00
0,00
3,00
7,17
Deslizamientos (m)
0,23
5,80
0,00
1,00
1,16
Talud (m)
0,46
11,50
0,00
1,00
2,30
Colada de barro (m)
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
TOTAL PROCESOS (m)
6,23
54,40
0,00
7,00
14,04
Desprendimientos (%)
3,94
28,80
0,00
7,00
7,96
Caída de piedras (%)
2,78
25,60
0,00
3,00
7,73
Deslizamientos (%)
0,38
9,57
0,00
1,00
1,91
Talud (%)
0,49
12,26
0,00
1,00
2,45
Colada de barro (%)
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
TOTAL PROCESOS (%)
7,76
47,44
0,00
8,00
14,85
Desprendimientos (m3)
11,09
136,97
0,00
7,00
31,02
Caída de piedras (m3)
1,36
18,50
0,00
4,00
4,28
Deslizamientos (m )
0,25
6,29
0,00
1,00
1,26
Colada de barro (m3)
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
TOTAL PROCESOS (m3)
12,71
148,22
0,00
8,00
33,52
3
Tabla 6. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 1.
72
Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
En el tipo geomorfológico 3, por el contrario, los valores promedio nos indican muros de mayores dimensiones, con longitudes medias de 62,38 metros, en los que algo más de la mitad (concretamente el
57,36%) se ven afectados por los procesos de erosión señalados (Tabla 7). El volumen medio de material
desalojado (piedras y suelo) en este caso asciende a 167,24 m3 y los procesos de erosión más frecuentes
son los desprendimientos. Destaca el caso extremo de un desprendimiento que desalojó aproximadamente 1.023 m3 de piedras y de suelo productivo. Se localiza en la cabecera de Barranco Seco, en el
geoambiente de costa y se encontraba en explotación en el momento del muestreo.
Tipogeo3
media
max.
min.
nº casos
desviación típica
Longitud del muro
62,38
165,00
5,28
24,00
33,74
Altura del muro
2,37
5,00
1,00
24,00
1,10
Desprendimientos (m)
32,18
117,74
0,00
22,00
26,39
Caída piedras (m)
3,31
32,20
0,00
9,00
7,36
Deslizamientos (m)
0,68
10,40
0,00
2,00
2,40
Talud (m)
0,29
7,00
0,00
1,00
1,43
Colada de barro (m)
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
TOTAL PROCESOS (m)
35,96
117,74
10,30
24,00
23,95
Desprendimientos (%)
46,19
100,00
0,00
22,00
27,67
Caída de piedras (%)
6,77
60,97
0,00
9,00
16,18
Deslizamientos (%)
1,59
20,55
0,00
2,00
5,41
Talud (%)
0,83
19,81
0,00
1,00
4,04
Colada de barro (%)
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
TOTAL PROCESOS(%)
57,36
100,00
24,00
24,00
22,23
Desprendimientos (m3)
161,42
1.023,20
0,00
22,00
213,55
Caída de piedras (m3)
2,96
41,86
0,00
9,00
8,66
Deslizamientos (m3)
2,86
63,65
0,00
2,00
12,99
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
167,24
1.023,20
5,64
24,00
213,00
Colada de barro (m3)
TOTAL PROCESOS (m )
3
Tabla 7. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 3.
Los bancales del tipo geomorfológico 4 (Tabla 8) presentan dimensiones más moderadas que los casos
anteriores. La longitud media de sus muros es de 61,59 metros, con una altura de 1,86 metros. El 82,94%
de los muros se encuentran afectados por la mayor variedad de procesos de erosión detectada en este
estudio. Son los desprendimientos (43,08%) y los taludes de derrubios que se activan tras la caída de las
piedras y del primer panel de suelo de los bancales (33,07%) los que más activamente contribuyen al
estado ruinoso de este tipo de bancales.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
73
Tipogeo4
media
max.
min.
nº casos
desviación típica
Longitud del muro
61,59
116,14
21,10
12,00
32,03
Altura del muro
1,86
2,97
0,97
12,00
0,59
Desprendimientos (m)
24,53
77,13
0,00
9,00
25,99
Caída de piedras (m)
3,61
29,72
0,00
5,00
8,43
Deslizamientos (m)
0,43
5,20
0,00
1,00
1,50
Talud (m)
23,70
116,14
0,00
5,00
39,54
Colada de barro (m)
1,09
13,10
0,00
1,00
3,78
TOTAL PROCESOS (m)
53,37
116,14
13,00
12,00
34,67
Desprendimientos (%)
43,08
96,91
0,00
9,00
31,60
Caída de piedras (%)
5,97
27,65
0,00
5,00
9,44
Deslizamientos (%)
0,54
6,49
0,00
1,00
1,87
Talud (%)
33,07
100,00
0,00
5,00
45,36
Colada de barro (%)
1,36
16,35
0,00
1,00
4,72
TOTAL PROCESOS (%)
82,94
100,00
45,45
12,00
19,64
Desprendimientos (m )
112,82
484,51
0,00
9,00
162,58
Caída de piedras (m3)
5,55
58,55
0,00
5,00
16,74
Deslizamientos (m3)
1,84
22,10
0,00
1,00
6,38
Colada de barro (m3)
7,95
95,36
0,00
1,00
27,53
128,16
485,82
0,00
9,00
185,49
3
TOTAL PROCESOS (m3)
Tabla 8. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 4.
Conclusiones
El espacio agrícola de la cuenca grancanaria del Guiniguada ha utilizado tradicionalmente los campos
en bancales para suplir las dificultades ambientales a las que se enfrentaba (fuertes pendientes, deficiencias edáficas y problemas hídricos). Pero la fragilidad de estas estructuras se pone de manifiesto en el
momento en el que tienen lugar profundos cambios económicos. Se diversifican los procesos de erosión,
las pérdidas de suelo se aceleran y se producen irreparables pérdidas de productividad.
En este trabajo hemos realizado una caracterización general de los espacios abancalados de esta cuenca,
la de mayor desarrollo agrícola de la isla. En ella, la agricultura se ha asentado sobre fuertes pendientes,
por lo general mediante bancales de rellano plano y con muro de piedra que ocupaban los tramos inferiores de las vertientes, donde la fertilidad era mayor y la pendiente se reducía.
Los resultados obtenidos ponen de manifiesto la existencia en la actualidad de cuatro tipos geomorfológicos, cuyas diferencias básicas radican en el grado de deterioro de los mismos, pero también en la
diversidad de procesos. Los denominados tipos 1 y 4 representan los dos extremos de esta clasificación,
concentrando los bancales mejor conservados y los más deteriorados, respectivamente. Los clasificados
como tipos 2 y 3 muestran deterioros altos y muy altos, si bien al 2 corresponde el dominio de los procesos derivados de la escorrentía superficial, mientras que al 3 los movimientos en masa.
Las perspectivas que se abren, a partir de este trabajo de caracterización geomorfológica, de cara a futuras investigaciones, plantean la necesidad de profundizar en las características ambientales de cada uno
de los tipos descritos, con el fin de obtener un mapa de vulnerabilidad de los mismos que pueda orientar
su gestión futura.
74
Clasificación y caracterización geoecológica de los bancales de la cuenca del Guiniguada
(Gran Canaria, Islas Canarias, España)
Agradecimientos
Este trabajo se ha realizado en el marco del proyecto “Recuperación de paisajes de terrazas y prevención de riesgos naturales” (Proyecto SO 2.1 E6 TERRISC), aprobado por el Comité de Programación
de la Iniciativa Comunitaria INTERREG III-B SUDOE.
Referencias bibliográficas
Arnáez, J.; Pérez-Chacón, E. (1986) Aproximación a la tipología y evolución geomorfológica de campos abandonados en Gran Canaria (Islas Canarias). V Reunión del Grupo de Trabajo de la U.G.I.,
Síntesis del Paisaje, pp. 87-94.
Romero, L.; Ruiz P.; Pérez-Chacón, E. (1994) Consecuencias geomorfológicas del abandono de los
cultivos en bancales: la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Canarias). En García, J. M.; Lasanta, T. (eds.) Efectos geomorfológicos del abandono de tierras, pp.149-160, Zaragoza.
Romero, L.; Ruiz P.; Pérez-Chacón, E. (1997) Procesos erosivos asociados a bancales con muro en la
cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Canarias). En Consell Insular de Mallorca-FODESMA
(ed.) La Pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, Palma de Mallorca, pp. 335-350.
Mallet, M. (1978) Agriculture et tourisme dans un milieu haute-alpin: un exemple briançonnais. Études
Rurales, nº 71-72, pp. 111-154.
Chisci, G. (1986) Influence of change in land-use management in the acceleration of degradation phenomena in Apennines hilly areas. En Chisci & Morgan (eds.) Soil erosion in the European Community.
Impact of changing agriculture, pp. 3-16.
Cabero, V. (1980) Espacio agrario y economía de subsistencia en las montañas galaico-leonesas. Institución “Fray Bernardino de Sahagún” (C.S.I.C.), León y Ediciones de la Universidad de Salamanca,
134 p.
Lasanta, T. (1988) The procces of desertion of cultivated areas in the Central Spanish Pyrenees. Pirineos, nº 132, pp. 15-36.
Gómez, M. L. (1989) La montaña malagueña: estudio ambiental y evolución de su paisaje. Diputación
Provincial de Málaga, Monografías, 1. 412 p.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
75
76
TASAS DE EROSIÓN EN BANCALES
ABANDONADOS COMO CONSECUENCIA DE
LA RECIENTE GESTIÓN DEL TERRITORIO:
EL PAPEL DEL GANADO VACUNO
M. Oserín 1; J. Arnáez 2; L. Ortigosa 2
1
2
Instituto de Estudios Riojanos. C/ Portales, 2. 26001- Logroño
Área de Geografía Física. Universidad de La Rioja. Edificio Luis Vives. 26004 - Logroño
[email protected]
Resumen
A mediados del siglo XIX el Sistema Ibérico riojano (altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos)
alcanzó su máximo demográfico, lo que obligó a poner en cultivo espacios topográficamente difíciles.
En el área de estudio se llegaron a cultivar casi 35.000 hectáreas de las que 20.765 eran bancales. A
partir de la década de los 60 del siglo pasado, los descensos generalizados de población supusieron el
abandono del espacio agrario. Una destacada superficie de laderas abancaladas comenzó a ser cubierta
por el matorral. Otra superficie abancalada menor ha sido reutilizada para el pastoreo del ganado vacuno
en régimen extensivo.
Con el fin de valorar la incidencia de este nuevo uso de los bancales desde un punto de vista de la escorrentía y erosión, se realizaron 26 simulaciones de lluvia con una intensidad de 85±15 mm h-1. Estas
intensidades corresponden a periodos de retorno de 15 a 20 años. Se seleccionaron dos grupos de bancales: a) muy pastados y b) poco o nada pastados. El pisoteo permanente del ganado y el sobrepastoreo han
incrementado las superficies de suelo desnudo dejándolas en excelentes condiciones para el impacto de las
gotas de lluvia y el arroyamiento superficial. Estos procesos erosionan y transportan más sedimentos en los
bancales pastados con intensidad. En ellos se ha recogido una tasa de erosión media de 25,8 g m-2 h-1 frente
a los 10,2 g m-2 h-1 correspondientes a los bancales poco o nada pastados. Las tasas de erosión obtenidas
en el área de estudio pueden ser calificadas de moderadas si se comparan con experimentos similares
llevados a cabo en otras áreas abancaladas y en otros usos del suelo del ámbito mediterráneo.
Palabras clave: erosión, bancales, pastoreo, ganado vacuno, Sistema Ibérico.
1. Introducción
Las montañas españolas han acogido a importantes contingentes de población en determinadas épocas
históricas. A lo largo del siglo XIX, y especialmente en su segunda mitad, muchas comarcas montañosas alcanzaron máximos demográficos, lo que obligó a ampliar los espacios cultivados. A pesar de los
inconvenientes topográficos y de la pobreza de los suelos, se labraron pequeñas parcelas que ofrecían
producciones bajas pero suficientes para la subsistencia. Las laderas se cubrieron de parcelas itinerantes,
campos en pendiente permanentes y bancales (Lasanta, 1990). Estos últimos configuraron en algunas
zonas paisajes de gran valor estético y económico.
Como consecuencia de los profundos cambios económicos y sociales que experimentó la economía española a partir de la década de los 60 del siglo pasado, se desencadenaron importantes flujos migratorios
hacia los medios urbanos que afectaron a las áreas de montaña. Estas entraron en una nueva etapa que
se caracterizó por el acusado descenso demográfico y el abandono casi total del espacio agrario tradicional.
El abandono de campos de cultivo en áreas de montaña supuso el inicio de nuevas dinámicas relacionadas con los procesos de recolonización vegetal (Pérez-Chacón y Vabre, 1988; Vicente et al., 2003;
Benjamín et al., 2005), con el desarrollo de diferentes procesos de erosión (Ruiz Flaño, 1993; Ortigosa
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
77
et al., 1994; Faulkner, 1995; García Ruiz et al., 1996), o con los nuevos usos que, en algunos casos, se
asignaron a estos espacios (Arnáez y Ortigosa, 1997).
Este esquema general puede aplicarse al sector montañoso correspondiente a los altos valles del Iregua,
Leza, Jubera y Cidacos (Sistema Ibérico occidental, La Rioja). Con una extensión de 107.121 ha., este
territorio reunió a 22.000 habitantes a mediados del siglo XIX. Se amplió el espacio agrario deforestando las laderas y recurriendo a la construcción de bancales. Estos, tras su abandono posterior, han sido
en gran parte recolonizados por el matorral, pero otros, los más próximos a los núcleos de población y
más fértiles, son pastados por una ganadería vacuna en régimen extensivo. El objetivo de este trabajo
es cuantificar la producción de escorrentía y las tasas de erosión en bancales sometidos a intensidades
altas de precipitación y estableciendo como criterio comparativo el grado de uso del bancal por parte del
ganado vacuno. Los resultados deben ayudarnos a disponer de una valoración aproximada y global de la
incidencia erosiva de estas nuevas formas de gestión de los bancales en el territorio.
2. Área de estudio
El área de estudio, localizada en la Comunidad Autónoma de La Rioja, comprende los altos valles del
Iregua, Leza, Jubera y Cidacos (Cameros), en el Sistema Ibérico noroccidental (42°00′/42°20′ Latitud N
y 2°12′/2°46′ Longitud W) (Fig. 1). Esta comarca presenta los rasgos ambientales propios de la media
montaña mediterránea. El relieve se articula a partir de laderas pronunciadas, especialmente en las proximidades de la red fluvial, y suaves divisorias. Las máximas altitudes superan los 2.000 m en el sector
más occidental (alto valle del Iregua), aunque el 75% del área de estudio se encuentra entre los 600 y
1.350 m.
Figura 1. Área de estudio.
El clima no es tan extremo como el de otras áreas de montaña de mayor envergadura. La temperatura
media anual oscila entre los 6 y 11º C. Las temperaturas invernales en el sector más oriental (valles del
Leza, Jubera y Cidacos) apenas logran mantener el manto de nieve más allá de unas semanas y las medias estivales pueden alcanzar los 19-20º C. Las precipitaciones totales anuales pasan de los 600 mm en
las cotas más bajas a algo más de 1.000 mm en las cumbres. El régimen de las precipitaciones es marcadamente equinoccial. La primavera es la estación que registra los máximos pluviométricos. Agosto es
el mes más seco.
78
Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio:
el papel del ganado vacuno
La vegetación potencial, como es lógico, se adaptó a la altitud y a la topografía y estuvo representada
por un piso inferior de encinas (mesomediterráneo), otro intermedio de robledales y hayedos (supramediterráneo) y otro superior de pinares en el alto valle del Iregua (oromediterráneo). Donde la cubierta
forestal fue eliminada, un matorral mediterráneo de sustitución cubrió las laderas muy condicionado por
las características de los suelos.
En este marco ambiental no es de extrañar que la ocupación y uso del territorio por parte del hombre
fuese intensa. En el área de estudio se llegó a cultivar el 32,4% de la superficie de los valles (34.761 ha.).
La fuerte inclinación de las laderas exigió la construcción de bancales con el fin de retener los suelos, favorecer las labores agrícolas e incrementar, en la medida de lo posible, la productividad de los pequeños
campos. Los bancales configuraron una orla bien definida y cuidada en torno a los núcleos de población.
En el conjunto del área de estudio llegaron a cubrir el 59,7% de la superficie agrícola (20.765 ha.).
Tras el abandono total de los bancales comenzaron a activarse procesos de recolonización por parte del
matorral y también procesos de erosión, ambos muy relacionados con las nuevas formas de gestionar
este espacio. La mayor parte de la superficie abancalada, sin ningún tipo de uso en la actualidad, ha sido
cubierta por el matorral e incluso por estadios iniciales de bosque (Sobrón y Ortiz, 1989). En ella pueden también observarse pequeños desprendimientos y desplomes en los muros de piedra (Lasanta et al.,
2001). Otra superficie abancalada menor, localizada al pie de las laderas, por debajo de los 1.100 metros
de altitud y situada en las proximidades de las aldeas, ha sido reutilizada para el pastoreo de ganado
vacuno en régimen extensivo observándose procesos de erosión ligados a las escorrentías superficiales.
En nuestra área de estudio el ganado vacuno en la actualidad representa el 65% del total (9.744 cabezas)
frente al 20% del tradicional ganado ovino (3.070 cabezas). La escasez de mano de obra y la poca dedicación que exige justifican el impulso de este tipo de explotaciones ganaderas.
3. Materiales y Métodos
Con el fin de disponer de datos sobre el impacto de las gotas de lluvia, la escorrentía y la erosión en las
fajas llanas de los bancales con diferentes intensidades de uso ganadero, se optó por realizar 26 simulaciones de lluvia. La técnica de la simulación de lluvia está bastante generalizada en los estudios de
erosión, ya que ofrece muchas ventajas: es una técnica de bajo coste y facilidad de uso (Walsh et al.,
1998), ofrece la posibilidad de estudiar la escorrentía y la erosión controlando algunas de las variables
más importantes (Navas et al., 1990), y, sobre todo, permite la posibilidad de comparar los datos obtenidos en diferentes condiciones (Foster et al., 2000).
Se seleccionaron 10 parcelas correspondientes a áreas pastadas con intensidad y 16 donde el pastoreo
era nulo o escaso. Las primeras se sitúan en bancales bien conservados próximos a los núcleos de población (distancia inferior a 1.500 m). Según Rodríguez Merino et al. (1998) ofrecen valores pastorales
altos admitiendo una carga ganadera de 0,6 UGM/ha/año. Sobre estos bancales se ha calculado una densidad de pastoreo igual o inferior a 1,5 hectáreas por cabeza de ganado vacuno, por lo que son parcelas
que estarían al límite de su carga. En las segundas, más alejadas de los pueblos y menos frecuentadas
por el ganado (distancia superior a 1.500 m), la densidad es superior a las 2,5 hectáreas por cabeza de
ganado vacuno y en algunos casos alcanza las 5 hectáreas.
Para llevar a cabo los experimentos se utilizó un simulador portátil ya descrito con minuciosidad en
Arnáez et al. (en prensa). Dispone de una estructura metálica con brazos articulados para de este modo
adaptarlo a las diferentes topografías del terreno. Esta estructura durante los experimentos es cubierta
con un toldo de plástico para aislar la lluvia simulada del viento. En la parte superior de la estructura
se sitúa, bien centrada, a 2,5 metros del suelo, una boquilla que será la encargada de expulsar el agua
en forma de gotas (tamaño entre 0,8 y 1,5 mm; energía cinética media: 1.270,6 ± 298,5 J m-2 h-1). La
boquilla (Lechler 460.880) está conectada a través de un tubo de plástico a una bomba (Betolini, presión
máxima 20 bar, 17 l m-1), un motor (Honda G100) y un tanque de agua de 70 litros.
La lluvia de la simulación precipita directamente sobre una parcela de forma circular de 42 cm de diámetro que está delimitada por un anillo de acero. Este anillo se inserta en el suelo y dispone de un pequeño
orificio de salida a través del que se recoge cada 3-5 minutos el agua de la escorrentía y los sedimentos
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
79
transportados. La utilización de una parcela circular se justifica por la mejor adaptación al cono de lluvia
que genera el pulverizador. La cantidad de agua recogida y la concentración de sedimentos son determinadas en el laboratorio.
Las pruebas de simulación de lluvia fueron realizadas en los meses de verano para disponer de unos suelos con una humedad baja (4-5%). Las simulaciones tuvieron una duración de 45 minutos y una intensidad media de 85±15 mm h-1. Se carece de observatorios en la zona de estudio así como de series largas
de datos para poder establecer los periodos de recurrencia de este tipo de precipitaciones. Utilizando
información de la estación meteorológica de Agoncillo, situada aproximadamente a unos 35 kilómetros
en línea recta, intensidades de este orden corresponderían a periodos de retorno de 25 años. No obstante,
la estación meteorológica de Agoncillo se encuentra en el fondo de la Depresión del Ebro, a 352 metros
de altitud, mientras que los bancales estudiados se localizan a 950 metros de altitud, en una zona de
montaña. Habría que esperar, pues, periodos de retorno más cortos, entre 15 y 20 años.
Los datos recogidos en cada simulación fueron: tiempo (segundos) trascurrido desde el inicio de la simulación de lluvia hasta el comienzo de la escorrentía; coeficiente de escorrentía (porcentaje de lluvia
que llega a convertirse en escorrentía); escorrentía media (ml s-1); pico máximo (“peak”) de escorrentía
durante la prueba (ml s-1); profundidad del frente de humectación tras la realización de la prueba (cm);
concentración media de sedimentos (g l-1); máxima concentración de sedimentos (“peak”) (g l-1); pérdida
total de suelo (g m-2 h-1).
En cada una de las parcelas, antes de la simulación de lluvia, se llevaron a cabo un conjunto de tareas
que nos permitieron conocer las características topográficas y edáficas de los suelos. Así se recogieron
muestras de suelo en las proximidades de cada parcela y entre los 0 y 15 cm de la superficie. En el laboratorio estas muestras nos permitieron conocer la distribución del tamaño de las partículas, el pH y el
contenido de materia orgánica. Los porcentajes de cubierta vegetal y de piedras fueron medidos usando
un enrejado con celdas de 0,5 cm2. Además se anotaron otras características propias de las parcelas:
pendiente, orientación y morfología de la superficie (grietas, depresiones, costras, etc.).
4. Resultados
4.1. Características de las parcelas y suelos
En la tabla 1 se describen las características de los suelos sobre los que se realizaron las simulaciones
de lluvia. Se trata de Cambisoles con un horizonte A poco profundo y pobre en materia orgánica (2,7%).
El horizonte B ofrece una estructura poliédrica muy poco desarrollada y poco estable. La textura de los
suelos analizados es franco-limosa con una proporción elevada de limos (61%). Las arcillas representan
el 16,6% del total de las partículas. El pH es propio de ambientes básicos (7,7).
Media
Desv.
Suelos-Fracción arenas (%)
22,4
9,2
Suelos-Fracción limos (%)
61,0
9,8
Suelos-Fracción arcillas (%)
16,6
4,4
Suelos-Materia Orgánica (%)
2,7
1,1
Carbonatos (%)
27,5
10,6
pH
7,7
0,2
Tabla 1. Características generales de los suelos.
La tabla 2 describe la microtopografía y cubierta vegetal de las parcelas. Las parcelas muy pastadas
muestran pruebas de la actividad ganadera. Una importante densidad de pisadas del ganado y una cubierta vegetal menos densa (36%) ponen en evidencia el permanente pisoteo y paso de la cabaña vacuna.
Las poco pastadas, por el contrario, muestran una mayor cubierta vegetal tanto de especies herbáceas
(70,4%) como de matorral (12,2%). Este último tiene más facilidades para recolonizar el bancal ante
80
Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio:
el papel del ganado vacuno
la escasa presión ganadera. La ANOVA indica un elevado nivel de significación entre los dos grupos
de parcelas considerados en el caso de la cubierta vegetal, especialmente herbácea, y en el porcentaje
de pedregosidad que cubre el suelo. La pedregosidad en las parcelas muy pastadas es del 17% y en las
pocos pastadas del 6,3%.
Muy Pastadas
Poco Pastadas
ANOVA
Media
Desv.
Media
Desv.
F.
Sig.
Altitud (m)
948
49,7
984
59,1
2,616
0,119
Pendiente (º)
8,2
6,7
6,5
5,1
0,490
0,490
Porcentaje de piedras (%)
17
21,8
6,3
9,5
2,944
0,099
Cubierta vegetal (%)
36
19,5
82,6
13,4
52,147
0,000*
C. vegetal-Matorral (%)
5,5
9,8
12,2
22,6
1,262
0,272
C. vegetal-Herbáceas (%)
30,5
12,4
70,4
13,4
94,068
0,000*
*Nivel de significación superior al 95%
Tabla 2. Características generales de las parcelas.
4.2. Respuesta hidrológica
La respuesta hidrológica de las simulaciones de lluvia es recogida en la tabla 3. Los resultados son
bastante concluyentes: todos los datos relacionados con las escorrentías son más elevados en los bancales muy pastados. Aquí el coeficiente de escorrentía medio ha sido calculado en el 38,7% frente a los
20,1% de los bancales poco pastados (siendo los dos grupos de valores estadísticamente significativos al
0,009). Consecuencia de la mayor importancia de la infiltración del agua en las áreas poco pastadas son
los valores correspondientes al frente de humectación que alcanza los 16,8 cm mientras que en los bancales muy pastados se sitúa por debajo de los 14 cm. Por otro lado, el inicio de la escorrentía es mucho
más rápido en las áreas muy pastadas (550 segundos) que en la poco pastadas (900 segundos).
Muy pastadas
Poco pastadas
Anova Sig.
Intensidad de Precipitación (mm h-1)
86 ± 16,6
86 ± 15,6
0,997
Inicio de escorrentía (s)
550 ± 440
900 ± 491
0,078
Escorrentía (mm h-1)
38 ± 14,3
23,2 ± 13
0,012*
Coeficiente de escorrentía (%)
38,7 ± 19,3
20,1 ± 14
0,009*
Frente de humectación (cm)
13,8 ± 9,4
16,8 ± 7,5
0,386
*Nivel de significación superior al 95%
Tabla 3. Respuesta hidrológica de las simulaciones de lluvia en las parcelas según la intensidad de uso ganadero.
De la evolución temporal de la escorrentía (Fig. 2) pueden obtenerse dos ideas: i) la cantidad de escorrentía es muy superior en la faja del bancal muy pastada donde, además, se activa con cierta rapidez y
ii) existe un incremento de los valores muy acusado en la primera parte del experimento para posteriormente observarse una tendencia a la estabilización, lo que es explicable por la saturación y sellado del
suelo.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
81
Figura 2. Dos ejemplos de evolución de la escorrentía superficial en las simulaciones de lluvia en bancales
según la intensidad de uso ganadero. El experimento del bancal poco pastado fue realizado con una precipitación
de 80,7 mm h-1 y generó coeficiente de escorrentía del 20%. El experimento del bancal muy pastado se llevó a cabo
con una simulación de 77,5 mm h-1 y ocasionó un coeficiente de escorrentía de 53,6%.
Bancal poco pastado: y= -9,160+3,092log(x), r2= 0,85
Bancal muy pastado: y= -3,934+1,833log(x), r2= 0,77
4.3. Respuesta erosiva
La respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia ha sido recogida en la tabla 4. Todos los valores indican que el “splash” y la escorrentía superficial erosionan y transportan más sedimentos en los sectores
que han sido pastados con cierta intensidad. Es muy interesante comprobar como en estos últimos se
ha recogido una tasa de erosión media de 25,8 g m-2 h-1 frente a los 10,2 g m-2 h-1 correspondientes a las
fajas de los bancales poco o nada pastadas. En este último caso, además, los niveles de significación son
superiores al 95% poniendo de manifiesto las diferencias entre ambos grupos de simulaciones.
Muy pastadas
Poco pastadas
Anova Sig.
Intensidad de Precipitación (mm h )
86 ± 16,6
86 ± 15,6
0,997
Concent. sedimento suspendido (g l )
0,69 ± 0,40
0,47 ± 0,17
0,066
Tasa de erosión (g m-2 h-1)
25,8 ± 14,7
10,2 ± 5,6
0,001*
-1
-1
*Nivel de significación superior al 95%
Tabla 4. Respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia en las parcelas según la intensidad de uso ganadero.
Las tasas de erosión de las simulaciones han sido correlacionadas con diferentes factores con el fin de
conocer su incidencia: altitud, pendiente, pedregosidad, cubierta vegetal, cubierta herbácea, escorrentía
total, coeficiente de escorrentía, frente de humectación, porcentaje de arenas del suelo, porcentaje de
limos y porcentaje de arcillas (Tabla 5). Si se deja al margen el alto coeficiente que se establece entre las
tasas de erosión y la escorrentía para el conjunto de las simulaciones (0,70 para el coeficiente de escorrentía y 0,69 para la escorrentía total) y, especialmente, para las parcelas poco pastadas (0,86) (Fig. 3),
son la cubierta vegetal total y la cubierta herbácea las que mejor se correlacionan con las tasas de erosión. La relación que se establece entre estas últimas y la cubierta vegetal es exponencial y negativa manifestando un descenso de la erosión a medida que se incrementan los porcentajes de cubrimiento vegetal (Fig. 4).
82
Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio:
el papel del ganado vacuno
Figura 3. Relaciones entre los coeficientes de escorrentía y las pérdidas de suelo obtenidas a partir de las
simulaciones de lluvia en bancales muy pastados y poco pastados.
Bancal poco pastado: y= 3,275+0,348x, r= 0,86; r2=0,74
Bancal muy pastado: y= 11,257+0,376x, r= 0,49; r2= 0,24
Figura 4. Relación entre las tasas de erosión y la cubierta vegetal.
TE= 53,625e-0,0203CV; r2= 0,77
Coeficiente de escorrentía
0.708*
Escorrentía total (ml s )
0,689*
Cubierta vegetal (%)
-0,639*
Cubierta herbáceas (%)
-0,608*
Frente de humectación (cm)
-0,501**
Pedregosidad (%)
0,493**
-1
Pendiente (º)
0,197
Porcentaje de arenas (%)
-0,101
Altitud (m)
0,080
Porcentaje de limos (%)
0,080
Porcentaje de arcillas (%)
0,007
* Significación 0,001
**Significación 0,05
Tabla 5. Coeficientes de correlación entre las pérdidas de suelo y diferentes variables.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
83
5. Discusión y conclusiones
A lo largo de este trabajo se ha comprobado un diferente comportamiento hidrológico y geomorfológico
de los bancales según la intensidad de uso. El papel del ganado parece ser un control importante de los
procesos erosivos. Allí donde hay una mayor intensidad de pastoreo hay más escorrentía y la erosión es
más activa. Por el contrario, los bancales con menor uso ganadero tienden a presentar una mayor estabilidad geomorfológica. En nuestros experimentos de simulación de lluvia el coeficiente de escorrentía en
bancales muy pastados es 0,6 veces superior a los bancales poco pastados y las pérdidas de suelo 1,5. La
densidad de la cubierta herbácea es un indicativo de la intensidad del pastoreo así como uno de los más
importantes controles de la erosión.
Las consecuencias del mantenimiento de un suelo desnudo por parte del pastoreo intensivo ya han sido
puestas de manifiesto por Keer (1992), Evans (1997) y Stapleton (1996). Cuando el ganado es introducido en un bancal, la composición y distribución de las especies cambian rápidamente. Aquellas que
son menos atractivas para el ganado incrementan su extensión. Esto obliga a una concentración mayor
de cabezas en los sectores que disponen de especies apetecibles. El pastoreo intensivo y prolongado
en estas zonas reduce las posibilidades de que las plantas realicen su ciclo de crecimiento normal, de
modo que con el tiempo su densidad decrece, el aporte de materia orgánica disminuye y la estabilidad
de los agregados del suelo puede destruirse. También surgen rodales de suelo desnudos y más compactos dispuestos a ser erosionados por el agua y el viento. De hecho, los cambios que experimentan las
superficies de los suelos reducen las tasas de infiltración generándose escorrentía. Esta escorrentía puede
llegar a crear pequeñas incisiones especialmente en los trayectos que son continuamente seguidos por
los animales (Cooke y Reeves, 1976).
Las tasas de erosión obtenidas en bancales abandonados en el área de estudio, no obstante, pueden ser
calificadas de moderadas. De hecho los valores están por debajo de los obtenidos por Cerdà (1994) en
terrazas de cultivo abandonadas del País Valenciano. Este autor utilizando también un simulador de
lluvia de características muy semejantes al nuestro, y con intensidades de precipitación de 55 mm h-1,
recoge tasas de erosión media de 167,9 g m-2 h-1 en bancales situados sobre margas, con porcentajes de
cubrimiento vegetal inferior al 20%.
En los bancales muy pastados de los altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos la tasas de erosión son
ligeramente más altas que en los campos en pendiente del Pirineo aragonés con un cubrimiento vegetal
medio del 30%, un alto porcentaje de piedras y pendientes medias del 30% (25,8 g m-2 h-1, en el área de
estudio, y 20,8 g m2 h-1, en el Pirineo aragonés). Valores inferiores a los pirenaicos presentan los bancales
poco pastados de nuestra área de estudio (10,2 g m-2 h-1 frente a los 20,8 g m-2 h-1 ya mencionados) (Arnáez
et al., 1996). Sin embargo, hay que anotar que los datos obtenidos en el Pirineo fueron recogidos con simuladores de lluvia que reproducían intensidades de precipitación de 58 mm h-1 (más bajas, por lo tanto, que
las utilizadas en Cameros). En realidad, es esperable que los bancales siempre se comporten desde un punto
de vista erosivo de forma más moderada que los campos en pendiente puesto que la reducida inclinación de
la faja llana y la disponibilidad de suelos profundos favorecen la infiltración (Ortigosa et al., 1994). Por otro
lado, la especial disposición escalonada de las terrazas ayuda a frenar las escorrentías y su energía.
Los resultados refuerzan el planteamiento realizado por Arnáez y Ortigosa (1997) al definir en la zona
de estudio dos áreas abancaladas con diferente evolución geomorfológica. Una presenta problemas erosivos tanto por lo que respecta a los movimientos en masa como al arroyamiento superficial. Se trata de
bancales localizados en pies de laderas (cóncavas o rectas), con orientación solana, por debajo de los
1.100 metros de altitud, fuertes pendientes (>20º), cubierta de matorral inferior al 60% y localizados en
las proximidades de las aldeas. En estos ambientes se unen dos circunstancias: por un lado, la concentración de escorrentías subsuperficiales y superficiales procedentes del conjunto de la ladera y, por otro,
la agrupación de ganado en busca de pastos. En el conjunto del área de estudio esta superficie supone
aproximadamente unas 500 hectáreas, es decir el 3,5% de la superficie total de bancales.
El resto del territorio abancalado se comporta desde una perspectiva geomorfológica con mayor moderación. Arnáez y Ortigosa (1997) señalan que estos espacios corresponden a parcelas localizadas en
laderas septentrionales, por encima de los 1.100 metros de altitud y una densa cubierta vegetal superior
al 60%, es decir bancales abandonados hace décadas.
84
Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio:
el papel del ganado vacuno
Referencias bibliográficas
Arnáez, J.; Ruiz, P.; Lasanta, T. (1996) Comportamiento hidromorfológico de los microambientes de
campos abandonados con lluvias intensas: experiencias en el Valle de Aísa (Pirineo aragonés). Cadernos
Xeloxico de Laxe, 21, pp. 659-669.
Arnáez, J.; Ortigosa, L. (1997) Abandono, subutilización y erosión en un espacio de montaña: el Sistema
Ibérico noroccidental (La Rioja, España). En García-Ruiz, J. M.; López, M. P. (eds.) Acción Humana y
desertificación en ambientes mediterráneos. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Zaragoza,
pp. 205-220.
Arnáez, J.; Lasanta, T.; Ruiz, P.; Ortigosa, L. (en prensa). Factors affecting runoff and erosion under
simulated rainfall in Mediterranean vineyards. Soil &Tillage Research.
On line: www.elsevier.com/locate/still.
Benjamín, K.; Domon, G.; Bouchard, A. (2005) Vegetation composition and succession of abandoned
farmland: effects of ecological, historical and spatial factors. Landscape Ecology, 20, pp. 627-647.
Cèrda, A. (1994) Arroyada superficial en terrazas de cultivo abandonadas: el caso del País Valenciano.
Cuadernos de Geografía, 56, pp. 135-154.
Cooke, R. U.; Reeves, R. W. (1976) Arroyos and Enviromental Changes in the American South West.
Clarendon Press, Oxford.
Evans, R. (1998) The erosional impacts of grazing animals. Progress in Physical Geography, 22 (2),
pp. 251-268.
Faulkner, H. (1995) Gully erosion associated with the expansion of unterraced almond cultivation in the
coastal, Sierra de Lujar, S. Spain. Land Degradation and Rehabilitation, 6, pp. 179-200.
Foster, I. D. L.; Fullen, M. A.; Brandsma, R. T.; Chapman, A. S. (2000) Drip-Screen rainfall simulators for hydro and pedo-geomorphological research: the Coventry experience. Earth Surface Processes
Landforms 25 (7), pp. 691–707.
García-Ruiz, J. M.; Ruiz, P.; Lasanta, T. (1996) Soil erosion after farmland abandonment in submediterranean mountains: A general outlook. En Rubio, J. L.; Calvo, A. (eds.) Soil degradation and desertification in Mediterranean environments, Geoforma Ediciones, Logroño, pp. 165-183.
Keer, I. G. C. (1992) The high country in transition –some implications for occupiers and administrator.
Journal of the New Zealand Mountain Lands, 49, pp. 32-50
Lasanta, T. (1990) Diversidad de usos e integración espacial en la gestión tradicional del territorio en
las mon­tañas de Europa occidental. En García-Ruiz, J. M. (ed.) Geoecología de las áreas de montaña.
Geoforma Ediciones, Logroño, pp. 235- 266,.
Lasanta, T.; Arnáez, J.; Oserín, M.; Ortigosa, L. (2001) Marginal Lands and Erosion in Terraced Fields
in the Mediterranean Mountains. A Case Study in the Camero Viejo (Northwestern Iberian System,
Spain). Mountain Research and Development, 21, pp. 69-76.
Navas, A.; Alberto, F.; Machín, J.; Galán, A. (1990) Design and operation of a rainfall simulator for field
studies on runoff and soil erosion. Soil Technology, 3, pp. 385– 397.
Ortigosa, L.; Oserín, M. A.; Arnáez, J. (1994) Comportamiento geomorfológico del espacio agrario
abancalado en Cameros Viejo (Sistema Ibérico): resultados de una modelización territorial. En GarcíaRuiz, J. M.; Lasanta, T. (eds.) Efectos geomorfológicos del abandono de tierras. Sociedad Española de
Geomorfología, Zaragoza, pp. 121-134.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
85
Pérez-Chacón, E.; Vabre, J. (1988) Abandono agropastoril y recolonización vegetal: el papel de las
especies leñosas como indicadoras del estudio de regeneración vegetal y de la edad de abandono (Haut
Conserans-Pirineo central francés). Cuadernos de Investigación Geográfica, 14, pp. 99-120.
Rodríguez, E. E.; Errea, M. P.; Lasanta, T. (1998) Valoración de los recursos pastorales de campos
abandonados de Camero Viejo (Sistema Ibérico riojano). Cuadernos de Investigación Geográfica, 24,
pp. 69-87.
Ruiz, P. (1993) Procesos de erosión en campos abandonados del Pirineo. Editorial Geoforma, Logroño,
p. 191.
Sobrón, J.; Ortiz, F. (1989) Aspectos de la colonización vegetal en un área de montaña submediterránea: el valle del Jubera (Sistema Ibérico, La Rioja). Cuadernos de Investigación Geográfica, 15, pp.
89-108.
Stapleton, L. (ed.) (1996) State of the environment in Ireland. Envirommental Protection Agency.
Vicente, S. M.; Lasanta, T.; Cuadrat, J. M. (2003) Diferencias espaciales en el proceso de revegetación:
influencia de los factores ambientales y de la gestión en el Pirineo central. En Marzolff; Riess; de la Riva;
Seeger (eds.) El cambio en el uso del suelo y la degradación del territorio en España, pp. 31-46.
Walsh, R. P. D.; Coelho, C.; Elmes, A.; Ferreira, A. J. D.; Goncalves, A. J. B.; Shakesby, R. A.; Ternan, J.
L.; Williams, A. G. (1998) Rainfall simulation plot experiments as a tool in overland flow an soil erosion
assessment, North-Central Portugal. Geookodynamik, 19 (3/4), pp. 139-152.
86
Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio:
el papel del ganado vacuno
Definição de critérios de
susceptibilidade geomorfológica
a movimentos de vertente na Bacia
Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
A. Seixas; C. Bateira; C. Hermenegildo; L. Soares; S. Pereira
Faculdade de Letras da Universidade do Porto – Departamento de Geografia
Via Panorâmica s/n. 4150-564 Porto - Portugal
â[email protected]
Resumo
Pretende-se identificar os factores de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na
Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua. O trabalho, elaborado em ambiente SIG (Sistema de Informação Geográfica), terá como base o registo de indícios de instabilidade em muros de pedra em seco,
obtido através de levantamento de campo.
Sendo constituída por formações metamórficas, esta bacia hidrográfica tem as vertentes organizadas em
terraços agrícolas. A crescente substituição dos tradicionais muros de pedra em seco por taludes de terra,
que representam já 42,9% da área da bacia hidrográfica, levanta vários problemas quanto à estabilidade
das vertentes.
Os taludes são um sistema recente e, uma vez que esta área é bastante activa do ponto de vista económico, as áreas em taludes que são destruídas são rapidamente arranjadas. Estes dois aspectos contribuem
para que não se observem no terreno muitos indícios de instabilidade. Assim, opta-se por estudar a instabilidade que se observa nos muros. Nestes, as diferenças na cor e na presença de vegetação, mostram
a existência de anteriores movimentos durante períodos de tempo alargados. Ao mesmo tempo, por ser
mais onerosa a sua construção/manutenção, os sinais de instabilidade permanecem visíveis. O levantamento da instabilidade que se descreve foi possível marcando todos os muros caídos, reconstruídos ou
que com sinais de instabilidade.
Para a identificação dos critérios de instabilidade foi analisada a relação entre os registos das ocorrências de instabilidade nos muros e os declives, a concentração do fluxo superficial e a morfologia das
vertentes.
A frequência de ocorrência de quedas de muros é maior nas áreas côncavas da bacia, aumenta com o
declive e em áreas onde a concentração do fluxo superficial é maior.
Palavras chave: instabilidade de vertentes, terraços agrícolas, sistemas de armação, morfologia das
vertentes.
Resumen
Se pretende identificar los factores de susceptibilidad geomorfológica a los movimientos de vertiente en
la Cuenca Hidrográfica de la ribera de Meia Légua. El trabajo, hecho en SIG (sistema de la información
geográfica), tendrá como base, el registro de las señales de la inestabilidad en muros de piedra en seco,
obtenido a través de trabajo de campo.
Siendo constituido por las formaciones metamórficas, esta cuenca hidrográfica tiene las vertientes dispuestas en terrazas agrícolas. La sustitución progresiva de los tradicionales muros de piedra en seco por
los taludes de tierra, que ya representan 42,9% de la zona de la cuenca hidrográfica, plantea algunos
problemas en cuanto a la estabilidad de las vertientes.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
87
Los taludes son un sistema reciente y, al tratarse de un área bastante activa del punto de vista económico,
los taludes que son destruidos, son rápidamente arregladas. Estos dos aspectos han contribuido a que
no se observen en el terreno demasiados indicios de inestabilidad. De este modo, se opta por estudiar
la instabilidad observada en los muros de piedra en seco. En estos, las diferencias en el color y en la
presencia de vegetación, muestran la existencia de movimientos anteriores durante largos periodos. Al
mismo tiempo, por ser más costosa su construcción/manutención, las señales de inestabilidad permanecen visibles. El estudio de la inestabilidad que se describe ha sido posible enmarcando todos los muros
derrumbados, reconstruidos o con señales de inestabilidad.
Para la identificación de los criterios de inestabilidad se ha analizado la relación entre los registros de
acontecimientos de inestabilidad en los muros y la pendiente, la concentración del flujo superficial y la
morfología de las vertientes.
La frecuencia de sucesos de desmoronamientos es mayor en las áreas cóncavas de la cuenca, aumenta
con la pendiente y en áreas donde la concentración de flujo superficial es más grande.
Palabras clave: instabilidad de vertientes, terrazas agrícolas, sistemas de armazón, morfología de vertientes.
Introdução
Os sistemas de Armação do Terreno para o cultivo da vinha na Região Demarcada do Douro (RDD)
sofreram grandes alterações ao longo do tempo. Uma das mudanças mais importantes ocorreu por volta
de 1860 como consequência do combate à praga da filoxera. Sensivelmente a partir de finais dos anos
60 do século XIX, inicia-se uma nova fase de alterações importantes ao nível das formas de armação do
terreno. Esta acontece na sequência de mudanças tecnológicas, económicas e sociais, de onde se destaca
a escassez de mão-de-obra.
A história destas mudanças consegue perceber-se nos diferentes modos de armar o terreno que coexistem actualmente na paisagem da RDD (Fig. 1).
Figura 1. Sistemas de Armação do Terreno.
Esquemas adaptados de Vitivinicultura Duriense: contributo para uma actualização, p. 19.
88
Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
Na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua, a área de terraços pré-filoxéricos é muito reduzida,
encontrando-se apenas num pequeno sector na parte ocidental da bacia, ocupados por pequenas hortas
e não por vinha. Por este motivo abordam-se, ao longo deste trabalho, apenas os sistemas de terraços
pós-filoxéricos, de taludes e da vinha ao alto.
A Bacia Hidrográfica tem uma área de 18,31 km2. Cerca de 15 km2 correspondem a área ocupada por
vinha. Desta, em 11,3 km2, cerca de 75%, o terreno encontra-se armado segundo um dos sistemas de
armação referidos (ver tabela 1).
Sistema de Armação
Área (km2)
Área (%)
Muros de Pedra em Seco
5,68
50,2
Vinha ao Alto
0,79
6,9
Taludes
4,85
42,9
11,32
100
Total
Tabela 1. Sistemas de armação do terreno na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua.
O sistema de armação do terreno mais frequente é o dos terraços pós-filoxéricos sustidos por muros de
pedra em seco, que ocupam 50,2% da área considerada, seguem-se os socalcos de taludes em terra, com
42,9%. A vinha ao alto tem uma expressão reduzida, ocupando apenas 6,9% da área da bacia.
Os terraços com muros de pedra em seco mantêm-se, sobretudo, nos sectores de declive mais acentuado, na proximidade das linhas de água com maior encaixe. Os taludes em terra distribuem-se por toda
a bacia. Embora não existam dados quantitativos relativos à evolução da área ocupada por taludes, as
leituras sobre o terreno mostram um aumento muito importante desta área, observando-se que este sistema substitui, a um ritmo bastante rápido, o sistema de terraços sustidos por muros de pedra. A vinha
ao alto tem fraca expressão, concentrando-se nas áreas de menor declive, nomeadamente, na ‘veiga’ da
bacia da Meia Légua, nas rechãs e na proximidade do topo das vertentes.
Metodologia
Através do levantamento de campo foi registada a distribuição das diferentes formas de armação do
terreno (Fig. 2). Foram igualmente registados todos os indícios de instabilidade observados nos muros
de pedra (Fig. 3): muros caídos, reconstruídos e deformados.
Figura 2. Sistemas de Armação do Terreno na
Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua.
Figura 3. Instabilidade observada nos muros de
pedra em seco na Bacia Hidrográfica da Ribeira
da Meia Légua.
A área considerada é a área da bacia hidrográfica onde os terrenos para o cultivo da vinha têm armação, ou seja,
11,3 km2.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
89
Como factores considerados determinantes para o desenvolvimento de instabilidade, foram definidos 3:
os declives, a forma da vertente e a concentração de fluxo. Estes factores foram divididos em classes,
consideradas como variáveis independentes (tabela 2). A fim de se perceber qual a influência destas variáveis no desencadear de instabilidade, foi calculada a densidade de instabilidade por variável, ou seja,
o número de registos de instabilidade por km2 de área de cada variável (tabela 2).
1. Análise da relação entre a instabilidade observada nos muros de pedra em seco e as
variáveis consideradas (tabela 2)
1.1 Análise da relação entre os registos de instabilidade nos muros e a forma da vertente.
Observa-se que em vertentes côncavas a densidade de instabilidade é superior, 429 registos por km2, à
que se verifica em vertentes convexas (85,2).
Factores
Forma da
Vertente
Declives
Concentração
do Fluxo
Variáveis
Área
(km2)
Côncava
Convexa
Total
0 – 10
10 – 16
16 - 22
>22
Total
0 – 0,002
0,002 – 0,01
0,01 – 0,04
>0,04
Total
2,10
3,58
5,58
0,55
1,55
2,1
1,48
5,68
3,02
1,84
0,55
0,27
5,68
Registos Instabilidade nos
Muros (N.º)
429
305
734
49
124
278
283
734
300
276
110
48
734
Densidade
(N.º de Registos de
Instabilidade por km2)
204,29
85,2
88,58
79,92
132,57
191,5
99,34
150,14
198,78
177,76
-
Tabela 2. Densidade de registos de instabilidade nos muros.
1.2 Análise da relação entre registo de instabilidade nos muros e declives.
Gráfico 1. Densidade de registos de instabilidade nos muros segundo a classe de declive.
Figura 4. Registos de instabilidade nos muros,
em áreas de declive inferior a 10º, na Bacia Hidrográfica
da Ribeira da Meia Légua.
A partir dos 10º de declive, observa-se uma relação importante entre este e a densidade de instabilidade,
ou seja, com o aumento do declive aumenta a instabilidade.
A partir destes resultados, verifica-se que não é apenas o declive que determina a instabilidade, há valores importantes de instabilidade mesmo em áreas com declive inferior a 10º (Fig. 4). Estes registos de
90
Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
instabilidade referem-se a terraços muito próximos de linhas de água e, maioritariamente, instalados em
vertentes côncavas. Nestes casos, a instabilidade explica-se sobretudo pelo facto de grandes concentrações de fluxo interno imporem declives muito menores para desencadear instabilidade de vertentes.
1.3 Análise da relação entre o registo de instabilidade nos muros e a concentração do fluxo
A densidade de instabilidade é superior nas áreas com concentração de fluxo entre 0.01 e 0.04 km2 (gráfico 2). Uma parte importante das áreas com concentração do fluxo superior a 0.04 km2, corresponde a
linhas de água com escoamento estacional ou perene, o que inviabiliza o uso agrícola e, portanto, não
tem terraços agrícolas (Fig. 5). Daí que esta classe não corresponda à classe de maior instabilidade, apesar de ter forte concentração da drenagem e, portanto, a áreas onde não há terraços.
Gráfico 2. Densidade de Registos de Instabilidade nos muros
segundo a classe de concentração do fluxo.
Figura 5. Extracto do mapa de Concentração
do Fluxo da Bacia Hidrográfica
da Ribeira da Meia Légua.
2. Carta de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente
A metodologia utilizada na avaliação da susceptibilidade, baseia-se na distribuição dos registos de instabilidade na área da bacia com sistema de terraços pós-filoxéricos (com muros de pedra) e na sua relação
com os factores condicionantes da instabilidade. Assumem-se, nesta avaliação, dois princípios: 1) A
instabilidade futura deverá verificar-se em condições semelhantes às que determinaram a instabilidade
passada e presente; 2) As condições principais que desencadearam os movimentos podem ser identificadas, a partir do estudo de casos pontuais, e depois extrapoladas para áreas mais vastas.
A avaliação da susceptibilidade geomorfológica foi realizada com base no método do valor informativo
(Yan, 1988; Yin e Yan, 1998, citados em Zêzere). Este método pressupõe a definição de unidades de
terreno (UT’s) e a consideração de um conjunto de factores de instabilidade. A aplicação deste método
na área da Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua, foi precedida pela definição de UT’s, a partir
do cruzamento da informação relativa aos declives, à concentração do fluxo e à forma da vertente. Este
método foi aplicado a duas escalas: ao total da área da bacia e à área da bacia ocupada por muros de
pedra.
2.1 Avaliação da susceptibilidade na área da bacia ocupada por muros de pedra
Consideraram-se 14.198 unidades de terreno enquadradas em 32 tipos de combinações únicas de declive,
concentração de fluxo e forma da vertente. A estas UT’s foi sobreposta a informação da instabilidade.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
91
N.º UT’s
com a
variável
N.º UT’s com
movimentos e
com a presença da
variável
N.º Total
de UT’s
N.º Total de
UT’s com
movimentos
Côncava
6.547
236
14.198
612
Convexa
7.651
376
14.198
612
0,0569
0 – 10
1.525
42
14.198
612
-0,1945
10 – 16
3.574
100
14.198
612
-0,1877
16 - 22
5.028
230
14.198
612
0,0258
>22
4.071
240
14.198
612
0,1360
0 – 0,002
5.239
253
14.198
612
0,0493
0,002 – 0,01
5.145
211
14.198
612
-0,0216
0,01 – 0,04
2.503
98
14.198
612
-0,0418
>0,04
1.311
50
14.198
612
-0,0532
Factores
Variáveis
Forma
da vertente
Declives
Concentração
do Fluxo
Valor Informativo
(Li)
-0,0777
Tabela 3. Valor informativo das variáveis.
Quando o valor informativo (Li) é negativo, considera-se que a variável não é determinante no desenvolvimento de instabilidade. Valores positivos de Li indicam uma relação entre a presença da variável e
as manifestações de instabilidade, tanto maior quanto maior for o score (Yan, 1988, citado em Zêzere).
Para a definição do valor informativo total de cada situação tipo, fez-se o somatório dos valores informativos de cada uma das variáveis presentes em cada UT (tabela 4).
Situação
tipo
Valor informativo Situação
Valor informativo (Li)
Forma Declive
Fluxo
Total (Lj)
tipo
Valor informativo (Li)
Forma Declive
Valor informativo
Fluxo
Total (Lj)
1
-0,0777
0,0258 -0,0216
-0,0735
17
-0,0777
0,0258 -0,0418
-0,0937
2
-0,0777
0,0258
0,0493
-0,0026
18
0,0569
0,136 -0,0418
0,1511
3
-0,0777
0,136
0,0493
0,1076
19
4
-0,0777
0,136 -0,0216
0,0367
20
5
0,0569
0,0258
0,0493
0,132
21
6
0,0569
0,0258 -0,0418
0,0409
22
0,0569 -0,1945
0,0493
-0,0883
0,0569
0,0258 -0,0532
7
8
-0,0777 -0,1877
9
0,0569
10
0,0569
11
0,0493
0,0258 -0,0216
-0,0777 -0,1945
0,0493
-0,2229
0,0569 -0,1877 -0,0216
-0,1524
-0,0777
0,136 -0,0418
0,0165
0,0295
23
0,0569 -0,1945 -0,0216
-0,1592
-0,2161
24
0,0569 -0,1945 -0,0418
-0,1794
0,0611
25
0,0569 -0,1945 -0,0532
-0,1908
0,0493
0,2422
26
0,0569
0,136 -0,0532
0,1397
-0,0777 -0.1877 -0,0216
-0,287
27
-0,0777 -0,1945 -0,0216
-0,2938
0,136
12
0,0569 -0,1877
0,0493
-0,0815
28
-0,0777
0,136 -0,0532
0,0051
13
0,0569 -0,1877 -0.0532
-0,184
29
-0,0777 -0,1945 -0,0418
-0,314
14
0,0569
0,136 -0,0216
0,1713
30
-0,0777 -0,1877 -0,0532
-0,3186
15
0,0569 -0,1877 -0,0418
-0,1726
31
-0,0777
0,0258 -0,0532
-0,1051
16
-0.0777 -0,1877 -0,0418
-0,3072
32
-0,0777 -0,1945 -0,0532
-0,3254
Tabela 4. Detalhe do cálculo do valor informativo total.
Os scores finais do valor informativo foram divididos em 4 classes de susceptibilidade (tabela 5).
Susceptibilidade
Fraca a Nula
Média
Forte
Muito Forte
Total
Área (km2)
1,80
1,52
0,85
1,28
5,44
Área (%)
33,09
27,89
15,55
23,47
100
Tabela 5. Percentagem de área de terraços pós-filoxéricos por classe de susceptibilidade.
92
Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
Os resultados, cartografados na figura 6,
mostram uma grande percentagem de área de
terraços instalada em áreas com susceptibilidade muito forte, cerca de 23%, e forte, cerca
de 15%.
2.2 Avaliação da susceptibilidade na área
da bacia
Apenas foi possível o levantamento da instabilidade nos muros de pedra porque nestes,
as diferenças na cor e na presença de vegetação, mostram a existência de anteriores movimentos durante períodos de tempo alargados. A reconstrução de um muro de pedra é
um processo oneroso e relativamente lento.
Pelo contrário, no sistema de taludes não se
observam indícios de instabilidade significativos (apenas os resultantes da erosão por
escorrência, que assume alguma importância
devido, sobretudo, à não consolidação da generalidade dos taludes), o que inviabilizou o
levantamento da instabilidade neste sistema.
Contudo, pensa-se que a ausência de indícios
de instabilidade se deve ao facto de, por um
Figura 6. Carta de susceptibilidade a movimentos de
lado, se tratar de um sistema recente, e, por
vertente na área ocupada por terraços pós-filoxéricos.
outro lado, de ser facilmente reparável, ou
seja, os vestígios de instabilidade são eliminados rápida e facilmente, não deixando marcas, como acontece nos muros.
Embora apenas tenham sido levantados indícios de instabilidade nos muros, considera-se que a informação relativa ao comportamento destas áreas perante as diferentes variáveis analisadas, permite a
extrapolação dos resultados para toda a área da bacia.
De acordo com a metodologia aplicada, existem, na área da bacia, 19.665 unidades de terreno enquadradas
nas 32 situações tipo já referidas. A avaliação da susceptibilidade geomorfológica na bacia hidrográfica fezse através do cálculo do valor informativo total de cada variável para a totalidade das UT’s (tabela 7).
Factores
Variáveis
N.º UT’s
com a
variável
N.º UT’s com
movimentos e
com a presença
da variável
N.º Total
de UT’s
N.º Total de
UT’s com movimentos
Valor Informativo
(Li)
Forma
Côncava
9.274
253
19.665
612
-0,0572
da vertente
Convexa
10.391
347
19.665
612
0,0306
0 – 10
2.942
38
19.665
612
-0,3819
10 – 16
5.328
111
19.665
612
-0,1743
16 - 22
6.656
233
19.665
612
0,0511
>22
4.739
218
19.665
612
0,1697
0 – 0,002
8.305
234
19.665
612
-0,0432
Concentração
0,002 – 0,01
7.088
223
19.665
612
0,0047
do Fluxo
0,01 – 0,04
2.739
103
19.665
612
0,0822
>0,04
1.533
40
19.665
612
-0,0765
Declives
Tabela 6. Valor informativo das variáveis.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
93
Situação
tipo
Valor informativo (Li)
Forma Declive
Valor informativo Situação
Fluxo
Total (Lj)
tipo
Valor informativo
Valor informativo (Li)
Forma Declive
Total (Lj)
Fluxo
1
-0,0572 -0,3819 -0,0432
-0,48
17
0,0306 -0,1743 -0,0432
-0,19
2
-0,0572 -0,3819
0,0047
-0,43
18
0,0306 -0,1743 -0,0678
-0,21
3
-0,0572
0,0511 -0,0432
-0,05
19
0,0306 -0,3819 -0,0432
-0,39
4
-0,0572 -0,1743
0,0047
-0,23
20
0,0306
0,01
5
-0,0572 -0,1743 -0,0432
-0,27
21
0,0306 -0,3819
0,0047
-0,35
6
-0,0572
0,07
22
0,0306 -0,3819 -0,0765
-0,43
0,1697 -0,0432
7
0,0306 -0,1743
8
0,0306
9
-0,0572
10
0,0306
11
0,0306 -0,1743
0,0047
12
0,0306
0,1697
0,0047
13
0,0306
0,0511
0,0047
14
0,0306
0,1697
15
0,0306
0,0511
16
-0,0572
0,0511
0,0511 -0,0765
0,0822
-0,06
23
-0,0572
0,1697
0,0047
0,12
0,1697 -0,0432
0,16
24
-0,0572 -0,1743
0,0822
-0,15
0,0511
0,08
25
-0,0572
0,0822
0,19
0,04
26
0,0306
-0,14
27
0,0306 -0,3819
0,0822
-0,27
0,21
28
-0,0572 -0,3819
0,0822
-0,36
0,09
29
-0,0572
0,0511 -0,0765
-0,08
0,0822
0,28
30
-0,0572
0,1697 -0,0765
0,04
0,0822
0,16
31
-0,0572 -0,3819 -0,0765
-0,52
0,0047
0
32
-0,0572 -0,1743 -0,0765
-0,31
0,0822
0,0511 -0,0432
0,1697
0,1697 -0,0765
0,12
Tabela 7. Detalhe do cálculo do valor informativo total.
Susceptibilidade
Fraca a Nula
Média
Forte
Muito forte
Total
Área (km2)
8,08
3,87
3,41
2,75
18,11
Área (%)
44,62
21,37
18,85
15,17
100,00
Tabela 8. Percentagem de área da bacia hidrográfica, por
classe de susceptibilidade.
Da análise da relação entre a instabilidade, observada nos muros de pedra, e os factores condicionantes de instabilidade considerados, resulta
uma área da bacia superior a 30% com susceptibilidade forte e muito forte.
Em cerca de 15% da área da bacia, a susceptibilidade geomorfológica é muito forte e, em cerca
de 19% é forte.
Análise da distribuição da área de cada sistema
de armação do terreno, por classe de susceptibilidade.
Figura 7. Carta de susceptibilidade a movimentos
de vertente na bacia hidrográfica
da Ribeira da Meia Légua.
Sistema de armação do terreno
Fraca a Nula
Susceptibilidade
Média
Forte
Muito forte
Muros
35,58
24,75
21,50
18,17
Taludes
36,11
23,10
22,76
18,03
Vinha ao alto
62,50
19,76
12,21
5,54
Tabela 9. Percentagem de área de cada sistema de armação por classe de susceptibilidade.
94
Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
Os sistemas de muros e de taludes distribuem-se sensivelmente da mesma forma
pelas classes de susceptibilidade: cerca de
40% encontram-se em áreas de susceptibilidade forte e muito forte.
Gráfico 3. Percentagem de área de cada sistema por classe
de susceptibilidade.
Conclusões
Valores mais elevados de concentração do fluxo, de declive e vertentes côncavas apresentam uma elevada coincidência com as áreas onde se observaram maiores indícios de instabilidade nos muros de suporte. Pode, por isso, concluir-se que estes factores contribuem de forma determinante para a instabilidade
das vertentes organizadas em terraços agrícolas.
A relação entre a instabilidade e
os factores considerados condicionantes, permitiu a avaliação
da susceptibilidade geomorfológica.
Esta apresenta uma área muito
importante da bacia como correspondendo a susceptibilidade
forte, cerca de 19%, e a susceptibilidade muito forte, cerca de
15%. Estes dados não são totalmente inesperados, dada a sua
localização no Vale do Douro,
área afectada por episódios chuvosos que, embora esporádicos,
se caracterizam por uma intensidade bastante forte. Estes episódios, associados a períodos mais
prolongados de precipitação, são
responsáveis por uma forte dinâmica de vertente, como se observou no Inverno de 2000/2001,
altura em que, em resultado de
um período excepcionalmente
pluvioso, ocorreram diversos
movimentos de vertente.
Figura 8. Suceptibilidade Geomorfológica a Movimentos de vertente a
bacia hidrográfica da Ribeira da Meia Légua (Peso da Régua),
por Sistema de Armação do Terreno.
A análise da distribuição da área dos diferentes sistemas de armação segundo a classe de susceptibilidade, permite observar que os sistemas de muros e de taludes têm sensivelmente os mesmos valores,
cerca de 40% da sua área encontra-se em áreas de susceptibilidade forte e muito forte. Esta semelhança
de valores é normal uma vez que a grande maioria das áreas de taludes em terra resultou da reconversão
de vinhas e não da criação de novos vinhedos. Ou seja, a generalidade das áreas com taludes, têm as
mesmas características, do ponto de vista dos factores condicionantes da instabilidade considerados,
nas áreas com muros de pedra. A questão que subsiste é a de saber se vertentes organizadas com taludes
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
95
têm o mesmo comportamento de vertentes organizadas em terraços com muros de pedra, ou seja, se em
termos de funcionamento hídrico se verificam nos taludes respostas semelhantes às que se verificam nos
terraços com muros de pedra.
Este trabalho pretende ser apenas um ensaio da aplicação da metodologia do valor informativo na avaliação da susceptibilidade geomorfológica, com recurso aos Sistemas de Informação Geográfica. Entende-se que, para a definição da susceptibilidade à ocorrência de movimentos de vertente na bacia
hidrográfica, haveria ainda que: aperfeiçoar a aplicação da metodologia; aprofundar o conhecimento de
todas as variáveis que influem na instabilidade de vertentes e conhecer a instabilidade presente (ou não)
nos taludes.
referênces Bibliográficas
Aguiar, F. B. de; Andresen, T.; Dias, J.; Silva, P. S. (coord.) (2001) Plano Intermunicipal de Ordenamento do Território do Alto Douro Vinhateiro - Diagnóstico da Situação. Universidade de Trás-os-Montes
e Alto Douro, Vila Real.
Aguiar, F. B. de (coord.) (2000) Candidatura do Alto Douro Vinhateiro a Património Mundial, Fundação
Rei Afonso Henriques. http//:www.espigueiro.pt/douro-vinhateiro/index.html.
Almeida, J. R. N. de (1990) Vitivinicultura Duriense: Contributo para uma actualização. Observatório
– Revista do Sector de Acção Cultural da Câmara Municipal de V. N. de Gaia, n.º 1, V. N. de Gaia, pp.
17-30.
Bateira, C.; Soares, L. (1997) Movimentos em massa no Norte de Portugal: factores da sua ocorrência.
Territorium, n.º 4, Coimbra, pp. 63-77.
Bateira, C.; Seixas, A; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes no Douro: Uma leitura geográfica da
dinâmica do meio físico. En 2.º Encontro Internacional da História da Vinha e do Vinho no Vale do
Douro, GEHVID – Grupo de Estudos de História da Viticultura Duriense e do Vinho do Porto.
Bateira, C. (coord.) (2006) Recuperação de Paisagens de Terraços e Prevenção de Riscos Naturais no
Vale do Douro. Projecto TERRISC, Departamento de Geografia, Faculdade de Letras da Universidade
do Porto.
Fonseca, A. M. (1993) Práticas culturais nos vinhedos durienses antes e depois da invasão filoxérica.
Separata dos Anais do Instituto do Vinho do Porto, Porto, pp. 5-38.
Marques, H. T.; Pereira, G. M.; Fauvrelle, N.; Rebanda, N. C.; Roseira, J. A. (2003) Viver e saber fazer
- Tecnologias tradicionais na Região do Douro. Museu do Douro, Peso da Régua.
Santos, F. (1996) Mecanização da cultura da vinha. UTAD, Vila Real.
Soeiro, T.; Pires, C. C.; Cortes, R.; Ribeiro, J. A.; Marques, H. T.; Pereira, G. M.; Fauvrelle, N.; Rebanda, N. C.; Roseira, J. A. (2003) Viver e saber fazer - Tecnologias tradicionais na Região do Douro.
Museu do Douro, Peso da Régua.
Zêzere, J. L. (1997) Movimentos de vertente e perigosidade geomorfológica na região a norte de Lisboa. Dissertação de doutoramento em Geografia Física, apresentada à Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, Lisboa, p. 575.
96
Definição de critérios de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua
Evaluación de riesgos
en el paisaje aterrazado de Liguria:
resultados preliminares
y modelo de estudio
- PROYECTO ALPTER INTERREG III B G. Brancucci1; G. Paliaga2; F. Nervi3
Laboratorio de Geomorfología Aplicada - Departamento POLIS
Facultad de Arquitectura de la Universidad de Génova
Stradone S. Agostino, 37. 16123 - Genova Italy.
Tel +390102095788; Fax +390102095843
1
[email protected]; 2 [email protected]; 3 [email protected]
Resumen
En áreas montañosas con acusada pendiente, la ausencia de suelo favorable para el desarrollo de la
agricultura hizo que el hombre modificara las laderas mediante la construcción de terrazas, en lo que
podríamos calificar como una interferencia humana en el sistema geomorfológico. Esta interferencia ha
provocado el aumento del riesgo, particularmente en áreas en donde la morfología condiciona fuertemente su construcción.
Los resultados preliminares aquí presentados son parte de la tarea de evaluación de riesgos hecha por
el proyecto ALPTER INTERREG III B, desarrollado para contrastar el abandono de áreas agrícolas
aterrazadas en la región alpina. Por lo que se refiere al territorio de Liguria (Italia del norte) alrededor
del veinte por ciento de su superficie se dispone en terrazas. Tras la verificación de la extensión del área
aterrazada y la recogida de datos, se ha realizado un análisis MS (estadístico multivariante) para obtener
un “modelo de árbol de decisión”, es decir un modelo de evaluación del riesgo relacionado con las terrazas. Los resultados preliminares centran la atención principalmente en el aspecto y la pendiente de las
laderas, más que en otras características.
Introducción
A lo largo de los siglos, el hombre ha producido profundos cambios sobre grandes extensiones del paisaje para
obtener suelo favorable a la agricultura. Esta modificación se ha realizado diversificando el perfil del terreno
para conseguir superficies sub horizontales y controlar la escorrentía superficial generada por la precipitación.
Dependiendo de diversos parámetros, como son la ladera original, la litología, el tipo de suelo, etc., se
han aplicado técnicas diferentes como la construcción de muros levantados con piedras pequeñas, o la
utilización de suelo cubierto con vegetación, que produce en general el mismo efecto (Fig.1).
Hoy en día, en Italia, la mayoría de las áreas aterrazadas se dedican al viñedo, siendo éste el cultivo
más rentable. Es el caso de Cinque Terre (en la región de Liguria), famoso por su impresionante paisaje
aterrazado, declarado Patrimonio Cultural y Ambiental de la UNESCO.
Como indican Shresta et al. (2004), una de las causas de la degradación de las laderas de pendiente acusada está relacionada con la práctica de la construcción y el desmoronamiento de las terrazas artificiales.
De hecho, los trabajos realizados por los agricultores para modificar la superficie de la ladera y el flujo
de la escorrentía, así como la movilización de suelo son, desde un punto de vista geomorfológico, una
interferencia con el propio sistema y esto rige la dinámica de cambio de la superficie.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
97
Figura 1. De B a E: diferentes tipos de terrazas. De 1 a 7: diferentes tipos de degradación en las terrazas.
1, 3: abombamiento; 2: deformación por presión; 4: desmoronamiento.
(Fuente: Brancucci et al., 2005)
El abandono de áreas agrícolas aterrazadas da lugar a una nueva interferencia con el sistema geomorfológico: la ausencia de trabajos de mantenimiento de un paisaje alterado por el hombre implica que el
sistema geomorfológico pueda lograr de nuevo el control por medio de procesos erosivos, que a su vez
provocan la degradación del territorio.
El resultado final es el aumento del riesgo geomorfológico con problemas difusos de inestabilidad y
aumento del transporte sólido en los ríos (Fig. 2). En áreas como el territorio de Liguria este problema
adquiere una importancia particular debido a que es una zona de transición entre el interior y la costa,
demasiado urbanizada. Esto se debe a la peculiar morfología y a las características climáticas de la región.
Figura 2. El abandono de las áreas del interior y el incremento de la urbanización provocan el aumento del riesgo geomorfológico en la región de Liguria
El Proyecto ALPTER INTERREG III B se ha desarrollado para estimar el abandono de las áreas agrícolas aterrazadas de la región alpina, cuestión que durante los últimos años ha centrado la atención tanto
de las instituciones como de la opinión pública. Pérdida de suelo agrícola productivo, reducción de la
diversidad biológica, desaparición de un importante patrimonio cultural, y aumento del riesgo natural
son las consecuencias más importantes de la degradación de estas estructuras aterrazadas.
El proyecto se centra en distintas áreas de la región alpina, con el objetivo de recopilar datos, desarrollar
tecnologías específicas, y efectuar trabajos de recuperación, siendo el objectivo final promover una
trasformación a gran escala. Al mismo tiempo, se ha puesto en funcionamiento una red para favorecer
el intercambio de experiencias y la cooperación entre científicos y profesionales relacionados con el
estudio de las áreas aterrazadas.
Una de las contribuciones al proyecto, aportadas por el Laboratorio de Geomorfología Aplicada y la
Regione Liguria (Departamento de Planificación Territorial y del Paisaje), es un modelo para supervisar rápidamente y con precisión el territorio aterrazado y predecir el riesgo geomorfológico en áreas
extensas y complejas. El modelo utiliza las tecnologías GIS y DEM, observaciones de campo, así como
análisis MS, para considerar la tendencia a la inestabilidad producida por la modificación humana de las
laderas. Este método permitirá incluir las terrazas en los procedimientos y las estrategias de evaluación
de riesgo.
98
Evaluación de riesgos en el paisaje aterrazado de Liguria: resultados preliminares y modelo de estudio
- Proyecto ALPTER INTERREG III B -
Como destacan Shrestha et al. (2004), son numerosos los autores que han desarrollado técnicas para determinar la degradación del territorio y la predicción de riesgos, pero con resultados a menudo difíciles
de interpretar. Por nuestra parte, se ha preferido utilizar un método basado en las evidencias aportadas
por los datos de las observaciones de campo, que serán analizados con la técnica MS (análisis estadístico
multivariante) y los resultados se utilizarán para construir un modelo de riesgo basado en la “técnica del
árbol para la toma de decisiones” (Murthy et al., 1994; Rossiter, 1990). El objetivo es facilitar un instrumento a los planificadores para que orienten la intervención en aquellos lugares en los que sea imprescindible, para reducir el riesgo, aunque desde luego somos conscientes de que no es posible recuperar
todas las áreas aterrazadas de Liguria.
La primera fase del proyecto se ocupa de la realización del censo de las áreas aterrazadas de toda la
región de Liguria, con la ayuda de la fotografía aérea y la cartografía temática disponible para la zona.
El siguiente paso se centra en las observaciones de campo en las tres áreas de la muestra del cuadro 3,
lo que nos permite definir la extensión real de las terrazas analizadas en la primera fase, y recoger datos
sobre el estado de estas mismas terrazas.
En este artículo presentamos los resultados preliminares de la primera área de estudio, la cuenca del río
Bisagno.
Área de estudio
La Liguria (Figs. 3 y 4) es una región montañosa junto al mar que cubre un área superficial de 4.800 km2.
Sus principales características geológicas son un sustrato litológico heterogéneo con estructura compleja, que deriva de la orogénesis de los Alpes y del Apenino norteño. La litología varía de metamórfica a
sedimentaria, mientras que las deformaciones más frágiles son dominadas por dos sistemas principales
con dirección W-E y N-S.
Figura 3. El territorio de Liguria y las tres áreas de estudio del Proyecto ALPTER.
Las características geomorfológicas principales del territorio son la proximidad al mar de la divisoria
principal de aguas, que se extiende de una altitud de 500 m a 2.000 m, y la fuerte inclinación de las
laderas frente al mar Tirreno. Las numerosas y cortas cuencas hidrográficas de la región están marcadas
por una fuerte erosión, y caracterizadas por un alto nivel de riesgo de inundación a lo largo de la línea
de costa intensivamente urbanizada.
La cuenca del Bisagno, que cubre un área superficial de cerca de 96 km2, es una de las dos cuencas del
interior de Génova. El sustrato está compuesto por argilitas, pizarras, y esquistos, y los depósitos aluviales únicamente en la parte inferior de la cuenca; a escasa distancia del mar, las montañas alcanzan una
altitud máxima de 1.000 m.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
99
El clima es típicamente mediterráneo a lo largo de la línea de la costa, siendo en el interior el invierno
frío; la precipitación media anual está comprendida entre 1.600 y 1.800 milímetros (Brancucci, 1994).
En las zonas bajas, la cuenca se encuentra totalmente urbanizada, mientras que en las áreas más altas
predomina la cubierta vegetal representada principalmente por el bosque, intercalado con zonas de pasto
en las laderas orientadas al sur. El análisis de la hidrografía superficial de la cuenca demuestra un grado
justo de organización de la red (Brancucci and Paliaga, 2004), hecho que puede relacionarse con la tendencia natural a la erosión. Las características principales de la degradación en la cuenca son flujos de
ladera y deslizamientos en masa, encontrándose en la cuenca ejemplos significativos de deslizamientos
históricos importantes, junto con profundas deformaciones en el Este. La parte inferior presenta un alto
nivel de riesgo de inundación, en donde destacan numerosos eventos en los últimos cuarenta años, que
han producido víctimas humanas e importantes daños materiales.
Las áreas aterrazadas cubren más del 15% del total de la cuenca, encontrándose la mayoría abandonadas
(Fig. 5).
Figura 4. Modelo DEM del área número 1: la cuenca del Bisagno (la línea roja señala la principal divisoria de aguas).
Métodos
Numerosos autores se han dedicado al estudio de la evaluación de riesgos debidos a los procesos de
degradación del territorio: Algunos de ellos evalúan las pérdidas de suelo (Nearing et al., 1989; Morgan et al., 1998), mientras otros autores se centran en la estabilidad de la laderas y la susceptibilidad al
deslizamiento (Rowbotham and Dudycha, 1998). Estos métodos se basan esencialmente en el análisis
estadístico multivariante de las características del paisaje asociadas al conocimiento de datos históricos
sobre deslizamientos (Lieneback Gritzner et al. 2000; Carrara et al. 1991).
Con respecto a este criterio, se ha tratado de recoger datos de terrazas en el área de estudio mediante dos
métodos: se realizó un examen rápido en áreas extensas de la región y otro más detallado en áreas más
reducidas. Toda la información se incorporó en un Sistema de Información Geográfica con el objetivo
de realizar un análisis integrado con fotografía aérea y DEM.
Actualmente ha finalizado el estudio de la cuenca del Bisagno, por lo que, una vez que todos los datos
estén disponibles, se elaborará el modelo final mediante la aplicación del análisis MS para lograr el “árbol de decisión”, cuya validez para modelar la degradación del territorio ha sido subrayada por Shresta
et al. (2004).
El análisis
Con respecto al método de Carrara et al. (1991, 1995), se ha tratado de realizar el análisis del territorio
en base a la unidad de ladera. Esta metodología parece ser la más apropiada, debido a la particular evo-
100
Evaluación de riesgos en el paisaje aterrazado de Liguria: resultados preliminares y modelo de estudio
- Proyecto ALPTER INTERREG III B -
lución seguida por las terrazas abandonadas: la construcción de terrazas en una ladera debe entenderse
como un sistema, dada la interrelación de unas estructuras con otras. Desde luego, la falta de prácticas
de manejo de la escorrentía implica que la degradación de unas terrazas determinadas pueda provocar
un proceso dinámico, como un efecto dominó.
Los datos recogidos por unidad de ladera en el examen rápido son relativos a la tipología de terrazas, el
porcentaje de superficie de ladera modificado por su construcción, el número de signos de degradación
de la terraza (abombamiento y derrumbamiento), el uso del suelo y las condiciones de mantenimiento.
El examen detallado también incluye la altura de las terrazas y de un parámetro que mide la fragmentación de las piedras en el muro, obtenido mediante el análisis de una fotografía realizada al muro que
comprende una superficie de un metro cuadrado.
Análisis de datos preliminares
Las figuras 5 a 11 muestran el resultado preliminar obtenido a través del reconocimiento de un área
superficial del 90% de la cuenca del Bisagno. El examen rápido ha permitido recoger datos de más de
300 vertientes aterrazadas, que han sido analizados en entorno SIG con la litología y las características
morfométricas principales.
Figura 5. Izquierda: frecuencia de laderas examinadas por área de superficie aterrazada.
Derecha: diferentes tipos de evidencias de degradación por área de superficie aterrazada.
Los diagramas muestran que los signos de degradación en terrazas están concentrados sobre todo en las
laderas con orientación sur y norte y con una pendiente elevada. La litología no parece afectar particularmente la degradación. Al mismo tiempo, las figuras 5 y 6 ilustran cómo esa degradación está casi
igualmente presente tanto en terrazas abandonadas como en las cultivadas, mientras que las evidencias
más frecuentes aparecen en pequeñas laderas más que en las grandes.
Figura 6. Izquierda: condición de gestión de las terrazas examinadas.
Derecha: diversa clase de signos de degradación por condiciones de gestión.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
101
ura 7. Izquierda: uso del suelo en laderas aterrazadas.
Derecha: diferente tipo de degradación por uso del suelo
Figura 8. Porcentaje de laderas examinadas por características morfométricas (centro e izquierda) y litología (derecha); cmFMA: margas
arcillosas; mLVG: argilitas; ag: pizarras; as: esquistos; cd: depósitos superficiales.
Conclusiones
La mayoría de las terrazas en el área de estudio están abandonadas; a menudo, no es fácil determinar de
manera exacta las condiciones en que se encuentran los muros de mampostería, debido a la presencia de
vegetación y a la dificultad de acceso.
Al pesar de ello, los datos recogidos permiten realizar un análisis estadístico básico que nos aporta unos
resultados preliminares. La litología del sustrato, que es, en parte, responsable del drenaje, parece no
influir de forma perceptible en la estabilidad de terrazas. Este resultado, que puede parecer contrario a
los modelos de erosión, se puede interpretar como que la litología desempeña un papel secundario frente
al efecto de otros parámetros, como son la pendiente y la orientación de la ladera. El primero de ellos
se relaciona con la intensidad de los procesos erosivos y el segundo con el desgaste producido por la
acción del clima que en el área de estudio está influenciado por la precipitación intensa junto, a menudo,
con el viento meridional. El alto número de signos de alteración en las estructuras aterrazadas en laderas
orientadas al norte (Fig. 11a) se puede relacionar con la tendencia a retener la humedad.
Figura 9. Las evidencias de desordenes por aspecto de vertiente (izquierda) y por gradiente de vertiente (derecha).
102
Evaluación de riesgos en el paisaje aterrazado de Liguria: resultados preliminares y modelo de estudio
- Proyecto ALPTER INTERREG III B -
Figura 10. Izquierda: evidencias de desorden por litología (ver Fig. 7).
Derecha: número total de los desórdenes normalizados por litología de vertiente.
Figura 11. Número total de los desórdenes normalizados por aspecto de vertiente (lado izquierdo)
y por gradiente de vertiente (lado derecho).
Estas observaciones preliminares se definirán con mayor exactitud en cuanto dispongamos de los datos
aportados por las otras dos áreas de estudio, que presentan algunas diferencias (litología, altitud, clima
etc.). El análisis MS permitirá identificar los parámetros probablemente responsables de la degradación
de las terrazas y clasificar el umbral de riesgo que se utilizará en el “modelo de árbol de decisión”. Los
resultados finales permitirán asociar una evaluación de riesgo a cada ladera aterrazada, y contribuir en
la elaboración de estrategias de gestión y recuperación de estos espacios.
Referencias bibliográficas
Brancucci, G. (1994) Il clima della Liguria. Osservatorio permanente corpi idrici della Liguria, Genova.
Brancucci, G.; Brandolini, G. (2005) Dalla mappa al monitor. Proceedings, Genova.
Brancucci, G.; Paliaga, G. (2005) Caratterizzazione geomorfica dei principali bacini idrografici della
Liguria marittima. Risultati preliminari. Geogr. Fis. Dinam. Quat., Suppl. VII, pp. 59-67.
Carrara, A.; Cardinali, M.; Detti, R.; Guzzetti F.; Pasqui, V.; Reichenbach, P. (1991) GIS techniques and
statistical models in evaluating landslide hazard. Earth Surface Processes and Landform, 16, pp. 427445.
Carrara, A.; Cardinali, M.; Guzzetti, F.; Reichenbach, P. (1995) GIS technology in mapping landslide
hazard. En Carrara, A., Guzzetti, F. (eds.) Geographical Information Systems in Assessing Natural Hazards. Kluwer Academic Publishers, Netherlands, pp. 135-175.
Lieneback, M.; Marcus, W. A.; Aspinall, R.; Custer, S.G. (2001) Assessing landslide potential using
GIS, soil wetness modelling and topographic attributes, Payette River, Idaho. Geomorphology, 37, pp.
149-165.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
103
Morgan, R. P. C.; Quinton, J. N.; Smith, R. E.; Govers, G.; Poesen, J. W. A.; Auerswald, K.; Chisci, G.;
Torri, D.; Styczen, M. E.; Folly, A. J. V. (1998) The European Soil Erosion Model (Eurosem), Version
3.6: Documentation and User Guide Silsoe, UK.
Murthy, S. K.; Kasif, S.; Salzberg, S. (1994) A system for induction of oblique decision trees. Journal of
Artificial Intelligence Research (2), pp. 1-32.
Nearing, M. A.; Foster, G. R.; Lane, L. J.; Finker, S. C. (1989) A process-based soil erosion model for
USDA-water erosion prediction project technology. Transactions of the American Society of Agricultural Engineers, 32, pp. 1587-1593.
Rossiter, D. G. (1990) ALES: a framework for land evaluation using a microcomputer. Soil Use and
Management, 6 (1), pp. 7-20.
Rowbotham, D. N.; Dudycha, D. (1998) GIS modelling of slope stability in Phewa Tal watershed, Nepal. Geomorphology, 26, pp.151-170.
Shresta, D. P.; Zinck, J. A.; Van Ranst, E. (2004) Modelling land degradation in the Nepalese Himalaya.
Catena, 57, pp. 135-156.
104
Evaluación de riesgos en el paisaje aterrazado de Liguria: resultados preliminares y modelo de estudio
- Proyecto ALPTER INTERREG III B -
Les terrasses antiérosives en Afrique.
Typologie, efficacité, limites
et améliorations
E. Roose
Dir. Rech. IRD, UR SeqBio. BP 64501, F 34394 - Montpellier France
[email protected]
Résumé
Différentes formes de terrasses antiérosives sont connues depuis longtemps et combinées dans les paysages
montagneux de l’Afrique, en particulier au Maghreb, en Afrique occidentale, en Afrique orientale et à Madagascar. Leurs formes et objectifs sont souvent diversifiés sur un même versant : des terrasses progressives
pour ralentir le ruissellement et retenir la terre sur le haut des versants, des terrasses en gradins pour stocker de
la terre et de l’eau en milieu semi-aride ou pour faciliter l’irrigation à proximité des sources et des rivières.
Leur efficacité pour retenir l’eau et les sols, assez mal connue, a été démontrée par de rares expérimentations à l’échelle de parcelles de quelques centaines de m² et sur quelques petits bassins versants. Cependant, dans certains cas de pentes trop fortes (>60%), de zones à tremblement de terre, de roches sujettes
à glissements (marnes à gypse, schistes, gneiss), de sols gonflants à fissuration ou trous d’animaux
fouisseurs, les terrasses se sont avérées inadaptées. Ces techniques traditionnelles ou importées de force
ont souvent été abandonnées car elles exigent trop de travail (mieux valorisé en ville) et de fertilisation
pour être rentables économiquement.
Ces techniques peuvent être améliorées en sélectionnant des systèmes de culture intensifs propres aux
montagnes, en réduisant les temps de travaux, en utilisant des techniques plus faciles pour stabiliser les
talus (agroforesterie/haies vives et légumineuses), en protégeant la surface du sol, en adaptant la fertilisation et l’irrigation raisonnées.
Mots-clés : Afrique, terrasses, typologie, conservation eau et sols, limites, améliorations.
REsumEN
Hace tiempo que se conocen diferentes formas antierosivas que se complementan en los paisajes montañosos de África, en particular en el Magreb, en África Occidental, en África oriental y en Madagascar.
En una misma vertiente pueden variar sus formas y funciones: terrazas progresivas para frenar la escorrentía y retener la tierra en la parte alta, terrazas en gradas para almacenar la tierra y el agua en lugares
semi-áridos o para facilitar la irrigación en proximidad de fuentes y torrentes.
Su eficacia para retener el agua y los suelos, bastante mal conocida, ha sido demostrada a partir de
algunas experimentaciones a escala de parcelas de algunos cientos de m2 y en pequeñas cuencas hidrográficas. Sin embargo, en ciertos casos de pendientes abruptas (>60%), en zonas de terremotos, de
rocas sujetas a deslizamientos (margas, esquistos, gneis), de suelos expansivos con fisuras o galerías de
animales, las terrazas se muestran ineficaces. Estas técnicas tradicionales o forzosamente importadas
han sido a menudo abandonadas al exigir demasiado trabajo (mejor valorizado en ciudad) y fertilización
para ser rentables económicamente.
Estas técnicas pueden mejorarse con el tiempo mediante la selección de sistemas de cultivo intensivos
propios de áreas montañosas, la reducción del tiempo de los trabajos, la utilización de técnicas más fáciles para estabilizar el talud (agroforestales/setos vivos y leguminosos), la protección de la superficie del
suelo, y la adopción de una fertilización e irrigación razonadas.
Palabras clave : África, terrazas, tipología, conservación agua y suelos, límites, mejoras.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
105
Introduction
Diverses formes de terrasses ont été développées pour divers objectifs dans les régions montagneuses
d’Afrique depuis des siècles ou introduites à l’époque coloniale, ou plus récemment avec la coopération
internationale (Critchley et al, 1994 ; Hallsworth, 1995 ?).
Ces systèmes de lutte antiérosive mécanique limitant la pente ont la réputation d’être efficaces pour conserver l’eau et les sols sur les fortes pentes (Hudson, 1988 ; Hurni 1992 ; Igbokwe, 1996) et de permettre
une certaine intensification de la production de cultures spécifiques des montagnes tropicales (Hiol-Hiol
et al., 1996) et la sécurisation foncière (Chaker et al., 1996).
Mais cette réputation est contestée à divers niveaux, soit que leur efficacité antiérosive a été remise en
cause lors d’installation sur des pentes trop fortes, sur des sols à argiles gonflantes (Heusch, 1986), des
roches favorisant le glissement des couvertures pédologiques, ou des sols superficiels, très pauvres,
rocailleux ou très acides dont les rendements des cultures ne peuvent être intéressant qu’après l’apport
d’engrais hors de portée des paysans pauvres (Roose et Ndayizigiye, 1997 ; Critchley et al., 2001). Par
ailleurs, les économistes font remarquer que la construction des terrasses exige énormément de travail.
De même leur entretien (30 à 60 j/ans) est indispensable de telle sorte que ces aménagements ne sont pas
toujours rentables et qu’ils laissent peu de temps au fermier pour soigner ses cultures. Cependant, certaines terrasses ont été créées à une époque (XVI siècle) où se réfugier en montagne était le seul moyen de
survivre à l’invasion des cavaliers musulmans ou des négriers (ex. Dogons au Mali, Mafa au Cameroun,
Maku, Enugu au Nigeria et Kabié au Togo).
Malheureusement, on dispose de très peu de données incontestables sur l’efficacité des systèmes intensifs
créés sur terrasses. Les rares expérimentations connues ont été évaluées sur de petites parcelles (100 m²),
beaucoup trop étroites pour intégrer les risques de ravinement ou glissements de terrain (Roose, Nyamulinda, Ndayizigiyé, Byiringiro, 1988).
Dans cette synthèse, nous tenterons de présenter une typologie des terrasses en fonction des formes et
des objectifs poursuivis, d’analyser les rares résultats disponibles en Afrique sur l’efficacité des terrasses
pour intensifier la culture et protéger les sols des versants tout en réduisant les pertes en eaux de ruissellement et les risques d’inondation. Nous tenterons enfin de donner quelques pistes pour améliorer la
valorisation de ces terres aménagées.
1. Typologie
Il existe en Afrique trois types principaux de terrasses et de nombreuses variantes.
1.1. Les terrasses en gradins
La zone cultivée est quasi horizontale, parfois même en légère contrepente de façon à éviter le débordement du ruissellement sur les talus, ce qui entrainerait la destruction de l’aménagement. Le premier
objectif de ces gradins est d’infiltrer en plus des pluies, toute l’eau disponible : soit les eaux de ruissellement captées sur les talus et les espaces inter gradins (terrasses discontinues non irriguées sur les versants), soit les eaux de source (T. sur versants) ou du torrent (T. de vallée) amenées sur ces terrains par
des petits canaux (séguia). Le long des oueds, des haies d’arbres ou des murs protègent les basses terrasses de l’inondation durant les crues (Hamza, 1996 ; Sabir, 2002). Un système de répartition (planches
et drains, cuvettes, micro-bassins) permet de distribuer les eaux sur la terrasse en fonction des besoins
des cultures et de la disponibilité en eau (tour d’arrosage). Le second objectif est d’augmenter le volume
de terre disponible pour les cultures, en particulier sur les sols caillouteux des versants raides. Enfin, en
réduisant le gradient de la pente on espère protéger les sols contre l’érosion : on supprime l’énergie du
ruissellement et donc la majorité des transports solides. En réalité, le terrassement n’arrête pas la dégradation de la surface du sol par la battance des pluies (encroûtement de la surface) et, en augmentant
l’infiltration, il augmente parallèlement les risques de glissement de terrain : d’où la nécessité d’associer
les arbres (racines profondément ancrées dans les fissures des roches) aux autres cultures irriguées intensives (ex. Asni, Haut Atlas, Maroc).
106
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
Variantes
- On distingue d’abord les terrasses de versant irriguées par capture du ruissellement ou d’une résurgence, des terrasses de vallées irriguées par inondation lors des crues des oueds (Sabir, 2002 ; Roose
et Sabir, 2002).
- Les talus peuvent être creusés dans la masse de la couverture pédologique (ex. dans les loess en
Chine, ou les argilites, marnes ou schistes au Maroc ou dans les sols ferrallitiques profonds de Madagascar). Au Rwanda, les talus sont creusés dans les sols ferrallitiques et complétés en hauteur par des
mottes d’herbes jusqu’à atteindre 1 à 2 m de dénivelée. Pour ne pas perdre trop de surface cultivable
(30-50%), on recherche le fruit (distance horizontale entre la base et le sommet du talus) minimum
pour atteindre une bonne stabilité du talus, tout en permettant la production fourragère.
- Les talus peuvent être protégés par une murette en pierres rectangulaires soigneusement choisies et
stabilisées par des petits cailloux : elles s’appuient sur un replat creusé dans les altérites ou dans la roche. Le contact entre le sol et le mur est assuré par un remplissage de graviers drainants. Le fruit du mur
étant au minimum de 10 à 20%, on perd automatiquement autant de surface cultivable. Selon la pente
du terrain et l’origine des pierres, cet aménagement nécessite 700 à 1.500 hommes.jours/ha.
- Sur les zones relativement stables (ni trop pentues, ni trop humides), on se contente souvent de creuser
la surface du sol en amont de la terrasse et de tasser la terre sur le talus aval, quitte à le recouvrir ensuite
des cailloux extraits lors du planage et des labours, ou d’herbes et de broussailles diverses (fruit 50%). En
cas de dégradation du talus, on le renforce localement avec des pierres (Atlas au Maroc : Sabir, 2002).
- La largeur des terrasses varie de 20 à 2 m lorsque la pente augmente de 6 à 50% pour des talus de
1 m de hauteur et 10% de fruit.
- Sur certaines hautes terres du Nord du Rwanda (Ruhengeri) ou de Tanzanie (Monts Uluguru) (Thomas, 1988), la pente est telle (60 à 90%) que les paysans ont créé un système de petites terrasses
en escalier (« inyanamo »), où le talus et la terrasse cultivée ne dépassent pas 100 cm. Le réseau de
racines des graminées (Cynodon dactylon, Digitaria sp.) retient le talus, tandis qu’une double ligne
de cultures (maïs + haricots ou pois) occupe la terrasse étroite pendant neuf mois. A la campagne
suivante, chaque terrassette descend d’une marche lors des travaux culturaux : il en résulte un lent
mouvement de masse par érosion aratoire (Nyamulinda et al, 1992). En absence d’arbre, il arrive que
lors d’une semaine très pluvieuse, l’ensemble des terrassettes soient emportées par un mouvement
de masse (mai 1992).
- En Afrique, rares sont les terrasses aménagées en rizières comme en Asie. Il existe cependant
sur les hautes terres de Madagascar, des aménagements en rizières des bas fonds dont les extensions
remontent quelques dizaines de mètres sur les versants.
1.2. Les terrasses progressives
Pour réduire les travaux de terrassement et étaler sur une dizaine d’années l’évolution de la couverture
pédologique, la communauté rurale qui valorise un versant plante, selon les courbes de niveaux, des
obstacles perméables (cordons de pierres, lignes d’herbes ou haies d’arbustes et déchets de labour + sarclage) qui ralentissent les eaux de ruissellement. Avec les sédiments qui s’accumulent devant ces microbarrages perméables et les terres poussées par les techniques culturales (20 à 60 t/ha/an en fonction des
outils, de la fréquence du travail du sol et de la forme de la pente), se construisent des talus qui peuvent
atteindre 1 m de haut en 4 à 10 ans (Roose et Bertrand, 1971 ; Ndayizigiye, 1993 ; König, 1992). Les
pertes en ruissellement et érosion diminuent progressivement tant que la pente n’a pas été annulée ou
la surface du sol aménagée (billonnage cloisonné ou paillage) : la partie aval s’enrichit en sol humifère,
stock d’eau et de nutriments, tandis que la partie amont s’appauvrit de ses horizons humifères. Il faut
donc valoriser ces deux zones par des cultures d’exigence différente (par ex. au Rwanda, maïs + haricots à l’aval et manioc ou ananas à l’amont), ou procéder à la restauration de l’horizon B qui apparait à
l’amont. Ceci demande des investissements en fumures organique et minérale, le relèvement du pH audessus de 5 pour éviter la toxicité aluminique (chaulage, cendres, compost ou paillage), le décompactage
mécanique et biologique (cultures fourragères à enracinement profond abondant) (Roose, 1994).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
107
Variantes
- Haies vives d’arbustes légumineuses (Calliandra calothirsus, Leucaena leucocephala, Gliricidia
sepium, Cassia siamea, Alnus nepalensis, Flemingia congesta) (Ndayizigiye, 1992-93 ; Kiepe &
Young, 1992 ; König, 1993, 2006). En 4 à 5 ans, l’érosion est réduite de 150 à <3 t/ha/an et le ruissellement de >10 à <2% lors des grosses averses. Les arbustes plantés en double ligne en quinconce
à 50 cm sur une terrassettes ont produit du fourrage de bonne qualité en saison sèche et du paillage
en saison des pluies (3 à 4 tailles/an), du petit bois de chauffe et une remonté de nutriments de l’ordre
de 100 kg/an d’azote, 5 à 10 kg de phosphore (sols carencés), 20 à 40 kg de Mg , Ca et K et >10 t de
biomasse totale/ha/an (Roose et Ndayizigiye, 1997). La hauteur du talus (environ 1m) dépend de la
pente initiale et de l’érosion aratoire (10 à 20 cm par an de descente de la surface du sol à l’aval du
talus), car l’érosion hydrique tend vers zéro.
- Bandes d’arrêt enherbées (Pennisetum purpureum, Panicum maximum, Setaria splendida, Vetiveria zizanoides, Tripsacum laxum, Andropogon sp., Cymbopogon citratus, etc.). Larges de 0.5 à 3 m
les bandes enherbées couvrent la surface du sol et stabilisent les talus qui se forment par érosion en
nappe et surtout érosion aratoire. Leur réseau racinaire profond stabilisent les talus mais moins bien
que les arbres car l’exploitation du fourrage herbacé entraine l’appauvrissement du sol en nutriments
en 4 ans et la formation de touffes dispersées, moins efficaces. D’après Bizimana et Duchaufour
(1995), l’association de graminées permettrait à la haie vive plantée de légumineuses arbustives de
devenir efficace dès le sixième mois au lieu de deux ans. D’après König (2006), sur les sols pauvres
du Rwanda, leur association précoce d’herbes avec les arbustes pénaliserait la croissance des arbustes (concurrence trop forte). Le Vetiver, tant recommandé par la Banque Mondiale (Vietmeyer, 1993)
semble avoir de nombreuses qualités offertes par d’autres graminées locales, mais il risque d’être
détruit pour exploiter l’huile de Vetiver contenue dans ses racines, vendue comme insecticide, répulsif et comme parfum. Les paysans craignent souvent que ces herbes vigoureuses envahissent leurs
cultures ou protègent insectes et rongeurs. Le Vetiver, stérile et répulsif par son huile, n’aurait pas ces
inconvénients ; il produit un paillage durable, mais un fourrage de mauvaise qualité.
- Les levées de terre ne sont pas perméables, mais peuvent aboutir progressivement à la formation
de terrasses si les terres sont rejetées d’un fossé vers l’amont plutôt que vers l’aval, (ex. Fanya juu,
technique traditionnelle bien connue au Kenya et Ethiopie) et si elles orientent la culture en courbes
de niveau et l’érosion aratoire (Hudson, 1988 ; Thomas, 1988).
1.3. Les fossés et banquettes
Au bas des parcelles cultivées sont creusés des fossés étroits ou des banquettes plus larges pour récupérer les eaux de ruissellement en nappe et les infiltrer (en zones semi-arides), ou pour les conduire vers
des exutoires aménagés (canaux de contour, banquette algérienne, fossé aveugle d’absorption totale ou
fossé de diversion) : l’objectif est de réduire le ravinement (pas l’érosion en nappe). Dans le cas où la
terre du fossé est cumulée vers l’aval (bourrelet en pente forte) pour augmenter le volume d’eau stocké, le gradient de pente vers l’amont ne diminue pas avec le temps: il ne se forme jamais de terrasse
progressive. Au contraire, le talus amont augmente la pente du bas du champ et accélère le transit du
ruissellement, créant souvent des rigoles et une érosion accélérée remontante: il s’en suit une sédimentation dans le canal lequel doit être entretenu très régulièrement pour garder sa capacité à « absorber » le
ruissellement durant les plus fortes averses (Roose, 1986, 1994). De même le bourrelet aval augmente
localement la pente du sommet du champ aval et doit être renforcé par une végétation couvrante (contre
la battance des pluies) et enracinée profondément (arbres réduisant les risques de glissement de terrain).
Environ un million d’hectares de versants cultivés ont été aménagés en banquettes dans le Maghreb en
50 ans. Les enquêtes réalisées par diverses équipes de recherche ont montré que leur efficacité pour
réduire l’érosion est plus que discutable. Après 20 à 40 ans, 17 à 20% des banquettes ont été effacées
par le labour ou par des glissements de terrain, 40 à 60% n’ont jamais été entretenues et ne sont plus
fonctionnelles. Enfin il n’est pas certain que les terrasses en bon état (20 à 40% selon les zones) aient
jamais eu de problème d’érosion (Breuleux, 1976; Heusch, 1986; Roose et al, 1993; Hamoudi et al,
1989 et 2006).
108
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
Certains de ces fossés permettent de planter une ligne d’arbres sur des pentes très fortes en montagnes
semi-arides (ex. Cap Vert) : ils captent temporairement le ruissellement et la terre érodée qui aident au
démarrage de ces plantations, mais leur action n’est que temporaire (Smolikowski, Roose, Brochet,
1994).
2. Efficacité de la protection contre l’érosion, le ruissellement
et les inondations
- Critchley et al., ont rassemblé en 1992 l’ensemble des données d’érosion sur diverses terrasses
en gradin ou progressives en Afrique : nous y avons rajouté de nouveaux résultats au Cameroun,
Rwanda et Burundi. (Tableau 1).
D’après ces données, toutes les terrasses réduisent considérablement les pertes de terre à l’échelle de
la parcelle ou du petit bassin versant, pour des pentes de 5 à 60%. Ceci n’empêche pas l’existence
d’érosion sur la moitié amont des terrasses progressives, et des dépôts de terre humifère devant les
talus, par érosion aratoire et hydrique : d’où un gradient de fertilité important. Bien que sur les terrasses progressives le ruissellement et l’érosion ne s’annulent jamais, on observe que l’efficacité des
haies vives (combinées avec le paillage des produits de la taille des arbustes légumineuses) est supérieure à celle des terrasses construites mécaniquement. Or ce sont aussi les moins gourmandes en
main d’œuvre et les mieux placées pour réduire la perte de fertilité du sol (production de biomasse).
Auteurs, date Lieu
Grunder, 1990
Ethiopie
Pente% Type d’aménagement
7-15
Echelle
* Fanya juu en gradin
* Témoin traditionnel
Parcelles
6 x 30 m
Erosion (t/ha/an)
Ruissellement%
94
(252)
-
Lal, 1982
Nigéria
5
* Channel terrasses
* Contrôle
Bassin 4 ha
‘’
0.3
3.3
-
Millington, 1984
Sierra Leone
17
* Gradins
* Contrôle
Parcelles
‘’
7.5
(48)
-
Okoba et al., 1998
Mbeere, Kenya
6
* Contour Fanya juu
* Contrôle
Parcelles
6 x 45 m
6
(2 à 3)
-
Nyamulinda et al., 1992
Ruhengeri, Rwanda
55
55
* Terrassettes
* Contrôle
Parcelles
‘’
12
(>72)
2
12
Bizimana et Duchaufour,
1992
Burundi
20-40
‘’
‘’
‘’
* Terrasses en gradin
* Talus + Tripsacum
* Banquettes
* Témoin cultivé
Parcelles 4 ans
20 x 5 m
‘’
‘’
1à5
7 à 30
60 à 120
70 à 150
-
23
* Terrasses/herbes
* Fossés cloisonnés/H
* Lignes herbes
* Témoin cultivé
Parcelles 4 ans
20 x 10 m
‘’
‘’
0
0
8
95
0
0
3.6
12.5
23
* Terr. Prog. Haies
* Témoin cultures
* Témoin nu
Parcelles 4 ans
22 x 4.5 m
‘’
1 à 21
20 à 250
250 à 450
<2
2à8
4 à 12
60
* Terrassettes
* L. herbes+ arbres
* Lignes d’herbes
* Témoin, p. de terre
Parcelles 1 an
20 x 5 m
‘’
‘’
23
95
93
190
2.8
2.8
3.1
10
28
* Grevillea+ Haies
* ‘’
* Alley cropping
* Témoin manioc
* Témoin nu
Parcelles 4 ans
‘’ 20 ans
‘’ 4 ans
‘’ 4 ans
‘’ 4 ans
1à3
1à2
0.6
120
300
<3
2
1
8
15
34
T. gradin+mur
* culture, mil
* jachère> 15 ans
* nu, encroûté
Parcelles 5 ans
‘’ 20 ans
Parcelles
2à5
0.3
-
2à7
0.3
14 à 54
Ndayiziguiye, 1991
Rubona, Rwanda
Ndayizigiye, 1993
Rubona, Rwanda
Nyamulinda, 1991
Ruhengeri, Rwanda (Rutoyi)
König, 1992, 2006
Butare, Rwanda
Hiol Hiol et Mietton, 2000
Mt Mandara, Bassin Mouda
N. Cameroun
Tableau 1. Erosion mesurée en Afrique sur les parcelles ou au déversoir de petits bassins aménagés en terrasses.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
109
Chritchley présente aussi l’exemple des terrasses construites depuis 1949 du SW des hautes terres de l’Ouganda comme l’un des plus controversés. Pour les uns, c’est un désastre exemplaire pour
l’environnement que l’écroulement des talus réalisés par les fermiers confrontés au gradient de fertilité
de leurs champs. Pour les autres, c’est la preuve d’une adaptation par les communautés rurales de cette
technique importée à une zone où la fertilité du sol est concentrée dans l’horizon superficiel. Mais il
n’existe aucune mesure du bilan sédimentaire à part une enquête sur photo aérienne montrant que sur
les versants aménagés on trouve, 40 ans plus tard, une plus grande partie de la surface abandonnée à la
jachère, ce qui pourrait être une indication globale d’un appauvrissement plus rapide des sols aménagés
en terrasse que les autres.
- Ndayizigie (1991) sur les collines du Sud (pente 23%) et Nyamulinda sur les fortes pentes
(60%) du Nord du Rwanda ont prouvé l’efficacité antiérosive des terrasses et des fossés cloisonnés
(E et R =0), et dans une moindre mesure des terrassettes, mais soulignent l’importance des travaux
d’aménagement et d’entretien, beaucoup moins importants pour les terrasses progressives avec des
haies vives d’herbes et surtout d’arbustes.
- Ndayizigiye, Nyamulinda et König au Rwanda, ont bien démontré que malgré l’efficacité de la
technique des terrasses progressives combinée aux haies d’arbustes légumineuses et au paillage pour
réduire l’érosion (<3 t/ha/an) et le ruissellement (KR= <2%), on n’a pas observé d’augmentation des
rendements des cultures, ni de la fertilité des sols pauvres protégés. La terrasse progressive permet
par contre d’investir dans la fumure pour intensifier la production : le fumier ne risque plus d’être
emporté aux premières averses. Il faut donc en plus de l’aménagement en terrasse, développer des
systèmes de production rentables, apporter un complément de nutriments, en particulier l’azote (qui
peut-être apporté par une jachère de légumineuses) et surtout le phosphore (très peu disponible dans
la plupart des sols des montagnes africaines). Sherchan (1997) au Népal arrive aux mêmes conclusions.
- Bizimana et Duchaufour (1992-95) au Burundi ont comparé en parcelles d’érosion durant dix
ans sur les sols ferrallitiques argileux ou sableux des zones les plus abruptes du pays, l’efficacité des
haies vives mixtes (Calliandra/Tripsacum), des terrasses en gradins, des talus et des terrasses progressives sur l’érosion et la production des cultures. Voir tableau 1.
Ils concluent :
-la réduction de l’érosion est très nette (plus de 50% à 90%) : la réduction du ruissellement est un
peu moins forte ;
- il se forme un talus de 70 cm en 4 années et une terrasse progressive qui diminue la pente de 30 à 20% ;
- l’étalement des produits de la taille des haies sur le sol nu, juste après le semis, réduit le ruissellement et l’érosion pendant un mois, même pendant les averses les plus agressives ;
- 1.000 m de haie ne demandent que 45 à 60 hommes.jours/ha de travail ;
-sur les sols riches, la haie commence à être efficace au bout de 6 mois, mais plus les sols sont pauvres et moins vite la haie est efficace ;
-malgré l’apport de mulch, on n’a pu mettre en évidence d’augmentation de la fertilité du sol en
amont de la haie, mais on observe souvent une décroissance en aval là où l’épaisseur du sol diminue. Confirmation au Rwanda par Ndayizigiye (1993) ;
-la concurrence (ombre, nutriments, eau) entre les haies et les cultures dépend du mode de gestion
des haies (taille des branches et des racines), par contre, l’espace occupé par les haies équidistantes
de 10 m représente le max. pour recouvrir le sol des émondes, mais une perte de 12% de surface
agricole utile (= jachère permanente). Plus la pente du terrain est forte et plus les terrasses doivent
être proches et plus le % de terre cultivée est réduit.
110
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
Couvert végétal
Aménagement
Sol nu
Cultivé selon la pente
Manioc, patates,
Maïs/haricots, ou Pois/sorgho associés
idem
+
idem
+
idem
+
idem
+
idem
+
Labour tradition à la houe
Sans aménagement
Terrasse en gradin
Billonnage isohypse+ mulch
Bill. isohypse + haie Tripsacum
2 à 4 talus enherbés
2 fossés d’infiltration
Agroforesterie
C + 200 arbres /ha
Litière 50 kg/arbre/an
C+A+haies : an 1
“
an 4
Biomasse 3 à 8 kg/m/an
C+ haies Leucaena ou Calliandra ou
Cal+Setaria+ Billons couverts tous les 5 m
Idem
Erosion
(t/ha/an)
Ruissellement
Kram%
300 à (700)
10 à 40
50 à 150
(300)*
1à3
6à8
7 à 30
60 à 120
80
10 à 37
30 à 50(111)
7 à 16
1à3
1à2
5à7
an 1 : 10 à 15
an 4 : 1 à 3
an 20 : <2
1à4
an 4 : 0.1 à 2
20 à 601 à 5
5 à 100.1 à 2
1à5
-
Bananeraie
Idem
Peu dense, paillis exportés
Dense, paillis étalé (10 t/ha)
Caféier ou manioc
Paillis épais (20 t/ha)
0à1
0.1 à 10
Forêt de pins, prairie, vieille jachère
Litière 5 à 15 t/ha
0à1
1 à 10
*( ) sont des valeurs exceptionnelles…
Tableau 2. Erosion et ruissellement sur parcelles de 100 m² sur des sols ferrallitiques à forte pente (25 à 60%) au Rwanda
(König, de 1985 à 2005; Ndayizigiye, 1989-1993), au Burundi (Rishirumuhirwa, 1992; Duchaufour et Bizimana, 1995)
Effets du couvert végétal, des techniques culturales et des structures antiérosives.
Tous ces auteurs ont constaté que pour des pluies de 800 mm (dans les savanes de l’Est) à 2.000 mm/an
(Crète Zaïre –Nil), l’agressivité des pluies est élevée (R USLE varie de 250 à 900) et les risques de ruissellement (KRmax > 40% pour les averses majeures) et les pertes en terre sur sol nu sont énormes (plus
de 400 t/ha/an en moyenne sur 20 ans sur des pentes de > de 25%). Au-delà 30% de pente, les pertes
en terre n’augmentent plus beaucoup car les sols sont plus argileux et caillouteux, donc plus résistants.
Sous cultures traditionnelles, les pertes sont encore très fortes (E= 20 à 150 t/ha/an).
Les meilleures méthodes pour réduire l’érosion en-dessous du seuil de tolérance (12 t/ha/an) sont biologiques: le paillage avec les résidus de culture du bananier, sorgho, ou les produits de la taille des haies
vives. Les légumineuses (Desmodium) sont aussi très efficaces sous cultures pérennes (banane, café, thé,
etc.) Les plantations de Pinus kessia, Eucalyptus grandis ou camaldulensis et autres espèces forestières
qui permettent la protection du sol par le sous-bois ou une litière, réduisent le ruissellement et l’érosion
au bout de 2 à 5 ans.
Les terrasses en gradins sont aussi très efficaces (voir N. Cameroun et N. Rwanda) mais ce système traditionnel exige beaucoup de travail et la restauration de la fertilité du sol remué par un apport annuel de 5
t/ha de fumier de ferme + 1 t/ha de chaux et 300 kg/ha de N17+P17+K17 si on veut intensifier la production
pour rentabiliser l’aménagement.
Les terrasses progressives formées par le travail du sol en amont d’une haie vive d’arbustes (Leucaena,
Calliandra, Alnus nepalensis, Cassia, etc.) associés ou non à des herbes rampantes ou à l’accumulation
des déchets de sarclage, semblent aussi efficaces au bout de 5 à 10 ans, mais exigent moins de travail et
une répartition sur plusieurs années. Elles sont plus souples pour l’utilisation de la biomasse et la fertilisation complémentaire indispensable à l’intensification de la production (Roose, 1994). Cependant ces
terrasses arrivent rarement à une horizontalité suffisante pour l’irrigation par gravité.
- Ngenzi & Mietton (1995) ont décrit tout au long de nombreux transects de 5 km dans cinq sites du
Rwanda l’occupation des sols, les techniques culturales et les pratiques antiérosives rencontrées en
fonction de la pente (% et position topographique).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
111
Ils ont observé que :
-les techniques antiérosives sont mieux adaptées aux pentes dans les zones d’occupation ancienne
(plateau central et Nord-Ouest) plutôt que dans les terres récemment colonisées (Est du Rwanda et
Crète Zaire –Nil) ;
-les stratégies de gestion foncière (occupation, techniques culturales et terrassements antiérosifs)
sont adaptées aux contraintes liées aux risques érosifs, à la topographie (P varie de <10 à >60%) et
à la pression démographique (280 à 800 habitants/km²) ;
-le billonnage prédomine sur les vallées et les pentes douces (<15%) et les zones très humides, le
labour à plat sur les sommets, tandis que le buttage, lié aux cultures à tubercules, s’étend jusqu’à
des versants de plus de 20% ;
-sur les pentes faibles (<6%) les planches et le billonnage permettent à la fois le drainage et
l’accumulation du sol nécessaire aux tubercules ;
-les terrasses progressives, liées à l’évolution des fossés aveugles, des talus enherbés ou des haies vives d’arbustes, sont très présentes sur les pentes de 6 à plus de 30% (jusqu’à 55%) : très répandues,
elles protègent bien contre l’érosion hydrique, mais pas contre les mouvements de masse sur des
pentes >50%, sauf en présence d’arbres. Sur les versants très pentus mais irrigables sont plantés de
vergers, avec sous étage de cultures vivrières ;
-les rares terrasses « radicales » en gradins sur talus enherbés se retrouvent sur des pentes moyennes
(15 à 30%) et les terrassettes en escalier sur les pentes les plus fortes (30 à >60%) ;
- les plus fortes pentes et les sols peu épais sont généralement occupés par des forêts (rares) ou par
des prairies plus ou moins dégradées.
« Au fil du temps, les paysans ont élaboré des stratégies de gestion des sols permettant de cultiver des
versants très pentus ».
- Kiepe & Young au Kenya (1992) ont observé l’évolution des talus de divers aménagements mécaniques (en gradins, fanya juu) et biologiques (arbres sur bandes enherbées et haie vive d’arbustes) et
la pente des terrasses cultivées après 6 ans. Les pentes varient de 9,5 à 14,6% à l’origine et 3,6 à 6,8%
(soit une diminution de 62 à 48%) après 6 ans. La fraction cultivable après talutage varie de 0,67
pour le système de fanya juu à 0,84 pour les haies et les bandes enherbées. Il ressort de ces essais
que le système des cultures entre des haies vives a été très efficace pour réduire l’érosion et pourrait
avantageusement remplacer les systèmes coûteux en travail des terrasses mécaniques pour contrôler
le ruissellement et l’érosion, avec un bénéfice supplémentaire de maintenir la fertilité des sols et leur
production sur les sols rouges lessivés (Rhodustalf) sur gneiss de la station ICRAF de Machakos.
- Tjernström R., au Kenya (1992) a comparé les rendements en maïs et haricots sur les terres de
Machakos. Les terres terrassées ont produit 47 à 89% de maïs en plus et -25 à +56% de haricots en
plus : le bénéfice moyen atteint 55%. Le fort coefficient de variabilité serait dû à l’effet du sarclage
et des pluies tardives.
- Michael Y., en Ethiopie (1992) a comparé le rendement en orge sur des champs non aménagés et
des terrasses progressives (fanya juu depuis1983). Ce système a soustrait 15% de la surface cultivable, mais les rendements ont augmenté de 32 à 60% (+55% de moyenne) et réduit les forts coefficients de variation de 73 à 64%. Cependant, certains paysans continuent à refuser cet aménagement
à cause des risques de débordement du canal et donc de ravinement et des difficultés à labourer aux
bœufs sur ces fortes pentes à cause de l’étroitesse des terrasses.
- Hiol Hiol et Mietton (2000) ont comparé dans les monts Mandara du Nord Cameroun le ruissellement sur quatre parcelles de 100 m² sur un versant totalement aménagé en terrasses avec murettes en
pierres et un bassin versant de 3,5 km² de Djingliya, près de Mokolo.
Le ruissellement annuel sur parcelles est très faible sur ces pentes de 30% : 0,3% sous jachère protégée depuis 15 ans, 2 à 6% sous diverses cultures de mil. Le coefficient de ruissellement maximal
pour les fortes averses ne dépasse pas 20 à 37% sous cultures.
112
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
A l’échelle du petit bassin, il faut distinguer deux périodes : la première tant que le sol n’est pas
saturé, le ruissellement est du même ordre que sur parcelles. Mais lorsque le sol est réhumecté, les
coefficients d’écoulement atteignent 24 à 87% soit 45% pour l’année. Les terrasses provoqueraient
une recharge de la nappe de 15 à 25% des pluies, un drainage dans les fissures de la roche qui pourrait
atteindre les piedmonts, milieu non terrassé, beaucoup plus fragile.
- Bergaoui et Albergel en Tunisie semi-aride (2000) ont étudié sur un bassin montagneux de 780 ha
l’effet d’un aménagement complexe comportant la mise en défens des parcours, des cordons de
pierres isohypses formant terrasses progressives (60% de la surface) et l’empierrement des ravines.
En comparant 71 crues à une pointe, avant et après l’aménagement, ils ont montré le rallongement
du temps de montée, l’étalement des crues (temps de base doublé), l’écrêtement des débits de pointe
(=1/3), donc des transports solides et la réduction de 50% du volume ruisselé.
- Dridi, Bourges et al. (2000) ont évalué l’effet des aménagements en banquettes et retenues collinaires sur les ressources en eaux à l’exutoire du bassin du Merguellil (1.200 km²) en zone semi-aride
de Tunisie centrale. A l’aide d’un petit simulateur de pluies, ils ont défini diverses situations de sol,
de techniques culturales, d’occupation des sols et d’état de surface. Ils ont conclu que les banquettes
retiennent un volume de 85 mm, suffisant pour retenir le ruissellement de toutes les pluies en année
normale. Les banquettes ont réduit les écoulements de 17% et les retenues collinaires de 13%.
- Nasri, Lamachère, Albergel (2004), ainsi que Baccari, Nasri, Boussema (2006) ont analysé les causes de disfonctionnement du bassin de El Gouazine (18,1 km²) en Tunisie centrale (Pluies = 350 mm/an),
aménagé sur 43% de sa surface en banquettes à rétention totale cultivées en céréales. Sur les 439
banquettes, 109 brèches ont été analysées : les causes principales sont la présence d’argiles gypseuses, le surdimensionnement des impluviums, la présence d’un réseau hydrographique surimprimé et
l’inclinaison du canal amont vers une extrémité des banquettes.
3. Discussion Les terrasses ont une longue tradition dans le monde pour préserver les ressources en eau et en sols dans
les régions de montagne, en particulier dans les zones à forte densité de population (Sherchan, 1998). Il
en est de même en Afrique où depuis des siècles, les communautés montagnardes ont mis au point divers
types de terrasses adaptées aux conditions locales. Leurs objectifs sont multiples : lutter contre l’aridité
des sols caillouteux ou peu épais, accumuler puis conserver une épaisseur de sol suffisante, maintenir la
productivité des sols, marquer leur territoire, bref développer une agriculture intensive et durable. Mais
on voit aux tableaux ci-dessus que d’autres techniques biologiques (paillage des cultures, cultures arbustives avec plantes de couverture, forêts), de protection des sols sont aussi efficaces que les méthodes
mécaniques développées. On peut donc se demander quelles sont les limites de cette approche.
3.1. Les limites des terrasses
- La pente du sol optimale pour les terrasses en gradin s’étend de 10 à 40% : au-delà la proportion
de surface occupée par les talus dépasse 50% de la surface arable. De plus les risques de mouvements
de masse augmentent rapidement car les sols sont moins épais et le drainage atteint plus vite la surface de glissement de la roche (altérite argilo-limoneuse). Lorsque la zone est soumise à de fréquents
tremblements de terre, les risques de cisaillement au niveau des altérites réduisent encore d’avantage
le gradient de pente acceptable.
- Certaines roches augmentent les risques de mouvements de masse : les marnes, argilites, schistes tendres et durs, si leur pendage est parallèle à la pente topographique, les gneiss et micaschistes,
les lits de micas, de gypse ou d’argiles gonflantes, les cendres volcaniques posées sur granite ou
autres roches dures. Les eaux de drainage s’accumulent à la surface des altérites peu perméables et
repoussent la couverture pédologique. Les fossés et terrasses creusées dans cette couverture pédologique concentrent les eaux de surface dans une zone proche du plan de glissement et augmentent les
risques de mouvement de masse.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
113
- Le travail de construction et d’entretien des aménagements est très important :
- 700 à 1.500 hommes .jours/ha pour les terrasses en gradins avec murets en fonction de leur fréquence et donc de la pente du terrain, du transport et de la qualité des pierres, plus 8 hommes.jours pour
réparer une brèche de mur éboulé de 2 m ;
- 50 à 80 h.j/ha. en 5 ans pour aménager un réseau de cordons de pierres extraites sur le champs qui
va se transformer progressivement en terrasse ;
- 30 à 50 h.j/ha pour planter des bandes enherbées ou des haies vives d’arbustes légumineuses par
semis direct espacées de 10 à 20 m selon la pente. La formation du talus se fera lors de la préparation
du sol sans travail supplémentaire : seule la taille des racines (labour profond en limite des bandes
d’arrêt) une fois l’an et des branches 3 à 4 fois l’an demande un travail supplémentaire, mais payant
pour le paysan (fourrage, bois, paillage).
L’immobilisation des paysans pour l’entretien des aménagements antiérosifs réduit leur disponibilité
pour mieux soigner les cultures, le sarclage et la fertilisation.
3.2. Améliorations et valorisation des terrasses
Les principaux reproches formulés par les paysans sont l’importance du travail de terrassement et
d’entretien, la dégradation continue de la fertilité de la surface du sol par les cultures couvrant mal le
sol, la faible augmentation ou même la dégradation du sol des horizons profonds remontés en surface,
l’exigence d’apports organiques et minéraux pour lancer et entretenir l’intensification de la production,
la perte de surface arable au niveau des talus empierrés (5 à 50% en fonction de la pente et du système de
terrassement), la faible rentabilité des aménagements mécaniques. Plusieurs actions peuvent améliorer
la valorisation des terres.
3.2.1. Pour réduire les frais d’aménagement, on préfère généralement des terrasses à pente réduite
progressivement derrière des cordons de pierres + arbustes fourragers (zones semi-arides et pierreuses) ou des haies d’arbustes légumineuses fournissant du fourrage et du paillage de qualité
(riche en N, P, Ca). On peut aussi écarter de 20 m les haies et compléter l’aménagement par des
billons couverts tous les 5 m, ou par de nouvelles haies lorsque le fermier aura intégré l’intérêt de
cet aménagement. L’irrigation peut se mener d’un petit canal reliant les arbres situés au milieu de
cuvettes, ou par goutte à goutte à partir d’un petit réservoir. Prévoir des moyens mécaniques pour
construire les talus et entretenir les cultures.
3.2.2. Pour valoriser les frais d’aménagement et intensifier la production, il faut nourrir les plantes
et maintenir un milieu physique et hydrique favorable. Le fumier et le compost (à améliorer)
redressent le pH du sol et restituent une petite partie des résidus végétaux, mais dans les sols
initialement pauvres, il faut ajouter un complément de nutriments minéraux capables de compenser les exportations par les récoltes et les pertes diverses. Les arbres fruitiers/ fourragers sont
souvent utiles pour recycler les nutriments drainés au-delà de la rhizosphère et réduire les risques
de mouvements de masse. Le paillage à l’aide des émondes des haies vives, la gestion raisonnée
des adventices et l’introduction de plantes de couverture protègent la surface du sol de l’érosion
et dégradation des matières organiques accélérées par le labour et l’ameublissement répétés.
3.2.3. L’irrigation bien connue des sociétés rurales de montagne mériterait probablement une meilleure
adéquation aux besoins des plantes en réduisant le cycle des tours d’eau en relation avec les cultures (2 à 4 jours pour des céréales et maraichage, 5-10 jours pour les arbres et cultures fourragères)
et la demande d’évaporation. De grosses économies pourraient être obtenues en tenant compte
des pluies des 3 derniers jours, en ne dépassant pas la dose que le sol peut stocker (1 mm d’eau
par cm de sol sableux, 4 mm d’eau par cm de sol à argile gonflante, moins le volume de pierres)
et en remplaçant les canaux en terre par des tuyaux imperméables.
3.2.4. Développer des systèmes de production spécifiques aux conditions climatiques des montagnes, en relation avec la demande des villes, plutôt que des systèmes extensifs orientés vers
114
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
l’autarcie alimentaire. Pour cela il faut introduire les techniques nouvelles capables de garantir la
qualité des produits (appellations contrôlées) et s’adapter au marché.
4. Conclusions
4.1. L’étude a montré qu’il existe depuis des siècles en Afrique une grande diversité de
types de terrasses en fonction des conditions écologiques (disponibilité en eau et en pierres), démographiques (l’entretien exige beaucoup de main d’œuvre), économiques (gradins et fertilisation très
chers, investissement foncier des émigrés) et foncier (maîtrise foncière). Les terrasses ont connu des
développements par étape en fonction des invasions musulmanes (XVI siècle) et des négriers, des colonisateurs occidentaux (XX siècle) et des encouragements des ONG, émigrés en retraite et coopérants
(XX siècle). Actuellement, beaucoup de ces « monuments de pierres ou de terre» sont abandonnés ou
en voie de dégradation car leur entretien demande beaucoup de main d’œuvre, le travail des jeunes est
mieux payé en ville si bien qu’on manque de bras au village.
4.2. Les effets sur le ruissellement et l’érosion. Les mesures sur le terrain démontrent clairement
que, à l’échelle des petites parcelles de montagne sur des pentes de 20 à 60%, les divers types de terrasses en (gradins ou progressives) réduisent très nettement le ruissellement moyen (de 50 à 98%) et les
pointes de crue, ainsi que les pertes en terre (de >200 à <2 t/ha/an sur 100 m²). Cependant, on manque
cruellement de mesures indiscutables, publiées à l’échelle de petits bassins versants aménagés. Par contre, les enquêtes ont montré l’augmentation des rendements des cultures sur terrasses.
4.3. Quant aux feux de brousse si fréquents en Afrique, bien que nous ne disposions d’aucune ex-
périmentation sur terrasse, on peut estimer qu’ils ont peu de chance de se développer dans ces milieux
très intensément soignés et exploités où tous les résidus de culture sont valorisés (parcours du bétail) dès
la fin des récoltes. Le feu n’y trouve donc pas de combustible et les terrasses peuvent jouer le rôle de
barrière de feu. Les bandes enherbées pourraient favoriser le passage du feu si elles ne sont exploitées
pour l’affouragement en saison sèche.
4.4. L’extension des terrasses en Afrique passe par la simplification des systèmes (terrasses pro-
gressives), l’intensification et la valorisation des produits spécifiques, l’amélioration des systèmes de
production (arbres fruitiers + sous étage fourrager sélectionnés), la fertilisation et l’irrigation raisonnées,
et la valorisation touristique des paysages et des produits.
5. Références bibliographiques
Arabi, M.; Aslaa, T. (1998) Etats de dégradation des banquettes en Kabylie (Algérie). Bull. Réseau Erosion 18, pp. 364-379.
Baccari, N.; Nasri, S.; Boussema, M. (2006) Efficience des banquettes sur l’érosion des terres et le remplissage et l’envasement d’un lac collinaire en zone semi-aride tunisienne. En Roose, E; De Noni; Sabir;
Laouina (eds.) Efficacité de la GCES en zone tropicales, AUF-Paris, sous presse.
Bergaoui, M.; Albergel, J. (2000) Effets d’un aménagement antiérosif en pierres sèches sur la violence
et la forme des crues de l’oued Zioud, Tunisie. Bull. Réseau Erosion 20, ORSTOM Montpellier, pp.
23-38.
Bizimana, M.; Duchaufour, H. (1995) Avantages et inconvénients de la haie mixte Calliandra /Setaria
comme dispositif antiérosif en milieu rural burundais. Bull. Réseau Erosion 15, pp. 166-167.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
115
Breuleux, F. (1976) Inventaire des travaux de conservation des sols en Tunisie. Rapport multigraphié
SIDA-TUN 5-13, 24 p.
Chaker, M.; El Abassi, H.; Laouina, A. (1996) Montagnes, piedmonts et plaines: investir dans les techniques de CES au Maroc oriental. En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles
de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 75-86.
Critchley, W.; Reij, C.; Willcocks, T. (1994) Indigenous soil and water conservation: a review of the
stage of knowledge and prospects for building on traditions. Land Degradation & Rehabilitation 5, pp.
293-314.
Critchley, W.; Bruijnzeel, L. (1995) Terrace risers: erosion control or sediment source? En Singh, R.;
Haigh, M. (eds.) Sustainable reconstruction of highland and headwater regions, New Delhi, Oxford and
IBH, pp. 529-541.
Critchley, W.; Sombatpanit, S.; Medina, S. (2001) Uncertain steps? Terraces in the tropics. En Bridges,
M.; Hannam, I.; Oldeman, L.; Penning de Vries, F.; Cherr, S.; Sombatpanit, S. (eds.) Response to land
degradation, Science Publishers, Inc. Enfield NH, USA, pp. 325-338.
Dridi, B.; Collinet, J.; Auzet, A.; Garreta, P. (2000) Impact des aménagements sur la ressource en eaux
dans le Bassin du Merguellil (Tunisie centrale). Bull. Réseau Erosion ORSTOM Montpellier 20, pp.
192- 203.
Duchaufour, H.; Bizimana, M. (1992) Restauration de la fertilité et conservation des eaux et des sols en
régions montagneuses au Burundi. Réflexions après dix années de recherche. Bull. Réseau Erosion 12,
pp. 161-174.
Hamoudi, A.; Monjengué, S.; Roose E. (1989) Enquête sur l’efficacité des aménagements de DRS en
Algérie (NW.). Bull. Réseau Erosion 19, pp. 14-18.
Hamoudi, A.; Morsli, B.; Roose, E. (2006) Caractérisation et analyse des aménagements de DRS en
zones N-E de l’Algérie. En Roose, De Noni, Albergel, Sabir et Laouina (eds.) Efficacité des techniques
de GCES en milieux semi-arides, AUF, Actes du congrès ISCO 14, Marrakech, Maroc, du 14 au 18 mai
2006. sous presse.
Hamza, A. (1986) La maîtrise de l’eau: pratiques de CES dans le Haut Atlas marocain. En Reij, C.;
Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 69-74.
Heusch, B. (1986) Cinquante ans de banquettes de DRS en Afrique du Nord: un bilan. Cah. ORSTOM
Pédol. 22, pp. 153-162.
Hiol, F.; Mietton, M. (2000) Le ruissellement à l’échelle d’un petit bassin versant et de parcelles dans les
Monts Mandara (N. Cameroun). Bull. Réseau Erosion, ORSTOM Montpellier, 20, pp. 89-102.
Hudson, N. (1988) Conservation practices and runoff water disposal on steep lands. En Moldenhauer,
W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS., WASWC, Ankeny, IO, USA, pp.
129-139.
Hurni, H. (1986) Guidelines for development agent on soil conservation in Ethiopia. Community Forests & Soil Conservation Development Dept. Addis Ababa, Ethiopia,100 p.
Hurni, H. (1988) Options for conservation on steep lands in subsistence agricultural systems. En Moldenhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS, WASWC, Ankeny, IO,
USA, pp. 129-139.
Igbokwe, E. (1996) Un système de conservation de l’eau et des sols menacé (Maku, Nigéria). En Reij,
C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en
Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 307-317.
116
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
Kassogué, A.; Komota, M.; Sagara, J.; Schutgens, F. (1996) Développement des techniques de CES en
milieu Dogon (Mali). En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 103-117.
Kiepe, P.; Young, A. (1992) Soil conservation through agroforestry: experience from four years of demostration at Machakos, Kenya. En Hurni, H.; Tato, K. (eds.) Erosion, conservation and small-scale
farming, Geographica Bernensia, Bernes, Suisse, pp. 303-311.
König, D. (1992) L’agriculture écologique agroforestière : une stratégie intégrée de conservation des
sols du Rwanda. Bull. Réseau Erosion 12, pp. 130-139.
König, D. (2006) De l’agroforesterie traditionnelle à l’agriculture écologique moderne: stratégies pour
la conservation de la fertilité des sols des Hautes Terres d’Afrique de l’Est. En Roose, E.; De Noni, G.;
Albergel, J.; Sabir, M.; Laouina, A. (eds.) Efficacité de la GCES en régions tropicales. Actes de la session 9 du congrès ISCO 2006 Marrakech, 4p., sous presse.
Krüger, H.; Fantaw, B.; Michael, Y.; Kajela, K. (1996) Inventaire des mesures de conservation de l’eau
et des sols en Ethiopie. En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 245-257.
Lal, R. (1982) Effect of slope length and terracing on runoff and erosion on a tropical soil. En Walling,
D. (ed.) Recent development in the explanation and prediction erosion and sediment yield, IAHS Publication 137, Wallingford, UK.
Michael, Y. (1992) The effects of conservation on production in the Andit-Tid area, Ethiopia. En Tato,
K.; Hurni, H. (eds.) Soil conservation for survical, SWCS, ISCO, WASWC, pp. 239-250.
Millington, A. (1984) Indigenous soil conservation studies in Sierra Leone. En Walling, D.; Foster, S.;
Wurzel, P. (eds.) Challenges in African Hydrology and water resources, IASH Publication 144, Wallingford, UK, pp. 529-538.
Nasri, S.; Lamachère, J. M.; Albergel, J. (2004) Impact des banquettes sur le ruissellement d’un petit
bassin versant de Tunisie. Revue des Sciences de l’Eau 17, 2, pp. 265-289.
Ndayizigiye, F. (1991) L’aménagement de colline dans la zone d’altitude moyenne du Rwanda: station
ISAR de Rubona, Rwanda. Bull. Réseau Erosion 11, pp. 173-184.
Ndayizigiye, F. (1992) Valorisation des haies arbustives (Calliandra et Leucaena) dans la lutte contre
l‘érosion en zone de montagne (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 12, pp. 120-129.
Ndayizigiye, F. (1993) Effets des haies arbustives (Leucaena et Calliandra) sur l’érosion et les rendements des cultures en zone de montagne (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 13, pp. 41-50.
Ngenzi, E.; Mietton, M. (1995) Occupation du sol et pratiques culturales en fonction de la pente :
stratégies antiérosives paysannes au Rwanda. Bull. Réseau Erosion 15, pp. 31-58.
Nyamulinda, V. (1991) Erosion sous cultures de versants et transports solides dans les bassins de drainage des hautes terres de Ruhengeri (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 11, pp. 38-63.
Nyamulinda, V.; Ngiruwonsanga, V. (1992) Lutte antiérosive et stratégies paysannes dans les montagnes
du Rwanda. Bull. Réseau Erosion 12, pp. 71-82.
Okoba, B.; Twomlow, S.; Mugo, C. (1998) Evaluation of indigenous SWC technologies for runoff and
erosion control in semi-arid Mbeere District Kenya. En Briggs, S.; Ellis-Jones, J.; Twomlow, S. (eds.)
Modern methods from traditional SWC technologies. Proc. of a land management Workshop, Kabale,
Uganda: Silsoe Research Institute.
Roose, E.; Bertrand, R. (1971) Contribution à l’étude des bandes d’arrêt pour lutter contre l’érosion
hydrique en Afrique de l’Ouest. Agronomie Tropicale 26, 11, pp. 1270-1283.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
117
Roose, E. (1986) Terrasses de diversion ou micro-barrages perméables. Analyse de leur efficacité en
milieu paysan ouest africain pour la conservation de l’eau et des sols dans la zone soudano-sahélienne.
Cah. ORSTOM Pédol. 22, 2, pp. 197-208.
Roose, E. (1988) Soil & water conservation lessons from steep slopes farming in French- speaking countries of Africa. En Moldenhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS,
WASWC, Ankeny, Io., USA, pp. 129-139.
Roose, E.; Nyamulinda, V.; Ndayizigiye, F.; Byiringiro, E. (1988) La gestion conservatoire de l’eau et
de la fertilité des sols (GCES) : une nouvelle stratégie antiérosive pour le Rwanda. Bull. Agricole du
Rwanda 4, pp. 264-277.
Roose, E.; Ndayizigiye, F.; Sekayange, L.; Nsengimana, J. (1992) La GCES: une nouvelle stratégie pour
l’intensification de la production et la restauration de l’environnement en montagne (Rwanda). Bull.
Réseau Erosion, Orstom, Montpellier 12, pp. 140-160.
Roose, E. (1994) Introduction à la gestion conservatoire de l’eau, de la biomasse et de la fertilité des
sols (GCES). Bulletin Pédol. FAO, Rome, n°70, 420 p.
Roose, E.; Ndayizigiye, F. (1997) Agroforestry, water and soil fertility management to fight erosion in
tropical mountains of Rwanda. Soil Technology 11, pp. 109-119.
Roose, E.; Sabir, M. (2002) Stratégies traditionnelles de GCES dans le bassin méditerranéen. En Roose,
E.; Sabir, M.; De Noni, G. (eds.) Techniques traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen. Bull.
Réseau Erosion IRD, ENFI, Montpellier 21, pp. 33-44.
Roose, E.; Sabir, M.; De Noni, G. (2002) Techniques traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen.
Bull. Réseau Erosion IRD, ENFI, Montpellier 21, 524 p.
Sabir, M. (2002) Techniques traditionnelles de gestion de l’eau et de lutte antiérosive dans le bassin versant de Sidi Driss, Haut Atlas Central, Maroc. En Roose, E.; Sabir, M.; De Noni, G. (eds.) Techniques
traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen, ORSTOM ENFI Montpellier, Bull. Réseau Erosion
21, pp. 224-231.
Seignobos, Ch. (1998) A propos des pratiques antiérosives traditionnelles. L’élaboration des terrasses
des monts Mandara et la récupération des terres hardé. Bull. Réseau Erosion 18, pp. 300-305.
Sherchan, D. (1998) Managing the fragile landscape for sustainable agriculture. Local practices related
to soil conservation in the eastern hills of Nepal. En Bushan, L.; Abrol, I.; Rama Mohan M. RAO, (eds)
Soil and water conservation: challenges & opportunities Proc ISCO 8, Indian Assoc. of SWC, Dhera
Dun, India, pp. 944-952..
Smolikowski, B.; Roose, E.; Brochet, M. (1994) Une nouvelle approche de lutte antiérosive en Haïti :
exemple d’un transect calcaire-basalte dans les collines du Sud d’Haïti. En Roose, E. (ed.) Introduction
à la GCES. Bull Pédol., FAO, 70, pp. 327-352.
Thomas, D. (1988) Conservation on cropland on steep slopes in eastern Africa. En Moldenhauer, W.;
Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS, WASWC, Ankeny, IO, USA, pp. 140149.
Tjernström, R. (1992) Yields from terraced and non terraced fields in the Machakos district of Kenya. En
Tato, K.; Hurni, H. (eds.) Soil conservation for survival, SWCS, ISCO, WASWC, pp. 251-265.
Vietmeyer, N.; Ruskin, F. (1993). Vetiver grass. A thin green line against erosion, National Academy
Press, Washington D.C., 171 p.
118
Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et améliorations.
Dinámica superficial, terrazas
y manifestaciones cataclísmicas en los
Andes. Algunos comentarios a partir de la
proyección de varios ejemplos.
P. Usselmann
CNRS, UMR 6012 ESPACE/GEMS,
Maison de la Géographie, 17 rue Abbé de l’Epée. F-34090 - Montpellier
tél: (33) (0)4 67 14 58 21, fax: (33) (0)4 67 72 64 04, tél/fax: (33) (0)4 67 02 42 46
[email protected]; [email protected]; http://www.mgm.fr
Resumen
Las terrazas como construcciones humanas en las laderas existen en varias zonas accidentadas del planeta.
Pueden sin embargo caracterizar la puesta en valor de cuencas enteras como es el caso en los Andes. Se
trata de simples terrazas de cultivo como de construcciones a veces mucho mas nobles y impresionantes,
soportando tanto cultivos que casas, templos o pueblos. Su construcción corresponde a varios objetivos,
desde la extensión de superficie cultivada a la conservación de la humedad para las estaciones secas o a la
lucha contra la escorrentía superficial o otros procesos erosivos. Todas estas construcciones se encuentran
ellas mismas sometidas a los procesos naturales de erosión y, por lo tanto, necesitan un mantenimiento
constante. El tamaño de las terrazas es muy variado, como los procesos erosionales que pueden afectarlas.
En sectores donde las precipitaciones llegan a grandes cantidades y a intensidades de algunos centenares
de mm en 24 horas, la presencia de terrazas no puede impedir procesos cataclísmicos: es el caso de la cordillera de la costa de Venezuela donde se presentaron eventos catastróficos en diciembre de 1999.
Introducción
La presencia de terrazas de piedra seca en todos los relieves accidentados del planeta es bien conocida.
Sin embargo, algunos lugares presentan una extensión particularmente notable de estas construcciones
que pueden no sólo cubrir laderas, sino cuencas hidrográficas enteras. Es el caso de los Andes centrales
intertropicales, especialmente peruanos y bolivianos. Sin entrar en los problemas y en las finalidades
que motivaron o justificaron estas construcciones, quiero presentar algunos ejemplos significativos de
terrazas y de su evolución, terminando con una pregunta poco original, la de ubicar su papel en situaciones críticas, hasta cataclísmicas, desafortunadamente ahora bien conocidas en estas latitudes.
1. Las terrazas monumentales
En varios sitios arqueológicos se conocen construcciones de terrazas particularmente bien elaboradas, varias
veces con piedras labradas que se ajustan perfectamente.
Es el caso de los alrededores de Cuzco en el Perú (Machu Picchu, Winay Wayna, Ollantaytambo, Pisac, Choquequirau). Cubren laderas enteras, soportan casas, templos y pueblos, y corresponden evidentemente a obras
muy cuidadas, elaboradas en lugares de poder (religioso,
militar y político), lo que no impide también un papel
antierosivo y favorable a una agricultura intensiva. Son
construcciones de la época Inca (Siglos XIII - XVI de
nuestra era), pero seguramente también bastante anteriores para algunas de ellas (Figs. 1, 2, 3, 4 , 5, 6, 7, 8).
Figura 1.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
119
Figura 2.
Figura 3.
Figura 4.
Figura 5.
Figura 6.
Figura 7.
Figura 8.
Encontrándose en vertientes empinadas sometidas a una dinámica muy activa (solifluxión en regiones
húmedas, cárcavas en regiones secas, socavamientos en márgenes de ríos), estas terrazas necesitaron
siempre de un mantenimiento seguido, lo que normalmente sigue haciéndose en lugares arqueológicos
abiertos al turismo (Figs. 9, 10, 11).
Figura 9.
120
Figura 10.
Figura 11.
Dinámica superficial, terrazas y manifestaciones cataclísmicas en los Andes. Algunos comentarios a
partir de la proyección de varios ejemplos.
2. Las terrazas utilitarias
Al lado de estos sitios emblemáticos, la mayor parte de las terrazas observadas y su mayor extensión resultan de construcciones básicamente agrícolas, permitiendo la puesta en producción de las grandes laderas andinas, frecuentemente a lo largo de desniveles de unos 2.000 m de amplitud. Esta característica, a
su vez, corresponde al papel determinante en los Andes intertropicales de los pisos altitudinales, permitiendo cultivos tan diferentes como especies de tierras calientes en las partes bajas y cereales, luego tubérculos en las alturas. Se trata de terrazas de tamaños
muy variados, con o sin riego (“maizales con acequias, tierras de secano), cuya elaboración permite al
campesino extender su superficie cultivada, disponer
de suelos más profundos, conservar la humedad en
laderas secas y luchar contra de la escorrentía superficial y otros procesos erosivos (Figs. 12, 13, 14, 15,
16, 17, 18, 19, 20).
Figura 12.
Figura 13.
Figura 15.
Figura 17.
Figura 14.
Figura 16.
Figura 18.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
121
Figura 19.
Figura 20.
Siempre ubicadas en grandes laderas afectadas por varios procesos dinámicos y amenazas, estas terrazas
se encuentran actualmente en peligro (Figs. 21, 22, 23). La ausencia de mantenimiento por abandono en
varias regiones, a causa del fuerte éxodo rural motivado por la pobreza, la violencia y la atracción de las
ciudades más o menos cercanas. Desgraciadamente,
el abandono por el Estado de estas regiones rurales
es dramático (red de caminos, salud, educación publica, agua, electricidad). De la misma manera que
en los países industrializados, una agricultura mayormente manual y de subsistencia no puede competir
con una agricultura mecanizada en regiones llanas
del país, ni con una política económica liberal que
favorece la importación de productos agrícolas muy
competitivos.
Figura 21.
Figura 22.
Figura 23.
3. Los fenómenos naturales críticos y cataclísmicos
En esta zona intertropical, no hacen falta situaciones climáticas peligrosas donde la presencia de terrazas
en las laderas no puede constituir una protección suficiente. Es el caso de precipitaciones muy importantes con intensidades de algunos centenares de mm en 24 horas. En tales situaciones, se llega rápidamente
a una desestabilización general de las vertientes, con o sin la presencia de terrazas, pero también con o sin
la presencia de una cubierta vegetal natural. En este caso, no está ligado al problema de la deforestación,
tema muy usado en la región. El caso del evento de diciembre 1999 en la cordillera costera de Venezuela,
cerca de Caracas, es particularmente ilustrativo al respecto, incluso cuando la presencia de terrazas de
cultivo era muy escasa en una región abandonada por la agricultura desde hace más de cincuenta años. El
bosque natural cubre todas las laderas, con árboles a veces muy altos. Precipitaciones del orden de 900
mm en 3 días (intensidades y cantidades semejantes a fenómenos observados en la cuenca del Mediterrá-
122
Dinámica superficial, terrazas y manifestaciones cataclísmicas en los Andes. Algunos comentarios a
partir de la proyección de varios ejemplos.
neo), ocurriendo en suelos ya muy humidificados, desencadenaron un verdadero cataclismo, removiendo
incluso la totalidad de las capas de formaciones superficiales con su cubierta boscosa. Se crearon profundas cárcavas, movilizando volúmenes gigantescos
de sedimentos, bloques de varias decenas de m3 y
miles de troncos de árboles convertidos en verdaderos proyectiles. Al mismo tiempo que la roca in
situ se desnudaba en las laderas, se construían abanicos aluviales y deltas en el litoral caribe, provocando una verdadera catástrofe, que arrasó y sepultó poblaciones y ciudades (unos 6.000 muertos por
lo menos). Se llegó a evaluar la acumulación de
unos 2 millones de m3 de material para cuencas hidrográficas de unos 10 km2 de superficie, ubicadas
entre 2.500 m de altura y el nivel del mar (Figs. 24,
Figura 24.
25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35).
Figura 25.
Figura 26.
Figura 27.
Figura 28.
Figura 29.
Figura 30.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
123
Figura 31.
Figura 33.
Figura 32.
Figura 34.
Figura 35.
4. UNA PREGUNTA PARA TERMINAR
Esta situación afectó a un litoral densamente poblado desde hace unos cincuenta años. En 1951 se había
producido un fenómeno comparable, en un momento donde la población instalada en este litoral era
muy limitada; además, se estaba preparando la lotización de varias parcelas de terreno: no hubo entonces publicidad para el acontecimiento. Buscando en los archivos, se encontraron remotos episodios en
la época colonial. En varios lugares de los Andes se han producido y se producen fenómenos comparables, afortunadamente a veces despoblados; en éste caso, no son catástrofes, solamente acontecimientos
resultantes de aleas o eventos naturales. Sin insistir, podemos únicamente recordar lo sucedido otra vez,
y afortunadamente con menos intensidad, en febrero 2005 en los Andes venezolanos. Al margen de los
dramas humanos y del costo económico, las consecuencias de tales fenómenos interrogan al geomorfólogo: las huellas, las formaciones y las formas heredades, demoran en el paisaje decenas, centenares o
miles de años. Por lo tanto, debemos seguir pensando que la evolución geomorfológica se hace paulatinamente a lo largo de los años, o debemos, sin caer en un catastrofismo exagerado y superado, dar una
importancia más adecuada a estos acontecimientos cataclísmicos?
124
Dinámica superficial, terrazas y manifestaciones cataclísmicas en los Andes. Algunos comentarios a
partir de la proyección de varios ejemplos.
Valoración del impacto de
la implantación de terrazas de cultivo
en la costa granadina (SE España)
V. H. Durán 1; C. R. Rodríguez 1; F. J. Martín 2; D. Franco 3
1
CIFA-Granada, IFAPA-CICE. Aptdo. 2027-18080 - Granada España.
[email protected]
2
Dpto. Edafología y Química Agrícola, Universidad de Granada, C/Severo Ochoa s/n. Granada España.
3
Finca Experimental “El Zahorí”, Plaza de la Constitución 1. 18690 - Almuñécar Granada España.
Resumen
La costa de Granada es un área muy importante desde el punto de vista de la producción de cultivos
subtropicales. El clima es mediterráneo, con periodo de lluvias importantes, que es el factor responsable
de la erosión. Para evitarla, en esta zona de fuertes pendientes, se han construidos terrazas de cultivo. Sin
embargo, sigue siendo un problema de gran envergadura. La erosión y la escorrentía se evaluaron durante dos años (2001-2002) en los taludes de las terrazas. Las parcelas de erosión se situaron en una terraza
de 214% de pendiente. La erosión media anual de los taludes fue de 9,1 Mg ha-1, con una escorrentía de
100 mm y un índice de erosividad de (IE30) de 219,7 MJ ha-1 h-1. Este estudio confirmó la severidad de
las tasas de erosión en los taludes de las terrazas del sureste de España y refleja la urgencia de planificar
estrategias parea proteger estas estructuras contra la erosión.
Introducción
El aterrazado, técnica agrícola utilizada para recoger agua y reducir la erosión se ha venido utilizando
desde tiempos ancestrales en muchas motañas del mundo (Goudie, 1986; Denevan et al., 1987; Sandor
et al., 1990; Xing-guang y Lin, 1991; Treacy y Denevan, 1994; Beach y Dunning, 1995; Gardner y
Gerrard, 2003). El principal propósito de estas estructuras en el pasado fue incrementar la utilidad de las
zonas con pendientes. Sin embargo, el aterrazado no siempre constituye una técnica eficiente para reducir la erosión del suelo, según Purwanto (1999) y Van Dijk (2002), que registraron en el Oeste de Java
tasas de erosión de 40 Mg ha-1 año-1. En el sistema tradicional agrícola del sureste de Andalucía (sureste
de España), las zonas con fuertes pendientes se han cultivado durante cientos de años, provocando una
degradación progresiva del suelo (Tello, 1999; Campos, 1993). En las terrazas, la presencia de taludes
desprovistos de protección frente a la erosión, ha llevado a la destrucción de éstas. Actualmente, en
estas terrzas, se ha implantado una agriacutura intensiva de regadío con cultivos subtropicales como el
aguacate (Persea americana Mill.), mango (Mangifera indica L.), níspero (Eriobotrya japonica L.), chirimoyo (Annona cherimola Mill.), litchi (Litchi chinensis Sonn.) y otros (Calatrava, 1998). La erosión
del suelo es uno de los efectos más dañinos de la actividad humana. Es decir, cuando los cultivos subtropicales sustituyen a la vegetación de la zona, el ciclo natural se altera y el suelo y los nutrientes pueden
ser transportados por la erosión y la escorrentía (Kosmas et al., 1997). En estas terrazas en condiciones
semiáridas de condiciones mediterráneas, la vegetación juega un papel fundamental, amortiguando el
poder erosivo de la lluvia (Andreu et al., 1998; Bochet et al., 1999; Pardini et al., 2003; Casermeiro et
al., 2004).
El objetivo de este estudio fue determinar el impacto de la erosión en los taludes de las terrazas de cultivos subtropicales en la costa de Granada.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
125
Material y Métodos
Características de la zona de estudio y diseño experimental
La experiencia se realiza en la finca experimental “El Zahorí”, en Almuñécar, Granada (36º 48´00´´N,
3º38´0´´O, altitud 180 m). El clima se encuadra dentro de la categoría de mediterráneo subtropical (Elías
y Ruiz, 1977). La precipitación media es de 449,0 mm.
Los suelos de la zona de estudio corresponden a Xerorthent típicos (Soil Survey Staff, 1999) y sus principales características son: una textura limo-arenosa (68,4% de arena, 23,5% de limo y 8,1% de arcilla)
con un 0,94% de materia orgánica, 0,07% de N, 14,6 mg Kg-1 de P y 178,7 mg Kg-1 de K asimilable.
El ensayo está localizado en plantaciones de cultivos subtropicales, que se encuentran en los bancales o
terrazas, cuyas dimensiones son: 100-160 m de largo, ancho de 2-3 m y una altura (del talud) de 3-5 m
(Fig. 1). Las plataformas de las terrazas del ensayo están cultivadas con mango (Mangifera indica L. cv.
Manzanillo Núñez) separados entre si 3 m. La terraza se manejó de acuerdo con las prácticas habituales
de la zona: no laboreo, riego por goteo y recolección manual de la fruta. En los taludes se instalaron tres
parcelas de erosión (4 x 4 m) con suelo desnudo. Cada parcela consta de un cierre de chapa galvanizada,
cajón colector de agua y sedimentos y un tanque bidón que recoge las aguas de escorrentía (Fig. 2).
Figura 1. Vista panorámica de las terrazas de cultivo.
Figura 2. Parcelas cerradas de erosión utilizadas en el ensayo.
126
Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)
Mediciones
Durante los dos años de estudio, se midieron la erosión y la escorrentía producidas después de cada evento de lluvia. Para cada uno, se calculó la intensidad media [I = (precipitación total/tiempo) (mm h-1)] y
la intensidad máxima en 30 minutos (I30). A partir de estos datos, la energía cinética se calculó con esta
ecuación (Wischmeier y Smith, 1978; Brandt, 1990):
KE (J m-2 mm-1) = 210 + 89 log10 I
Resultados y discusión
Características de las precipitaciones, energía cinética e índice de erosividad
La precipitación total para el primer y segundo año fue de 484,3 y 504,9 mm, respectivamente. El I30
durante el periodo de estudio alcanzó desde los 4,0 a los 52,8 mm h-1, poniendo de manifiesto la alta
variabilidad pluviométrica tanto anual como interanual. El índice de erosividad (EI30) varió considerablemente, desde los 0,03 MJ mm ha-1 h-1 hasta los 38,7 MJ mm ha-1 h-1 para el primer año y desde los 0,04
hasta los 275,2 MJ mm ha-1 h-1 para el segundo año.
Erosión y escorrentía
La Tabla 2 muestra los resultados de erosión y escorrentía para cada mes. El suelo transportado por la
escorrentía en las parcelas fue mayor en noviembre, coincidiendo con el mes en el que dieron los valores
más altos de energía y erosividad (2,9 MJ ha-1 y 155,6 MJ mm ha-1 h-1, respectivamente). Las pérdidas
de suelo y la escorrentía fueron mayores en el segundo año de estudio (1.351 g m-2 y106 mm, respectivamente), debido a la erosividad tan alta alcanzada en este año (346,8 MJ mm ha-1 h-1). Los eventos
más importantes (131,8 y 190,2 mm) durante este año, parecen ser los responsables de este hecho, ya
que presentan los mayores valores de energía y erosividad.
La erosión y escorrentía medias producidas en los taludes a nivel de parcela fue de 1.125 g m-2 año-1 y
100 mm año-1, respectivamente. Sin embargo, bajo las condiciones de este ensayo, una hectárea cultivada en terrazas (100 x 100 m) de árboles de mango en estos terrenos de fuertes pendientes (65º) tendría
18 terrazas de 100 m de largo con una altura media del talud de 4,5 m, es decir un total de 8.100 m2 de
taludes desprotegidos (suelo desnudo) (4,5 m x 100 m x 18 terrazas = 8.100 m2). La terrazas de cultivo
de aproximadamente 3 m de ancho y 100 m de largo cubrirían 5.400 m2 (3 m x 100 m x 18 terrazas =
5.400 m2).
Por lo tanto, la erosión media para los taludes de las terrazas de cultivo en estas áreas con pendientes
sería de 9,1 Mg ha-1 año-1.
Los coeficientes de escorrentía (volumen de escorrentía/total de precipitación) para el periodo de estudio
alcanzó valores desde 6 a 31%, dependiendo de las características del evento pluviométrico, siendo de
20% para el global de los dos años.
Como ocurre con la escorrentía y la erosión, la lluvia interceptada por el suelo del talud (lluvia menos
escorrentía) fue mayor durante 2002. Los valores más altos alcanzados en el primer y segundo año fueron 105,8 y 139,9 mm, respectivamente. En este sentido, la textura de estos suelos (limo-arenosos) y la
matriz rocosa que actúa como cobertura, promovieron la interceptación de lluvia, incluso durante los
periodos con fuerte riego de erosión.
El impacto de las gotas de lluvia en los taludes desnudos causó la denominada erosión en surco, arrastrando el suelo de superficie y dejando el material rocoso descubierto. En algunos casos extremos de
lluvias torrenciales, la escorrentía llegó a provocar fuertes tasas de erosión, llegando incluso a dejar las
raíces de los árboles parcialmente al descubierto, causando un fuerte estrés hídrico de la planta, sobre
todo en los meses de verano.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
127
Relación entre índices de erosividad, erosión y escorrentía
La Tabla 2 presenta la relación existente entre las características de las precipitaciones, la erosión y la
escorrentía, en la cual se muestra que la precipitación esta altamente correlacionada con la erosión y la
escorrentía (P<0,01), pero no con el coeficiente de escorrentía. Se encontraron relaciones significativas
entre I30, la erosión y la escorrentía. De un modo similar, EI30 también estuvo correlacionada significativamente con erosión y escorrentía.
La figura 2 muestra los valores de erosión y escorrentía acumulados en relación con el índice de erosividad para los dos años de estudio. Durante este tiempo, la erosión y la escorrentía a nivel de parcela fue
de 11,5 Mg ha-1 y 106,2 mm, respectivamente.
El aterrazado necesariamente provoca cambio en la topografía, porque de hecho su principal objetivo
es crear zonas llanas en pendientes. Muy pocos estudios han medido la erosión y la escorrentía de los
taludes de las terrazas del sureste de España. Según Alvadalejo et al. (1988), las tasas de erosión dentro
del intervalo 0-3 Mg ha-1 año-1 son insignificantes, y las de 3-10 Mg ha-1 año-1 son bajas. A pesar de que
las pérdidas de suelo de nuestros taludes fueron de 9,1 Mg ha-1 año-1, es necesario tener en cuenta que
dichas pérdidas son continuas y que, dada la fragilidad de los taludes, estas cifras podrían llevar al colapso y derrumbe de las terrazas.
La conclusión principal que podemos extraer de este estudio es el impacto importante que las precipitaciones tienen sobre la erosión y la escorrentía de los taludes de las de cultivo. Las gotas de lluvia separan
las partículas del suelo del talud, que son trasportadas al pie de de éste, puede llegar a taponar la zona
de drenaje, promoviendo una mayor escorrentía. De aquí que, a la luz de estos resultados, concluyamos
que, para la protección de estos taludes es necesario promover la implantación de cubiertas vegetales,
sobre todo en los taludes de las terrazas, para minimizar la erosión del suelo, y por tanto para aumentar
la estabilidad de estas estructuras. De hecho, sería preferible que estas cubiertas fuesen permanentes,
como lo son las plantas aromáticas, a pesar de que algunas plantas anuales también podrían ser útiles
sobre todo durante los periodos de alto riesgo de erosión (otoño e invierno).
La reconstrucción de las terrazas podría necesitar tanta inversión y trabajo como la instalación inicial.
Estos costes podrían evitarse, al menos parcialmente, con el uso de cubiertas vegetales en los taludes.
Finalmente, la contaminación potencial de sistemas acuáticos por el uso de fertilizantes en la agricultura
intensiva, se puede reducir con un control efecto de la erosión, beneficiando a la agricultura y al medio
ambiente.
Mes
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre
Erosión (g m-2)
54,4
126,1
141
0
24,7
0
0
0
137,5
132,9
355,9
152,1
Escorrentía (mm)
5,5
11
21,1
0
6,7
0
0
0
8,3
9,8
27,8
9,4
Tabla 1. Medias mensuales de erosión y escorrentía para el periodo de estudio.
128
Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)
Periodo
P-ER
P-ES
P-CES
ER-ES
I30-ER
I30-ES
EI30-ER
EI30-ES
2001-2002
0,92**
0,91**
ns
0,91**
0,70**
0,70**
0,91**
0,88**
a
P, precipitación; ER, erosión; CES, coeficiente de escorrentía; ES, escorrentía; I30, intensidad máxima en 30 minutos; EI30, índice de erosividad
a: no significativo
**: significativo a P<0,01
Tabla 2. Coeficientes de correlación entre las características de la lluvia, erosión y Escorrentía
Referencias bibliográficas
Albadalejo, J.; Chisci, G.; Gabriels, D.; Rubio, J. L.; Stocking, M. A. (1988) Soil degradation and its impact on desertification: a research design for Mediterranean environments. Soil Technol. 1, pp. 169–174.
Andreu, V.; Rubio, J. L.; Cerni, R. (1998) Effects of Mediterranean shrub cover on water erosion (Valencia-Spain). J. Soil Water Conserv. 53, pp. 112–120.
Beach, T.; Dunning, B. P. (1995) Ancient Maya terracing and modern conservation in the Peten rain forest of Guatemala. J. Soil Water Conserv. 50, pp. 138–145.
Bochet, E.; Rubio, J. L.; Poesen, J. (1999) Modified topsoil islands within patchy Mediterranean vegetation in SE Spain. Catena 38, pp. 23–44.
Brandt, C. J. (1990) Simulation of the size distribution and erosivity of raindrops and through fall drops.
Earth Surface and Processes Landforms 15, pp. 687–698.
Calatrava, R. J. (1998) El mercado español de la chirimoya. En Junta de Andalucía (ed.) V Jornadas de
Cultivos Subtropicales Situación actual y perspectivas, Congresos y Jornadas 47/98, pp. 79–106.
Campos, P. (1993) Sistemas agrarios: Análisis aplicado al monte mediterráneo. En Naredo, J. M.; Parra,
F. (eds.) Hacia una ciencia de los recursos naturales, Siglo XXI, Madrid, Spain, pp. 282–304.
Casermeiro, M. A.; Molina, J. A.; de la Cruz Caravaca, M. T.; Costa, J. H.; Massanet, M. I. H.; Moreno,
P. S. (2004) Influence of scrubs on runoff and sediment loss in soils of Mediterranean climate. Catena
57, pp. 91–104.
Denevan, W. M.; Mathewson, K.; Knapp, G. (1987) Prehispanic agricultural terraces in the Andean
region. Br. Archaeol. Rep. Int. Ser. 359, Oxford, UK.
Elias, F.; Ruiz, L. (1977) Agroclimatología de España. Cuaderno I.N.I.A. No. 7, Madrid, España.
Gardner, R. A. M.; Gerrard, A. J. (2003) Runoff and soil erosion on cultivated rainfed terraces in the
Middle Hills of Nepal. Appl. Geogr. 1, pp. 23–45.
Goudie, A. (1986) The Human Impact on the Natural Environment, 2nd ed. Basil Blackwell, Oxford, UK.
Kosmas, C.; Danalatos, N.; Cammeraat, L. H.; Chabart, M.; Diamantopoulos, J.; Farand, L.; Gutiérrez,
L.; Jacob, A.; Marques, H.; Tomasi, N.; Usai, D.; Vaca, A. (1997) The effect of land use on runoff and
soil erosion rates under Mediterranean conditions. Catena 29, pp. 45–59.
Pardini, G.; Gispert, M.; Dunjó, G. (2003) Runoff erosion and nutrient depletion in five Mediterranean
soils of NE Spain under different land use. The Sci. Total Environ. 309, pp. 213–224.
Purwanto, E. (1999) Erosion, sediment delivery and soil conservation in an upland agricultural catchment in West Java, Indonesia: a hydrological approach in a socio-economic context. Tesis doctoral.
Vrije Universiteit, Amsterdam, The Netherlands, pp. 218.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
129
Sandor, J. A.; Gersper, P. L.; Hawley, J. W. (1990) Prehistoric agricultural terraces and soils in the Mimbres area, New Mexico. World Archaeol. 22, pp. 70–86.
Soil Survey Staff. (1999) Soil Taxonomy. A Basic System of Soil Classification for Making and Interpreting Soil Surveys. Agric. Handbook No. 436. USDA, US.
Tello, E. (1999) La formación histórica de los paisajes agrarios mediterráneos: una aproximación coevolutiva. Historia Agraria 19, pp. 195–212.
Treacy, J. M.; Denevan, W. M. (1994) The creation of cultivable land through terracing. En Miller, N.
F.; Gleason, K. L. (eds.) The Archaeology of Garden and Field. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, PA, US, pp. 91–110.
Van Dijk, A. I. J. M. (2002) Water and sediment dynamics in bench-terraced agricultural steeplands in
West Java, Indonesia. Tesis doctoral. Vrije Universiteit, Amsterdam, The Netherlands, 378 p.
Wischmeier, W. H.; Smith, D. D. (1978) Predicting Rainfall Erosion Losses: A Guide to Conservation
Planning. USDA-ARS Agric. Handbook No. 537. USDA-ARS, Washington, US, 59 p.
Xing-guang, W.; Lin, W. (1991) On the ancient terraced fields in China. Tools Till. 6, pp. 191–201.
130
Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)
Medidas agroambientales para
el control de la erosión y conservación
de las terrazas de cultivo
en el litoral granadino (SE España)
C. R. Rodríguez 1; V. H. Durán 1; F. J. Martín 2; D. Franco 3
1
CIFA-Granada, IFAPA-CICE. Aptdo. 2027-18080 - Granada España.
[email protected]
2
Dpto. Edafología y Química Agrícola, Universidad de Granada, C/Severo Ochoa s/n. Granada España.
3
Finca Experimental “El Zahorí”, Plaza de la Constitución 1. 18690 - Almuñécar Granada España.
Resumen
En las zonas mediterráneas, la erosión y la escorrentía que se producen en zonas aterrazadas dependen
de los patrones de precipitación y de la cobertura vegetal del suelo. Se ha evaluado durante un año meteorológico (2005-2006) el efecto protector sobre el suelo de varias cubiertas vegetales: tomillo (Thymus
mastichina), lavanda (Lavandula dentata) y vegetación natural. Éstas se plantaron en parcelas cerradas
de erosión. Se evaluaron las tasas de erosión, escorrentía y se midieron las concentraciones de diversas
sustancias disueltas en escorrentía, así como el carbono orgánico perdido en los sedimentos. Los valores
de escorrentía totales para el periodo de estudio fueron para tomillo, lavanda y vegetación espontánea
15,2, 14,2 y 13,9 mm, respectivamente. La erosión que se produjo en el periodo de estudio fue de 2,0, 1,9
y 1,3 Mg ha-1 para tomillo, lavanda y vegetación espontánea, respectivamente. Las pérdidas totales por
área de N, P y K fueron para tomillo, lavanda y vegetación espontánea de 34,6, 21,4 y 29,8, 0,4, 0,3 y 0,0,
y 57,0, 54,9, 46,0 mg m-2, respectivamente y las de de carbono orgánico para tomillo, lavanda y vegetación espontánea fueron de 10,9, 9,6 y 2,7 g m-2, respectivamente. De este estudio se deduce la importancia
de las plantas aromáticas para prevenir la erosión y su papel en una agricultura sostenible de terrazas.
Palabras clave: nitratos, secuestro de carbono, eutrofización, fertilizantes, contaminación.
Introducción
La erosión es uno de los problemas más importantes en las áreas de clima Mediterráneo. En estos ambientes, existen zonas en las que más de 22 millones de ha están afectadas por tasas erosivas con más de
12 t ha-1 año-1 (Rojo, 1990; UNEP, 1991; Imeson, 1995; Eswaran et al., 1999).
La agricultura tradicional de secano que se ha venido practicando en el Sureste de Andalucía, donde se
han cultivado suelos con fuertes pendientes, ha desembocado en una degradación física del suelo debido
a erosión hídrica, que, para paliarla, se han aterrazado algunos terrenos para aprovechar de forma adecuada el agua de lluvia y reducir la erosión. En la actualidad, en la costa de Granada se ha establecido una
agricultura intensiva de regadío en terrazas de cultivo con cultivos subtropicales, como son el aguacate
(Persea americana Mill.), mango (Mangifera indica L.), níspero (Eriobotrya japonica L.), chirimoyo
(Annona cherimola Mill.), litchi (Litchi chinensis Sonn.) y otros (Calatrava, 1998)
El control de la erosión por medio de cubiertas vegetales es imprescindible para la regulación de la producción de sedimentos y escorrentía en los suelos (Francis y Thornes, 1990; Andreu et al., 1998; Bochet
et al., 2006). Algunas plantas aromáticas comunes se han utilizado en los últimos años como especies
para repoblaciones forestales, restauración de taludes, protección de laderas, etc.
Asimismo, y según Lal (2003), las mayores pérdidas de carbono a nivel global se producen como consecuencia de la respiración, la lixiviación y la erosión hídrica. Por lo tanto, el papel de las cubiertas de
aromáticas también está relacionado con la capacidad de evitar las pérdidas de carbono en las aguas de
escorrentía.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
131
El presente trabajo estudia la protección del suelo frente a la erosión y escorrentía con el uso de la
vegetación natural y con plantas aromáticas con posibles aprovechamientos medicinales, melíferos y
culinarios, al tiempo que se cuantifica la pérdida de fertilidad y carbono orgánico.
Material y Métodos
Características de la zona de estudio, descripción del ensayo y cubiertas vegetales
La experiencia se realiza en la finca experimental “El Zahorí”, en Almuñécar, Granada (36º 48´00´´N,
3º38´0´´O, altitud 180 m) (Fig. 1).
Figura 1. Localización del ensayo.
El clima típico de la zona es mediterráneo, caracterizado sobre todo por los grandes contrastes anuales
e interanuales en la cantidad e intensidad de las precipitaciones, que se concentran en otoño e invierno
y que en ocasiones suelen ser de carácter torrencial. La precipitación media de la zona es de 442,0 mm.
Los suelos de la zona de estudio corresponden a Xerorthent típicos (Soil Survey Staff, 1999), de textura
limo-arenosa.
El ensayo está localizado en plantaciones de cultivos subtropicales (mango, aguacate, chirimoyo y
otros), que se encuentran en los bancales o terrazas (Fig. 2).
Figura 2. Terrazas de cultivo.
132
Medidas agroambientales para el control de la erosión y conservación de las terrazas de cultivo en el
litoral granadino (SE España)
Las parcelas de erosión se sitúan en los taludes de las terrazas, con una pendiente media de 65º (214%),
poseen una superficie de 16 m2 (4 x 4 m). Cada parcela consta de un cierre de chapa galvanizada, cajón
colector de agua y sedimentos y un tanque bidón que recoge las aguas de escorrentía (Fig. 3).
Figura 3. Parcela cerrada en el talud de la terraza.
El ensayo se compone de tres parcelas cerradas, dos se revegetaron con plantas aromáticas, una con
tomillo (Thymus mastichina), en adelante Th, otra con lavanda (Lavandula dentata) (La). El marco de
plantación de las plantas en las parcelas revegetadas fue 40 x 40 cm. La tercera está formada por plantas
que crecen en los taludes de forma natural (Ve).
Este estudio se realizó durante el año meteorológico que corresponde a los años 2005-2006.
Mediciones y análisis químicos
De cada tratamiento, y después de cada evento de lluvia, se tomaron muestras de agua de los tanques de
escorrentía. Estas muestras se llevaron al laboratorio, se secaron a 105°C y se pesaron para determinar
la concentración de sedimentos. En las aguas de escorrentía se analizaron las concentraciones de las
sustancias disueltas (NO3, NH4, PO4, K) según los métodos estándar para análisis de aguas (APHA,
AWWA, WPCF, 1995). El carbono orgánico transportado con los sedimentos se determinó por diferencia de pesada tras calcinación a 550 ºC durante 2,5 horas (Head, 1984).
Resultados y discusiones
Erosión y escorrentía
La figura 4 presenta los valores totales de erosión y escorrentía en función del tratamiento para el periodo de estudio. Los valores de escorrentía totales para el periodo de estudio fueron para Th, La y Ve 15,2,
14,2 y 13,9 mm, respectivamente. La vegetación natural disminuyó de forma importante la escorrentía,
favoreciendo la infiltración del agua de lluvia en el suelo, al retardar el flujo descendente de ésta.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
133
Figura 4. Escorrentía y erosión producidas según el tratamiento para el periodo de estudio
(Th, Thymus mastichina; La, Lavandula dentata; Ve, Vegetación espontánea).
Similar a la escorrentía, la erosión que se produjo en el periodo de estudio fue de 2,0, 1,9 y 1,3 Mg ha-1
para Th, La y Ve, respectivamente. El porcentaje de reducción de la erosión en este primer año de Ve con
respecto a Th y La fue de 33 y 29%, respectivamente.
Los resultados de nuestra experiencia demuestran el alto efecto protector de las cubiertas vegetales,
tanto de las aromáticas, como de la vegetación espontánea, al compararlas con las tasas de erosión y
escorrentía que se dieron en similares condiciones en taludes con suelo desnudo (9,1 Mg ha-1 y 100 mm,
respectivamente).
El control de la erosión por parte de las plantas que crecen de forma natural fue demostrado también por
Rubio et al. (1990), Andreu et al. (1998), Carrol et al. (2000), Sánchez et al. (2002) y Casermeiro et al.
(2002; 2004).
Desde el punto de vista estrictamente medioambiental, se considera que Ve es el tratamiento más favorable para la protección del suelo. Sin embargo, atendiendo a la componente económica, las plantas
aromáticas, además de proporcionar la protección al suelo, pueden ser recolectadas para determinados
fines comerciales.
De estos resultados se deduce que en climas semiáridos, donde las lluvias se distribuyen a lo largo del
año de forma tan irregular existiendo a veces eventos de carácter tormentoso, la morfología y densidad
de las plantas tienen un papel decisivo en el control de la erosión producida. La mejora de la estructura
del suelo por medio de una mayor incorporación de hojarasca es importante, aumentando asimismo la
infiltración y por tanto reduciendo la capacidad transportadora de la escorrentía.
Pérdidas de nutrientes
La Tabla 1 muestra las pérdidas totales por área de nitrato, amonio, fosfato y potasio en la escorrentía y
para cada tratamiento.
Nutriente(mg L-1)
Tratamiento
Th
La
Ve
NH4
2,2 (0,8 ± 0,6)
1,5 (0,6 ± 0,4)
1,0 (0,5 ± 0,4)
NO3
16,4 (6,6 ± 4,9)
11,5 (5,2 ± 2,8)
26,5 (9,9 ± 7,6)
H2PO4
0,5 (0,2 ± 0,2)
0,3 (0,05 ± 0.1)
0,0 (0 ± 0)
K
5,3 (2,9 ± 1,7)
6,4 (3,4 ± 1,4)
11,0 (5,5 ± 3,5)
Tabla 1. Pérdidas totales por área de nutrientes según el tratamiento
(Th, Thymus; La, Lavanda; Ve, vegetación espontánea).
Las pérdidas totales de NH4 fueron mayores en Th, seguidas por La y Ve. Esta pauta se repite en cuanto
a concentraciones máximas detectadas en un determinado evento se refiere (Tabla 2).
134
Medidas agroambientales para el control de la erosión y conservación de las terrazas de cultivo en el
litoral granadino (SE España)
Nutriente(mg L-1)
Tratamiento
Th
La
Ve
NH4
10,1
8,0
3,6
NO3
119,0
68,0
120,4
H2PO4
1,2
0,9
0,0
N*
34,6
21,4
29,8
P
0,4
0,3
0,0
K
57,0
54,9
46,0
El N* (Nitrógeno inorgánico) representa la suma del N-NO3 + N- NH4
Tabla 2. Concentraciones máximas durante el periodo de estudio.
Entre paréntesis se presentan las concentraciones medias registradas ± desviación estándar.
Los concentraciones mayores de NH4 que se registraron en el periodo de estudio superaron el límite
máximo recomendado de 0,5 mg L-1 para aguas de suministro público (U. S. EPA, 1976) en todos los
tratamientos, sobre todo en Th, donde además se sobrepasó el valor de 2 mg L-1, nivel considerado
como tóxico para peces. En otros estudios realizados anteriormente en la zona se midieron las pérdidas
totales de NH4 en suelo desnudo, registrándose valores entre 172,7 mg m-2 y 238,6 mg m-2. Por lo tanto,
el establecimiento de Th, La y Ve redujo en un 95, 96, y 98%, respectivamente la pérdidas de NH4 con
respecto al suelo desnudo.
Las pérdidas por área de NO3 siguieron este orden: Ve≈Th>La. Las concentraciones máximas de NO3
volvieron a superar los límites aconsejables para aguas potables (10 mg L-1). Estos valores altos de NO3
y de NH4 que se produjeron en algunos eventos confirman la alta movilidad de estas formas, lo que puede contribuir a una contaminación potencial por nitrógeno en las zonas de acumulación.
Las pérdidas totales de K siguieron la misma tendencia que el NO3, es decir Ve>Th>La. Este hecho es
atribuible a la alta solubilidad de estos dos nutrientes. Por otra parte, los valores máximos de K en un
evento nunca superaron los 12 mg L-1 (valor límite recomendado para aguas potables).
Los valores de H2PO4 alcanzaron en Th y La los valores límite relacionados con la eutrofización de aguas
superficiales, tanto de 0,05 mg L-1 (U. S. EPA, 1976), como de 0,01 mg L-1 (Vollenweider, 1968; Vollenweider y Kerekes, 1980). A pesar de que el fosfato no es tóxico, las concentraciones excesivamente
altas tienen un cierto riesgo para los ecosistemas acuáticos, ya que el fósforo es normalmente el factor
limitante de estos medios y una excesiva aportación de este, puede favorecer un aumento de las algas por
la eutrofización, que a su vez priva de oxígeno al agua, al descomponer las bacterias el exceso de materia
orgánica. Para la protección de estos ecosistemas, MacDonald et al. (1991) propuso los límites de 0,025
hasta 0,1 mg L-1, rango excedido en las concentraciones de P en este ensayo, excepto para la parcela de
vegetación espontánea. Este estado de hipoxia (déficit de oxígeno) provoca las llamadas «aguas muertas». Si no se toman serias medidas para controlar el vertido de nutrientes a ecosistemas acuáticos, es
inevitable que se incremente el número y extensión de aguas muertas. Desafortunadamente, el consumo
de fertilizantes en el mundo se ha multiplicado a nivel mundial por 8 desde 1960 (Postel, 2006).
Tanto las cubiertas de aromáticas, como de vegetación espontánea, redujeron las pérdidas de nutrientes,
actuando como agente de reciclaje al emplear estos para la formación y desarrollo de sus tejidos. En
condiciones de suelo desnudo, estos serían potencialmente transportados por la escorrentía. En particular, las pérdidas de P y K por área, fueron menores con la vegetación espontánea, en contraste con el
N, que fue menor en la lavándula (Tabla 1). La procedencia fundamental de estos nutrientes, con toda
probabilidad es de los fertilizantes aportados, los cuales en la época de verano, cuando las temperaturas
son altas, emergen a la superficie por capilaridad, con el agua evaporada desde el suelo. Con frecuencia
suelen aparecer afloramientos de sales en la superficie de los suelos, tanto en la plataforma, como en el
talud de las terrazas. Estas, en la época de otoño e invierno, pueden ser disueltas por el agua de lluvia y
transportadas por la escorrentía.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
135
Pérdida de carbono orgánico (CO)
En la figura 5 se presentan las pérdidas de carbono orgánico (CO) para los tres tratamientos. Las pérdidas
de carbono orgánico para Th, La y Ve fueron de 10,9, 9,6 y 2,7 g m-2, respectivamente. Es decir, la reducción de las pérdidas de CO por Ve, con respecto a La y Th fueron de 3,5 y 4 veces, respectivamente. En
otros estudios realizados en la misma zona, se registraron valores de 24,2 g CO perdidos m-2 en parcelas
de suelo desnudo. En este sentido, la vegetación espontánea redujo un 88% las pérdidas de carbono orgánico, Th un 51% y La un 57%, con respecto al suelo desnudo. Estadísticamente las pérdidas de CO en
suelo desnudo fueron significativamente mayores que en el resto de tratamientos (MDS p<0,05).
Figura 5. Pérdidas de carbono orgánico (CO) para el periodo de estudio
(Th, Thymus; La, Lavanda; Ve, vegetación espontánea; SD, suelo desnudo).
Por lo tanto, el papel protector de las cubiertas vegetales está también relacionado con el poder acumulador de carbono orgánico en el suelo. En este sentido la aplicación de medidas que protegen el suelo
va acorde con las propuestas del protocolo de Kyoto, que propuso reducir las emisiones de C a 0,3 Pg
por debajo de los niveles de 1990. En concreto, las pérdidas de carbono del suelo desnudo, pueden ser
controladas por la implantación de cubiertas vegetales, que fijan carbono para formar sus tejidos, reintegrándolo al ciclo natural. Según Lal (2003), las mayores pérdidas de carbono a nivel global se producen
como consecuencia de la respiración, la lixiviación y la erosión hídrica. Consecuentemente, el uso de
cubiertas vegetales de plantas aromáticas y sobre todo la vegetación que crece de forma natural reducen
sustancialmente las pérdidas de este carbono almacenado en suelo. El surgimiento de un mercado de
derechos de emisión de carbono como herramienta para promover el secuestro de carbono y paliar el
aumento de la concentración de dióxido de carbono atmosférico, podría ofrecer alternativas nuevas para
el uso de cubiertas vegetales como protectoras del suelo y como agentes que retienen el carbono en el
suelo. Los territorios áridos y semiáridos cubren un total de 45% de la superficie terrestre y pueden ser
considerados como un importante sumidero de carbono, a pesar de sus bajas concentraciones de carbono
orgánico.
Referencias bibliográficas
Andreu, V.; Rubio, J. L.; Cerni, R. (1998) Effects of Mediterranean shrub cover on water erosion (Valencia-Spain). J. Soil Water Conserv. 53, pp. 112-120.
APHA, AWWA, WPCF. (1995) Standard methods for the examination of water and wastewater 17th ed.
Washington DC, USA, American Public Health Association.
Bochet, E.; Poesen, J.; Rubio, J. L. (2006) Runoff and soil loss Ander individual plants of a semiarid
mediterranean shrubland: influence of plant morphology and rainfall intensity. Earth Surf. Procc. Landforms 31, pp. 536-549.
Calatrava, R. J. (1998) El mercado español de la chirimoya. En Junta de Andalucía (ed.) V Jornadas de
Cultivos Subtropicales. Situación actual y perspectivas, Congresos y Jornadas 47/98, pp. 79-106.
136
Medidas agroambientales para el control de la erosión y conservación de las terrazas de cultivo en el
litoral granadino (SE España)
Carroll, C.; Merton, L.; Burger, P. (2000) Impact of Vegetative Cover and Slope on Runoff, Erosion, and
Water Quality for Filed Plots on a Range of Soil and Spoil Materials on Central Queensland Coal Mines.
Aust. J. Soil Res. 38, pp. 313-327.
Casermeiro, M. A.; de la Cruz, M. T. C.; Hernando, C. J.; Hernando, M. I. M.; Molina, J. A.; Sánchez,
P. (2002) El papel de los tomillares (Thymus vulgaris L.) en la protección de la erosión del suelo. Anales
de Biología 24, pp. 81-87.
Casermeiro, M. A.; Molina, J. A.; de la Cruz Caravaca, M. T.; Costa, J. H.; Massanet, M. I. H.; Moreno,
P. S. (2004) Influence of scrubs on runoff and sediment loss in soils of Mediterranean climate. Catena
57, pp. 91-104.
Eswaran, H.; Reich, P.; Kapur, S. (1999) Land quality and vulnerability to desertification in the Mediterranean region. En J. Bech (ed.) Sixth International Meeting on Soils with Mediterranean type of Climate.
Extended Abstracts of the University of Barcelona. Barcelona, España, pp. 1009-1011.
Francis, C. F.; Thornes, J. B. (1990) Runoff Hydrographs from Three Mediterranean Vegetations Cover
Types. En J. B. Thornes (ed.) Vegetation and Erosion. Processes and Environments, John Wiley & Sons,
Chichester, U.K., pp. 363-384.
Head, K. H. (1984) Manual of soil laboratory testing: 1. Soil classification and compaction tests. ELE
International Ltd. Fentech Press, London.
Imeson, A. C. (1995) The physical, chemical and biological degradation of the soil. En Fatechi, R.;
Peter, D.; Balabanis, P.; Rubio, J. L. (eds.) Desertification in the European context: Physical and socioeconomic aspects, European Commission, Brussels, Belgium, pp. 153-168.
Lal, R. (2003) Offsetting global CO2 emissions by restoration of degraded soils and intensification of
world agriculture and forestry. Land Degradation and Development 14, pp. 309-322.
MacDonald, L. H.; Smart, A. W.; Wissmar, R. C. (1991) Monitoring guidelines to evaluate effects of
forestry activities on streams in the Pacific Northwest and Alaska, US Environmental Protection Agency
Report; LPA 910/9-91-001.
Postel, S. (2006) Conservando los ecosistemas de agua dulce. En Linda Starke (ed.) La situación del
mundo 2006. Informe anual del Worldwatch Institute sobre progreso hacia una sociedad sostenible,
Barcelona. España, pp. 101-133.
Rojo, L. (1990) Plan Nacional de Restauración Hidrológico-forestal y Control de la erosión. Memoria,
Tomo I: Mapas Tomo II, ICONA, Madrid, España.
Rubio, J. L. ; Andreu, V. ; Cerni, R. (1990) Degradación del Suelo por la Erosión Hídrica: Diseño Experimental y Resultados Preliminares. En Alvadalejo, J.; Stocking, M. A.; Díaz, E. (eds.) Degradación
y Regeneración del Suelo en Condiciones Ambientales Mediterráneas, CSIC, Murcia, España, pp. 215235.
Sánchez, L. A.; Ataroff, M.; López, R. (2002) Soil Erosion under Different Vegetation Covers in the
Venezuelan Andes. The Environmentalist 22, pp.161-172.
Soil Survey Staff. (1999) Soil Taxonomy. A Basic System of Soil Classification for Making and Interpreting Soil Surveys, Agric. Handbook N 436, USDA-US.
U.S. EPA. (1976) Quality criteria for water. US Environmental Protection Agency, United States Government Printing Office, Washington, D.C. EPA, 440/9-76-023.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
137
UNEP. (1991) World atlas of desertification. United Nations Environmental Programme. Edward Arnold, London, UK.
Vollenweider, R. A. (1968) Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and flowing waters
with particular reference to nitrogen and phosphorus. OECD Report DAS/CSI6827, Paris, France.
Vollenweider, R. A.; Kerekes, J. (1980) The loading concept as a basis for controlling eutrophication
philosophy and preliminary results of the OECD programme on eutrophication. Prog Water Technol.
12, pp. 5-38.
138
Medidas agroambientales para el control de la erosión y conservación de las terrazas de cultivo en el
litoral granadino (SE España)
COMUNICACIONS
COMUNICACIONES
MARJADES, ESTRUCTURES DE
DRENATGE I ESCOLAMENT
TERRAZAS, ESTRUCTURAS DE
DRENAJE Y ESCORRENTÍA
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
139
140
Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens
des versants et des thalwegs:
l’exemple des Cévennes
C. Martin; J. F. Didon-Lescot; J. Jolivet
UMR 6012 “ESPACE”, Maison de la Géographie
17 Rue Abbé de l’Epée. 30090 - Montpellier France.
[email protected]
Résumé
Les anciennes terrasses de culture, aujourd’hui colonisées par la forêt, n’ont plus de rôle hydrologique notable. Les nombreux ouvrages qui barrent les thalwegs (tancats), construits pour lutter contre
l’érosion, sont susceptible de réguler les débits en étiage. Mais leur impact apparaît essentiellement
négatif sans coupe de la ripisylve.
Mots-clés: bassins versants, mesures hydrologiques, étiages, terrasses de culture, tancats.
Resumen
Las antiguas terrazas de cultivo, hoy en día colonizadas por el bosque, no tienen ningún papel específicamente hidrológico. Los numerosos diques que atraviesan los tálvegs (tancats), construidos para luchar
contra la erosión, pueden regular los caudales de estiaje. Pero su impacto se muestra esencialmente
negativo sin un corte previo del bosque ribereño.
Palabras clave: cuencas de drenaje, medidas hidrológicas, estiajes, terrazas de cultivo, tancats.
1. Introduction
Les Cévennes, dans la partie sud-orientale du Massif Central français, conservent de nombreux aménagements anciens en pierre sèche: terrasses de culture ou simples murets sous châtaigneraie (traversiers)
sur les versants, barrages pour l’arrosage (paissières) ou pour lutter contre l’érosion (rascasses ou tancats) sur les thalwegs.
Toutefois la déprise rurale qui a frappé cette région à partir de la fin du XIXème siècle s’est accompagnée
du recul des activités agro-sylvo-pastorales et de l’abandon des aménagements. La forêt a envahi pratiquement tout l’espace, soit par colonisation spontanée (hêtres, chênes verts, essences du maquis), soit
sous l’action de l’homme (résineux).
Des initiatives pour la remise en état de terrasses sont actuellement soutenues par le Parc national des Cévennes, à travers le développement d’activités agricoles à forte valeur ajoutée (Lécuyer, 2006). L’intérêt
patrimonial des systèmes d’aménagement anciens justifie en outre des opérations spécifiques de réhabilitation, comme celle menée sur les tancats de la Vallée Obscure, à l’initiative de la municipalité de
Peyrolles (Gard), sous l’égide du Syndicat mixte pour l’aménagement et la gestion équilibrée (SMAGE)
des Gardons, et grâce à l’implication de plusieurs partenaires, parmi lesquels l’Office national des forêts
tient une place essentielle (Schuller et al., 2006).
Cette région, au climat méditerranéen affecté par des effets orographiques très forts, connaît des précipitations violentes en automne, lors d’épisodes qualifiés de «cévenols», au cours desquels les abats journaliers dépassent parfois 400 mm. Le risque d’inondation constitue ici un risque majeur pour de nombreuses villes (Alès, Anduze, Sommières…), ce qui conduit les gestionnaires du milieu à s’interroger sur les
effets hydrologiques des aménagements anciens lors de ces épisodes.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
141
À l’inverse, la sécheresse estivale est responsable d’étiages sévères, ce qui a été tout particulièrement le
cas au cours des dernières années. La déficience des écoulements en été représente un risque hydrologique non négligeable dans une région où l’économie repose pour une bonne part sur le tourisme. Dans ce
domaine, le rôle des tancats est intuitivement perçu comme bénéfique.
En association avec les travaux lancés par l’Observatoire hydro-météorologique méditerranéen Cévennes-Vivarais du CNRS concernant les relations entre les précipitations et les écoulements sur le bassin
versant du Gardon d’Anduze (OHM-CV, site internet), l’UMR «ESPACE» conduit des observations
susceptibles d’aider à mettre en évidence les liens éventuels entre les aménagements anciens et les fonctionnements hydrologiques.
2. Matériels et méthodes
a.- Le terrain d’étude
Les recherches sont concentrées sur deux petits bassins versants appartenant au bassin du Gardon de
Saint-Jean (Fig. 1) : la Vallée Obscure (3,93 km2) et le vallon du Rouquet (0,58 km2).
Figure 1. Localisation du terrain d’étude.
Les deux bassins versants sont constitués de roches cristallines : granite pour le bassin du Rouquet,
granite et gneiss pour celui du Valescure (Vallée Obscure). Culminant respectivement à 815 et 938 m
d’altitude, ces deux bassins sont fortement disséqués (dénivelée de 385 m dans la Vallée Obscure) et
présentent des versants très inclinés (pente moyenne de 56,4% dans la Vallée Obscure).
Le bassin versant du Rouquet est dépourvu d’aménagements anciens sur les thalwegs. Les terrasses
de culture et les traversiers y sont en outre peu nombreux. Les aménagements anciens sont beaucoup
plus présents dans la Vallée Obscure : 0,43 km2 en terrasses de culture, 0,81 km2 en traversiers, près de
1.000 tancats répertoriés à ce jour (Castex et al., 2006). Les terrasses et, plus encore, les traversiers sont
fortement dégradés. Les tancats, construits à l’aide d’énormes blocs, sont souvent assez bien conservés,
ce qui a permis leur réhabilitation le long de certains valats. Très nombreux dans le vallon des Abrits et
dans celui de la Bastide, les tancats sont rares sur les bassins du Cartaou et du Valescure amont, ainsi
que sur le cours aval du ruisseau de Valescure (Fig. 2). Derrière ces ouvrages imposants, hauts souvent
de plus de trois mètres, se sont accumulés des sédiments sur lesquels les thalwegs présentent une pente
faible.
142
Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens des versants et des thalwegs: l’exemple
des Cévennes
b.- Les observations
Le dispositif pour l’étude des phénomènes hydrologiques (Tab. 1) comporte six stations hydrométriques
(Fig. 2) : cinq dans la Vallée Obscure et une dans le vallon du Rouquet. Trois stations ont une section
naturelle : Valescure aval, Valescure amont, et Rouquet. La station de la Bastide a immédiatement bénéficié d’une section artificielle. Celle des Abrits a été réaménagée en juillet 2004, et celle du Cartaou en
août 2005. Chaque station dispose au moins d’une échelle limnimétrique et d’une centrale d’acquisition
des données associée à une sonde de pression. L’établissement des courbes de tarage est très avancé,
mais les données offrent encore un caractère provisoire, en particulier pour les très hautes eaux.
Station
Valescure aval
Abrits
Cartaou
Bastide
Valescure
amont
Rouquet
Mise en service
août
février
février
mars
mars
mars
S (km2)
3,93
0,62
0,52
0,27
0,93
0,58
Tableau 1. Stations hydrométriques de la Vallée Obscure et du bassin du Rouquet :
date de mise en service et superficie contôlée (S).
Les précipitations sont mesurées en trois points : Château de la Vallée Obscure et Valescure aval pour la
Vallée Obscure, Perjurade pour le vallon du Rouquet. Les pluviographes, à double auget, d’une surface
réceptrice de 400 cm2, sont reliés à une centrale d’acquisition.
En complément des suivis hydrométriques et pluviométriques, il a été effectué, d’une part, plusieurs
campagnes de jaugeages en étiage sur les cours d’eau de la Vallée Obscure et, d’autre part, des traçages
au chlorure de sodium sur les tancats.
3. Résultats
a.- Les précipitations
De 2003 à 2005, les précipitations annuelles sur la
Vallée Obscure (Tab. 2) ont été proches de celles à
Saint-Jean-du-Gard. Elles ont été excédentaire de
13% en 2003 et déficitaires respectivement de 9 et
21% en 2004 et 2005.
Les précipitations annuelles moyennes à SaintJean-du-Gard s’établissent à 1.293 mm sur 54 ans
(de 1952 à 2005). Des précipitations neigeuses se
produisent parfois, comme ce fut le cas en janvier
2006.
Les précipitations journalières dépassant fréquemment 100 mm (Fig. 3), les cumuls des cinq pluies
en 24 heures les plus fortes de l’année représentent
de 38 à 41% des totaux pluviométriques enregistrés
sur la Vallée Obscure.
Les 8 et 9 septembre 2002, un pluviographe récemment mis en place dans la Vallée Obscure par les
services du Conseil Général du Gard a enregistré
287 mm de précipitations en 48 heures. Toutefois
les intensités les plus fortes se sont produites le 21
juin 2005, pour une pluie de 53 mm, qui a présenté des intensités de 97 mm/h sur 30 minutes et de
136 mm/h sur 15 minutes, au poste du Château.
Figure 2. Dispositif de mesure de la Vallée Obscure.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
143
2003
2004
2005
2006
Année
1710 *
1476
1093
-
01/05 au 31/08
161
251
178
188
Pj max
152
180
173
191
Cumul 5 Pj max
621 (38%)
585 (40%)
447 (41%)
-
Pj max : précipitations en 24 heures maximales (de 0 à 24 h – heures d’hiver).
Cumul 5 Pj max : somme des 5 plus fortes précipitations journalières.
* : valeur en partie reconstituée.
Tableau 2. Précipitations (mm) sur le bassin versant du Valescure.
Du 1er mai au 31 août, les bassins versants reçoivent des précipitations relativement faibles. Elles l’ont
été tout particulièrement en 2006. Mais la sécheresse peut se prolonger après le mois d’août. Ainsi, en
2004, 35 mm de pluie seulement sont tombés sur la Vallée Obscure du 1er septembre au 11 octobre.
b.- Les crues
Sur la période d’observation, les crues les plus violentes se sont concentrées d’octobre à décembre 2003
(Fig. 3). Plusieurs épisodes assez importants ont encore été observés au printemps 2004. Le reste de la
chronique présente peu de fortes crues : le 28 octobre 2004, le 31 octobre 2005 et le 29 janvier 2006.
Figure 3. Débits journaliers spécifiques (Qjs) du ruisseau de Valescure aval
et précipitations journalières (Pj) sur le bassin versant.
Lors de l’épisode le plus marquant de cette chronique, le 3 décembre 2003, le débit instantané de pointe
de crue du Valescure aval a atteint 7,0 m3/s (1,78 m3/s/km2), pour une hauteur d’eau à l’échelle limnimétrique de 1,15 m. À titre de comparaison, le 9 septembre 2002, la hauteur d’eau s’est élevée jusqu’à
1,76 m.
Sans entrer dans l’exposé de l’ensemble des résultats actuellement disponibles, soulignons la grande
réactivité de tous les ruisseaux aux précipitations. Pour des précipitations données, les différences de
comportement entre les bassins versants dépendent de nombreux facteurs : la présence ou non de roches
ou de sols à nu, l’humidité initiale des sols et des formations superficielles, les caractères morphométriques des bassins.
Même si certains sols sur terrasses ont été «construits», il n’a pu s’agir que de remaniements locaux sur
un versant ou de transferts de matériaux dans un même bassin versant. Les systèmes de terrasses n’ont
donc pas apporté un plus en matière d’épaisseur des sols. Tout au plus peut-on leur reconnaître d’avoir
limité les phénomènes d’érosion dans un milieu défriché et exploité.
Dans le contexte actuel, sous couvert forestier, les aménagements de versant ne sauraient avoir d’effet
notable sur les crues :
144
Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens des versants et des thalwegs: l’exemple
des Cévennes
- Les terrasses de culture ne sont pas localisées dans des secteurs favorables à la genèse des crues (secteurs rocheux ou aux sols peu épais, connectés au réseau hydrographique, dans le cas de pluies violentes ; zones rapidement saturées de bas de versant, dans le cas de précipitations très abondantes).
- Les sols de la Vallée Obscure étant extrêmement perméables (Martin, 2006), le ruissellement par
dépassement de l’infiltrabilité est généralement impossible, même pour des précipitations d’une intensité supérieure à 200 ou 300 mm/h (Ayral, 2005). L’exploitation de parcelles expérimentales (voir
Fig. 2) a montré que sur des sols soumis à l’impact des gouttes de pluie, la formation d’une croûte de
battance favorise l’apparition du ruissellement (Martin, 2006). Envahies par la forêt, les anciennes
terrasses de culture ne sont plus des zones contributives lors des averses de forte intensité.
- Les terrasses sont conçues pour réduire le ruissellement sur des sols nus (surfaces planes, infiltration
facilitée immédiatement en arrière des murs, chenaux pour évacuer les eaux le plus vite possible vers
le réseau hydrographique). Sous forêt, même après disparition d’une bonne partie des aménagements
hydrauliques, les terrasses de culture ne sauraient modérer les crues liées à des précipitations très
abondantes. Les suivis de l’humidité des sols par sondes TDR, réalisés sur d’anciennes terrasses, mettent du reste en évidence un ressuyage très rapide des sols (Fig. 4).
- Enfin, les traversiers sont des aménagements trop sommaires pour avoir pu, un jour, tenir un autre rôle
que celui de protéger les sols contre l’érosion.
Figure 4. Variations de l’humidité volumique des sols (Hum) sur un profil du Château de la Vallée Obscure
pour l’épisode du 31 octobre 2005.
Les tancats, en revanche, exercent une influence. En remodelant le profil en long des cours d’eau en
une succession de surfaces faiblement inclinées, séparées par des chutes associées à des fosses de dissipation, ils diminuent la vitesse des eaux. Mais leur finalité essentielle était certainement de limiter
l’action érosive des cours d’eau : d’une part, les écoulements développant beaucoup moins d’énergie,
les sapements de berge sont moins efficaces et, d’autre part, en comblant les fonds de vallon, où la pente
des versants est très forte, les dépôts accumulés derrière les barrages servent d’élément stabilisateur aux
terrasses construites immédiatement au-dessus des ruisseaux. La réduction des vitesses a également
comme effet bénéfique de retarder les pointes de crue. Cependant l’impact sur les montées de crue reste
faible au niveau des rivières principales, là où existe un risque d’inondation. En effet, les aménagements
sont localisés dans de petits vallons, sur des sous-affluents, et concernent généralement moins d’un kilomètre de linéaire sur chacun d’eux.
c.- Le rôle hydrologique des tancats en étiage
L’une des raisons ayant motivé la réhabilitation d’une partie des tancats de la Vallée Obscure est l’hypothèse d’un soutien des débits d’étiage par les eaux stockées derrière ces ouvrages (site internet «Ressource en eau en Cévennes métamorphiques»). Les recherches hydrologiques qui nous ont été confiées,
confirment cette hypothèse, tout en en marquant les limites.
En partant d’une première estimation réalisée par le BCEOM (2000), on peut évaluer grossièrement
à 20.000 m3 le volume des matériaux bloqués derrière les tancats de la Vallée Obscure. À saturation,
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
145
en tenant compte des densités apparente et réelle des matériaux, la quantité d’eau contenue dans ces
sédiments pourrait donc avoisiner 11.000 m3. Rapportée à l’ensemble du bassin versant, cette valeur
représente une lame d’eau inférieure à 3 mm.
Figure 5. Concentrations du chlorure de sodium injecté mesurées dans les eaux du Valescure amont lors
des traçages d’avril et de mai 2006.
Des traçages au chlorure de sodium ont été réalisés sur plusieurs grands tancats alors que les écoulements
se perdaient dans les sédiments : injection d’une saumure en amont de la perte et suivi conductimétrique
du passage du sel en aval de l’ouvrage. La figure 5 et le tableau 3 présentent les résultats obtenus en
2006 sur un très gros ouvrage situé sur le cours amont du Valescure (hauteur du tancat : 6,5 m ; longueur
de la zone de dépôt : 125 m ; volume des sédiments piégés : de l’ordre de 3.000 m3). À l’évidence, les
volumes d’eau entre les points d’injection et de suivi sont nettement supérieurs à ce qu’ils seraient sans
l’influence de l’ouvrage. Ainsi, pour le traçage du 31 mai, sans le tancat, le volume d’eau aurait certainement été bien inférieur à 20 m3, alors que l’expérimentation indique une valeur entre 144 et 492 m3.
Les stations hydrométriques ont permis de mettre en évidence un effet des tancats sur les écoulements
en étiage (Martin, 2006). Cet effet est lié aux pluies, généralement peu abondantes, mais assez fréquentes, qui se produisent en été. Il se traduit, en particulier à l’aval des plus grands tancats, par un retard
de la réponse de l’écoulement de 24 à 48 heures par rapport aux précipitations, puis par un soutien au
débit, qui devient très vite modeste, mais qui peut néanmoins se prolonger pendant une dizaine de jours.
La figure 6 donne l’exemple des données recueillies en juillet 2006 à la station aval du Valescure, située
immédiatement en amont d’un tancat haut de cinq mètres.
Date et heure d’injection
19 avril à 12h01*
31 mai à 09h58*
5.000 g
5.000 g
Distance de parcours
135 m
135 m
T1
4h30
13h00
T2
10h30
28h00
T3
37h30
109h00
19,2 mg/l
34,6 mg/l
Qté NaCl / C
260 m
144 m3
Débit
7,8 l/s
1,4 l/s
Vol.
924 m
492 m3
Qté NaCl
C max
3
3
*: heures d’hiver. Q NaCl : quantité de sel injectée. T1 : temps écoulé depuis l’injection, correspondant à l’apparition de sel injecté à la base
du tancat. T2 : temps écoulé depuis l’injection, correspondant à la concentration maximale du sel injecté dans les eaux. T3 : temps écoulé
depuis l’injection, correspondant à la fin du passage du sel. Qté NaCl / C : estimation par défaut du volume d’eau stocké derrière le tancat.
Débit : débit moyen du Valescure amont pendant le traçage (le traçage servant de jaugeage par dilution). Vol. : volume d’eau écoulé au pied
du tancat pendant le passage du sel (estimation par excès du volume d’eau stocké derrière le tancat).
Tableau 3. Données des traçages réalisés sur le Valescure amont en avril et mai 2006.
146
Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens des versants et des thalwegs: l’exemple
des Cévennes
Figure 6. Débits journaliers à la station du Valescure aval, et précipitations journalières sur le bassin versant,
en juillet 2006.
Le rôle régulateur des tancats doit cependant être relativisé. En effet, la station hydrométrique du Valescure aval, qui est pourtant dominée par un très gros ouvrage, montre des fluctuations journalières
des débits, liées à des pertes par évapotranspiration, identiques à celles observées sur les autres cours
d’eau. Il est vrai que les dépôts en arrière des tancats sont envahis par une ripisylve souvent très dense
dont l’action sur le débit est d’autant plus sensible que les eaux circulent lentement à l’intérieur des
sédiments.
En fait, il semble que dans un milieu abandonné par l’homme, les tancats n’aient pas un impact réellement favorable en étiage. En dehors des périodes suivant des pluies qui ont reconstitué les stocks d’eau,
les débits diminuent le plus souvent entre l’amont des dépôts et l’aval des ouvrages. Le 23 août 2005,
par exemple, en milieu de matinée, à un moment de la journée où les écoulements étaient peu affectés
par l’évaporation et les prélèvements par la ripisylve, le débit du Valescure passait de 0,68 l/s en amont
des dépôts derrière le tancat surplombant la station hydrométrique aval, à 0,46 l/s au pied de l’ouvrage.
De même, le 12 août 2006, en milieu d’après-midi, le débit chutait de 0,56 à 0,31 l/s.
Le 26 août 2005, alors que l’étiage venait de devenir beaucoup plus sévère, la situation était inverse.
En début de matinée, le débit à l’aval du tancat (0,34 l/s) dépassait déjà le débit en amont des dépôts
(0,30 l/s). Avec les effets de l’évaporation et des prélèvements par la végétation, l’écart s’est accru en
cours de journée : en milieu d’après-midi, les débits atteignaient respectivement 0,30 et 0,19 l/s. Dans
ce cas, l’écoulement à la base du tancat n’a pas été affecté par l’évapotranspiration.
4. Conclusion
Dans un milieu qui n’est plus exploité et dans lequel le couvert végétal s’est fermé, les anciennes terrasses de culture, pas plus que les traversiers, ne jouent actuellement de rôle hydrologique particulier.
Beaucoup plus intéressant est l’impact des barrages construits en chapelet sur les thalwegs pour lutter
contre l’érosion (tancats). Leur localisation quasi exclusive dans de petits vallons ne permet pas d’obtenir un allongement des montées de crue des cours d’eau principaux. En revanche, ils semblent à même
de soutenir les débits d’étiage en retardant l’évacuation des eaux apportées par les orages estivaux. Mais,
sans la destruction de la végétation qui a envahi les dépôts derrière les ouvrages, leur impact pourrait
être essentiellement négatif, car les eaux qui circulent lentement dans les sédiments, subissent de fortes
pertes. Les opérations de forestage réalisées en 2003 et 2004 pour la restauration des ouvrages du vallon
des Abrits, ont eu, du reste, pour conséquence le maintien d’un mince filet d’eau lors des étiages très
sévères qui ont suivi, alors que ce ruisseau avait la réputation de s’assécher totalement presque chaque
année. Les recherches sur ce point devront cependant être affinées.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
147
Remerciements
Ce travail a été mené dans le cadre du projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC» piloté par le
Departament de Medi Ambient i Natura du Consell de Mallorca. Il a également bénéficié d’un fort
soutien financier de la part du SMAGE des Gardons. Nous sommes reconnaissants à la Municipalité de
Peyrolles, à l’Office national des forêts, à l’équipe de réhabilitation des tancats de la Vallée Obscure, au
Service hydraulique du Conseil général du Gard et au Parc national des Cévennes de l’aide qu’ils nous
ont apportée. Nous remercions également Pierre Usselmann (UMR 6012 «ESPACE») de l’aide qu’il
nous a apportée.
Références bibliographiques
Ayral, P. A. (2005) Contribution à la spatialisation du modèle opérationnel de prévision des crues éclair
ALTHAÏR – Approches spatiale et expérimentale – Application au bassin versant du Gardon d’Anduze.
Thèse de Doctorat, Université de Provence, Aix-Marseille I, 310 p.
BCEOM (2000) Patrimoine hydraulique du bassin de la Vallée Obscure. Maîtrise traditionnelle des
eaux dans les Cévennes. Rapport BCEOM, 71 p + annexes.
Castex, J. M.; Martin, C.; Allignol, F. (2006) Les aménagements anciens dans la Vallée Obscure et le
vallon du Rouquet. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée Obscure et du vallon
du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet INTERREG III-B
SUDOE «TERRISC»), pp. 119-133.
Lécuyer, D. (2006) Le rôle du Parc national des Cévennes dans la revalorisation des savoir-faire relatifs
à la pierre sèche. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée Obscure et du vallon
du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet INTERREG III-B
SUDOE «TERRISC»), pp. 37-44.
Martin, C. (sous la direction de) (2006) Espaces en terrasses et prévention de risques naturels en Cévennes. Projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC», édit. UMR 6012 «ESPACE», Montpellier, 32 p.
OHM-CV (site internet) www.lthe.hmg.inpg.fr/OHM-CV/index.php.
Ressource en eau en Cévennes métamorphiques (site internet) www.eau.cevennes.org.
Schuller, F.; Gomez, N.; Georges, L.; Roques, G.; Barré, R. (2006) Le projet «Ressource en eau» : les
efforts pour la réhabilitation des tancats. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée
Obscure et du vallon du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet
INTERREG III-B SUDOE «TERRISC»), pp. 143-153.
148
Réflexion sur le rôle hydrologique des aménagements anciens des versants et des thalwegs: l’exemple
des Cévennes
Análise comparativa do escoamento
em terraços de áreas granitóides
e metassedimentares
S. Pereira; C. Bateira; C. Hermenegildo; A. Seixas
Departamento de Geografia de Faculdade de Letras da Universidade do Porto
Via Panorâmica s/n. 4150-564 - Porto Portugal
[email protected]
Resumen
Apresentam-se os resultados da análise comparativa do escoamento superficial desenvolvido em terraços agrícolas de litologia distinta. A partir de um campo experimental numa área granítica (Baião) e outro numa área metassedimentar (Régua), situados em pequenas bacias hidrográficas, avaliou-se o efeito
da litologia sobre o funcionamento hidrológico de vertentes com terraços agrícolas.
Os campos experimentais são compostos por parcelas de monitorização, localizadas em diferentes pontos das vertentes, com limnígrafos de balança e data logger, que registam o escoamento superficial em
períodos de 10 minutos.
A precipitação registou-se numa estação meteorológica e o escoamento da bacia hidrográfica com um
medidor de níveis de escoamento na sua secção terminal, o que permitiu uma análise pormenorizada das
relações entre os tipos de episódios de precipitação e o escoamento superficial nas vertentes. Constataram-se diferenças importantes no tempo de resposta e quantidade mínima de precipitação necessárias ao
início do escoamento nas vertentes. O escoamento superficial desenvolvido depende principalmente da
localização das parcelas de monitorização nas vertentes, do total e duração da precipitação.
Concluiu-se que os processos de escoamento nas vertentes devem ser analisados de uma forma integrada
e enquadrados na sequência de precipitações anteriores e que fornecem indicações importantes sobre o
comportamento hidrológico das vertentes.
Palavras chave: hidrologia de vertentes, bacia hidrográfica, escoamento superficial, fluxo interno lento,
fluxo interno rápido.
Resumen
En esta comunicación presentamos los resultados del análisis comparativo del drenaje superficial desarrollado en terrazas agrícolas de litología diferente. A partir de un campo experimental en un área
granítica (Baião) y otro en un área de esquistos (Régua), inseridos en pequeñas cuencas hidrográficas,
evaluamos el efecto de la litología sobre el funcionamiento hidrológico de vertientes con terrazas.
Los campos experimentales están compuestos por parcelas de erosión localizadas en puntos diferentes
de las vertientes, con limnígrafos de balanza y datalogger que registran el drenaje superficial.
Se ha registrado la precipitación y el drenaje de la cuenca hidrográfica en su sección final. Los registros
se obtuvieron con intervalos de 10 minutos, admitiendo un análisis detallado de las relaciones entre las
diferentes clases de episodios de precipitación y la respuesta del drenaje superficial en las vertientes.
Se constataron diferencias importantes en el tiempo de respuesta y la cantidad mínima de precipitación necesaria para el comienzo del drenaje en las laderas. Las respuestas de la escorrentía superficial
dependen de la ubicación morfológica de las porciones de las vertientes, y del total y la duración de la
precipitación, principalmente.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
149
Llegamos a la conclusión de que los procesos de drenaje en las vertientes debían ser analizados en una
manera integrada y enmarcados en la secuencia de lluvias previas.
Palabras clave: hidrología de vertientes, cuenca hidrográfica, escorrentía superficial, flujo interno lento, flujo interno rápido.
Introdução
O comportamento de muitos movimentos de vertente está condicionado pelos processos hidrológicos
(variação da quantidade de água armazenada nas zonas saturada e não saturada do solo, pela influência
de macroporos, rede de fracturação e situações de obstrução da drenagem interna dos materiais) (Malet
et al., 2005; Van Asch, Buma & Van Beek, 1999).
Nestes casos, o desencadeamento dos movimentos de vertente é controlado por padrões de precipitação
de diferentes características. A análise da precipitação e das ocorrências de movimentos de vertente
permite estudar os limiares críticos de precipitação necessários ao seu desencadeamento. Estas investigações devem também ter em conta as características geomecânicas e hidrológicas dos movimentos de
vertente (Van Asch, Buma & Van Beek, 1999).
Este trabalho pretende aprofundar o conhecimento sobre o funcionamento hidrológico das vertentes em
áreas de terraços agrícolas no Vale do Douro, localizadas em contextos litológicos diferentes. Compararam-se dados da precipitação e do escoamento superficial desenvolvido em terraços agrícolas de um
campo experimental instalado numa área granítica (Campo Experimental de Baião) e noutra metassedimentar (Campo Experimental do Peso da Régua), para avaliar o efeito da litologia no comportamento
hidrológico das vertentes e a sua importância para a análise da instabilidade (Fig. 1).
Figura 1. Localização dos campos experimentais de Baião e da Régua.
Nesse sentido, monitorizaram-se os processos hidrológicos das vertentes com terraços agrícolas que
possuem os mesmos factores condicionantes verificados em situações de instabilidade já estudadas no
N de Portugal (Bateira et al., 2004; Bateira & Soares, 1997).
Para compreender a hidrologia à escala da vertente, partiu-se do princípio que a paisagem no seu conjunto pode ser dividida em pequenas unidades onde ocorrem processos hidrológicos, pedológicos e
geomorfológicos semelhantes, que lhe confere uma identidade própria (Park & Van de Giesen, 2004;
Park, McSweeny & Lowery, 2001; Martz, 1992; Mitchel, 1991).
O esquema experimental parte do pressuposto que os processos hidrológicos apresentam comportamentos distintos conforme a escala do sistema (Mendiondo & Tucci, 1997) por isso, os dados foram
150
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
recolhidos em diferentes locais das vertentes com terraços agrícolas, com as mesmas características
morfológicas, de drenagem e de ocupação do solo, divergindo apenas no factor litológico.
Analisaram-se nos episódios de precipitação de diferentes tipologias, as características das precipitações
antecedentes e do escoamento superficial desenvolvido nos terraços agrícolas. Desta forma, compreende-se a combinação dos processos de escoamento, infiltração e perdas de água e a sua influência na
instabilidade de vertentes.
Por fim, compararam-se os resultados do escoamento superficial desenvolvido em parcelas de monitorização com características semelhantes a nível da localização na vertente, drenagem, ocupação do solo,
exposição, declive e a tipologia de episódios de precipitação, apenas com litologia distinta.
Materiais e métodos
Cada campo experimental é composto por parcelas de monitorização do escoamento superficial abertas
e fechadas com 20 m2, localizadas em diferentes contextos geomorfológicos das vertentes (topo, meia
vertente e base) e de drenagem (convergência e divergência), dotadas de limnígrafos de balança e data
logger para registo do escoamento superficial, e possui uma estação meteorológica para o registo da
precipitação. Em todos os equipamentos os dados foram registados com intervalos de 10 minutos, permitindo uma análise pormenorizada das relações entre os diferentes tipos de episódios de precipitação,
a resposta do escoamento superficial nas vertentes (terraços agrícolas), tendo em conta as características
dos episódios de precipitação.
Em todas as parcelas de monitorização caracterizou-se a capacidade de infiltração, circulação e armazenamento de água nos solos, como a textura dos materiais, a capacidade de infiltração de água no solo, a
condutividade hidráulica e a resistência do solo.
A nível geral, as amostras dos materiais constituintes dos terraços agrícolas do campo experimental da Régua situam-se na área dos limos e argilas (lodo arenoso com raros seixos e lodo arenoso) e as do campo experimental de Baião na área das areias (areia lodosa e areia lodosa com raros seixos), segundo Folk (1954).
A resistência do solo, registada com o penetrómetro de mão até um metro de profundidade (limite máximo de perfuração do equipamento), indicou que nos metassedimentos (Régua) foi mais difícil obter
registos a profundidades superiores a 40 cm, uma vez que o solo é pedregoso e possui materiais muito
compactados. Em Baião, obtiveram-se registos até 1 metro de profundidade em locais com maior espessura do manto de alteração granítico.
Os perfis de resistência do solo, indicam que nas parcelas de Baião há uma grande variação lateral da
resistência das formações superficiais, típica de áreas de manto de alteração granítico. O perfil de resistência apresenta condições mais favoráveis à infiltração e circulação da água no perfil do solo em Baião
do que na Régua. Neste último caso, o solo tem uma espessura pelicular que facilita o escoamento superficial. A resistência máxima do solo atinge valores mais elevados a menores profundidades e o solo é
mais compacto do que em Baião.
As parcelas de monitorização em Baião possuem os valores mais elevados de infiltração de água no solo
e uma maior duração do tempo de infiltração registado nas medições efectuadas com um infiltrómetro
de duplo anel.
A condutividade hidráulica medida nas camadas superficiais do solo (45 cm) com um permeâmetro de
Guelph permitiu a determinação da matriz do fluxo potencial, do parâmetro alfa e da saturação da condutividade hidráulica.
Por vezes, ocorrem resultados negativos na matriz do fluxo potencial relacionados com o facto do solo
apresentar descontinuidades hidrológicas na sua estrutura que alteram a circulação da água no solo.
As parcelas de Baião apresentam uma saturação da condutividade hidráulica média mais elevada do que
na Régua, o que corresponde a uma maior capacidade do solo conduzir água no seu interior. O mesmo
comportamento repete-se nos valores médios da matriz de fluxo potencial, o que significa que em Baião
há uma maior capacidade de absorção de água no solo, por efeito de capilaridade.
Consultar Bateira, C. (coord.), 2006, p.21.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
151
O parâmetro alfa apresenta valores médios mais variáveis em Baião, com valores mais extremos, o que
significa que a velocidade de circulação de água no solo é mais variável em função da localização das
parcelas de monitorização nas vertentes.
A recolha dos dados de precipitação e escoamento superficial realizou-se de Outubro de 2005 a Abril de
2006. O ano hídrico de 2005 foi extremamente seco, pelo que o início da leitura dos dados ocorreu após
uma estação seca prolongada com uma duração de 4 meses (Junho a Setembro de 2005) sem qualquer
registo de precipitação.
Durante o período em estudo identificaram-se as características da precipitação e do escoamento superficial desenvolvido nos terraços agrícolas, delimitando-se cada episódio chuvoso como um período de
precipitção significante consecutiva, separada por um período seco mínimo de 2 horas.
A partir da adaptação da metodologia de Istok & Boersma (1986) para os objectivos deste trabalho, calcularam-se para cada episódio de precipitação as seguintes variáveis: precipitação total (mm), período
seco anterior (horas), duração da precipitação (h), intensidade da precipitação (mm/h), pico de intensidade máxima da precipitação (mm/10 min), total de escoamento por campo experimental (ml), duração
do escoamento (h), intensidade do escoamento por campo experimental (ml/h). Para cada episódio de
precipitação foi ainda determinado o tempo de concentração do início do escoamento (h) e a precipitação mínima para haver desenvolvimento de escoamento (mm).
Na análise mais pormenorizada do desenvolvimento de escoamento de cada parcela de monitorização
registamos o escoamento total por parcela (ml), a intensidade do escoamento por parcela (ml/h), o quociente de escoamento (ml/h/m2) e a infiltração e perdas de água por evaporação (l/m2).
Todas estas variáveis foram analisadas de acordo com a tipologia dos episódios de precipitação, definida
a partir da duração e intensidade dos episódios de precipitação.
Resultados
No campo experimental da Régua registou-se menos precipitação e escoamento superficial nos terraços
agrícolas do que no Campo experimental de Baião. Em Baião, sempre que há precipitação, desenvolve-se escoamento superficial nos terraços agrícolas, enquanto que na Régua, com os mesmos totais
de precipitação, a resposta é muito mais baixa. Ao contrário, na base dos muros registaram-se valores
superiores (Fig. 2).
Figura 2. Totais mensais de precipitação e escoamento superficial total registado nas parcelas
de monitorização nos Campos Experimentais da Régua e de Baião.
Entende-se por precipitação significante as precipitações iniciais de um episódio com totais superiores a 0,5 mm/10 min.
O tempo de concentração para o início do desenvolvimento do escoamento e a precipitação mínima necessária para o seu desenvolvimento
foram contabilizados a partir do início do episódio de precipitação.
152
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
O escoamento superficial nos terraços agrícolas teve uma maior duração média em Baião, onde, em
média, a partir dos 2,6 mm de precipitação ocorre escoamento superficial. Na Régua, é necessária em
média mais precipitação inicial (7,6 mm) para o início do desenvolvimento de escoamento superficial,
que nem sempre se regista quando há precipitação.
Em Baião, o tempo necessário à ocorrência de escoamento superficial nas vertentes tem uma forte correlação com a duração da precipitação (0,87) e quanto maior for a duração da precipitação, maior é a
duração do escoamento superficial.
A precipitação mínima para a ocorrência do escoamento superficial nas vertentes apresenta uma boa
correlação com a intensidade da precipitação (0,81) no campo experimental de Baião. No entanto, na
Régua não existe correlação entre estes indicadores.
Estes resultados devem-se ao facto do número de episódios de precipitação registados na Régua não serem suficientes para proceder a uma análise estatística. Esta situação explica-se pela menor ocorrência
de precipitações na área da Régua. Por esse motivo, é importante a continuação da recolha da informação neste campo experimental.
A generalidade dos episódios de precipitação registados possuem fracas intensidades (< 6 mm/h) em
ambos os campos experimentais. Classificaram-se os episódios de precipitação em função da sua duração e intensidade (Fig. 3).
1. Curta duração e muito fraca intensidade
2. Longa duração e muito fraca intensidade
3. Curta duração e fraca intensidade
Figura 3. Tipologia de episódios de precipitação nos campos experimentais de Baião e da Régua.
No campo experimental de Baião 60% dos episódios de precipitação são de longa duração e muito fraca
intensidade (tipo 2), 30% de curta duração e muito fraca intensidade (tipo 1) e apenas 10% de curta duração e fraca intensidade (tipo 3). No campo experimental da Régua, existem menos episódios em análise
e verifica-se que predominam os episódios do tipo 2 (50%), seguidos pelos episódios do tipo 1 (40%).
Nos episódios de precipitação de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 1), ambos os campos experimentais desenvolvem escoamento superficial de fraca intensidade (<2.000 ml/h), exceptuando-se as
situações de episódios de precipitação ocorridos no início da estação húmida que desenvolveram escoamento superficial de maior intensidade (>8.000 ml/h) (Fig. 4). As primeiras precipitações encontraram
um solo seco e compactado com menor capacidade de infiltração, promovendo o escoamento superficial. À medida que aumenta a capacidade de infiltração de água no solo, as intensidades de escoamento
reduziram-se.
Figura 4. Intensidade de escoamento por tipologia de episódio.
O valor da precipitação inicial necessária para o desenvolvimento de escoamento foi medido desde o início da precipitação até ao início
do registo do escoamento nas parcelas.
No campo experimental de Baião estudaram-se 40 episódios de precipitação e na Régua apenas 11.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
153
Nos episódios de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 2), a intensidade do escoamento é muito
fraca nos dois campos experimentais (<2.000 ml/h), reflectindo um lento processo de infiltração ao longo de várias horas. Quando os episódios de precipitação são de curta duração e fraca intensidade (tipo
3), a média da intensidade do escoamento em Baião é 8 vezes maior do que na Régua (Fig. 5).
Figura 5. P. T. Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios de precipitação do Tipo 1 (Baião e Régua).
Avaliou-se a importância das características das precipitações antecedentes no desenvolvimento de escoamento superficial (De Alencar, Da Silva & Oliveira, 2006; Glade, Crozier & Smith, 2000; Istok &
Boersma, 1986) com as características do episódio de precipitação em estudo.
Tal como Glade et al (2000) considerou-se que é importante analisar o período de 10 dias de precipitações antecedentes para o estudo dos limiares críticos de precipitação nos movimentos de vertente e dos processos.
TIPO DE EPISÓDIO
EPISÓDIO
Precipitação Total (mm)
Duração da Precipitação (h)
Intensidade da Precipitação (mm/h)
Total de escoamento (ml)
Duração do escoamento (h)
Intensidade do escoamento (ml/h)
Tipo 1
Tipo 2
Tipo 3
Baião
(35)
Régua
(18)
Baião
- B (28)
Régua
– B (11)
Baião
- A (27)
Régua
- A (6)
Baião
(32)
Régua
(15)
14,42
8,67
1,66
4.570
6
762
10,39
3,83
2,71
4.830
6
805
49,73
18,8
2,64
24.340
18,1
1.340
40,82
17,5
2,33
17.050
17,5
974
21,79
14,8
1,47
12.910
13,8
933
26,88
16,17
1,66
5.665
11,16
508
20,5
3,8
5,4
12.200
5
2.440
15,21
4,2
3,7
1.500
2,3
644
Quadro 1 – Comparação das características dos episódios de precipitação e do escoamento superficial
desenvolvido, por tipo de episódio de precipitação nos Campos Experimentais de Baião e da Régua.
Nos episódios de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 2) compararam-se os episódios com
fracas precipitações, 11 da Régua e 28 de Baião, com precipitações até ao 5º dia anterior ao episódio em
estudo, antecedido por um período seco de 4 dias e os episódios com fortes precipitações, 6 da Régua
e 27 de Baião, com valores de precipitação acumulada reduzidos até ao 3º dia anterior ao episódio em
estudo (Fig. 6).
B
A
Figura 6. P. T. Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios de precipitação do Tipo 2 (Baião e Régua).
154
Figura 7. P. T Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios
de precipitação do Tipo 3 (Baião e Régua).
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
Apesar dos episódios de tipo 2 apresentarem totais de precipitações muito próximos, valores de duração
e intensidade da precipitação semelhantes constata-se uma intensidade do escoamento maior em Baião
do que na Régua (Quadro 2).
Nos episódios do tipo 3 (Fig. 7) compararam-se 2 episódios com uma sequência de precipitações com 7
dias de período seco anterior e precipitação no início da série inferior a 10 mm. Nos episódios registaram-se precipitações importantes nos 2 últimos dias.
Constata-se que não há tanta infiltração e a intensidade da precipitação é mais importante para desenvolver o escoamento superficial, principalmente em Baião. Aqui, choveram mais 5 mm do que na Régua e
com uma maior intensidade da precipitação. No entanto, teve uma intensidade de escoamento quase 4
vezes maior do que na Régua.
Compararam-se os resultados do escoamento superficial das parcelas de monitorização fechadas CD (Baião)
e RB (Régua), em situação de ligeira divergência de drenagem, com declives próximos dos 15º e ocupadas
com vinha. Enquanto que a nível de textura a parcela CD é composta por areia lodosa e areia lodosa com
raros seixos, a parcela RB tem uma composição mais fina (lodo arenoso e lodo arenoso com raros seixos).
Também se recorreu a 2 parcelas com convergência de drenagem: a parcela TB (Baião) com a RE (Régua), ambas fechadas, com declives de 18º, expostas a SW, localizadas próximo da base da vertente e
com vinha. A parcela TB tem uma textura de areia lodosa e a RE de lodo arenoso e lodo arenoso com
raros seixos.
A parcela RB apresenta em média a maior resposta do coeficiente de escoamento para todos os tipos de
episódios, explicada pelo facto de ser uma parcela fechada, em situação de divergência de drenagem,
com fraca capacidade de infiltração e localizada a meia vertente. Nas parcelas do campo experimental
de Baião, a que possui maiores valores de coeficiente de escoamento é a CD, excepto nos episódios de
precipitação de curta duração e fraca intensidade. Apesar de se localizar numa área com uma ligeira divergência de drenagem, tem um caminho a montante que desvia as águas da escorrência superficial para
o terraço agrícola, onde está instalada (Fig. 9).
Nas parcelas de monitorização em situação de convergência de drenagem (Fig. 8), obtiveram-se baixos valores de coeficiente de escoamento, resultante da sua localização nas vertentes. A parcela TB
localizada próximo da base da vertente teve uma resposta fraca do escoamento superficial, excepto nos
episódios de precipitação do tipo 3, o qual resulta da integração do escoamento superficial com o fluxo
translativo nos granitóides.
Figura 8. Coeficiente de escoamento (ml/h/m2) nas parcelas de monitorização com convergência de drenagem em
Baião (TB) e na Régua (RE).
Figura 9. Coeficiente de escoamento (ml/h/m2) nas parcelas de monitorização com divergência de drenagem em
Baião (CD) e na Régua (RB).
A parcela RE tem baixos valores de escoamento superficial, apesar de estar numa área de convergência
de drenagem, porque nas áreas de xisto o escoamento desenvolve-se em grande parte através do fluxo
interno rápido, por isso há baixos valores de coeficiente de escoamento superficial e elevados valores de
escoamento na base do muro localizado a jusante desta parcela de monitorização.
Para cada parcela calculou-se a quantidade de água que foi infiltrada ou perdida por episódio de precipitação, subtraindo à precipitação total (em l/m2) o valor do escoamento superficial registado dentro da
área da parcela (l/m2) (Figs. 10 e 11). Em média, as parcelas da Régua têm maiores valores de infiltração
e perdas de água, independentemente da sua posição morfológica.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
155
Figura 10. Infiltração e perdas de água (l/m2) nas parcelas
de monitorização com convergência de drenagem em
Baião (TB) e na Régua (RE).
Figura 11. Infiltração e perdas de água (l/m2) nas parcelas
de monitorização com divergência de drenagem em Baião
(CD) e na Régua (RB).
Em Baião, a parcela com valores mais elevados de infiltração e perdas de água é a TB, que se situa numa
área de convergência de drenagem. Excepcionalmente no tipo de episódio 2B (longa duração e fraca
intensidade com precipitações acumuladas nos 5 dias anteriores, superiores a 70 mm) esta parcela tem
um valor de infiltração e perdas de água de 100 l/m2, muito superior ao da parcela RE também numa
situação de convergência de drenagem.
Discussão
Os dados deste trabalho dizem respeito apenas a episódios de precipitação de fraca ou muito fraca intensidade. As precipitações que antecedem os episódios de muito fraca intensidade têm uma maior influência no processo de infiltração, enquanto que as de fraca intensidade e curta duração desenvolvem mais
escoamento superficial. Na análise das precipitações acumuladas constata-se que é mais importante o
acréscimo na curva das precipitações nos 2 dias anteriores e as próprias características do episódio de
precipitação para explicar o escoamento superficial desenvolvido.
Quanto maior for a intensidade e a quantidade de precipitação do episódio, maior é a intensidade do
escoamento. Nos episódios do tipo 3, mesmo com precipitações totais próximo os 20 mm regista-se
uma intensidade de escoamento maior do que nos outros tipos de episódios (sobretudo em Baião) e com
precipitações acumuladas para os 10 dias antecedentes inferiores a 10 mm.
Perante episódios de fraca intensidade, com as mesmas características e sequências de precipitações
anteriores, a área de granito desenvolveu mais escoamento superficial do que nos metassedimentos.
Esta situação é contraditória, porque as formações superficiais de Baião têm uma maior capacidade de
infiltração e circulação da água do que na Régua, conforme as medições efectuadas com o infiltrómetro
e permeâmetro.
As formações superficiais dos metassedimentos têm uma textura com forte componente limo argilosa,
apresentando uma reduzida capacidade de infiltração, que aumenta em função da regularidade da lavra.
Por esse motivo, compreendem-se os bons valores de infiltração nas parcelas de monitorização na área
de metassedimentos.
Contudo, deve-se continuar com a recolha de dados no sentido de analisar o escoamento superficial desenvolvido em episódios de precipitação com maiores intensidades. A partir do momento em que estas
formações superficiais formam uma camada impermeável, o escoamento superficial poderá ter uma
maior importância, comparativamente com os granitóides.
Apesar do reduzido número de episódios de precipitação em estudo nos metassedimentos, constatou-se
que o escoamento superficial tem maior importância junto à base dos muros a partir da meia vertente.
Nesta situação deduz-se que se está perante um caso de condução do escoamento superficial para caminhos preferenciais de drenagem no interior das formações superficiais, que conduzem a água rapidamente para locais a jusante da vertente. Se assim for, esta situação justifica a menor duração média do
escoamento superficial nos metassedimentos, em episódios de tipologia e características muito próximas
156
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
das registadas nos granitóides. Assim, os metassedimentos não têm uma grande capacidade de retenção
de água ao longo do tempo e os processos hidrológicos não dependem tanto das precipitações acumuladas.
Nos granitóides, quanto maiores forem as precipitações acumuladas antes do episódio de precipitação,
maior será a resposta do escoamento superficial, comparativamente com os metassedimentos, devido
à interacção de vários processos hidrológicos em simultâneo (fluxo interno saturado, fluxo translativo,
escoamento superficial).
Mas como se podem explicar os bons valores de infiltração e escoamento superficial que ocorrem nos
granitóides? Os mantos de alteração graníticos têm boas condições de infiltração e de circulação da água
no solo, que vai aumentar a pressão sobre o fluxo interno nas áreas a montante de rupturas de declive,
determinando o afluxo da água à superfície (fluxo interno translativo). Este afluxo de “águas velhas” à
superfície é observável nas parcelas de monitorização próximas da base da vertente, onde há a libertação
progressiva da água infiltrada para a superfície.
Nas parcelas fechadas o efeito da transferência do escoamento superficial de fora da parcela à partida
é anulado, excepto se o fluxo interno translativo emergir junto à base da vertente, onde a parcela está
instalada. Nos metassedimentos não se encontram evidências de transferências e o escoamento superficial desenvolvido na área da parcela é maior nas áreas com maior resistência do solo e divergência de
drenagem.
As parcelas localizadas em situação de convergência de drenagem possuem valores mais elevados de
infiltração e perdas de água, enquanto que as que estão em situação de divergência de drenagem têm
mais escoamento superficial. Estes resultados explicam-se pela localização das parcelas nas vertentes e
pela distinta litologia.
Por outro lado, pelo facto dos dados se referirem a terraços agrícolas, os bons valores de infiltração em
granitos e metassedimentos podem também justificar-se por se tratarem de parcelas sujeitas a lavra,
com cobertura herbácea e arbustiva (vinha). Para comprovar esta afirmação seria necessário comparar
os resultados obtidos em parcelas de monitorização do escoamento superficial em áreas sem terraços
agrícolas.
Conclusões
O escoamento superficial não pode ser explicado apenas pela variável da precipitação, mas pela interacção com outras variáveis como a intensidade e as precipitações antecedentes (De Alencar, Da Silva
& Oliveira, 2006).
O quociente de escoamento aumenta perante intensidades de precipitação superiores a 5 mm. Quando
existem sequências de episódios de fraca ou muito fraca intensidade são mais importantes as características de resistência e infiltração do solo em cada parcela para explicar diferenças entre as respostas nos
granitos e nos xistos.
O funcionamento hidrológico dos terraços agrícolas em granitóides com espessos mantos de alteração
sugere o desenvolvimento de vários processos de escoamento (superficial, interno lento e interno rápido), resultante da boa capacidade de infiltração e de circulação de água no interior dos materiais.
A nível de estabilidade de vertentes devem-se ter em atenção situações de obstruções da drenagem interna dos materiais (caixas de falha argilizadas, filões, muros e canalizações deficientes, caminhos que
desviam a drenagem e terraços construídos), porque possuem condições para concentrar a drenagem e
aumentar a pressão interna dos materiais. Por isso, os limiares críticos de precipitações acumuladas para
o desenvolvimento de movimentos de vertente serão maiores do que nos metassedimentos.
Desta forma, os granitóides com espessos mantos de alteração possuem melhores condições para o
desenvolvimento de movimentos de vertente profundos (movimentos complexos e deslizamentos) ou
fluxos de detritos em situações de obstrução de drenagem, principalmente nas áreas de convergência de
drenagem, onde há mais infiltração e logo maior pressão de água no solo.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
157
Os terraços agrícolas em áreas de metassedimentos, com uma espessura pelicular e textura mais argilosa, não têm tanta capacidade de armazenamento de água no solo, pelo que tendem a desenvolver com
mais frequência escoamento superficial e escoamento interno rápido ao longo de caminhos preferenciais. Desta forma, se o escoamento interno rápido for obstruído, originam-se com maior frequência
movimentos de vertentes superficiais (fluxos de lama e fluxos de detritos).
Por todas estas razões, percebe-se porque na área de metassedimentos (Bacia Hidrográfica da Meia
Légua) se registaram cerca de 400 situações de instabilidade em terraços agrícolas com muro de suporte (principalmente desabamentos). Enquanto que na área de granitóides o número de ocorrências é
muito menor, encontrando-se pequenos desabamentos, deslizamentos, cicatrizes e depósitos de antigos
fluxos.
referênces Bibliográficas
Bateira, C.; Soares, L. (1997) Movimentos em massa no Norte de Portugal: factores da sua ocorrência.
Territorium, n.º 4, Coimbra, pp. 63-77.
Bateira, C.; Seixas, A.; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes do Douro: uma leitura geográfica na
dinâmica do meio físico. Douro, Estudos e Documentos, nº. 17, Actas do 2.º Encontro Internacional da
História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, vol. 1, GEHVID, Porto.
Bateira, C. (coord.) (2006) Recuperação de Paisagens de Terraços e Prevenção de Riscos Naturais no
Vale do Douro. Projecto TERRISC, Departamento de Geografia, Faculdade de Letras da Universidade
do Porto.
De Alencar, D. B. S.; Da Silva, C. L.; Oliveira, C. A. S. (2006) Influência da precipitação no escoamento
superficial em uma microbacia do distrito federal. Eng. Agri. Jaboticabal, 26 (1), pp. 103-112.
Glade, T.; Crozier, M. J.; Smith. P. (2000) Applying Probability Determination to Refine Landslidetriggering rainfall theresholds using as empirical “antecedent daily rainfall model”. Pure and Applied
Geophysics, Birkhäuser Basel, 57 (6-8), pp. 1059-1079.
Istok, J. D.; Boersma, L. (1986) Effect of antecedent rainfall on runnof during low intensity rainfall.
Journal of Hydrology, Elsevier Science, Amsterdam, 88 (3-4), pp. 329-342.
Malet, J. P.; Van Asch, T.; Van Beek, R.; Maquaire, O. (2005) Forecasting the behaviour of complex landslides with a spatially distributed hydrological model. Natural Hazards and Earth System Sciences, 5, pp.
71-85.
Martz, L. W. (1992) The variation of soil erodibility with slope position in a cultivated Canadian prairie
landscape. Earth Surface Processes and Landforms, Chischester, Wiley, 17 (6), pp. 543-556.
Mendiondo, E. M.; Tucci, C. E. M. (1997) Escalas Hidrológicas II. Diversidade de Processos na Bacia
Vertente. Revista Brasileira de Recursos Hídricos, ABRH, 2 (1), pp. 59-112.
Mitchel, C. (1991) Terrain Evaluation. Longman Scientific & Technical, New York.
Park, S. J.; McSweeney, K.; Lowery, B. (2001) Identification of the spatial distribution of soils using a
process-based terrain characterization. Geoderma, 103, pp. 209-272.
Park, S. J.; Van de Giesen, N. (2004) Soil landscape delineation to define spatial sampling domains for
hillslope hydrology. Journal of Hydrology, 295, pp. 28-46.
Van Asch, T.; Buma, J.; Van Beek, L. P. H. (1999) A view on some hydrological triggering systems in
landslides. Geomorphology, 30, pp. 25-32.
158
Levantamento de campo de Maio de 2005 efectuado por Seixas, A.; Pereira, S.; Hermenegildo, C. e Cancela, M.
Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares
RISCOS DE CHEIAS E DE INUNDAÇÕES
APÓS INCÊNDIOS FLORESTAIS.
O exemplo das bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares
L. Lourenço; N. Pereira
Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais
Aeródromo da Lousã – Chã do Freixo. 3200-395 - Lousã
[email protected]; [email protected]; [email protected]
Resumo
Nos dias 16 de Junho e 14 de Julho de 2006, dois intensos episódios pluviométricos atingiram grande
parte da área do Projecto Terrisc estudada pelo grupo de Coimbra, provocando cheias e inundações,
principalmente nas áreas próximas das localidades de Soito da Ruiva (bacia hidrográfica da ribeira de
Pomares) e do Cide (bacia hidrográfica da ribeira do Piódão), bem como nas linhas de água situadas
imediatamente a jusante, até à sua confluência com o rio Alva.
A analogia com idêntico episódio anterior, registado nas imediações destas localidades, em 1988, por coincidência também no mês de Junho do ano seguinte ao da ocorrência de um grande incêndio florestal, levou-nos a pretender identificar os factores que potenciaram o risco de cheias e o perigo de inundações após
incêndios florestais nestas duas situações. Para atingir esse objectivo usámos uma metodologia que retoma
o caso estudado no Centro de Portugal, e que dá especial ênfase à análise da situação registada em 2006.
Deste modo, após a caracterização física das bacias hidrográficas mais afectadas, faz-se uma breve referência à história dos dois grandes incêndios florestais e passa-se ao desenvolvimento do tema central,
a caracterização das situações de cheia após incêndios, centrando esta análise nos episódios pluviosos
de 16 de Junho e 14 de Julho de 2006, e na consequente resposta das ribeiras, comparativamente com o
ocorrido nas proximidades, durante o temporal de 23 de Junho de 1988 e com outras situações de pluviosidade intensa registadas noutras áreas do centro de Portugal, após incêndios florestais.
O artigo termina com a análise da responsabilidade humana na avaliação do risco de cheia e na percepção do perigo de inundação que decorrem da existência de incêndios florestais, bem como da falta de
uma cultura de prevenção que, por continuar a fazer sentir-se, leva, por vezes, à manifestação de crises
de inundação após incêndio florestal, resultantes de cheias cuja gestão é, nestas condições, muito difícil
se não mesmo praticamente impossível.
Palavras chave: risco de cheia, perigo de inundação, consciência do risco, percepção do perigo, prevenção.
ResumEN
El pasado día 16 de Junio del 2006, un intenso episodio pluviométrico ha alcanzado grande parte de la
área del Proyecto TERRISC estudiada por el grupo de Coimbra, provocando crecidas y algunas inundaciones, principalmente en áreas próximas de las localidades de Soito da Ruiva (cuenca hidrográfica
del arroyo de Pomares) y de Cide (cuenca hidrográfica del arroyo de Piódão), así como en las vaguadas
situadas inmediatamente aguas abajo, hasta su confluencia con el río Alva.
Su analogía con idéntico episodio anterior, registrado en las inmediaciones de estos lugares en el año
de 1988, por coincidencia también en el mes de Junio, y ambos en el año siguiente al de la ocurrencia
de un grande incendio forestal, nos llevó a pretender identificar los factores que potencian el riesgo de
avenidas y el peligro de inundaciones después de los incendios forestales en estas dos situaciones. Para
ello, se utilizó una metodología que retoma casos conocidos y estudiados en el centro de Portugal, y da
especial énfasis al análisis de la situación registrada en 2006.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
159
Así, después de la caracterización física de las áreas más afectadas, se hace una breve referencia a la
historia de los dos grandes incendios forestales y se pasa al desarrollo del tema central, la caracterización
de las situaciones de avenida después de incendios forestales, centrándose en el episodio lluvioso del 16
de junio del 2006 y en la respuesta de los arroyos, comparativamente con lo ocurrido en las cercanías
durante la tempestad del 23 de Junio del 1988, y con otros episodios de precipitación intensa registrados
en áreas del centro de Portugal después de incendios forestales.
La comunicación termina con el análisis de la responsabilidad humana en la evaluación del riesgo de
avenidas y en la percepción del peligro de inundación que surgen de la existencia de incendios forestales así como de la falta de una cultura de prevención que lleva, a veces, a la manifestación de crisis de
inundaciones después de un incendio forestal, que resultan de avenidas cuya gestión se vuelve en estas
condiciones muy difícil o prácticamente imposible.
Palabras clave: riesgo de avenidas, peligro de inundación, evaluación del riesgo, percepción del peligro, prevención.
Introdução
Os dois episódios pluviométricos que, nos dias 16 de Junho e 14 de Julho de 2006 atingiram particularmente as bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e do Piódão, provocaram cheias e inundações,
com consequências severas e com graves prejuízos materiais, financeiros e inclusive humanos, quer nas
cabeceiras de algumas linhas de água, quer nos vales localizados a jusante.
O conhecimento profundo da área, adquirido quer pelo vasto trabalho de campo anteriormente desenvolvido (Lourenço, 1996), reforçado, tanto pela análise do episódio análogo que se verificou em 23 de
Junho de 1988 (Lourenço, 1988), como pela participação no Projecto TERRISC, permitiu-nos compreender com facilidade a sequência de acontecimentos que tiveram lugar e identificar as zonas mais
afectadas.
Vejamos, então, o que sucedeu.
Metodologia
A observação in loco foi o método privilegiado para avaliar as consequências dos episódios pluviosos
intensos. Além desse, recorremos à consulta dos documentos de base e dos registos estatísticos disponíveis que ajudadaram a perceber as razões que estiveram na sua origem.
Por sua vez, a experiência e os ensinamentos retirados do episódio ocorrido em 1988, revelaram-se importantes para antever qual havia sido o comportamento das ribeiras e quais as zonas que supostamente
teriam sido mais atingidas, o que veio a confirmar-se com as saídas de campo.
A primeira saída de campo teve lugar no dia 22 de Junho (seis dias depois do primeiro episódio) e no dia
18 de Julho (dois dias após o segundo episódio).
Em ambas as saídas fomos ouvindo as populações locais que nos relataram os factos sucedidos, nos
acompanharam e mostraram os inúmeros prejuízos causados.
Usámos a informação registada na estação meteorológica automática do NICIF que está instalada junto
ao Piódão, tal como a proveniente da parcela de erosão existente no mesmo local, do Projecto TERRISC, que nos forneceu valores referentes à erosão hídrica associada à pluviosidade.
Além disso, foram consultadas várias fontes documentais, cartográficas e bibliográficas, relacionadas
com a temática das cheias e inundações, bem como variados sítios na Internet.
Fomos apanhados desprevenidos, pois o dia 16 foi numa sexta-feira e só depois do fim-de-semana, na
segunda-feira seguinte, tivemos noção da dimensão dos factos, pelo que só então pudemos programar o
reconhecimento de campo.
160
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
1. LOCALIZAÇÃO E BREVE CARACTERIZAÇÃO DA ÁREA EM ANÁLISE
As bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares integram-se no mais importante conjunto
montanhoso português, a Cordilheira Central, designadamente na Serra do Açor.
A bacia da ribeira de Pomares, com uma área de 45 km2 (Quadro I) localiza-se nos concelhos de Arganil,
a montante, e de Oliveira do Hospital, a jusante, desenvolvendo-se entre as cotas 1.280 e 220 metros.
A bacia hidrográfica da ribeira do Piódão situa-se a Este da bacia da ribeira de Pomares e estende-se
pelos concelhos de Arganil (a sul) e Seia (a Norte), ocupando uma área total de 34 km2 que, altimetricamente, varia entre as cotas 1.342 e 290 metros.
Área da Bacia (km )
Altitude da confluência (m)
Nº total de canais elementares
Comprimento total dos canais (km)
2
Densidade de drenagem
Coeficiente de manutenção
Densidade hidrográfica
Coeficiente de torrencialidade
Ribeira do Piódão
34,45
295
246
142,2
Ribeira de Pomares
44,31
211
415
195,8
4,13
242,26
7,14
29,48
4,42
226,3
9,37
41,39
Quadro I. Características numéricas das ribeiras do Piódão e de Pomares.
Fonte: Adaptado de Lourenço, 1996.
2. GRANDES INCÊNDIOS FLORESTAIS DE 1987 E 2005 NA SERRA DO AÇOR
O historial dendrocaustológico do concelho de Arganil e, em particular, das freguesias do Piódão e de
Pomares, é caracterizado por números que se destacam pela negativa, quer de área ardida quer de ocorrências e que, localmente, se traduzem numa elevada reincidência (Lourenço e Nave, 2006).
As áreas ardidas nos anos de 1987 e 2005 integram-se nos maiores incêndios florestais que afectaram a região.
Figura 1. Área ardida (AA) no incêndio de 1987.
Figura 2. Área ardida (AA) no incêndio de 2005.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
161
O primeiro grande incêndio da Serra do Açor ocorreu entre os dias 13 e 20 de Setembro de 1987. O
fogo propagou-se nos concelhos de Arganil, Oliveira do Hospital e Pampilhosa da Serra, acabando por
destruir 10.900 hectares de mato e floresta (Fig. 1).
Por sua vez, entre os dias 19 e 24 de Julho de 2005, uma parte da área queimada em 1987 voltou a
ser incinerada por um novo grande incêndio florestal, que lavrou em seis concelhos: Seia, Oliveira do
Hospital, Arganil, Pampilhosa da Serra, Covilhã e Fundão. As freguesias de Pomares e Piódão foram
severamente afectadas (Fig. 2).
Este incêndio acabou por destruir 15.837 hectares tornando-se no segundo incêndio de maior extensão
do ano de 2005.
É, pois, natural, que em tão vastas áreas incineradas, os processos erosivos encontrem palco de fácil
actuação, pelo menos enquanto a vegetação, após iniciar o seu processo de auto-regeneração, não atingir
algum desenvolvimento.
Referem-se estes dois grandes incêndios florestais porque “depois do fogo, veio a àgua” que provocou
cheias e inundações, as quais serão analisadas na sequência destes dois incêndios, uma vez que se não
tivessem ocorrido, também não teria havido inundações desastrosas.
3. FACTORES POTENCIADORES DE CHEIAS E INUNDAÇÕES APÓS INCÊNDIOS FLORESTAIS
Os incêndios florestais, por destruírem a cobertura vegetal, estão na génese de uma série de acontecimentos que acabam por potenciar os riscos de cheias e de inundação.
Após a destruição dos estratos arbóreo (importante como primeira protecção contra as gotas de chuva),
arbustivo e herbáceo (importantes como agentes fixadores do terreno e que favorecem a infiltração), a
resistência ao escoamento que, anteriormente ao fogo, a vegetação proporcionava deixa de existir, de
forma que os processos de retenção e consequente infiltração da água são reduzidos ou mesmo anulados,
deixando disponíveis maiores quantitativos de água para o escoamento à superfície. Ora em locais de
acentuado declive, esta água que se encontra disponível à superfície desloca-se para jusante e, por força
do volume crescente do escoamento e da influência do declive, acaba por incorporar materiais minerais
e matéria orgânica vegetal, na sua maior parte composta por cinzas, troncos, ramos e raízes que as chamas não consumiram na totalidade.
A movimentação dos materiais ao longo das vertentes, em direcção às linhas de água, aumenta exponencialmente, tanto em volume, como em velocidade, o que acaba por contribuir para uma intensificação do
fenómeno de destacamento e arraste, à medida que a massa de água e detritos se concentram ao longo
das vertentes, canalizando-os para os vales situados na base das mesmas, podendo, depois, transportálos muito para jusante, mesmo para
zonas que não foram afectadas por
incêndios.
A concentração do escoamento proveniente das pequenas das bacias hidrográficas sujeitas às condicionantes
descritas, acaba por, inevitavelmente,
originar cheias e inundações. Nestas
situações é frequente verificar que a
água afluente à linha principal é escura (Fig. 3) devido à enorme quantidade de cinzas e sedimentos transportados em suspensão. De igual modo a
quantidade de matéria orgânica vegetal é de tal ordem que, muitas vezes,
acaba por obstruir as passagens inferiores das pontes os sistemas de controlo e gestão de recursos hídricos.
162
Figura 3. Acumulação de materiais na ponte da Ribeira de Pomares
(fotografia de Pedro Castanheira).
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
4. A CHEIA DE 1988, APÓS O INCÊNDIO DE 1987
A tempestade do dia 23 de Junho de 1988 teve origem numa “depressão em altitude que, em grande
parte, terá sido responsável pelo estado do tempo que se fez sentir à superfície e que, de acordo com
a previsão do Instituto de Meteorologia e Geofísica, apresentou períodos de céu muito nublado, vento
geralmente fraco, aguaceiros e trovoadas em especial nas regiões do Norte e Centro, a partir da tarde”
(Lourenço, 1988).
A análise efectuada às informações climatológicas disponíveis revelou que nesse período e em termos
médios, se verificaram valores de precipitação e de números de dias com precipitação muito superiores
aos valores médios para o mês de Junho, bem como o número de trovoadas acompanhadas por grandes
episódios pluviométricos ocorridos em intervalos de tempo muito curtos.
As enormes massas de água precipitadas nesse dia sobre a área da bacia, estimadas em dez mil metros
cúbicos por minuto (Lourenço, 1988), associadas à destruição da vegetação pelo incêndio de Setembro
de 1987, tiveram um impacte directo no volume dos caudais das ribeiras da área atingida, que afluíram
em grande parte à ribeira de Pomares (Fig. 4 e 5), onde o aumento da altura das águas provocou enormes
prejuízos.
Figura 4. Confluência da ribeira de Pomares com o rio Alva,
em Avô (fotografia de António Gonçalves).
Figura 5. Aspecto da cheia junto da Ponte de Pomares
(fotografia de António Gonçalves).
Contudo e apesar da significativa importância à escala local, como se tratou de um fenómeno localizado,
o rio principal, o Alva, “amorteceu sem problemas a cheia do seu afluente, da ribeira de Pomares, sem
que tivesse registado um aumento muito significativo do seu caudal médio diário. O máximo de Junho
de 1988 foi de 34,43 m3/s, no dia 24, tendo ficado muito abaixo dos valores máximos médios observados
em ponta de cheia, ou até mesmo dos normais no período de Inverno desse ano (máximo instantâneo
– 512,95 m3/s e máximo médio diário – 252,93 m3/s, ambos em 29 de Janeiro), tendo-se ficado apenas
em cerca de metade do valor registado poucos dias depois, em 5 de Julho – 67,17 m3/s (Fig. 6) e, portanto, insuficientes para ocasionar uma verdadeira cheia.” (Lourenço, 1990).
Figura 6. Evolução dos caudais médios diários (m3/s) do rio Alva, na Ponte de Coja,
durante o período de Janeiro a Agosto de 1988. Fonte: Lourenço, 1990.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
163
5. AS CHEIAS DE 2006, APÓS O INCÊNDIO DE 2005
Por coincidência, parte da bacia hidrográfica da ribeira de Pomares, voltaria a ser afectada, em 2006,
por situação análoga.
Ora, como a ocorrência de cheias e inundações após incêndios florestais, associadas a episódios pluviométricos intensos, se reveste de particular importância para quem estuda e analisa estes fenómenos,
principalmente quando as áreas afectadas são recorrentes, várias razões contribuíram para que realizássemos esta pequena investigação. Desde logo, pelo facto de termos estudado detalhadamente os acontecimentos já referidos, ocorridos em Junho de 1988 (Lourenço, 1988), mas, sobretudo, pelo interesse
científicos que este tipo de fenómenos nos desperta e, ainda pelo facto da zona afectada estar inserida na
área de estudo do Projecto TERRISC. Seria, pois, natural que procedêssemos à análise dos acontecimentos ocorridos em 16 de Junho de 2006 nas bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares.
Praticamente, uma semana depois desta ocorrência, visitámos as áreas afectadas e efectuámos um exaustivo levantamento fotográfico das consequências nos locais mais atingidos, nomeadamente na praia fluvial de Avô, ao longo da ribeira de Pomares, em particular no Sobral Magro, Barroca do Machão e Soito
da Ruiva, na Vide e arredores (Barroca da Fonte Ladeira, Fontes de Cide e Rodeado), passando pela Foz
D’Égua e concluindo no Piódão.
No entanto, menos de um mês depois deste episódio, quando estávamos prestes a concluir esta investigação, fomos surpreendidos pelas notícias veiculadas pela comunicação social sobre a repetição do
fenómeno, a uma escala ainda maior, apesar de mais localizado no espaço. A proximidade de ocorrência
dos eventos no tempo e no espaço, bem como o facto de terem acontecido com particular intensidade
no Piódão, que também tinha sido fustigado no episódio anterior, levou-nos a nova visita ao campo e à
análise conjunta das duas situações.
5.1. O episódio de 16 de Junho de 2006
A precipitação registada no dia 16 de Junho de 2006 no interior norte e centro do país, enquadra-se numa
situação de instabilidade atmosférica com ocorrência de aguaceiros acompanhados de trovoada, que
teve o seu início no dia 13 e que foi evoluindo, atingindo o seu ponto máximo no dia 16, tendo terminado no dia 17, já com valores residuais de precipitação (Fig. 7), apesar de estar ainda sob influência da
depressão que, entretanto se deslocou para o interior da Península Ibérica (Quadro II).
Figura 7. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Junho, no Piódão.
Fonte: NICIF
164
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
No dia 13 caíram 7,1 mm de precipitação, valor que no dia seguinte aumentou para 16,75 mm. O dia 15
ficou-se por 5,33 mm e no dia 16 registou-se o valor mais elevado, 25,65 mm, que antecedidos por três
dias de precipitação e praticamente concentrados, no tempo e no espaço, uma vez que 22 mm se precipitaram em menos de uma hora, foram suficientes para desencadear uma ponta de cheia que, por sua
vez, provocou inundações e desencadeou uma série de efeitos erosivos com consequências bem nefastas
(Lourenço e Fialho, 2006).
Quadro II. Estado do tempo e previsões dos dias 15, 16 e 17 de Junho.
Fonte: Adaptado dos boletins diários de Informação Meteorológica de Apoio à Prevenção e Combate
aos Fogos Florestais do Instituto de Meteorologia disponíveis em http://www.meteo.pt
De acordo com o observado, a área
mais afectada pelos efeitos do primeiro
episódio pluviométrico estendeu-se por
uma área sensivelmente triangular cujos
vértices se localizam entre Avô (a Este),
Fontes de Cide (a Oeste) e Soito da Ruiva (a Sul), tendo sido ao longo das ribeiras de Pomares e do Piódão que os seus
efeitos se fizeram sentir de forma mais
acentuada (Fig. 8).
Com efeito, ao longo da ribeira de Pomares e de jusante para montante, podemos confirmar os efeitos da cheia.
Na margem da praia fluvial de Avô
foi possível ver uma carrinha de caixa
aberta carregada com troncos, ramos e
raízes que tinham sido recolhidos nesse
dia (Fig. 9), uma semana depois, o que
permitiu confirmar que o episódio tinha
sido bastante violento, permitindo o
transporte em ponta de cheia, de grande
quantidade de material. À chegada encontrámos bombeiros que, com jactos
de água, tentavam remover a camada sedimentar que se tinha acumulado e substituído a areia da praia fluvial.
Figura 8. Áreas afectadas no episódio de 16 de Junho.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
165
A profundidade do leito do rio tinha diminuído
em consequência acumulação de sedimentos escuros, constituídos por siltes, argilas e muitas cinzas que formaram uma camada de cerca de 10 cm
de espessura.
Figura 9. Matéria orgânica vegetal recolhida na Praia Fluvial
de Avô (fotografia de Nuno Pereira).
Mas o que foi dado observar na praia fluvial de
Avô foi já após grandes operações de limpeza entretanto efectuadas. Todavia, na piscina de Pomares, onde se procediam a trabalhos de limpeza do
leito e restauro das comportas do dique, os trabalhadores deram-nos conta dos acontecimentos do
dia 14, cujos vestígios ainda eram bem notórios.
O tamanho dos calhaus ainda acumulados a jusante das comportas da estrutura de contenção de água davam conta da força da corrente que por ali
tinha passado. As águas galgaram cerca de 2,50 m de altura do dique, que, mesmo com as comportas
abertas não conseguiu dar vazão ao caudal que se foi juntando, inundando até à altura de um metro, o
passeio ribeirinho a montante.
Sob o vão da ponte de pedra existente poucos metros a montante do dique, foi-se acumulando uma enorme quantidade de detritos florestais oriundos dos vários afluentes, que, se por um lado, iam entulhando
a passagem (Fig. 3), por outro, contribuíam para multiplicar a velocidade a que a água corria por baixo
da ponte em direcção à estrutura de suporte das comportas, situada a jusante (Fig. 10).
A força da corrente que chegou a esta ponte foi de tal ordem que nos foi possível observar um pedaço de
ronco de árvore do tamanho de um pequeno tractor, que tinha sido recolhido junto à referida ponte (Fig. 11).
Figura 10. Estrutura de suporte das comportas da Ribeira
de Pomares durante o episódio do dia 16 de Junho
(fotografia de Pedro Castanheira).
Figura 11. Tronco de árvore recolhido na ponte da
Ribeira de Pomares
(fotografia de Nuno Pereira).
Os vestígios da inundação nos campos de cultivo da margem direita eram também evidentes. Calhaus de
tamanho muito superior ao esperado num campo agrícola e a vegetação “deitada” e orientada no sentido
da corrente numa extensão até cerca de 20 metros da margem, mostravam que o caudal tinha transbordado e passado também por ali.
Mais a montante, na piscina do Sobral Magro pudemos observar os efeitos da ponta de cheia que se
deslocou naquele dia. A parte final da escadaria de acesso, construída em cimento, foi arrancada e tanto
o tamanho como a quantidade dos calhaus e blocos depositados quer no leito, quer no caminho de acesso
à estrutura de suporte das comportas, eram de grande dimensão. A referida estrutura, com cerca de 2,50
metros de altura, ficou completamente obstruída a montante, com toneladas de inertes vegetais trazidos
pela corrente. O tabuleiro ficou coberto com cerca de 50 cm de material, onde o corrimão serviu como
rede para segurar os inertes trazidos pela ponta de cheia que o galgou (Fig. 12).
166
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
Outro dos locais muito afectado foi a piscina fluvial de Soito da Ruiva, que apenas possui uma
comporta para escoamento dos caudais (líquido
e sólido) com cerca de 40 cm de largura por 100
cm de altura, ficou completamente entulhada de
sedimentos pequenos, médios e muitos de grandes dimensões, tendo a sua profundidade em alguns sítios ficado reduzida a 30 ou 40 cm, o que
se revelou manifestamente insuficiente. Como
consequência, as medições e observações efectuadas no local indicam que o caudal a jusante
da piscina terá atingido uma altura de mais de
dois metros relativamente ao espelho de água
original (Fig 13). O varão de delimitação da piscina ficou, em alguns locais, vergado pela força
Figura 12. Leito e dique de Sobral Magro após o episódio de 16
de Junho (fotografia de Nuno Pereira).
Figura 13. Simulação da ponta de cheia na piscina fluvial
de Soito da Ruiva (fotografia de Nuno Pereira).
do embate da carga sólida transportada, que
ainda era visível nas margens e composta por
troncos, ramos de árvores e calhaus.
De igual modo, também ao longo da Ribeira de Piódão foi possível observar as marcas
deixadas pela ponta de cheia que varreu esta
ribeira, desde o Piódão até Vide. Assim na
piscina da praia fluvial do Piódão os efeitos
da corrente impressionavam pelas suas consequências. Blocos de dimensão considerável e uma espessa camada de sedimentos
cobriam por completo o fundo da piscina,
tendo-lhe retirado alguns centímetros da profundidade original.
A jusante do Piódão, particularmente na Foz D’Égua, no Rodeado e na Vide, a acumulação de quantidades enormes de inertes florestais, nas pontes e outras estruturas foi consequência da “lavagem” das
áreas ardidas.
Mas, foi na Vide, já no leito do rio Alvôco, após a confluência da ribeira do Piódão, e uma semana após
o episódio que observámos toneladas de madeira acumuladas no principal dique a serem movimentadas
por um bulldozer que, a montante, empurrava os destroços, para jusante, onde os homens à força de
braços e da enxada os dirigiam rio abaixo por forma a limpar, o mais depressa possível, a infraestrutura
de tanta madeira (Fig. 14 e 15). A Junta de Freguesia chegou mesmo a anunciar “A Junta de Freguesia
Figura 14. Simulação da altura atingida pela água na Vide
(fotografia de Nuno Pereira).
Figura 15. Operações de limpeza da estrutura de suporte de comportas da Vide uma semana após o episódio
de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
167
informa a população que estiver interessada que poderá recolher lenha na barragem para seu próprio
uso”.
É óbvio que o processo de remoção para jusante, embora permitisse resolver o problema local, iria criar
outros a jusante, sobretudo quando o caudal do rio voltasse a aumentar substancialmente, previsivelmente
no Inverno seguinte, mas que veio a suceder bastante mais cedo, tornando inúteis todos os esforços de
limpeza efectuados nas praias fluviais situadas a jusante que, deste modo, não passaram de gastos de
recursos financeiros sem qualquer utilidade.
Operações de protecção civil deste tipo devem envolver um carácter intermunicipal, que passa por soluções conjuntas, devidamente articuladas, que, embora aparentemente possam consumir mais recursos,
evitam males futuros que, por não terem sido prevenidos em tempo oportuno, podem acarretar custos
ainda maiores, como a natureza se encarrega de provar.
Estes exemplos levantam-nos várias questões, como, por exemplo: terão as freguesias existentes a jusante da Vide sido avisadas de tal acção? Será que quem ordenou tal acção não considera os efeitos que
isso terá a jusante? Que impactes é que isso teve? Haveria outras possibilidades para limpar o dique?
Por outro lado, a falta de acções concertadas para mitigar o risco de cheias e inundações após incêndios
florestais, deve começar logo após a ocorrência dos incêndios, de forma a que seja feito um levantamento das áreas potencialmente problemáticas, de acordo com os factores inerentes a este tipo de risco:
avaliação do estado da cobertura vegetal, condições do solo após o incêndio, estado de limpeza das áreas
ardidas, classes dos declives da zona afectada, estado de conservação das estruturas de condução hídrica
existentes, e desentulhamento de valas, canais, condutas e manilhas. Paralelamente, a informação e formação das populações residentes em zonas susceptíveis a este tipo de fenómeno pode facilitar futuras
acções de auxílio e socorro, bem como alertar para a necessidade de cumprir determinadas práticas que
poderão ser benéficas na mitigação do risco de cheias e inundações após incêndios florestais.
5.2. O episódio de 14 de Julho de 2006
O episódio pluvioso do dia 14 de Julho ocorreu quase um mês depois e foi mais concentrado e intenso
do que o episódio anterior, pois só afectou as cabeceiras da ribeira do Piódão.
No dia 12, entre as 15h30 e as 16 horas caíram pouco mais de 10 mm. No dia seguinte, os totais precipitados foram quase três vezes superiores, tendo-se registado 29,46 mm de chuva entre as 18 e as 20 horas.
A tendência manteve-se e no dia 14; entre às 15 e 30 e as 19 horas caíram 38,85 mm de chuva (Fig. 16)
dos quais 38,35 mm foram precipitados em menos de uma hora, de acordo com o pormenor fornecido
pela estação meteorológica, mas que segundo populares terão ocorridos durante cerca de dez minutos,
o que pode ser provável, face aos efeitos observados e uma vez que a estação meteorológica só registou
valores de 30 em 30 minutos, esses 10 minutos de precipitação mais intensa podem ter correspondido
ao final de um período de registo e ao início do seguinte, pelo que ficaram diluídos em dois intervalos
consecutivos de meia hora.
Figura 16. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Julho, no Piódão.
Fonte: NICIF
168
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
A surpresa provocada pela anterior visita à piscina da praia fluvial do Piódão, foi largamente ultrapassada
pelo que observamos desta vez (Figs. 17 e 18). O leito da ribeira tinha sido profundamente alterado e o
transporte sedimentar foi de tal ordem que deixou a piscina completamente soterrada. Para tal também
muito terá contribuído o facto de as comportas da piscina estarem colocadas na altura dos acontecimentos, por já nos encontrarmos na época balnear e, provavelmente, porque a rapidez com que tudo aconteceu não permitiu tomar as acções necessárias para minimizar os efeitos do fenómeno inesperado e imprevisível. Tal facto comprometeu a resposta da ribeira à precipitação, obrigando as águas a passarem por
cima das comportas, enquanto os materiais se iam acumulando a montante, no interior da piscina.
Figura 17. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na
piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho
.(fotografia de Nuno Pereira).
Figura 18. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na
piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho
(fotografia de Cristina Melo).
O balneário de apoio à piscina, que no episódio anterior ficara com a água a cerca de metro e meio abaixo, fora agora inundado até altura de um metro (Figs. 19 e 20).
Figura 19. Simulação da ponta de cheia vista de montante na
piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho
(fotografia de Nuno Pereira).
Figura 20. Simulação da ponta de cheia vista de montante na
piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho
(fotografia de Cristina Melo).
No entanto, infelizmente, a maior diferença entre este episódio e o do mês anterior foi, apesar de tudo,
a perda de uma vida humana. Um turista apanhado desprevenido pela tempestade e pela corrente que
se gerou na ribeira abrigou-se no lado de fora do referido balneário, acabando por ser arrastado pela
cheia.
Conclusão
A responsabilidade humana na avaliação do risco, na percepção do perigo e na mitigação das crises é
muitas vezes menosprezada. Com efeito, a equação do risco, o factor antrópico desempenha um papel
central mas, muitas vezes, é olvidado. O conceito de ‘risco’ apenas têm significância quando, de forma
directa ou indirecta, as suas consequências se reflectem nas sociedades humanas, seja por incapacidade
de prever e avaliar o potencial risco, seja por ausência de estratégias concertadas para lidar com as crises
e mitigar os seus efeitos.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
169
Desta forma, a relação do Homem com o Meio-Natural implica a necessidade constante de antecipar a
probabilidade de manifestação de situações de risco, desde o nível mais baixo (acidente) aos mais elevados (acidente grave e catástrofe).
Esta constante antecipação da manifestação do risco, baseada em processos de análise, comparação e
previsão, é da responsabilidade de todos, mas, sem dúvida nenhuma, que as grandes decisões e acções
são do domínio dos poderes central e local, que deveriam estar na linha na frente da gestão dos riscos, e
das crises, o que implica a protecção de pessoas e bens.
No caso específico do risco de cheias e de inundações após incêndios florestais em particular, verifica-se
a existência de diversos tipos de responsabilidades, designadamente:
a) A falta de uma política efectiva de gestão e ordenamento do espaço florestal, potencia tanto o
risco de eclosão como o de propagação, uma vez que para além de propiciar a ignição e a progressão de incêndios, dificulta o seu combate e, posteriormente, não incentiva à reabilitação das
áreas ardidas. Deste modo, o incêndio florestal é visto apenas como um risco em si próprio e
não como um elemento potenciador de outros riscos, estando estabelecida a ideia de que com
a extinção do fogo, se anula a manifestação do risco. O exposto neste artigo mostra claramente
como, em alguns locais, a questão não pode ser vista tão linearmente, sendo necessária uma política concertada e integrada de prevenção e reabilitação que actue antes e depois da ocorrência
de incêndios florestais, prevenindo riscos futuros.
b) Durante e após as situações de crise, a rapidez da resposta dos vários agentes do estado (administração local e central) caracteriza-se geralmente pelo mesmo problema: ausência de acções
concertadas o que compromete a eficácia das medidas tomadas. Este problema afecta não só as
estruturas dos diferentes ministérios (Ambiente, Administração Interna e Agricultura, Desenvolvimento Rural e Pescas, por exemplo) mas também as das autarquias locais (Municípios e
Freguesias afectadas ou contíguas), como as forças de intervenção (Bombeiros e G.N.R….).
O planeamento local não integrado de resposta a situações de crise ou pós-crise gera situações como a
que tivemos oportunidade de observar ao longo das linhas de água afectadas (rios Alva e Alvoco, ribeiras
de Pomares e do Piódão). Com efeito a lavagem da praia fluvial de Avô teve sérias consequências para
as praias situadas a jusante (Vila Cova do Alva, Coja, …) onde começámos por observar a tonalidade
escura das águas do Alva, tal era a carga sólida transportada em suspensão, muita da qual acabou por se
depositar, deixando muitas praias impróprias para um turismo com a qualidade ambiental desejável.
Alguém se preocupou em avaliar as consequências que este tipo de limpeza desencadeava para jusante?
Não haveria outros processos, certamente mais dispendiosos mas que evitariam estes prejuízos que não
foram quantificados? O mesmo sucedeu com a limpeza das piscinas de Pomares, do Piódão ou e Vide.
Ninguém se preocupou com as consequências que ia desencadear a jusante.
Agradecimentos
Os autores desejam manifestar o seu agradecimento ao Sr. Pedro Castanheira e à Srª. Sandra Gonçalves pelas fotografias e vídeos gentilmente cedidos relativos ao episódio de 16 de Junho, na Ribeira de
Pomares, bem como à Srª. Eng.ª Cristina Melo, da Junta de Freguesia do Piódão, pelas fotografias do
episódio de 14 de Julho no Piódão, e ao Sr. Francisco Fontinha da Comissão de Compartes do Piódão
pelas descrições detalhadas dos acontecimentos e pela visita guiada à ribeira a montante do Piódão.
REFERÊNCIAS BibliogrÁfiCAS
Direcção Geral dos Recursos Florestais (2005) 10º Relatório Provisório.
Lourenço, L. (1989) O Rio Alva. Hidrologia, Geomorfologia, Climatologia e Hidrologia. Instituto de
Estudos Geográficos, Coimbra.
170
Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais
Lourenço, L. (1990) Alterações recentes no ambiente da Serra do Açor. En Livro-Guia da Viagem de
Estudo. III Semana de Geografia Física de Coimbra. En FLUC (ed.) Manifestações do Risco Dendrocaustológico. Colectâneas Cindínicas IV; Coimbra; Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra
(2004) pp. 55-77, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.
Lourenço, L. (1992) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do Centro
de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio Ibérico de Geografia, Porto.
Lourenço, L. (1996) Serras de Xisto do Centro de Portugal – Contribuição para o seu conhecimento
geomorfológico e geo-ecológico. Dissertação de Doutoramento. Faculdade de Letras da Universidade
de Coimbra (inédito).
Lourenço, L. (1998) Efeitos do Temporal de 23 de Junho de 1988 na intensificação da erosão de vertentes afectadas pelo incêndio florestal de Arganil/Oliveira do Hospital. Comunicações e Conclusões do
Seminário Técnico sobre Parques e Conservação da Natureza nos Países do Sul da Europa, Faro, p.
43-47. En Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Colectâneas Cindínicas V, Coimbra, Faculdade de
Letras da Universidade de Coimbra (2004) Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.
Lourenço, L. (2004) Ocorrências, Incidentes, Acidentes e Desastres. Riscos Naturais e Protecção do
Ambiente. Colectâneas Cindínicas I, Coimbra, Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.
Lourenço, L.; Fialho, J. (2006) Importância dos socalcos na mitigação do risco de erosão após incêndios
florestais. Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios
Florestais, (no prelo).
Lourenço, L.; Nave, A. (2006) O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos
das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvôco (Serras do Açor e da Estrela). Actas das VI Jornadas
Nacionais do Prosepe, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais, (no prelo).
Lourenço, L; Nave, A.; Pereira N.; Silva, M.; Carvalho, A.; Fialho, J. (2006) TERRISC, Recuperação de
Paisagens de Socalcos e Prevenção de Riscos Naturais. Núcleo de Investigação Científica de Incêndios
Florestais, Lousã.
Nunes, A. (2002) Região Centro de Portugal: duas décadas de incêndios florestais. Territorium 9,
Coimbra.
Rebelo, F. (2003) Riscos Naturais e Acção Antrópica. Estudos e Reflexões. Coimbra, Imprensa da Universidade de Coimbra, 2ª Edição Revista e Aumentada.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
171
172
Fragilitat de les marjades en cas
de pluges intenses
J. Rosselló
Grup de Climatologia, Riscos Naturals i Territori.
Departament de Ciències de la Terra de la Universitat de les Illes Balears.
Edifici Guillem Colom. 07122 - Palma de Mallorca.
[email protected]
Resum
El treball desenvolupat cerca relacionar el comportament de les marjades davant precipitacions de gran
intensitat, habituals a l’illa de Mallorca. S’han analitzat mitjançant treball de camp i anàlisi de fotografia
aèrea les conseqüències de pluges superiors a 100 mm/24 hores a les zones marjades de la vall de Sóller
en els darrers anys. Es comprova les limitacions de les marjades com a elements que inhibeixen de les
inundacions en cas de precipitacions amb registres totals molt elevats. Es para especial esment en el
temporal registrat el 30 de gener de 2006.
Paraules clau: precipitacions intenses, escorrentia, erosió i evolució de terrasses.
Resumen
El trabajo intenta relacionar el comportamiento de los bancales con relación a lluvias de gran intensidad,
muy habituales en Mallorca. Se analizan mediante trabajo de campo y estudio de fotografía aérea las
consecuencias de lluvias superiores a 100 mm/24 horas en las zonas de bancales del valle de Sóller en
los últimos años. Se comprueban las limitaciones de los bancales como elementos inhibidores de las
inundaciones en caso de precipitaciones con registros totales muy elevados. Se pone especial énfasis en
el caso del temporal registrado el 30 de enero de 2006.
Palabras clave: precipitación intensa, escorrentia, erosión y evolución de terrazas.
Introducció
L’illa de Mallorca, malgrat la seva fama de lloc de clima benigne, molt adequat pel turisme, presenta un
tret característic de la vessant occidental de la Mediterrània, les pluges intenses associades a fenòmens
atmosfèrics de mesoescala (Rosselló, 1999). Aquestes precipitacions tenen un moment àlgit quan acaba
l’estiu i s’inicia la tardor.
Les pluges tenen importants efectes a nivell de sòl, destacant com a fenòmens característics les inundacions i les esllavissades. Aquests fenomens tenen una major importància a llocs muntanyosos com la
serra de Tramuntana, on trobam una xarxa de torrents molt desenvolupada amb cursos de poc recorregut
però d’elevades pendents i, per tant, de gran torrencialitat.
Aquests cursos superficials tenen unes conques de reduïdes dimensions, entorn dels 50 km2, caracteritzades per l’elevada ocupació antròpica sobretot a les zones planes. Ara bé, les vessants també mostren
elements antròpics destinats a afavorir el conreu de zones poc aptes però necessàries donada la manca
de terrenys plans a la zona. L’element antròpic característic és el marge, una construcció de pedra en
sec, formada per un mur de pedres rera el qual s’acumula terra i pedreny petit a la base per afavorir el
drenatge, que permet el conreu de terrenys de pendent elevada, fins i tot del 50%.
Els camps de marges han sofert de manera evident el canvi econòmic que afectà Mallorca des dels anys
60 del segle passat. L’abandonament de l’activitat agrícola a favor d’activitats terciàries ha suposat una
pèrdua constant de terrenys conrats, fenomen habitual a tot el litoral mediterrani espanyol (Cerdà, 2002;
Marco & Morales, 1995; Romero, 2003). Aquest procés té també efectes a nivell dels marges, que so-
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
173
freixen un deteriorament progressiu degut a la manca de manteniment, deteriorament que té com aspecte
més visible el seu esbucament.
L’esbucament és conseqüència d’un procés que té diferents factors, sobretot naturals encara que també
cal considerar els antròpics (Belmonte, 1999) però on destaca el factor atmosfèric, sobretot la precipitació (Grimalt & Blázquez, 1989). L’abandonament dels marges fa que perdin el seu element inhibidor
de l’escorrentia de manera que les pluges afecten a la seva estabilitat fins que les pedres que el formen
comencen a caure fins l’esbaldrec definitiu. Les pedres i el reblert són arrossegats per aiguats posteriors
contribuint a un augment de l’erosió a cotes més baixes ja que l’aigua superficial arrossega més material
en suspensió.
El treball que es presenta estudia com l’abandonament de camps marjats, combinat amb pluges intenses, suposa un augment de l’inestabilitat dels marges i una major velocitat en el seu esbucament. Així
mateix, s’observa com el procés pot generar un augment del risc per l’home, tant per la circulació superficial d’aigua com per fenòmens d’esllavissament.
Zona d’estudi
La zona d’estudi és la vall de Sóller, situada al bell mig de la serra de Tramuntana de Mallorca (Fig. 1).
A nivell municipal, la zona es troba ocupada per dos municipis, Sóller i Fornalutx. Aquest seu al vessant
muntanyós que tanca la vall pel nord-est mentre que el primer ocupa la major part de la zona plana i la
resta de costers.
Figura 1. Sóller i Fornalutx.
Els límits de l’àrea estan constituïts per un conjunt de serres i carenes que s’enlairen més enllà dels 1.000
metres, destacant els relleus del Teix, serra d’Alfàbia, l’Ofre, massís de Son Torrella i Bàlitx. La figura
2 permet apreciar l’estructura de la vall i les pendents que s’originen, donat que gairebé es passa dels
1.000 metres d’altura fins el nivell de la mar en poc més de 10 km.
Geològicament, la zona alta presenta formacions de materials triàssics del Keuper i del Muschelkalk,
amb litologies de margues i margocalcàries als peus de les vessants. Les carenes de les serres estan
formades per materials liàssics, amb calisses massives i conglomerats. El fons de la vall està format per
materials quaternaris d’origen al·luvial.
174
Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.
El clima està inclòs dins la varietat mediterrània que caracteritza les Illes Balears, amb un intens eixut
estiuenc i un màxim de precipitació a la tardor. Ara bé, una anàlisi detallada permet establir notòries diferències microclimàtiques, degudes a factors com l’altura i la distància a la mar. Així, les temperatures
tenen una gran oscil·lació durant l’any, passant dels 4ºC de mitjana en el mes fred als 30ºC de màxima
l’agost però a la costa la mínima mitjana és de 8ºC i a les zones més elevades les mínimes poden baixar
fàcilment dels 4ºC i les màximes no sobrepassen els 25ºC.
A nivell de precipitacions, la mitjana és superior a la de Mallorca però presenta també diferències internes, de manera que es passa dels 600 mm anuals a la costa als 1.000 mm anuals a les cotes elevades.
Com és habitual a la Mediterrània, la irregularitat pluviomètrica és notòria alternant-se llargs períodes
de sequera amb esdeveniments de gran intensitat encara que de curta durada.
Hidrològicament, la vall és el punt de convergència d’una conca d’uns 50 km2 d’extensió. Està configurada per tres cursos principals, el torrent des Coll, el torrent de Biniaraix i el torrent de Fornalutx, que
s’uneixen dins el nucli urbà de Sóller creant l’anomenat torrent Major, un canal artificial que desguassa
al camp de sa Mar, al port. Un altre curs important és el torrent de sa Figuera, que circula per una petita
vall i surt a la Mediterrània pel mig d’una de les parts més antropitzades del port.
La vegetació és una representació del territori biogeogràfic de la serra. Dominen boscos d’alzinar amb
pinar de substitució i màquies d’ullastrar al litoral, boixos, etc. Apareix també un ric estrat arbustiu mentre que els cims apareixen poblats per comunitats riques en endemismes.
Figura 2. Topografia de la zona d’estudi.
La presència històrica de població a la vall, ben documentada des de l’etapa musulmana, ha suposat una
forta pressió sobre els recursos pel que es varen ocupar totes les terres disponibles, aprofitant fins i tot els
costers fins a alçades de 700 metres, desenvolupant-se un sistema de camps marjats del més importants
de Mallorca, amb un 57% de sòl amb marges, com indiquen Grimalt & Blázquez (1989).
L’àrea de marges estudiada es localitza al vessant nordoriental de la vall, que drena el torrent de Fornalutx
i el torrent Major al seu pas per l’Horta. Es tracta d’una zona ja estudiada el 1994 (Rosselló, 1997), amb
5 camps marjats on es va desenvolupar treball de camp, treball que ara s’ha reprès per observar quins
efectes té un possible abandonament de les activitats agràries sobre les parets de pedra en sec. La feina
in situ s’ha complimentat amb entrevistes orals a propietaris de la zona i amb l’anàlisi de cartografia i
fotografia aèria.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
175
Caracterització dels llocs d’estudi.
Lloc 1: Son Blanco.
Alçada mitjana: 90 metres.
Pendent: 25%
Ús del sòl: reguiu amb arbrat de secà.
Litologia: lutites, arenisques, guixos i roques volcàniques.
Lloc 2: Ses Argiles.
Alçada mitjana: 80 metres.
Pendent: 15%
Ús del sòl: reguiu amb arbrat de secà.
Litologia lutites, arenisques, guixos i roques volcàniques.
Lloc 3: Carretera de Fornalutx.
Alçada mitjana: 200 metres.
Pendent: 20%
Ús del sòl: arbrat de secà.
Litologia: lutites, arenisques i guixos.
Lloc 4: Ca’n Costurer.
Alçada mitjana: 240 metres.
Pendent: 28%
Ús del sòl: arbrat de secà.
Litologia: calcàries i margues.
Lloc 5: Pla del Bisbe.
Alçada mitjana: 250 metres.
Pendent: 20%
Ús del sòl: arbrat de secà.
Litologia: graves, arenes i blocs.
Pluges intenses
La Mediterrània és una zona coneguda per les seves precipitacions, que s’originen degut a les característiques pròpies de la zona, envoltada per relleus elevats i amb una mar tancada que s’encalenteix molt a
l’estiu, afavorint un augment de la inestabilitat atmosfèrica a la tardor, inestabilitat que a nivell de pluges
queda marcada per l’assoliment de màxims entorn del mes d’octubre.
La zona de Sóller no és aliena a aquests fenòmens de elevades precipitacions, recollides en poques
hores. Existeix una ampla bibliografia que es refereix a fenòmens de pluges intenses, acompanyades de
fenòmens d’inundacions, que es remunta al segle XIX (Rosselló, 1999). L’estudi de les precipitacions i
la seva importància històrica ha suposat que la vall tengui una densa xarxa d’estacions pluviomètriques
que permeten fer un seguiment d’aquest fenomen atmosfèric en un extens període de temps. Les dades
disponibles permeten apreciar com pluges superiors a 100 mm en 24 hores són relativament freqüents,
encara que no es disposi de tota la informació necessària pel seu anàlisi, com pot ser el temps en que es
produeix la precipitació en intervals més curts.
Les pluges de gener de 2006
Els darrers dies del passat mes de gener una depressió afectà la costa oriental mediterrània, deixant
grans quantitats de pluja, especialment a la zona nordoest de Mallorca. La vall va patir precipitacions
5 dies seguits, essent especialment importants les del dia 30, quan s’assoliren fins a 225 mm a l’estació
des Marroig (B054). Les pluges foren més acusades a les zones elevades de la vall, mentre que a l’àrea
urbana i al port no s’arribà als 200 mm en els 5 dies de durada de l’episodi, tal i com mostra la taula 1.
176
Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.
ESTACIÓ
NOM
DIA 27
DIA 28
DIA 29
DIA 30
DIA 31
TOTAL
0
64,0
4,5
102,0
22,8
193,3
B050
PORT
B054
MARROIG
5,1
70,2
6,2
225,0
20,8
327,3
B061
SÓLLER
31,6
36,1
11,2
86,4
10,2
175,5
B062
VINYASSA
41,5
31,7
6,3
160,0
14,7
254,2
Taula 1. Precipitacions de Gener de 2006.
Font: INM (2006).
Els efectes d’aquesta precipitació sobre el territori foren els habituals malgrat no hi hagué una sortida del
jaç dels torrents. Així i tot, a la zona de l’Horta patiren inundacions, amb camps de tarongers vessant cap
a la carretera, i talls puntuals de la circulació degut a que molts carrers es convertiren en nous torrents
degut a la incapacitat dels sistemes urbans per poder arreplegar l’aigua caiguda.
A nivell dels marges, es realitzà feina de camp els dies següents a la precipitació, observant-se que s’havien produït danys a les zones en procés d’abandonament, sobretot a Ca’n Costurer i a la carretera de
Fornalutx. Entrevistes amb propietaris de terres a Son Blanco i Ses Argiles indiquen que durant els dies
de precipitacions baixes els marges retenien la pluja però durant l’episodi del dia 30 l’aigua superficial
circulava de manera intensa i saltava per sobre les parets provocant danys sobre el sòl situat per sota.
En el cas de Ses Argiles, aquests efectes es podien observar en un marge que llinda amb un carrer, on
l’asfalt havia patit les conseqüències de l’aigua que saltava des d’una altura d’uns 2 metres. El fet de que
hagués plogut els dies anteriors a la gran pluja del dia 30, saturant el sòl, també pot explicar la manca
de capacitat d’infiltració de les terres retingudes pels marges però val a dir que les quantitats precipitades en 24 hores foren tant importants que el sòl també s’hauria saturat provocant una intensa circulació
superficial.
Així doncs, com assenyalen autors com Grimalt & Blázquez (1989) o Ramón (1997), la capacitat dels
marges com element inhibidor de l’escorrentia superficial depen molt de la quantitat de pluja precipitada
i del temps en que cau. Aixi, davant casos excepcionals com els citats abans, la capacitat dels marges
de reduïr l’escorrentia mitjançant la infiltració, com indiquen Marco & Morales (2003), desapareix. Si
afegim a n’aquest factor natural, el factor antròpic, l’abandonament de les marjades o la seva manca de
manteniment, trobem que augmenta el risc d’esbaldragament o de caiguda de blocs davant precipitacions d’intensitat mitjana o forta, pluges que no haurien ocasionat problemes a la vessant en cas de tenir
els marges en bones condicions.
Resultats
L’anàlisi de les dades arreplegades durant la feina de camp i el visionat de la fotografia aèria permet
assolir una sèrie de conclusions que es refereixen només a la zona estudiada, encara que caldria ampliar
l’àmbit d’estudi per a poder assolir uns resultats més generals, que poguessin ser aplicables a tot el conjunt marjat de l’illa de Mallorca.
El tipus d’esbucament més habitual a la zona és l’anomenat “golpe de cuchara” (Vera & Marco, 1998),
que apareix a tots els llocs estudiats, tant a marges de petites dimesions com als de major extensió. També trobam l’efecte domino que, com diu Ramón (1997), apareix quan cau un marge i la concentració del
flux superficial d’aigua en el punt de ruptura del mur fa augmentar la pressió sobre els murs situats per
sota de l’afectat inicialment, i es produeix una ruptura continua.
La majoria de marges abandonats o sense un manteniment correcte apareixen a les zones més allunyades
de les carreteres o camins principals de la zona estudiada. Els conreus predominants són els de secà,
sobretot arbrat com oliveres i ametllers. A la majoria dels casos, s’està iniciant el procés de colonització
dels marges per part de vegetació arbustiva i per pins (Pinus halepensis).
Hom no ha apreciat cap relació entre l’amplada i la longitud dels marges i el seu abandonament. S’han
trobat marges abandonats o sense mantenir de petites dimensions però també marges de 7 o 8 metres
de fons i 2 o 3 d’alçada de paret, en els que la moderna maquinària podria accedir-hi, motiu que Marco
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
177
& Morales (1995) exposen com un factor explicatiu de l’abandonament d’ explotacions agràries i de la
manca de conservació de les parets de pedra en sec, fet que no es produeix a la nostra zona.
Tampoc podem parlar d’una relació entre l’altura on es trobem els marges i el seu estat de conservació.
Si bé és cert que des dels 200 metres d’altura el procés d’abandonament es fa més intens, també s’han
trobat marges abandonats a alçades inferiors a 100 metres. Un altre fenomen observat és que el manteniment de les parets de pedra en sec no només es troba relacionat amb activitats agràries si no també
amb la propietat de les finques. S’ha apreciat que propietaris estrangers mantenen amb molta cura aquest
patrimoni cultural malgrat que les finques hagin perdut el seu ús agrícola. De fet, en relació a l’activitat
econòmica predominant a les terres marjades, existeix un increment dels usos turístics, els anomenats
hotels rurals (Rosselló, 1995) que presenten un excel·lent grau de manteniment de les parets i dels conreus existents de cara als seus clients.
En canvi, a finques on es manté una activitat agrícola de cap de setmana, els coneguts com week-end
farmers, hom es troba amb el fenomen contrari, la manca de temps i també de coneixements, provoca
que, quan cau un marge, pugui passar molt temps fins que s’arregla i si es troba situat a un lloc de difícil
accés, el temps d’abandonament augmenta, originant un risc major per marges situats per sota.
Per últim, l’anàlisi de precipitacions intenses, tant en quantitat com en temps de caiguda, permet apreciar que els marges, estiguin o no abandonats, no tenen capacitat de fer front a importants volums d’aigua,
com va succeir el 30 de gener d’enguany o també fa pocs dies, dilluns passat, quan una pluja de 6 litres
en 20 minuts provocà la caiguda de marges a diferents llocs de la vall, essent especialment important
el cas del marge situat a la carretera C-711 a l’entrada de Sóller, pel risc que originà sobre una via de
comunicació.
És aquest factor del risc un dels més importants de cara a futurs treballs sobre el tema de la vulnerabilitat
de les marjades davant pluges intenses. La bibliografia referida a aspectes d’erosió i escorrentia és ampla
però el risc que es crea cap a la població ha estat poc estudiat.
Els riscos més habituals venen donats per l’ocupació antròpica de zones de perill, històricament poc
poblades, però que ara s’han convertit en zones urbanes o periurbanes, i amb una població amb un desconeixement del risc en que es troba, el que suposa que aquest augmenti exponencialment. No només el
poblament provoca riscos, activitats d’esbarjo a la muntanya, tan de moda actualment, es desenvolupen
a zones marjades sense manteniment, de manera que esllavissades o la caiguda de parets sobre els camins de muntanya, poden ser un perill per una població poc coneixedora de la natura dels moviments de
vessants a la serra de Tramuntana.
Agraïments
Gràcies a en Xavier Rosselló, en Toni de Son Blanco, en Tià Mulet i en Joan Puigserver per l’ajuda prestada a l’hora de realitzar el treball de camp i pel seu temps contant efectes de la pluja sobre els marges.
Aquest treball ha estat finançat pel projecte IPIBEX, CGL2005-07664-CO2/CLI.
referències Bibliogràfiques Belmonte, F.; Romero, A.; López, F. (1999) Efectos sobre la cubierta vegetal, la escorrentía y la erosión
del suelo, de la alternancia cultivo-abandono en parcelas experimentales. Investigaciones Geográficas
22, pp. 95-107.
Cerdà, A. (2002) Tierras marginales, abandono del campo y erosión. Mètode 36. Universitat de València.
Durán, V. H.; Martínez-Raya, A.; Aguilar, J. (2002) Control de la erosión en los taludes de bancales, en
terrenos con fuertes pendientes. Edafologia, vol. 9 (1), pp. 1-10.
Grimalt, M.; Blázquez, M. (1989) Abancalamiento de vertientes en la serra de Tramuntana de Mallorca.
Actas XI Congreso Nacional de Geografía, pp. 100-108.
178
Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.
Grimalt, M.; Rodríguez, R.; Alomar, G.; Ferrer, I.; Reynès, A. (2002) Paisatge i pedra en sec a Mallorca.
La serra de Tramontana de Mallorca, les muntanyes construïdes. Mètode 36, Universitat de València.
Marco, J. A.; Morales, A. (1995) Terrazas de cultivo abandonadas en el sureste peninsular: aspectos
evolutivos. Investigaciones Geográficas 13, pp. 81-90.
Ramón, J. (1997) Els processos d’erosió hidrica interna damunt marjales. En FODESMA. Consell Insular de Mallorca (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, pp. 319-326.
Rodríguez-Aizpeolea, J.; Pérez-Badia, R.; Cerdà-Bolinches, A. (1991) Colonización vegetal y producción de escorrentía en bancales abandonados: vall de Gallinera, Alacant. Cuaternario y Geomofologia
5, pp. 119-129.
Romero, A. (2003) Influencia de la litología en las consecuencias del abandono de tierras de cultivo en
medios mediterráneos semiáridos. Papeles de Geografía 38, pp. 151-165.
Romero, L. E.; Ruíz, P.; Pérez-Chacón, E. (1997) Procesos erosivos asociados a bancales con muro en la
cuenca del Guiniguada (Gran Canaria. Islas Canarias). En Consell Insular de Mallorca-FODESMA (ed.)
La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni. pp. 335-350.
Romero, L. E.; Ruíz, P.; Hernández, L. (2003) El espacio de bancales en el tramo inferior de la cuenca
del Guiniguada: características antrópicas y estado actual. Vegueta 7, pp. 211-227.
Rosselló, J. (1995) Les noves modalitats turístiques a Mallorca: la vall de Sóller. La formació, la rehabilitació i les noves modalitats turístiques. Turisme i Investigació 3, UIB-CODEFOC, pp. 273-279.
Rosselló, J. (1997) Assaig de quantificació del desenvolupament lineal del marjament en funció de la
superficie graonada. En Consell Insular de Mallorca-FODESMA (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge
i patrimoni, pp. 373-380.
Rosselló, J. (1999) Cabals a la vall de Sóller: episodis d’escorrentia intensa, 1976-1980. Memòria
d’investigació inèdita.
Vera, J. F.; Marco, J. A. (1998) Impacto de los usos del suelo y erosión en cuencas vertientes del sur del
País valenciano. Investigaciones Geográficas 6. pp. 7-31.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
179
180
El sistema de parats del torrente
de Capocorb Nou (Mallorca).
Análisis y funcionalidad
G. Alomar Garau1; B. Clar 2; M. Siquier
Grupo de Climatologia, Riscs Naturals i Territori. Universitat de les Illes Balears.
[email protected]
2
Colaborador del grupo de Climatologia, Riscs Naturals i Territori. Universitat de les Illes Balears.
[email protected]
1
Resumen
En la isla de Mallorca, por la falta de corrientes superficiales estables de agua y la permeabilidad del
terreno, se han desarrollado desde antiguo técnicas de captación, canalización, regularización y distribución del agua de lluvia recogida del subsuelo o de los efímeros torrentes, y cuya atribución última es
fundamentalmente agrícola. Uno de los procedimientos consiste en la habilitación de muros de piedra
seca dispuestos perpendicularmente al curso natural –es decir, sobre el mismo tálveg–, con lo cual se
consigue frenar i regular el caudal de agua y, en el caso aquí observado, prevenir la erosión del suelo en
los campos de cultivo. Así se constituye un sistema que se conoce con el nombre local de parats.
Los parats del torrente de Capocorb Nou, en el sureste de Mallorca, son un buen modelo de este tipo
de control con una función reguladora y antierosiva, al servicio de los campos agrícolas. Así, en esta
comunicación se estudia las características constructivas de los muros, su estado de conservación, su
función y el comportamiento del sistema durante las avenidas de los años 1996 y 1998. Asimismo, se
hace un examen geomorfológico previo del área de la cuenca afectada, como también una reflexión sobre la acción humana en los cambios en el uso del suelo y, en definitiva, en la configuración del paisaje.
La confección del trabajo ha contado con trabajo de campo, informaciones orales y fotointerpretación de
imágenes aéreas y ortofotografías, todo lo cual ha permitido cartografiar convenientemente el sistema.
Finalmente, las conclusiones se ponen en relación con un presumible cambio en el régimen de precipitaciones en Mallorca.
Palabras clave: Mallorca, geomorfología antrópica, regulación hídrica, piedra en seco, paisaje agrario,
erosión, inundaciones.
1. Introducción
Una de las más importantes características de la geografía insular de Mallorca (3.604 km2, 211 hab./km2)
es la intensidad y extensión espacial de la modificación del paisaje debida a una causa antrópica. El afán
transformador y la adaptación deliberada del medio a la causa humana llega en la isla hasta límites inesperados, y cualquier montículo insignificante de piedra con una apariencia natural o espontánea puede a
menudo –y debe– ser interpretado en clave antrópica. La presencia humana en la isla se ha considerado
que empieza hace entre 4 y 5 milenios, de forma que ha habido tiempo más que suficiente para que en
la fisionomía insular se reconozcan cambios profundos en los que hay que ver sobretodo una marcada
intencionalidad transformadora, que ha acentuado y agranda todavía los procesos erosivos que por causa
climática se dan en la isla (Rubio, 1989): torrencialidad, estacionalidad, variabilidad de la precipitación,
evapotranspiración. La característica climática del dominio mediterráneo, seguramente la más representativa, es la sequía estival, que supone de tres a cinco meses de aridez. En el ámbito climático del
Mediterráneo Occidental, las lluvias moderadas e intensas tienen una marcada distribución otoñal –el
otoño meteorológico empieza en el mes de septiembre–, de manera que se producen precisamente cuando más desprotegido está el suelo, por la reducción o decurtación de un manto vegetal sobreexpuesto a
la sequedad del verano.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
181
Si los cultivos y los pastos cooperan con el clima para desencadenar procesos de erosión del suelo, el
hombre mismo ha intentado, al tiempo, dar una solución técnica –el uso y manejo profuso de la piedra
obrada en seco– al problema erosivo que los mismos espacios habilitados para la agricultura provocan.
Así, tres son, en Mallorca, los sistemas principales de acondicionamiento para el cultivo con una función
antierosiva (Grimalt, 1992, 1998): 1) la anulación de la escorrentía en las vaguadas o talweg, mediante
muros perpendiculares al curso del agua, construidos de manera transversal al lecho del torrente, y cuya
finalidad es reducir la efectividad de la red de drenaje, por el obstáculo que comporta la presencia de los
muros y por la disminución de la pendiente cuando se habilitan en espacios aterrazados; 2) los muros de
separación de parcelas de propiedad como elementos inhibidores de la escorrentía, los cuales, además de
su función delimitadora, en lugares poco inclinados previenen la formación de corrientes superficiales
de agua; y 3) el escalonamiento o aterrazamiento de las vertientes montañosas.
Para el objetivo de esta comunicación, interesa aquí centrarse en el primero de estos sistemas: la habilitación de muros de piedra seca dispuestos perpendicularmente al curso natural –es decir, sobre el mismo
talweg–, con la intención de frenar y regular el caudal de agua de arroyada y, en el caso aquí observado,
prevenir la erosión del suelo en los campos de cultivo del área del torrente de Capocorb Nou, en el municipio mallorquín de Llucmajor, al sur de la isla (Mapa 1). Este sistema, conocido en Mallorca con el
nombre local de parats (en castellano, albarradas) tiene exponentes en otras áreas de la cuenca mediterránea, o bajo la influencia de ésta, y ha centrado no pocos estudios, entre otros países, en Francia (Martin
et al., 2006; Schuller et al., 2006; Martin y Didon- LesCot, 2003; Castex, 1996). En Mallorca, Grimalt y
Rodríguez (1997) han comprobado y analizado el uso generalizado que tiene este tipo de construcciones
en las partes llanas de Mallorca –en su caso, el Levante de la isla–. Así, los parats estudiados encuentran
una clara correspondencia con los restanque de la Provenza francesa. No así los llamados tancats del
área de Cévennes, que designan muros transversales al curso de torrentes mucho más encajados y con
un talweg acusado.
Mapa 1. Situación de la cuenca y torrente de Capocorb Nou, en Llucmajor, sur de Mallorca.
Los parats del torrente de Capocorb Nou son un buen modelo de este tipo de control con una función
hídrica reguladora y antierosiva, cuyo fin último es la prevención de la erosión en los campos de cultivo.
Se estudia, aquí, las características constructivas de los muros, su estado de conservación, su función
y el presumible comportamiento del sistema durante las avenidas de los años 1996 y 1998. Asimismo,
se hace un examen geomorfológico previo del área de la cuenca afectada, como también una reflexión
sobre la acción humana en los cambios en el uso del suelo y, en definitiva, en la configuración del paisaje.
182
El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
2. Área de estudio: hidrografía y geomorfología
El sur de Mallorca es, en buena parte, morfológica y principalmente un llano calizo postorogénico de
edad miocena (los relieves son tabulares, a los que se une una llanura aluvial en el municipio de Campos), recubierto por formaciones cuaternarias o del mismo Mioceno: calcoarenitas, eolianitas, sedimentos de playa, conglomerados, limos, brechas y suelos de alteración. El área del torrente de Capocorb
Nou, y en conjunto la del torrente principal de cala Pi, en el municipio costero de Llucmajor, está constituida fundamentalmente por calcarenitas y arcillas rojas (terra rossa), mientras que la franja litoral la
forman calizas arrecifales. Desde un punto de vista hidrogeográfico, la vertiente marítima de Llucmajor
está en parte condicionada por una clara disimetría entre los cursos de agua que desembocan en la bahía
de Palma (torrente dels Jueus y torrente de Son Verí), y aquellos que lo hacen directamente hacia el
litoral comprendido entre el cabo Enderrocat y s’Estanyol, de los cuales los principales son el torrente
de Garonda y el torrente de cala Pi, que drenan amplias zonas de un altiplano conocido como marina
de Llucmajor. De hecho, en el torrente de cala Pi confluyen torrentes que provienen, entre otros, de los
predios de s’Àguila, Capocorb, Betlem, Cas Busso, Gomera, Son Masset, cala Pi y sa Bassa Plana. Así,
el torrente de Capocorb Nou es, en realidad, un tributario o colector del de cala Pi, confluyendo en él
allí donde comienza su tramo más encajado, y siendo su recorrido mucho más corto, su cuenca relativamente reducida (485,1 hectáreas –4,85 km2– aproximadamente) y su red de drenaje poco desarrollada.
De hecho, el torrente de Capocorb Nou excava también un corto aunque incisivo barranco poco antes
de confluir con el curso principal (cala Pi), el cual, a su vez, forma un sensacional barranco encajado, de
paredes verticales y una acusadísima pendiente.
Es dentro de este panorama litológico e hidrogeográfico en el que la acción humana se ha dejado notar
en forma de sucesivas adecuaciones del terreno con el objetivo de dedicarlo a la agricultura, lo cual ha
llevado desde antiguo a inciar un largo proceso de roturación, de amplias y conocidas repercusiones
paisajísticas en Mallorca. Las huellas de este proceso no son sólo las mismas parcelas roturadas o rotes,
sino también las barracas –llamadas, en el catalán de Mallorca, barraques de roter– construidas en piedra seca para dar cobijo a los campesinos y labradores; o los llamados clapers, esto es amontonamientos
puntuales y artificiales de piedras sustraídas del suelo de los alrededores. Por otro lado, estas mismas
parcelas acondicionadas para el cultivo requirieron la incorporación de ciertas infraestructuras de prevención contra los excesos hídricos, como son las mismas albarradas o parats, o bien otros elementos de
control, drenaje o almacenamiento del agua de lluvia, tales como simas (avencs), clavijeras (clavegueres) o balsas de almacenamiento de agua (basses) cubiertas a veces por un techo de piedra para evitar
su evaporación.
3. El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou
Una parte considerable del lecho o fondo –en realidad, una muy ligera vaguada– del torrente de Capocorb Nou está ocupada por cultivos de secano, y donde no lo hace se intercala el acebuchal arborescente
(Oleo-Ceratonion), formación que, por otra parte, domina y es característica de esta parte –sa Marina– de la isla. En la parte alta del torrente, muy cercana al predio de Cap Blanc, estos cultivos constituyen pequeñas dehesas (zona 1, señalada en el mapa 2), perfectamente delimitadas por muros de piedra
seca, en las cuales se combina el labrantío de secano con la arboricultura de almendros e higueras. La
arboricultura en estos campos es relativamente reciente (en la fotografía aérea del año 1956, en que se
realiza el primer vuelo fotogramétrico de Mallorca, no se observa plantación arbórea ninguna en estos
espacios). Las parcelas de cultivo integradas en el torrente objeto de estudio son, en su mayoría, todavía
productivas, y tanto los muros de delimitación como los mismos parats son infraestructuras a las que se
sigue recurriendo con el objeto de proteger los cultivos de los procesos erosivos cuando estos se desencadenan. De hecho, hay señales de reconstrucción de muros parcialmente desmoronados por causa de
riada. Estas infraestructuras se integran en el sistema agrícola y llega a veces, la técnica constructiva, a
un cierto grado de sofisticación. En las partes media y baja del torrente, en cambio (zonas 2 y 3, señaladas en el mapa 2), las parcelas cultivadas son ya solamente cerealísticas, es decir que no incorporan un
substrato arbóreo de almendrar o higueral, y, siendo en general todavía productivas, el estado de conservación de los muros es mucho más pobre. En esta parte del área de estudio el pedrisco de los parats lo
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
183
forman caliche –crosta calcària– de grandes dimensiones, y el ancho del muro es mayor, lo cual sugiere
un mayor propósito de resistencia a la presión que ejerce la escorrentía en casos de avenida.
Mapa 2. Sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (representados con un símbolo de línea trazada perpendicularmente
al curso de agua) sobre los campos de cultivo habilitados en la vaguada. Zonificados de 1 a 3, los primeros son campos de
cereal y almendrar, y los últimos son solamente cerealísticos o pastos.
En definitiva, los terrenos de cultivo sobre los que se ha observado la habilitación de parats –es decir,
aquellos situados sobre la vaguada, apenas perceptible, que configura el torrente– suman un total de 47,0
hectáreas, de las cuales 28,4 ha constituyen dehesas (un piso cerealístico o de pastos y otro arbóreo de
almendrar y figueral) y 18,6 ha son solamente cerealísticas o de pastos. Sólo una pequeña parte de estos
campos (1,2 ha) está en una situación de abandono, y en ella crece de nuevo la garriga. En lo que se refiere a los acondicionamientos a modo de barreras transversales de piedra en seco dentro de estos campos
cultivados, se ha contabilizado un total de 45 muros con una función hídrica de control de la escorrentía,
de los cuales 42 son parats propiamente dichos –o sea, muros transversales al trazado del curso–, y 3 son
paredes a modo de muros de contención que confrontan con las partes bajas de los campos de cultivo, y
en las cuales se ha habilitado algún tipo de sistema de drenaje. La totalidad de muros consignados en los
campos de cultivo del torrente de Capocorb Nou suma 3.138 m lineales, y sus características formales
pueden resumirse como sigue:
Longitud media transversal de los parats: 60,0 m.
Altura máxima de los parats: 0,80 m.
Altura mínima de los parats: 0,20 m.
Altura media de los parats: 0,43 m.
Anchura máxima de los parats: 3,10 m.
Anchura mínima de los parats: 1,10 m.
Anchura media de los parats: 1,47 m.
Distancia media entre parats en el conjunto del sistema: 73,4 m.
Distancias medias entre parats en una misma parcela: ZONA 1: 86,6 m; ZONA 2: 132,1 m;
ZONA 3: 60,0 m.
Longitud media transversal de las paredes (sólo 3 casos): 180,7 m.
Altura máxima de las paredes (sólo 3 casos): 1,65 m.
Estado de conservación de los muros (paredes y parats):
Muy buen estado de conservación: 27,6%.
Buen estado de conservación: 5,7%.
Muros con signos de derrumbe: 55%.
Sin datos del estado de conservación: 12%.
184
El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
Sobre el conjunto agrícola así descrito, los muros construidos transversalmente al curso teórico del
torrente tienen, la mayor parte de las veces, un pequeño desnivel, formando así un pequeño bancal y, a
una escala menor, un espacio sensiblemente aterrazado (Fig. 1). Estos muros constituyen un sistema de
parats cuya función última no es otra que la de prevenir la pérdida de suelo en los campos cultivados
cuando sobre estos concurre una avenida importante de agua torrencial. Colocados perpendicularmente
sobre el mismo cauce, los muros interfieren sobre la fuerza que alcanza la avenida de agua (el ancho supera con creces el alto de los muros) en los casos en que se produce, ralentizando, si no inhibiendo, la velocidad de la corriente y la formación de escorrentía concentrada, y evitando, en fin, un grave transporte
de tierra hacia las partes más bajas del torrente. Esto es válido sobretodo para episodios de precipitación
moderada, pues si ésta es intensa, la eficiencia de los parats puede verse sobrepasada por la avenida de
agua, que los supera cuando en la parte anterior a los muros se ha alcanzado el límite de la capacidad de
infiltración de suelo. En este sentido, los muros transversales suponen un evidente acondicionamiento
del curso del torrente de Capocorb Nou, comportándose también como presas de retención de sedimentos. Con todo, el torrente de Capocorb Nou, en la parte estudiada, no aparece hídricamente regulado por
un sistema de muros transversales a lo largo de todo su recorrido, sino por tramos en los que en unos
existe acondicionamiento y en otros no, de ahí la zonificación propuesta del sistema (Mapa 2).
Figura 1. Parat en un campo de cultivo de Capocorb Nou en régimen de dehesa. El muro es transversal
al ligero talweg que forma el cauce del torrente.
Esta disposición de los muros, así como su distribución a lo largo del teórico cauce, debe ser contemplada como un sistema por el cual la invalidación de una de sus partes puede acabar desencadenando un
desmoronamiento del conjunto. Ya se ha dicho, por otra parte, que existe un cierto desnivel no sólo, con
toda lógica, entre las parcelas de cultivo situadas en la parte más alta del torrente y las que se sitúan torrente abajo, sino también entre los mismos muros dentro de una misma parcela (la distancia media entre
parats es de 73,4 m). Esto ha originado un aterrazamiento que, sin embargo, es apenas perceptible. Así,
el desnivel a lo largo del sistema –desde la primera parcela cultivada hasta la cota en la que el torrente
se encaja abruptamente poco antes de cala Pi– es de 30 metros para una distancia de 2.800 m, lo que da
una pendiente media del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema del 1,07%.
Mención aparte merecen los muros con los que, en su parte más baja, se cierran los recintos de la zona
1, señalada en el Mapa 2. Éstos no constituyen parats propiamente dichos, sino paredes en las que se
han habilitado aberturas (clavijeras o clavegueres) por las que desagua el agua de arroyada cuando ésta
alcanza una cierta altura. Estas paredes (Fig. 2) presentan en su construcción, por este y otros motivos,
un elevado grado de sofisticación e ingenio, y la sola presencia de sus elementos de singularización –las
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
185
mismas clavijeras, como también ciertas huellas de una reconstrucción más o menos reciente– prueba la
existencia de una intervención a gran escala de carácter antrópico destinada a prevenir la erosión en los
campos de cultivo. Se da la circunstancia según la cual los campos de cultivo de la zona 1 y 2 se asientan en buena parte sobre una franja alargada de litología de arcillas rojas –terra rossa– (impermeables),
coincidentes, de facto, con la suave vaguada excavada por el torrente. Los problemas de embalsamiento
que presumiblemente esto causa se resuelven, en apariencia, precisamente con la abertura en la pared de
las mencionadas clavijeras de desagüe, situadas a una altura de entre 10 y 35 cm del suelo, y con unas
dimensiones de unos 20 × 25 cm (Fig. 2). Los parats en la última parte del torrente, por el contrario,
se sitúan todos sobre un piso calcáreo, como es el caso mayoritario de lo que ocurre en el Levante de
Mallorca (Grimalt y Rodríguez, 1997), en donde el substrato de asentamiento es casi siempre calcarenítico o calcáreo-dolomítico.
Figura 2. Pared de delimitación de parcela de cultivo, en la parte final de la misma, y orientada perpendicularmente al sentido
de la vaguada, habilitada con clavijeras –clavegueres– de desagüe de agua en caso de inundación.
4. Comportamiento del sistema de parats durante los episodios
de precipitación intensa de los años 1996 y 1998
Viene finalmente a colación un examen del comportamiento del sistema durante las avenidas provocadas
en el torrente de cala Pi y sus colectores debidas a dos episodios de precipitación intensa (1996 y 1998)
que afectaron el sur de la isla. La reconstrucción, mediante fotointerpretación y observación directa de
señales de nivel durante el trabajo de campo, de la dirección del flujo de agua superficial, así como de
las áreas de inundación dentro del sistema, permite asegurar la existencia de casos de avenida de agua
en el torrente de Capocorb Nou durante dichos episodios. Que el torrente sea operativo justifica por si
solo la presencia de parats en el talweg –y más aún, en algunos casos, su cuidado o reconstrucción–, con
una finalidad antierosiva y de control hídrico. Además, se cuenta con medidas de caudal (Grimalt et al.,
2001) tomadas al efecto. Así, el torrente de cala Pi y sus tributarios (entre ellos el de Capocorb Nou) ha
estado afectado por al menos los siguientes episodios históricos de avenida, consignados por el mismo
Grimalt et al. (2001):
Año 1985: Avenida poco importante.
Año 1989: Avenida de gran intensidad.
Año 1996: Avenida de gran intensidad.
Año 1998: Avenida de gran intensidad.
186
El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
En los años 1996 y 1998, la precipitación dejó los siguientes valores en estaciones cercanas a la zona
de estudio:
-
Estación de Cas Busso: 155,5 mm en 24 horas (15 de septiembre de 1996) y 140 mm (17
de noviembre de 1988). Máximo histórico anterior: 132,5 mm (6 de septiembre de 1989).
Grimalt (1992) ha calculado para la estación de Cas Busso un periodo de retorno, para 100
mm en 24 horas, de 12 años, y de 25 años para una máxima en 24 horas de 145 mm.
-
Estación des Mas Déu: 22,2 mm (15 de septiembre de 1996) y 90,0 mm (17 de noviembre
de 1988). Máximo histórico anterior: 100,5 mm (5 de septiembre de 1989).
-
Estación des Cap Blanc: Máximo histórico: 129,4 mm (17 de octubre de 1974).
-
Estación de Llucmajor: 5,2 mm (15 de septiembre de 1996) y 57,7 mm (17 de noviembre de
1988). Máximo histórico anterior: 90,0 mm (11 de octubre de 1962).
Durante las inundaciones en el este y sur de Mallorca, en el mes de septiembre de 1989 (días 5 y 6), el
torrente de cala Pi tuvo una avenida de notable intensidad. Sin embargo, nada parece indicar que el caudal
aportado por el torrente de Capocorb Nou fuese considerable, cosa que no ocurre con las inundaciones
de los años 1996 y 1998. Las intensas precipitaciones del 15 de septiembre de 1996 fueron provocadas
por la presencia de un único núcleo convectivo, muy focalizado, en la vertical sobre el sur de Mallorca.
Ese dia, en el torrente de cala Pi (en un último punto de medida situado poco después de la confluencia
del torrente de Capocorb Nou) se alcanza un caudal màximo de 133,3 m3/s. Dos años después, la lluvia
torrencial caída los dias 17 y 18 de noviembre de 1998 se relaciona con un núcleo convectivo de alcance mesoescalar debido a una pequeña perturbación norteafricana con una situación de inestabilidad
atmosférica en las capas medias. Estos días, el torrente de Capocorb Nou aporta un caudal significativo
al torrente mayor de cala Pi, que tuvo una avenida de gran intensidad. Mediciones de caudal en 3 puntos
del torrente mismo de Capocorb Nou (puntos de medida a, b y c del Mapa 3), realizadas por Grimalt et
al. (2001), muestran cómo sus valores fueron más reducidos (21,52 m3/s, 29,46 m3/s y 30,8 m3/s de valor
crítico extremo), aunque no menos importantes, que los que se registraron en los puntos de medida del
torrente de cala Pi (superiores a 44,0 m3/s y con un máximo valor de 131,8 m3/s).
Mapa 3. Puntos de medida de caudal (a, b y c) en el tramo final del torrente de Capocorb Nou,
tomados de Grimalt et al. (2001).
Las características morfométricas del torrente examinado (altura máxima de la cuenca: 92,1 metros;
pendiente media del torrente: 1,07%; el orden máximo no se ha anotado ya que no se estudia la totalidad
de la red de drenaje) dan lugar, en la zona de estudio, a un flujo de carácter laminar, que sólo en la parte
final del curso, cuando éste se encaja abruptamente, unido ya al torrente de cala Pi, pasa a ser concentrado. La morfometría del área de estudio se resume del modo siguiente:
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
187
Área teórica de la cuenca del torrente de Capocorb Nou: 485,1 ha.
Altura media de la cuenca del torrente de Capocorb Nou: 64,9 m.
Altura màxima de la cuenca: 92,1 m.
Altura mínima de la cuenca (mar): 5 m.
Pendiente media de la cuenca: 0,98.
Longitud del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema de parats (sin sus otros
colectores secundarios): 2.800 m.
Pendiente media del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema de parats: 1,07%.
El carácter laminar del flujo de agua cuando actúa sobre el sistema de parats estudiado, lo prueba no
sólo la existencia de claras señales de nivel en alguno de los muros (Fig. 3), sino también la mencionada
adecuación de estos mismos muros mediante agujeros practicados a cierta altura (35 cm de máximo)
y distribuidos longitudinalmente a lo largo del muro, a cierta distancia unos de los otros (Fig. 2), para
que evacúen el agua sobrante cuando ésta ha alcanzado ya un cierto nivel en los campos de cultivo que
interesa proteger. De hecho, el área se caracteriza por una escasísima fisuración torrencial de un cauce
sobre el que, además, los parats tienen la función añadida de laminar las puntas de caudal.
Figura 3. Señal de nivel de sedimento, incrustado en un muro levantado en un campo de cultivo de Capocorb
Nou, afectado por una avenida de agua con el consiguiente transporte de carga sólida.
5. Conclusiones
La cuenca de un torrente menor del sur de Mallorca, en la zona conocida como Capocorb Nou, frente a
cala Pi, presenta interesantes ejemplos de regulación hídrica en campos de cultivo mediante una intervención antrópica destinada a evitar su erosión. Esta intervención consiste en la habilitación de muros
transversales a la línea de flujo –parats–, los cuales, a lo largo de unos 2.800 m de longitud del torrente
a su paso por las parcelas agrícolas, y salvando un muy débil desnivel (30 metros) entre el primero y
el último de estos campos, constituyen un sistema cuya finalidad es inhibir la formación de caudal en
casos de avenida, permitir el cultivo en el fondo de la vaguada y, en fin, evitar la pérdida de sedimento
en estas áreas agrícolas.
Se ha comprobado que el torrente de Capocorb Nou es plenamente operativo durante ciertos episodios
de precipitación intensa (1996 y 1998, pero también otros), hecho que ha sido aprovechado para la causa
humana mediante la adecuación de campos de cultivo sobre las mismas áreas de sedimentación –hay un
188
El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
dominio de los flujos laminares en el área de estudio–. Al mismo tiempo, la misma presencia de parats
en el área que recorre el torrente demuestra la existencia de un riesgo potencial de erosión, que se activa
cuando en la zona concurren ciertos casos de lluvias intensas con un resultado de inundaciones, anegamiento y de fuerte escorrentía superficial. En la mayoría de los casos examinados (55%), los muros
presentan algún tipo de signo de derrumbamiento por causa de escorrentía, si bien conservan todavía
su función inhibidora de la misma, mientras los campos de cultivo permanecen en uso. Que gran parte
de ellos sea todavía productiva refuerza, además, la voluntad de prevención contra la erosión. Es por
esto por lo que ciertos muros presentan señales de reconstrucción y sofisticadas intervenciones a modo
de ingeniería hidráulica, lo cual no sólo confirma la ocurrencia de riadas de carácter catastrófico para la
agricultura en el área, sino que pone de manifiesto, sin duda, una prevención contra el riesgo.
Del análisis de la influencia de los acondicionamientos de carácter antrópico, en forma de muros de
piedra en seco dispuestos y distribuidos convenientemente con una finalidad antierosiva, y de la actuaciones humanas de control hidrológico, se resuelve que la invalidación del sistema descrito puede
tener graves efectos de erosión, con la consecuente pérdida de capacidad agrológica del suelo. Así, la
permanencia de la práctica agrícola, y con ella la conservación de los sistemas de carácter antrópico
de regulación hídrica, es necesaria no ya solamente por un motivo de prevención contra el riesgo, sino
porque, además, las infraestructuras de piedra en seco –muros de delimitación de parcelas, parats, muros de bancal, caminos y otros elementos de ingeniería popular– constituyen en Mallorca elementos de
singularización paisajística de primer orden. En la isla, la degradación o la desaparición misma de estos
elementos, bien puntualmente, o como componentes de un sistema más o menos complejo, supone la
pérdida de una de sus más relevantes señas de identidad.
Referencias bibliográficas
Castex J-M. (1996) Erosion des terrasses de culture et documents cadastraux. Revue d’Analyse Spatiale
(Mélanges en hommage à Maurice JULIAN: Géomorphologie, risques naturels et aménagement), n°
38-39.
Grimalt, M. (dir.) (2001) Anàlisi de les inundacions de novembre del 2001 als torrents de Portopetra i
de Cala Llonga. Conselleria de Medi Ambient. Direcció General de Recursos Hídrics. Universitat de les
Illes Balears. Departament de Ciències de la Terra.
Grimalt, M. (dir.) (2001) Ànalisi de les inundacions de 1996 i 1998 al torrent de cala Pi i a altres cursos
del vessant marítim de Llucmajor. Conselleria de Medi Ambient. Direcció General de Recursos Hídrics.
Universitat de les Illes Balears. Departament de Ciències de la Terra.
Grimalt, M. (1998) L’home com a factor geomorfològic a Mallorca. L’enginyeria popular amb finalitat
antierosiva. En Fornós, J. J. (ed.) Aspectes geològics de les Balears, edición en conmemoración del X
Symposium sobre l’Ensenyament de les Ciències de la Terra (AEPECT), Universitat de les Illes Balears,
Palma, pp. 423-434.
Grimalt, M.; Rodríguez, R. (1997) Caracterizació dels murs de pedra transversals als cursos d’aigua del
terme de Manacor (Mallorca). En Consell Insular de Mallorca - FODESMA (ed.) La pedra en sec. Obra,
paisatge i patrimoni, pp. 285-293.
Grimalt, M. (1992) Geografia del Risc a Mallorca. Les Inundacions. Institut d’Estudis Baleàrics. Conselleria de Cultura, Educació i Esports (Govern Balear), Palma.
Martin, C. (dir.) (2006) Espaces en terrasses et prévention de risques naturels en Cévennes. Publication
de l’UMR 6012 “ESPACE”, Groupe de recherche “Cévennes” – Projet TERRISC. Maison de la Géographie, 17 Rue Abbé de l’Épée, 34090. MONTPELLIER. Dépôt légal: 3ème trimestre 2006, Impression
réalisée par La Nef – Chastrusse 87 Quai de Brazza, BP 28, 33015 BORDEAUX.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
189
Martin, C.; Didon-Lescot, J. F. (2003) Caractérisation des fonctionnements hydrologiques et hydrosédimentaires de la Vallée Obscure (commune de Peyroles). Rapport intermédiaire au SMAGE des Gardons,
29 p.
López Bermúdez et al. (1979) Inundaciones catastróficas, precipitaciones torrenciales y erosión en la
provincia de Murcia. Papeles del Departamento de Geografía, 8, pp. 49-91.
Rubio, J. L. (1989) Erosión del suelo y gestión ambiental en condiciones mediterráneas. En Actas II
Jornadas de Ecología: Bases Ecológicas para la Gestión Ambiental, Zaragoza, junio de 1988. Options
Mediterranéennes (Sèrie A: Seminaires) 3, pp. 323-326.
Schuller, F. et al. (2006) Le projet “Ressource en eau”: les efforts pour la rehabilitation des tancats. 141
Ét. Géogr. Phys., Supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC.
190
El sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (Mallorca). Análisis y funcionalidad
CARACTERITZACIÓ DEL MARJAMENT I
CONSEQÜÈNCIES DE L’ABANDONAMENT DE
LES ESTRUCTURES A LA CONCA DE SA FIGUERA
(MALLORCA)
A. Reynés1; P. Alvaro1; G. Alomar1; J. Vadell2. Cartografia G. Alomar Garau1
1
Departament de Medi Ambient del Consell de Mallorca. Carrer del General Riera, 111. 07010 - Palma.
[email protected]
2
Departament de Biología. Universitat de les Illes Balears. 07122 - Palma
RESUM
Els marges de pedra en sec ocupen una part important de la serra de Tramuntana i tenen fortes implicacions paisatgístiques, agronòmiques, ambientals i culturals. Més de la meitat d’aquesta àrea marjada es
troba en avançat estat de degradació, amb marges i estructures de drenatge artificials que han perdut la
funció de regulació hídrica i nombroses marjades abandonades colonitzades per la vegetació espontània.
En el present estudi es caracteritza el marjament a la conca del torrent de sa Figuera (Sóller) i s’avalua
el funcionament de la xarxa de drenatge natural i antròpica durant episodis de precipitacions intenses, a
partir del treball de camp i la cartografia detallada dels elements. Alhora, es descriu i s’analitza el procés
de deteriorament que afecta aquests espais i les conseqüències ambientals que se’n deriven.
Paraules clau: marjades, patrimoni, degradació, erosió hídrica, incendis forestals.
RESUMEN
Los muros de piedra en seco ocupan una parte importante de la serra de Tramuntana y tienen grandes
implicaciones paisajísticas, agronómicas, ambientales y culturales. Más de la mitad de esta área abancalada se encuentra en avanzado estado de degradación, con muros y estructuras de drenaje artificiales
que han perdido su función de regulación hídrica y numerosos bancales abandonados colonizados por
la vegetación espontánea.
En este estudio se caracteriza el abancalamiento de la cuenca del torrente de sa Figuera (Sóller) y se evalúa
el funcionamiento de la red de drenaje natural y antrópica durante episodios de precipitaciones intensa, a
partir del trabajo de campo y la cartografía detallada de los elementos. Al mismo tiempo se describe y analiza el proceso de deterioro que afecta a estos espacios y las consecuencias ambientales que se derivan.
Palabras clave: bancales, patrimonio, degradación, erosión hídrica, incendios forestales.
INTRODUCCIÓ
Els marges constitueixen l’element antròpic més característic del paisatge de la serra de Tramuntana,
el sistema muntanyós més important de l’illa de Mallorca. Els espais marjats ocupen un 20% de l’àrea
(més de 200 km2), i alguns municipis com Sóller o Alaró tenen més de la meitat de la superfície marjada
(Consell de Mallorca, 1994-2005).
L’existència d’aquestes estructures ja està documentada en el segle XIII a la vall de Sóller. La transformació dels vessants en espais escalonats experimentà una expansió contínua i lligada a diversos factors,
entre els quals destaca la importància de l’oli com a producte d’exportació. Al final del segle XVIII,
tot i que continuava la rota de terres per crear nous olivars i transformar els que ja hi havia, s’inicià la
disminució dels rendiments a causa de l’ocupació de terrenys marginals, les dificultats del conreu i l’estancament dels mètodes de cultiu (Pérez, 1995).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
191
Altres conreus són, per exemple, el de la vinya, afavorit en algunes èpoques per la política fiscal, o els
tarongers, que a la vall de Sóller suposaren una transformació profunda d’espais antigament ocupats per
l’olivera.
A partir de la segona meitat del segle XX, amb la manca de rendibilitat de les explotacions i el creixement i la consolidació del sector turístic, els cultius a marjades s’han abandonat progressivament.
Els camps marjats constitueixen un patrimoni cultural, paisatgístic i natural de primer ordre i tenen un
paper ambiental important, tant pel que fa a l’estabilització dels vessants per la presència d’estructures
associades amb la finalitat de controlar i minimitzar els efectes de l’escolament i reduir la pèrdua de sòl
(Alomar et al., 2000a), com per afavorir la biodiversitat, ja que constitueixen l’hàbitat de nombroses
espècies animals i vegetals (Alomar et al., 2000b).
L’abandonament dels cultius i la manca de manteniment del marges en provoca la degradació, amb la
proliferació d’esbaldrecs, l’alteració dels sistemes de drenatge tradicional i la colonització dels antics
conreus.
La investigació que ha duit a terme el Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca
en el marc del projecte TERRISC (Recuperació d’Espais Marjats i Prevenció de Riscs Naturals) ha
centrat part del treball en l’estudi del marjament a la conca del torrent de sa Figuera, amb especial referència a la xarxa de drenatge antròpica, i s’han analitzat les conseqüències de l’abandonament del camps
marjats en el perill d’incendi i sobre els processos de regulació hídrica i erosió.
ÀREA D’ESTUDI: LA CONCA DEL TORRENT DE SA FIGUERA
El torrent de sa Figuera se situa a la part septentrional del municipi de Sóller, en el sector central de la
serra de Tramuntana. La conca ocupa una àrea de 4,88 km2 i el curs d’aigua principal té un recorregut
d’uns 3 km de longitud. El desnivell és considerable (818 m), amb pendents que superen els 20º a un
45% de l’àrea i amb un pendent mitjà del torrent de 15º.
A la zona, especialment a la part central i a les cotes més altes, hi predominen les bretxes, calcàries massives i dolomies del Lias, en general molt permeables i consistents. Hi afloren també litologies menys
consistents, també permeables, com roques volcàniques i terres roges a la zona de Son Llampaies o Cas
Bernats, i argiles de l’Infralias i del Keuper molt impermeables i plàstiques.
Les precipitacions mitjanes anuals són de 630 mm en el Port de Sóller, mentre que a la part alta se superen els 800 mm.
El marjament a sa Figuera està lligat a la importància que adquirí el conreu de l’olivera primer i del taronger després (Fotografies 1 i 2). A la vall de Sóller, el cultiu de l’olivera fou dominant fins al final del
segle XVIII. L’oli, que s’exportava cap a la península des del port de Sóller, es combinava amb la producció de cítrics, que assolí el màxim esplendor entre 1840 i 1860. Les plagues que afectaren els tarongers al final de segle XIX iniciaren la decadència dels cultius. A partir de la dècada dels anys seixanta,
s’abandonaren progressivament les activitats agràries i el manteniment de les construccions associades
(marjades, ralles, camins...), i s’inicià l’explotació turística del port.
Segons les informacions orals recollides, malgrat el declivi agrícola, es treballà fins a la dècada dels
anys cinquanta en la construcció de nous marges als costers de ses Basses i na Maniaga, amb recursos
econòmics provinents de l’emigració.
192
Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa
Figuera (Mallorca)
Fotografia 1. Marjades d’olivar.
Fotografia 2. Marjades de tarongers situades al
llindar del torrent.
METODOLOGIA
La caracterització del marjament de la conca s’ha realitzat a partir del treball de camp amb la utilització
de cartografia base 1:5000 i d’ortofotografia aèria de l’any 2002. A l’hora d’avaluar l’estat de conservació de les marjades, s’ha adaptat la metodologia per a la catalogació i l’anàlisi dels camps marjats
aportada en el projecte PATTER. El treball de camp ha permès també identificar el processos que contribueixen a la degradació. La informació s’ha integrat i processat mitjançant el SIG ArcGis 9.0, per
elaborar la cartografia temàtica, obtenir dades i analitzar la interrelació entre diferents variables d’estudi.
D’altra banda, la consulta de fonts orals ha facilitat la feina a l’hora de datar la construcció d’alguns
camps marjats i l’any d’abandonament dels conreus, i ha servit també per localitzar elements de pedra
en sec associats i determinar-ne la funcionalitat.
El perill d’incendi a l’àrea pilot s’ha avaluat amb l’anàlisi del comportament del foc en funció de les
propietats de la vegetació que trobam a sa Figuera a partir del model de combustibilitat de Rothermel,
amb l’adaptació que en va fer l’ICONA (in Vélez 2000), i la incorporació de l’efecte de la topografia.
Com a variables d’estudi s’han considerat la inflamabilitat, la càrrega de combustible de la vegetació i
el pendent del vessant i l’orientació.
La informació sobre marjament, desbordaments del torrent i incendis forestals s’ha complementat amb
la consulta de diferents fonts arxivístiques.
RESULTATS
Les marjades a sa Figuera
Les marjades ocupen actualment el 71% (3,5 km2) de la superfície de la conca. Atès que la zona urbana
del Port de Sóller (10% de l’àrea), es construí parcialment sobre camps marjats, només restaven sense
marjar les parts menys accessibles de la muntanya de Bàlitx i el bosc del puig de sa Bassa. Els olivars
ocupen gairebé el 95% de l’àrea marjada i se solen combinar amb garrovers i, puntualment, amb ametlers. Els tarongers, malgrat la importància econòmica que varen adquirir al segle XIX, avui només ocupen el 3,2% i se situen a cotes baixes, on els sòls són més profunds i fèrtils.
L’activitat agropecuària ha minvat molt i ocupa el 47% de les marjades. Això no obstant, es tracta d’una
agricultura residual de rendibilitat escassa, amb una producció destinada més a l’autoconsum que a la
comercialització. A la majoria de les marjades de fruiters de secà, hi pasturen ovelles, pràctica habitual a
l’illa que contribueix a conservar-les lliures de vegetació. La resta de marjades estan abandonades, i s’hi
observen diferents etapes de colonització vegetal, ullastrars (Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae) i
garrigues d’albada i xiprell (Anthyllido cytisoidis-Teucrietum majorici), sovint amb la presència de càrritx (Ampelodesmos mauritanica) i coberta de pins (Pinus halepensis).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
193
D’altra banda, darrerament es produeix una transformació de l’espai agrícola en lloc d’esbarjo i residencial, amb la reforma de cases i porxos, la construcció de nous habitatges i l’obertura de noves pistes.
Sistemes de drenatge associats als camps marjats
L’esglaonament del vessant en marjades suposa, en primer lloc, una rectificació i una segmentació del
pendent. D’altra banda, la disposició d’abundant reble rere el paredat dels marges, característica de la
tècnica de pedra en sec, afavoreix la infiltració de l’aigua (Reynés et al., 2006). A més, un conjunt d’estructures annexes de drenatge asseguren l’estabilitat del conjunt, amb una cartografia que evidencia una
extraordinària intervenció sobre la xarxa hidrogràfica (Fig. 1). L’elevat pendent, les pluges intenses i l’ús
intensiu de l’espai agrícola de sa Figuera exigiren l’arranjament dels cursos naturals i la creació d’una
xarxa de drenatge complexa i extensa, amb una gran diversitat d’estructures planejades per controlar els
efectes negatius de les aigües i facilitar el conreu de les marjades.
Figura 1. Mapa de la xarxa hidrogràfica antròpica.
Els principals sistemes hidràulics que hi trobam són:
Torrents canalitzats. Gairebé la totalitat dels cursos (7,7 km) es canalitzaren amb murs de
pedra en sec per reforçar els marges del torrents. Alguns, com el de Ca s’Hereu i el del Bosc,
estan empedrats.
Parats. Es tracta de marges situats perpendicularment al torrent que l’anul·len per aconseguir
sòls més profunds i fèrtils i que normalment es complementen amb altres estructures (ralles,
albellons) per assegurar-ne l’estabilitat. Els comellars del massís de Bàlitx, vessant calcari molt
carstificat i molt permeable, i les capçaleres de la majoria dels torrents foren modificats. Es
comptabilitzen uns 8 km lineals de cursos naturals anul·lats (Fotografía 3).
Ralles. Una gran part dels camps marjats disposen de canalitzacions de pedra en sec que intercepten l’escolament superficial i l’evacuen fora del camp marjat. Les ralles desvien de vegades
l’aigua del tàlveg cap a un costat (Bàlitx d’Amunt o Cas Bernats) o bé cap a una altra conca,
com és el cas de la ralla del torrent del Salt o a la ralla de Ca s’Hereu (Fotografía 4).
194
Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa
Figuera (Mallorca)
Albellons. Una altra intervenció habitual consisteix a facilitar l’evacuació de l’aigua acumulada
a la marjada mitjançant galeries subterrànies i evitar, d’aquesta manera, que es debiliti l’estructura dels marges. La mateixa tècnica s’empra per soterrar alguns torrents, amb la qual cosa es
guanya superfície i es facilita el conreu. L’albelló de l’hort de Can Bardí, amb 75 m de llargària,
n’és un bon exemple. A sa Figuera, hi trobam més de 700 m de torrents albellonats.
Fotografia 3. Grans parats a la coma de Bàlitx d’Amunt.
Fotografia 4. Ralla de drenatge d’un
camp marjat.
L’estat de les marjades
Les marjades en bon estat suposen el 56% del total i se situen principalment a la part central de la conca
de sa Figuera (Fig. 2), en les zones amb menys pendent, en marjades d’hort d’acurada construcció i als
voltants del llogaret de sa Figuera.
Figura 2. Mapa de l’estat de conservació de les marjades.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
195
Les marjades en mal estat, caracteritzades per la presència d’esbaldrecs i bombaments, suposen el 42%.
Una gran diversitat de factors influeixen en l’estat de conservació, com la litologia, el pendent del vessant, el tipus de cultiu o la cura que en té la propietat. Així, trobam un major grau de degradació en parts
altes, on la dificultat per accedir a les marjades i els pendents més importants en dificulten el manteniment. També són freqüents les marjades esbaldregades en terrenys més inestables situats en el vessant
de Cas Bernats i Son Llampaies (Fotografies 5 i 6), encara que en aquests llocs són habituals els marges
bastits amb pedreny portat d’altres indrets que en milloren la resistència. La degradació afecta també les
marjades pròximes al Port de Sóller que pateixen una forta pressió antròpica.
Fotografia 5 - Degradació dels sistema a Cas Bernats.
Fotografia 6 - Xaragall causat per aigua procedent de la
marjada superior (Cas Bernats).
Les marjades destruïdes (2%) es localitzen sobretot en zones exposades a despreniments de blocs i
properes a les rossegueres de la part alta del massís de Bàlitx, camps on s’han desfet els marges per
reutilitzar-ne les pedres o indrets afectats per les obertures de nous camins i pistes forestals.
Un dels factors que més influeix en el mal estat dels marges és la manca d’inversió en manteniment
per l’escassa rendibilitat dels cultius. En aquest sentit és significativa la superfície marjada en mal estat
(35%), que correspon a camps on encara es manté l’activitat agrícola. El procés de degradació dels marges, inevitable amb el pas del temps, s’accelera i s’intensifica quan es deixen d’aixecar els esbaldrecs i
de mantenir funcional el sistema de drenatge. En cas d’esbaldrec, quan plou, l’escolament laminar convergeix en el punt de ruptura i crea un xaragall que erosiona les marjades situades aigües avall. L’obstrucció de ralles de drenatge per rebliment o per esfondrament de l’estructura també origina xaragalls i
embassaments a les marjades que accentuen els processos erosius (Fotografies 7 i 8).
Fotografies 7 i 8. Desbordament d’una ratlla de drenatge per rebliment i erosió afavorida per l’esbaldrec.
Així mateix, en alguns camps marjats, com el coll d’en Borrassar o Cas Bernats, els esbaldrecs són freqüents per manca de canalitzacions d’evacuació d’aigua als tàlvegs anul·lats (Fotografies 9 i 10).
196
Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa
Figuera (Mallorca)
Fotografies 9 i 10. Escolament lliure de l’aigua per manca d’estructura de drenatge i esbaldrecs aigües avall.
D’altra banda, són nombrosos els marges destruïts a causa d’algunes obres realitzades sense preveure
mesures de control de la circulació superficial de l’aigua, especialment relacionades amb l’obertura de
nous camins (Fotografies 11 i 12).
Fotografies 11 i 12. Problemes d’erosió associats a l’obertura de pistes.
La utilització de ciment, cada vegada més habitual en el bastiment de marges i altres estructures de
pedra, tant per abaratir el cost de rehabilitació com per desconeixement de la tècnica, redueix la permeabilitat del mur, de tal manera que torna més vulnerable davant de les precipitacions intenses.
Un altre factor que incideix en l’erosió hídrica són les pràctiques agrícoles inadequades, caracteritzades
per l’aplicació d’una llaurada profunda i en èpoques de pluges intenses. La remoció de la terra deixa el sòl
nu i exposat a l’impacte de les gotes de pluja, i l’excessiva profunditat d’aquesta feina agreuja la pèrdua
d’estructuració del sòl i augmenta la vulnerabilitat davant fenòmens erosius. Aquest fet queda palès a sa
Figuera a la base dels marges i dels arbres, que queden descoberts per un descens del nivell del sòl.
Incendis
El conreu de l’olivera tradicionalment s’ha combinat amb la presència de bestiar oví, que controla el
creixement de la vegetació espontània. Aquest maneig del camp, amb l’activitat ramadera, de carboners
i de segadors de càrritx a les zones no agrícoles, feia que el perill d’incendi fos molt reduït fins a mitjan
segle xx. Amb l’abandonament dels conreus i de la gestió del bosc i la garriga s’inicià la dinàmica de
recolonització vegetal, de tal manera que avui el risc d’incendi és un dels principals problemes a sa
Figuera.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
197
Els primers incendis forestals documentats a la zona daten de 1975, moment en què ja era constatable
la decadència de les activitats agràries. Des d’aleshores se n’han comptabilitzat 15, que han cremat una
superfície relativament petita (64 ha) i que han afectat, majoritàriament, marjades abandonades (Fotografia 13). Els més significatius s’han produït en el vessant del massís de Bàlitx, on es cremaren 20 ha
l’any 1984 a la zona de ses Basses i 20 ha a sa Coma l’any 1999 (taula 1).
DATA
LLOC
EXTENSIÓ (ha)
18.05.1975
25.01.1982
25.09.1982
21.07.1984
31.07.1984
02.09.1984
05.08.1985
07.11.1985
03.07.1986
03.08.1988
29.10.1989
25.08.1990
25.04.1992
14.06.1992
05.03.1999
Bàlitx de Dalt
Sa Talaia
Sa Talaia
Port
Sa Talaia
Ses Basses
Torrent de sa Figuera
Sa Figuera
Sa Figuera
Ca s’Àngel
Cas Bernats
Bàlitx de Dalt
Bàlitx de Dalt
Bàlitx de Dalt
Sa Coma
12’5
0’8
0’8
2
0’2
20
0’1
0’6
0’4
4
0’1
2
0’3
1
20
TOTAL
15
64’5
Taula 1. Incendis forestals enregistrats els darrers 30 anys a la conca del torrent de sa Figuera.
Font: Conselleria de Medi Ambient. Govern Balear.
El perill d’incendi a l’àrea pilot
s’ha avaluat amb l’anàlisi del
comportament del foc en funció
de la inflamabilitat de la vegetació, o facilitat que té per entrar
en combustió; la càrrega de combustible, en la qual es valora la
quantitat de massa combustible
per hectàrea; el pendent del vessant, que influeix en la propagació del foc i l’accelera en sentit
ascendent, i l’orientació, que
afecta el contingut d’humitat dels
combustibles.
Les zones amb menys perill corFotografia 13. Estat a marjades de ses Basses 22 anys després
responen a les marjades d’olivars
de l’incendi que cremà 20 hectàrees.
en ús, pasturades per ovelles, i
les zones d’hort, totes dues caracteritzades per la marcada discontinuïtat horitzontal de la vegetació i per
l’absència de substrat herbaci i arbustiu. Els alzinars, tot i que tenen una elevada càrrega de combustible,
tenen un estrat herbaci i arbustiu poc desenvolupat, i conserven, a l’estiu, un cert grau d’humitat, característiques que fan que en cas d’incendi el foc es propagui més lentament.
Per contra, el càrritx (Ampelodesmos mauritanica), gramínia invasora habitual dels camps marjats abandonats, és el màxim responsable de la propagació del foc i torna especialment perillós quan es combina
amb les garrigues d’ullastre i les masses de pinar.
198
Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa
Figuera (Mallorca)
La integració de les diverses variables mostra dues franges de perill d’incendi diferenciades (Fig. 3).
Així, d’acord amb l’alt grau d’abandonament agrícola, més de la meitat de la superfície de la conca
(53%) presenta un perill d’incendi alt o molt alt, que esdevé especialment greu per la proximitat al nucli
del Port de Sóller i la presència d’habitatges disseminats per la conca. Per contra, el 36% del territori es
troba dins una àrea amb perill baix o molt baix d’incendi, que correspon principalment a les marjades
d’olivar en ús a la part central de la conca (al voltant del llogaret de sa Figuera) i a les marjades de la
part alta (Bàlitx d’Amunt).
Figura 3. Mapa de perill d’incendi.
CONCLUSIONS
Els camps marjats constitueixen sistemes complexos, disposats en funció de les característiques del
coster i en què els murs i les obres hidràuliques (torrents canalitzats, parats, ralles o albellons) estan
interrelacionats per garantir l’estabilitat del conjunt.
A sa Figuera, més del 40% de les marjades es troben en mal estat de conservació, s’hi observen nombrosos esbaldrecs i s’ha produït una pèrdua de funcionalitat de la xarxa tradicional de drenatge de pedra en
sec per trencament o rebliment. La presència de litologies poc consistents i el pendents elevats són els
factors físics que més afecten l’estabilitat dels marges, però és la manca de manteniment de murs i sistemes de drenatge el factor que més influeix en el deteriorament, juntament amb actuacions inadequades
com l’obertura de camins sense preveure mesures de control de l’escolament.
L’alteració de les estructures antròpiques intensifica els problemes d’erosió hídrica en el camps. Al
mateix temps, l’abandonament de marjades i la progressiva colonització vegetal suposa, d’una banda,
l’homogeneïtzació del paisatge, i de l’altra, un augment de la massa combustible i la consolidació de
l’estrat herbaci i arbustiu, amb la qual cosa s’ha incrementat el perill d’incendi a la zona.
El grau de degradació de les marjades a sa Figuera és elevat, i si es té en compte que la decadència dels
conreus es va iniciar a la dècada de 1950, es constata que la dinàmica d’alteració és considerablement
ràpida i en posa en perill la conservació a mitjan termini.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
199
El manteniment de l’activitat agropecuària constitueix un requisit clau per salvaguardar aquests espais,
encara que la gestió n’ha de considerar la complexitat, especialment pel que fa als sistemes de drenatge,
i s’han de prioritzar les actuacions a partir dels valors paisatgístics, culturals i ambientals, amb una atenció especial a la prevenció del risc d’incendi i dels problemes erosius.
referències Bibliogràfiques Alomar, G.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M.; Reynés, A.; Rodríguez, R. (2000) Fonctionnement hydraulique des champs en terrasses de la serra de Tramuntana – Majorque, Baléares. En ACOVITSIOTIHAMEAU Pierre Sèche : Regards Croisés. Actes du VI Congrés International sur la Pierre Sèche.
Brignoles-Var, A.S.E.R. du Centre-Var, pp. 83-86.
Alomar, G.; Reynés, A.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M; Rodríguez, R. (2000) Les marjades i el medi
ambient a la Vall de Sóller i Fornalutx. Aubaïna, butlletí del Museu Balear de Ciències Naturals, Any 2
(núm. 1). Sóller, Mallorca.
DGRH-YACU (2002) Estudio de caracterización del régimen extremo de precipitaciones en la isla de
Mallorca. Informe final elaborat per la Direcció General de Recursos Hídrics del Govern de les Illes
Balears i YACU, Palma.
Consell de Mallorca (1994-2005) Projecte d’anàlisi i catalogació dels camps marjats de Mallorca.
Alaró (2000), Andratx (1999), Banyalbufar (1996), Calvià (2004), Campanet (1997), Deià (1996), Escorca
(1997), Estellencs (1998), Esporles (1997), Fornalutx (1997), Lloseta (1996), Pollença (1995), Puigpunyent
(2001), Santa Maria del Camí (1999), Selva (1995), Sóller (1998) i Valldemossa (2002) (inèdit).
Gran Enciclopèdia de Mallorca (1991-1998) Promomallorca. Inca, vol. XVI-XVII.
Gual, M; Albertí, J. (2000) Les fonts de Sóller i Fornalutx. Un esforç humà per fer de l’aigua un mitjà
de subsistència. Sóller: El Gall.
Pérez, P. (1995) La cooperativa agrícola Sant Bartomeu de Sóller i l’oli verge de la serra de Tramuntana. Palma: Cooperativa Agrícola Sant Bartomeu.
Patrimoni de marjades a la Mediterrània occidental: una proposta de catalogació (2002) Palma: FODESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de Mallorca.
Reynés, A.; Alomar, G.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M; Rodríguez, R. (2002) The PATTER project, an
innovative European initiative for cataloguing and preservation of the terrace cultivation in the Mediterranean area. En Rubio, J. (et al.) (ed.) Man and Soil at the Third Millenium: Museu de las Ciencias
Príncipe Felipe Ciudad de las Artes y las Ciencias Valencia (Spain), 28 March – 1 April, 2000. Logroño,
Geoforma. Centro de Investigaciones sobre Desertificación.
Reynés, A.; Alvaro, P.; Alomar, G.; Vadell, J. (2007) Marjades i prevenció de riscs naturals a la serra
de Tramuntana. Palma: Departament de Medi Ambient i Natura. Consell de Mallorca.
Vélez, R. (coord.). (2000) La defensa contra incendios forestales. Fundamentos y experiencias. Madrid,
McGraw-Hill./Interamericana de España S. A. U. Ed. García Brage. A.
200
Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa
Figuera (Mallorca)
COMUNICACIONS
COMUNICACIONES
INCENDIS FORESTALS
INCENDIOS FORESTALES
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
201
202
O Papel dos Socalcos na Prevenção
dE INCÊNDIOS FLORESTAIS.
Exemplos das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
L. Lourenço 1; A. Nave 2
Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais
Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra
1
[email protected]; 2 [email protected];
www.nicif.pt; www.fl.uc.pt
Resumo
Os incêndios florestais constituem um dos principais riscos naturais associados às áreas montanhosas de
Portugal e, tornaram-se no principal agente modificador da paisagem serrana.
As suas consequências directas revelam-se imediatamente quer através do envolvimento de numerosos
meios de combate quer dos milhares de hectares de floresta queimada. Com menor visibilidade mas com
consequências bem mais nefastas surge, por vezes, a destruição de áreas sociais ou a evacuação dos seus
residentes mais vulneráveis (crianças e idosos) e a vivência de muitas situações aflitivas na salvaguarda
tanto das habitações, que constituem as aldeias serranas, como dos parcos haveres.
Foi, sobretudo, a partir de meados da década de 70, do século passado, que o problema dos incêndios
florestais se começou a agravar e a assumir uma frequência significativa, com alguns deles a registarem
elevada magnitude, quando, até então, esse risco era praticamente inexistente.
Será dado especial enfoque a dois momentos particularmente dramáticos para a área de estudo do Projecto TERRISC, correspondentes aos anos de 1987 e, mais recentemente, de 2005, destacando-se o
papel que os socalcos desempenharam ou poderiam ter desempenhado na progressão do fogo, pela compartimentação que imprimem à floresta, como na defesa das aldeias afectadas por estes dois incêndios.
Palavras chave: risco ambiental, TERRISC, campos em socalcos.
ResumEN
Los incendios forestales constituyen uno de los principales riesgos medioambientales asociados a las
áreas montañosas de Portugal y, se han convertido el principal agente modificador del paisaje serrano.
Las consecuencias directas se revelan de inmediato, ya sea a través de la implicación de numerosos
medios de combate, ya sea a través de los millares de hectáreas de flora quemada. Con menor visibilidad
pero con consecuencias bien más nefastas surge, por veces, la destrucción de áreas sociales o la evacuación de los residentes más vulnerables (niños y gente mayor) y la vivencia de muchas situaciones de
angustia en la defensa de las casas que constituyen los aldeas de montaña.
Fue sobretodo después de mediados de la década de 70, del siglo pasado, cuando el problema de los
incendios forestales se agravó y empezó a tener una frecuencia significativa, con algunos de ellos de una
elevada magnitud, cuando hasta entonces, ese riesgo era prácticamente inexistente.
Se da especial enfoque a dos momentos particularmente dramáticos ocurridos en la área de estudio del Proyecto
TERRISC, correspondientes a los años de 1987 y, más recientemente, de 2005, destacándose el papel que las terrazas han desempeñado o podrían haber desempeñado tanto en la compartimentación de la vegetación y, por tanto, en la progresión del fuego, como en la defensa de los pequeños pueblos afectados por estos dos incendios.
Palabras clave: riesgo ambiental, TERRISC, campos de terrazas.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
203
Introdução
O Projecto TERRISC, realizado entre Janeiro de 2004 e Setembro de 2006, pretende avaliar a importância das áreas de socalcos na regulação hídrica e na prevenção de riscos naturais, nomeadamente em situações relacionadas com movimentações em massa, incêndios florestais e erosão acelerada dos solos.
A área de estudo do grupo de Coimbra abrange as bacias hidrográficas do rio Alvoco e da ribeira de Pomares que se distribuem pelas Serras do Açor e da Estrela e pertence aos concelhos de Arganil, Oliveira
do Hospital e Seia. Para maior facilidade de estudo a área foi subdividida em 6 bacias hidrográficas, num
total de 143,4 km2 (Fig. 1).
Estas, integram-se no mais importante conjunto montanhoso português, a Cordilheira Central, designadamente nas duas formas de relevo que atingem maiores altitudes, as Serras do Açor (1.342 m) e
da Estrela (1.993 m). Em termos litológicos estas serras comportam duas unidades distintas, pois se a
primeira é essencialmente xistosa, a segunda apresenta-se granítica, o que constitui um quadro morfoestrutural diversificado numa área que, do ponto de vista morfológico, é relativamente movimentada por
apresentar declives muito acentuados.
O risco dendrocaustológico, ou seja, de incêndio florestal, resulta de um complexo conjunto de factores
repartidos por causas de natureza física e humana. De entre os aspectos de natureza física, as condições
meteorológicas são fundamentais para justificar a ocorrência de incêndios florestais, pois estes só se
desenvolvem quando as situações meteorológicas se revelam favoráveis (temperatura do ar elevada,
humidade relativa baixa e vento moderado a forte).
Figura 1. Localização geográfica da área de estudo.
De igual modo, certas condições geomorfológicas podem favorecer o desenvolvimento de incêndios
florestais. Estas referem-se essencialmente aos declives e à exposição das vertentes. Quanto mais acentuados forem os declives, tanto mais difícil será a extinção do fogo, quer devido a dificuldades de acessibilidade aos meios de combate, quer ao facto de mais facilmente se formarem ventos locais, sobretudo
em zonas com orografia acidentada que, em regra, aumentam a velocidade de progressão das chamas.
(Lourenço, 1996)
Também a composição e a estrutura do coberto vegetal podem influenciar o maior ou menor risco de
incêndio numa determinada área florestal. Com efeito, o grau de combustibilidade irá variar, consoante
o tipo e estado das espécies aí existentes. Por outro lado, a existência ou não, de diversos estratos (arbóreo, arbustivo e herbáceo), bem comos de manta morta, determinará uma maior ou menor carga de
combustível acumulado.
204
O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios
Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Floristicamente, esta região de montanha caracteriza-se pela existência de extensas áreas de monoculturas de pinheiro bravo (Pinus pinaster) e de eucalipto (Eucalyptus globulus). As formações arbustivas
são, na sua maioria, constituídas por matos, compostos por espécies mediterrâneas de elevada inflamabilidade, nomeadamente, diversas variedades de urzes (Erica sp.), giestas (Cytisus sp.) e tojos (Ulex sp.)
e além destas, também o medronheiro (Arbutus unedo), a carqueja (Chamaespartium tridentatum) e a
esteva (Cistus ladanifer).
Metodologia
A metodologia usada para avaliar a importância que os socalcos podem vir a ter na prevenção de incêndios florestais parte da análise das situações passadas. Assim, o ponto de partida do presente trabalho
assentou na análise das estatísticas referentes ao número de ocorrências e ao total da área ardida verificada entre 1980 e 2005. Paralelamente, houve necessidade de recorrer aos levantamentos cartográficos
das áreas ardidas nos últimos 30 anos, desde 1975 até 2005.
Resultados
Analisando a evolução do número de incêndios e a consequente área ardida entre os anos de 1980 e
2005, em ambos casos, a linha de tendência aponta para um claro aumento, em consequência da situação
vivida no ano de 2005. No entanto, sobretudo após o ano de 1992, no qual arderam mais de 16.000 ha de
floresta, houve anos em que os quantitativos de área ardida registados foram diminutos. No que respeita
ás ocorrências essa diminuição não foi tão notória (Fig. 2).
Figura 2. Evolução do número de incêndios e área ardida nos concelhos de Arganil, Oliveira do Hospital e Seia,
entre 1980 e 2005.
Quanto ao número de ocorrências, a distribuição é mais irregular e aparentemente, não se pode estabelecer, com igual certeza, um padrão evolutivo, dado que os valores máximos atingidos apresentam uma
distribuição mais ou menos aleatória, correspondente aos anos de 1992, 1995, 1998 e 2005.
Os anos com maior número de ocorrências nem sempre correspondem aos de maiores áreas ardidas,
pelo que, do ponto de vista dendrocaustológico, houve anos caracterizados pela ocorrência de incêndios
florestais de grandes dimensões.
No entanto, quanto maior for a frequência dos incêndios sobre uma determinada área, menor será a
possibilidade de espécies arbóreas se regenerarem e desenvolverem. Em consequência, as espécies herbáceas e arbustivas de crescimento rápido acabam por dominar a paisagem.
Por sua vez, a localização das áreas ardidas ao longo dos últimos 30 anos, permitiu quantificar as diferenças existentes entre os campos em socalcos próximos dos aglomerados populacionais e os espaços
agro-florestais circundantes, mais afastados. (Fig. 3).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
205
Figura 3. Reincidência das áreas ardidas resultantes dos grandes incêndios florestais ocorridos entre os anos de 1975 e 2005.
Relativamente à área de estudo propriamente dita, pode verificar-se que a área nunca atingida por incêndios florestais é de 22% (quadro I). Em contrapartida, as classes 1 e 2 registam os maiores efectivos,
correspondendo a 59% da totalidade de área ardida. Finalmente, de referir a percentagem de 0,35%
registada nas classes 5 e 6, num total de 52,3 ha relativos a uma área de cabeceiras de linhas de água,
localizada no Monte do Colcurinho e no Outeiro dos Penedos, o que significa que estas áreas arderam,
em média, de 5 em 5 ou de 6 em 6 anos.
Quadro I – Distribuição da área ardida (ha), por grau de reincidência entre 1975 e 2005.
Mais especificamente, a reincidência das áreas ardidas nos 1.846,3 ha de campos em socalcos inventariados, concentra-se maioritariamente nos graus de reincidência 1 e 2, num total de 7,6% do total da área
de estudo (Fig. 4). Apesar de abranger uma pequena área, o grau de reincidência mais elevado encontrado em socalcos, atingiu a classe 4 e localiza-se na freguesia de Moura da Serra.
Figura 4. Distribuição da área de estudo, por grau
de reincidência de área ardida entre 1975 e 2005.
206
Figura 5. Evolução do índice de envelhecimento e
do sector primário, nas freguesias da área estudada.
O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios
Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Ora, o ser humano, enquanto agente modelador da paisagem, suavizou declives, criou patamares e reconduziu linhas de água, de forma a criar condições para o cultivo. A manutenção regular desses espaços
permite que se mantenham por muitos anos, o que nem sempre se verifica.
Com efeito, a diminuição da população que afecta grande parte das freguesias do interior destes concelhos teve como consequência o abandono progressivo da agricultura bem como do espaço que tinha sido
modelado para esse fim. Assim, a degradação de alguns desses espaços é inevitável e a natureza, a pouco
e pouco, vai reconquistando esses patamares, reorientando o “perfil de equilíbrio dinâmico das vertentes,
se o homem, entretanto, deixar de as conservar” (Lourenço, 1995).
Consequentemente, as terras férteis acabam por se ocupadas com estratos arbustivos e arbóreos de surgimento espontâneo ou são alvo da reconversão dos campos agrícolas em áreas florestais. Nas freguesias
mais isoladas, o envelhecimento da população e o fim da actividade agrícola (Fig. 5), leva à falta de
manutenção dos socalcos, originando o aumento da carga combustível nos campos abandonados e, consequentemente, do risco de ignição e propagação de incêndios nestas zonas serranas (Fig. 6).
Figura 6. Chão Sobral. Áreas não ardidas, em redor da povoação, correspondentes a campos em socalcos.
As descontinuidades da cobertura vegetal arbórea criadas pelos socalcos não abandonados actuam como
“aceiros verdes produtivos” que, quando não são suficientes para impedir totalmente a propagação do
fogo, pelo menos facilitam o seu combate.
Com o intuito de perceber melhor o papel dos campos em socalcos, enquanto estruturas redutoras da
manifestação do risco dendrocaustológico, analisou-se a área neles ardida durante os grandes incêndios
ocorridos nos últimos 30 anos.
Em primeiro lugar deve referir-se que, na maior parte das vezes, as áreas de socalcos ardidas, são aquelas que se encontram mais afastadas das povoações, por terem sido votadas ao abandono prematuramente e que, por isso, apresentam uma fisionomia vegetal propícia à progressão do fogo.
Por outro lado, verifica-se que apenas nos grandes incêndios de 1981, 1987 e 2005 ardeu uma área
significativa em campos de socalcos, com especial destaque para os grandes incêndios de 1987 e 2005
(Fig. 7).
Figura 7. Evolução da área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, entre os anos de 1975 e 2005.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
207
No primeiro caso, o grande incêndio destruiu cerca de 10.900 ha de floresta (Viegas et al., 1988), dos quais,
6.144,8 ha pertenciam á área de estudo do projecto TERRISC. Nesse ano, a área de campos em socalcos
afectada foi ligeiramente superior a 720 ha, na sua maioria situados em áreas de declives muito elevados e
mais afastados dos aglomerados populacionais e, por isso, há muito abandonados (Fig. 8).
Figura 8. Área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, no ano de 1987.
Por sua vez, no recente ano de 2005, viveu-se uma situação semelhante. Em termos quantitativos, o
incêndio afectou uma área de 16.300 ha de floresta. A área de estudo afectada foi ligeiramente superior,
ultrapassando 6.444 ha. No entanto, a área ardida em campos em socalcos foi ligeiramente inferior,
584,7 ha (Fig. 9).
Figura 9. Área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, no ano de 2005.
A grande diferença, relativamente a 1987, foi o facto deste incêndio ter ameaçado mais de perto alguns
aglomerados populacionais, pois o estado de abandono dos campos em socalcos, sobranceiros ás povoações, estava muito mais avançado.
208
O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios
Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Discussão
A principal conclusão que se poderá tirar, prende-se com o facto dos campos em socalcos, apesar do
estado de abandono de grande parte deles, possuírem um maior nível de resistência aos incêndios do
que as restantes áreas das vertentes em que estão inseridos e, por isso, oferecerem maior protecção aos
aglomerados populacionais.
Com efeito, a organização em terraços permite interromper a continuidade do estrato arbustivo. Quando
se trata de campos com espécies arbóreas, a continuidade destas, tanto horizontal como vertical, pode
e deve ser reduzida, devendo preferencialmente ser formadas por folhosas de crescimento lento (castanheiros e carvalhos), de modo a constituírem verdadeiras faixas de protecção aos aglomerados.
Como vimos, uma das primeiras consequências do abandono dos socalcos é o repovoamento das áreas outrora
agrícolas por espécies arbustivas (e arbóreas, numa segunda fase) de crescimento espontâneo. Deste modo,
lentamente, a floresta vai-se aproximando das povoações, trazendo consigo, o aumento do risco de incêndio
florestal (Fig. 10).
Figura 10. Socalcos anteriormente produtivos, pontualmente ocupados
com formações arbustivas e arbóreas. Soito da Ruiva.
Esta biomassa combustível, não só potencia a ignição de incêndios mas também favorece a sua propagação e, acima de tudo, dificulta a progressão no terreno de homens, veículos e máquinas de combate a
incêndios (Fig. 11).
Figura 11. Aspecto do combate ao incêndio de Julho de 2005,
na bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
209
Deste modo, a abordagem aos incêndios florestais, deve insistir na tónica da prevenção. As populações
serranas devem ser protegidas dos fogos florestais. Contudo, essa protecção não pode ficar apenas por
medidas activas, na maior parte das vezes, levadas a cabo, quando a crise já está instalada. Com efeito,
por mais medidas defensivas que se adoptem, o fogo encontra sempre “elos fracos” por onde consegue
progredir, dificultando a sua extinção e provocando danos irreparáveis e, por vezes, até perda de vidas
humanas.
Todavia, os campos em socalcos, enquanto matriz paisagística comum a todos os povoados serranos, poderão ser entendidos como estruturas anti-fogo, isto é, áreas de defesa e contenção em redor dos espaços
urbanizados, nos quais, o coberto vegetal seja alvo de uma redução e uma gestão capaz de diminuir a velocidade de progressão e a intensidade das chamas, quando estas se dirigem para as povoações (Fig. 12).
De igual modo, o risco de ignição
de um fogo junto ás casas, onde as
actividades humanas são mais frequentes e variadas, também diminuirá. E, no caso de eclosão, também diminui o risco de propagação
em direcção ás áreas florestais circundantes, uma vez que nestas circunstâncias os socalcos funcionam
como efectivas faixas de protecção.
Com estas medidas simples, muitos
grandes incêndios poderiam ter
sido ou vir a ser evitados.
Figura 12. Avanço da frente de fogo em direcção a Sobral Gordo.
Bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.
Fonte: Câmara Municipal de Arganil.
Considerações Finais
Apesar da reabilitação e preservação dos campos em socalcos na sua totalidade se revelar uma tarefa
utópica, pelos custos que implicaria, os agentes locais deverão concentrar esforços na reabilitação paisagística e estrutural dos campos em socalcos das áreas circundantes aos aglomerados populacionais, uma
vez que o desbaste regular das espécies arbustivas invasoras e espontâneas, a poda anual das copas do
estrato arbóreo (essencialmente árvores de fruta) e o consumo do pasto pelo gado, se constituem como
factores de regulação e minimização do risco de incêndio nos campos em socalcos.
Estas acções proporcionarão uma dualidade de benefícios complementares, capazes de aumentar a sustentabilidade destas regiões cada vez mais deprimidas. Em suma, aliar a defesa das populações ao turismo de natureza e aventura, diminuirá a sua vulnerabilidade e minimizará o isolamento que as afecta.
Para isso, os campos em socalcos deverão ser olhados enquanto mosaicos de parcelas de gestão de
combustíveis, constituindo faixas de protecção aos aglomerados populacionais.
Agradecimentos
Os autores manifestam o seu agradecimento ao Eng.º Miguel Cruz, da Direcção Geral dos Recursos Florestais, pela pronta disponibilização de elementos estatísticos e cartográficos. À Eng.ª Cristina Almeida,
da Junta de Freguesia do Piódão, ao Arquitecto Miguel Pinheiro, da Câmara Municipal de Arganil e ao
Eng.º José Carlos, do Gabinete Técnico Florestal da Câmara Municipal de Oliveira do Hospital, estão
gratos pela cedência de fotografias relativas ao incêndio de Julho de 2005.
210
O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios
Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
referênces Bibliográficas
Lourenço, L. (1988) Evolução de vertentes e erosão dos solos, nas serras de xisto do centro de Portugal,
em consequência de incêndios florestais. Análise dos casos observados em 1987. Relatório Técnico,
Centro de Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 22 p.
Lourenço, L. (1995) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do Centro
de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio Ibérico de Geografia, Publicações da Universidade do Porto, Porto, Vol. II., pp. 999-1009.
Lourenço, L. (1996) Serras de Xisto do Centro de Portugal – Contribuição para o seu conhecimento
geomorfológico e geo-ecológico. Dissertação de Doutoramento. Faculdade de Letras da Universidade
de Coimbra, 757 p. (inédito).
Lourenço, L.; Nave, N.; Pereira, N.; Silva, M.; Carvalho, A.; Fialho, J. (2006) Projecto TERRISC – Recuperação de paisagens de socalcos e prevenção de riscos naturais nas serras da Estrela e do Açor,
Interreg III B/Sudoe, Núcleo de Investigação Cientifica de Incêndios Florestais, Lousã, 35 p.
Lourenço, L.; Fialho, J. (2006) Importância dos socalcos na mitigação do risco de erosão hídrica acelerada após incêndios florestais. Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Fátima 2006 (no prelo).
Lourenço, L.; Pereira, N. (2006) Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais. Exemplos
das bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares. Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Fátima 2006 (no prelo).
Nunes, A. (2002) Região Centro de Portugal: duas décadas de incêndios florestais. Territorium 9, Coimbra.
Pereira, J. M.; Santos, M. T. (2003) Áreas queimadas e risco de incêndio em Portugal. DGRF, Lisboa, 64 p.
Rebelo, F. (2003) Riscos Naturais e Acção Antrópica. Estudos e Reflexões. Coimbra, Imprensa da Universidade de Coimbra, 2ª Edição revista e aumentada.
Viegas, D. X.; Lourenço, L; Neto, L.; Pais, T.; Paiva, J.; Ferreira, A.; Goulão, M. (1988) Análise do
incêndio florestal ocorrido em Arganil/Oliveira do Hospital, de 13 a 20 de Setembro de 1987. Relatório
Técnico 8801, Centro de Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 102 p.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
211
212
Importância dos Socalcos na Mitigação
do Risco de Erosão após Incêndios Florestais.
Exemplos das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
L. Lourenço1; J. Fialho2
Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais
Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra
1
[email protected]; [email protected]
www.nicif.pt; www.fl.uc.pt
Resumo
As serras da Cordilheira Central de Portugal têm sido, desde há milhões de anos, palco de episódios
espectaculares, uns mais do que outros, mas todos eles protagonizados por intempéries mais ou menos
violentas que, umas vezes pela sua impressionante força e, outras vezes, pela sua repetição, “movem
montanhas”, como o comprovam alguns depósitos existentes no sopé.
Nos últimos tempos, os incêndios florestais, ao destruírem a vegetação e, por conseguinte, ao deixarem
o solo exposto directamente ao embate das gotas de água da chuva, vieram contribuir para acelerar os
efeitos erosivos provocados por estas intempéries.
Com efeito, como a água das chuvas passa a precipitar-se sobre vertentes desnudadas, a sua acção erosiva intensifica-se, mesmo com valores normais de pluviosidade, e aumenta significativamente quando,
por vezes, a chuva se manifesta de forma mais violenta e concentrada, situações que originam uma
erosão mais vigorosa.
Como estruturas capazes de contrariar estes processos erosivos, mormente após os incêndios florestais,
surgem os socalcos, pois enquanto se mantêm conservados funcionam como verdadeiras estruturas antierosão. Com efeito, a comparação de dados referentes à erosão dos solos, recolhidos após incêndios
florestais em socalcos e em vertentes naturais, não deixa qualquer dúvida sobre a acção anti-erosiva dos
socalcos, mesmo em situações de temporal.
Apresentam-se, pois, resultados concretos de casos de estudo, que ilustram a evolução de vertentes em
condições hidrometeorológicas adversas.
Palavras chave: situações meteorológicas adversas, riscos hidrológicos, torrencialidade, campos em
socalcos, TERRISC.
ResumEN
Las sierras de la Cordillera Central de Portugual han sido, desde hace millones de años, palco de episodios espectaculares, unos más que otros, pero todos ellos protagonizados por tormentas más o menos
violentas que, unas veces por su impresionante fuerza y, otras, por su repetición, “mueven montañas”,
como lo comprueban los depósitos existentes en su base.
En los últimos tiempos, los incendios forestales, al quemar la vegetación y, en consecuencia, dejar el
suelo expuesto directamente al embate de las gotas de agua de lluvia, contribuyen a acelerar los efectos
erosivos provocados por estas tormentas.
En efecto, como el agua de lluvia corre sobre vertientes desnudadas, su acción erosiva se intensifica, incluso con valores normales de pluviosidad, y aumenta significativamente cuando, algunas veces, la lluvia
se manifiesta de forma más violenta y concentrada, situaciones que originan una erosión más vigorosa.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
213
Las terrazas surgen como estructuras capaces de contrariar estos procesos erosivos, mayormente después de los incendios forestales, ya que mientras se mantienen conservadas funcionan como verdaderas
estructuras antierosivas. La comparación de datos referentes a la erosión de suelos, recogidos después de
incendios forestales en terrazas y en vertientes naturales, no nos dejan dudas sobre la acción antierosiva
de las terrazas, incluso en situaciones de tormenta.
Se presenta pues resultados concretos por medio de casos de estudio que ilustran la evolución de vertientes en condiciones hidrometeorológicas adversas.
Palabras clave: condiciones meteorológicas adversas, riesgos hidrológicos; torrencialidad, bancales,
TERRISC.
Introdução
Em Portugal, os processos de erosão hídrica acelerada verificados após a ocorrência de incêndios florestais, acarretam um aumento do risco de grandes movimentos em massa, normalmente, com consequências muito graves para as populações que, após sofrerem enormes prejuízos causados pelo fogo, são de
novo afectadas, agora pela água, a qual vem provocar novos e avultados danos às suas infra-estruturas
e campos agrícolas.
Nas áreas serranas, a vincada morfologia, com declives muito elevados, obrigou o Ser humano a adaptar
as técnicas de agricultura, de forma a conseguir um pouco de terra para cultivar. Deste modo, as vertentes encheram-se de socalcos, que, para além de proporcionarem solos férteis para as culturas agrícolas,
funcionam como óptimas estruturas anti-erosão, dado que geram rupturas de declive, reduzem a velocidade da água de escorrência e consequentemente, aumentam as taxas de infiltração.
Em condições normais de precipitação, os socalcos servem para travar a erosão. Contudo, nas áreas
queimadas e em condições meteorológicas severas, por vezes estas estruturas são danificadas e os riscos
podem manifestar-se plenamente.
Para avaliar a importância dos processos erosivos neste contexto, comparámos situações atmosféricas
normais e extremas, em áreas afectadas por grandes incêndios florestais, dando particular destaque aos
episódios ocorridos em 1987 e 2006, na serra do Açor, permitindo, desta forma, retirar conclusões sobre
a importância da preservação dos campos de socalcos e da vegetação.
Esta investigação foi desenvolvida no âmbito do projecto TERRISC, que tem como principais objectivos a inventariação das estruturas de socalcos existentes e caracterização do seu estado de conservação,
a ocupação e o uso do solo, com vista a uma definição de estratégias de preservação e valorização dessas
paisagens. Estuda paisagens de socalcos em diferentes condições geológicas e em contextos geomorfológicos e edafoclimáticos diferenciados, bem como a regularização hídrica das vertentes e a prevenção
de riscos naturais, nomeadamente da ocorrência de incêndios florestais e da erosão hídrica acelerada.
Metodologia
Para atingir os objectivos deste trabalho, recorreu-se a dados de escorrência e erosão obtidos entre 1988 e
1989, em parcelas de erosão e pluviómetros totalizadores instalados na serra da Lousã (Lourenço,1989)
e a dados recolhidos nos 6 campos experimentais do projecto TERRISC, dos quais, 3 são constituídos
por uma parcela de erosão e uma estação meteorológica (Cabeça, Porto Silvado e Cimo da Ribeira) e os
restantes, apenas com parcela de erosão (Loriga, Piódão e Colcurinho), todos eles instalados em campos
de socalcos (Fig.1).
Foram ainda efectuados reconhecimentos de campo, com o intuito de verificar, in loco, o resultado dos episódios de precipitação intensa ocorridos nos dias dezasseis de Junho de 2006 e catorze de Julho de 2006, dentro
da área de estudo do já referido projecto. Alem dos registos obtidos nos campos experimentais, a metodologia
baseou-se na interpretação das imagens e informações obtidas, bem como na observação directa e nas medições efectuadas no campo, permitindo focar os aspectos essenciais do funcionamento de pequenas ribeiras e
ravinas, perante chuvas anormalmente violentas, revelando os resultados reais da erosão hídrica acelerada.
214
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Figura 1. Enquadramento geográfico da área de estudo.
Resultados
1. Caracterização física da área estuda
A área estudada pelo TERRISC é demasiado vasta para ser aqui caracterizada com pormenor, tanto mais que
os episódios que iremos apresentar, forma muito limitados tanto no tempo como no espaço, separados por
apenas alguns quilómetros, dentro da área de estudo do TERRISC. Estes factos levam-nos a apenas apresentar uma caracterização geral da área de estudo do TERRISC, onde se inserem as bacias hidrográficas do rio
Alvoco e da ribeira de Pomares, que protagonizam os episódios que se caracterizam com mais detalhe.
Estas duas bacias hidrográficas pertencem ao mais importante maciço montanhoso do centro de Portugal, a
Cordilheira Central, com a serra da Estrela a desenvolver-se em materiais predominantemente graníticos e
a serra do Açor em xisto. A altitude ultrapassa os 1.000 m em ambas as serras, atingindo 1.993 m na Torre,
ponto mais alto da serra da Estrela e 1.342 m, em São Pedro do Açor, ponto culminante da serra do Açor.
A litologia desta área deixa prever um aumento da vulnerabilidade, dada a baixa permeabilidade das rochas
magmáticas presentes, que, juntamente com os xistos e os grauvaques, contribuem para baixas taxas de infiltração e coeficientes de escoamento superficial elevados. Assim, podem observar-se, com alguma frequência
ravinamentos e movimentos em massa, tais como desabamentos, desmoronamentos e deslizamentos, processos erosivos muito acentuados pela perda de coberto vegetal, em consequência dos incêndios florestais.
Morfologicamente, observa-se uma rede de drenagem bem organizada, com um encaixe vigoroso, aproveitando, na maioria dos casos, linhas de fragilidade, como falhas e fracturas. Deste modo, existe uma
rigidez muito grande em algumas linhas de água, que escoam quase em linha recta. Consequentemente,
verificam-se elevados declives, na maior parte da área de estudo (Fig. 2), em 147,46 km2 dos 162 km2,
correspondentes ao total da área de estudo.
Figura 2. Declives da área de estudo.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
215
Do ponto de vista climático, a imponência e orientação geográfica desta massa terrestre interfere na deslocação das massas de ar húmidas vidas de Oeste, funcionando como barreira de condensação, fazendo
com que as vertentes expostas a poente registem maiores quantitativos pluviométricos, em detrimento
das vertentes expostas a nascente, onde a massa de ar já chega com muito menos humidade, dado que a
perdeu ao atravessar a montanha. Assim, nas 3 estações meteorológicas do TERRISC foram registados
quantitativos totais de 778 mm, no período de Janeiro a Julho de 2006, provando que é uma área com
uma grande disponibilidade de água para erosão. Por sua vez, as temperaturas médias rodaram os 13 ºC
e a humidade relativa média de 65%, (Quadro. I).
Vento
Temperatura
Colcurinho
Piódão
Loriga
média mensal (ºC)
Média Max. Min.
Pressão atmosférica
Humidade (%)
Precipitação
Velocidade km\h
Rajada máxima
média (mb)
total mensal
(mm)
13,76
38,50
-3,50
64,53
3,85
85,30
946,22
578,74
13,17
38,00
-3,40
65,42
1,21
69,20
927,35
778,10
12,61
36,50
-4,70
71,26
2,22
67,60
950,40
687,24
Quadro I. Condições meteorológicas locais, no período de Janeiro a Julho de 2006.
2. Factores que contribuem para a erosão na área de estudo
A erosão, definida como o conjunto de processos – desgaste, transporte e acumulação – que modelam a
superfície da terra (Batouxas e Viegas, 1998), resulta da conjugação dos agentes naturais presentes, das
condições geomorfológicas e do tipo de coberto vegetal. Como tal, cada área será mais ou menos propensa a determinados processos erosivos, mediante as condições meteorológicas que se fizerem sentir,
o tipo de litologia presente e a existência ou não de vegetação.
De entre os processos que mais contribuem para a erosão na área de estudo contam-se a precipitação e
o gelo. Indirectamente são os incêndios florestais e em consequência, a inexistência de coberto vegetal,
que mais facilitam a actuação daqueles.
A precipitação é um dos principais, senão mesmo o mais importante, agente erosivo que actua neste
palco, onde tanto a quantidade como duração serão preponderantes. Quanto mais intensa for uma chuvada, ou seja, quanto mais quantidade de água cair em menos espaço de tempo, maior será a escorrência
superficial por ela originada, a qual transmite uma enorme energia à água que se concentra nas ravinas e
ribeiras e que, assim, ganha uma competência e capacidade de transporte muito grandes.
Se, nestas condições, houver material destacado, preparado para ser transportado, ele será certamente
arrastado. Também os processos ligados à queda da gota de água, que interferem na erosão hídrica, nomeadamente o “Splash” ou salpico, que corresponde ao impacte gerado pela gota de chuva ao embater
o solo, podendo levar a que os efeitos deste sejam muito acentuados. No entanto, que são responsáveis pela criação das superfícies de “batance” ou OPS – organizações peliculares superficiais, Cordeiro
(2004), só são considerados se ainda não houver água de escorrência.
Por sua vez, o gelo assume uma importância significativa no tocante à preparação do material para posterior arrastamento, através do destacamento das partículas minerais, efectuado pelas agulhas de gelo.
Estas formam-se em altitude, em noites muito frias, normalmente correspondentes a situações anticiclónicas e em locais onde o solo se apresenta desprovido de vegetação. Os pequenos clastos destacados ficam, assim, disponíveis para serem transportados pelas primeiras chuva, podendo apresentar dimensões
que, nos casos observados, variaram entre mícrones e 3 cm.
Também o declive é um factor essencial para que se verifique erosão, sendo considerado como limiar
para desencadear a erosão o valor de 30% (Rebelo e Campar, 1986).
Pelo contrário, a vegetação é essencial como protecção das vertentes contra a erosão hídrica, dado que,
para além de aumentar a capacidade de infiltração do solo, em detrimento da escorrência superficial, fixa
não só as partículas minerais do solo, mas também calhaus de maior porte.
Deste modo, os incêndios florestais, ao eliminarem o referido factor de protecção que, antes, era oferecido pela vegetação, aceleram a erosão hídrica, sendo indirectamente os principais responsáveis para os
episódios verificados, tanto em 1988 como em 2006, na serra do Açor.
216
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
3. Os Socalcos enquanto estruturas anti-erosão
Os socalcos foram construídos para possibilitar a
prática de agricultura em vertentes declivosas, de
modo a evitar a erosão dos solos e, também a contribuir para a regularização hídrica das vertentes. Na
actualidade funcionam ainda como interface entre a
floresta e os pequenos aglomerados populacionais,
sendo, portanto, essenciais na protecção das aldeias
contra os fogos florestais, por apresentarem uma
descontinuidade horizontal no coberto florestal.
(Fig. 3).
A realidade mostra-nos que estas antigas estruturas se
têm revelado muito eficientes na protecção contra a
perda de material mineral dos campos agrícolas, favorecendo a infiltração da água das chuvas, contribuído
assim para fazer aumentar a humidade do solo, essencial para a instalação da vegetação.
Figura 3. Socalcos em bom estado, a jusante
do lugar da Cabeça.
No entanto, a ausência da sua utilização agrícola e, consequentemente, da sua conservação a médio e longo
prazo, vai acarretar uma destruição parcial ou total dos muros de suporte dos socalcos, levando ao aumento
do risco de movimentos em massa, que pode levar à perda de todo o solo agrícola presente no patamar. Neste
caso, a sua reconstrução será muito difícil, por razões de ordem sócio-económica, fazendo prever uma crescente degradação destas paisagens, e um constante aumento do risco de movimentos em massa.
Para além disso, devido ao abandono a que muitas desta infra-estruturas estão votadas, a instalação de um
coberto vegetal arbustivo e/ou arbóreo, faz aumentar o risco de incêndio, tanto de ignição como de propagação, perdendo, deste modo, paulatinamente, a capacidade
de protecção que antes oferecia aos povoados.
Mas os campos de socalcos também necessitam de protecção da água proveniente da vertente a montante, que,
sendo em quantidades elevadas, pode levar à danificação dos
patamares e dos muros de suporte a jusante. Desta forma, foram construídas estruturas complementares para desviar esse
excesso de água dos campos agrícolas, nomeadamente diques
e valados. Quando se assiste à sua degradação e ao entulhamento ou ruptura de uma destas estruturas, e perante chuva
mais ou menos abundante, verifica-se que todos os patamares
a jusante vão começar a sofrer danos, podendo levar mesmo à
queda de muros e, consequente, à erosão dos solos (Fig. 4).
Figura 4. Pormenor de um dique rebentado,
com a destruição parcial dos patamares.
4. Erosão após incêndios florestais em condições meteorológicas normais
Tanto os efeitos da erosão acelerada em vertentes, como a evolução de vertentes e a erosão dos solos nas serras de xisto do centro de Portugal, em consequência de incêndios florestais e, em particular, a análise de casos
observados em 1987, na sequencia do grande incêndio florestal que, entre 13 e 20 de Setembro, incinerou 10
900 ha de mato e floresta (Viegas, 1988), numa vasta área da serra do Açor, foram oportunamente objecto de
análise (Lourenço, 1988a e 1988b), pelo que não nos vamos agora deter nesses aspectos. Contudo, alguns
deles serão referidos porque permitem estabelecer análise quantitativa e comparativa entre os valores que, em
1989, registámos em parcelas experimentais instaladas na serra da Lousã (Lourenço, 1989a, 1989b, e 1991)
com os que agora, em 2006, recolhemos na serra do Açor. Com a informação disponível, foi assim possível
efectuar comparações de valores relativos a precipitação, escorrência e material erosionado, em vertente e
patamar, de forma a vincar, ainda mais, o papel dos socalcos na regularização hídrica das vertentes.
Deste modo, em coberto vegetal de castanheiros, verificou-se que, para valores idênticos de precipitação,
se registaram quantitativos de escorrência muito semelhantes, tanto em patamar como em vertente. No
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
217
primeiro período, na parcela do Piódão, verificou-se que a escorrência foi mais elevada, comparativamente
ao resto da amostra. Este facto resultou das primeiras chuvadas terem sido obrigadas a escoarem-se à superfície, em virtude da camada hidrofóbica criada após o grande incêndio. No que respeita á quantidade de
material erosionado, é quase inexistente em ambas as parcelas, nunca ultrapassando 10 g/m2. Deste modo,
verifica-se que, com vegetação, o comportamento da erosão é muito idêntico nos dois casos, (Figs. 5 e 6).
Figura 5. Análise comparativa dos valores da precipitação e da escorrência, registados nas parcelas GAHC,
na serra da Lousã em 1989 (à esquerda,) e do Piódão, em 2006 (à direita), ambas situadas sob coberto de castanheiros.
Figura 6. Análise comparativa dos valores da escorrência e do material erosionado, registados e na parcela GAHC,
na serra da Lousã, em 1989 (à esquerda,) e na parcela do Piódão, em 2006 (à direita), ambas sob coberto de castanheiros.
Em contrapartida, na área ardida, os valores de escorrência foram, em ambos os casos, mais elevados
do que na situação anterior. Na vertente, mesmo com precipitações inferiores às do patamar, registam-se quantitativos de água de escorrência muito superiores, o que facilmente se compreende, dado o
maior declive, que facilita a escorrência e dificulta a infiltração, levando a que a quantidade de material
erosionado fosse, de igual forma, muito superior, tendo-se registado, num dos períodos, cargas sólidas
transportadas de 300 g/m2, na parcela GAMO, valor que se pode considerar como muito relevante, em
termos de erosão (Figs. 7 e 8).
Figura 6. Análise comparativa dos valores da precipitação e da escorrência, registados nas parcelas do GAMO (à esquerda),
na serra da Lousã em 1989 e do Piódão, em 2006 (à direita), ambas situadas em área ardida.
218
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Figura 8. Análise comparativa dos valores da escorrência e do material erosionado, registados nas parcelas
do GAMO (à esquerda), na serra da Lousã em 1989 e do Piódão, em 2006 (à direita),
ambas situadas em área ardida.
5. Erosão após incêndios florestais em situações meteorológicas particularmente adversas
5.1.Consequências dos temporais anteriores a 2006
Os efeitos dos temporais na intensificação da erosão em vertentes afectadas por incêndios florestais
são também já bem conhecidos (Lourenço, 1988c; Lourenço, 2004; Lourenço e
Lopes, 2004). Do mesmo modo, também
estão identificados os locais onde o risco
de erosão normalmente se manifesta com
mais intensidade e que correspondem a
intervenções antrópicas nas vertentes,
que, no presente, a maior parte das vezes estão relacionadas com a abertura de
estradas e caminhos florestais, enquanto
que no passado foram feitas para transformar as vertentes declivosas em terras
agrícolas, através da construção de socalcos, que ficaram protegidos das enxurradas por diques que marginavam os
valados que recebiam a água proveniente
das chuvas.
As consequências dos maiores incêndios
ocorridos em Portugal, foram muito graves para as populações residentes, que,
após lidarem com os problemas imediatos que um grande fogo florestal acarreta, sofreram depois as consequências da
eliminação da vegetação que cobria as
vertentes.
Deste modo, são os efeitos posteriores,
causados pela água das chuvas, que causam os maiores estragos, tanto ao nível
da perda de solo agrícolas, como em todas as infra-estruturas construídas pelo
Homem.
Figura 9. Localização das áreas mais afectadas na bacia hidrográfica
da ribeira d Pomares, mostrando o limite do grande incêndio de 2005.
1 – Limite da área queimada.
2 – Área mais afectada pelo temporal de Junho de 1988.
3 – Área onde os efeitos erosivos mais se fizeram sentir.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
219
Refere-se, assim, a título de exemplo, a tragédia ocorrida na Sorgaçosa. Cerca de um ano após o referido
incêndio, uma intensa trovoada, que precipitou quantitativos de água anormalmente elevados e concentrados no tempo e no espaço. Duas pequenas ribeiras, subitamente transformaram-se em poderosas torrentes de lama, pedras e água, tendo uma delas danificado o primeiro andar de uma casa (Figs. 10 e 11),
que desabou por não ter conseguido suportar o peso do material que entro pelas janelas. O largo da aldeia ficou repleto de detritos tendo obstruído a movimentação das viaturas que se encontravam nesse local,
nomeadamente um camião de transporte de mercadorias.
Figura 10. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha
de água, após a tempestade.
Cliché: Comarca de Arganil
Figura 11. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha de
água, depois da reconstrução.
Na vertente oposta à da Sorgaçosa a mesma intempérie, também provocou erosão intensa, na
ribeira do Carvalhal, que passa nas proximidades do Espinho. Derivado ao rebentamento de vários diques o curso de água retomou o leito original, destruindo algumas quelhadas, a designação
local dada aos socalcos.
Os estragos destas chuvadas alastraram-se a toda a bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.
Os danos centraram-se nas pequenas represas e pontões, das aldeias, que foram entulhados ou
levados pela corrente. Por sua vez a inundação de campos agrícolas, leva a que pastos e hortas
se transformem em amontoados caóticos de calhau.
Contudo, este tipo de fenómenos não está condicionado apenas a estas áreas. Tanto podem acontecer em
xistos, como sucedeu na Quinta de Belide, concelho de Góis, em granitos, como ocorreu na ribeira de
Albargueira, concelho de manteigas, ou em calcários, como se observoun na freguesia das Cortes e em
Vale Fernando, no concelho de Leiria (Lourenço e Lopes, 2004).
No primeiro caso as chuvadas após um incêndio, desencadearam uma erosão muito
acentuada, principalmente numa estrada de
terra batida que serviu, no fundo, como torrente. O entupimento das manilhas que deveriam permitir a circulação da água levou
a que a via ficasse completamente destruída, tendo sido aberto um sulco com mais de
um metro de profundidade (Fig. 12).
A situação em Leiria foi em tudo semelhante às anteriormente referidas, sendo que a
grande diferença está no material geológico, já que são calcários. No entanto as imagens são representativas de que o processo
erosivo funciona basicamente da mesma
forma. (Fig. 13).
220
Figura 12. Estrada danificada,
na Quinta de Belide, Góis
Figura 13. Estrada danificada,
em Cortes, Leiria.
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
5.2. Consequências dos temporais ocorridos em Junho e Julho de 2006
A área afectada é sensivelmente a
mesma de 1988 (Fig. 14) e a conjugação dos factores foi análoga. Após
18 anos, a situação repetiu-se!
Em Julho de 2005, ocorreu um dos
maiores incêndios de que há registo,
em território nacional, tendo ardido
17.444 ha de floresta e mato. Em 16
de Junho de 2006, uma instabilidade atmosférica levou à formação de
trovoadas muito fortes, por todo o
país. A cidade de Coimbra, assim
como outras cidades portuguesas,
foram atingidas por vários desses
fenómenos atmosféricos, provocando danos nas infra-estruturas, principalmente, viárias.
Sobre a bacia hidrográfica da ribeira
de Pomares e da ribeira do Piódão
(Fig. 14), precipitaram-se, em menos de uma hora, cerca de 22 mm de
chuva, sendo este valor muito elevado, se atendermos à curta duração
da trovoada, (Fig. 15).
Figura 14. Localização das áreas mais afectadas nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e Piódão, mostrando o limite
do grande incêndio de 2005.
1 – Limite da área queimada.
2 – Área mais afectada pelo temporal de Julho de 2006.
Figura.15. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 16 de Junho de 2006.
As consequências do temporal, em termos erosivos, fizeram-se notar em toda a bacia, principalmente nas piscinas fluviais de vários locais, como Soito da Ruiva, Sobral Magro, Pomares, Avô, Piódão, Foz de Égua e Vide.
Verificaram-se, também ravinamentos, nas proximidades das Fontes do Cide e na pequena sub–bacia
hidrográfica do Gondufo.
As piscinas fluviais encontravam-se total ou parcialmente cobertas por material mineral de todas as
dimensões. As estruturas encontravam-se completamente inutilizáveis e, no caso especifico de Soito da
Ruiva, a sua reabilitação será muito difícil, já que o acesso só se efectua a pé e a população envelhecida
não tem grande força anímica para reverter a situação (Fig. 16).
Nas restantes piscinas fluviais os problemas foram idênticos aos descritos anteriormente, com o bloqueio da represa com troncos e posterior deposição de material.
Registos da estação meteorológica do NICIF, nas proximidades da aldeia do Piódão. Contudo, nas cabeceiras da bacia hidrográfica esse valor
terá sido mais elevado, em função da maior altitude, de acordo com o testemunho de vários observadores locais.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
221
Nas proximidades das Fontes do Cide, ocorreu uma situação típica de entulhamento da manilha da estrada, que levou a que a água corresse por cima, levando consigo material sólido, não tendo, no entanto,
danificado a via. A particularidade desta situação, prende-se com o facto de ter sido apenas uma ribeira a
funcionar, dado que, outra, afastada por escassos metros, não tinha funcionado com a mesma violência.
Isto permite-nos aferir a localização do limite da trovoada.
No Gondufo, um ravinamento provocou a mobilização de muito material mineral, que causou estragos
na rede viária, (Fig. 17) e no rés do chão de algumas casas.
Figura 16. Piscina fluvial de Soito da Ruiva,
Figura 17. Ravinamento próximo do Gondufo,
entulhada pelos calhaus trazidos na enxurrada.
com danificação da estrada.
Por sua vez, no dia 14 de Julho de 2006, uma depressão de origem térmica, centrada na Península
Ibérica, gerou fortes chuvas de origem termo-convectiva, ligadas a nuvens do tipo cumulonimbo, com
um enorme desenvolvimento vertical. Verificou-se, inclusivamente, a queda de grandes pedras granizo,
provando que o arrefecimento das massas que ascendiam, era feito de forma muito brusca e em altitudes
muito elevadas. A estação meteorológica do Piódão registou uma queda pluviométrica, no espaço de
uma hora, de cerca de 40 mm (Fig. 18). No entanto, testemunhas locais afirmaram que a chuvada foi
concentrada em menos de meia hora, o que agrava ainda mais a situação.
Figura 18. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 14 de Julho de 2006.
Se anteriormente considerámos 22 mm um valor elevado, estamos, assim, perante um valor extremo, que só
poderia causar muitos danos. Desta vez, e à semelhança dos temporais do mês anterior, existiram estragos
nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e do Piódão. Neste ponto, daremos destaque ao que se sucedeu na pequena aldeia histórica do Piódão, dado que foi a situação onde o risco se manifestou da pior
forma possível, já que para além dos avultados danos materiais, houve a registar a morte de um homem.
Pelas razões indicadas na nota anterior, nas cabeceiras das ribeiras, coincidentes com o nível culminante da serra do Açor, os valores da
pluviosidade terão sido bem mais elevados.
222
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Figura 19. Perfil longitudinal da barroca dos Prados e perfis transversais da secção entre o viveiro das trutas e do aqueduto.
A intensa queda pluviomé-trica concentrou-se em três linhas de água, tributárias à ribeira do Piódão, a
montante da aldeia, provocando uma intensa erosão, principalmente no leito das ribeiras, sendo escavados, em alguns locais, cerca de quatro metros de profundidade, (Fig. 19). Em termos erosivos, estamos a
referir-nos a uma quantidade colossal de materiais sólidos, que foram mobilizados pela enorme quantidade de água que correu nas linhas de águas.
A montante da aldeia, um viveiro de trutas, instalado no leito da ribeira para aproveitar a água corrente,
pertencente ao senhor Francisco Fontinha, foi totalmente destruído pelas pedras transportadas pela enxurrada (Fig. 20).
Figura 20. Pormenor do leito da ribeira
escavado a montante do viveiro das trutas.
Figura 21. Viveiro das trutas atulhado como os materiais
trazidos pela enxurrada.
Na aldeia do Piódão, os estragos processaram-se ao longo da linha de água, mas os mais avultados foram
no parque de estacionamento e na piscina fluvial. O parque está instalado sobre a ribeira, que foi canalizada para uma manilha de betão de 1,5 m de diâmetro e que foi completamente obstruída pela quantidade de material da enxurrada, levando a que a água passasse a correr através do parque, provocando a
sua total destruição, (Fig. 22).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
223
Figura 22. Aspecto da destruição do parque de estacionamento,
visto da ponte antiga, onde se pode ver a manilha que canalizava a
ribeira. Eng.ª Cristina Almeida.
Figura 23. Aspecto geral das pontes pedonais após
as enxurradas (a de jusante foi destruída).
No local encontravam-se um contentor e alguns veículos, que foram arrastados, entre os quais uma
carrinha de grandes dimensões, que foi parar a um quilómetro e meio da sua localização inicial, tendo o
motor ficado separado do chassis. Este facto demonstra bem a força viva desta torrente. Imediatamente a
jusante do parque, existe uma ponte antiga de xisto, que suportou a passagem de todo o material, sem ser
destruída, (Fig. 23), ao contrário da ponte pedonal da piscina fluvial, que foi completamente destruída.
Na piscina fluvial da aldeia, os estragos foram de grande monta, já que a estrutura ficou totalmente
coberta por material, até à altura do pontão das comportas. O facto de uma das duas comportas, se
encontrar fechada, pode ter agravado a situação, já que não permitiu a livre passagem da água e, consequentemente, da lama, pedras, troncos e ramos, apesar de que, perante tal violência, esse facto teria sido
quase irrelevante.
Mas, este caso, seria apenas uma grande enxurrada, que destruiu tudo na sua passagem, se não tivesse
havido vítimas humanas. António Leite, de Oliveira dos Azeméis, foi arrastado quando tentava passar a
ponte da piscina para ir ter com a sua família. Nesse momento, a onda de cheia passou, “levando a vida
do indivíduo”, que só foi encontrado 10 dias depois, a um quilómetro e meio da piscina, pelo presidente
da Junta de Freguesia do Piódão.
Considerações finais
A presença de uma morfologia movimentada como a que ocorre nas montanhas do centro de Portugal
proporciona aos processos erosivos um papel de enorme importância na modelação da paisagem. Por
vezes, os incêndios florestais, que tem vindo progressivamente a eliminar e alterar a vegetação que cobre
estas serras, têm igualmente, potenciado episódios impressionantes de erosão hídrica acelerada, após o
fogo, conforme ficou patente ao longo do artigo.
Ao compararmos o comportamento da erosão em socalcos e em vertentes, em condições físicas idênticas comprovamos que os socalcos agrícolas são, efectivamente eficazes no combate à erosão hídrica. Os
muros de pedra solta que os suportam são uma peça chave para a preservação das áreas montanhosas,
funcionando por um lado como estruturas anti-erosão e, por outro, como estruturas que reduzem o risco
de ignição e propagação do fogo, razão pela qual devem ser mantidos e preservados, o que implicará um
esforço das entidades locais competentes, para levar a cabo esta tarefa, que tem tanto de difícil como de
audaciosa. A necessidade da sua preservação fica, desta forma, comprovada.
É a massa de água e todo o material transportado, que se desloca a grande velocidade e com uma altura considerável, através do vale da
ribeira, em situações extremas de precipitação concentrada.
224
Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das
bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)
Agradecimentos
Os autores agradecem à Eng.ª Cristina Almeida Melo a cedência de fotografias e ao Sr. Francisco Lopes
Fontinha a visita guiada à barroca dos prados. Estão reconhecidos a ambos e ao presidente da Junta de
Freguesia do Piódão a pronta disponibilidade que sempre demostraram para connosco colaborarem nas
explicações dos factos ocorridos.
referênces Bibliográficas
Batouxas, M.; Viegas J. (1998) Dicionário de Geografia. Edições Silabo, Lisboa, 55 p.
Cordeiro, A. (2004) Dinâmica de vertentes em montanhas ocidentais do Portugal Central. Tese de doutoramento apresentada à universidade de Coimbra, Coimbra.
Lourenço, L. (1988a) Efeitos da erosão acelerada em vertentes na sequência de incêndios Florestais.
Comunicações, Jornadas científicas sobre incêndios floreteais, Coimbra, vol.II, pp. 5.1 – 1 a 20.
Lourenço, L. (1988c) Efeitos do temporal de 23 de Junho de 1988 na intensificação da erosão das vertentes afectadas pelo incêndio florestal de Arganil / Oliveira do Hospital. Comunicações e Conclusões,
Seminário Técnico sobre Parques e Conservação da Natureza nos Países do Sul da Europa, Faro, pp.
43-77.
Lourenço, L. (1989a) Instalação de Parcelas experimentais para avaliação da erosão na sequencia de
incêndios florestais. Relatório Técnico 8902, G.M.F., Coimbra.
Lourenço, L. (1989b) Quantificação da erosão produzida na serra da Lousã na sequência de incêndios
florestais – Resultados Preliminares. Relatório Técnico 9816, G.M.F., Coimbra.
Lourenço, L.; Gonçalves, A. B.; Monteiro, R. (1991) Avaliação da erosão dos solos produzida na sequência de incêndios florestais. Comunicações, II Congresso Florestal Nacional, Porto, vol. II, pp. 834-844.
Lourenço, L. (1992) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do centro
de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio ibérico de geografia, Porto.
Lourenço, L. (1998b) Evolução de vertentes e dos solos, nas serras de xisto do centro de Portugal, em
consequência de incêndios florestais. Relatórios Técnico 8805, G.M.F., Coimbra.
Lourenço, L. (2004) Riscos após incêndios florestais. V colectâneas cindínicas, nº52, Coimbra.
Rebelo, F.; Campar, A. (1986) Quadriculagem ou área homogéneas, na elaboração de mapas de declives
– duas metodologias em confronto. Actas do Colóquio Ibérico de Geografia, Coimbra.
Rebelo, F. (2001) Riscos naturais e acção antrópica. Imprensa da universidade de Coimbra, Coimbra.
Viegas, D. X.; Lourenço, L.; Neto, L.; Monteiro, J. P.; Pais, M. T.; Ferreira, A.; Machado. M. (1988)
Análise do incêndio florestal ocorrido em Arganil / Oliveira do Hospital, de 13 a 20 de Setembro de
1987. Relatório Técnico 8801, G.M.F., Coimbra.
Lourenço, L.; Lopes, N. C. (2004) Incêndios floreteais, consequência da razão de ser de novas Mudanças Globais. GeoInova, nº 9, Lisboa, pp. 45-64.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
225
226
Les paysages de terrasses à l’épreuve de
l’incendie: comportement, durabilité et
enjeux. Le cas de la région de Collioure /
Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
J.-F. Galtié; J.-M. Antoine; A. Peltier
GEODE UMR5602 CNRS-Université de Toulouse 2
5, allée Antonio Machado. 31058 - Toulouse Cedex 9
Tel 05.61.50.35.77 - Fax 05.61.50.42.75
[email protected]
Résumé
Situés sur la retombée orientale de la chaîne pyrénéenne, les paysages de terrasses de la région de
Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales) se trouvent aujourd’hui confrontés
au développement d’incendies de grande ampleur. Inscrits dans un espace où cohabitent terrasses à
l’abandon et terrasses en exploitation (viticulture), ces incendies se développent au sein d’un territoire
de propagation spécifique, hétérogène mais continu (corridors combustibles), à vulnérabilité différentielle. Le maintien en état des terrasses en cours d’exploitation couplé au développement ex nihilo ou à la
réhabilitation de terrasses viticoles pare-feu (actions soutenues à la fin des années 90 par un projet agrienvironnemental) ont constitué le principal support de la politique de prévention et de morcellement
de la couche combustible. Au travers du retour d’expérience lié aux incendies de 2000 (Port-Vendres,
500 ha) et 2006 (Collioure, 350 ha), l’objectif de cette communication est (1) de présenter le cadre et
les objectifs de la politique de gestion du risque incendie; (2) de discuter la réponse différentielle des
espaces de terrasses au passage du feu (dynamique de l’incendie, conséquences sur les aménagements
de versants…) et (3) de préciser les enjeux locaux associés à la maîtrise des incendies et à la réhabilitation/préservation des paysages de terrasses.
Resumen
Los paisajes de terrazas de cultivo de la región de Collioure/Banyuls-sur-Mer/Port Vendres (Pirineos
Orientales), situados en la vertiente oriental de la cadena pirenaica, se encuentran hoy en día confrontados al desarrollo de grandes incendios. Inscritos en un espacio donde cohabitan terrazas de cultivo
abandonadas y terrazas de cultivo en explotación (viticultura), estos incendios se desarrollan en un territorio de propagación especifíca, heterogéneo pero continuo (corredores combustibles) de vulnerabilidad
diferencial. La conservación de las terrazas de cultivo en explotación relacionada con el desarrollo junto
con la rehabilitación de las terrazas de cultivo vitícolas cortafuego (acciones apoyadas a finales de los
años 90 por un proyecto de agro-medioambiental) han constituido el principal sostén de la política de
prevención y de división de la masa combustible. Al considerar las experiencias relacionadas con los
grandes incendios, el objetivo de esta comunicación es: (1) presentar el marco y los objetivos de la política de gestión del riesgo incendio; (2) discutir la respuesta diferencial de espacios de terrazas de cultivo
al paso del fuego (dinámica de incendio, consecuencias sobre las ordenaciones de vertientes entre otras);
y (3) precisar los desafios locales vinculados con el dominio de los incendios y a la rehabilitación/preservación de los paisajes de terrazas de cultivo.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
227
INTRODUCTION
Assurer la pérennité des aménagements DFCI et en particulier des coupures de combustible représente
un enjeu important des politiques de prévention des incendies de forêt dans les régions méditerranéennes. Dans les Pyrénées-Orientales, cet objectif est devenu prioritaire au cours des années 1990, après
que plusieurs incendies de grande ampleur aient mis en évidence à la fois l’accroissement du risque et
les lacunes des mesures en vigueur. Un projet original a vu le jour durant cette période dans les communes de Banyuls, Port-Vendres et Collioure : il s’agissait d’installer des cultures pare-feu sur terrasses,
l’entretien de la coupure de combustible ainsi créée étant assuré par l’exploitant.
Une dizaine d’années après la mise en place de ce projet, on s’interroge ici sur les impacts et, le cas
échéant, la reproductibilité de l’expérience. Cette contribution en forme de retour d’expérience aborde
donc en premier lieu les caractéristiques de la dynamique incendie, puis les conditions de mise en place
du projet pilote, avant d’évaluer l’impact de l’expérience sur la propagation des feux et les écoulements
et de mettre en perspective ces résultats avec les conditions socioéconomiques nécessaires à la poursuite
ou à l’extension du projet.
1. CARACTERISTIQUES géographiques DU TERRITOIRE D’ETUDE et dynamique incendie ASSOCIEE
1.1 Présentation de la zone d’étude
Le territoire d’étude est situé à l’extrémité orientale des Albères françaises souvent identifiée par
l’appellation de « côte rocheuse » (Fig. 1a). Restreint à trois des cinq communes constituant cette entité
(Collioure, Banyuls-sur-Mer et Port-Vendres), il s’étend sur près de 7.000 ha et bénéficie d’un climat
typiquement méditerranéen (abats d’eau printaniers et automnaux, déficit hydrique et sécheresse estivale…) à régime de vents soutenu (vents dominants de secteur NNW et SSE). Le relief, particulièrement accidenté et caractérisé par de fortes pentes pleinement exposées aux vents dominants, décrit une
élévation rapide et continue depuis la frange côtière vers l’intérieur des terres et la crête frontalière qui
culmine aux environs de 700 mètres. Très tôt débutée, la mise en valeur de ce territoire – essentiellement tournée vers la viticulture – a été subordonnée à la mise en place d’aménagements de versants très
caractéristiques (Olivier, 1992 ; Alcaraz, 1999) et omniprésents jusqu’à 250-300 mètres d’altitude (60
pourcent du territoire). L’évolution socio-économique récente a conduit à modifier le statut d’une grande
partie de ces espaces aménagés (entre 30 et 50%), soit par abandon à la reconquête végétale spontanée,
soit par reconversion d’usage (activités subéricoles notamment). Dominée par les séries du chêne vert et
du chêne liège, la végétation résultante est particulièrement inflammable et représentée localement par
des formations de boisements et plus largement par des formations de dégradation de type maquis ou
garrigue. Couplé à la subsistance d’une viticulture pérenne et de renommée, cet accroissement progressif de la proportion d’espaces naturels – proportion aujourd’hui établie de façon plus ou moins stabilisée
(?) aux environs de 40 (Collioure), 55 (Port-Vendres) et 70 pourcent (Banyuls-sur-Mer) – a contribué à
renforcer la susceptibilité au feu du milieu par augmentation de la biomasse et création d’un continuum
combustible.
a. Périmètre d’extension des zones de terrasses
228
b. Dynamique des incendies de végétation et de la SAU
en vignes (RGA 1970-79-88-2000 / Base Prométhée)
Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux. Le cas de la
région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
Terrasses de cultures traditionnelles
Aménagement de vigne en « pare-feu »
Incendie en zone de terrasses de culture
Exemple d’impact économique de l’incendie
Mise à nu de terrasses par un incendie
Détérioration des murettes suite au passage d’un incendie
c. Illustration des aménagements en terrasses (typiques et « pare-feu ») et de l’impact des incendies.
Figure 1. Zone d’étude et dynamique environnementale.
1.2 Caractérisation de la dynamique contemporaine du risque incendie
Le total des surfaces incendiées depuis 1974 s’établit à plus de 7.926,5 ha pour un espace combustible sinistrable moyen de 5.064 ha et un total de 329 évènements (Base Prométhée 1974-2006). Le profil de sensibilité à l’incendie est typiquement méditerranéen avec un maxima saisonnier en été et une distribution
caractéristique de l’activité où 3 à 5 pourcent des incendies – respectivement ceux supérieurs à 50 et 100 ha
– expliquent 85 à 90 pourcent du bilan des surfaces incendiées. Le risque annuel moyen (Cemagref, 1990 :
rapport entre surface combustible et surface moyenne incendiée par année, en pourcent) rapporte un « risque
très élevé » (4,9) intégrateur d’une variabilité spatiale importante : « risque moyen » (1.8) pour Collioure
(107 incendies et 498 ha parcourus par le feu), « risque très élevé » (4) pour Banyuls-sur-Mer (143/3.744 ha)
et « risque exceptionnellement élevé » (9.6) pour Port-Vendres (79/3.684 ha). Cette variabilité se retrouve
au niveau de la distribution annuelle du nombre de feux et des surfaces incendiées où près de 68 pourcent
des évènements et de 85 pourcent des surfaces incendiées se concentrent sur la période 1978-1986. De part
et d’autre de cette période où surviennent les incendies majeurs et référents [Port-Vendres (1978/2.500 ha)
et Banyuls-sur-Mer (1983/780 ha et 1986/1.500 ha)] s’observent des incendies significatifs mais de moindre
importance [Port-Vendres (1970/~200 ha), Banyuls-sur-Mer (1967/~150 ha) et Collioure (1973/~150 ha ;
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
229
2006/220 ha)]. L’extension des espaces naturels consécutive au déclin de la viticulture fin 1960-début 1970 a
contribué à faire émerger une décennie plus tard un espace de propagation propice a ux incendies de grande
ampleur (accroissement de la biomasse et du continuum combustible, disparition progressive des voies de
cheminement…). L’inversion de tendance observée depuis la fin des années 80 doit être reliée à la politique
volontariste de maîtrise des incendies telle que décrite ci-après.
1.3 Modélisation des interactions terrasses/risque d’i ncendies
Les interactions terrasses/risques sont complexes et peuvent être articulées autour des questions de
comportement, de durabilité et d’enjeux. Elément structurant de l’espace, la terrasse constitue un support de production (ici, quasi-exclusivement la vigne), de lutte anti-érosive et de régulation hydrique
(écoulement de surface et stockage temporaire par infiltration). A ces titres, elle influence directement le
phénomène incendie (propagation/sévérité/lutte). A l’état d’exploitation (vigne), elle accroît la porosité
et fractionnement de la couche combustible rendant la propagation de l’incendie moins efficiente ; à
l’inverse, à l’état d’abandon, elle influe sur l’état biologique du combustible (sécheresse) et favorise le
développement de la charge combustible et l’appariation d’incendies plus sévères et de maîtrise plus
complexe. L’aménagement en terrasses des versants accroît la rugosité du milieu et modifie la propagation de surface du front de feu ; couplé à un réseau de desserte plus ou moins dense permettant l’accès
aux parcelles, il interdit – ou dans le meilleurs des cas, limite – le déploiement hors pistes des moyens de
secours rendant ainsi la lutte plus difficile. Le niveau de sévérité de l’incendie détermine les conséquences sur les paysages de terrasses : conséquences environnementales liées à la destruction de la couverture végétale, au chauffage et à la mise à nu des sols (ruissellement, érosion des sols…) ; conséquences
économiques avec l’endommagement partiel ou total des cultures de production (Fig. 1c4) et la détérioration induite de certains aménagements ; patrimonial et paysager avec la dégradation progressive des
murettes et des aménagements hydrauliques et l’atteinte identitaire (Fig. 1c6).
Figure 2. Schéma d’interaction terrasses / incendies.
2. fondements et originalite de la politique de prevention des incendies de végétation
2.1 Bilan et orientations novatrices en matière de prévention
L’année 1986 marque un tournant majeur dans la prise en compte du risque, tant au niveau local que
national. La prévention qui reposait essentiellement sur trois bases (création de voies de circulation pour
les secours, dissémination de points d’eau et réalisation de « tranchées pare-feux » consistant le plus
souvent en des bandes débroussaillées en crête ou de part et d’autres de pistes) est fortement mise en
échec. Outre le faible volume de crédits mobilisés eu égard au coût accru des aménagements lié à la raideur des pentes et au défaut d’accessibilité, la structure des financements mis en œuvre est telle qu’elle
230
Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux. Le cas de la
région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
ne permet pas de garantir la pérennité des aménagements (dégradation des pistes, ré-embroussaillement
rapide…) et, souvent, un niveau de risque inférieur à la situation avant travaux.
L’objectif affiché au lendemain des incendies de 1978-1986 privilégie le cloisonnement et l’accessibilité du
massif par la mise en exploitation de parcelles stratégiques (retour d’expérience) dont le bon état serait garantie sur le long terme. Une expérimentation conduite dans la décennie précédente par la Direction Départementale de l’Agriculture et de la Forêt (DDAF) des Pyrénées-Orientales et le Service de Restauration des
Terrains en Montagne (RTM) avaient conduit, dans une logique comparable et complémentaire (lutte contre
l’érosion), à forester des terrasses abandonnées. Les incendies d’août 1983 (780 hectares de reboisement
brûlent à Banyuls) et juin 1986 à Port-Vendres (200 hectares de reboisement brûlés) ont montré le défaut
majeur de ces plantations : composées essentiellement de résineux, elles constituent un excellent combustible. Leur pérennité n’est donc pas assurée. Pis, destinées à réduire le risque d’érosion, elles accroissent le
risque d’incendie. L’objectif devient alors d’assurer, autant que possible sur des terrasses, la présence d’un
couvert végétal susceptible de favoriser l’infiltration de l’eau et de réduire le risque d’incendie.
2.2 L’expérimentation pilote « vignes pare-feu »
Lancée par les services de l’Etat, l’expérimentation pilote « vignes pare-feu » consiste à réaliser des
coupures de combustible dont la pérennité soit assurée à moindre coût. Quasiment incombustible, la
vigne permet devrait permettre de limiter la propagation de l’incendie, et sa rentabilité économique
devrait garantir sa longévité.
Le financement des opérations est assuré à 80% par l’Etat et l’Union européenne, les 20% restants étant
fournis par la commune en autofinancement. Dans la pratique, les travaux de terrassement sont réalisés
par la DDAF et en partie par les services techniques de la commune concernée ; les ceps de vigne étant
payés par le Fonds européen d’orientation et de garantie agricole (FEOGA). Les vignes ainsi créées
sont confiées aux viticulteurs qui en font la demande, avec pour seule contrainte un contrat moral par
lequel l’exploitant s’engage à entretenir sa vigne pendant une dizaine d’années. Ne sont financés que les
travaux pour lesquels l’efficacité en termes de coupure de combustible est prouvée. Toutes les créations
de vignes ne sont donc pas éligibles à ce dispositif. Par ailleurs, l’expérience s’étend, au gré des opportunités, à d’autres cultures : sont plantés des amandiers, des oliviers, et même des figuiers de Barbarie.
Au total, sur la période 1987-1994, ce sont près de 150 ha de vigne, 13 ha d’amandiers et 9 ha d’oliviers
qui ont ainsi été réalisés (Fig. 3a).
La structure des aménagements est sensiblement identique dans toute la zone concernée. On crée d’abord
une piste DFCI qui monte en lacets serrés sur le versant. La piste est réalisée en dévers pour canaliser
l’écoulement des eaux de ruissellement, que la pente de la piste conduit vers le thalweg le plus proche.
Entre les lacets de la piste sont réalisés des travaux sommaires d’aplanissement du sol. C’est au viticulteur qu’il incombe ensuite de perfectionner ces travaux à sa convenance. Les cultures pare-feu implantées au cours des années 1980-1990 ne sont donc pas systématiquement des vignes en terrasses. La
plupart du temps, elles n’offrent même avec le système traditionnel de murettes en pierre sèche qu’une
lointaine analogie – ce qui ne manque pas de poser des questions en termes d’érosion mais aussi de
paysage, dans cette zone au caractère patrimonial particulièrement marqué.
2.3 Un contexte favorable et une convergence d’intérêts
L’opération connaît un certain succès, lié à un contexte particulièrement favorable et à l’intérêt commun
qu’y trouvent les différents acteurs. Le premier facteur favorable tient à une volonté forte de la part
des services de l’Etat (DDAF en particulier), une volonté liée davantage à la motivation individuelle
de certains cadres qu’à une politique nationale. S’y ajoutent, à l’époque des débuts, la disponibilité de
financements conséquents ainsi qu’une certaine souplesse administrative qui permettra d’aplanir bien
des difficultés. Le second facteur est à rattacher à l’intérêt manifesté par les élus locaux et les viticulteurs
(rôle de relais avec les services de l’Etat et promoteurs de l’expérience) envers ces aménagements qui
sont largement financés et permettent d’envisager de remédier aux grands incendies survenus au cours
des années précédentes. La situation de la viticulture locale à la fin des années 1980 constitue le troisième facteur de succès de l’expérience. Traditionnellement, sur la Côte vermeille, on produit le Banyuls,
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
231
un vin doux naturel. En 1971 le cru Collioure est créé en réaction à la mévente du Banyuls. Les cépages
utilisés pour la vinification du Collioure (carignan et syrah, notamment) préfèrent des sols plus frais
que ceux sur lesquels sont plantées les vignes produisant le Banyuls (grenache). Pour les viticulteurs,
la mise en place de cultures pare-feu constitue donc une mesure d’accompagnement non négligeable à
la création de nouvelles parcelles, d’autant plus que les parcelles coupe-feu sont conçues pour être aisément mécanisables (elles sont faciles d’accès grâce aux pistes), ce qui ne constitue pas le moindre de
leurs atouts dans cette région aux pentes fortes et aux parcelles éloignées. Témoin de cette convergence
favorable, la réalisation d’une cuvée « pare-feu ».
3. Retours d’experience lies a l’experimentation-pilote
Si l’expérience a, à ses débuts, suscité un certain enthousiasme, il n’en va pas moins qu’elle a soulevé
et soulève encore aujourd’hui un certain nombre de questionnements allant de l’efficacité du dispositif
dans le domaine de la prévention des incendies et de la maîtrise de l’érosion à l’avenir même des mesures envisagées.
3.1 Impact des coupures pare-feu sur la propagation des incendies L’impact des coupures pare-feu sur la propagation des incendies repose sur une évaluation comparative
et qualitative a posteriori de quatre évènements de feu survenus dans la zone d’étude (Fig. 3c et d). Cette
dernière justifie fortement l’intérêt de ces équipements tout en soulignant les limites d’un dispositif non
achevé et limité.
La Fig. 3c représente l’emprise de deux incendies survenus respectivement en 1978 et en 2000 sur les
communes de Port-Vendres et Banyuls-sur-Mer, dans des conditions météorologiques (vent violent de
NNW, forte déficience hydrique et forte chaleur), de mise à feu (point d’éclosion) et de charge combustible (couverture végétale reconstituée) plus ou moins comparables. Outre une réponse opérationnelle
différente (volume de moyens de lutte engagé, temps de réponse des secours…), ce qui distincte le
plus ces deux évènements en partie superposés dans l’espace, c’est la superficie parcourue par le feu :
2.500 ha dans le premier cas et 500 ha dans le second. Contrairement au scénario légitime de réplique
de l’évènement de 1978, le réseau de vignes pare-feu mis en place entre les deux dates a pleinement
contribué à limiter l’extension du sinistre de 2000. En tous secteurs avants de l’incendie (tête, flancs
gauche et flanc droit), le front de feu se trouve stoppé au contact des vignes pare-feu : dans le cadre d’un
contact frontal ou d’interstices de canalisation et de réduction de la largeur front de feu ; dans le cadre
d’une mise en œuvre active (coupures servant de support à l’action au sol des pompiers) ou passive de la
coupure (seule action de la coupure). L’incendie de 2000 a aussi démontré l’intérêt d’un espace combustible fortement découpé par la vigne dans la gestion des sautes de feu (mort dans l’œuf ou propagation
initiale limitée selon les caractéristiques de la zone réceptrice).
La Fig. 3d matérialise l’extension spatiale de deux incendies survenus en 1996 et 2006 dans le même
couloir de feu reliant les communes de Collioure et de Port-Vendres. Ces deux incendies interviennent
dans un contexte différent puisque survenant tous deux une fois les vignes pare-feu installées. Dans
les deux cas, la maîtrise de l’incendie bénéficie de la complémentarité des vignes traditionnelles et les
vignes pare-feu. Alors que les vignes traditionnelles assurent l’arrêt net du front de feu dans sa partie
frontale et latérale droite (contact frontal), les vignes pare-feu assurent la fixation latérale du flanc gauche et réduisent la partie gauche du front à deux doigts de feu de quelques dizaines de mètres de large.
Alors que l’incendie de 1996 est stoppé au niveau de ces deux verrous, celui de 2006 profite du défaut
de discontinuité de la zone incombustible et de l’existence de corridors embroussaillé pour reprendre de
l’ampleur et se propager problématiquement à une soixantaine d’hectares complémentaires.
232
Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux. Le cas de la
région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
a. Fractionnement de la couche combustible
b. Exemple de comportement au feu
des vignes pare-feu (effet barrière)
c. Incendies de 1978 et 2000 dans le secteur Port-Vendres/Banyuls-sur-Mer
d. Incendies de 1996 et 2006 dans le secteur de Collioure/Port-Vendres
Figure 3. Discontinuité combustibles et dynamique incendie dans la zone détude.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
233
3.2 Impacts des aménagements coupe-feu sur les écoulements de surface L’impact présumé et dénoncé de la mise en culture et des terrasses sur les écoulements de surface – et
par conséquent, sur les risques d’inondation et d’érosion linéaire (Ferrer, 1930 ; Furon, 1950) – est assez
difficile à caractériser y compris en présence de bassins versants expérimentaux instrumentés (Ambroise et al., 1995). Notre démarche, balbutiante et comparative, s’appuie sur les mesures des écoulements
fluviaux moyens et des écoulements de crue, ainsi que sur les bilans hydrologiques sommaires qui peuvent en être déduits. Elle vise à confronter le fonctionnement hydrologique de deux bassins équipés de
stations hydrométriques (bassin versant amont de la Baillaury et bassin versant de la Massane) proches
par leurs caractéristiques physiques mais qui présentent des occupations du sol différenciées et pour
lesquels nous disposons depuis 1969 des données hydrologiques (des débits moyens journaliers et des
maxima instantanés de crue) et météorologiques (stations de Banyuls et d’Argelès-sur-Mer). De forme
compacte, avec de fortes pentes sur les versants amont, le bassin versant de la Baillaury, ouvert vers
l’est, se développe entre 27 m et près de 1.000 m d’altitude et couvre 18,2 km² pour la partie contrôlée par la station (Fig. 4a). Les versants sont essentiellement occupés par des garrigues plus ou moins
boisées et des vignes (environ un tiers de la surface). Orienté au nord et s’étendant entre 81 m et 1.100
m d’altitude, le bassin versant contigu de la Massane à Argelès-sur-Mer et Sorède est de dimensions
proches (17,5 km²) mais la quasi totalité des versants y sont couverts par des forêts (hêtres, châtaigniers,
chênes verts et chênes lièges) et des garrigues, ainsi que des landes sur les parties sommitales.
D’une manière générale, la tendance des écoulements annuels moyens de la Baillaury est à une légère
augmentation entre 1969 et 2004, avec cependant une très forte irrégularité interannuelle (Fig. 4b). Cela
peut paraître en contradiction avec l’évolution du vignoble banyulenc dont la surface régresse de près
de 30% sur la même période, passant de 1.409 ha en 1970 (33% de la surface totale de la commune) à
996 ha en 2000 (23%). Il faut sans doute y voir l’effet d’une augmentation globale des précipitations
que ne tempère pas une toute aussi notable augmentation des températures moyennes. On distingue
cependant une séquence, entre 1982 et 1996, qui pose question dans le sens où, malgré la succession
d’années hydrologiquement plus « sèches », on y observe les coefficients d’écoulement les plus élevés
de la période 1969-2004 (généralement supérieurs au coefficient moyen de 43%). Dans la mesure où
les températures moyennes, et donc l’évapotranspiration, semblent peu jouer, l’explication est peut être
dans la survenance au cours de cette période de cinq des six incendies ayant brûlé au moins 80 ha sur
la commune de Banyuls depuis 1973, et notamment ceux d’août 1978 (950 ha), d’août 1983 (780 ha) et
de juillet 1986 (1.500 ha). En mettant une partie des sols du bassin versant à nu, on peut penser qu’ils
pourraient avoir ainsi favorisé le ruissellement et facilité l’écoulement direct des précipitations vers les
talwegs, les soustrayant de la sorte à l’évapotranspiration et à la recharge des réserves.
Si tant est que les deux bassins reçoivent le même volume de précipitations, l’évolution sur la période
des écoulements de la Massane ne montre pas de divergence majeure (Fig. 4c). En revanche, ce bassin
écoule beaucoup plus d’eau, tant en volume brut qu’en volume spécifique, que celui de la Baillaury
pourtant plus étendu. On peut penser que l’ouverture des milieux y favorise l’évapotranspiration, soustrayant ainsi une partie du stock à l’écoulement fluvial ; c’est quelque peu en contradiction avec ce que
l’on sait par ailleurs du fonctionnement hydrologique des bassins versants non forestiers vs. bassins
versants forestiers, ces derniers étant censés réduire l’écoulement (Cosandey, 1995). La comparaison
montre en tout cas que l’ouverture des milieux et l’aménagement des versants en terrasses n’exacerbent
pas les écoulements moyens. En revanche, le rôle des incendies de végétation semble plus évident.
Ainsi, c’est après les grands incendies d’août 1978 et de juillet 1986 qu’on trouve deux des rares années
où la Baillaury écoule plus que la Massane (1979 et 1987). Au-delà des écoulements moyens, les crues
révèlent-elles d’éventuelles relations entre écoulement et terrasses ?
Les crues retenues pour comparer les deux bassins sont celles dont les maxima instantanés ont été supérieurs à 15 m3/s, soit 811 l/s/km² pour la Baillaury et 872 l/s/km² pour la Massane. Première observation,
avec 38 crues contre 30 pour la Massane, le bassin versant de la Baillaury a produit plus de crues de
ce volume sur la période 1969-2004 (Fig. 4d). Dans la majorité des cas, les maxima instantanés de la
Baillaury, tout comme les lames d’eau écoulées en 24 heures, sont également supérieurs à ceux de la
Massane, au moins jusqu’aux années 1990 où ces tendances semblent s’inverser.
234
Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux. Le cas de la
région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
a. Situation dans les bassins versant de la Massane et de la Baillaury
b. Évolution hydrométéorologique récente
dans le bassin versant de la Baillaury
c. Évolution des écoulements spécifiques moyens
(en l/s/km2)
d. Crues de la Massane et la Baillaury supérieures à 15 m3/s (1969-2004)
Figure 4. Terrasses, occupation du sol et écoulements de surface.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
235
Au total, en générant plus de crues, le bassin versant de la Baillaury semble réagir plus promptement
aux précipitations. On peut encore une fois avancer une couverture du sol bien moins protectrice, et notamment la présence non négligeable de parcelles de vignes. Le même facteur impliquant des temps de
réaction réduits peut être invoqué pour expliquer les pointes de crue supérieures de la Baillaury. Ce plus
faible pouvoir couvrant de la végétation, en limitant l’interception et l’infiltration, peut enfin expliquer
que les volumes de crue soient également supérieurs dans le bassin versant de la Baillaury comparativement à celui de la Massane. Reste à expliquer l’inversion de tendance qui semble se manifester pour les
deux facteurs (pointes et volumes des crues) depuis la fin des années 1990. Au final, le couvert végétal
semble avoir un rôle plus efficient sur les écoulements extrêmes que sur les écoulements moyens, rôle
que ne semblent pas contrebalancer les escaliers de terrasses, lesquelles devraient théoriquement de façon mécanique soustraire une partie des précipitations à l’écoulement fluvial en limitant le ruissellement
et en favorisant l’infiltration. Aller plus loin dans l’analyse et les conclusions nécessiterait d’examiner
les événements de crue à des pas de temps horaires, tant du point de vue pluviométrique que débimétrique, et d’ajuster pour les parties hautes des bassins versants les volumes précipités sur les stations
météorologiques situées pour leur part en basse altitude.
3.3 Pérennité et reproductibilité de l’expérimentation-pilote La question du devenir de cette expérience se pose à deux niveaux : d’une part, que vont devenir les
aménagements existants, d’autre part, peut-on envisager d’étendre ces mesures ? L’avenir du dispositif
doit être nuancé en fonction des types de cultures. En ce qui concerne les amandiers, les oliviers ou les
figuiers de Barbarie, les résultats sont assez décevants compte tenu de la faible rentabilité de ces productions. S’ajoute l’efficacité relative de ces cultures contre le feu : les figuiers de Barbarie poussent
sur des sols pauvres, ce qui permet de les planter là où la vigne ne pousserait pas, mais leur culture ne
nécessite pas de désherbage, leur efficacité comme coupure de combustible est donc plus réduite que
celle de la vigne. Les amandiers ne sont pas assez rentables ; les oliviers ne le sont pas vraiment non
plus par rapport à la production oléicole d’autres régions méditerranéennes. Quant à la vigne, elle ne
joue son rôle de pare-feu précisément que si elle est exploitée et donc régulièrement désherbée. Si elle
est abandonnée, elle donne lieu rapidement à une reconquête végétale qui accroît au contraire le risque
d’incendie. L’efficacité à long terme des vignes pare-feu sur terrasses tient donc avant tout à la pérennité
de la viticulture dans la région. Sur la question, les avis sont assez divergents. Le Banyuls en particulier
est un vin renommé qui connaît actuellement une situation relativement favorable. Il a cependant déjà
connu des crises et des périodes de déprise ne sont pas à exclure, d’autant plus que les viticulteurs qui
exploitent des vignes pare-feu ne sont pas contraints de les entretenir.
Les feux récents ont montré les potentialités offertes par les vignes pare-feu pour réduire les surfaces brûlées. Peut-on alors envisager d’augmenter les surfaces concernées par ces opérations ? Dans la pratique,
on ne crée plus de vignes pare-feu depuis une décennie. La première cause de ce coup de frein tient à des
considérations financières : la DDAF ne dispose plus guère de fonds pour financer ces opérations. Or les
élus et les viticulteurs interrogés affirment que la condition première de réussite est le financement total
de la création des vignes. Même l’autofinancement de 20% demandé aux communes leur semble trop
lourd à supporter. La plupart du temps, la création de vignes ou plus largement de cultures DFCI sur terrasses apparaît aux intéressés comme un financement supplémentaire pour un projet agricole et non pas
comme une fin en soi : en l’absence de subvention, il est probable que l’enthousiasme des viticulteurs se
fasse moins net. S’ajoutent des inquiétudes quant à l’avenir de la viticulture. Par ailleurs, il existe dans
le vignoble de Banyuls un nombre limité de droits de plantation et le quota est presque atteint : en théorie, toute nouvelle plantation de vigne doit aujourd’hui être précédée par l’arrachage d’une superficie
équivalente. Ce dernier point semble cependant pouvoir donner lieu à des aménagements. Aux dires de
plusieurs des acteurs rencontrés, les conditions de réalisation des opérations ont également changé dans
la mesure où les pesanteurs administratives rendraient aujourd’hui difficiles certains des aménagements
qui avaient été adoptés lors des premiers travaux. Se pose également la question de l’impact paysager
de ces mesures. La région de Banyuls a reçu en 1993 le label « Paysage de reconquête », qui met en
lumière des paysages remarquables associés à une activité économique (Oliver, 2002). Plus largement,
le paysage de terrasses du cru Banyuls joue dans la région un rôle identitaire et patrimonial fort. Dans ce
236
contexte, l’aménagement de parcelles pare-feu marquées par la présence relativement faible des terrasses peut créer un blocage, la moindre valeur de ces nouveaux paysages constituant l’un des arguments
des opposants à ces aménagements. Enfin il manque parfois la volonté politique locale nécessaire pour
impulser de nouvelles opérations. Dans certaines communes, on fustige la confusion des genres puisque
les mesures réalisées dans les années 1980-1990 ont été financées par les pouvoirs publics au bénéfice
des propriétaires privés. Ainsi la commune de Port-Vendres ne finance-t-elle plus aujourd’hui que la
création de cultures pare-feu (des oliveraies) sur des terrains communaux.
CONCLUSION
Victimes de la déprise agricole et de l’hyperspécialisation agricole, les paysages de terrasses de la
région de Collioure/Port-Vendres/Banyuls sont en prises avec une menace incendie très prégnante.
L’expérimentation pilote d’implantation de vignes pare-feu aura sans conteste contribué à cloisonner
le couvert végétal et à rendre plus aisée la lutte et la maîtrise contre les feux courants. A environnement
bioclimatique comparable, les incendies enregistrés depuis la mise en place de ces aménagements décrivent une extension spatiale nettement moindre. Néanmoins, l’emprise limitée de ces aménagement
tout autant que la persistance de mèches combustibles reliant les parties forestières entre elles, démontrent la nécessité de parachever le dispositif dans le cadre d’un dispositif intégré et d’inscrire la gestion
opérationnelle des incendies (lutte) dans une optique stratégique. Pour autant, la situation actuelle est
toute autre. Et il ne se pratique plus guère de plantation de vignes ou plus généralement de cultures parefeux dans lesdites communes. Il est difficile à l’heure actuelle de faire la part des différents facteurs à
l’origine du désintérêt constaté pour ce type de mesure. Sans doute les arguments financiers sont-ils les
plus prégnants.
références Bibliographques
Alcaraz, F. (1997) Feixes, agouilles et peus de gall : le dispositif anti-érosion du vignoble de Banyuls.
Etude des pratiques d’entretien des terrasses de culture. Montagnes Méditerranéennes 5, pp. 21-26.
Alcaraz, F. (1999) Les terrasses méditerranéennes, entre terroirs et paysages (nord-ouest du bassin
méditerranéen. Thèse de doctorat, Université de Toulouse 2, 655 p.
Ambroise, B.; Auzet, A. V.; Humbert, J.; Mercier, J. L.; Najjar, G.; Paul, P.; Viville, D. (1995) Le cycle
de l’eau en moyenne montagne tempérée : apport des bassins versants de recherche vosgiens (Ringelbach, Stengbach, Fecht). Annales de Géographie, 581-582, pp. 64-87.
BCEOM (2005) Complément hydraulique en vue de l’établissement du Plan de Prévention des Risques
Naturels sur la commune de Banyuls-sur-Mer. Rapport GRI 40312L, Restauration des Terrains en Montagne, 16 p. + annexes.
Cosandey, C. (1995) La forêt réduit-elle l’écoulement annuel ? Annales de Géographie, 581-582, pp.
7-25.
De Montgolfier, J. (1989) Guide du forestier méditerranéenne français – Chapitre 4 : Protection des
forêts contre l’incendie. Edition du CEMAGREF, 72 p.
Ferrer, G. (1930) Le vignoble de Banyuls-sur-Mer. Revue Géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest
1, pp. 185-192.
Furon, R. (1950) L’érosion du sol, conséquence de l’activité humaine. Application à la région du vignoble de Banyuls. Vie Milieu 1 (4), pp. 465-473.
Guillemat, V. (2001) Analyse du retour d’expérience sur le feu de Port-Vendres (2002). Mémoire DU
« Gestion des espaces et des ressources naturels et agricoles méditerranéens », Université de Perpignan,
48p. + annexes.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
237
Martin, C. (1997) Relations entre l’érosion hydrique et l’agressivité des pluies après incendie de forêt
dans le bassin versant du Rimbaud (Var, France). Montagnes Méditerranéennes 5, pp. 15-19.
Oliver, G. (2002) Le paysage de terrasses du cru « Banyuls » (Pyrénées-Orientales) et son évolution.
http://www.pierreseche.com.
Vigneau, J. P. (1971) Précipitations d’automne et perturbations méditerranéennes dans les Pyrénées-Orientales. Revue Géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest, 42(3), pp. 265-292.
238
Les paysages de terrasses à l’épreuve de l’incendie : comportement, durabilité et enjeux. Le cas de la
région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales)
VALORACIÓN DE TERRAZAS FRENTE A
INCENDIOS FORESTALES EN LA CAIB.
J. Joy1; A. Medrano2
Servicio de Gestión Forestal, Dirección General de Biodiversidad.
Conselleria de Medi Ambient. Avda. Gabriel Alomar i Villalonga, 27. 07006 - Palma de Mallorca.
1
[email protected]; [email protected]
Resumen
El comportamiento del fuego en un incendio forestal depende fundamentalmente de tres factores: meteorología, topografía y combustible. De estos tres factores se analizará la influencia de un factor topográfico concreto, las estructuras aterrazadas, en el comportamiento de un incendio forestal y en las labores
de prevención, extinción y planificación en la lucha contra incendios forestales.
Mediante el programa de simulación del comportamiento del fuego, FARSITE, se puede establecer la diferencia de comportamiento de dos incendios de iguales características en dos laderas: con terrazas y sin terrazas.
FARSITE modeliza el comportamiento del fuego forestal a partir de los siguientes factores: tipo de
combustible, condiciones meteorológicas y topografía. A partir de las salidas del programa se puede
concluir que la modificación en la distribución de pendientes y las discontinuidades generadas con las
estructuras aterrazadas de ladera implican cambios en el comportamiento del fuego disminuyendo la velocidad de avance y la intensidad de fuego y dificultando la progresión del incendio. Es por ello que son
estructuras del territorio que presentan una gran importancia en la prevención, extinción y planificación
en incendios forestales.
Palabras clave: comportamiento del fuego, modelización, terrazas, incendios forestales, FARSITE.
Introducción
Los incendios forestales son un fenómeno habitual e intrínseco de los ecosistemas mediterráneos. Las
características climáticas y el tipo de vegetación favorecen una recurrencia de incendios que forma parte
del ciclo de vida de estos ecosistemas. Por otro lado las actividades rurales tradicionales han contado con
el empleo de fuego como herramienta de limpieza, regeneración de pastos, etc., de modo que el fuego
está muy arraigado en la cultura popular mediterránea.
Con el progresivo abandono de los aprovechamientos tradicionales de los montes y la baja rentabilidad
de estos se ha producido una acumulación de combustible vegetal disponible que hace que sean altamente vulnerables frente a incendios forestales.
El régimen climático, la escasez de suelo y las pendientes, han obligado a los habitantes de las islas a
desarrollar un sistema de aprovechamiento agrícola mediante terrazas que ha determinado el paisaje de
muchas zonas agrícolas de montaña. Estas áreas aterrazadas se encuentran en muchos casos en el límite
de los terrenos forestales, y en algunos casos el abandono del uso agrícola ha favorecido la transformación de estas en terrenos forestales.
Estas terrazas fragmentan el terreno y disminuyen la pendiente. Además presentan estructuras con menor carga de combustible y menor continuidad horizontal y vertical de este. Ambas características son
condiciones favorables tanto para la prevención como para la extinción de incendios forestales, ya que
condicionan el comportamiento del fuego y facilitan la realización de trabajos.
Mediante el análisis comparado del comportamiento del fuego en laderas con y sin terrazas, y aplicando
los resultados a la practica de la prevención y extinción de incendios en Baleares, se obtienen resultados
de la importancia que presentan en la lucha contra incendios forestales y la necesidad de realizar un
proceso de potenciación y mantenimiento de estas estructuras.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
239
Figura 1. Paisaje aterrazado balear.
Material y métodos
El siguiente análisis tiene dos ámbitos de estudio que corresponden con el ámbito territorial de las Islas
Baleares para el análisis del número de incendios y la aplicación de técnicas preventivas y de extinción a
nivel general; y, por otra parte, el territorio concreto de la Sierra Tramuntana, municipio de Sóller, donde
se ha realizado el análisis de la influencia de las terrazas en el comportamiento del fuego.
Los elementos de análisis empleados han sido fundamentalmente dos:
1. Base de Datos Nacional de Incendios Forestales, donde se recoge información sobre todos los incendios ocurridos en Baleares desde el año 1968.
2. BehavePlus, aplicación de Windows para la predicción del comportamiento de incendios forestales.
Permite realizar una comparación estática del cambio de comportamiento del incendio al toparse con
una terraza.
3. FARSITE 4.1, modelo de simulación de incendios forestales desarrollado por Finney perteneciente
al Laboratorio de Ciencias del Fuego (Fire Sciences Laboratory) del Servicio Forestal del USDA de
Missoula, Montana, USA, que predice la evolución libre del frente de llamas basándose en principios
físicos de propagación de ondas. Este programa requiere de una información territorial (Modelo Digital de Elevaciones del que se derivan los modelos de pendiente y orientaciones), combustible (Mapa
de modelos de combustible) y meteorológica (temperatura, humedad y viento fundamentalmente)
muy detallada y permite conocer variables de comportamiento del fuego como la velocidad de avance
lineal, la longitud de llama o la intensidad por unidad de área, entre otras, variables que se emplean
como apoyo para la toma de decisiones para la extinción del incendio forestal.
Este programa permite hacer un análisis dinámico del comportamiento de un incendio en una ladera con
presencia de terrazas.
240
Valoración de Terrazas Frente a Incendios Forestales en la CAIB
Resultados
Se han realizado diferentes simulaciones con condiciones meteorológicas constantes. Los escenarios de
simulación son los siguientes:
• Modelo de combustible. Se han tenido en cuenta dos supuestos, modelo de combustible 4
correspondiente a un pinar con abundante sotobosque y continuidad de combustible vertical, y modelo de combustible 2 correspondiente con superficies de terrazas con el correspondiente mantenimiento.
• Pendiente. Se han considerado tres pendientes diferentes (10, 30 y 50%), se aprecia la
modificación del comportamiento del fuego a medida que la pendiente aumenta. Se supone
una pendiente fuerte del 50% en condiciones normales, y una pendiente suave del 10%
dentro de las estructuras aterrazadas.
Los resultados obtenidos se presentan en términos de velocidad de avance del fuego y longitud de llama
del frente del incendio, por ser considerados dos indicadores clave del comportamiento del incendio
Los resultados obtenidos a partir del BehavePlus son los siguientes:
Surface Rate of Spread (maximum) (m/min)
Flame Length (m)
Figura 2. Resultados BehavePlus.
Se observa una notable variación del comportamiento del fuego, siendo más desfavorable en el caso del
modelo de combustible 4 y pendientes fuertes.
Mediante FARSITE se ha realizado la simulación dinámica de un incendio en los dos escenarios: ladera
de pendiente media con vegetación arbustiva y pinar, y ladera con presencia de terrazas con la consecuente modificación del tipo de combustible y la pendiente. Se establecen condiciones meteorológicas
constantes.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
241
Figura 3. Comportamiento del fuego.
Figura 4. Comportamiento del fuego con terrazas.
Conclusiones
El análisis del comportamiento del fuego en dos escenarios supuestos muestra la gran diferencia que
presentan los valores obtenidos. El análisis de los resultados es el siguiente:
1. La pendiente ejerce una influencia sobre la velocidad de avance y la longitud de llama. Esta
no es determinante en términos de capacidad de extinción del incendio ya que la diferencia
de los resultados en los tres escenarios de pendiente no es muy elevado. En cuanto a combustible, la pendiente ejerce mayor influencia en el modelo de combustible 4 por ser un
modelo más desfavorable.
2. El modelo de combustible condiciona enormemente el comportamiento del fuego. El modelo 4 presenta valores de velocidad de avance y longitud de llama mucho mayores que el
modelo 2 y por tanto es más desfavorable para la extinción. En casos de terrazas abandonadas cubiertas por vegetación forestal espontánea el comportamiento del fuego será más
desfavorable.
Estos resultados llevan a la conclusión de que las estructuras correspondientes a terrazas de cultivo en
uso ejercen una influencia en el comportamiento del fuego favorable tanto para la prevención como para
la extinción de incendios forestales.
Prevención:
- Las terrazas en las que se ha mantenido su uso son zonas de discontinuidad de combustible
forestal que pueden constituir áreas de defensa contra incendios o zonas de anclaje para la
construcción de fajas auxiliares de defensa.
- Las terrazas en las que no se ha realizado el mantenimiento presentarán mayor combustible pero las menores pendientes pueden: facilitar acciones de limpieza, servir de apoyo en
quemas prescritas, permitir transitabilidad de maquinaria en zonas de fuerte pendiente.
Extinción:
- Terrazas mantenidas constituyen estructuras de apoyo a la extinción.
- Son zonas transitables para personal y maquinaria.
242
Valoración de Terrazas Frente a Incendios Forestales en la CAIB
- Pueden constituir zonas de escape o de seguridad en las labores de extinción.
- Sirven de apoyo en contrafuegos.
- Pueden servir para toma de helicópteros en lugares difíciles.
Restauración:
- Disminuyen erosión y aumenta la captación de agua del suelo favoreciendo la instalación
de la vegetación.
- Pueden constituir zonas con estructuras de vegetación resistente por darse condiciones de
comportamiento del fuego menos extremas. Estas servirán como fuente de semillas para la
regeneración natural.
- Son zonas de mejor transitabilidad para personal y maquinaria lo que facilita la ejecución
de los trabajos.
Discusión
Lo anteriormente dicho expone la importancia que tienen las terrazas en la lucha contra incendios forestales. Pero la efectividad de estas pasa por su conservación y mantenimiento. Para trasladar y afianzar
esta idea a la población y favorecer la creación de una conciencia colectiva de la importancia que estas
tienen habría que:
1. Realizar un inventario de terrazas en superficie forestal y zonas colindantes.
2. Clasificar terrazas en función de su importancia para la defensa contra incendios forestales.
3. Incorporar terrazas prioritarias en los Planes de Defensa contra Incendios Forestales como
áreas de defensa.
4. Planificar el mantenimiento de terrazas prioritarias.
5. Favorecer el mantenimiento de terrazas mediante programas de ayudas a propietarios.
6. Realizar una campaña de concienciación y sensibilización sobre la importancia del mantenimiento de terrazas para la defensa y la autoprotección de incendios forestales.
Mediante la realización de estas actuaciones se pretende favorecer el mantenimiento de terrazas con el
objetivo de defensa de incendios forestales. De esta manera se consigue incorporar una estructura tradicional y perfectamente integrada en el paisaje balear en la defensa contra incendios, evitando que se
pierda este componente clave y determinante de la historia y el paisaje de las Islas Baleares.
Referencias BIBLIOGRÁFICAS
http://www.fire.org/
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
243
244
Prevención y lucha contra los incendios forestales.
El uso de ganado en los campos
abancalados de la serra de Tramuntana.
G. Alomar¹; G. Bardi2
Departament de Medi Ambient i Natura. Consell de Mallorca.
C/ del General Riera, 111. 07010 - Ciutat de Mallorca.
2
Direcció General d’Emergències. Govern Balear.
1
[email protected]; 2 [email protected]
1
Resumen
Este trabajo trata sobre la prevención de los incendios forestales a través de la recuperación de bancales
o terrazas abandonadas en la zona de la serra de Tramuntana de Mallorca, mediante el uso de ganado
equino, y aprovechando los conocimientos adquiridos a través de experiencias de control de la vegetación realizadas en el Parque Natural de las serres de Llevant (Mallorca), donde se ha comprobado que
la introducción de ganado mayor (asnal y caballar), como sistema de prevención del riesgo de los incendios forestales, puede constituir una alternativa interesante y de costes relativamente bajos siempre que
se respeten unas condiciones determinadas.
1. Evolución de las superficies abancaladas en la serra de Tramuntana
Desde la Edad Media hasta mediados del siglo pasado se han ido abancalando las laderas de la serra de
Tramuntana (Mallorca). Esta ocupación de zonas cada vez más inaccesibles iba ligada a los diferentes crecimientos demográficos y a la demanda de nuevas tierras para el cultivo. Con el Projecte d’anàlisi i catalogació dels camps marjats de Mallorca (1994-2005), se han catalogado la mayor parte de los municipios de esta
comarca (Tabla 1) y se ha cartografiado una superficie de 209,2 km² que equivale al 22% de su extensión.
Municipios
Alaró
Andratx
Banyalbufar
Bunyola
Calvià
Campanet
Deià
Escorca
Estellencs
Esporles
Fornalutx
Lloseta
Mancor
Pollença
Puigpunyent
Sta. Maria del Camí
Selva
Sóller
Valldemossa
Total
Superficie municipal (km2)
45,3
82,55
18,1
84,14
145,52
35,70
15,11
139,4
13,4
35,73
19,99
12
18,9
151,7
41,6
37,93
48,68
42,56
44,51
948,88
Superficie abancalada (km2)
23,64
28,13
5,55
En estudio
15,89
6,44
7,27
11,29
5,41
12,15
7,9
2,48
6,12
12,15
15,31
7,37
5,85
24,13
11,51
208,58
%
52
34
31
10,9
18,1
48,17
8
40,72
35,68
39,80
20,6
32,40
8,02
36,8
19
12
56,67
25,88
22
Tabla 1. Superficie abancalada de la serra de Tramuntana (Mallorca).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
245
Pero durante los últimos 50 años, ha habido un éxodo de la gente del campo hacia las grandes poblaciones y las zonas turísticas. Con el consecuente abandono y cambios de uso del suelo (Tabla 2). En primer
lugar se abandonaron los bancales más improductivos, los peor comunicados o de difícil mecanización
(Fig. 1).
Municipios
Alaró
Andratx
Calvià
Campanet
Deià
Estellencs
Esporles
Lloseta
Pollença
Puigpunyent
Sta Maria del Camí
Sóller
Valldemossa
Total
Superficie abandonada (km2)
14,23
17,99
6,74
2,9
5,27
4,44
6,40
0,63
4,91
9,13
4,25
13,82
5,32
96,03
Superficie en uso (km2)
9,417
10,14
9,15
3,54
1,99
0,96
5,75
1,85
7,24
6,18
3,12
10,31
6,19
75,83
Tabla 2. Aprovechamiento actual de los bancales en la serra de Tramuntana (Mallorca).
*De los municipios de Banyalbufar, Bunyola, Escorca, Fornalutx, Mancor y Selva no se tienen datos sobre su aprovechamiento.
Estos 96 km2 de bancales abandonados cartografiados, constituyen una superficie problemática desde el
punto de vista del riesgo de incendios forestales. Por lo tanto en ellas será interesante aplicar métodos de
prevención del fuego, así como la recuperación de los antiguos cultivos de secano (Fig. 2).
Figura 1. Terrazas abandonadas, cubiertas de maleza.
Figura 2. Bancales de olivares en uso en s’Estret
(Alaró, Mallorca).
2. Prevención de incendios forestales mediante la introducción
de ganado equino
Durante los últimos 30 años la administración forestal ha realizado diferentes Planes de defensa (Generales, Insulares y Comarcales) contra los incendios forestales en las Baleares. Estos planes establecen
las medidas de prevención, vigilancia y extinción que se han de realizar para proteger los bosques contra
el fuego.
Hay una serie de trabajos silvícolas que están encaminados a la prevención. En las últimas décadas se ha
potenciado la realización de fajas auxiliares alrededor de ciertas carreteras, caminos y pistas forestales.
El coste de realización y mantenimiento de las fajas de defensa contra incendios forestales es muy elevado; con unos precios que oscilan entre los 4.000 € hasta los 9.000 € por ha de tratamiento, según se
trate de aperturas o repasos y en función a la carga de combustible forestal, el tipo y la localización de
terreno y la posibilidad de mecanización.
246
Prevención y lucha contra los incendios forestales. El uso de ganado en los campos abancalados de la
serra de Tramuntana.
Tradicionalmente en la comarca de Tramuntana pastorean las ovejas, con una cabaña de 80.130 cabezas
(Lucas, 2002), en la mayoría de fincas abancaladas
de frutales de secano (olivo, algarrobo y almendro),
en régimen más o menos extensivo (según la propiedad). Estos pastos tradicionales, se han revelado
como efectivos sistemas de control de la vegetación
silvestre y consecuentemente de los incendios forestales (Fig. 3).
En las fincas públicas de Cúber y Mortitx (Escorca)
también se introdujeron grandes herbívoros (asnos
y vacas) para controlar la vegetación silvestre. PasFigura 3. Ovejas pastando.
toreo que se realizó con poco control, que provocó
graves problemas en las repoblaciones existentes: encina (Quercus ilex), pino blanco (Pinus halepensis),
pino rodeno (Pinus pinaster) y olmo (Ulmus minor). Mientras que la finca Tossals Verds (Escorca), propiedad del CIM, tiene un rebaño asnal formado por 12 ejemplares adultos. En los trabajos de mejora de
dicha finca pública, este año se ha ido acotando diferentes parcelas con pastores eléctricos.
En la primavera del 2003, la Conselleria de Medi Ambient del Govern Balear inició un proyecto de
prevención de los incendios forestales mediante el uso de ganado mayor, en las fincas públicas de la
comuna de la Victòria (Alcúdia) y en el parque natural de serres de Llevant (Mallorca) con la finalidad
de estudiar el uso de este tipo de ganado.
En estas fincas públicas se va acotando una zona extensa de pasto con pastores eléctricos desmontables,
debidamente señalizados y en rotación. Este sistema permite una gran flexibilidad a la hora de rotar y
adaptarse al medio; en función al número de animales, la cantidad de alimento, el tipo de vegetación, la
época del año, etc.
Actualmente, en las fincas privadas el uso de ganado mayor, para el control de la vegetación silvestre y
la reducción del combustible forestal es muy puntual.
Como hemos observado, el abandono de ciertas zonas abancaladas de difícil acceso y poca productividad es reciente y la mayoría de comunidades que han colonizado son muy pirófitas, con el consecuente
peligro de incendios forestales (Tabla 3).
Comunidades
Herbáceas
Arbustivas
Arbóreas
Asociaciones
ambientes
lastonar (Brachypodietum phoenicoidis)
cerillar (Andropogonetum hirto-pubescentis)
fenazal (Hypochoerido-Brachypodietum retusi)
carceral (Smilaco balearicae-Ampelodesmetum mauritanicae)
pastizal de cerrillejo (Reichardio picroidis-Stipetum)
romeral de albaida mallorquín (Anthyllido cytisoidis-Teucrietum majorici)
retamar loco (Clematido-Osyretum)
acebuchal (Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae)
titimalal (Euphorbietum dendroidis)
tomillar culminícola mallorquín (Teucrietum subspinosi)
arrayanal (Clematido balearicae-Myrtetum communis)
zarzal (Rubo-Crataegetum brevispinae)
olmeda (Vinco difformis-Populetum albae)
encinar (Cyclamini balearici-Quercetum ilicis)
pinar (Pinus halepensis)
húmedos
secos
húmedos
secos
Tabla 3. Principales comunidades forestales que colonizan los bancales en la Serra de Tramuntana.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
247
3. Quema de pastos:
Tradicionalmente las comunidades de carceral (ass. Smilaco balearicae-Ampelodesmetum mauritanicae),
acebuchal (ass. Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae) abierto y tomillar culminícola (al. Hypericion balearici) han sido pastoreadas e incluso quemadas, cíclicamente, para conseguir pastos más tiernos; con el
consecuente impacto paisajístico, pérdidas de suelo y de biodiversidad. De hecho la causa de los 6 incendios
forestales más extensos en los últimos 20 años en Baleares (Tabla 4) se relacionan directamente con la
quema incontrolada e intencionada para la obtención de pastos. Estos grandes incendios también afectaron
a antiguos campos abancalados (Fig.4).
año
1987
1990
1992
1994
1994
1999
municipio
Artà
Artà
Artà
Andratx
Artà
Artà
Finca
Albarca
Son Puça
Albarca
Ses Basses
Can Canals
Sa Duaia
Superficie quemada
550 ha
550 ha
1.960 ha
1.050 ha
660 ha
910 ha
Tabla 4. Principales incendios forestales por quema de pastos desde 1987.
Mientras que, en superficies abancaladas el uso del fuego
coma herramienta de control de la vegetación es puntual y
normalmente se realiza en rodales de poca superficie, para evitar la quema de los árboles frutales de secano. Esta práctica la
hemos observado en ciertos municipios como: Campanet, Escorca, Pollença, Selva, Sóller, Valldemossa, etc. Ahora bien,
en las zonas abancaladas, en donde no hay árboles frutales, o
que fue destruida con anterioridad, la cubierta vegetal suele
ser quemada cíclicamente (es Binis, Fartàritx, serra d’Alfàbia,
Miner, es Teix, sa Calobra, es Bosc, etc.).
Figura 4. Incendio forestal de la Trapa en 1994
(Andratx, Mallorca).
4. Pastoreo
Según los datos parciales que disponemos, en la comarca de la serra de Tramuntana hay unas 9.603 ha de
bancales abandonadas. La mayor parte colonizada por diferentes comunidades forestales muy inflamables
(Tabla 5).
Municipio
Alaró
Andratx
Campanet
Esporles
Lloseta
Sta. Maria del Camí
Puigpunyent
Pollença
Encinar
99 ha
81 ha
46,64 ha
107,1 ha
11,2 ha
41 ha
162 ha
Encinar y pinar
288 ha
Pinar
472,50 ha
1.097 ha
62,33 ha
85,93 ha
28,38 ha
127,1 ha
438,3 ha
Garrigas y máquias
874 ha
621,8 ha
182,67 ha
166,89 ha
23,9 ha
256,34 ha
313,2 ha
203,8 ha
Tabla 5. Superficie forestal sobre campos abancalados abandonados.
En los municipios de la comarca estudiada; algunos propietarios han introducido ganado bovino y equino, en antiguas zonas abancaladas abandonados, con la finalidad de reducir el combustible forestal y
empezar a limpiar los antiguos olivares y poder dar entrada a las ovejas. Pero esta iniciativa privada,
aparte de ser poco significativa en superficie, en general no se dispone sobre el terreno con criterios de
prevención de incendios forestales, ni cumple con las previsiones establecidas en los planes de defensa
(Fig. 5).
248
Prevención y lucha contra los incendios forestales. El uso de ganado en los campos abancalados de la
serra de Tramuntana.
Un caso especial es el engorde de cerdos en semilibertad, en unas pocas fincas abancaladas.
Práctica que ocasiona graves problemas de erosión y la destrucción total de los muros y de los
caminos de acceso.
Figura 5. Vacas de raza mallorquina pastando en
Bàlitx d’Amunt (Sóller, Mallorca).
5. Propuestas
El proyecto comenzó con la introducción de media docena de animales entre burros y mulas, en el monte
público de la Victòria, en el municipio de Alcúdia, resultando (esta primera experiencia) poco eficiente
y permitiendo observar donde debían de realizarse las primeras correcciones (Tabla 6).
Fecha evaluación
04.11.2004
28.01.2005
07.04.2005
24.07.2005
09.09.2005
Total
Superficie
tratada (ha)
0,52
5,07
4,91
9,16
2,4
22,06
Tiempo de
ejecución (días)
10
85
69
108
47
319
Nº de animales
9
15
15
15
15
Rendimiento
(ha/mes)
1,56
1,79
2,13
2,54
1,53
2,07
Rendimiento (ha/mes/
animal
0,17
0,12
0,14
0,17
0,10
Tabla 6. Rendimientos obtenidos en el parque natural de les serres de Llevant (Mallorca).
El bajo rendimiento obtenido se debió a dos
factores: el tipo de vegetación, con marcado predominio de especies leñosas típicas del
acebuchal (al. Oleo-Ceratonietum) como son:
acebuche (Olea eurorapea var. sylvestris), aladierno (Rhamnus alaternus), labiérnago blanco
(Phillyrea angustifolia), lentisco (Pistacia lentiscus), palmito (Chamaerops humilis), etc.; y el
escaso número de animales.
A partir de la primera prueba, se trasladó el
ganado a una zona con predominio de carcera
(Ampelodesmos mauritanica), a la vez que se
aumentó la carga de animales y se incorporaron
caballos. El rendimiento mejoró notablemente
(Fig. 6).
Figura 6. Zona de pastoreo equino con pastores eléctricos.
Posteriormente se ha podido determinar que los rendimientos (coste de tratamiento por unidad de superficie) se incrementan cuando un pastor (yegüero) es capaz de atender un número mayor de animales.
A lo largo de estos años el ganado ha sido dispuesto en cinco fincas diferentes, y ha ido incrementándose
paulatinamente el número de animales, situándose actualmente en una zona del parque natural de serres
de Llevant (Mallorca), y con unos rendimientos que rondan 2 ha de superficie desbrozada por mes (15
animales).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
249
6. Posibilidades de aplicación del método de control de la vegetación mediante el uso de ganado en la serra de Tramuntana.
El sistema de reducción del riesgo de incendios forestales mediante el control de la vegetación a través
de la introducción de ganado equino en las zonas problemáticas, aparece como una posibilidad interesante para la serra de Tramuntana, representando a la vez una herramienta para la recuperación inicial
de las superficies de bancales abandonadas.
Para poder utilizar este sistema, y teniendo en cuenta la experiencia
habida en el proyecto desarrollado por la Conselleria de Medi Ambient del Govern de les Illes Balears en las zonas de Alcúdia y Artà,
se deberán de tener en cuenta las siguientes premisas:
- La vegetación idónea para introducir este tipo de ganado tiene que presentar predominio de prados de carceral (ass.
Smilaco balearicae-Ampelodesmetum mauritanicae) y acebuchal abierto (ass. Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae)
con predominio de carcera (Fig. 7).
- Para una mejor eficacia, en la prevención de incendios forestales, sería conveniente la recuperación y limpieza de
ciertos campos abancalados abandonados, con la finalidad
de romper la continuidad de las masas forestales y reducir
su carga forestal; así como la recuperación de parte del patrimonio de piedra en seco (Fig. 8).
- Los muros de los bancales aptos para la introducción de ganado mayor deben presentar un buen estado de conservación en cuanto a su estructura y tipología (roca calcárea), ya
que sino existe riesgo de deterioro del muro con la consiguiente pérdida de suelos.
Figura 7. Ganado equino pastando en
acebuchal abierto.
Figura 8. Faja auxiliar apoyada en antigua
pared de deslinde.
- Se deberá de poner protectores en los árboles frutales jóvenes (olivo, almendro, algarrobo, higuera, etc.) y en ciertos
árboles forestales jóvenes (encina, olmo, chopo, fresno,
etc.) que habitan en la zona donde se vayan a introducir
los animales, ya que al tratarse de un método no selectivo,
éstos podrían ser dañados o eliminados.
- En el lugar donde se disponga el ganado deberá de ser posible el suministro de agua y alimentos complementarios,
incluso preverse zonas de sombra para la época de verano
(Fig. 9).
Figura 9. Zona de protección y avituallamiento
para el ganado.
- Así mismo se deberá de evitar una permanencia excesivamente prolongada de los animales
en un mismo lugar, para evitar problemas de sobrepastoreo, erosión, y deterioro de los
bancales.
- En una segunda fase de recuperación de los bancales abandonados, se podrá introducir en las
superficies abiertas por los equinos, ganado ovino que aproveche los rebrotes tiernos de la
vegetación desbrozada por el ganado mayor.
- En cuanto a la introducción de ganado porcino, se considera perjudicial debido a que su
actividad genera deterioro de los muros en los bancales y finalmente graves problemas de
erosión del suelo.
- Las superficies a recuperar deberán de estar convenientemente cercadas con el tipo de cerramiento más adecuado a cada circunstancia.
250
Prevención y lucha contra los incendios forestales. El uso de ganado en los campos abancalados de la
serra de Tramuntana.
7. Conclusiones
La introducción de ganado mayor, como sistema de
recuperación de bancales abandonados y prevención
del riesgo de los incendios forestales en las zonas
de terrazas, puede constituir una alternativa interesante y de costes relativamente bajos siempre que
se respeten unas condiciones determinadas, tal como
se ha venido demostrando a través de las experiencias realizadas en el parque natural serres de Llevant
(Mallorca) (Fig. 10).
Para la recuperación de estos campos abancalados
abandonados e invadidos por diferentes comunidades leñosas es necesario el desbroce y/o la introducción de diferentes tipos de ganado; encaminadas a la
Figura 10. Ganado equino mixto en el Parc Natural
de serres de Llevant (Mallorca).
reducción de carga de combustible y recuperación
de los antiguos cultivos de secano (olivo, algarrobo, almendro e higuera).
También se propone la recuperación, de parte de la extensa red de caminos a pie y de herradura, y la
realización de una faja auxiliar a su alrededor como medidas adicionales de prevención de incendios.
Estas fajas auxiliares también se podrían apoyar en paredes secas de deslinde entre propiedades y municipios.
Ahora bien cabe hacer una serie de consideraciones encaminadas a la conservación de las diferentes estructuras relacionadas con la piedra en seco. El sobrepastoreo es contraproducente y provoca problemas
de erosión e incluso daños, de diferente consideración, a los árboles frutales o a la cubierta forestal. Por
lo tanto es necesario llevar un control sobre la carga ganadera (bovina, equina, ovina y caprina) de cada
zona.
Por otra parte, el uso de ganado bovino y equina afecta en mayor grado a la conservación de los muros
de los bancales.
Referencias bibliográficas
A. D. (1994-2005) Projecte d’anàlisi i catalogació dels camps marjats de Mallorca. Alaró (2000), Andratx (1999), Banyalbufar (1996), Calvià (2004), Campanet (1997), Deià (1996), Escorca (1997), Estellencs
(1998), Esporles (1997), Fornalutx (1997), Lloseta (1996), Pollença (1995), Puigpunyent (2001), Santa
Maria del Camí (1999), Selva (1995), Sóller (1998) i Valldemossa (2002). Consell de Mallorca (inèdit).
Lucas, A. M. (2002) Les activitats Agràries, pesqueres i Forestals a les Illes Balears. Monografies de la
Conselleria d’Agricultura i Pesca - I. Govern de les Illes Balears. El Gall edit.
Bardi, G.; Soriano, M. (2005) Incendios forestales. Control de la vegetación mediante el uso del ganado
en las Islas Baleares. Jornadas forestales de Gran Canaria.
Conselleria de Medi Ambient: Planes de defensa contra incendios forestales de las Islas Baleares (Generales, insulares y comarcales -años 1970 a 2000-). Govern Balear.
Servicio de Conservación de la Naturaleza (1987) Conselleria de Agricultura y Pesca: Mapa de peligrosidad de incendios forestales en Baleares.
Ministerio de Agricultura y Pesca (1989) Manual para la prevención de incendios forestales.
Vélez, R. et al. (2000) La defensa contra incendios forestales. Fundamentos y experiencias.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
251
252
COMUNICACIONS
COMUNICACIONES
PATRIMONI DE MARJADES: ABANDONAMENT, CONSERVACIÓ, REHABILITACIÓ
PATRIMONIO DE TERRAZAS: ABANDONO,
CONSERVACIÓN, REHABILITACIÓN
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
253
254
Agricultura em terraços:
os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da
Régua e Sta. Marta de Penaguião
C. Hermenegildo; H. Pina; S. Pereira; A. Seixas
Departamento de Geografia. Faculdade de Letras da Universidade do Porto
Via Panorâmica S/N. 4150-564 - Porto
[email protected]; www.letras.up.pt
Resumo
A sustentabilidade da paisagem de terraços agrícolas depende do dinamismo da actividade agrícola. A
evolução recente dos territórios vocacionados para estas práticas tem revelado tendências de abandono
ou de alteração das técnicas tradicionais, resultando em situações de desequilíbrio socioeconómico e
instabilidade do meio físico.
Com base neste enquadramento propõe-se uma reflexão, com base num conjunto de indicadores estatísticos e da sua distribuição no território, sobre os factores preponderantes para a alteração das paisagens
de terraços.
A área em observação integra as Zonas Piloto do projecto TERRISC – concelhos de Baião, Mesão Frio,
Peso da Régua e Santa Marta de Penaguião. De todos, apenas o de Baião, vocacionado para a produção
de vinhos verdes, não integra a Região Demarcada do Douro (RDD).
Os municípios da RDD apresentam um sector agrícola mais activo, com maior grau de mecanização e
menor percentagem de abandono, ou seja, com melhores perspectivas de futuro. Porém, é também aí
onde a paisagem de terraços em pedra seca está em regressão, dando lugar a outras formas de armação
de terreno nem sempre consentâneas com a sustentabilidade da paisagem e dos territórios.
Palavras chave: desenvolvimento, sustentabilidade, paisagem de terraços, património, integração.
Resumen
La sostenibilidad del paisaje de terrazas agrícolas depende del dinamismo de la actividad agrícola. La
evolución reciente de los territorios dedicados a estas prácticas ha revelado tendencias de abandono o
de alteración de las técnicas tradicionales, comportando situaciones de desequilibrio socioeconómico e
inestabilidad del medio físico.
Basándose en esta estructura se propone una reflexión, a partir de un grupo de indicadores estadísticos
y de su distribución en el territorio, sobre los factores preponderantes para la alteración de los paisajes
de terrazas.
El área de observación integra las Zonas Piloto de TERRISC - comarcas de Baião, Mesão Frio, Peso da
Régua y Santa Marta de Penaguião. De todos, sólo el territorio de Baião, orientado a la producción de
vino verdes no integra la área de Demarcata de Duoro (RDD).
Los distritos municipales de RDD tienen un sector agrícola más activo, con mayor grado de mecanización y porcentajes más pequeños de abandono, en otras palabras, con mejores perspectivas futuras.
Sin embargo, también es allí donde el paisaje de terrazas en piedra en seco se encuentra en regresión,
dando lugar a las otras formas de marco de región no siempre respetuosas con la sostenibilidad del paisaje y de los territorios.
Palabras clave: desarrollo, sostenibilidad, paisaje de terrazas, patrimonio, integración.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
255
1. Introdução
O território do Norte de Portugal apresenta paisagens marcadas por factores naturais e pelo seu percurso
de consolidação histórico-cultural, económico, social e ambiental. Distinguem-se áreas de forte concentração populacional a Oeste, em oposição a espaços cada vez mais rarefeitos de ocupações em direcção
ao interior, pontuados por cidades, de pequena e média dimensão, mobilizadores da vida local. Nestes
últimos, a prática agrícola permanece em destaque no contexto das actividades económicas, mas não
sem revelar alterações resultantes do abandono ou, simplesmente, da mudança das técnicas utilizadas
no arranjo dos espaços de cultivo. Esta é uma questão particularmente relevante quando daí advêm
consequências quer no plano social e económico das regiões, quer no equilíbrio físico das paisagens em
causa – problemática em estudo no projecto TERRISC, no âmbito do qual se elegeram quatro concelhos
– Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Santa Marta de Penaguião (Fig. 1), onde se instalaram campos
experimentais a fim de monitorizar os processos hidrológicos em vertentes organizadas em terraços
agrícolas.
Figura 1.
Localizados na margem direita do rio Douro, estes municípios inserem-se num espaço com declives bastante acentuados, ultrapassando com frequência os 35º, em particular acima dos 450 m, modelado que
apenas é interrompido entre os 150 e os 450 metros de altitude – secção com melhores condições para o
desenvolvimento do povoamento. Baião apresenta características associadas aos espaços de maior densidade de ocupação do Noroeste, com clima de feição atlântica e o granito como substrato geológico e,
os restantes, enquadram-se na unidade territorial do Alto Douro, de formação xisto-grauváquica e clima
de matriz mediterrânea.
As diferenças não se esgotam na base geológica ou nas características climáticas, apesar destes condicionalismos interferirem no tipo de ocupação do solo e na respectiva valorização social. Nesta paisagem ocorreram diversas mutações, sobretudo a partir da Idade Média quando se multiplicaram os
arroteamentos, substituindo a densa cobertura arbórea por espaços agricultados onde se implantou uma
policultura de baixa produtividade. Por outro lado, para ultrapassar os fortes declives, construíram-se
terraços - técnica privilegiada para a sustentação dos solos agrícolas num espaço onde a sobrevivência
dos agregados familiares decorria do rendimento do património fundiário de reduzidas dimensões que
possuíam, associado às jornas efectuadas nas quintas.
256
Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião
Trata-se de um património que se subdividiu geracionalmente, multiplicando as explorações agrícolas
de área insignificante, sempre associadas a uma paisagem em terraços, com muros construídos em granito aparelhado, cuja manutenção exigia o trabalho de toda a família. O aumento da produtividade para
assegurar os aumentos demográficos verificados até meados do século XX, era conseguido, nas proximidades de linhas de água, através da construção de “poças” e canais de irrigação adstritos.
A partir da segunda metade da década de setenta do século XX registou-se uma expansão e diversificação económica regional associada à melhoria das acessibilidades rodoviárias. Pelo contrário, os fluxos
migratórios deram origem a abandonos dos espaços agrícolas em Baião, sobretudo dos que possuíam
pior enquadramento físico e dos que se encontravam mais afastados da sede da exploração agrícola. Assim se reduziu a manutenção dos terraços tradicionais, enquanto a vegetação infestante proliferava, diminuindo a coalescência dos muros, o que facilita o seu desmoronamento. Apesar de escassas, persistem
contudo algumas explorações agrícolas bem dimensionadas e que ostentam uma elevada rentabilidade
- caso da Fundação Eça de Queiroz, localizada em Santa Cruz do Douro, que investiu no vinho verde
“Tormes” de elevada qualidade.
Para Leste, nos concelhos de Mesão Frio, Santa Marta de Penaguião e Peso da Régua, a paisagem é
substancialmente diferente. Embora persistam alguns traços de continuidade, como os fortes declives, o
substrato geológico é constituído por xisto-grauvaques, o clima é de matriz mediterrânea, com precipitações anuais inferiores a 900 mm e em regressão acelerada para Oriente. Mas foi sobretudo o seu historial
que diferenciou esta unidade territorial da anterior – espaço delimitado em 1756, a Região Demarcada
do Douro (RDD), sobreviveu a diversas vicissitudes de âmbito social, cultural e económico. Aí se desenvolveu o sector vitivinícola mercantilista, com forte incidência empresarial e vertente exportadora
indelével, que motivou a transformação de um espaço com carências hídricas e condições de acessibilidade muito precárias. Assim, surgiu uma paisagem em terraços de xisto, onde a acção antrópica criou
o solo, aproveitou os blocos provenientes da desagregação do xisto para a construção dos muros de
suporte e de canais de escoamento das águas pluviais, exemplo de uma “engenharia hidráulica” notável
para a época.
Estas características técnicas evoluíram ao longo dos tempos, sobretudo na sequência de crises profundas, como a filoxera, mas também em quadros expansionistas como sucedeu desde a década de 70 do século passado. O cenário era apelativo, dando lugar ao aumento da vinha – nos núcleos de maior historial
esta ocupa mais de 70% da área total e, nas freguesias menos atractivas, ultrapassa os 30%. Note-se que,
em Baião, a vinha apenas em casos excepcionais ocupa 15% da Superfície Agrícola Utilizada (SAU),
sendo comuns as freguesias onde as videiras apenas envolvem as habitações e seus acessos.
Este quadro reflecte ainda a orgânica vitícola regional: de acordo com as características técnicas dos prédios rústicos e a qualidade das castas, classificaram-se os vinhedos, aproximando-se do rio Douro os de
melhor qualidade, matriz que se mantém até cerca dos 350 m. Acima desta altitude a qualidade regride,
sobretudo acima de 500 m, onde a maior dificuldade em produzir Vinho de Porto dá lugar a pomares e
floresta. Mesmo assim, nestas freguesias menos privilegiadas em termos vitícolas, dada a existência de
solos a preço acessível, incrementa-se a vinha antevendo uma possível “transferência” lucrativa. Assim
se amplia a SAU.
Nas freguesias ribeirinhas, pelo contrário, inscrevem-se as grandes apostas empresariais, onde se regista
expansão e renovação dos vinhedos, e adopção de novas técnicas na armação do terreno facilitadoras de
uma maior taxa de mecanização, mas também de alguma descaracterização deste espaço. A eliminação
dos canais de escoamento, o seu soterramento ou, ainda, a transformação do relevo, contam-se entre
outras acções que, em muitos casos, alteraram o equilíbrio destas paisagens. Nas restantes explorações
as renovações são contidas. De facto, apesar do cenário cultural e paisagístico apresentado ser favorável, o sector vitivinícola duriense apoia-se numa estrutura fundiária preocupante e num quadro social
Quando os vinhedos de menor qualidade necessitam de uma reestruturação, os seus proprietários solicitam uma licença para tal. Posteriormente vendem-na a quem se habilitar, embora na generalidade dos casos sejam as firmas produtoras capitalizadas as suas aquisitoras. Estas,
munidas da autorização, substituem os espaços ainda ocupados pelo olival, floresta ou mato, pelos vantajosos vinhedos. O proprietário que
vendeu a licença é obrigado, por sua vez, a destruir o vinhedo que foi “transferido” para espaços onde se produz vinho de melhor qualidade.
Na década de setenta surgiram os terraços com taludes em terra, enquanto a partir dos anos oitenta se implantou a vinha ao alto (até 35º
de declive), técnica alheia à Região. Pontuam também a vinha em patamares e, ocasionalmente, em espaços onde o declive se suaviza, vinha
sem armação de terreno.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
257
débil, cenário agravado com os excedentes vínicos. Neste contexto, abreviam-se os trabalhos agrícolas
e descuida-se a manutenção dos muros, dando lugar a abandonos. Todavia, nos concelhos vitícolas em
análise raramente atingem os 3% de SAU.
Em síntese, a multiplicação dos terraços ter-se-á processado em paisagens distintas com dinâmicas diferenciadas – em Baião as apostas empresariais são exíguas, generalizando-se o abandono das explorações
agrícolas e a degradação da paisagem e, no Alto Douro vinhateiro, dada a rentabilidade vínica e a forte
aposta empresarial, prossegue uma paisagem de terraços em mutação, mas com especificidades que
proporcionaram a classificação de uma parte como Património da Humanidade.
2. A estrutura fundiária
Hoje, as paisagens em observação debatem-se com múltiplos problemas para a sua manutenção, em
grande parte devido a questões centrais como as decorrentes da estrutura fundiária, as interferências
que resultam do perfil cultural do agricultor ou a degradação paisagística. Na tentativa de responder a
parte destas questões analisar-se-ão alguns indicadores dos Recenseamentos Agrícolas de 1989 e 1999
(INE).
No final do século XX o sector agrícola dominava a estrutura económica da área em análise. Em Baião, a
paisagem de morfologia montanhosa associava-se a uma agropecuária tradicional de estrutura familiar,
insolvente em termos económicos, com abandono dos espaços agrícolas e o despovoamento. Já na RDD
evidenciava-se sobretudo um contexto económico associado ao Vinho do Porto e secundado por vinhos
DOC, VQPRD e outros regionais.
Figura 2.
A dimensão média das explorações agrícolas (S.A.U.), revela um espaço que, já em 1989, denotava
alguns problemas, em particular nas cotas mais elevadas de Baião. Na verdade, embora a dimensão
média das explorações neste concelho atingisse os 4,12 ha, as assimetrias multiplicavam-se surgindo
os valores mais significativos nas freguesias onde persiste o impacto de antigos domínios monásticos
258
Já em Baião os abandonos podem atingir os 18% dos prédios, valor que tende a ampliar-se rapidamente.
Denominação de Origem Controlada.
Vinho de Qualidade Produzido em Região Determinada.
Apesar deste item ser insuficiente para a caracterização da estrutura fundiária.
Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião
ou senhoriais, a que se associavam áreas com forte implantação de baldios. Estes valores, ainda assim,
situavam-se entre 4 e 7,6 ha, mas eram as explorações com 1,47 a 3,5 ha que dominavam. Esta situação
degradou-se em 1999, com excepção das freguesias onde se concretizaram investimentos recentes na
vinha ou nos pomares, geralmente localizadas nas proximidades da RDD e com condições de acessibilidade que asseguravam o escoamento das produções.
Na unidade territorial duriense, em 1989 as explorações agrícolas apresentavam uma dimensão média de
cerca de 2,5 ha, mas em algumas freguesias de Mesão Frio e Santa Marta de Penaguião esse valor não
ultrapassava os 1,8 ha. A estrutura fundiária era particularmente problemática nas freguesias localizadas
a maiores altitudes, direccionadas a Norte – com enquadramento menos propício à vinha. Em oposição,
nas freguesias vitícolas de maior implantação empresarial, a dimensão média das explorações agrícolas
ultrapassava os 5 ha. Aí, persistiam algumas explorações com área superior a 20 ha, viáveis em termos
económicos, envolvidas por um emaranhado de pequenos prédios rústicos de agricultores autónomos. A
dicotomia sócio-cultural é um facto, sucedendo-se as freguesias onde 50 a 75% das explorações agrícolas possuíam área inferior a 1 ha, mas rodeando quintas como a do Côtto (Mesão Frio) com 116 ha, ou
a das Murças (Peso da Régua) com 138 ha.
Decorridos 10 anos (1999) registou-se uma redução do número de explorações: em Baião ultrapassou
os 40% nas freguesias de maior declive e parcelamento das explorações agrícolas (Fig. 2), a que se
anexava a sede concelhia, dada a expansão urbana. Para o mesmo período, os concelhos integrados na
RDD também registaram reduções do número de explorações, mas mais contidas, visto que raramente
se ultrapassam os 20%. Recorde-se ainda, que enquanto em Baião a redução corresponde, na generalidade dos casos, a abandonos, no espaço vitícola a recessão equivale maioritariamente a “absorções” que
as firmas concretizam adquirindo prédios contíguos às suas quintas. Neste contexto, a SAU recuou e,
por vezes, de forma significativa. Foi o que se verificou em Baião onde ultrapassou os 50% em apenas
uma década. Com efeito, se se excluírem as freguesias que registam maiores expansões dos núcleos
urbanos, é na paisagem granítica que os declínios são mais nítidos, quer em número de explorações,
quer em SAU (Figs. 2 e 3). O espaço vitícola é menos afectado dado o cenário que envolve a produção
de Vinho do Porto, registando-se acréscimos significativos nas freguesias onde sobejavam espaços não
ocupados pela vinha e com potencialidades para tal, ou naquelas onde se concretizaram investimentos
empresariais. Apesar dos problemas referenciados, a RDD ostentava alguma viabilidade económica, o
que a destacava relativamente ao restante espaço.
Figura 3.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
259
No espaço vitícola dominavam as explorações com 2 a 4 blocos, valores que aumentavam nas freguesias
menos valorizadas em termos vitícolas, designadamente nas de maior declive e de altitude menos favorável à obtenção dos vinhos mais encorpados. Aí multiplicavam-se os blocos com menos de 2.500 m2.
Do mesmo modo, em Baião o parcelamento das explorações era inviabilizante em termos económicos,
visto que, embora o número médio de blocos com SAU por exploração também se situasse entre 2 a 4,
o seu número aumentou em 1999 nas freguesias com maiores declives.
Assim se foi degradando o quadro fundiário, restringindo-se a dimensão média dos blocos, como é o
caso de Frende (3.800 m2), embora dominassem valores entre 0,5 e 1 ha. Já na RDD, apesar da situação
também não ser favorável, nas freguesias com fortes investimentos empresariais, caso de Canelas, não
só aumentou a dimensão média dos blocos entre 1989 e 1999, como se ultrapassaram os 3 ha por bloco
em 1999. Com efeito, se nas freguesias mais periféricas o número médio de blocos aumentava, comprovando o progressivo parcelamento, nas proximidades do rio Douro, ou dos núcleos históricos vitícolas,
a situação invertia-se. Este enquadramento favoreceu a progressiva subalternização do sector agrícola
e os abandonados, dificultando a divulgação de inovações, para além de exigir um elevado número de
assalariados, cada vez mais escassos, minimizando a manutenção dos terraços e muros de suporte, dados
os investimentos em causa. A este quadro, juntaram-se as escassas apostas empresariais em Baião, tendo
resultado na multiplicação de freguesias onde apenas subsistem produtores singulares autónomos. As
excepções localizam-se a Sul, como sucede em Santa Cruz do Douro e Ribadouro, sendo que apenas
em situações mais favoráveis, o valor se aproximava dos 15%, já que nos restantes, onde ainda pontuam
algumas experiências empresariais, elas não chegavam a 8% das explorações.
As unidades de matriz empresarial incidem sobretudo no espaço vitivinícola duriense. Na verdade, o
ascendente e valorização económica que o vinho do Porto detém, justifica o valor significativo de produtores empresários, excedendo mesmo os 40% nas freguesias ribeirinhas do Peso da Régua ou nas que
se integram no núcleo vitícola histórico de Santa Marta de Penaguião. Apenas nas freguesias com menor
implantação da vinha, localizadas a maiores altitudes e direccionadas predominantemente a Norte, as
unidades empresariais podem ser inferiores a 10%.
Perante esta dinâmica de alteração, não é de estranhar que a mecanização seja muito incipiente nas duas unidades em observação, dada a estrutura fundiária encontrada. Com efeito, raramente se encontram mais de 10%
de explorações com tractores, e apenas têm algum significado as máquinas de pequena dimensão como os
motocultivadores ou os pulverizadores/pulvilhadores. As excepções situam-se nas freguesias onde persistem
famílias nobiliárquicas ou naquelas onde pontuam fortes apostas empresariais como sucede em Canelas. Aí,
em 1999, existiam 30 explorações com tractores, ou seja, as que tinham apostado na renovação dos vinhedos.
Em síntese, a estrutura fundiária permanecia muito precária na área em análise, aprofundando-se as clivagens pré-existentes e agravando-se a situação em Baião. Evidenciavam-se fortes contrastes territoriais, com
os espaços menos favorecidos em termos vitícolas imersos numa estrutura de tipo familiar e em explorações
inviáveis em termos económicos, particularmente se persistia uma policultura tradicional, como sucedia em
Baião. Este quadro, para além de ter fortes raízes históricas, reflectia a interferência de factores de ordem
física e de parâmetros de âmbito social, mantendo-se sobretudo o sector vitícola, mas à custa da minimização
dos trabalhos agrícolas e da manutenção de todo o tipo de infraestruturas, nomeadamente dos terraços.
3. O quadro humano de apoio às explorações agrícolas
Se o quadro fundiário denunciava dificuldades de desenvolvimento, tal ter-se-á repercutido no perfil
cultural do agricultor. Na verdade, sobretudo em Baião, registava-se forte envelhecimento populacional,
e um decréscimo de 50% em apenas uma década. Na região vitícola, embora o grau de envelhecimento
dos produtores seja um facto, o quadro económico atractivo conteve a redução do número de produtores,
sendo ocasionais os decréscimos superiores a 20%. Os produtores que ultrapassaram os 65 anos reuniam
cerca de 30 a 45% do total na área em estudo, sendo que nas freguesias que registam apostas empresariais o cenário melhora, mas não muito, visto que 55 a 85% dos agricultores se inserem no escalão
etário até aos 55 anos, embora na RDD incidam valores inferiores a 55% (Fig. 4). O envelhecimento
dos produtores agrícolas associado à precaridade da estrutura fundiária, dificulta não só a adopção de
novos conhecimentos técnicos, mas também a proliferação de novos investimentos e a manutenção de
260
Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião
infraestruturas como os terraços tradicionais, particularmente nas freguesias implantadas a maiores altitudes, ou naquelas onde, dada a proximidade a um núcleo urbano polifuncional, apenas os mais idosos
persistem com as actividades agrícolas.
Figura 4.
Do mesmo modo, analisados os indicadores de habilitações literárias, verifica-se que para o último
registo (1999), em Baião, havia freguesias onde mais de 50% dos produtores agrícolas não possuíam
qualquer instrução, sobretudo nas do extremo Norte do concelho, em plena serra da Aboboreira. Sobressaem contudo valores próximos dos 40%. Em relação aos restantes, é a formação básica que domina,
abrangendo 40 a 69% do total. Níveis mais elevados de escolaridade são ocasionais, sendo múltiplas as
freguesias onde nenhum produtor ultrapassa o nível básico. Já no espaço vitícola duriense o panorama
retrata algum rejuvenescimento, sendo portanto mais favorável. Na realidade, apesar dos analfabetos
abrangerem 18 a 25% do total de produtores, também se registam valores superiores a 35% em algumas
freguesias localizadas a Norte. Contudo, é de igual modo o nível básico que prevalece, abrangendo entre
60 e 75% dos produtores agrícolas, sobressaindo o Peso da Régua. Aqueles produtores que alcançaram
os níveis médio ou superior podem ultrapassar os 10%, mas incidem sempre nas freguesias mais privilegiadas em termos vitícolas, designadamente em Peso da Régua e em Santa Marta de Penaguião.
A geração mais nova tem mais formação, multiplicando-se os que ultrapassam o nível básico, embora
também neste grupo seja este o nível dominante e, os que o excedem, obtêm formação em tudo alheia
ao sector agropecuário. Aliás, salvaguardando as unidades empresariais e as quintas de maior dimensão,
efectivamente rentáveis, com produtores com formação agrícola superior, nos restantes a formação é geracional. Assim se compreende que sejam exíguos os agricultores que conhecem a diversidade de fundos
comunitários a que podem aceder, e ainda menos como apresentar um projecto. Aliás, o deficiente quadro fundiário inviabiliza o concurso a título individual e, por desconhecimento ou porque se encontram
fortemente arreigados a comportamentos individualistas, só muito lentamente aderem.
Dado o quadro fundiário apresentado, não é de estranhar que em 1989, em Baião, fossem ocasionais
as explorações que recorriam a assalariados permanentes. Coincidiam com as apostas empresariais no
vinho verde, no kiwi ou na castanha. Já na RDD eram raras as freguesias sem assalariados permanentes,
e os casos negativos localizavam-se nas faldas do Marão. Nas restantes, sobretudo no Peso da Régua, registavam-se mais de 130 assalariados, embora o número médio de assalariados por exploração fosse reduzido (2 a 3) e, nas freguesias implantadas mais a Norte, somente 1 por exploração. A relação existente
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
261
entre o menor grau de parcelamento e a incidência das apostas empresariais, associada ainda à melhor
valorização dos vinhos durienses, justifica este cenário. No entanto, já em 1999, há que salientar uma
redução do número de assalariados, redução que em geral ultrapassava os 50% – reflexo da dificuldade
na obtenção de mão-de-obra em idade activa conjugado com uma maior taxa de mecanização. Acresce
que, sobretudo nas freguesias vitícolas que apresentavam pior enquadramento para a produção de vinhos
de qualidade se recorria sobretudo a mão-de-obra eventual. Mas, até estes trabalhadores eram escassos,
situação ainda mais relevante em Baião, onde é a família que executa todas as tarefas agrícolas.
Neste contexto, começa a questionar-se a continuidade das explorações agrícolas, sobretudo em Baião,
dado que, apenas aquelas que ostentam alguma viabilidade num quadro multifuncional anexadas às
ocasionais apostas empresariais, conseguem manter alguma visibilidade. Já no espaço vitícola duriense,
apesar de alguns abandonos, enquanto permanecer o actual mecanismo de rateio da produção de Vinho
do Porto, continua a justificar-se a manutenção da exploração, apesar do deficiente quadro fundiário.
Obviamente, é a dupla actividade que o possibilita, mas abreviando-se os trabalhos e sacrificando a manutenção de infraestruturas, como os terraços.
Relativamente às médias e grandes explorações, o cenário é distinto visto que é um quadro economicista que domina. Para atingirem os seus desideratos não se inibem de transformar radicalmente a paisagem
no sentido de introduzir a mecanização, substituindo a mão-de-obra cada vez mais rara. Renovam os
vinhedos e melhoram-nos qualitativamente, introduzindo novas tipologias de terraços que facilitam a
mecanização, ignorando as máquinas adaptadas aos terraços tradicionais e o equilíbrio das paisagens em
questão. Do mesmo modo, a anulação dos canais de escoamento num solo cascalhento, e renovações da
vinha que ignoram os muros de suporte num solo com fraca coalescência podem resultar em prejuízos
locais e regionais.
4. Conclusões
Como se observou, as unidades territoriais em observação – Baião e o espaço vitícola duriense – são
distintas sob vários pontos de vista. Os factores responsáveis por estas diferenças, associam-se com
a paisagem natural de origem e, de uma forma mais evidente, com a acção antrópica. A paisagem de
terraços construída pelo Homem, tal como outras actividades económicas, não se compadeceu com as
dinâmicas migratórias da população e com os avanços técnicos, resultando ora em abandono dos espaços agrícolas, ora na utilização de técnicas em estruturas concebidas e construídas numa lógica de uso
de mão-de-obra mais ou menos intensiva.
Poder-se-á dizer, porém, que a deficiente estrutura fundiária e o perfil cultural dos agricultores constituem os eixos fundamentais de reflexão sobre o futuro destes espaços. Tal como noutras actividades,
também aqui as populações se confrontam não só, com espaços de produção agrícola onde os avanços
técnicos nem sempre são consentâneos com os tradicionais esquemas de trabalho, mas também, e em
consequência, de eventuais quebras nos rendimentos familiares, com a necessidade de procurar oportunidades de trabalho mais aliciantes noutros sectores económicos.
De facto, tendo uma das áreas sido classificada como Património da Humanidade, tal vale-lhe algumas
imposições que não devem passar exclusivamente pela obrigatoriedade de manter as estruturas em terraços, mas sim pela conciliação entre modernidade e tradição. Há, portanto, que investir em primeiro
lugar no agricultor motivando-o ao associativismo – um dos meios de ultrapassar a deficiente estrutura
fundiária. Mas, para a sua concretização, ou mesmo para um eventual emparcelamento, exige-se uma
ampla aposta na informação e na formação dos viticultores e assalariados agrícolas, efectivos preservadores de uma paisagem centenar e de um património com múltiplas funções. O concelho de Baião,
deve assumir-se como um caso particular, no qual a proximidade a eixos de grande acessibilidade à Área
Metropolitana do Porto, pode condicionar o progresso do sector primário.
Os projectos de reestruturação e o aumento de qualidade, que aproveitem os subsídios comunitários
inscritos no IV Quadro Comunitário de Apoio, nomeadamente os associados à renovação dos vinhedos
e à manutenção dos terraços tradicionais, ou à formação técnica dos produtores e assalariados, ou ainda
o sector do turismo, são alguns dos caminhos possíveis para travar a descaracterização da paisagem.
262
Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião
referênces Bibliográficas
Aguiar, F. (2000) Candidatura do Alto Douro vinhateiro a património mundial. En Associação Portuguesa para o Desenvolvimento Regional (ed.) Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu,
Coimbra, pp. 83-90.
Bateira, C.; Seixas, A.; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes do Douro: uma leitura geográfica na
dinâmica do meio físico. En GEHVID (ed.) Douro - Estudos e Documentos, 2º Encontro Internacional
da História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, Vol. I, 17, Porto, pp. 319-344.
Caldas, J.; Rebelo, J. (2000) Technical efficiency and productivity growth in the farming system of
the Douro Region, Portugal: a stochastic frontier approach (SFA). En Associação Portuguesa para o
Desenvolvimento Regional (ed.) Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu, vol 1, Coimbra,
pp. 91-108.
COMISSÃO de Coordenação da Região Norte (1998) Plano estratégico para o desenvolvimento económico e social 2000-2006, CCRN, Porto.
COMISSÃO de Coordenação da Região Norte (1999) Trás-os-Montes e Alto Douro. Diagnóstico prospectivo e orientações estratégicas – Plano Nacional de Desenvolvimento Económico e
Social (2000-2006), CCRN, Porto.
Costa, A. (2000) Financiamento da iniciativa microempresarial e território. En APDR/IERU (ed.)
Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu, Actas do VII Encontro Nacional da Associação
Portuguesa para o Desenvolvimento Regional, vol II, Coimbra, pp. 571-588.
Cristovão, A. (1999) Para a valorização dos recursos naturais do vale do Douro. En GEHVID (ed.)
Douro – Estudos e Documentos, vol. IV (8), Porto, pp. 19-31.
FUNDAÇÃO REI AFONSO HENRIQUE (2000) Dossier de Candidatura do Douro a Património Mundial, F. R. A. H., Porto.
INSTITUTO NACIONAL DE ESTATÍSTICA. Recenseamento Geral da Agricultura de 1989, Lisboa.
INSTITUTO NACIONAL DE ESTATÍSTICA. Recenseamento Geral da Agricultura de 1999, Lisboa.
Marques, H. (2000) Modernidade e inovação na ruralidade do noroeste de Portugal: expectativas, intervenções e resultantes. Tese de doutoramento apresentada à FLUP, Flup, Porto.
Park, S. J.; Van De Giesen, N. (2004) Soil-landscape delineation to define spatial sampling domains for
hillslope hydrology. Journal of Hydrology 295, pp. 28-46.
Pina, M. H. (2004) Alguns aspectos da estrutura fundiária das explorações vitivinícolas durienses. En
GEHVID (ed.) Douro - Estudos e Documentos, 2º Encontro Internacional da História da Vinha e do
Vinho no Vale do Douro, Vol. III, 19, Porto, pp. 203-236.
Pina, M. H. (2003) O Alto Douro: um espaço contrastante em mutação. Tese de doutoramento apresentada à FLUP, Flup, Porto (582 p. e anexo).
Pina, M. H. (2004) A expansão e a reconversão vitícola na Região Demarcada do Douro- algumas
problemáticas. Actas do V Congresso da Geografia Portuguesa, Associação Portuguesa de Geógrafos,
Lisboa (no prelo).
Rebelo, V. (1995) Estrutura Fundiária, mão-de-obra e tecnologia na viticultura duriense. Um estudo
das dinâmicas locais recentes. UTAD, Vila Real.
Santos, F. (2000) Mecanização das vinhas tradicionais da Região Demarcada do Douro. PAMAF
(Relatório Final). UTAD, Vila Real.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
263
264
L’INTÉRÊT DES CARTES DE L’ETAT ACTUEL
DE CONSERVATION DES TERRASSES
DE CULTURE EN CÉVENNES
J-M. Castexl; F. Allignol2; D. Lécuyer3
2
Laboratoire EDYTEM-UMR 5204
CNRS. CISM- Université de Savoie. 73 376 - Le Bourget du Lac. Cedex. Tel : 04 79 758871
3
Parc National des Cévennes.
l
[email protected]; [email protected]
Résumé
L’inventaire des terrasses de culture classées selon leur état (en bon, mauvais état et détruites) permet
d’obtenir des données originales, à la fois spatiales et statistiques, constituant les thèmes d’un SIG.
Dans plusieurs sites des Cévennes cristallines, leur confrontation avec divers facteurs met en lumière l’influence de la proximité des centres d’exploitation, du cadre géomorphologique, des pentes, de
l’évolution du système de culture. Il en résulte, de plus, un outil pour la gestion de ces territoires : si les
secteurs où les terrasses sont détruites n’ont plus qu’un intérêt scientifique, ceux où elles sont en bon état
sont à préserver. Dans les secteurs où elles sont en mauvais état, leur croisement avec la valeur patrimoniale, pédologique, hydraulique, agricole du lieu permet d’identifier des secteurs d’intérêt particulier.
Enfin, la comparaison des secteurs avec et sans terrasses permet d’apprécier le rôle et l’intérêt actuels de
ces aménagements des pentes en « bon » ou « mauvais état ».
Mots-clés: aménagement des pentes, cartographie, SIG.
REsumEN
El inventario de bancales clasificados según su estado de conservación (bueno, malo o destruido) permite obtener datos originales, a la vez espaciales y estadísticos, que conforman los temas de un SIG. En
varios lugares de las Cévennes cristalinas, su confrontación con diversos factores muestra la influencia
de las proximidades de los centros de explotación, del marco geomorfológico, de las pendientes o de
la evolución de los sistemas de cultivo. Resulta además una herramienta útil para la gestión de estos
territorios: si los sectores donde las terrazas están destruidas ya no tienen interés científico, ahí donde
se encuentran en buen estado deben preservarse. En sectores en mal estado, el cruce con el valor patrimonial, pedológico, hidráulico, agrícola del lugar permite identificar sectores con especial interés.
Finalmente, la comparación de sectores con y sin bancales permite apreciar el papel y el interés actual
de estos sistemas de adecuación de las pendientes en “buen” o “mal estado”.
Palabras clave: adecuación de pendientes, cartografía, SIG.
Introduction
Les objectifs et la méthode de cette cartographie définis dans le cadre du projet européen PATTER (Programme Raphaël, DGX-CE, 1999-2001) ont été également utilisés pour le projet TERRISC (Interreg
IIIB DUDOE, 2004-2006) : l’inventaire des terrasses de culture tient compte de trois états de conservation du mur, qui peut-être bon, mauvais ou détruit (PATTER, 2002).
Les données spatiales et statistiques sont confrontées à divers facteurs explicatifs dans un Système
d’Information Géographique qui fournit également un outil pour la gestion : si les terrasses en bon état
sont à préserver, quel intérêt subsiste dans celles qui sont en mauvais état ? Il s’agit en effet d’évaluer le
rôle actuel des terrasses sur 20 à 50 % des territoires qui sont ainsi aménagés.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
265
La technique souhaitable associe de fréquents parcours du terrain (on rencontre souvent un mur de
terrasse tous les 5 à 10 m) et l’interprétation de photographies aériennes numérisées et de couples sur
papier en vision stéréoscopique. La couverture arborée, qui occupe souvent 90 % d’un versant en Cévennes, pose un problème d’identification, mais les arbres sont alignés sur les terrasses, le plus souvent
le long des courbes de niveau, et le restent évidemment même lorsque les murs sont détruits. On doit
alors saisir la moindre dénivellation alignée de façon significative.
Une grande attention doit être accordée à la morphologie, aux pentes, à la physionomie végétale, car
les terrasses occupent souvent des unités de paysage dont les limites sont influencées par ces données
(Allignol, 2006).
Quels espaces ont été choisis dans les Cévennes cristallines? Deux sites ont été suggérés par le projet
« Ressource en eau » piloté par le Syndicat Mixte d’Aménagement et de Gestion des eaux (SMAGE)
des Gardons, la commune de Peyrolles et l’Office National des Forêts (ONF), sur le thème du « rôle
actuel des aménagements hydrauliques traditionnels sur la ressource en eau » (BCEOM, 2000 ; Deconchy, 2002 ; Schuller et al. , 2006). Les sites qui ont été choisis, tous les deux sur gneiss et granite, sont
la Vallée Obscure (Peyrolles), à la fois très aménagée par l’homme et boisée, et le vallon du Rouquet
(L’Estréchure), très boisé également mais peu aménagé. Un site voisin, à la fois boisé et aménagé, mais
encore en partie cultivé, celui du vallon de la Baraque (Soudorgues), a été ajouté pour comparaison.
Enfin, il a semblé utile d’étendre les observations à des secteurs un peu différents dans la zone périphérique du Parc national des Cévennes : Bonnevaux, plus arrosé où les initiatives de mise en valeur sont
nombreuses ; Lamelouze (Les Appens – Lécuyer, 1999), schisteux, et lieu d’une action d’aménagement
concertée ; Saint-André de Majencoules, granitique, et foyer actif de culture de l’oignon doux (Fig. 1).
Figure 1.
La démarche adoptée consiste à évoquer d’abord les traits communs aux terrasses cévenoles dont les
caractères et l’état de conservation dépendent de la raideur des pentes, d’un relief très compartimenté, du
rôle de la couverture de chênes verts et de châtaigniers, des nombreuses crises passées et de l’utilisation
actuelle du sol. Mais les combinaisons variées de ces divers facteurs ont conduit ensuite à une cartographie qui rend compte de la personnalité de chacun des sites choisis.
1. Les divers états de conservation
Les terrasses en bon état présentent des murs plus ou moins intacts dans lesquels brèches et gauchissements sont rares. Cette catégorie occupe 5 à 21 % de l’espace aménagé étudié où des corrélations
266
L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes
peuvent être remarquées. Elles se situent dans un rayon de moins de 500 m autour de l’habitat groupé,
et sur des replats topographiques (étapes anciennes du creusement des vallées) (Fig. 2).
Il en résulte une faible pente, des terrasses larges et des murs peu élevés, une mécanisation récente, la
présence de voies de communication. La morphologie de ces terrasses révèle l’existence de formations
superficielles épaisses : elles sont longues, parallèles et continues (selon la typologie retenue dans le
projet PATTER, 2002). Les aménagements hydrauliques comprennent les béals qui irriguent, les fossés
qui évacuent, et les ayguiers ou trincats qui, à leur amont, dévient les ruissellements.
Ce bon état de conservation peut dépendre également de la lithologie, car les lauzes de gneiss et de
schiste ont une grande surface d’adhésion entre elles tout en pouvant glisser légèrement et donc résister
avec souplesse aux poussées. Ce qui n’est pas le cas des blocs de granite, dont l’avantage réside surtout
dans le poids.
Figure 2.
Les bois sont absents, car ces secteurs sont encore cultivés en vergers, jardins et prés, terme d’une longue évolution depuis les cultures de subsistance du Moyen-Age, en passant par les châtaigniers nombreux dès le XVIème siècle, les mûriers au XVIIIème siècle, les prés, les vignes puis les vergers au XIXème
siècle, pour arriver aujourd’hui aux oignons doux et aux prés résiduels.
On reconnaît donc des facteurs favorables au bon état de conservation des terrasses, parmi lesquels
prévaut la présence d’un replat à mi-pente, source de commodités et de permanence de l’occupation
humaine.
Les terrasses en mauvais état présentent de nombreuses brèches (d’un rayon généralement inférieur
à 1,50 m – Fig. 3), des gauchissements, l’étalement des débris sur la planche inférieure. Elles occupent
80 % de l’espace aménagé, mais il faut relativiser quelque peu ce pourcentage qui masque divers degrés
de dégradation.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
267
Figure 3.
Cette catégorie apparaît au delà de 500 m à 1.000 m des centres habités, sur des pentes généralement raides (30 à 50°). Il en résulte des mouvements liés à la gravité et au ruissellement, une étroitesse des planches et une hauteur des murs qui sont facteurs de fragilité. Des écoulements souterrains peu profonds
exercent des poussées à la base des murs dans les secteurs rocheux où s’exerce l’influence du pendage
des lits, des ravinements apparaissent lorsque les formations superficielles sont épaisses.
La présence d’une couverture arborée ou de friches hautes est également déterminante. Si les racines
retiennent le sol, les arbres ne protègent pas totalement les terrasses : le sol est nu sous les châtaigniers
et le sous-bois des chênes verts et des pins ne le couvre pas beaucoup (Fig. 4). Les racines disloquent les
murs (Fig. 5), la chute des troncs fait ébouler des pans de murs (Fig. 6), et les incendies préparent des
dégradations plus générales.
Figure 4.
268
L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes
Figure 5.
Figure 6.
Ce sont des lieux d’une déprise agricole radicale, parfois depuis longtemps car il s’agit de secteurs abandonnés en premier. Les causes en sont bien connues : inondations et gels ayant révélé le surpeuplement,
crises religieuses du XVIème au XVIIIème siècles, épizooties, deux guerres mondiales, l’attraction des villes, des chantiers, des mines ( Joutard, 1979). Les murs n’ont plus été entretenus, d’où leur colmatage et
leur imperméabilisation qui les rendent sensibles aux poussées, le comblement des fossés qui ne dévient
plus les eaux vers les ravins, l’agrandissement des brèches qui ne sont plus réparées. Des causes accidentelles s’ajoutent à cela : débardage des troncs d’arbre, fouissages étendus opérés par les sangliers. Ici
c’est l’abandon qui aggrave les difficultés liées à la forte raideur des pentes.
Les terrasses détruites sont reconnaissables aux alignements de pierres éboulées et à la disparition des
remblais des terrasses.
L’importance de ces surfaces (moins de 10 % observés, mais certainement plus) est difficile à évaluer
sous la couverture arborée, mais l’alignement des arbres peut les révéler car tout châtaignier cultivé sur
forte pente a été renforcé par un petit muret au moins (traversier). Le contrôle attentif du terrain permet
d’en retrouver des vestiges là où ils reposent sur un lit rocheux qui a résisté et non sur des formations
superficielles qui ont été ravinées.
Ces ensembles sont éloignés et ont très tôt été abandonnés ou aménagés de façon très extensive sans
appropriation privée, souvent comme terres de pacage. Ils occupent des pentes très accusées, à la couverture végétale ouverte ou non. Ici la plus longue durée de l’abandon d’un milieu très difficile semble
à l’origine d’une dégradation poussée à l’extrême.
2. Etude de quelques sites
L’analyse de l’état de conservation des terrasses de culture à l’échelle d’un versant ou d’un bassin versant permet de saisir particularités, problèmes et ressources actuelles de ces sites.
En Vallée Obscure (Peyrolles), des cours d’eau s’encaissent rapidement de 700 à 230 m dans un horst
gneissique et granitique (Carte hors texte 1). Sur 400 ha, 31% sont aménagés en terrasses et murets (traversiers), tandis que plus de 400 seuils (tancats) barrent les vallons (Castex et al., 2006).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
269
Très peu de terrasses sont en bon état
(4,6%) : situées à mi-pente, les terrasses reposent sur de légers replats (pente de 20°
au lieu des 30 à 50° environnants), groupées
en petits noyaux centrés sur de gros et anciens mas reliés par des sentiers localement
importants (La Bastide, La Blaquière, La
Fayssole, Château de Valescure). Ces terrasses ont une qualité de construction et une
stabilité exceptionnelles pour être perchées
à 300 m au-dessus du talweg. Elles présentent de nombreux intérêts, patrimonial (paysage sans doute façonné activement de la fin
du Moyen-Age au XVIIIème siècle (Ponce,
2006) ), hydrologique car des murs de plus
de 2 m de hauteur retiennent des formations
superficielles épaisses, environnemental
puisque de grands résineux remplacent à cet
endroit un maquis de chênes verts. Mais cette couverture arborée joue un rôle ambigu,
car les cèdres et pins douglas qui y ont été
plantés et ont remplacé les mûriers dans les
années 1930 ont si bien prospéré que leur
chute cause aujourd’hui de graves brèches
(Grelu, 2006).
Les terrasses en mauvais état couvrent
31% de la surface aménagée. Elles sont
situées dans la moitié inférieure des penCarte hors texte 1.
tes (indice d’une ancienne irrigation), sur
des pentes de 30 à 50°, mais ancrées sur
des ressauts rocheux. Accidents et crises
ont eu les effets les plus négatifs à distance
des centres d’exploitation, mais elles continuent de retenir les colluvions progressant depuis les sommets et une couverture
végétale dense.
Carte hors texte 2.
270
Les aménagements détruits, courtes terrasses et parfois simples murets retenant le
sol à l’aval des troncs de châtaigniers, couvrent sans doute 65 % de la surface aménagée. Sur de très fortes pentes les arbres ont
perdu les murets (traversiers) qui les protégeaient du déchaussement, les sols « foisonnent », sont peu cohérents et érodés. Un
remède au décapage de ces pentes serait la
restauration des fossés obliques à la pente (ayguiers ou aygadjé) qui déviaient les
ruissellements. Les ravins sont barrés par
les tancats qui freinent le creusement torrentiel et ont connu une restauration partielle dans le cadre du projet « Ressource
en eau » (Schuller et al., 2006).
L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes
Le site voisin, le Vallon du Rouquet (L’Estrechure), étagé de 900 à 450 m, a des versants reboisés sur
100 ha depuis 1918, et présente moins d’aménagements en terrasses (16,7% de la superficie) (Carte hors
texte 2).
De rares noyaux de terrasses en bon
état sont situés en fond de vallée. Ils
sont entourés de terrasses en mauvais
état, tandis que les traversiers détruits
dans les parties les plus élevées des
versants occupent 60,7% de l’espace
aménagé en raison des fortes pentes,
de l’éloignement du centre d’un grand
domaine seigneurial et de la coupe des
châtaigniers remplacés par des résineux.
A Soudorgues, dans une partie du
bassin versant du ruisseau de la Baraque encaissé sur la retombée méridionale du même horst, 43,6% de
l’espace sont aménagés en terrasses
(Carte hors texte 3).
Beaucoup sont en bon état (21%) et
présentent des caractères très fréquents
dans les Cévennes : de gros noyaux occupent les replats et les rives proches
du talweg et piègent les colluvions qui
migrent sur les pentes rocheuses couvertes de chênes verts ; des champs
aménagés sans terrasses occupent des
sites identiques mais sont voués à des
prés aujourd’hui secs ; près de la crête
de l’adret, une tête de vallon perchée,
élément d’une vieille topographie préservée de l’érosion régressive, présente
des pentes douces inattendues, couvertes d’une belle châtaigneraie cultivée,
et assure une réserve d’eau pour l’aval
(mas de la Moute, des Bosquets). Une
fonction résidentielle récente s’est développée sur cette topographie variée.
A l’aval persiste une apiculture dynamique, doublée récemment d’une culture irriguée de l’oignon doux dont la
qualité d’AOC est liée à l’utilisation
des terrasses de culture, dont les sols
bien égouttés et exposés permettent la
limitation des traitements.
Carte hors texte 3.
Terrasses en mauvais état et détruites (non distinguées ici) occupent 79% de l’espace aménagé, sur les
versants rocheux couverts de chênes verts et sous les châtaigniers des bas de versants et des vallons qui
ne sont plus cultivés.
Le site de Bonnevaux est également un horst gneissique qui s’élève de 340 à 930 m (Carte hors texte 4).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
271
Carte hors texte 4.
Les terrasses en bon état n’occupent que 6 % de l’espace aménagé. Occupées autrefois par les cultures
sèches (seigle, légumineuses), elles ont été défrichées récemment pour prévenir les incendies, puis reboisées en feuillus qui abriteront un parc d’élevage ovin. Les murs, construits de lauzes, apparemment
solides, sont en réalité assez déformés par des poussées internes ( Zinsstag, 1999).
80 % des terrasses sont caractérisés par un mauvais état, toutefois moins prononcé qu’ailleurs, sous une
grande châtaigneraie, terroir spécialisé jusqu’à 850 m d’altitude, véritable forêt en adret sous le village.
Les vallons, humides, sont densément aménagés en larges terrasses en pente douce, limitées par des murs
peu élevés. La restauration de cette châtaigneraie est entreprise à l’amont et autour d’habitats récents.
Situées à l’amont et éloignées, les terrasses détruites sont assez nombreuses (14 % de la superficie).
Il s’agit soit de vestiges de murs de lauzes très déformés et troués de brèches, soit d’espaces aux sols
limoneux sujets aux glissements sur des lits rocheux inclinés dans le sens de la pente et dont les murs
ont été effacés.
A l’amont de la châtaigneraie, l’aménagement de parcs pâturés sous feuillus sur terrasses, à l’état de
conservation très variable, répond au double souci de la sécurité et d’une multi-activité jugée nécessaire
pour maintenir en vie cette région vidée des ses habitants (Dumas, 2006 ; Zinsstag, 1999).
A Lamelouze, le site des Appens (« les pentes ») est un adret schisteux sur 400 m de dénivellation, dont
46 % sont aménagés en terrasses (Carte hors-texte 5).
La part des terrasses en bon état est importante (16 %). Elles entourent, mais jusqu’à une distance importante, deux hameaux qui occupent un replat bien marqué vers 500 m d’altitude, couvert d’un épais
manteau de formations superficielles (3 à 5 m), et portent voies de communication et cultures actuelles
soigneusement conduites par des retraités. Le rôle de « ceinture aménagée » est prévu, par un plan local
d’aménagement concerté, pour ce secteur central habité, ouvert, rempart contre le risque d’incendie.
272
L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes
81% des terrasses sont dans un
mauvais état relatif. Certes les lauzes de schistes résistent avec souplesse aux poussées mais sur des
formations superficielles très épaisses et des pentes conformes au pendage des schistes, glissements et
ravinements sont nombreux dans
la moitié inférieure du versant. La
déprise humaine a été importante,
la population passant de 364 à 87
habitants du XIXème siècle à nos
jours, sous la pression d’une activité minière voisine, aujourd’hui
disparue. Mais les atouts pour une
réactivation sont nombreux : les
petits secteurs aménagés, dispersés,
sont autant de pôles de résistance à
l’érosion ; une valorisation concertée est en cours, avec une gestion
forestière au nord-ouest et au sud,
incluant l’élimination des pins maritimes autrefois pourvoyeurs de
poteaux de mine, la réhabilitation
de la châtaigneraie, et au nord-est
un élevage associant l’intérêt de la
production à la prévention des incendies (SIAC vallée du Galeizon,
2003).
Pour conclure, le bilan de l’état
actuel de conservation des terrasses révèle que ce qui est en bon état
occupe des milieux privilégiés par
Carte hors texte 5.
les conditions physiques et la permanence de l’occupation humaine où des reprises sont en cours.
Ce qui est en mauvais état (notion à relativiser par une évaluation plus fine dans une cartographie à une
plus grande échelle) est à sauvegarder, car constituant une réserve d’ouvrages de pierre sèche (2 km de
murs à l’hectare lorsque les planches sont larges de 5 m), de sols, de biodiversité. Si ces espaces sont
convoités et fragiles, des tentatives sont faites pour rendre aussi peu incompatibles que possible les
fonctions de résidence, de production et de conservation.
Dans les deux cas la comparaison avec les espaces non aménagés, trop fermés ou trop ouverts, permet
d’apprécier le rôle positif des terrasses, quel que soit leur état de conservation actuel.
Nos remerciements vont à tous les organismes cités dans le texte dont les efforts et la disponibilité ont
permis la conduite d’un projet dont cette mise au point n’offre que la vue partielle d’un seul thème et à
tous les habitants qui considèrent avec un grand intérêt tout ce qui concerne les terrasses et leur avenir
et dont l’accueil fut toujours chaleureux et instructif (familles Zinsstag à Bonnevaux, Chappon et Guy
à Lamelouze, Bordarier à Peyrolles, Nogarède à Soudorgues, Durand, Fesquier, Pratlong à Saint-André
de Majencoules).
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
273
références Bibliographques
Allignol, F. (2006) Analyse spatiale pour l’étude de l’évolution des paysages de la Vallée obscure et du
vallon du Rouquet. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément
au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 79-82.
BCEOM (2000) Patrimoine hydraulique du bassin de la Vallée Obscure. Maîtrise traditionnelle des
eaux dans les Cévennes. Rapport BCEOM, 71 p. + annexes.
Castex, J-M.; Martin, C.; Allignol, F., (2006) Les aménagements anciens dans la Vallée Obscure et le
vallon du Rouquet : description et état de conservation. En Etudes de géographie physique, Travaux du
BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 119-141, 4 cartes.
A. D. (2002) Patrimoni de marjades a la Mediterania occidental, una proposta de catalogacio. Projet PATTER DG X- CE-1999-2001, FODESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de
Mallorca. Palma, 243 p.
Deconchy, A. (2002) Patrimoine hydraulique cévenol et ressource en eau en Vallée Borgne. Rapport de
stage de fin d’études de Diplôme d’agronomie approfondie, ENSA, Rennes, 55 p. + annexes.
Dumas, ML. (2006) Bonnevaux, grandeur, déclin et renouveau. Gens et terroirs en Hautes Cévennes.
Comité des Fêtes de Bonnevaux, 325 p.
Grelu, J. (2006) Reforestation et sylviculture dans la Vallée obscure et dans le vallon du Rouquet- vous
avez dit : « Restauration des terrains de montagne ? ». En Etudes de géographie physique, Travaux du
BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp.109-117.
Joutard, P. (1979) La Cévenne en difficulté (du milieu du XIXe à nos jours). En Les Cévennes: de la
montagne à l’homme, Edit. Privat, pp. 269-286.
Lécuyer, D. (coord.) (1999) La remise en valeur des terrasses de culture cévenoles. Actes des rencontres
d’Alès (1997), Edit. Parc national des Cévennes, Florac, 136 p.
Ponce, JL. (2006) Eléments historiques sur l’occupation du site de Valescure du XIVème siècle au milieu
du XIXème siècle. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au
n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 83-91.
Schuller, F.; Gomez, N.; Georges, L.; Roques, G.; Barré, R. (2006) Le projet “Ressource en eau”: les efforts pour la rehabilitation des tancats. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du MontLozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp.143-153.
SIAC vallée du Galeizon, (2003) Lamelouze : Plan local d’aménagement concerté. (Syndicat intercommunal d’aménagement et de conservation de la vallée du Galeyzon. Cendras (30).
Zinsstag, G. (1999) Aménagement des abords de trois villages de Bonnevaux à des fins agricoles, paysagère et de protection contre l’incendie. En Lécuyer, D. (coord.) La remise en valeur des terrasses de
culture cévenoles (Actes des rencontres d’Alès, 1997), Edit. Parc national des Cévennes, Florac, pp.
45-48.
274
L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes
Le Programme
“Mille Et Une Terrasses d’Ariège”
F. Regnault
Fédération Pastorale de l’Ariège, Hôtel du Département
BP 23, 09000 - Foix Cedex
[email protected]
Résumé
Initié en 2000 par la Fédération Pastorale avec le soutien du Conseil Général, le programme «Mille et
Une Terrasses d’Ariège» a pour objectif la valorisation des terrasses et de leurs potentialités.
De 2000 à 2005, à travers diverses études nous avons pu approfondir nos connaissances de ces espaces :
inventaire, enjeux, usages. Une expérimentation nous a notamment permis d’évaluer les conditions
d’une meilleure compatibilité entre l’élevage et la présence de ce bâti.
Par ailleurs, après une réflexion sur la mise en culture des terrasses et dans un souci de concrétisation et
d’application, nous avons choisi d’accompagner 5 porteurs de projets sur des sites dits vitrines, répartis
sur l’ensemble du territoire départemental. Il s’agit de projets agricoles et/ou touristiques, que nous
soutenons, au regard de leur caractère exemplaire, à travers la réalisation de diagnostics, d’opérations
de restauration et de formation.
Ce programme est conduit en parallèle à une réflexion départementale animée par la Fédération Pastorale en vue de structurer la filière pierre sèche.
Mots clés: pastoralisme, projet, valorisation, restauration, pierre sèche.
REsumEN
Iniciado en 2000 por la Federación Pastoral con el apoyo del Consejo General, el programa “Mille et
Une Terrasses d’Ariège” tiene como objetivo la valorización de las terrazas y de sus potencialidades.
De 2000 a 2005, a través de diversos estudios hemos podido profundizar en los conocimientos sobre
estos espacios: inventarios, desafíos, usos. Una experimentación nos ha notablemente permitido evaluar
las condiciones de una mejor compatibilidad entre la ganadería y la presencia de estas estructuras.
Por otra parte, después reflexionar sobre la activación de cultivos en bancales y con el deseo de concretizar y aplicar, hemos optado por acompañar 5 emprendedores de proyectos sobre sitios bautizados como
escaparates, repartidos sobre el conjunto del territorio del departamento. Se trata de proyectos agrícolas
y/o turísticos que apoyamos por su carácter ejemplar a través de la realización de diagnósticos y de operaciones de restauración de formación.
Este programa lleva en paralelo a una reflexión departamental animada por la Federación Pastoral en
vista de estructurar la filial piedra en seco.
Palabras clave: pastoralismo, proyecto, valorización restauración piedra en seco, porteador.
1. Introduction
La Fédération Pastorale de l’Ariège est une association regroupant éleveurs et élus autour de la question
du développement du pastoralisme ariégeois. Elle œuvre notamment pour la mise en place d’associations
de propriétaires fonciers (Associations Foncières Pastorales) visant à la constitution de structures
d’exploitations stables et cohérentes. A ce jour il existe en Ariège 59 AFP rassemblant 5.500 propriétaires sur 25.000 hectares. Dans les années 90, la Fédération Pastorale a accompagné les acteurs des AFP
dans une dynamique de reconquête agricole, à travers les opérations agri-environnementales.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
275
Amenée à intervenir à la marge de son activité sur le patrimoine, et mise devant le constat qu’une grande
partie des territoires pastoraux étaient constitués de terrasses, c’est en 2000 que la structure a décidé de
se doter d’une action spécifique appelée «Programme Mille Et Une Terrasses d’Ariège». Modeste au
départ, l’action a petit à petit pris de l’ampleur. Aujourd’hui la Fédération Pastorale est reconnue dans
ce domaine, si bien qu’elle s’est vue confier l’animation du volet patrimonial du contrat de revitalisation
économique de la vallée du Vicdessos en Ariège, animation axée autour de la pierre sèche, ce qui l’a
amenée à développer des liens avec d’autres territoires français où ce thème est à l’ordre du jour (Cévennes, Quercy), et aujourd’hui elle trouve encore par là l’occasion d’élargir son réseau de liens.
2. Le Programme «Mille Et Une Terrasses d’Ariège» :
bases théoriques
Explorons brièvement les objectifs et les moyens dont s’est pourvu ce programme.
2.1 Les objectifs
Au nombre de 4, ils visent au maintien et à la valorisation des espaces de terrasses ariégeois.
1. Mesurer
Aujourd’hui les espaces de terrasses sont mal connus. Il faut les cartographier et les mesurer :
quelles sont leurs valeurs agronomique, patrimoniale, paysagère, quels enjeux représentent-ils ?
C’est à la lumière de ces éléments que des choix de gestion pourront être établis.
2. Souligner
L’objet “terrasses” doit être plus visible dans le paysage ariégeois. Cela passe par une double
considération :
– sur le paysage : souligner la présence de terrasses en "paysageant" les opérations d'aménagement
et de gestion de l'espace;
– sur l'observateur : rappeler la permanence des terrasses dans l'espace et le temps, et permettre
à la fois leur rappropriation par les habitants permanents, et leur découverte par le public touristique.
3. Préserver
Autant que possible, les terrasses doivent être maintenues en état, afin qu’un maximum de générations puissent bénéficier de leur grande valeur patrimoniale, et exploiter leurs potentialités.
4. Développer
Les espaces de terrasses doivent servir de support au développement économique. Il s’agit de
préserver les activités actuelles (principalement l’élevage), mais également de relancer de petites
productions à haute valeur ajoutée, de type maraîchage.
En filigrane de ces objectifs opérationnels réside une préoccupation majeure, qui consiste à relier
les espaces de terrasses et fédérer les populations qu’ils concernent à travers un maillage de ces
espaces entre eux. La permanence des espaces de terrasses dans la montagne ariégeoise doit être
soulignée à travers une action globale et de grande étendue.
2.2 Les moyens
Le programme d’action se décompose en 3 phases :
Acquisition de connaissances. Il s’agit ici d’acquérir les connaissances portant d’une part sur les
espaces de terrasses eux-mêmes (cartographie, caractéristiques et enjeux), et d’autre part sur les
modes d’aménagement et de gestion possibles de ces espaces, et de leurs coûts.
276
Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”
Mise en place d’actions pilotes. A la lumière des résultats de la première phase, des exemples
d’actions sont mis en œuvre en partenariat avec divers porteurs de projets, sur des sites vitrines.
Ces sites, largement ouverts au public, ont pour fonction de tester des modes de valorisation possibles, et de les faire connaître.
Généralisation d’une politique départementale en faveur des terrasses. Si les résultats de la
deuxième phase sont concluants, certaines des actions pourront être généralisées à travers un schéma départemental de valorisation des espaces de terrasses.
3. Les résultats de la phase d’étude
Jusqu’à ce jour ont été conduites les études suivantes :
1. Expérimentation en vue de réduire le processus de dégradation des terrasses par les troupeaux
domestiques (2000-01).
Environ 4 hectares sur l’AFP d’Axiat ont été aménagés : débroussaillement et sursemis, renforcement ou reconstruction de murets de soutènement, aménagement de passages, mise en place
d’obstacles au franchissement des murets, etc.
Au delà de l’impact visuel considérable de cette opération, qui a remis en évidence ces terrasses,
les aménagements effectués ont permis de réduire le nombre de franchissement des murets par les
animaux, et de préserver les terrasses (Regnault, 2001).
2. Inventaire des terrasses d’Ariège et réflexion sur 5 sites pilotes (2001).
Un inventaire réalisé dans l’ensemble du département a permis de recenser 23.000 hectares de
terrasses, ce qui représente par exemple plus de la moitié de la zone intermédiaire ariégeoise (Piol,
2001).
Ces terrasses sont liées aux zones de pente et généralement de dépôts morainiques; en effet si elles permettaient d’atténuer la pente, elles constituaient également une utilisation intéressante des
matériaux d’épierrement.
Les terrasses étaient généralement réservées aux cultures sèches : céréales (blé, sarrasin, seigle),
arbres fruitiers, vigne, etc. En effet les zones irriguées correspondaient aux prairies de fauche.
Par ailleurs ce travail a fait émerger des projets de remise en valeur de ces espaces, et 5 sites pilotes
(Camon, Auzat, Engomer, Massat et Axiat) ont fait l’objet d’une réflexion plus poussée, visant à
évaluer les enjeux portés par les terrasses, et les moyens de les valoriser.
Des propositions ont été faites, souvent sans suite par manque de références techniques, de moyens,
de volonté locale ou de porteur de projet.
3. Etude de faisabilité pour la mise en place et le maintien d’activités durables sur terrasses (2002).
Au vu des difficultés rencontrées sur les 5 sites pilotes, une étude a été confiée à la FRCIVAM
Midi-Pyrénées (Castel, 2003) afin d’établir les conditions permettant de mettre en place des projets sur les terrasses. Autrefois supports de cultures, aujourd’hui les terrasses ne se prêtent plus
aussi facilement à cette vocation. Elles constituent en effet une contrainte supplémentaire pour les
agriculteurs, engendrant des surcoûts que seule la collectivité peut être à même de compenser.
Cependant une action forte mériterait d’être conduite sur quelques sites présentant un contexte
favorable, à condition d’être accompagnée financièrement et techniquement. Cette action devrait
favoriser la mise en réseau des acteurs concernés, afin de développer des synergies et mutualiser
information et compétences.
4. Mise en place de sites vitrines
Cette action a démarré en juin 2004 et bénéficie de financements européens à travers le Programme
LEADER +, et départementaux.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
277
L’objectif est de tester et vulgariser différentes formes de mise en valeur de terrasses sur 5 sites pilotes.
4.1 Méthode
Une vingtaine de porteurs de projet sur terrasses ont été rencontrés depuis le début du Programme,
soit à travers l’enquête à l’occasion de l’inventaire départemental, soit par l’intermédiaire du réseau
d’acteurs départementaux.
Les 5 sites vitrines ont été choisis selon des critères propres et des critères liés au type de projet qu’ils
suscitent. Parmi les principaux critères, on retiendra :
• Maîtrise foncière,
• Intérêt paysager,
• Volonté de valorisation économique.
Les 5 sites ont fait l’objet d’un diagnostic, comportant au minimum :
• Etat des lieux des ouvrages en pierre sèche, identification et chiffrage des travaux de restauration à effectuer ;
• Analyse du projet et accompagnement du porteur de projet dans son évolution.
4.2 Une diversité de situations et de projets
Les projets peuvent être classés en 3 catégories.
1. Projets agricoles au sens strict
Ils sont portés par de jeunes personnes (moins de 40 ans) pour qui le critère “qualité de vie” prime
sur l’objectif économique. Ces projets consistent principalement en une remise en culture de terrasses (maraîchage, petits fruits, vergers de plein vent), accompagnée ou non de la mise en place
d’un élevage de petits ruminants. L’agrotourisme y tient une place plus ou moins importante, selon
le mode de commercialisation envisagé (toujours en direct) et la volonté d’accueillir du public
(goûters à la ferme, gîtes).
Au vu de la contrainte de travail que représentent les terrasses et l’altitude (900 à 1 200 mètres),
et compte tenu des choix de vie des porteurs de projet, les surfaces et cheptel visés se situent en
deçà des normes départementales, et peinent à se crédibiliser aux yeux de l’administration. Ces
projets trouvent appui auprès de jeunes associations de défense du patrimoine et des techniques
traditionnelles (traction animale, patrimoine fruitier, etc.).
2. Projets agricoles et touristiques.
Ils sont portés par des propriétaires privés, en partenariat plus ou moins étroit avec les communes.
Pour leur part, les propriétaires valorisent les terrasses à travers la trufficulture, qui constitue pour
eux à la fois un loisir et un investissement susceptible de leur apporter un revenu complémentaire
potentiel à moyen terme. Un des sites participe à un programme expérimental porté par le syndicat
départemental des trufficulteurs.
Par ailleurs ces terrasses, localisées à proximité de sites présentant un attrait touristique, font
l’objet de visites plus ou moins maîtrisées, à travers des promenades guidées ou simplement balisées. Les projets présentent donc généralement un aspect important d’accueil des publics.
3. Projets touristiques au sens strict.
Il s’agit ici d’un projet porté par une communauté de communes, sur un site exceptionnel pour ses
qualités architecturales. Sans enjeu agricole, ce site pourrait faire l’objet d’un sentier thématique
axé autour du thème des anciennes terrasses de culture.
Au point de vue du foncier, on trouve également trois cas de figure :
Le foncier peut être entièrement maîtrisé à travers une association foncière pastorale, qui met les
terrasses à disposition du porteur de projet ;
Le porteur de projet peut lui-même être propriétaire des terrains ;
278
Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”
Enfin le porteur de projet peut passer des conventions avec les propriétaires, ce qui est toujours difficile à obtenir sur ce type de terrains où les parcelles sont généralement très petites, et qui a causé un
important retard sur un des sites.
4.3 Les types d’actions mises en œuvre
1. Réhabilitation d’ouvrages.
Les moyens financiers mobilisés pour la réhabilitation d’ouvrages en pierre sèche ont été de 3 types :
• Fonds européens (LEADER +) prévus dès le départ pour l’action ;
• Fonds nationaux liés au plan de revitalisation économique du Vicdessos, dont un des axes consiste à développer la filière pierre sèche ;
• Fonds régionaux liés à la formation et l’insertion sociale.
Ces crédits ont été systématiquement accompagnés par des cofinancements départementaux.
Malheureusement ce type d’opération n’intéresse pas encore les artisans ariégeois, qui n’ont pas
répondu à notre sollicitation, et la plupart des chantiers ont été réalisés dans le cadre de chantiers
d’insertion, en partenariat avec l’association AAPRE, spécialisée dans le domaine de la pierre
sèche. Par ailleurs un des chantiers a été réalisé dans le cadre d’une formation mise en place par
la Fédération Pastorale, destinée à des porteurs de projets agricoles proches du premier type décrit
au paragraphe III.B.
Les ouvrages restaurés peuvent être :
• Des murets de soutènement de terrasses, sur lesquels peuvent avoir été aménagés des rampes
d’accès, afin de permettre la circulation de petits engins sur les sites ;
• Des petits bâtiments (granges, cabanes), qui peuvent avoir une fonction d’agrément pour les visiteurs,
ou une fonction vitale pour les agriculteurs (logement d’animaux, stockage de matériel, fromagerie).
2. Valorisation scénographique de 2 sites.
Deux sites font l’objet d’un travail de valorisation scénographique. Ils ont été choisis pour leur fréquentation importante, et pour la volonté affichée par les porteurs de projet de les ouvrir au public.
L’objectif de cette action est de proposer un support de vulgarisation grand public autour des terrasses.
Une étude de valorisation scénographique a permis sur chacun des sites de proposer un support
de visite, à partir d’un petit parcours ponctué de postes proposant une approche sensible de l’objet
terrasses et des gens qui les valorisent (Deville, 2004).
Sur les deux sites vont être mis en œuvre des exemples de réalisation. La Fédération Pastorale
n’a en effet pas les moyens de porter les projets jusqu’à leur aboutissement final ; elle ne fait
qu’impulser une dynamique. L’objectif était par ailleurs de donner à voir, de tester la démarche ; ainsi ce sont un à deux postes sur chaque site qui doivent être équipés, avec des supports
d’interprétation audio et visuels.
3. Accompagnement des porteurs de projet.
Sur tous les sites vitrines la Fédération Pastorale met en œuvre un travail d’accompagnement et
d’animation avec les porteurs de projet. Cette action prend diverses formes. Lorsque le projet a été
suscité par notre structure, il s’agit d’un accompagnement de A à Z : montage, recherche des porteurs de projet, suivi, coordination des différents intervenants, recherche des financements. Lorsque
la Fédération Pastorale intervient sur un projet déjà bien mûri, il s’agit alors seulement d’intégrer
l’action dans le contexte local, d’assurer la recherche des financements et le suivi du projet.
Par ailleurs il est prévu de faire vivre ce réseau de porteurs de projets en les réunissant autour des questions qui les préoccupent en lien avec les terrasses, de manière à rechercher des solutions communes.
4. Mise en place d’une communication commune.
La Fédération Pastorale a commencé à travailler sur la mise en place d’une communication commune aux sites vitrines.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
279
Ainsi il a été demande à un artiste plasticien de signaler les sites, de manière à signifier leur participation au Programme “Mille et Une Terrasses d’Ariège”.
Par ailleurs un dossier technique doit être réalisé prochainement pour pouvoir faire connaître cette
action auprès des différents acteurs du développement.
4.4 Bilan sur les sites vitrines
A ce jour :
3 sites ont bénéficié de travaux de réhabilitation ; un quatrième devrait être restauré à l’automne ;
le dernier en 2007.
Les deux porteurs de projets agricoles sont en phase de préinstallation.
Les travaux de valorisation scénographique sont prévus pour cet automne.
5. Conclusion
Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège” a permis un certain nombre d’avancées significatives
pour les espaces de terrasses ariégeois.
En premier lieu, alors que les terrasses étaient tombées dans l’oubli, aujourd’hui il en est à nouveau question, et le Conseil Général est régulièrement sollicité par des porteurs de projet pour leur restauration.
Les terrasses peuvent être évoquées en tant que patrimoine au sens strict, mais également comme lieu de production économique, avec cependant quelques réserves. D’une part la valorisation touristique telle qu’elle
peut être mise en œuvre sur 2 des sites ne peut pas être généralisée à tous les sites du Département. D’autre
part la voie de la valorisation agricole reste encore très fragile, et est loin à ce jour d’avoir fait ses preuves.
Enfin ce Programme a fortement contribué à ce que l’on reparle de pierre sèche en Ariège. Ainsi la
Fédération Pastorale s’est vue confier l’animation du volet patrimoine du plan de relance économique
d’une vallée de montagne (le Vicdessos). En effet à travers cette action, l’objectif est de proposer cette
vallée comme lieu-pivot de la relance de la filière pierre sèche dans le département (centre de ressources,
outil de formation, lieu de vulgarisation, bureau d’études techniques et économiques). Ce travail est basé
sur un partenariat remarquable à l’échelle du département, associant artisans, architectes, agriculteurs,
associations et élus. Le Programme “Mille et Une Terrasses d’Ariège vient ainsi conforter le projet de
Pôle d’Excellence Rurale intitulé “Valorisation des Patrimoines en Vallée d’Auzat et du Vicdessos”.
Prochainement pourrait se mettre en place un partenariat avec d’autres territoires français, comme les
Cévennes, où les artisans sont déjà bien actifs dans le domaine de la pierre sèche.
références Bibliographques
Castel, S. (2003) Etude de faisabilité pour la mise en place et le maintien d’activités durables sur les terrasses de cultures d’Ariège. Mémoire de Master of Science Développement Rural et Gestion de Projets,
Institut Agronomique Méditerranéen de Montpellier. 127 p. + annexes
Deville, M. (2004) Valorisation scénographique de deux sites pilotes dans le Programme «Mille et une
Terrasses d’Ariège». Mémoire de DESS Aménagement et Développement Transfrontalier de la Montagne, Université de Toulouse – Le Mirail. 75 p. + annexes.
Piol, D. (2001) Etude pour la valorisation des terrasses d’Ariège. Inventaire et propositions sur cinq
sites pilotes. Mémoire de DESS Aménagement et Développement Transfrontalier de la Montagne, Université de Toulouse – Le Mirail. 96 p. + annexes.
Regnault, F. (2001) Axiat : site pilote de la Corniche du Tabe. Expérimentation en vue de la réduction du
processus de dégradation des terrasses par les troupeaux domestiques. Résultat du suivi expérimental.
Fédération Pastorale de l’Ariège, 31 p. + annexes.
280
Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”
Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux
et les risques naturels
C. Cornu
Service économique Chambre de Métiers et de l’Artisanat de Vaucluse (CMA84)
[email protected]
Résumé
Un paysage façonné par la pierre sèche exprime l’exploit des hommes qui l’ont autrefois construit, le
cultivent au quotidien et gèrent ses maçonneries à l’année. Il traduit la qualité totale : celle du terroir,
celle des hommes, celle des productions.
Comme nous prenons tous conscience aujourd’hui de la fragilité de notre territoire, nous sommes tous
interpellés par ces ouvrages. Hélas, cet engouement développe certaines dérives. Pour les combattre
et passer d’un décor à un paysage vrai et écologiquement satisfaisant, en capacité de gérer au mieux
la problématique de l’eau, il reste à prouver que l’apprentissage de la technique et la qualification du
savoir-faire sont une nécessité. C’est pourquoi la CMA84 a prospecté nationalement pour dénicher les
personnes ressources puis relier les savoir-faire afin de, non seulement mutualiser les énergies et les
compétences pour prouver que cette technique, au-delà du geste ancestral et du pittoresque, est fiable
et pertinente, mais encore tisser un réseau de professionnels décidés à partager les expériences et à se
répartir les tâches pour faire progresser plus vite et mieux la reconnaissance de la pierre sèche comme
valeur environnementale et développer ainsi une économie durable.
RESUMEN
Un paisaje modelado por la piedra en seco exprime la proeza de los hombres que antaño lo construyeron,
lo cultivan en el cotidiano y gestionan sus obras durante el año. Este paisaje traduce la calidad total: la
de la región, la de los hombres, la de las producciones.
Como hoy en día hemos tomado conciencia de la fragilidad de nuestro territorio, estas construcciones
suscitan gran interés. Por desgracia, este entusiasmo origina también ciertos inconvenientes. Para combatirlos y pasar de un decorado a un paisaje verdadero y ecológicamente satisfactorio, con capacidad
de gestionar mejor la problemática del agua, queda por probar que el aprendizaje de la técnica y la
calificación del savoir-faire son unas necesidades. Por ello la CMA84 ha rebuscado para hallar las personas recursos a nivel nacional y ligar los savoir-faire con el fin de no solamente de poner en común las
energías y las competencias para probar que esta técnica, más allá del gesto ancestral y pintoresco, es
fiable y pertinente, sino también establecer una red de profesionales decididos a compartir experiencias
y a repartirse las tareas para acelerar y mejorar el reconocimiento de la piedra en seco como valor medioambiental y desarrollar así una economía sostenible.
Paysages de pierre sèche Un paysage méprisé, abandonné ou galvaudé Pour survivre, l’homme a façonné son territoire, construit des banquettes cultivables, épierrant les
champs, nivelant les collines, clôturant les parcelles pour les protéger des bêtes et canaliser les troupeaux, bâtissant des promontoires pour percher ses villages ou implanter sa ferme. Aujourd’hui, par
méconnaissance, soit ces paysages sont méprisés et les murets sont concassés, soit ils sont délaissés et
subissent des dommages graves, soit ils subissent le recours systématique aux matériaux et aux techniques industriels. Comme si la pierre sèche relevait du simple folklore, cette technique de construction
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
281
reste ignorée, voire dédaignée par certain. Cependant, progressivement depuis une quinzaine d’années,
l’agriculture tend à utiliser l’image des paysages en pierre sèche. Cette récupération d’une pratique au
profit d’un marketing territorial n’est pas pour autant toujours conforme à la technique de maçonnerie
traditionnelle en pierre sèche. Hélas, trop souvent, la technique est galvaudée et sont produits alors des
ouvrages de décor pour un paysage alibi.
L’abandon d’un système de terrasses qui entraîne des pertes humaines
1988, 9 morts à Nîmes (30), 1992, 32 morts à Vaison la Romaine (84) puis d’autres ont suivi.
En 1998, dans « Ruissellement & risques majeurs » Martine GUITON, ingénieur écologue et ingénieur des ponts et chaussées, missionnée par le LCPC (Laboratoire du Conseil général des ponts et
chaussées à Paris) démontre que les catastrophes de Nîmes et de Vaison la Romaine auraient été moins
violentes si, en amont, les terrasses en pierre sèche avaient été entretenues, elles auraient pu jouer leur
rôle de mur drainant et de bassin de rétention.
Notre environnement est menacé, notre sécurité est menacée, ce système de terrasses en pierre sèche se
révèle être un facteur de prévention des risques du au ruissellement des pluies torrentielles. C’est bien
parce que nous prenons tous conscience aujourd’hui de la fragilité de notre territoire que nous sommes
tous interpellés par ces maçonneries de murs en pierre sèche.
Figure 1. Site de terrasses de pommiers en cours de reconquête (09), contre site d’oliviers oubliés au creux d’un talweg jadis aménagé (13).
Figure 2. Perte du savoir ou évolution?
282
Figure 3. Abandon par négligence ou méconnaissance?
Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels
Figure 4. Reconquête de vignobles (dans le Ventoux et dans le St. Chinian) comme recherche d’identité.
Quels objectifs ?
Faire la promotion d’une technique :
C’est parce que cette technique particulière manque cruellement d’écrit que ce concept n’est pas encore
perçu à sa juste valeur. Ingénieurs, architectes, architectes-paysagistes, ont besoin de justifier leur choix
de conception grâce à un système constructif certifié. C’est en acquérant cette certification, en instaurant
le dialogue entre concepteurs et artisans et en démontrant l’adéquation de la pierre sèche aux besoins
actuels de protection de l’environnement et de gestion de l’eau, que nous parviendront à sensibiliser les
maîtres d’ouvrage publics et privés aux qualités irremplaçables de cette technique.
Faire la promotion d’un savoir-faire :
Comme réponse à cette tendance d’un paysage de promotion, il reste à prouver que l’apprentissage de
la technique de maçonnerie en pierre sèche et la qualification du savoir-faire sont une nécessité pour
passer d’un paysage de décor à un paysage vrai et écologiquement satisfaisant, en capacité de gérer au
mieux la problématique de l’eau. Pour maintenir ces ouvrages, pour en créer de nouveau, la mobilisation
des professionnels est indispensable. Les artisans sont des acteurs essentiels : ils doivent maîtriser ce
savoir-faire, s’approprier cette technique et garantir sa promotion. Car effectivement, il est bien question
de défendre la pierre sèche contre ses détracteurs et d’argumenter auprès de leur clientèle, publique ou
privée, afin qu’il ne soit plus question de surcoût dans le choix de ce type de maçonnerie au profit d’un
autre type, mais tout simplement d’un investissement nécessaire à la biodiversité, à la gestion de l’eau,
à la préservation d’un paysage identitaire qui est leur cadre de vie.
Sauver un système de maçonneries drainantes ingénieuses :
•
contre le ruissellement,
•
contre l’érosion des sols,
•
pour la gestion des eaux en zones arides,
•
utiles pour lutter contre les inondations.
Sauver un patrimoine paysager :
•
de terrasses agricoles,
•
de bocages lithiques,
•
de murs de soutènement routiers,
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
283
•
de chemins,
•
de clôtures,
•
de cabanes, d’aiguiers, d’apiers…
Sauver un patrimoine immatériel : le savoir-faire de « murailler ».
Quels moyens ?
1. Créer le marché
Susciter l’envie de faire !
Identifier des niches de marché pour les entreprises :
• La Direction des routes a fait l'inventaire du patrimoine de murs de soutènement du réseau routier
national et constate que plus de 20% sont en pierre sèche et doivent être maintenus.
• Electricité de France (EDF) prend conscience que nombre de petits barrages d'altitude sont gainés
de pierre sèche et doivent être maintenus.
• En haute montagne, dans les couloirs d'éboulis, les paravalanches sont en pierre sèche car il est
plus avantageux d'héliporter des hommes avec le seul savoir-faire, capables de bâtir un mur de
matériaux de cueillette, plutôt qu'un va et vient d'héliportage de matériaux et de matériel...
• Notre économie agricole recherche un marketing territorial lié à la pierre sèche : les précurseurs
comme les vignobles des coteaux de Banyuls... comme les sites de l’oignon doux AOC (appellation d’origine contrôlée) des Cévennes… incitent d’autres à se lancer dans cette action.
• Notre économie touristique recherche un marketing territorial lié à la pierre sèche et s’investie
dans la restauration et l'entretien des chemins de randonnées : en commençant par les chemins de
Saint-Jacques de Compostelle, les chemins de Grande randonnée (GR) tels que ceux du Parc National des Ecrins… les chemins de petites randonnées (PR) et autres circuits de loisirs qui existent
dans tous les territoires, s’engagent aussi dans la pierre sèche.
2. Créer la filière
De l’approvisionnement à la construction, de la prescription au contrôle.
La CMA84 convaincue de l’utilité de ces maçonneries pour la gestion de l’eau et convaincue que les
paysages méritaient mieux que la banalisation a, sous l’impulsion du programme REPPIS (1997-1999),
souhaité prolonger les initiatives de ce réseau européen des pays de la pierre sèche et a enclenché la
mobilisation des professionnels.
3. Convaincre et rassurer
Toute la chaîne d’acteurs depuis l’assureur des ouvrages jusqu’aux donneurs d’ordres responsables des
travaux: élus, architectes, architectes paysagistes, ingénieurs, agriculteurs.
4. Transmettre un savoir-faire et préparer les professionnels à un autre regard sur leur
environnement
La demande initiale formulée par Monsieur Roger BOUVIER, élu régional de Provence, Alpes, Côte
d’Azur : former les artisans à la pierre sèche, s’est transformée en démarche nationale : mobiliser les
artisans dans un programme de développement durable. Ces maçonneries sont parfaitement écologiques et totalement dans la mouvance de préoccupations de qualité environnementale. Dès lors, il ne
s’agit plus de simplement bâtir des murs mais de contribuer à la préservation de l’environnement et de
valoriser le paysage ! Cette forte valeur ajoutée éveille indéniablement des vocations parmi les jeunes
qui se sentent concernés par cette « cause ».
284
Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels
Résultats et prospectives pour les professionnels ?
En tandem avec le Parc National des Cévennes, après avoir impulsé la création d’associations de professionnels, artisans, salariés de l’artisanat, responsables de chantiers pour public d’insertion, la CMA84 a
échafaudé des passerelles entre différents acteurs à l’échelle nationale, puis les a animé. Perpétuellement
et sans relâche elle a recherché à élargir ce réseau informel. De cette coopération sont nés plusieurs
combats, portés par les professionnels eux même, qui ont produit des résultats tangibles et reconnus
nationalement :
1. Reconnaissance de la technique
-2004 : Boris Villemus « Etudes des murs de soutènement en maçonnerie de pierre sèche » Thèse
de doctorat d’ingénieur en génie civil : ENTPE, ABPS, Muraillers de Provence, APARE, CMA84,
PNC, FFB 48.
-En cours (rendu d’étude prévu en 2007) : « Analyse des systèmes constructifs non industrialisables: Groupe pierre » : ADEME + CSTB + EcoBâtir + ENTPE + FFB et CAPEB Rhône Alpes +
CMA 84+ ABPS + Muraillers de Provence + Confrérie des Bâtisseurs en pierre sèche+ SMABTP.
-En cours (parution printemps 2007) : « Guide de bonnes pratiques professionnelles des murs
de soutènement en pierre sèche » : CAPEB nationale + CAPEB PACA & Corse + CAPEB 84 +
CAPEB 34 + CAPEB 73 + CMA84 + ABPS + Muraillers de Provence+ SETRA + ENTPE.
2. Identification du savoir-faire
-2002 : Charte des muraillers: PNC + FFB 30 & 48 + ABPS.
-2005 : Annuaire national des praticiens de la pierre sèche : CMA84 sur www.cm-avignon.fr
rubrique « les dossiers » puis « la pierre sèche », lien avec REPS.
3. Transmission du savoir
-2003/2005 : « RESSAC » programme européen de réseau d’échanges de savoirs et savoir-faire pour
la restauration du patrimoine : le Groupe pierre sèche élabore un référentiel formation : Union
CAPEB PACA et Corse + GRETA + Muraillers de Provence + CAPEB 84 + CAPEB 04.
-Depuis 2003 : formation technique sur chantier: ABPS.
-2006 : agrément formation des ABPS.
4. Qualification du savoir
-En cours : action de certification nationale de la qualification des formateurs pierre sèche : ABPS +
Confrérie des Bâtisseurs en pierre sèche + Muraillers de Provence+ CMA84+ PNC + CAFOC34.
5. Promotion
-Depuis 2003 : Conférences, tables rondes en France entière, contacts avec la presse nationale spécialisée : CMA 84.
-Depuis 2003 Animations scolaires, Salons, conférences : ABPS.
-2004 Vidéo : CMA 48 + ABPS.
Conclusion
Cette « pierre sèche » dépassait largement le simple cadre du département de Vaucluse. La CMA84 a
donc prospecté à l’échelle nationale pour dénicher les personnes ressources, puis relier les hommes, les
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
285
savoirs et les savoir-faire afin de, non seulement mutualiser les énergies et les compétences pour prouver
que cette technique, au-delà du geste ancestral et du pittoresque, est fiable, pertinente, innovante, mais
encore tisser un réseau décidé à partager les expériences et à se répartir les tâches pour faire progresser
plus vite et mieux la reconnaissance de la pierre sèche comme valeur environnementale et paysagère et développer une économie durable.
Notre Ministère la DCASPL (Direction des entreprises, commerce, artisanat, services, professions libérales), la DATAR (Délégation interministérielle à l’aménagement du territoire) et la Région Provence
Alpes Côte d’Azur, nous ont soutenu. Mais d’autres actions sont sur la planche pour parfaire notre connaissance scientifique, qualifier le savoir-faire du métier de murailler, certifier le transfert du savoir-faire, accompagner d’autres territoires à mobiliser pareillement leurs acteurs autour d’une problématique
pierre sèche liée aux préoccupations croissantes en matière de gestion des eaux.
En mai 2006, le Conseil Général de Vaucluse a reconnu la pertinence de la CMA84 en lui délivrant la
Distinction du Trophée de l’Environnement en Vaucluse comme lauréat.
Par ordre alphabétique, significations des abréviations des partenaires cités :
ABPS = Association cévenole « Artisans Bâtisseurs en Pierre sèche », St Germain de Calberte (48).
ADEME = Agence gouvernementale De l’Environnement et de la Maîtrise de l’Énergie.
APARE = Association pour la participation à l’action régionale, Isle sur la Sorgue (84).
CAFOC = Centre Académique de Formation Continue. Education Nationale.
CAPEB = Chambre artisanale des petites entreprises du bâtiment (Syndicat professionnel
national).
CMA = Chambre de Métiers & de l’Artisanat : CMA48 de Lozère CMA84 de Vaucluse.
Confrérie des bâtisseurs en pierre sèche = association gardoise de praticiens de la pierre
sèche.
CSTB = Centre national Scientifique & Technique du Bâtiment.
EcoBâtir = Réseau national d’acteurs de la construction écologique www.reseau-ecobatir.
asso.fr.
ENTPE = Ecole nationale des travaux public de l’Etat de Lyon (69).
FFB = Fédération Française du Bâtiment (Syndicat professionnel national).
GRETA =Rattaché à l’Education Nationale, le Greta est un groupement d’établissements
publics locaux d’enseignement qui fédèrent leurs ressources humaines et matérielles pour organiser des actions de formation continue pour adultes.
Muraillers de Provence = association vauclusienne de praticiens de la pierre sèche, Carpentras (84).
PNC = Parc National des Cévennes
(48).
SETRA = Service d’Etudes Techniques des Routes et Autoroutes, Rattaché à la Direction des routes du Ministère de l’Equipement,
intervient sur l’ensemble
des techniques routières et
la planification des infrastructures.
SMABTP = Assurance professionnelle pour le bâtiment.
286
Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels
Campagne de murs expérimentaux en calcaire
puis en schiste = une coopération solide et durable entre artisans, scientifiques, institutions
professionnelles et collectivité publiques de différents territoires qui abouti, 6 ans plus tard, à
la parution d’un ouvrage de référence nationale,
indispensable pour l’ouverture des marchés publics, attendu au printemps 2007.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
287
288
Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels
Abandono de terrazas agrícolas:
procesos de erosión y desorganización
del paisaje
S. Asins-Velis
Departamento de Degradación y Conservación de Suelos.
Centro de Investigaciones sobre Desertificación-CIDE.
(Consejo Superior de Investigaciones Científicas-Universitat de València-Generalitat Valenciana).
Camí de la Marjal s/n. 46470 - Albal Valencia España
[email protected]
Resumen
Debido al profundo cambio de las estructuras socio-económicas, con la pérdida de preeminencia del
sector primario y el rápido abandono de los campos de cultivo en numerosas laderas abancaladas del
Mediterráneo europeo, surge la necesidad de evaluar la contribución agrícola, ambiental y cultural de
los aterrazamientos, así como de identificar los riesgos tanto naturales como culturales que implica su
abandono. En la actualidad, el estudio de los paisajes aterrazados mediterráneos incluye los conceptos
de erosión, cambio y conservación. Erosión entendida en un amplio sentido, que se refiere, además de a
la pérdida de suelo, al desmoronamiento de las estructuras arquitectónicas e hidráulicas asociadas, y que
afecta en última instancia a la desorganización del paisaje agrario. El concepto de cambio, aplicado al
dinamismo del paisaje y a la continuación de los procesos históricos. Y el de conservación, a la necesidad de interpretar los patrones y secuencias del uso del territorio a lo largo del tiempo.
Palabras clave: terrazas de cultivo, agricultura mediterránea, abandono agrícola, paisaje aterrazado,
historia de usos.
Introducción
Con el fin de preservar la diversidad de los sistemas de cultivo, la Comisión Europea definió en la Agenda 2000 el modelo agrícola europeo, basado en la multifuncionalidad histórica de su paisaje agrario.
Los contenidos de la nueva política se orientaron a una producción más orientada al mercado, incrementando su competitividad y la calidad de los productos, combinado con la integración de los aspectos
ambientales y culturales, y el desarrollo de las áreas rurales (CEC, 2003; Glebe, 2003; Cardwell, 2004).
Estos objetivos se han completado, entre otras actuaciones, con la reforma de la Política Agraria Común
–PAC- en el año 2003 (EC, 2004a), el Plan de Acción de Biodiversidad para la Agricultura (EC, 2001
y 2004b), la Estrategia de Desarrollo Sostenible (CEC, 2005), y con las medidas previstas en el Plan de
Desarrollo Rural 2007-2013, en fase de redacción (EC, 2005a; CCE, 2006a).
Con estas disposiciones se intenta mitigar los problemas más importantes que afectan al sector agrario europeo, como son, entre otros, la intensificación en los suelos más productivos, y el abandono de las explotaciones menos rentables, con el consiguiente despoblamiento rural. En cuanto al tema de los aterrazamientos que
nos ocupa, además de las iniciativas que puedan emprender los propietarios particulares relacionadas con la
innovación y la diversificación agraria, la reglamentación de la Comisión Europea cubre una doble vertiente:
a) Los espacios todavía dedicados al cultivo se beneficiarán tanto de la potenciación de los Contratos
Agro-ambientales, de lenta introducción en el ámbito mediterráneo (EC, 2005b:3-7,13,20), como
del apoyo previsto para las Áreas Menos Favorecidas (EC, 2003:3-4, box 2) y para los Espacios
Agrarios de Alto Valor Natural (EEA, 2004), con el propósito de que mantengan paisajes escénicos
y hábitats valiosos a nivel ambiental; áreas y espacios que en la Europa Mediterránea se encuentran
en numerosas ocasiones aterrazados, y que hasta el momento han recibido escasa consideración
(EEA, 2004). Enlazarían estas directrices con el concepto de agricultura post-productivista (Wal-
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
289
ford, 2003: 491-493; Wilson, 2004: 461-463; Burton & Wilson, 2006), en el que los espacios agrarios incluyen, además de la producción de alimentos, otros bienes públicos, como el mantenimiento
del paisaje y la diversidad biológica.
b) A la vez, se han extendido las ayudas para prevenir riesgos en los campos de cultivo recientemente
abandonados, subvencionando la primera reforestación de estas áreas con especies adaptadas a las
condiciones ambientales locales (EC, 2005a: 5 y artículo 45-1). En concreto en la Unión Europea
(UE) entre los años 2000-2006, en el marco de la política de desarrollo rural, se destinaron 4.800 millones de euros a medidas forestales, de los cuales la mitad se dedicaron a la reforestación de tierras
agrícolas y la otra mitad a otro tipo de actuaciones forestales, estimándose que la superficie forestal
europea aumenta a un ritmo de 450.000 hectáreas al año (Parlamento Europeo, 2006: 5-K, 14); no
obstante se calcula que alrededor de 500.000 hectáreas de bosques y matorral se queman cada año,
principalmente en los países mediterráneos (CCE, 2005: 3).
Pero, a pesar de las disposiciones referidas al fomento de la forestación de las superficies agrícolas,
impulsadas desde 1989, como son el programa de acción forestal comunitaria (CCE, 1988 a y b), la estrategia forestal de la UE de 1998 (CCE, 1998), las medidas de acompañamiento de la reforma de la PAC
(Reglamentos del Consejo, 1992), la adopción del sexto programa comunitario de acción en materia de
medio ambiente (Parlamento Europeo, 2002), las recientes medidas agroambientales ya citadas, y los
Programas Forestales Nacionales, y a pesar de las intenciones expresadas en los recientes informes para
elaborar un Plan de Acción de la Unión Europea para la Gestión Sostenible de los Bosques (CCE, 2005,
2006b; Parlamento Europeo, 2006), las ayudas específicas destinadas a los campos de cultivo que se han
ido abandonando desde los años 60 del siglo XX no han surtido todos los efectos esperados (Primdahl,
et al., 2003:137), ya que estos campos son los que presentan mayores tasas de erosión, y los que están
provocando la desorganización de parte del paisaje mediterráneo.
Desorganización del paisaje que no sólo obedece a los riesgos naturales, como pueden ser los procesos
erosivos, el impacto de los incendios forestales en zonas cultivadas ahora abandonadas, o la disminución
del número de especies de fauna y flora asociadas a los campos de cultivo, sino que también se debe
a la significativa pérdida del patrimonio cultural ligado al espacio aterrazado. En este sentido, además
del desmoronamiento de magníficas paredes de mampostería de piedra en seco, se está produciendo el
abandono de construcciones históricas relacionadas con la captación, el almacenamiento y la distribución del agua (como minas, aljibes, balsas, acequias, acueductos, alcavons, boqueras, etc.), así como de
las edificaciones asociadas a las explotaciones agrícolas, como corrales, eras, o las mismas masías, en
ocasiones con más de 400 años de antigüedad.
Por otro lado, como veremos seguidamente, los conceptos introducidos en los últimos años, para interpretar y revalorizar el paisaje rural, se han centrado en el reconocimiento de la diversidad cultural y en
la necesidad de preservar la Historia de Usos del Territorio y la Caracterización Histórica del Paisaje
(Fairclough & Wigley, 2005), promovido por disciplinas como la Arqueología Rural y de los Campos
de Cultivo o en un sentido más amplio por la Geografía Histórica y la Arqueología, la Arquitectura y la
Ecología del Paisaje. Además debemos destacar la labor realizada por la Comisión Europea y otras instituciones para impulsar las características culturales del paisaje rural, especialmente a través de la Convención sobre la Protección del Patrimonio Mundial Cultural y Natural (UNESCO, 1972), el Convenio
para la Protección de la Herencia Arquitectónica de Europa (Council of Europe, 1985), de los sucesivos
informes Dobris Assessment (EEA 1995, 1998, 2003)-, de la Pan-European Biological and Landscape
Diversity Strategy y el Action Plan for European Landscapes (ECNC et al., 1995), de la Declaración
de Cork (EC, 1996), de la Carta de Cracovia (EC, 2000), del Convenio Europeo del Paisaje (European
Landscape Convention, 2000), del Comité del Consejo de Europa sobre la Herencia Cultural (Council of
Europe, 2000), o de la Asamblea Parlamentaria del Consejo de Europa (Council of Europe, 2006).
Por lo que respecta a la Comunidad Valenciana, cuyo interior montañoso se encuentra en gran medida
afectado por problemas ambientales y de pérdida de patrimonio cultural derivados del abandono de las
terrazas agrícolas, recientemente se ha publicado la Ley de Ordenación del Territorio y Protección del
Paisaje (GV, 2004a), y el Reglamento que la desarrolla (GV, 2006), primera ley aprobada por una comunidad autónoma española que se ocupa específicamente del paisaje, y que incluye, en el capítulo relativo
a las normas de integración paisajística, los elementos tradicionales, como los bancales (terrazas), entre
290
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
aquellos que se deben incorporar como condicionante de proyecto (Artículo 20-3).
Con el fin de formular estrategias de ordenación y gestión, a escala de paisaje regional, que contemplen
una perspectiva de actuación eficaz a largo plazo, tanto para mitigar los efectos que ha producido ya el
abandono de los cultivos aterrazados, como para mejorar las expectativas de las áreas rurales, se hace
necesario un buen diagnóstico del paisaje aterrazado, que analice sus funciones e incluya una evaluación
de los riesgos naturales, ambientales y culturales.
Procesos de erosión y desorganización de la estructura del paisaje producidos por el abandono de los aterrazamientos e infraestructuras a ellos asociadas
El paisaje rural mediterráneo está en continua transformación (Butzer, 2005); los factores inductores del
cambio conciernen tanto a aspectos naturales (sequías, inundaciones, erosión, etc.) como socioeconómicos (desarrollo turístico, ubicación de empresas, migración de mano de obra,...), políticos (legislación,
políticas de subsidios,...), tecnológicos (nueva maquinaria,...) o culturales (preferencias,...), afectados a
su vez por fuerzas intrínsecas (a nivel local) y extrínsecas (como las resoluciones de la Unión Europea)
(Brandt et al., 1999, Bürgi et al., 2004: 859).
Desde mediados del siglo pasado, debido principalmente a la migración de la mano de obra, motivada
por la búsqueda de nuevas expectativas generadas por los sectores secundario y terciario, y, recientemente, a la presión ejercida por la competencia de otros mercados agrícolas internacionales, los suelos
cultivados en el área de montaña del Mediterráneo europeo han experimentado una notable reestructuración. Dada la configuración de sus laderas, caracterizadas por suelos poco profundos y fácilmente erosionables (EC, 2005c), la construcción de terrazas a lo largo de los siglos favoreció, en líneas generales,
el incremento de la profundidad del suelo, la regulación hídrica (PATTER, 2002: 12; Roose, 2002), y,
como consecuencia, el enriquecimiento de su composición biótica y su estructura.
Históricamente, estas áreas aterrazadas se dedicaron a cultivos de secano o secano mejorado, como la
vid, el olivo o el almendro. En la actualidad en el paisaje aterrazado se diferencian dos tipos de situaciones:
a) Áreas productivas, en las que se mantienen los cultivos en bancales. No obstante, debido al tamaño
pequeño y medio de estas explotaciones y a la diversificación de la economía, se trabajan en su
mayoría a tiempo parcial. Además los agricultores deben afrontar importantes problemas, como
las costosas tareas de mantenimiento de los muros de mampostería en seco, para lo que se les
proporciona escaso apoyo económico. Por citar un ejemplo, en la Comunidad Valenciana, hasta el
momento, únicamente se cuenta con dos tipos de ayudas: las que subvencionan el mantenimiento de
los bancales para evitar la erosión en los campos de cerezo en las provincias de Alicante y Valencia
y de avellano en Castellón (GV, 2004b), cuya extensión, comparada con otros cultivos dispuestos
en terrazas, es minoritaria en la Comunidad Valenciana -el cerezo ocupa 2.642 hectáreas frente a las
103.155 hectáreas del olivo (GV, 2005, cuadro 4.5)-, y las ayudas destinadas a la restauración de
bancales en los campos agrícolas de secano ubicados a menos de 500 metros de las zonas forestales,
que se subvencionan con 140 euros/m³, hasta un máximo de 14.000 euros (GV, 2001).
b) Por otro lado, aquellas zonas difícilmente mecanizables, alejadas de los núcleos de población, mal
comunicadas, y consideradas marginales desde el punto de vista económico, que se roturaron y
aterrazaron principalmente en los siglos XVIII y XIX, se han abandonado y han reorientando su
dedicación a otros usos.
Como ejemplo significativo de la incidencia de estos procesos de abandono en la Comunidad Valenciana presentamos los datos de Petrer (Alicante), en donde en la actualidad se cultivan alrededor de 1.410
hectáreas, extensión muy cercana a la que se cultivaba en el año 1611, con la diferencia de que en ese
año Petrer, tras la expulsión de los moriscos, se repobló con 100 familias (unos 450 habitantes), y en la
actualidad residen en la población 33.370 personas, destacando el hecho de que sólo una de ellas está
inscrita como agricultor a tiempo completo. En 1900 se llegaron a cultivar 2.762 hectáreas (Belando,
1990: 263), por lo que el abandono agrícola ha afectado en esta localidad a unas 1.352 hectáreas, lo que
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
291
supone una reducción del 48,9% del área cultivada, con la particularidad de que todos los campos se
disponían en bancales. Dado el carácter margoso y fácilmente erosionable de sus suelos, el piping y la
formación de cárcavas, que implican una considerable pérdida de suelo, destacan entre los procesos más
significativos (Fig. 1). Esta situación es similar al abandono experimentado en otras zonas del ámbito
español y del Mediterráneo europeo, como Francia, Portugal e Italia, destacando en este último país el
ejemplo de Cinque Terre (Liguria), en donde en el año 1900 se cultivaban 1.000 hectáreas en terrazas y
en la actualidad algo más de 100 hectáreas, lo que supone el abandono de un 90% del espacio agrícola
aterrazado, con el consiguiente colapso de los muros de mampostería y la extensión de los deslizamientos en masa como proceso erosivo más destacado (Besio, 2004: 6).
Fig 1. Procesos de erosión en terrazas agrícolas abandonadas, Petrer (Alicante) año 2005.
En la Europa mediterránea, además de la formación de cárcavas y los movimientos de ladera, el proceso
de abandono agrícola está provocando otros efectos importantes de desorganización de la estructura del
paisaje, tanto a nivel ambiental como cultural. Por cuanto se refiere a la cobertura vegetal (Mazzoleni et
al., 2004), se está produciendo la revegetación del territorio con especies arbustivas, con el consiguiente
riesgo de incendios forestales. En este sentido, el mantenimiento de los aterrazamientos dedicados al
cultivo aporta claras ventajas en la prevención de estos incendios, ya que disminuyen la velocidad de
propagación del fuego y mantienen la vegetación aislada de los núcleos de habitación, entre otros aspectos (Nave & Lourenço, y Medrano & Berbiela, en esta publicación).
Por otro lado, este abandono origina tanto la homogeneización del paisaje (Jongman, 2002), como la
pérdida de la diversidad biológica proporcionada por los suelos dedicados al cultivo (Preiss et al., 1997;
EEA, 2005:187). No debemos olvidar que recientes estudios han estimado que aproximadamente el
50% de las especies europeas dependen de los hábitats agrícolas (EEA, 2006a:34, citando a Kristensen,
2003), destacando además el importante papel desempeñado por los lomos de las terrazas de cultivo
cubiertos con vegetación, que ofrecen cobijo a numerosas especies y funcionan, en general, como corredores ecológicos (Hargrove, 2004; Grashof-Bokdam & van Langevelde, 2004; Hersperger, 2006).
Estudios a los que se debería añadir, dependiendo de la escala de trabajo, la evaluación del papel de los
límites de hábitat (ecotono) como modificadores de la diversidad (Sisk & Hadad, 2002).
A esta notable repercusión ambiental se une la pérdida cultural que supone el desmoronamiento de las
terrazas y el abandono de las construcciones relacionadas, que junto a las distintas técnicas de uso del
suelo y de transmisión de conocimientos, forman parte de la historia de Europa de los últimos ocho
milenios. En este sentido hay todavía un desfase importante entre las políticas europeas y nacionales y
292
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
la realidad de campo, pues, si bien desde numerosas instituciones se enfatiza la necesidad de preservar
los rasgos distintivos del paisaje rural, la gestión sostenible e integrada de los elementos históricos y las
estructuras del paisaje cultural, que todavía están en uso, adolecen de una política clara de recuperación
y mantenimiento, siendo muy numerosos los ejemplos que podríamos aportar de la degradación del
paisaje que se está produciendo en nuestros paisajes aterrazados.
Las políticas que se desarrollen para salvaguardar la calidad del paisaje deberán preservar la identidad
local, aceptando a la vez el dinamismo y cambio del paisaje, permitiendo entender la historia de usos
del territorio y las características históricas del paisaje, incluyendo la impronta que dejaremos las generaciones de este último siglo (Fairclough & Wigley, 2005).
Dinamismo y cambio del paisaje aterrazado
Como hemos comentado, debido a la acción de los agentes naturales y a la sucesión de los procesos
culturales, los paisajes son dinámicos y diversos (Bürgi et al., 2004, Fairclough & Wigley, 2005, Antrop,
2006) y sus cambios pueden ser analizados y evaluados por medio de estudios de diagnóstico del paisaje
(Bastian et al., 2006). Si bien el abancalamiento de laderas está documentado en la Europa Mediterránea
desde la Edad del Bronce (Asins, 2006), en general la explotación agrícola continuada de áreas de pendientes medias a elevadas se intensifica desde el siglo XVII. A partir de esta fecha los cambios en el uso
del suelo en estas áreas han sido muy rápidos, sobre todo en dos períodos históricos recientes: los siglos
XVIII-XIX, en que se incrementó notablemente la superficie cultivada, con la consiguiente alteración
de la configuración ecológica del territorio (disminución de la superficie de bosques y de las especies
de flora y fauna asociadas a ellos, y el incremento de las vinculadas al cultivo), y a partir de los años 60
del siglo XX, en que comenzó el importante proceso de abandono agrícola, con la consecuente sucesión
natural de la vegetación y el desmoronamiento de infraestructuras (Fig. 2).
Figura 2. Abandono de infraestructuras de captación y distribución de agua que irrigaban los campos agrícolas aterrazados,
Petrer (Alicante), 2005.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
293
Cuando las condiciones naturales o antrópicas inducen un cambio en el paisaje se produce una desestabilidad en el sistema, a la que, en general, es más fácil adaptarse cuánto más lento y uniforme es éste
(Bürgi et al., 2004: 862), por lo que podemos considerar que la rapidez con que se han producido los
recientes cambios operados en el paisaje aterrazado es uno de los factores más importantes a considerar. La necesidad de estudiar la perspectiva histórica de estos procesos de cambio se fundamenta en la
valiosa información que aportan para la planificación y ordenación del territorio y para la restauración
ambiental y cultural. En este sentido, Bürgi et al. (2004: 864-865) identifican que los estudios de cambio
en el paisaje se deben orientar a:
–
Estudiar los procesos y no solamente los patrones espaciales, teniendo en cuenta la dinámica inherente
de un paisaje, centrándonos en el estudio de su persistencia al cambio, las tasas de transformación, y
las oportunidades que pueden atraer al cambio (por ejemplo, mejora de la red de comunicaciones).
–
Extrapolar los resultados en el tiempo y el espacio.
–
Entrelazar datos de diferente calidad (de ciencias sociales y naturales).
–
Considerar la cultura como un conductor de los cambios en el paisaje.
Además estos autores estiman que los cambios no se restringen al uso del suelo o a los elementos del
paisaje, sino que influencian las funciones del paisaje. La evaluación de estas funciones (y de si el
sistema es funcional) es básico para el diagnóstico del paisaje y para conocer su relación con nuestras
necesidades, ligando así la base científica con el proceso de toma de decisiones.
En el paisaje aterrazado las consecuencias del cambio crean a la vez situaciones de riesgo, tanto agrícola (pérdida de variedades, de paisaje,...) como ambiental (disminución de la diversidad biológica,
erosión, riesgo de incendios forestales,...) y cultural (abandono de estructuras, de usos y costumbres,
uniformidad,...), con el inconveniente añadido de que los datos de abandono agrícola son difíciles de
detectar en las estadísticas de los catastros municipales en un primer momento y de que, como reconoce
la Comisión Europea, los datos disponibles en la actualidad son insuficientes para conocer la aceptación
de las medidas agroambientales dirigidas al mantenimiento de las terrazas con muros de mampostería
(EC, 2004b:II-8, Maintenance and development of linear and isolated features). De igual modo se debe
hacer mayor incidencia en detectar los precursores del cambio del paisaje aterrazado todavía dedicado
al cultivo, basados en el binomio causa-efecto, que pueden ser un primer paso para la predicción de
algunos aspectos de la evolución del cambio, como por ejemplo el estatus económico del agricultor, las
características del suelo, etc. (Bürgi et al., 2004: 864).
Por otro lado es necesario el desarrollo de indicadores que reconozcan la singularidad de los espacios
aterrazados, dirigidos sobre todo a facilitar la labor de los gestores y políticos ambientales, como así
se contempla en recientes informes de la Comisión Europea (CEC, 2000 y 2001). Entre los proyectos
desarrollados destacan:
– ELISA -European Union Concerted Action Project on Environmental Indicators for Sustainable
Agriculture- (Wascher, 2000), que se centra en evaluar el impacto de la agricultura sobre el medio
ambiente, y en monitorizar los efectos de las medidas agro-ambientales, y LUCAS -Land Use/Cover
Area Frame Statistical Survey- (EC, 2005d: 192), que ha estimado que las estructuras lineales del paisaje tienen una extensión aproximada para los 15 países de la Unión Europea, antes de la ampliación,
de 1.612.533 km (1-3 m ancho) y 104.921 km (>3 m ancho). Los objetivos de LUCAS se orientan a
la recogida de datos de usos del suelo y de la cubierta vegetal, y de sus características ambientales.
– EUROSTAT -Statistical Office of the European Communities- reconoce el Indicador Cambios
en prácticas tradicionales de usos del suelo, definido como cambios en las prácticas agrícolas de
alto valor tradicional que conllevan la homogenización del uso del suelo y la pérdida de hábitat y
biodiversidad como un Indicador de Presión para la Pérdida de Biodiversidad (EUROSTAT, 1999 y
2004); su proyecto PAIS -Proposal on Agri–Environmental Indicators- incluye entre los indicadores
las características de las estructuras lineales del paisaje (Piorr, et. al., 2004).
– El proyecto IRENA -Indicator Reporting on the Integration of Environmental Concerns into
Agricultural Policy-, de la Agencia Europea de Medio Ambiente, contiene entre sus objetivos los
294
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
elementos estructurales del paisaje. Por lo que respecta a las áreas aterrazadas, son de interés los Indicadores 32 (Estado del Paisaje) y 35 (Impacto sobre la Diversidad del Paisaje) (EEA 2005 y 2006b).
Igualmente, la Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) edita desde 1997
la serie Environmental Indicators for Agriculture (último informe publicado OCDE 2001a), y organiza
reuniones internacionales, en las que se ha destacado la necesidad de proponer indicadores que incluyan
las estructuras lineales del paisaje (OCDE, 2001b, 2003a,b,c, 2004; Fuentes, 2004). A nivel internacional, el desarrollo de Indicadores, para estimar la pérdida de los sistemas tradicionales de conservación
de suelo y agua, es uno de los objetivos del Traditional Knowledge World Bank, patrocinado por la
UNESCO y diseñado por Ipogea (TKWB-Ipogea, 2006).
Conservación/Protección/Reconversión de los Paisajes Aterrazados
Las acciones prioritarias previas a las actuaciones de conservación, protección o reconversión del paisaje aterrazado se deben centrar en el conocimiento de las necesidades del territorio, especificando, a
escala regional, los riesgos actuales y potenciales. Estos estudios pueden desarrollarse siguiendo las fases de Análisis, Diagnóstico, Evaluación, Gestión y Pronóstico del Paisaje (Bastian et al., 2006). Como
ejemplo significativo de las posibilidades que se ofrecen en este campo, destaca el diseño de una metodología específica de escalas de calidad para la conservación de las unidades de paisaje en la cuenca del
río Guiniguada (Gran Canaria), en donde el paisaje abancalado es predominante (Romero et al., 2004).
Las distintas políticas de desarrollo rural y cultural proponen diferentes soluciones según la capacidad
del territorio. El concepto de organización del paisaje agrícola por medio de la agricultura activa, que
resulta adecuado en países como Noruega (Daugstad & Ronningen, 2006), es factible en las zonas
aterrazadas más productivas o en aquellas cuyos propietarios las mantienen a tiempo parcial más por
tradición familiar que por rentabilidad económica (Fig. 3), pero de difícil aplicación para extensas zonas de Europa, y sobre todo para áreas como la Comunidad Valenciana, en donde se ha producido un
importante despoblamiento en el interior aterrazado, con el consiguiente envejecimiento de la mano de
obra agrícola.
Figura 3. Olivos en producción en el parat del Cid, construido en el año 1877, y en la casa de Castalla, área en cultivo al
menos desde 1678. Petrer (Alicante).
Otras soluciones propuestas para paliar la desorganización del paisaje, como los parques agrícolas, la
selección de paisajes o monumentos aislados a proteger –enlazando con los términos homogeneización/
heterogeneidad de los paisajes (de la Fuente de Val et. al., 2006)-, su mantenimiento para fomento del
turismo rural -con la introducción de conceptos como autenticidad, mercantilización y globalización(Buijs et al., 2006; Swaffield & Primdahl, 2006)-, la recuperación de terrazas destinadas a pastos junto
a zonas forestales con el fin de prevenir incendios (Lasanta et al., 2006), la reforestación de áreas agrícolas abandonadas bien gestionadas (Benjamin et al., 2005), el desarrollo de la agricultura ecológica,
la introducción de plantas aromáticas y medicinales, o de cultivos energéticos en aquellas zonas cuya
extensión lo hiciera rentable (Parlamento Europeo, 2003), requiere del consenso entre los propietarios
de las tierras y las políticas regionales, nacionales y europeas (Pinto-Correia et al., 2006), y son, como
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
295
hemos comentado, de difícil aplicación en numerosas áreas de nuestro territorio, debido fundamentalmente a problemas de rentabilidad y a la falta de mano de obra.
En este sentido, confiamos en que, además de las iniciativas nacionales y regionales, la aprobación del
nuevo Plan de Desarrollo Rural 2007-2013 servirá para impulsar actuaciones dirigidas a estas áreas, en
las que prime el reconocimiento de la historia de usos del territorio y las funciones agrícola, ambiental
y cultural de estos paisajes.
Consideraciones Finales
Las laderas cultivadas en terrazas conforman parte del paisaje del Mediterráneo europeo, del que nos
interesa conocer la interrelación de sus funciones agrícola, ambiental y cultural, y sus implicaciones sociales, políticas (legislación, por ejemplo) y económicas a lo largo de la historia, con el fin de preservar
los rasgos que identifican la caracterización de este paisaje cambiante y diverso. El proceso de desorganización, consecuencia del abandono agrícola, lo hace especialmente vulnerable a riesgos de erosión,
movimientos en masa, incendios forestales, pérdida de biodiversidad y, sobre todo, de identidad.
Agradecimientos
Nuestro agradecimiento a los organizadores de las Jornadas sobre Terrazas y Prevención de Riesgos
Naturales, y al Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca, por su excelente acogida, por la oportunidad que nos han dado de participar, y, sobre todo, de aprender de las intervenciones
de los miembros del proyecto TERRISC. A los Dres. Luciano Lourenço y Juan Sánchez por la revisión
y sugerencias de mejora del presente artículo.
referencias Bibliográficas
A. D. (2002) Patrimoni de marjades a la Mediterania occidental, una proposta de catalogacio. Projet PATTER DG X- CE-1999-2001, FODESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de
Mallorca. Palma, 243 p.
Antrop, M. (2006) Sustainable landscapes: contradiction, fiction or utopia? Landscape and Urban Planning 75, pp. 187-197.
Asins-Velis, S. (2006) Linking historical Mediterranean terraces with water catchment, harvesting and
distribution structures. Proceedings of the First Conference on Crop Fields and Garden Archaeology.
Barcelona 1-3 Junio, 2006.
Bastian, O.; Krönert, R.; Lipský, Z. (2006) Landscape diagnosis on different space and time scales – a
challenge for landscape planning. Landscape Ecology 21, pp. 359-374.
Belando, R. (1990) Realengo y señorío en el Alto y Medio Vinalopó: Génesis de las estructuras de
propiedad de la tierra. Alicante: Caja de Ahorros Provincial; Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Alicante.
Benjamin, K.; Domon, G.; Bouchard, A. (2005) Vegetation composition and succession of abandoned
farmland: effects of ecological, historical and spatial factors. Landscape Ecology 20, pp. 627-647.
Besio, M. (2004) Le Cinque Terre: una presentazione. Atti del Convegno Internazionale LIFE 00 ENV/
IT/000191. P.R.O.S.I.T. Castello di Riomaggiore, Riomaggiore, Italia. 26 luglio 2004.
Brandt, J.; Primdahl, J.; Reenverg, A. (1999) Rural land-use and dynamic forces – analysis of driving
forces in space and time. En R. Krönert et al. (eds.) Land-use changes and their environmental impact
in rural areas in Europe. UNESCO, Paris, pp. 81-102.
Buijs, A.; Pedroli, B.; Luginbühl, Y. (2006) From hiking through farmland in a leisure landscape: chang-
296
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
ing social perceptions of the European landscape. Landscape Ecology 21, pp. 375-389.
Bürgi, M.; Hersperger, A. M.; Schneeberger, N. (2004) Driving forces of landscape change – current and
new directions. Landscape Ecology 19, pp. 857-868.
Burton, R. J. F.; Wilson, G. A. (2006) Injecting social psychology theory into conceptualisations of
agricultural agency: Towards a post-productivist farmer self-identity? Journal of Rural Studies 22, pp.
95-115.
Butzer, K. W. (2005) Environmental history in the Mediterranean world: cross-disciplinary investigation of cause-and-effect for degradation and soil erosion. Journal of Archaeological Science, 32, 2005,
pp. 1773-1800.
Cardwell, M. (2004) The European Model of Agriculture. Oxford University Press.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1988a) Estrategia y acción de la Comunidad en el sector forestal. COM(1988) 255-1.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1988b) Propuesta de Reglamento (CEE) del Consejo
por el que se modifica el Reglamento (CEE) núm. 797/85 relativo a la mejora de la eficacia de las estructuras agrarias en materia de repoblación forestal de las superficies agrarias. COM (1988) 255-2.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1998) Estrategia Forestal de la Unión Europea. COM
(1998) 649 final.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2005) Comunicación de la Comisión al Consejo y al
Parlamento Europeo, Informe sobre la ejecución de la Estrategia Forestal de la UE, COM(2005) 84
final.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2006a) Decisión del Consejo de 20 de febrero de 2006
sobre las directrices estratégicas comunitarias de desarrollo rural (período de programación 2007-2013),
(2006/144/CE), L 55/20 Diario Oficial de la Unión Europea 25.2.2006.
CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2006b) Comunicación de la Comisión al Consejo y
al Parlamento Europeo relativa a un Plan de Acción de la UE para los bosques. Bruselas, 15.6.2006.
COM(2006) 302 final.
CEC -Commission of the European Communities- (2000) Indicators for the Integration of Environmental Concerns into the Common Agricultural Policy. COM (2000) 20 final.
CEC -Commission of the European Communities- (2001) Statistical Information needed for Indicators to monitor the Integration of Environmental concerns into the Common Agricultural Policy. COM
(2001) 144 final.
CEC -Commission of the European Communities- (2003) Brussels, 21.1.2003. COM (2003) 23 final,
Explanatory Memorandum.
CEC -Commission of the European Communities- (2005) The 2005 Review of the EU Sustainable Development Strategy: Initial Stocktaking and Future Orientations. COM(2005) 37 final.
Council of Europe (1985) Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe. European Treaty Series - No. 121.
Council of Europe (2000) Forward planning: The function of cultural heritage in a changing Europe.
Cultural Heritage Division.
Council of Europe (2006) Parliamentary Assembly, Doc. 10928, Conservation and use of the landscape
potential of Europe. Report, Committee on the Environment, Agriculture and Local and Regional Affairs. 5 May 2006.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
297
Daugstad, K.; Ronningen, K.; Skar, B. (2006). Agriculture as an upholder of cultural heritage? Conceptualizacions and value judgements – A Norwegian perspective in international context. Journal of Rural
Studies 22, pp. 67-81.
De la Fuente de Val, G.; Atauri, J. A.; de Lucio, J. V. (2006) Relationship between landscape visual attributes and spatial pattern indices: A test study in Mediterranean-climate landscapes. Landscape and
Urban Planning 77, pp. 393-407.
EC - European Commission-, Cork Declaration (1996) The European Conference on Rural Development. Cork, Ireland, 7-9 November 1996.
EC - European Commission-, Charter of Krakow (2000) General Direction X, Raphael Programme.
International Conference on Conservation “Krakow 2000”.
EC - European Commission- (2001) Biodiversity Action Plan for Agriculture. COM (2001) 162 final.
Volume III.
EC - European Commission- (2003) Agriculture and the environment. Directore-General for Agriculture.
EC -European Commission- (2004a) The Common Agricultural Policy Explained. Directorate General
for Agriculture.
EC -European Commission- (2004b) Environment and forestry. Biodiversity Action Plan for Agriculture: Implementation report. Directorate F. Horizontal aspects of rural development; SAPARD. F.1.
Working document. Prepared in consultation with the Ad Hoc Working Group of the Advisory Committee on Agriculture and the Environment.
EC -European Commission- (2005a) Council Regulation (EC) 1698, On support for Rural Development
by the EAFRD, 20-IX 2005.
EC -European Commission- (2005b) Agri-environment Measures: Overview on General Principles,
Types of Measures, and Application.
EC -European Commission- (2005c) Soil Atlas of Europe. European Soil Bureau Network. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
EC -European Commission- (2005d) Trends of some agri-environmental indicators in the European
Union. Report EUR 21565.
ECNC -European Centre for Nature Conservation, Council of Europe, UNEP (1995) The Pan-European Biological and Landscape Diversity Strategy, http://www.strategyguide.org/fulltext.html ; [Consulta
Agosto 2006].
EEA -European Environment Agency- (1995) Europe’s Environment: The Dobris Assessment. State of
Environment report No 1/1995. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].
EEA -European Environment Agency- (1998) Europe’s Environment: The Second Assessment. State of
Environment report No 1/1998. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].
EEA -European Environment Agency- (2003) Europe’s Environment: The Third Assessment. State of
Environment report No 1/2003. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].
EEA - European Environment Agency, UNEP Regional Office For Europe (2004). High Nature Value
Farmland: Characteristics, trends and policy challenges. EEA report, nº 1, 2004. Luxembourg: Office
for Official Publications of the European Communities.
EEA -European Environment Agency- (2005) Agriculture and Environment in EU-15 – the IRENA Indicator Report. EEA Report 6/2005.
298
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
EEA -European Environment Agency- (2006a) Progress towards halting the loss of biodiversity by
2010. EEA Report No 5/2006. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].
EEA -European Environment Agency- (2006b) Integration of Environment into EU Agriculture Policy— the IRENA Indicator-based Assessment Report. Report No 2/2006.
European Landscape Convention (2000) European Treaty Series - No. 176.
EUROSTAT (1999) Towards Environmental Pressure Indicators for the EU: Indicator Definition. P. E.
M. Lammers, A. J. Gilbert (Eds.), European Commission.
EUROSTAT (2004) EU Member State Experiences with Sustainable Development Indicators. European
Commission, Theme 8, Environment and Energy. Working Paper. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
Fairclough, G.; Wigley, A. (2005) Historic Landscape Characterisation: an English Approach to Landscape Understanding and the Management of Change. En M. Ruiz del Árbol, A. Orejas (eds.) Landscapes as Cultural Heritage in the European Research. Biblioteca de Ciencias, 22. Consejo Superior de
Investigaciones Científicas, Madrid, pp. 87-106.
Fuentes, M. (2004) Farm management indicators related to the policy dimension in the European Union.
OECD Expert Meeting on Farm Management Indicators for Agriculture and the Environment; 8-12
March, 2004; Palmerston North, New Zealand.
Glebe, T. W. (2003) Multifunctionality: How green is the European Model of Agriculture? Discussion
papers: Environmental Economics, Resource Economics and Agricultural Policy Research Group. Alemania: Technische Universität München.
Grashof-Bokdam, C. J.; van Langevelde, F. (2004) Green veining: landscape determinants of biodiversity in European agricultural landscapes. Landscape Ecology 20, pp. 417-439.
GV- Generalitat Valenciana (2001) Orden de 29 de noviembre de 2001, de la Conselleria de Medio Ambiente, por la que se establece un régimen de ayudas destinadas a la protección, conservación y mejora
de los espacios forestales de la Comunidad Valenciana. DOGV 4.146, de 12 de Diciembre de 2001.
GV- Generalitat Valenciana (2004a) Ley 4/2004 de 30 de junio, de la Generalitat, de Ordenación del
Territorio y Protección del Paisaje. DOGV 4788, de 2 de Julio de 2004.
GV- Generalitat Valenciana (2004b) Orden de 8 de enero de 2004, de la Conselleria de Agricultura,
Pesca y Alimentación, por la que se regulan las ayudas a la utilización de métodos de producción agraria
compatibles con el medio ambiente, correspondientes al Programa Nacional de Desarrollo Rural para
las Medidas de Acompañamiento. DOGV 4.677, de 26 de Enero de 2004.
GV- Generalitat Valenciana (2005). Informe del Sector Agrario Valenciano 2005. Estadísticas Agrícolas.
Conselleria de Agricultura, Pesca y Alimentación; http://www.agricultura.gva.es/publicaciones/ ; [Consulta Agosto 2006].
GV- Generalitat Valenciana (2006) Conselleria de Territorio y Vivienda. Decreto 120/2006, de 11
de agosto, del Consell, por el que se aprueba el Reglamento de Paisaje de la Comunitat Valenciana.
[2006/9858]. DOGV 5.325, de 16 de Agosto de 2006.
Hargrove, W. W.; Hoffman, F. M.; Efroymson, R. A. (2004) A practical map-analysis tool for detecting
potential dispersal corridors. Landscape Ecology 20, pp. 361-373.
Hersperger, A. M. (2006). Spatial adjacencies and interactions: Neighborhood mosaics for landscape
ecological planning. Landscape and Urban Planning 77, pp. 227–239.
Jongman, R. H. G. (2002) Homogenisation and fragmentation of the European landscape: ecological
consequences and solutions. Landscape and Urban Planning 58, pp. 211-221.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
299
Kristensen, P. (2003) EEA core set of indicators, revised version April 2003. Technical report. EEA,
Copenhagen.
Lasanta, T.; González-Hidalgo, J. C.; Vicente-Serrano, S. M.; Sferi, E. (2006) Using landscape ecology
to evaluate an alternative management scenario in abandoned Mediterranean mountain areas. Landscape and Urban Planning 78, pp. 101–114.
Mazzoleni, S.; di Pasquale G.; Mulligan, M.; di Martino, P.; Rego, F. (Eds.), (2004) Recent dynamics of
the Mediterranean Vegetation and Landscape. John Wiley & Sons.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2001a) Indicadores medioambientales para la agricultura. Métodos y resultados – Vol. 3.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2001b) Agriculture and Biodiversity: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from an OECD Expert Meeting, Zurich,
Switzerland.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003a) Agricultural Impacts
on Soil Erosion and Soil Biodiversity: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from an
OECD Expert Meeting, Rome, Italy.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003b) Agriculture and Land
Conservation: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from and OECD Expert Meeting, Kioto, Japan.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003c) Agricultural Landscape Indicators. Proceedings of the NIJOS/OECD Expert Meeting, Oslo, Norway.
OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2004) Management Indicators
and the Environment. Proceedings from an OECD Expert Meeting, Palmerston, New Zeland.
Parlamento Europeo (2002) Decisión n° 1600/2002/CE del Parlamento Europeo y del Consejo, de 22 de
julio de 2002, por la que se establece el Sexto Programa de Acción Comunitario en Materia de Medio
Ambiente.
Parlamento Europeo (2003) Directiva 2003/30/CE del Parlamento Europeo y del Consejo, de 8 de mayo
de 2003, relativa al fomento del uso de biocarburantes u otros combustibles renovables en el transporte.
Diario Oficial de la Unión Europea L 123/42 de 17.5.2003.
Parlamento Europeo (2006) Informe sobre la ejecución de la Estrategia Forestal de la UE, Final A60015/2006, Comisión de Agricultura y Desarrollo Rural.
Pinto-Correia, T.; Gustavsson, R.; Pirnat, J. (2006) Bridging the gap between centrally defined policies
and local decisions – Towards more sensitive and creative rural landscape management. Landscape
Ecology 21, pp. 333-346.
Piorr, H. P.; Eiden, G.; Eppler U.; Scholzen, A. (2004) Indicators related to agricultural practices: intermediate results of Eurostat’s PAIS project. OECD Expert Meeting on Farm Management Indicators and
the Environment, 8-12 March 2004, Palmerston North, New Zealand.
Preiss, E.; Martín, J. L.; Debussche, M. (1997) Rural depopulation and recent landscape changes in a
Mediterranean region: Consequences to the breeding avifauna. Landscape Ecology 12, pp. 51-61.
Primdahl, J.; Peco, B.; Schramek, J.; Andersen, E.; Oñate, J. J. (2003) Environmental effects of agri-environmental schemes in Western Europe. Journal of Environmental Management 67: 129-138.
Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2078/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.
Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2079/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.
300
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje
Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2080/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.
Romero, L. E.; Ruiz, P.; Hernández, L. (2004) Diagnósticos de calidad para la conservación de espacios
agrícolas abancalados. Propuesta metodológica para la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Canarias). Geographicalia 45, pp. 113-127.
Roose, E. (2002) Traditional strategies for soil and water conservation in Mediterranean areas. En Rubio
J. L., et al. (eds.) Man and soil at the third millennium. Logroño: Geoforma Ediciones, pp. 109-129.
Sisk, T.; Hadad, N. M. (2002) Incorporating the effects of habitat edges into landscape models: Effective
area models for cross-boundary management. En J. Liu & W. W. Taylor (eds.) Integration landscape
ecology into natural resource management. United Kingdom: Cambridge University Press.
Swaffield, S.; Primdahl, J. (2006) Spatial concepts in landscape analysis and policy: some implications
of globalisation. Landscape Ecology 21, pp. 315-331.
TKWB-Traditional Knowledge World Bank Diseñado por Ipogea [Centro Italiano de Investigación sobre los Conocimientos Tradicionales y Locales], http://www.tkwb.org [Consulta Agosto 2006].
UNESCO World Heritage: http://whc.unesco.org/.
Walford, N. (2003) Productivism is allegedly dead, long live productivism. Evidence of continued productivist attitudes and decision-making in South-East England. Journal of Rural Studies 19, pp. 491502.
Wascher, D. M. (ed.) (2000) Agri-Environmental Indicators for Sustainable Agriculture in Europe.
Tilburg: European Centre for Nature Conservation.
Wilson, G. A. (2004) The Australian Landcare movement: towards ‘post-productivist’ rural governance?
Journal of Rural Studies 20, pp. 461-484.
Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006
301
302
Abandono de terrazas agrícolas: procesos de erosión y desorganización del paisaje

Documentos relacionados