Roda of Nations

Roda of Nations
Capoeira as a tool and a method
in international youth exchange
Authors:
Ricardo Nascimento, [email protected]
Hanna Stachowska, [email protected]
Josias Gil, [email protected]
with great help from:
Alexey Chigak
Ivan Chernov
Lisa Gangemi
Weronika Graj
Alina Jędrzejek
Tuuliki Kasonen Lins
Natalia Pobudribko
Ana Luísa da Silva Ferreira Tavares
Dina Smaljakova
Marta Spychalska
Anastasija Tsitsenko
Igor Vietrynskyi
Anna śętkowska
2
Contents:
English:
Introduction..........................................................................................
Capoeira’s new geography............................................................
Bimba and Pastinha. The strategists of modern capoeira...........
Capoeira as a tool and a method in international youth
exchange.............................................................................................
Capoeira games.............................................................................
Polski:
Wstęp.....................................................................................................
Nowa geografia capoeiry..................................................................
Bimba i Pastinha. Stratedzy współczesnej capoeiry.......................
Capoeira jako narzędzie i metoda w międzynarodowej wymianie
młodzieŜy...........................................................................
Gry z wykorzystaniem capoeiry........................................................
Português:
Introdução..............................................................................................
A nova geografia da capoeira..........................................................
Bimba e Pastinha. Os estrategas da capoeira moderna...............
Capoeira como uma ferramenta e um método nos intercâmbios
internacionais de jovens.............................................
Jogos de capoeira...............................................................................
Русский:
Введение..............................................................................................
Новая география капоэйры.............................................................
Бимба и Пастинья. Стратегии современной капоэйры..............
3
Капоэйра как средство и метод в международном обмене
молодежи............................................................................................
Игры капоэйра...................................................................................
Capoeira groups which participated in “Roda of Nations”:
Ginga Brasil, Portugal........................................................................
Ginga Brasil Capoeira, Estonia........................................................
Capoeira Brasil, Poland.....................................................................
Fundação Internacional Capoeira Artes das Gerais, Belarus.......
Senzala, Ukraine...................................................................................
Bibliography.................................................................................................
Participants..................................................................................................
4
We hereby present to you a
publication which is a result of
two years of continuous meetings
of young people from all over
Europe for the purpose of cultural
exchange by using an original
Brazilian art.
A basis for those
meetings has been created by
the European Union YouthProgramme (now known as Youth
in Action), and by the idea of
international exchange which
has been supported for many
years by Foundation ‘Rodowo’
(Poland).
The publication includes an historical sketch which sheds light
upon the origin of Capoeira. Next it describes a geographical
diffusion of Capoeira, especially its adoption and adaptation
in the European continent. And finally it indicates the
advantages that Capoeira has for international youth
exchange.
Our publication came into being because of the Co-authors
passions, namely capoeira and inter-cultural work. Our target
group are people who are searching for a fresh look at the art
of Capoeira as well as everybody who seeks for new
interesting methods of international youth work. We hope that
this is the beginning of a good relationship between Youth in
Action and Capoeira and that the future will yield many
successful projects.
Salve Capoeira!
Hanna Stachowska
Ricardo Nascimento
5
Capoeira's new geography
Capoeira is without a doubt a geographic
phenomenon of cultural spread. Throughout centuries, it
crossed continents, breaking cultural and geographical
barriers which fostered the development of capoeira. It was
on its journey through geographical space that capoeira
aggregated important elements that characterize it today.
Capoeira was already a mixture of dance and fight in Africa
and although it could not be called Capoeira yet, it is part of
the land’s history.
When
Africans
came to Brazil, the
geographical
scenario changed,
the black people
became slaves. In
this new scenario
capoeira acquired
new
elements
because
slaves
needed to defend
themselves in order
to survive and fight. In the states where there was trade of
slaves, Pernambuco, Rio de Janeiro and Bahia, capoeira was
able to develop the most. But Bahia became the place where
this black culture found a space to grow. Mestre Bimba and
Pastinha among others, managed to develop Capoeira in
different directions. In the following years, they assisted the
increase of capoeira regional and angola in different states of
Brazil. Nowadays, in Brazil, we have a spread of the creation
and development of capoeira places, Bahia and Rio de
Janeiro are still the most important states in this context.
In the 60s and 70s capoeira travelled once more to new
continents through some folklore groups and various Mestres,
6
for example Mestre Nestor Capoeira, who began teaching
capoeira in the London School of Contemporary Dance,
England. In those times, capoeira was taking its first steps in the
Old Continent and it was too far away from the big growth
that we can see today. Senzala group was the one which had
the largest number of capoeiristas in Europe. The 1st European
meeting of Capoeira took place in the mid-80s in Germany.
The number of teachers and students was very small, because
people didn’t know this art and they had a lot of prejudices
about capoeira, but slowly they approached it. We should
remember that in the 70s and 80s Europe was living a social
and political convulsion – the Cold War, the end of
communism in its eastern countries, the fall of the Berlin’s wall,
the growth and slow constitution of the European Union. The
borders of some countries, like Germany were not fully formed
as we know them today. These factors may seem irrelevant
but they represent an important factor in the later stability of
Europe, in formation of new countries and in the expansion of
capoeira to different regions of Europe.
So the growth of capoeira has always come along with
the Brazilian immigration: capoeiristas left their country
carrying with them ideas of capoeira and the dream of
making it a profitable job. So France, and later Germany and
Holland, became the first countries where immigrant
capoeiristas found support for developing capoeira. In the 80s
and 90s capoeira settled in some groups within those
countries, yet still not fully diffused in all regions. However, in
other countries like Portugal and Spain capoeira was ready to
start with the arrival of the first teachers and Mestres in the 90’s.
The contribution of other capoeiristas was also a good help in
the realization of meetings where all the capoeiristas could
exchange information give strength to capoeira. During those
meetings, the new Brazilian members achieved full integration
and gave their technical contribution to those communities.
Some of those meetings are still apart of European events
today, for example “Encontro de Páscoa” organized in
7
Netherlands by the Mestres Marreta e Samara and “Encontro
de Verao” in Germany organized by Mestre Paulo Siqueira.
Between the late 90s and the beginning of the new
century capoeira was fully settled in the most important
European centers. Capoeira groups achieved a big
internationalization in the European territory making of
capoeira a global cultural phenomenon.
Elements which made/helped the spread of capoeira
Capoeira as a product for the market.
Capoeiristas soon realized that capoeira is a cultural
product that could easily penetrate into the market due to its
ethnicity . So, the groups adapted themselves with this reality
and economic potential that capoeira can offer. Then some
changes were made in the structure of capoeira:
• A strict hierarchy with leaders that give the rules
sometimes ignoring the internal democracy.
• A strict graduation and hard ascension, class
models(ginga and typical movements) that should be
transmitted by the group in any place of the world
where the group exists.
• Model of business management: opening of new
branches, joining of capoeiristas from other groups
paying monthly fees and funds to the exploration of the
group symbol.
• The commercialization of DVDs, books, CDs, clothes
and tournaments.
• Each group has a hymn that honors the Mestre, the
group characteristics, the commitment to the group
and some feelings of belonging.
Capoeira as a market product is purely commercial and its
aim is to be profitable.
8
Capoeira as a cultural phenomenon
Capoeira is a global cultural phenomenon that came
out from the senzalas and moved to places such as large
urban centers, gyms and universities all over the world. It’s
hard to think of a cultural phenomenon with characteristics
that have gained so much ground as capoeira has, especially
if we think that its own spread was due to the effort of the
capoeiristas with little sponsorship or governmental aid. As a
cultural phenomenon capoeira has to be considered a mix of
the knowledge passed from generation to generation. The
identity of capoeira is a knowledge based on its own rituals.
When talking about capoeira as a cultural phenomenon we
cannot forget its geographic context, which includes many
elements of Brazilian culture, like samba, frevo, maculele and
others. Those elements represent not only folklore, but they
constitute a rich historical and cultural heritage.
9
The appropriation of capoeira abroad
There are a few elements that make capoeira an
attractive practice. These elements let capoeira interact with
a huge variety of cultural realities and make possible its spread
and the increase of the number of capoeiristas.
We can emphasize some of those elements:
• capoeira’s music
• learning a new language
• belonging to an international community; the social
approach
• roda ritual
• the feeling of ancestry
This amount of elements allows capoeira and Brazilian culture
to extend beyond Brazil.
Through Europe many initiatives helped the spread of
capoeira, like the creation of websites, magazines, books and
newspapers written in the language of each country. Those
countries gained some notoriety outside Brazil, but always
returned to their roots through the contribution of capoeira
outside “national“ frontiers.
The search for the way of capoeira outside Brazil
On its way through the world, capoeira gained a lot of
aspects as an organization, the dynamism, growth in the
number of capoeiristas and their quality, but lost some of the
traditions and rituals from its origins. Capoeira adapted to the
market and in a certain way uniformed its musical language,
which made it less diverse. Of course even outside Brazil it is
impossible to separate capoeira from its Brazilian roots.
Nevertheless, nowadays the history of capoeira is done more
and more outside its original territory.
Among those who know capoeira in Europe, there are
instructors, teachers, and even European contra-mestres of
capoeira, who have gained respect, acceptance and
10
legitimacy within the capoeiristas community. This is the path
of an art that already belongs to the world. Nonetheless, it is
necessary to anticipate situations that could give another
direction to this art. So, the capoeira community should pay
attention to the following:
• The importance of capoeira as an educational
element, where the capoeira teacher is seen as an
educator.
• Capoeiristas must always have the desire to learn and
recycle his knowledge that capoeira implies, constant
learning and research of both the ancestral and
modern rituals that show the knowledge of Brazilian
culture in every different way. Travelling to Brazil is
always a good opportunity to get to know other
Mestres, academies and a different culture.
• Capoeiristas should have a sense of community that is
integrated in other capoeira groups. To avoid this some
European teachers and even Brazilian ones that live
abroad create groups that don’t have legitimacy
within the community of the countries where they settle.
Some isolated groups even reject some of theelements
that are respected by the community.
Ricardo Nascimento
11
Bimba and Pastinha
The strategists of modern capoeira
Manoel dos Reis Machado (master Bimba) and Vicente
Ferreira Pastinha (master Pastinha) both born in S. Salvador da
Baía, respectively on 23/11/1899 and 05/04/1889, were the
big strategists of modern capoeira in its main expressions,
regional and angola.
In the words of Moniz Sodré, capoeira is a conjunction
of cult, secret and fight. It originated from the liberation of the
African slave, brutally pulled out from his roots, used as
body/piece of production in the sugar mills and coffeeplantations of Brazil. That form of resistance and liberation of a
man/body, coming from a society profoundly ritualized, could
not be exclusively physical; but also naturally spiritual. They
were born and lived in Africa, immersed in a collective way of
living. So they could not survive individually, without remaking
the communitarian bounds by ritual practices, which would
make possible the creation of a living space/reality, a world of
their own in which their existence would get back meaning,
according to their mental patterns and their authentic way of
being. Then capoeira became one of the ways for a
satisfaction of that vital need and it still is today, mostly thank
to the work of these and other great masters.
The fight, the expression through music, singing,
dancing are undetachable from an essential knowledge,
secret, intangible by words of speech or by an instrumental,
technical learning. Capoeira expresses the knowledge of
concluded experiences, initiatic and sacred, as all the ones
that guide us in the undecifered frontiers between life and
death. There is a mandinga attitude, expressed in gesture,
body, in ritual fight in which that is the only one that makes
things exist and that makes the transfer from the sphere of
nonbeing into being possible, from chaos into cosmos,
alienation into identity and life gets meaning that way. In his
12
academy, master Pastinha said the following sentence:
Mandinga of a slave anxious for freedom, without principles
has no methods, its end is inconceivable to the wisest master.
The prohibition of the traffic of negroes in 1850 in Brazil,
the crisis of the markets of sugar and coffee, the war in
Panama in 1865, where even a battalion of capoeiras with a
promise of release from slavery took place, the abolition of
slavery in 1880, the black bondmen, the ones on the run, the
liberated and the released led to a multiplication of quilombos
in the suburbs of the main towns. There, men and women
were left to their luck without means of survival, seeking to find
space in a society dominated by the white, European master
that had included the Indian after the social pact of the
independence in 1822 and left out the black as if he did not
even exist.
In 1814, short after the settlement of the Portuguese
royal family in Brazil (1808), the first decrees prohibiting the
demonstrations of African culture appeared. The political crisis
that led to the defeat of the monarchy in 1889 and the
conflicts in the implantation of the republic, facilitated the
expansion of capoeira, namely through the selling of its
services to several fighting parties, which led to the increase of
the level of social alarm up to its actual prohibition in the
penal code of 1889, although it was used by the soldiers in
some headquarters.
This context drew capoeira to the outside world more
and more, dragging what was still remaining from the AfricanBrazilian rituality to the social disbelief and its progressive
extinction. Bimba and Pastinha were then the pioneers in the
construction of an efficient strategy to rehabilitate it. Bimba
understood that the way out was through the conquest of
wealthier social classes in the practice of capoeira. He took
advantage of the new nationalist ideology, which valued the
popular culture, the national symbology and an ethics of
physical culture, managing to take capoeira to the level of
13
national fight, together with the prestige of the martial arts
that were in real expansion. Although he was a man with no
formal studies, supporter of the communist party, an ex-stower
and charcoal handler, with an extreme wisdom and very
strong personality, he wormed his way into the confidence of
the power – he was even hugged by Getúlio Vargas in the
palace of the government of Bahia, in 1953 – managing to
achieve his plans, such as the legalisation of capoeira in Brazil
and in the world.
His
strategy
of
transformation of capoeira
went
through
physical
aspects
(acquisition
of
techniques of batuque and
of
the
martial
arts,
increasing
the
fighting
efficiency systematization of
training
in
repeated
exercises), artistic aspects
(reduction and hierarchy of
instrument, rhythms), sociopolitical aspects (inclusion in
the
national
symbols,
capture of youngsters of
middle
classes,
always
students or workers) and
organizational
aspects
(creation
and
institutionalization of the academy, uniforms, graduations,
establishment of rules in training and behaviour). He took
capoeira out of decay and criminality, giving it the meaning
of self-defence and of sportive practice. He started by home
teaching and created the Clube União em Apuros (Club of
Union in Trouble) in 1937. Capoeira was taken from the penal
code in 1934 and in 1937 registered his academy Centro de
14
Cultura Física Regional da Bahia (Centre of Regional Physical
Culture of Bahia) and also founded the Roça do Lobo.
So, according to his words, he took capoeira from beneath
the foot of the ox, where it had fallen. Master Bimba went up
to the rings, challenged all the other forms of that kind sport
and became the Bahian champion of fight in Parque Odéon,
increasing the prestige of capoeira that way.
As a perfect strategist he risked a possible
decharacterization of capoeira but felt on time that it could
not be treated as a mere sportive fight. So, stating that it could
not have rules that would put it at the level of the other fights,
he took it off the rings and enlightened its cultural and artistic
character, always in a mystic that his own exceptional
charisma allowed him to develop among his disciples.
Although loved and even worshiped by his students, he never
stopped being a simple man, with his several wives, with
whom he lived, with his weaknesses and ambitions. In 1975 he
left Bahia and went to Goiânia, where he was seduced with
better perspectives that never became real. He sold his three
houses and academy, made the “goodbye graduation” and
stated: I will never come back, here I was never remembered
by the public powers. If I do not enjoy anything in Goiânia, I
will enjoy myself in the cemetery. One year later he died in
poor conditions. It is told that he missed his home but a brain
haemorrhage caused his death in 15/02/1974. Four years after
his death his body was moved to Salvador, where he was
institutionalized by the so called public powers. In 12/06/1996
he was given the title Doutor Honoris Causa post mortem by
the Federal University of Bahia.
The words of his follower, Decânio, speak for itself about the
human dimension and the heritage that capoeira got from
master Bimba: He is the greatest man that I ever met. He
wasn’t only a capoeira’s master. He mainly was a men’s
builder. He carved us to fire and sword, on the most hidden
fibre of our heart. There will stay the little scar: here lived
Bimba.
15
In 1941 master Pastinha
received the invitation to direct the
Sports Club of Capoeira Angola,
where they had already developed
a version of alternative capoeira
that master Bimba had created.
Contrarily to him, the “angolians”
believed that capoeira had come
from
Angola
from
a
tribal
dance/fight
called
N´Golo,
searching to explore more its ritual
and artistic side, although also
associated to its sportive and
entertaining
character.
Several
masters had already founded their groups when Pastinha,
who was 51 years old at that time, took the leadership of the
movement: he also turned to a strategist of the rehabilitation
of capoeira and an unquestionable leader. Master Valdemar
for example, with his shack, was a pioneer at capoeira under
a roof and precursor of academies. In 1936 they took part in
fights in rings with the “regionals” of master Bimba. In 1937,
when they were invited to the 2nd African-Brazilian Congress in
São Salvador, they were received by the intellectuals to
represent the pure, true capoeira.
Master Pastinha, with his pedagogical gift, personality
and his great charisma, deepened this occurring tendency.
He consolidated it and gave it more consistence, partly
following the solutions proposed by master Bimba: the sportive
connotation, the standardization of the rules, techniques,
instruments (berimbau, tambourine, reco-reco, ago-gô,
atabaque and cattle bell), of the sounds, the songs, the
uniforms, the graduations. He created jury and score for the
competition (attack: 2 points, defeat: 3 points). He considered
capoeira a defensive fight, such as Bimba, although it was
slower and less aggressive than regional. He also worked for
16
the legalisation and adoption of capoeira as a national
symbol.
There does not seem to exist a substantial difference
concerning the strategy of master Bimba. Yet, Pastinha stated
that the regional did not exist, that it was just a name created
by master Bimba, angolian like me. Bimba teaches his students
to play faster, while I determine in mine slow and sneaky
movements. Bimba counterargued: Nobody values the
Angolian capoeira, as it is a dance. He practised it for twelve
years and abandoned it saying it had become folklore.
Master Pastinha, considering his capoeira was original,
the one drawn in the authentic African roots, rejecting
Bimba´s thesis, that it originated in the Bahian Recôncavo,
took it to a bigger ritualization, embodying it with a certain
religiosity, very related to the candomblé and other AfroBrazilian cults. Pastinha, a ten years older man than Bimba,
with a less pragmatic philosophy, more aesthetic and
reflexive, deepened a different spirituality, with a special area
of mysticism, with an attitude based on mandinga, the
calculated calmness, but also the loyalty, the respect and
follow of the rules. He stated: capoeira is sweet, not mean (…)
it is a custom as any other, a polite habit that we created in
ourselves, it is important that the performer knows his limits, not
compromising more than what he can do. He went blind
when he was 74 years old and lived up to 92, poorly and
despised by the public power that did not support him or
recognised his educative performance, rehabilitating
capoeira and making youngsters of several generations
aware of superior values. He ended up living of the money his
students raised in shows organized by them. He died in
14/11/1981.
Josias Gil
17
Capoeira as a tool and a method in international
youth exchange
Capoeira in ‘Camp Rodowo’
Capoeira came to ‘Camp Rodowo’ neither from Brazil
nor from Angola. It didn’t arrive here with Bantu tribes or with
famous masters. An impulse, that initiated the meetings with
capoeira in Camp Rodowo was European – partly Polish,
partly German, a bit Spanish and finally Portuguese. In fact the
idea of organizing the first of our projects originated
somewhere between Lipsia and Rodowo, between Polish and
German sound of the word capoeira, somewhere in course of
translation from the one into the other language. And maybe
there was also a third language there – an universal language
of capoeira, in that we can communicate without
translation…
The first capoeira project „Capoeira 4 Europe” took
place in Rodowo in August 2006. It was a meeting of Iberian
element and mentality (Portugal and Spain) with inhabitants
of a bit colder climate (Poland and Germany). There
participated 33 young people and 4 group leaders. Only to
the Portuguese and German group belonged professional
capoeira players, while the Polish and Spanish participants
were laymen. Now we can say that between coming up with
the idea of the project and its end (final report and
settlement) there is almost a year.
„Capoeira 4 Europe” was continued this year with a project
“Roda of Nations”. In a youth exchange in August 2007
participated young people from five capoeira groups from
five countries: Ginga Brasil (Portugal and Estonia), Capoeira
Brasil (Poland), Beribazu (Poland), Senzala (Ukraine) and
Fundação International Capoeira Artes das Gerais (Belarus) as
well as those, who don’t belong to any of capoeira groups.
18
We intend to continue our project also in 2008. Two youth
exchanges dedicated to capoeira are going to take place
next year: one in Estonia and another one in Portugal.
Capoeira as a tool and a method
The fact, capoeira didn´t appear here not from its
springs, not directly from its African-American roots bears
witness to its intercultural character. This intercultural aspect
makes it a great tool for meetings and dialogues between
cultures. Which means, that capoeira can be not only a goal
for itself, but a tool to be used to aims like cultural exchange,
participation of young people, promotion of international
collaboration. In addition, this tool can be used by the laymen
(non-capoeiristas).
19
From the beginning on our main idea was to give an
opportunity to meet with capoeira also to those, who didn’t
belong to any of the numerous capoeira groups and hadn’t
participated in trainings before. The trainings were constructed
in a way, that let beginners use the presence and skills of the
more experienced players. This kind of measure differs quite
much from so far organized capoeira events, that are firstly
addressed exclusively to capoeiristas, secondly their organizers
are particular capoeira groups, that are usually invited to big
events with members of other groups. On the contrary our
projects first involve the laymen and mix them with capoeira
players, secondly they are organized together by the ones
and the others, additionally those, who came up with that
idea were not professional capoeiristas, but a group of
youngsters, among whom some had already had a contact
with capoeira, but hadn’t practised before. Above that,
neither „Capoeira 4 Europe” nor „Roda of Nations”, nor any of
the projects that we are planning for the future is a simple
sequence of trainings. The sport activities are used as a
method for the above mentioned goals: they are enriched by
discussions, activities dedicated to the cultures of the
participating countries and evaluation sessions.
Why is capoeira attractive as a method in the
international youth exchange? Firstly, it units different passions
– sport, dance, music, rhythm, even theatre. For that reason it
attracts a relatively big group. By the way it is not necessary to
be a great sportsman, an acrobat, a musician or a dancer to
enjoy a training or a roda de capoeira. Anybody can practise
capoeira – independently from his / her gender, age or social
background. Capoeira is a joy of movement, of getting
familiar with our own body and of self control in physical and
emotional aspect. The most important aspect of capoeira is
willingness and the joy of practice.
20
What is roda?
Roda is a Portuguese word and simply means circle. In
a capoeira it’s a moment, when all capoeiristas make a circle.
A few of them play traditional instruments (berimbau,
atabaque, pandeiro), everybody is singing and clapping his
hands. The ones who play the instruments change, so that
everyone can play for a moment (with exception of iuna, one
of the rhythms played in a roda, when only mestres and
graduated students are allowed to play berimbaus and
nobody claps his hands). Then two capoeiristas approach to
berimbau, get down
and shake hand with
a partner. For a sign
they come inside and
play/fight
for
a
moment. The players
inside of a roda
change in pairs or
one by one, so that
every capoeirista has
an opportunity to
come inside. Roda
de capoeira is a very special moment, in that all players get
together. It gives them the opportunity to come closer to each
other and to make a dialogue – singing and inside of the roda.
It is a moment of great energy, of feeling of friendship and of
spirit of group. Using a roda in our projects above all we took
into account, that non-capoeiristas and spectators in the
street could be involved. Even if they don’t dare to go inside
of a roda, they stop, clap their hands or even sing together
with the participants. It is a phenomenal tool to achieve the
non- verbal communication between the participants and the
local community. A roda moves from a training hall into a
square becomes a social event.
21
Capoeira and priorities of Programme Youth in Action
Cultural diversity and promoting of tolerance
Capoeira as a method and, above all, as a collection
of ideas and as a tradition suits in a natural way to the priorities
of the Youth in Action Programme, such as cultural diversity
and the involvement of youngsters with less opportunities.
Capoeira itself is a culture that has been created in
course of several centuries from many different cultures, and
mixed and built a harmonic – capoeira. In the first of our
projects we dedicated some time before each training to get
to know the history of capoeira. It is a great stimulus to reflect
on the respect for cultural diversities, tolerance and
counteracting xenophobia. Capoeira developed namely in
Brazil on a social margin, among slaves, who were driven out
of Africa about 300 years ago. It is worth stressing that a
phenomenon coming from a most disadvantaged social
group spread into the whole country and became one of the
most characteristic and best recognized elements of its
culture, moreover it is spreading into other countries and
continents nowadays.
Alone the way of playing capoeira contributes to
develop tolerance and a sense of mutual understanding,
because there is always an interaction of two people, who
play together – it is partly fight, partly a dance, where they all
have to cooperate. In fact, they have to be good observers
and if they want to play well and learn about each other.
Involvement of youngsters with less opportunities
Although we have no more to do with slavery either in
Brazil or in Europe, without any doubt there still exist
disadvantaged social groups. Quite often happens that
youngsters from such a background belong to capoeira
groups However, it mostly concerns cities, youngsters from
22
small villages come to trainings very seldom. This fact
stimulated us to create also for those youngsters a forum to
meet capoeira. For those, who come from less privileged –
mostly economically – areas of the cities, this kind of
exchange is an opportunity to get another perspective. For
some participants it’s their first stay abroad and their first
meeting with a foreign culture.
Hanna Stachowska
23
Capoeira Games
Caçadinha
How to do it: The leader of the game gathers the group and
chooses a catcher. Meanwhile, without the catcher knowing,
someone is chosen whose function is to free players who have
been caught by the catcher. This player is called the
“releaser”. The catcher only needs to touch the participants,
who have to stay in esquiva until being released. The one who
sets free has to do a capoeira movement like meia-lua or
another movement chosen by the leader to release someone.
During the game more catchers and releasers can be added.
For a longer duration of the game the participants must
protect their releaser. Once the player who sets free is caught
the game is over.
24
Attention Game
How to do it: Every participant is aligned just like on an
ordinary capoeira class. One of the participants stays in the
front, turning his back to the others. The front participant
should then start ginga and the other should follow him. When
he turns around to the rest of the group they have to do a
movement that the leader has previously chosen. The one
who doesn’t do this movement in time takes the front place
and restart the game.
Follow the leader
How to do it: The students make a roda. One of the students is
chosen to stay out of the roda. Among the participants that
stayed in roda one of them will be chosen by the group to
lead the movements. The chosen one should make capoeira
movements and the other should follow him. At the beginning,
the chosen student has to stay in the middle of roda and try to
find out who is leading the movements.
Capoeira battery
How to do it: The leader of the game chooses a few
participants and gives them the names of the traditional
capoeira instruments (pandeiro, atabaque, berimbau, etc.).
Then the chosen students imitate one by one a sound of each
instrument. The others try to guess which instrument they
represent and form a bateria (a group of instruments) out of
them.
25
Oddajemy oto w Wasze ręce publikację, która jest wynikiem
dwuletniej juŜ tradycji spotkań młodych ludzi z całej Europy ze
sztuką rodem z Brazylii. Grunt dla tych spotkań stworzył
program Unii Europejskiej „MłodzieŜ” i idea międzynarodowej
wymiany, pielęgnowana od wielu lat przez Fundację
‘Rodowo’.
Broszura zawiera po pierwsze rys historyczny dotyczący
capoeiry, który ma na celu naświetlenie tła, w jakim owa
sztuka powstała. Następnie opisuje jej geograficzną dyfuzję, a
przede wszystkim adaptację na kontynencie europejskim, i w
końcu
wskazuje
na
jej
atrakcyjność
na
gruncie
międzynarodowej wymiany młodzieŜy.
Publikacja ta powstała z wielkiej pasji, jaką jest capoeira dla
jednego z autorów niniejszej broszury oraz praca na
płaszczyźnie międzykulturowej dla współautorki. Pragniemy,
aby nasze opracowanie trafiło do tych wszystkich, którzy
szukają świeŜego spojrzenia na sztukę capoeiry oraz nowych
ciekawych metod w międzynarodowej pracy z młodzieŜą.
Mamy przy tym nadzieję, Ŝe jest to zaledwie początek mariaŜu
tej sztuki z programem „MłodzieŜ”, obecnie „MłodzieŜ w
Działaniu” i Ŝe kolejne miesiące i lata przyniosą następne
udane projekty.
Salve Capoeira!
Hanna Stachowska
Ricardo Nascimento
26
27
Nowa geografia capoeiry
Capoeira jest bez wątpienia fenomenem geograficznej
dyfuzji określonej kultury. W ciągu kilku stuleci przewędrowała
kontynenty, przekraczając geograficzne i kulturowe granice,
co było przyczyną jej rozwoju. Na swojej drodze łączyła w
sobie rozmaite elementy, które dziś stanowią o jej charakterze.
U swoich korzeni, w Afryce była to mieszanina tańca i walki,
której dziś nie nazwalibyśmy capoeirą, ale to właśnie ona stała
u początków historii tej sztuki. Kiedy ludność afrykańska trafiła
do Brazylii, tło geograficzne uległo zmianie, czarni stanowili
tam bowiem najniŜszą społeczną warstwę – niewolników. Do
tejŜe scenerii capoeira wprowadziła nowe elementy, które
wynikały bezpośrednio z konieczności obrony i przetrwania w
trudnej rzeczywistości. Sztuka capoeiry rozwijała się głównie w
stanach Pernambuco, w Rio de Janeiro i Bahia, które były
ośrodkami niewolnictwa. JednakŜe tylko w stanie Bahia kultura
czarnej ludności napływowej znalazła dla siebie dostatecznie
duŜo przestrzeni, by móc rozkwitnąć. To tam właśnie działali
mistrzowie Bimba i Pastinha, którzy sprawili, Ŝe capoeira
rozwinęła się w róŜnych kierunkach. W kolejnych latach
jesteśmy świadkami rozprzestrzeniania się stylów regional i
angola na inne stany Brazylii. Obecnie mamy tam do
czynienia z przyrostem nowych ośrodków capoeiry i rozwojem
juŜ istniejących, przy czym wiodące pod tym względem
pozostają nadal Bahia i Rio de Janeiro.
Od lat 60. i 70. capoeira odbyła kolejną podróŜ przez
kontynenty za pośrednictwem kilku zespołów folklorystycznych
z Bahia oraz niektórych mistrzów, jak na przykład mistrz Nestor
Capoeira, który podczas swojej podróŜy po Europie zaczął
uczyć tej sztuki w Londyńskiej Szkole Tańca Współczesnego. W
tym czasie capoeira stawia dopiero pierwsze kroki na Starym
Kontynencie i jest daleka od rozwoju na szeroką skalę, który
obserwujemy dzisiaj.
28
Pierwszą grupą, która wniosła wkład w rozwój tej sztuki w
Europie była Senzala, a pierwsze europejskie zloty capoeiry
zorganizowano w latach 80. w Niemczech. Niewielu jeszcze
było nauczycieli i jeszcze mniej adeptów capoeiry, jako Ŝe
stanowiła ona dość egzotyczne zjawisko, które było
poznawane i oswajane krok po kroku.
Jej rozwój od zawsze był związany z falą brazylijskiej
emigracji – capoeiristas opuszczając swą ojczyznę przywozili ze
sobą do Europy swoją sztukę wraz z marzeniem uczynienia zeń
źródła dochodów. Tak więc poczynając od Francji poprzez
Niemcy i w końcu Holandię Europa, dając schronienie
emigrującym capoeiristas, stworzyła grunt dla rozwoju
capoeiry.
W latach 80. i 90. za pośrednictwem kilku grup zagościła ona
na dobre w tych krajach, na razie jednak jeszcze nie
rozprzestrzeniając się na całe ich terytorium, a w latach 90.
zaczęła pojawiać się wraz z pierwszymi nauczycielami i
mistrzami w Portugalii i Hiszpanii. Dla jej rozwoju bardzo istotny
był równieŜ wkład pierwszych organizatorów zgrupowań i
mityngów, które dawały wszystkim ćwiczącym moŜliwość
spotkania i wymiany informacji. Podczas tych zgrupowań
takŜe brazylijscy capoeiristas mogli się w pełni zintegrować i
wnieść swój wkład (zwłaszcza w aspekcie technicznym) do
europejskiej społeczności capoeiry. Niektóre z tych imprez,
takie jak organizowane w Holandii przez mistrzów Marreta i
Samara „Spotkanie Wielkanocne” czy w Niemczech
„Spotkanie Letnie” mistrza Paulo Siqueira, stworzyły długą
tradycję i odbywają się po dziś dzień.
W końcu lat 90. i na początku następnego stulecia
capoeira osiedliła się na dobre w największych ośrodkach
europejskich, a poszczególne grupy, zagościwszy w całej
Europie, osiągnęły wymiar międzynarodowy, czyniąc z
capoeiry w globalne zjawisko kulturowe.
29
Czynniki, które wpłynęły na rozprzestrzenienie się capoeiry
Capoeira jako rynek
Niektórzy capoeiristas szybko zdali sobie sprawę, Ŝe
capoeira, będąca częścią ich kultury i etnicznej
przynaleŜności, jest jednocześnie łatwym do sprzedaŜy
produktem. Poszczególne grupy dopasowały się do tej
rzeczywistości, wykorzystując oferowane przez capoeirę
ekonomiczne perspektywy. Tak więc jesteśmy świadkami
pewnych zmian w strukturze jej organizowania w Europie:
• Osłabienie demokracji i hierarchizacja społeczności
ćwiczących poprzez wzrost znaczenia liderów,
przejmujących prawo do podejmowania określonych
decyzji i ustanawiania zasad
• Sztywne reguły nadawania wyŜszych stopni, awansu w
grupie, modelu treningów (ginga i typowe dla
określonej grupy ruchy, wypracowanie własnego stylu)
obowiązujące w obrębie danej grupy na całym
świecie.
• Przyjęcie modelu zarządzania ze świata biznesu –
tworzenie filii, przyciąganie członków innych grup,
wprowadzenie składek miesięcznych i opłat za
uŜywanie symbolu grupy
• Komercjalizacja – produkcja i sprzedaŜ płyt CD, DVD,
ksiąŜek, ubrań oraz organizowanie turniejów i zawodów
• Symbole (np. hymn opiewający mistrza) i znaki
rozpoznawcze w poszczególnych grupach, wierność
grupie i rozbudzenie zmysłu przynaleŜności do niej
Capoeira jako rynek to capoeira w pełni skomercjalizowana,
której cel to uczynienie z niej produktu przynoszącego zyski.
30
Capoeira jako fenomen kulturowy
Capoeira jest bez wątpienia fenomenem kulturowym,
który przeszedł drogę z czworaków do metropolii i
uniwersytetów na całym świecie, stając się zjawiskiem na skalę
globalną. CięŜko wyobrazić sobie podobne do niej zjawisko,
które rozprzestrzeniłoby się na tak ogromnym obszarze,
zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę, Ŝe ekspansja ta
dokonała się wyłącznie wysiłkiem capoeiristas, bez
jakiejkolwiek rządowej czy instytucjonalnej pomocy. Jako
zjawisko kulturowe capoeirę naleŜy uznać za zbiór wiedzy
przekazywanej sobie przez ćwiczących z pokolenia na
pokolenie. Wiedzy opartej na rytuałach, które stanowią o
toŜsamości tej sztuki. Mówiąc o capoeirze jako kulturze, naleŜy
osadzić ją w konkretnym kontekście geograficznym, w który
włączone są rozmaite elementy kultury brazylijskiej, takie jak
samba, frevo, maculele i inne, których nie moŜna sprowadzać
wyłącznie do folkloru. Stanowią one bowiem istotną część
historycznego i kulturowego dziedzictwa tego kraju.
Adaptacja capoeiry za granicą
MoŜna wymienić kilka elementów, które stanowią o duŜej
atrakcyjności capoeiry. Sprawiają one, Ŝe wchodzi ona w
interakcje z róŜnymi pod względem kulturowym i
ekonomicznym środowiskami, co sprzyja jej rozwojowi i
wzrostowi liczby ćwiczących. Oto kilka z tych elementów:
• towarzysząca capoeirze muzyka
• nauka nowego języka
• przynaleŜność do międzynarodowej społeczności;
społeczna integracja
• rytuał rody
• poczucie pradawności rytuałów
To właśnie one pozwalają na dynamiczny rozwój capoeiry i
kultury brazylijskiej poza granicami jej ojczyzny.
31
W Europie podejmowane są liczne inicjatywy sprzyjające
rozprzestrzenianiu się capoeiry, takie jak tworzenie stron
internetowych czy wydawanie gazet, czasopism i ksiąŜek w
języku narodowym danego kraju. Niektóre z nich zdobyły juŜ
renomę poza, ale takŜe w samej Brazylii, która zresztą
pozostaje ich źródłem i dla której inicjatywy te mają
niezaprzeczalny wkład w rozprzestrzenianie tamtejszej kultury
za granicą.
Capoeira w poszukiwaniu własnej drogi poza Brazylią
W swojej podróŜy przez glob capoeira zyskała pod
wieloma względami – organizacji, dynamiki, liczebności
trenujących i ich poziomu. Jednocześnie straciła część
rytuałów i tradycji ze swoich początków. Przystosowała się do
rynku i w pewien sposób uległa ujednoliceniu pod względem
muzycznym i estetycznym, co pozbawiło ją uprzedniej
róŜnorodności i zuboŜyło.
32
Nawet poza Brazylią nie sposób oddzielić capoeiry od jej
brazylijskich korzeni. Niemniej obecnie historia capoeiry pisana
jest takŜe poza jej ojczyzną.
Ci, którzy orientują się w sytuacji capoeiry w Europie
wiedzą, Ŝe istnieje pewna liczba instruktorów, nauczycieli czy
nawet contra-mistrzów pochodzenia europejskiego, którzy
zdobyli sobie uznanie i powszechną akceptację w świecie
capoeiry. Jest to nieodwracalny proces dla zjawiska, które
wyszło poza granice Brazylii i w tej chwili jest juŜ zjawiskiem na
skalę światową. Tym niemniej nieodzowne jest przewidywanie i
zapobieganie pewnym sytuacjom, które mogłyby nadać
niepoŜądany kierunek naszej sztuce. I tak sądzę, Ŝe
społeczność capoeiristas powinna zwrócić uwagę na
następujące zagadnienia:
• Nie wolno zapominać o edukacyjnym aspekcie
capoeiry, a trener powinien być postrzegany równieŜ
jako nauczyciel i wychowawca w szerokim tego słowa
znaczeniu.
• Capoeirista powinien zawsze przejawiać chęć do
dalszej nauki i do przetwarzania juŜ zdobytej wiedzy i
umiejętności. Capoeira implikuje ciągłą naukę i
poszukiwanie wiedzy na temat jej dawnych i
współczesnych rytuałów, jak teŜ wiedzę na temat
kultury brazylijskiej w całej jej rozległości.
• Ćwiczący powinni mieć świadomość przynaleŜności do
określonej społeczności, która integruje w sobie wiele
grup. Pozwoli to uniknąć sytuacji, w której niektórzy
europejscy czy nawet mieszkający za granicą
brazylijscy nauczyciele powołują do Ŝycia grupy, które
nie są zalegalizowane przez społeczność capoeiristas w
kraju, w którym taka grupa powstała lub, co gorsza, w
której niektóre grupy działają, odrzucając pewne
elementy, powszechnie przyjęte przez społeczność
capoeiristas.
Ricardo Nascimento
33
Bimba i Pastinha
Stratedzy nowoczesnej capoeiry
Manoel dos Reis Machado (mistrz Bimba) i Vicente
Ferreira Pastinha (mistrz Pastinha) oboje urodzeni w S. Salvador
da Bahia, pierwszy 23.11.1899, drugi 05.04.1889, to dwóch
świetnych strategów współczesnej capoeiry, w jej dwóch
głównych stylach: regional i angola.
Zdaniem Moniz Sodré capoeira jest zespoleniem kultu,
tajemnicy i walki.
Zrodziła się ona z pragnienia wolności afrykańskich
niewolników, brutalnie oderwanych od swoich korzeni i
sprowadzonych do pracy na brazylijskich plantacjach trzciny
cukrowej i kawy. Droga do odzyskania wolności u ludzi
wywodzących się z bardzo silnie zrytualizowanego
społeczeństwa nie mogła ograniczać się do płaszczyzny
fizycznej, musiała mieć takŜe wymiar duchowy. Jeszcze w
Afryce ludzie ci przyzwyczaili się do Ŝycia we wspólnotach.
Trudno więc im było przetrwać indywidualnie w nowych
warunkach
bez
koniecznych
zmian
w
stosunkach
społecznych. NaleŜało wprowadzić rytuały pozwalające na
stworzenie sobie własnego świata, takiej przestrzeni Ŝyciowej,
w której ich egzystencja odzyskałaby znaczenie, gdzie nie
musieliby zmieniać swojej mentalności i naturalnego sposobu
bycia. Wówczas to capoeira stała się sposobem na
zaspokojenie tej potrzeby – jednej z fundamentalnych potrzeb
kaŜdego człowieka – i jest nim po dziś dzień, w znacznej mierze
dzięki pracy obu mistrzów.
Walka, ekspresja muzyczna, śpiew, taniec są tutaj
nierozerwalne z wiedzą i tajemnicą, których nie sposób opisać
słowami i które wymykają się ścisłej wiedzy. Capoeira jest
bowiem wyrazem wiedzy płynącej z doświadczenia, tajemnej
i uświęconej, jak wszystko to, co wiedzie nas ku nieuchwytnej
granicy między Ŝyciem a śmiercią. Postawa mandinga
zawarta w gestach, ruchach, rytualnej walce sprawia, Ŝe
34
dopiero dzięki niej rzeczy tak naprawdę istnieją, a to, co
niewykonalne staje się moŜliwe, z chaosu czyni kosmos, z
alienacji wiedzie do określenia toŜsamości i to przez nią Ŝycie
nabiera sensu. Mistrz Pastinha mawiał: Mandinga niewolnika
spragnionego wolności, pozbawionego zasad nie ma metod,
jej rozwój jest nie do przewidzenia nawet przez najmędrszego z
mistrzów.
Wprowadzony w 1850 roku w Brazylii zakaz handlu
niewolnikami, kryzys gospodarczy oraz wojna w Paragwaju w
1865 roku (dokąd wysłano oddział adeptów capoeiry w
zamian za obietnicę wolności), zniesienie niewolnictwa w 1880
roku, fala uchodźców i wyzwoleńców przyczyniły się do
rozrostu osiedli byłej ludności niewolniczej na obrzeŜach
większych miast (tzw. quilombos). Były to miejsca, których
mieszkańcy pozostawieni samym sobie, bez środków do Ŝycia
próbowali znaleźć dla siebie miejsce w świecie rządzonym
przez białego człowieka, który juŜ w 1822 roku
wspaniałomyślnie
ogłosił
niepodległość
społeczności
indiańskiej, zupełnie pomijając ludność czarnoskórą.
W 1814 roku, wkrótce po przybyciu do Brazylii
portugalskiej rodziny królewskiej (1808), ukazały się pierwsze
dekrety zabraniające Afrykańczykom manifestacji własnej
kultury. Kryzys polityczny, który doprowadził do upadku
monarchii i problemy z obraniem nowego ustroju politycznego
ułatwiły znacznie rozpowszechnienie się capoeiry, a to dzięki
oferowaniu przez capoeiristas swoich usług walczącym ze
sobą stronnictwom. W efekcie w 1889 roku sztuka ta została
prawnie zakazana, choć nadal byłą uŜywana przez Ŝołnierzy
w niektórych jednostkach.
Spowodowało to jej odsunięcie na margines Ŝycia
społecznego, a tym samym wyparcie resztek przejawów
kultury afro-brazylijskiej i jej stopniowe wygasanie. Bimba i
Pastinha byli pierwszymi, którzy pomogli przywrócić jej dobre
imię. Mistrz Bimba pojął, Ŝe wyjściem z problemu jest
zaangaŜowanie w swoją sprawę wyŜszych klas społecznych.
35
Wykorzystał przy tym szerzącą się ideologię nacjonalistyczną,
która eksponowała kulturę ludową, symbole narodowe i etykę
sportową, dzięki czemu udało mu się wynieść capoeirę do
rangi sportu narodowego i nadać jej prestiŜ, jakim cieszyły się
wówczas sporty walki. Mimo iŜ był on człowiekiem bez
formalnego
wykształcenia,
sympatyzującym
z
partią
komunistyczną ex-złodziejaszkiem i zwykłym węglarzem, zdołał
dzięki swej nadzwyczajnej mądrości i silnej osobowości zdobyć
względy rządzących - otrzymał nawet uścisk od ówczesnego
prezydenta Brazylii, Getúlio Vargasa w siedzibie rządu stanu
Bahia w 1953 roku - i doprowadził do legalizacji capoeiry w
Brazylii i na całym świecie.
Jego strategia transformacji tej sztuki prowadziła od
aspektów fizycznych (przyswajanie nowych technik, takich jak
batuque i innych sztuk walki, zwiększenie skuteczności w
walce, usystematyzowanie treningów dzięki powtarzalności
ćwiczeń) poprzez artystyczne (redukcja i hierarchizacja
instrumentów i rytmów) po społeczno-polityczne (włączenie
capoeiry do symboli narodowych, pozyskanie zwolenników
wśród młodzieŜy z klas średnich) oraz organizacyjne (tworzenie
szkół, strojów, hierarchii, ustanowienie zasad treningów i
zachowań). Bimba wyprowadził capoeirę ze świata
przestępczego nadając jej status sztuki samoobrony i sportu.
Początkowo dawał prywatne lekcje w domach. W 1930 roku
powstał z jego inicjatywy Clube de Uniao em Apuros. W 1934
roku prawnie zalegalizowano capoeirę. Natomiast w 1937 roku
Mistrz załoŜył swoją własną akademię - Centro de Cultura
Fisica Regional de Bahia (Regionalne Centrum Kultury
Fizycznej Stanu Bahia). Trzy lata później powstało kolejne
miejsce zrzeszające trenujących, Roça do Lobo. Tak oto,
nawiązując do słów Mistrza, wyciągnął on capoeirę z
rynsztoka, w którym się znalazła. Bimba stanął teŜ na ringu, na
który wezwani zostali reprezentanci rozmaitych sportów walki i
został ogłoszony w Parque Odéon mistrzem walk stanu Bahia,
przysparzając w ten sposób prestiŜu capoeirze.
36
Jako wspaniały strateg
zaryzykował
moŜliwość
odsłonięcia istoty capoeiry,
jednocześnie przewidział na
czas, Ŝe nie powinna być ona
traktowana jak zwykły sport
walki. Tak więc w pewnym
momencie, stwierdziwszy, Ŝe
nie
moŜna
capoeirze
przypisać zasad, stawiających
ją na równi z pozostałymi
sztukami walki, wycofał ją z
ringów i zaczął akcentować
jej
aspekt
kulturalny
i
artystyczny, nadając jej przy
tym wymiar mistyczny, który
dzięki niezwykłej charyzmie
udało mu się wpoić swoim
uczniom. Mimo uwielbienia,
którym darzyli go ci ostatni,
mistrz Bimba pozostał przez całe Ŝycie tym samym prostym
człowiekiem, kilka razy Ŝonaty, ze wszystkimi swoimi
słabościami i ambicjami, przez które w roku 1975 opuścił Bahia
i osiadł w Goiânia, skuszony perspektywami, które jednak
nigdy nie zostały urzeczywistnione. Sprzedał swoje trzy domy,
akademię, poŜegnał się z rodzinnym regionem słowami: Nie
wrócę juŜ do Bahia. Nigdy nie byłem tu darzony sympatią
władz. JeŜeli w Goiânia nie znajdę nic lepszego, będzie to
oznaczało mój koniec. Zmarł rok później, 15 lutego 1974 roku.
Po czterech latach jego ciało przeniesiono do Salvadoru. 12
czerwca 1996 roku otrzymał pośmiertnie tytuł Doktora Honoris
Causa na Uniwersytecie w Bahia.
Tak o mistrzu Bimbie mówił jego następca Decânio: To
był najwspanialszy człowiek jakiego spotkałem. On nie był
zwykłym mistrzem capoeiry, on kształtował ludzi. Hartował nas
37
w walce i w najskrytszej gorączce serca. Na ziemi pozostanie
wyryte jak blizna: tutaj Ŝył Bimba.
W 1941 roku Mistrz Pastinha otrzymał propozycję
poprowadzenia Clube de Capoeira Angola, gdzie rozwijano
alternatywny do wersji mistrza Bimby styl capoeiry.
Zwolennicy stylu angola wierzyli, Ŝe sztuka o której mowa
wywodzi się z ich kraju, a jej źródłem jest plemienny taniecwalka, nazywany przez nich N’Golo, starali się eksponować jej
rytualne i artystyczne elementy, choć bez rezygnacji z jej
sportowego i ludycznego charakteru. Wielu mistrzów
patronowało juŜ własnym grupom, kiedy 51-letni Pasthina
przejął przywództwo tego ruchu, stając się strategiem w walce
o rehabilitację capoeiry i jej niezaprzeczalnym liderem.
Mistrz Valdemar na przykład ze swoim barakiem, w którym
odbywały się treningi był pionierem capoeiry „pod dachem” i
prekursorem szkół, zwanych akademiami. W 1936 roku jego
grupa starła się na ringu z „regionalistami” mistrza Bimby. W
1937 roku grupa ta została zaproszona na drugi Kongres AfroBrazylijski w Sao Salvador, gdzie zostali przyjęci przez
intelektualistów jako reprezentanci czystej, prawdziwej
capoeiry.
Mistrz Pasthina, ze swoim zacięciem pedagogicznym i
charyzmatyczną
osobowością, podąŜył tym śladem,
rozwijając owe purystyczne tendencje. Umocnił je i utrwalił,
czerpiąc po części z pomysłów mistrza Bimby, takich jak:
usportowienie capoeiry, zunifikowanie reguł, technik,
instrumentów (berimbau, pandeiro, reco-reco, agô-gô,
atabaque i chocalho), rytmów, piosenek, strojów, hierarchii
tytułów. Zapoczątkował sędziowanie zawodów i zasady
punktowania (atak: 2 punkty, zwycięstwo: 3). Podobnie jak
Bimba postrzegał on capoeirę jako walkę obronną, tyle Ŝe
wolniejszą, mniej agresywną niŜ styl regional. Pracował teŜ nad
tym, by sztuka ta została zalegalizowana i uznana za jeden z
symboli narodowych.
38
Nie ma zdaje się istotnych róŜnic pomiędzy strategiami
obu mistrzów. Jednak Pastinha twierdził, Ŝe regional tak
naprawdę nie istnieje, jest to tylko puste słowo stworzone przez
mistrza Bimbę, tak jak ja wywodzącego się ze stylu angola.
Mówił: Bimba uczy swoich studentów walczyć szybciej,
podczas gdy ja skłaniam ich do bardziej powolnych ruchów.
Bimba kontrargumentował: Nikt nie docenia capoeiry angola,
bo jest to zwykły taniec. Sam uprawiał ją przez dwanaście lat,
po czym porzucił, twierdząc, Ŝe zrobiono z niej folklor.
Pastinha uwaŜał, Ŝe capoeira angola ukazuje swoje
prawdziwie afrykańskie korzenie. Odrzucał tym samym tezę
swojego oponenta, Ŝe sztuka capoeiry narodziła się w
Recôncavo, w stanie Bahia. Przyczynił się do jej rytualizacji,
nasycając ją swego rodzaju religijnością, blisko spokrewnioną z
candomblé i innymi afro-brazylijskimi kultami. Pastinha, starszy
o dziesięć lat od mistrza Bimby i mniej od niego pragmatyczny,
był estetą, człowiekiem bardzo uduchowionym i myślicielem.
Zgłębiał szczególny rodzaj duchowości, skłaniając się ku
mistycyzmowi. Jego postawa była oparta na tzw. mandinga,
na wyrachowanym opanowaniu, ale takŜe na lojalności,
szacunku i postępowaniu zgodnym z obranymi zasadami.
Twierdził: capoeira to sztuka łagodna, nie agresywna. Jest
obyczajem jak kaŜdy inny, uprzejmym zachowaniem, które
kształtujemy w sobie; waŜne, by ćwiczący
znał swoje
moŜliwości i nie wytyczał sobie celów nieosiągalnych.
W wieku 74 lat Mistrz Pasthina stracił wzrok. Do końca Ŝył w
biedzie, wspierany finansowo jedynie przez swoich uczniów,
gardząc opinią publiczną, która nigdy nie pomagała mu w
jego działaniach na rzecz capoeiry i nie doceniła wkładu jaki
wniósł w edukację kilku pokoleń młodych ludzi. Zmarł w wieku
92 lat, 14 listopada 1981 roku.
Josias Gil
39
Capoeira jako narzędzie i metoda
w międzynarodowych spotkaniach młodzieŜy
Capoeira w ‘Camp Rodowo’
Capoeira do ‘Camp Rodowo’ nie trafiła ani z Brazylii,
ani z Angoli. Nie przywędrowała tu ani z plemionami Bantu, ani
ze znanymi mistrzami. Impuls, który dał początek tutejszym
spotkaniom z capoeirą był europejski – trochę polski, trochę
niemiecki, trochę hiszpański, aŜ w końcu portugalski. Tak
naprawdę pomysł zorganizowania pierwszego z naszych
projektów zrodził się gdzieś pomiędzy Lipskiem a Rodowem,
pomiędzy polskim a niemieckim brzmieniem słowa capoeira,
gdzieś w trakcie przekładu z jednego języka na drugi. A moŜe
był tam jeszcze trzeci język – uniwersalny język capoeiry, w
którym moŜna się komunikować bez przekładów...
Pierwszy związany z capoeirą projekt „Capoeira 4
Europe” odbył się w Rodowie w sierpniu 2006 roku. Wówczas
zderzyły się ze sobą – a właściwie zetknęły łagodnie podczas
treningów i nie tylko – Ŝywioł Półwyspu Iberyjskiego (Portugalia
i Hiszpania) z mieszkańcami nieco chłodniejszego klimatu
(Polska i Niemcy). W spotkaniu tym uczestniczyło 33 młodych
ludzi i czterech liderów grup – po jednym z kaŜdego kraju. Do
grup portugalskiej i niemieckiej naleŜeli regularnie trenujący
capoeiristas, podczas gdy grupy polska i hiszpańska składały
się z początkujących w tej dziedzinie. Od pomysłu
zorganizowania tego projektu po jego sfinalizowanie (raport
końcowy i rozliczenie) minął prawie rok.
Kontynuacją zeszłorocznego „Capoeira 4 Europe” była
tegoroczna „Roda Narodów”.
W spotkaniu w sierpniu 2007 roku wzięła udział młodzieŜ z
pięciu grup capoeiry z pięciu krajów: Ginga Brasil (Portugalia i
Estonia), Capoeira Brasil (Polska), Beribazu (Polska), Senzala
(Ukraina) i Fundacão International Capoeira Artes das Gerais
40
(Białoruś), jak teŜ młodzieŜ nienaleŜąca do Ŝadnej z grup
capoeiry.
Zamierzamy kontynuować nasz projekt takŜe w 2008 roku. W
planach są dwie wymiany młodzieŜy – w Estonii oraz w
Portugalii.
Capoeira jako narzędzie i metoda
To, Ŝe capoeira zjawiła się w Rodowie nie od źródeł, nie
wprost ze swoich afro- brazylijskich korzeni, jest jeszcze jednym
świadectwem jej międzykulturowości. I właśnie ten
międzykulturowy aspekt sprawia, Ŝe jest ona świetnym
narzędziem w spotkaniach i dialogu kultur. Capoeira moŜe
być zatem nie celem samym w sobie, lecz narzędziem,
słuŜącym innym celom, takim jak wymiana kulturowa,
aktywizowanie
młodzieŜy,
promowanie
współpracy
międzynarodowej. I to narzędziem uŜywanym takŜe przez
laików (non-capoeiristas).
Od początku zamysł naszego projektu był taki, by dać
moŜliwość spotkania z capoeirą takŜe tym, którzy nie naleŜeli
do Ŝadnej z jej licznych grup i nie chodzili na treningi. Treningi
zaś zostały skonstruowane tak, aby początkujący mogli
korzystać z obecności i umiejętności bardziej doświadczonych.
Tego typu przedsięwzięcie róŜniło się znacznie od dotychczas
organizowanych obozów capoeiry, które po pierwsze
adresowane są wyłącznie do trenujących, po drugie ich
organizatorami są poszczególne grupy capoeiry, które do
udziału w takich spotkaniach zapraszają zazwyczaj swoich
członków, ewentualnie członków innych grup. Nasz projekt
zakładał natomiast po pierwsze spotkanie laików z
profesjonalnymi graczami capoeiry, po drugie zorganizowany
został wspólnie przez jednych i drugich, a inicjatorem nie byli
profesjonalni capoeiristas, lecz grupa młodzieŜy, z której kilkoro
zetknęło się wprawdzie z capoeirą, ale nigdy nie trenowało.
Poza tym ani „Capoeira 4 Europe”, ani „Roda Narodów”, ani
teŜ Ŝaden z planowanych przez nas projektów nie jest
41
zwyczajną sekwencją treningów. Zajęcia ruchowe są tutaj po
prostu metodą słuŜącą wyŜej wspomnianym celom i
wzbogacone o dyskusje, czas poświęcony kulturze kaŜdego z
uczestniczących w projekcie krajów, sesje ewaluacyjne.
Dlaczego capoeira jest atrakcyjna jako metoda w
międzynarodowych spotkaniach młodzieŜy? Po pierwsze łączy
ona w sobie róŜne pasje – sport, taniec, muzykę, rytm, takŜe
teatr. Jest tym samym atrakcyjna dla stosunkowo szerokiej
grupy. Nie trzeba być przy tym świetnym sportowcem,
akrobatą, muzykiem czy tancerzem, Ŝeby odnaleźć radość w
treningu albo rodzie. Ćwiczyć moŜe kaŜdy – niezaleŜnie od
płci, wieku czy pochodzenia. Capoeira to radość ruchu,
poznawania swojego ciała i panowania nad nim, a takŜe nad
swoimi emocjami. NajwaŜniejsze w niej są chęci i radość z jej
wykonywania.
42
Co to jest roda?
Roda po portugalsku znaczy po prostu koło, krąg. W
odniesieniu do capoeiry jest to moment, gdy wszyscy
capoeiristas ustawiają się w kręgu. Kilkoro z nich gra na
tradycyjnych instrumentach (berimbau, atabaque, pandeiro),
wszyscy uczestnicy rody śpiewają i klaszczą. Grający na
instrumentach zmieniają się, tak aby kaŜdy mógł grać przez
chwilę (wyjątek stanowi jeden z granych w roda rytmów, tzw.
iuna, kiedy to grają wyłącznie mistrzowie i przy którym nie
klaszcze się w dłonie). Dwoje graczy podchodzi do berimbau,
schodzi do przysiadu, wita się, podając sobie ręce i wchodzi
do środka rody, gdzie walczą ze sobą. Walczący w rodzie
zmieniają się albo parami albo pojedynczo, tak aby kaŜdy z
capoeiristas mógł wziąć udział w walce wewnątrz rody. Roda
de capoeira to moment bardzo szczególny, jednoczący
43
wszystkich ćwiczących, pozwalający obecnym zbliŜyć się do
siebie i wejść ze sobą w dialog w śpiewie i wewnątrz rody. Jest
to moment wyzwalający energię, poczucie wspólnoty i ducha
grupy. Wykorzystując rodę w naszych projektach mieliśmy na
uwadze zwłaszcza to, Ŝe pozwala ona włączać się w projekt
nie-uczestnikom, przechodniom i widzom, którzy nawet jeśli nie
odwaŜą się wejść do środka rody, przystają, klaszczą a nawet
śpiewają z uczestnikami. Jest to fenomenalny środek na
zaaranŜowanie
kontaktu
uczestników
projektu
ze
społecznością lokalną. Roda przeniesiona z sali treningowej w
miejsce publiczne staje się bowiem wydarzeniem społecznym.
Capoeira a priorytety programu MłodzieŜ w Działaniu
RóŜnorodność kulturowa i promowanie tolerancji
Capoeira jako metoda, ale przede wszystkim jako zbiór
idei oraz tradycja naturalnie współgra z takimi priorytetami
programu MłodzieŜ w Działaniu jak róŜnorodność kulturowa
oraz włączanie młodzieŜy z mniejszymi szansami.
Sama tworzy wprawdzie określoną kulturę, ale taką, która
powstała na przestrzeni wieków z rozmaitych odrębnych kultur,
które mieszając się ze sobą stworzyły pewną harmonię właśnie
w postaci capoeiry. W pierwszym z naszych projektów
poświęciliśmy część czasu przed treningami na przedstawienie
historii capoeiry. Jest to doskonały bodziec do refleksji nad
poszanowaniem róŜnorodności kulturowej, tolerancją i
przeciwdziałaniem ksenofobii. Capoeira bowiem rozwinęła się
na gruncie brazylijskim na obrzeŜach społeczeństwa, wśród
niewolników przesiedlonych tam przed około trzystu laty z
Afryki. Jest to zresztą godne podkreślenia, Ŝe zjawisko
wywodzące się z najbardziej defaworyzowanej warstwy
społecznej rozprzestrzeniło się na cały kraj i stało się jednym z
najbardziej typowych i znanych elementów jego kultury, a
obecnie rozprzestrzenia się równieŜ na inne kraje i kontynenty.
44
JuŜ sam sposób praktykowania capoeiry niesie ze sobą
tolerancję i wzajemne zrozumienie, poniewaŜ zawsze
dochodzi tu do interakcji dwóch osób – jest to po trosze walka,
po trosze taniec, ale przede wszystkim konieczna jest
współpraca, jeśli chce się być dobrym graczem, trzeba być
dobrym obserwatorem i uczyć się o sobie nawzajem.
Włączanie młodzieŜy z mniejszymi szansami
Wprawdzie od dawna ani w Brazylii, ani w Europie nie
mamy do czynienia z niewolnictwem, mamy jednak bez
wątpienia do czynienia ze środowiskami defaworyzowanymi .
Nierzadko zdarza się, Ŝe grupy capoeiry skupiają młodzieŜ z
tych środowisk. Przy czym dotyczy to głównie miast, młodzieŜ z
małych miejscowości i wsi rzadko trafia na treningi. Fakt ten
był jednym z impulsów do stworzenia takŜe tej młodzieŜy forum
do spotkania z capoeirą. Natomiast dla tych trenujących,
którzy
pochodzą
z
defaworyzowanych
–
głównie
ekonomicznie – środowisk miejskich, taka międzynarodowa
wymiana jest okazją do poszerzenia perspektyw. Dla
niektórych z uczestników naszych projektów jest to pierwszy w
Ŝyciu wyjazd za granicę i pierwsze zetknięcie się z kulturą
obcego kraju.
Hanna Stachowska
45
Gry z wykorzystaniem elementów capoeiry
Berek
Przebieg gry: Prowadzący wybiera goniącego (lub kilkoro
goniących). Potem, bez jego wiedzy wyznacza osobę / kilka
osób, których rolą jest uwalniać złapanych. Goniący musi
jedynie dotknąć wybranego uczestnika, wówczas ten
zatrzymuje się w pozycji esquiva aŜ do uwolnienia go przez
jedną z wyznaczonych do tego osób. Uwalniający musi
wykonać ruch zwany meia-lua (podnosi nogę i wykonuje nią
ruch ponad głową złapanego) lub inny wybrany przez
prowadzącego element capoeiry. W trakcie zabawy moŜna
wyznaczać coraz więcej goniących i uwalniających. Aby gra
mogła potrwać dłuŜej uczestnicy powinni chronić swoich
wyzwolicieli. Zabawa kończy się w chwili, gdy wszyscy
wyzwoliciele zostaną złapani.
46
Gra na refleks i spostrzegawczość
Przebieg gry:
Uczestnicy ustawiają się po całej sali w kilku rzędach, jak na
zwykłym treningu capoeiry. Jeden z uczestników staje na czele
grupy, plecami do reszty i rozpoczyna wykonywać ginga
(podstawowy krok w capoeirze), a wraz z nim reszta
uczestników. Tymczasem prowadzący grę wyznacza określony
ruch / element capoeiry. Kiedy osoba na czele grupy odwróci
się do niej przodem, wszyscy uczestnicy muszą wykonać
wybrany przez prowadzącego ruch. Ten, kto nie zrobi tego na
czas, zajmuje miejsce z przodu grupy i zabawa zaczyna się od
nowa.
Lider w rodzie
Przebieg gry: Uczestnicy gry tworzą rodę (krąg). Wyznaczona
osoba wychodzi z sali (lub odchodzi na bok). Pozostali
wybierają swojego lidera, który wykonuje kolejno określone
ruchy, naśladowane przez całą grupę. Uprzednio wyznaczona
osoba wchodzi do środka rody i próbuje odgadnąć, kto jest
liderem.
Orkiestra
Przebieg gry: Prowadzący grę wybiera kilkoro uczestników, z
których kaŜdy przedstawia określony przez prowadzącego
instrument (pandeiro, atabaque, berimbau, etc.). Następnie
naśladują oni kolejno dźwięki wydawane przez przypisany im
instrument. Pozostali zgadują jaki to instrument i ustawiają
naśladujących w odpowiednim szyku, formując z nich tzw.
baterię (grupę instrumentów), tak jak to jest przyjęte w ich
grupie.
47
Aqui entregamos nas vossas mãos uma publicação, que é o
resultado de dois anos de encontros de jovens de toda a
Europa com uma arte de origem brasileira. A base desse
encontro foi criada pelo Programa da União Europeia
“Juventude” como uma ideia de intercâmbio internacional,
que é apoiada por muitos anos pela Fundação ‘Rodowo’
(Polónia).
Nossa brochura inclui um estudo histórico sobre a capoeira,
dando alguma luz sobre a base em que a nossa arte teve
origem. A seguir descreve a difusão geográfica da capoeira,
e acima de tudo sua adaptação no continente europeu e
finalmente indica algumas vantagens da capoeira para os
Encontros internacionais de Jovens.
Nossa publicação nasceu de uma grande paixão, por um dos
autores dessa brochura pela capoeira e da sua co-autora
pelo trabalho inter cultural. Nosso grupo alvo são aqueles
48
que estão a procura de uma nova visão da capoeira como
também aqueles que procuram por novos e interessantes
métodos de trabalho internacional com jovens. Esperamos
que este seja o começo de um casamento da arte da
capoeira com o Programa “Juventude”, no presente
conhecido como “Juventude em Acção”, e que os próximos
meses e anos tragam projectos bem sucedidos.
Salve Capoeira!
Hanna Stachowska
Ricardo Nascimento
49
A nova geografia da capoeira
A capoeira é sem duvida um fenómeno geográfico de
difusão cultural. Durante séculos ela atravessou regiões e
continentes, quebrando barreiras geográficas e culturais que
permitiram seu crescimento e desenvolvimento. Foi nas suas
andanças pelo espaço geográfico que a capoeira pode
agregar elementos importantes que hoje a caracterizam.
Ainda em Africa a capoeira era um conjunto de danças e ou
luta cuja composição ainda não se podiam chamar de
capoeira, mas constituíram sua proto historia. Com a vinda
dos africanos para o Brasil o cenário geográfico mudou, o
negro era escravo , condição subalterna e espoliante que
fazia dele uma mera mercadoria de exploração. Nesse novo
cenário a capoeira introduziu novos elementos, pois era
preciso defender se, sobreviver e com a capoeira, lutar.
Foram nos locais de maior afluência do tráfego negreiro que
capoeira pode se desenvolver, como o estado de
Pernanbuco, Rio de Janeiro e Bahia. Mas foi certamente na
Bahia onde essa manifestação cultural negra mais encontrou
terreno para o seu desenvolvimento. Mestre Bimba e pastinha
entre outros trataram de desenvolver a capoeira em
diferentes direcções. Nos anos que se seguiram assistiu se a
difusão da capoeira regional e Angola para os diferentes
estados do Brasil e hoje temos no Brasil uma dispersão dos
locais de criação e desenvolvimento da capoeira, muito
embora o estado da Bahia e o rio de Janeiro ocupem ainda
importantes posições nesse contexto.
A partir da década de 60 e 70 a capoeira fez uma
nova viajem para outros continentes através dos grupos
folclóricos da Bahia e de alguns mestres como o mestre
Nestor capoeira que em suas andanças na Europa começou
a ensinar a capoeira na London Scholl of Comtemporary
Dance, na Inglaterra. Nesse período a capoeira dava o seus
primeiros passos no velho continente e estava longe de
50
constituir o grande crescimento que hoje verificamos. O
grupo Senzala foi no entanto o grupo que mais contribuiu
com capoeristas para a Europa e foi em meados da década
de 80 que na Alemanha se realizaram os primeiros encontros
europeus de capoeira. O número de professores era ainda
incipiente e menor ainda era o numero de praticantes, pois o
preconceito advindo do
desconhecimento da arte
afastavam os praticantes que pouco a pouco foram se
aproximando da capoeira. É preciso lembrar que nas
décadas de 70 e 80 a Europa vivia um convulsão social e
politica, com a Guerra fria, o fim do comunismo nos países do
leste, a queda do muro de Berlim, o crescimento e lenta
constituição da união europeia. As fronteiras geográficas de
alguns fronteiras de países que hoje conhecemos não
estavam ainda plenamente constituídas, caso da Alemanha
e alguns países da leste europeu. Embora esses factores
possam parecer indiferentes ao leitor, eles constituíram um
elemento importante para a posterior estabilidade europeia,
a formação dos países e a expansão da capoeira para
diferentes regiões europeias.
O crescimento da capoeira no entanto sempre
acompanhou o transito da imigração dos brasileiros, pois o
capoeirista , antes de mais e um imigrante, que ao sair do
Brasil trouxe na bagagem a capoeira e o sonho de se realizar
plenamente com ela, tornando a uma profissão de sustento.
Assim foi na França e posteriormente na Alemanha e Holanda
os primeiros países onde os capoeiristas imigrantes foram
encontrando terreno para fixação e desenvolvimento da
capoeira. Já na década de 80 e 90 a capoeira estava
instalada nesses países através de alguns grupos, embora não
plenamente difundida em todo território e iniciando em
outros países como em Portugal e Espanha onde a capoeira
estava ainda por começar com a vinda dos primeiros
professores e mestres na década de 90. Também contribui
para esse crescimento o esforço organizativo dos primeiros
capoeiristas na realização de encontros que congregavam
51
os praticantes, onde se podia
trocar informações e davam
sustentabilidade a capoeira,
pois nos primeiros tempos era
difícil estar se distante do
Brasil, longe dos centros de
desenvolvimento e criação
da capoeira, era preciso
motivação e reciclagem do
conhecimento o que só
acontecia nos encontros de
capoeira. Nesses encontros
também os novos membros
brasileiros da comunidade capoeiriticas se integravam e
deixavam a sua contribuição técnica, reciclando os que
aqui já estavam com as novidades vindas do Brasil. Alguns
desses encontros compõem hoje ainda o calendário dos
eventos europeus de capoeira como o Encontro de Páscoa
organizado na Holanda pelos mestres Marreta e Samara e o
Encontro de verão na Alemanha organizado pelo mestre
Paulo Siqueira.
Já nos finais da década de 90 e início do novo século a
capoeira estava completamente estabilizada nos principais
centros europeus. Os grupos de capoeira conseguiram uma
grande internacionalização e penetração no território
europeu fazendo da capoeira um fenómeno cultural
plenamente globalizado.
Elementos que permitiram a expansão da capoeira
A capoeira como mercado
Cedo alguns capoeiristas perceberam que a capoeira é
um produto cultural de fácil venda e penetração no
Mercado, cada vez mais cedendo por uma certa etinicidade
que a capoeira possui. Os grupos por sua vez adequaram a
52
sua constituição a essa realidade e perspectiva económica
que a capoeira oferece. Assim assistimos um conjunto de
mudanças nas estruturas de organização da capoeira :
• Maior centralidade das decisões internas, com uma
rígida hierarquia, poder de decisão centralizado com
caciques e lideres que ditam regras e normas muitas
vezes a revelia de qualquer tipo de democracia
interna.
• Uma forma de graduação rígida, de difícil ascensão,
modelos de aula, de ginga, movimentos típicos que
devem ser incorporados pelos integrantes daquele
grupo em qualquer lugar do mundo onde o grupo
exista.
• Um modelo de gestão empresarial, com abertura de
filiais e adesão de capoeristas de outros grupos,
pagamento de mensalidades e fundos para utilização
do símbolo do grupo.
• A criação de venda de produtos como os livros, cds,
dvds, campeonatos e fardamentos.
• Regra geral estes possuem também um hino, que
exalta o mestre , as características dos grupos, incita os
participantes a fidelidade ao grupo e ao sentido de
pertença.
A capoeira como Mercado é uma capoeira
puramente comercial cujos fins são em grande parte
lucrativa
e
esta
extremamente
adequada
as
características do Mercado e as suas regras.
A capoeira como fenómeno cultural
A capoeira é certamente um fenómeno cultural
globalizado, pois saiu
das senzalas e
ambientes
marginalizados para os grandes centros urbanos, as grandes
academias e universidade em todo o mundo. E difícil pensar
em um fenómeno cultural com essas características que
tenha ganhado tanto terreno como a capoeira, sobretudo se
53
tomarmos em conta que a sua difusão faz se por forca dos
próprios capoeiristas e muito pouco pelo apoio de
patrocinadores ou do incentivos governamentais. Enquanto
fenómeno cultural a capoeira deve ser compreendida como
um conjunto de saberes transmitidos por diferentes gerações
de praticantes, um saber fundamentado e constituídos por
rituais próprios que alicerçam seu sistema identitario. Pensar a
capoeira como cultural implica pensa la num contexto
geografico onde se incluem outras manifestações culturais
brasileiras como o samba, o frevo, o maculele entre outras,
que longe de serem apenas representações folclóricas
constituem um património ancestral rico em história e cultura.
A apropriação da capoeira fora do Brasil
Existem um conjunto de elemento que fazem da capoeira
uma pratica bastante atractiva. Estes elementos permitiram
que capoeira interagisse e dialogasse com várias realidades
culturais possibilitando o seu crescimento e a adesão de
vários praticantes. Entre esses elementos podemos destacar:
• a musicalidade da capoeira
• a aprendizagem de uma lingua
• a pertença a uma comunidade internacionalizada e a
um convívio social.
• a ritualização da roda
• o sentido de ancestralidade
Esse conjunto de elementos permitiu a aproximação a
capoeira e a cultura brasileira em geral. Fora do Brasil a
capoeira e a cultura brasileira em geral ganharam um
destaque, cujas proporções não se podiam imaginar. Um
pouco por toda parte na Europa dinamizaram-se iniciativas
de raiz como criação de web sites, revistas, livros e jornais,
escritos na língua materna de cada país, com alguma
notoriedade fora do Brasil, mas que fazem seu movimento de
retorno ao Brasil como uma contribuição de seu crescimento
exógeno.
54
A procura de um norte para a capoeira fora do Brasil
Na sua trajetoria pelo mundo a capoeira ganhou em
muitos aspectos como a organização, o dinamismo e o
crescimento dos praticantes em quantidade e qualidade,
perdeu entretanto no que tocam as suas tradições e
ritualismo próprio da sua origem. A capoeira
fez uma
adeguação ao mercado, em certa medida se uniformizou na
sua linguaguem musical e estetica o que ha tornou menos
diversa e empobrecida. No que toca ao seu crescimento
para fora do Brasil sera impossível dissocia la da cultura de
sua área de origem e como tal a capoeira estara sempre
ligada ao Brasil, embora sua história cada vez mais se faça
fora do território brasileiro.
Para quem conhece a capoeira na Europa sabe que
já existem um conjunto de instrutores, professores a até contra
mestre de capoeira europeus que tem feito nome na
capoeira com considerável aceitação e legitimidade na
comunidade capoeiristicas e ainda bem que assim é, pois
55
esse e um caminho inevitável para uma arte que já pertence
ao mundo. Contudo faz se necessário antever e precaver
algumas situações que podem dar outro rumo a nossa arte.
Assim compreendo que a comunidade da capoeiras deve
ter em conta que:
• A capoeira deve ser tomada como um elemento
educativo, onde o professor de capoeira se posiciona
como um educador.
• O capoeirista deve estar sempre disposto a aprender e
reciclar seus conhecimentos. A capoeira compreende
uma constante aprendizagem e pesquisa dos seus
rituais ancestrais e modernos, envolve o conhecimento
mais alargado da cultural brasileira em suas varias
vertentes, o que implica entre outras tarefas e sempre
que possível uma ida ao Brasil para conhecer os
mestres, academias e a cultura brasileira em geral.
• Os capoeristas devem possuir um sentido de vida em
comunidade integrada aos outros grupos de capoeira,
para evitar que alguns professores europeus e mesmo
brasileiros que vivem fora do Brasil, criem grupos que
não possuam legitimidade na comunidade dos países
em que se instalem ou mesmo que alguns grupos
realizem seu trabalho isolado desprezando todos os
elementos que estão presentes na comunidade.
Ricardo Nascimento
56
Bimba e Pastinha
Os estrategas da capoeira moderna
Manoel dos Reis Machado (mestre Bimba) e Vicente
Ferreira Pastinha (mestre Pastinha), ambos nascidos em
S.Salvador da Bahia, em 23-11-1899 e 05-04-1889,
respectivamente, foram os grandes estrategas da capoeira
moderna, nas suas principais expressões: regional e angola.
Nas palavras de Moniz Sodré, a capoeira é uma
conjunção de culto, segredo e luta. Nasceu da força de
libertação do escravo africano, brutalmente arrancado às
suas raízes, utilizado como corpo/peça de produção, nos
engenhos de açúcar e nos cafezais do Brasil. Essa forma de
resistência e libertação de um homem/corpo, vindo de uma
sociedade profundamente ritualizada, não poderia ser
exclusivamente física; mas também, necessariamente,
espiritual. Em África, haviam nascido e vivido, imersos numa
mundividência colectiva. Não poderiam pois sobreviver
individualmente, sem refazerem os laços comunitários, por
práticas rituais, que lhes viabilizassem a criação de um
espaço/realidade vivencial, um mundo próprio, em que a sua
existência readquirisse sentido, mediante os seus quadros
mentais e a forma de estar que lhes é autêntica. A capoeira
veio pois a ser uma das saídas para a satisfação dessa
necessidade vital, e ainda hoje o é, em grande parte, graças
ao trabalho destes e de outros grandes mestres.
A luta, a
expressão pela música, pelo canto, pela dança, são
inseparáveis de um saber essencial, secreto, inalcansável por
palavras discursivas, ou por uma aprendizagem instrumental,
técnica. A capoeira exprime um saber de experiência feito,
iniciático e sagrado, como todos os que nos guiam nas
indecifráveis fronteiras entre a vida e a morte. Há uma atitude
de mandinga, concretizada pelo gesto, pelo corpo, numa
luta ritual que só ela faz com que as coisas existam e se passe
da esfera do não-ser para o ser, do caos para o cosmos, da
57
alienação para a identidade e a vida ganhe, assim, sentido.
Mestre Pastinha exibia, na sua academia, a segunte frase:
Mandinga de escravo em ânsia de liberdade, sem princípio
não tem métodos, seu fim é inconcebível ao mais sábio dos
mestres.
A proibição do tráfico negreiro, em 1850, no Brasil, a
crise dos mercados de açúcar e do café, a guerra do
Paraguai, em 1865, onde chegou a haver um batalhão de
capoeiras com promessa de alforria, a abolição da
escravatura em 1880, os negros de ganho, os fujões, os
libertos e os alforriados levaram a uma multiplicação dos
quilombos nas periferias das principais cidades. Aí, homens e
mulheres, eram entregues à sua sorte, sem meios de
sobrevivência, procurando ganhar espaço numa sociedade
dominada pelo senhor branco, europeu, que no pacto social
da independência, em 1822, havia incluido o índio e deixado
de fora o negro, como se ele nem sequer existisse.
Em 1814, pouco depois da instalação da família real
portuguesa no Brasil (1808), surgem os primeiros decretos a
proibir as manifestações da cultura africana. A crise política
que levou ao derrube da monarquia, em 1889 e a
conflitualidade na implantação da república, facilitou a
expansão da capoeira, nomeadamente pela venda dos seus
serviços aos diferentes partidos em contenda, o que levou à
subida do nível de alarme social, até à sua expressa proibição
no código penal de 1889, apesar de ter sido aproveitada
pelos militares, dentro de alguns quarteis.
Este contexto atirou a capoeira cada vez mais para a
marginalidade, arrastando o que ainda restava da ritualidade
afro-brasileira para o descrédito social e progressiva extinção.
Bimba e Pastinha foram então pioneiros na construção de
uma estratégia eficiente para a reabilitar. Bimba
compreendeu que a saída passava pela conquista de
estratos sociais mais favorecidos para a prática da capoeira.
Tirou partido da nova ideologia nacionalista, que valorizava a
58
cultura popular, a simbologia nacional e uma ética da cultura
física desportiva, conseguindo elevar a capoeira ao estatuto
de luta nacional, de par com o prestígio das artes marciais,
que estavam em franca expansão. Apesar de ser um homem
sem estudos formais, simpatizante do partido comunista, exestivador e carvoeiro, com a sua extrema argúcia e fortíssima
personalidade, insinuou-se junto do poder - tendo sido
inclusivé abraçado por Getúlio Vargas, no palácio do
Governo da Bahia, em 1953 - conseguindo os seus intentos,
como a legalização e a expansão da capoeira, no Brasil e no
Mundo.
A sua estratégia de transformação da capoeira passou
por aspectos físicos (aquisição de técnicas do batuque e das
artes marciais, incrementando a eficiência combativa,
sistematização do treino em exercícios repetidos), aspectos
artísticos (redução e hierarquia dos instrumentos, ritmos),
socio-políticos (inserção nos símbolos nacionais, captação de
jovens das classes médias, sempre estudantes ou
trabalhadores) e organizativos (criação e institucionalização
da academia, uniformes, graduações, fixação de regras de
treino e de comportamento). Retirou a capoeira da
decadência e da criminalidade, dando-lhe um cariz de autodefesa e de prática desportiva. Começou por dar aulas ao
domicílio e criou, em 1930, o Clube de União em Apuros. A
capoeira foi retirada do código penal em 1934 e, em 1937,
registou a sua academia, Centro de Cultura Física Regional
da Bahia, tendo, em 1940, fundado ainda a Roça do Lobo.
Assim e nas suas palavras, tirou a capoeira de baixo do pé do
boi, onde havia caído. Mestre Bimba subiu aos ringues,
desafiou todas as outras modalidades e tornou-se, no Parque
Odéon, o campeão bahiano de luta, elevando assim o
prestígio da capoeira.
Exímio estratega, que era, arriscou uma possível
descaracterização da capoeira mas intuíu a tempo de que
ela não poderia continuar a ser tratada como uma mera luta
desportiva. Assim, no momento certo, afirmando que não
59
poderia ter regras que a colocassem no plano das outras
lutas, retirou-a dos ringues e acentuou o seu carácter cultural
e artístico, sempre imbuído de uma mística, que o seu
excepcional carisma lhe permitiu desenvolver junto dos seus
discípulos. Apesar de amado e até venerado pelos seus
alunos, nunca deixou de ser um homem simples, com as suas
várias mulheres, com quem vivia, com as suas fraquezas e
ambições, que o levaram a abandonar a Bahia em 1975,
para Goiânia, onde lhe haviam acenado com melhores
perspectivas, que não se vieram a concretizar. Vendeu as
suas três casas e a academia, fez a “formatura do adeus” e
afirmou: Não voltarei mais, aqui nunca fui lembrado pelos
poderes públicos. Se não gozar nada em Goiânia, vou gozar
no cemitério. E assim foi, morreu um ano depois, pobre; dizem
que de saudade mas foi de derrame cerebral, em
15/02/1974. Quatro anos após a sua morte, foi o seu corpo
transladado
para
Salvador,
tendo
então
sido
institucionalizado pelos ditos poderes públicos. Em 12/06/1996,
foi-lhe outorgado, post mortem, o título de Doutor Honoris
Causa, pela Universidade Federal da Bahia.
As palavras do seu ex-aluno, Decânio, falam por si,
sobre a dimensão humana e a herança que a capoeira
recebeu de Mestre Bimba: É o maior homem que eu conheci.
Ele não foi um mestre de capoeira. Ele foi um construtor de
homens. Ele marca a gente a ferro e fogo, na fibra mais
escondida do coração. Lá terá a cicratizinha: aqui morou
Bimba.
Mestre Pastinha recebeu, em 1941, o convite para
dirigir o Clube Desportivo de Capoeira Angola, onde já se
havia desenvolvido uma versão de capoeira alternativa à
que mestre Bimba criara. Contrariamente a este, os
angoleiros, acreditando que a capoeira tinha vindo de
Angola, a partir de uma dança/luta tribal chamada N’Golo,
procuraram explorar mais o seu lado ritual e artístico, embora
associado também ao carácter desportivo e lúdico. Vários
60
mestres
haviam
já
fundado
os
seus
grupos,
quando
Pastinha, com 51 anos,
assumiu a liderança do
movimento
e
se
transformou também
num
estratega
da
reabilitação
da
capoeira e num lider
incontestado. O mestre
Valdemar,
por
exemplo, com o seu
barracão, foi pioneiro
na capoeira debaixo
de tecto e precursor
das academias. Em
1936, participaram em
combates, nos ringues,
com os regionais do mestre Bimba. Em 1937, ao serem
convidados para o 2º Congresso Afro-Brasileiro, em S.
Salvador, foram acolhidos, pela intelectualidade, como os
representantes da pura, da verdadeira capoeira.
Mestre Pastinha, com os seus dotes de pedagogo e
personalidade de grande carisma, aprofundou esta
tendência já em curso. Consolidou-a e deu-lhe maior
consistência, seguindo, em parte, as soluções avançadas por
mestre Bimba: a desportivização, a padronização das regras,
das técnicas, dos intrumentos (berimbau, pandeiro, recoreco, agô-gô, atabaque e chocalho), dos toques, dos cantos,
dos uniformes, das graduações. Criou um juri e pontuação
para a competição (ataque: 2 pontos, derrube: 3 pontos).
Considerou a capoeira como luta defensiva, tal como Bimba,
embora fosse mais lenta e menos agressiva do que a regional.
Também trabalhou para a legalização e a adopção da
capoeira como símbolo nacional.
61
Parece nada haver de substancialmente diferente
face à estratégia de mestre Bimba. No entanto, Pastinha
afirmava que a regional não existia, que era apenas um
nome criado por mestre Bimba, angoleiro como eu. Bimba
ensina os seus alunos a jogar mais ligeiro, enquanto eu
determino nos meus, movimentos lentos e manhosos. Bimba
contrapunha: Ninguém dá valor à capoeira angola, pois é
uma dança; praticou-a durante doze anos e abandonou-a
dizendo que se tinha folclorizado.
Mestre Pastinha, ao considerar que a sua capoeira era
a original, a que mergulhava nas autênticas raízes africanas,
rejeitando a tese de Bimba, de que teria nascido no
Recôncavo baiano, levou-a a uma maior ritualização, imbuíua de uma certa religiosidade, muito relacionada com o
candomblé e os cultos afro-brasileiros. Pastinha, homem dez
anos mais velho do que Bimba, com uma filosofia menos
pragmática, mais estética e reflexiva, aprofundou uma
espiritualidade diferente, com uma especial vertente de
misticismo, de uma atitude baseada na mandinga, na calma
calculista, mas também na lealdade, no dever de respeito e
cumprimento das regras. Afirmava: capoeira é amorosa, não
é perversa (...) é um costume como outro qualquer, um
hábito cortês que criamos dentro de nós; é importante que o
praticante saiba os seus limites, não se comprometendo mais
do que possa cumprir. Cegou aos 74 anos e viveu até aos 92,
pobre e desprezado pelos poderes públicos, que não o
apoiaram nem reconheceram a sua acção educativa,
reabilitando a capoeira e incutindo valores superiores em
várias gerações de jovens. Acabou vivendo do dinheiro que
os seus alunos angariavam em espectáculos, por eles
organizados. Morreu em 14/11/1981.
Josias Gil
62
Capoeira como uma ferramenta e um método
nos intercâmbios internacionais de jovens
A capoeira no ‘Campo Rodowo’
A Capoeira não veio parar ao ‘Campo Rodowo’ nem
do Brasil nem de Angola. Não chegou aqui através dos
Bantus ou mestres famosos. O impulso, que iniciou este
encontro de Capoeira no campo Rodowo foi europeu, em
parte polaco, em parte alemão, um pouco espanhol e
finalmente português. Na verdade, a ideia de organizar estes
primeiros projectos nasceu num lugar em Lipsia (Alemanha) e
Rodowo (Polónia), entre a sonoridade polaca e alemã da
palavra capoeira, a meio de um trabalho de tradução da
palavra de uma para outra língua. É provável que estivesse lá
uma terceira língua, a língua universal da capoeira, onde se
pode comunicar sem traduções.
O primeiro projecto de “Capoeira 4 Europe” teve lugar
no campo Rodowo, em Agosto de 2006. Foi um encontro de
elementos e mentalidades ibéricas (Portugal e Espanha) com
habitantes dos climas mais frios (Polónia e Alemanha). Nesse
encontro, participaram 33 jovens e quatro líderes de grupos.
Apenas os portugueses e alemães pertenciam a grupos
profissionais de capoeira, enquanto os polacos e espanhóis
eram principiantes. Agora, podemos dizer que entre a
concepção inicial da ideia e a sua realização (relatório final e
ajustamentos) decorreu já quase um ano.
Este ano, o projecto “Capoeira 4 Europe” continuou
com a designação de “Roda das Nações”. No encontro de
jovens, em Agosto de 2007, participaram praticantes de cinco
grupos de capoeira de cinco países: Ginga Brasil (Portugal e
Estónia), Capoeira Brasil (Polónia), Beribazu (Polónia), Senzala
(Ucrânia) e a Fundação Internacional Capoeira Artes das
Gerais (Bielorrússia) e entre eles alguns participantes que não
pertencem a grupos de capoeira.
63
Tencionamos continuar o nosso projecto também em
2008. Dois novos encontros de jovens dedicados a capoeira
irão decorrer, um na Estónia e outro em Portugal.
Capoeira como uma ferramenta e um método
O facto da capoeira não aparecer no ‘Campo
Rodowo’ a partir das suas raízes afro-americanas é um
testemunho do seu carácter intercultural. Este aspecto
intercultural faz da Capoeira uma grande ferramenta para
encontros e diálogo entre culturas. O que significa que a
capoeira pode não apenas ser um objectivo em si mesma,
mas uma ferramenta que pode ser usada com a finalidade
de promover intercâmbios culturais, participação de jovens,
promoção de colaboração internacional. E ainda este
instrumento pode ser usado por leigos (não-capoieristas).
No início, a nossa ideia era dar a oportunidade para
aqueles que não fazem parte de grupos numerosos de
capoeira ou que nunca participaram em treinos de se
encontrarem com a Capoeira. O treino foi construído para
que os principiantes pudessem utilizar a presença e
habilidades dos praticantes mais experientes. Esse tipo de
medida difere em grande parte da organização dos eventos
de capoeira, que primeiro são orientados exclusivamente
para praticantes de capoeira, segundo os seus organizadores
são grupos particulares de capoeira, que usualmente
convidam para participarem nesses eventos os seus próprios
membros e possivelmente membros de outros grupos. Ao
contrário, o nosso projecto envolve: primeiro os leigos em
conjunto com capoeiristas; segundo é organizado por todos,
acrescentando que aqueles que deram surgimento à ideia
não são capoeiristas praticantes, mas um grupo de jovens,
em conjunto com alguns que já tiveram contacto com a
capoeira, mas nunca treinaram antes. Acima de tudo, o
projecto “Capoeira 4 Europe” ou “Roda das Nações”, ou os
demais projectos que estão planeados por nós, não são
64
simplesmente uma sequência de treinos. As actividades
desportivas são utilizadas como um método para atingir os
objectivos acima mencionados e enriquecer os debates,
actividades dedicadas às culturas dos países participantes e
secções de avaliação.
Por que é
que a capoeira é
atractiva
como
método
de
intercâmbio
de
jovens?
Primeiro,
porque
une
diferentes paixões:
o
desporto,
a
dança, a música, o
ritmo e até o teatro.
Por essa razão atrai
um grupo relativo
de pessoas. Mas
não é preciso ser
um
grande
desportista,
acrobata,
músico
ou dançarino para
participar
num
treino ou roda de
capoeira. Todos são
capazes
de
participar
num
treino de capoeira,
independente
do
sexo, idade ou classe social. Capoeira é o gosto pelo
movimento, é familiarizar-se com o nosso próprio corpo e o
controle pessoal no aspecto físico e emocional. Na capoeira
o mais importante é a intenção e o prazer de praticá-la.
65
O que é uma roda ?
Roda é uma palavra portuguesa que significa círculo.
Na Capoeira é o momento, em que todos os capoeiristas
formam um círculo. Alguns tocam os instrumentos tradicionais
(berimbau, atabaque e pandeiro), outros cantam e batem
palmas (com excepção da Iuna quando só os Mestre e
professores podem jogar e não se bate palmas nem se
canta). Os que estão nos instrumentos trocam, para que
todos possam jogar por um momento. Então dois capoeiristas
aproximam-se do berimbau, agacham-se e apertam a mão
ao companheiro. Depois de um sinal, eles entram na roda e
jogam ou lutam. Os jogadores dentro da roda vão mudando
os pares um a um, assim todos podem entrar na roda. Uma
roda de Capoeira é um momento muito especial, pois
permite que todos os jogadores estejam juntos. A roda dá
uma oportunidade a todos de se aproximarem e realizarem
um diálogo, cantando dentro da roda. É um momento de
grande energia, de um sentimento de companheirismo e
66
espírito de grupo. Utilizando a roda no nosso projecto
tomamos conta que nela se podia incluir também os não
capoeiristas e pessoas que não participam do projecto no
campo Rodowo, como viajantes e espectadores. Até quando
estes não se atrevem a entrar na roda, eles param, batem
palmas e cantam junto com os participantes. É uma
ferramenta fenomenal para aproximar os participantes do
projecto à comunidade local. Quando a roda se transporta
da sala de treino para uma praça na rua torna-se um evento
social.
Capoeira e as prioridades do programa Jovens em Acção
Diversidade cultural e a promoção da tolerância
A Capoeira é um método, mas acima de tudo é uma
colecção de ideias. É uma tradição que encaixa de forma
natural nas prioridades do Programa Jovens em Acção
(Programa da Comissão Europeia), sobretudo no que toca à
diversidade cultural e ao envolvimento de jovens com menos
oportunidades. A capoeira, em si mesma, é uma cultura, mas
essa cultura foi criada há centenas de anos e é oriunda de
muitas outras culturas, que se formaram misturando e criando
uma harmonia, a Capoeira. No primeiro dos nossos projectos,
antes dos treinos, nós dedicamos uma parte do tempo a
estudar a história da Capoeira. É um grande estímulo de
reflexão e respeito à sua diversidade cultural, à tolerância e
contraposição à xenofobia. A Capoeira desenvolveu-se no
Brasil num meio social marginalizado, entre os escravos, que
foram retirados de África há 300 anos atrás. É espantoso
verificar que um fenómeno cultural vindo de um grupo social
tão espoliado, espalhou-se por todo Brasil e tornou-se num
dos elementos característicos e reconhecidos da sua cultura,
que nos dias de hoje também se difundiu para outros países e
continentes.
67
A capoeira espalha tolerância e compreensão mútua,
porque há sempre interacção entre duas pessoas, que jogam
juntas. É um pouco de luta, um pouco de dança, mas acima
de tudo eles é cooperação para que se jogue bem. Têm que
ser bons observadores e aprender um pouco sobre o outro.
Envolvimento dos jovens com poucas oportunidades
Felizmente já não há escravos nem no Brasil nem na
Europa, mas, sem dúvida, que existem ainda inúmeros grupos
socialmente excluídos. Acontece com frequência que jovens
desses grupos praticam Capoeira. Contudo em quase todas
as cidades, os jovens de pequenas áreas têm vindo a praticar
Capoeira mais cedo. Esse facto tem-nos estimulado a criar
um fórum de encontro com a Capoeira. E para aqueles que
também
vêm
das
áreas
menos
privilegiadas
economicamente, este tipo de encontro é uma
oportunidade de adquirir uma outra perspectiva do mundo.
Para alguns participantes é a primeira vinda para fora do seu
país e o primeiro encontro com uma cultura estrangeira.
Hanna Stachowska
68
Jogos de capoeira
A caçadinha
Desenvolvimento: O orientador do jogo reúne-se com o grupo
e escolhe um caçador. De seguida, na ausência do caçador
escolhido, escolhe-se o libertador, cuja função será libertar os
participantes capturados pelo caçador. Para caçar os
elementos do grupo, basta que o caçador toque num dos
participantes. Estes, ao serem caços, deverão posicionar-se
na posição de esquiva até serem libertados. Para serem
libertos, os participantes que foram caços pelo o libertador
deverão utilizar um movimento da capoeira, como a meia lua
de frente ou outro movimento à escolha do orientador do
jogo. Durante o desenvolvimento do jogo, mais caçadores e
libertadores podem ser adicionados consoante o número de
participantes. Deve ter-se em conta que, para que o jogo se
torne mais duradouro os participantes devem protejer o
libertador(es). Uma vez que o libertador é caço, o jogo
termina.
Jogo da atenção
Desenvolvimento: Todos os participantes estão alinhados para
formar a aula de capoeira. Um dos participantes fica à frente,
de costas para os demais. O participante da frente deverá,
então, iniciar a ginga e os demais deverão segui-lo. Quando
este se virar de frente para o grupo, aqueles deverão realizar
um movimento determinado previamente pelo orientador do
jogo (ex:esquiva). O participante que não realizar o
movimento a tempo deverá tomar o lugar da frente para que
o jogo se reinicie.
69
Seguir o líder
Desenvolvimento: Os alunos formam uma roda. Um dos
participantes é escolhido para ficar fora da roda. Entre os
participantes que ficaram no círculo um será escolhido por
todos para liderar os movimentos do grupo. O escolhido
deverá realizar no círculo movimentos de capoeira (ex: ginga,
meia lua) e os demais deverão imitá-lo. O participante
escolhido no início do jogo deverá posicionar-se no centro da
roda e tentar descobrir, através da observação dos gestos,
quem é o líder dos movimentos realizados pelo grupo.
A bateria da capoeira
Desenvolvimento: O orientador do jogo pede aos alunos que
se posicionam aliatoriamente, sem instrumentos , sendo que
cada praticante deverá representar um instrumento
previamente escolhido pelo orientador(Ex: pandeiro,
atabaque, berimbau). Pede-se aos alunos escolhidos um a
um que imitem o som do instrumento que lhe foi atribuido. Os
outros deverão tentar identificar os sons e alinhar a bateria
organizando os instrumentos.
70
Мы здесь, чтобы представить Вам публикацию, которая
является
результатом
двухлетней
традиции
встреч
молодежи со всей Европы, благодаря бразильскому
искусству. Фундамент этих встреч заложила программа
Европейского Союза «Молодежь» и идея международного
обмена, которая поддерживается Fundację ‘Rodowo’ уже
несколько лет.
Брошюра содержит исторический очерк, касающийся
Капоэйра, его возникновения. В ней также описывается
географическая диффузия Капоэйра и, особенно, его
адаптация на европейском континенте; и, наконец,
преимущества Капоэйра для международного обмена
молодежи.
Эта публикация появилась из-за той страсти, которой
является капоэйра для одного из авторов этой брошюры, и
работы соавторов на межкультурном уровне. Мы очень
хотим, чтобы наш труд попал в руки тех, кто ищет свежий
взгляд на искусство капоэйра и новые интересные методы
в международной работе с молодежью. Надеемся, что это
хорошее начало тесного сотрудничества программы
«Молодежь», (сейчас называемая «Молодежь в действии»),
и капоэйра, и в будущем будет много успешных проектов.
Salve Capoeira!
Hanna Stachowska
Ricardo Nascimento
71
Новая география капоэйры
Капоэйра являет собой феномен. Веками она
пересекала континенты, преодолевала культурные и
географические барьеры, что способствовало ее
развитию. За время этого пути, сквозь географическое
пространство, капоэйра вобрала в себя важные
элементы, которые характеризуют ее сегодня.
В Африке капоэйра представляла собой синтез танца и
боя, который нельзя было назвать капоэйрой, но который,
безусловно, является частью истории.
С появлением в Бразилии черных рабов из Африки,
картина поменялась. В новых условиях капоэйра
приобретает новые элементы, так как они были
необходимы для самозащиты и борьбы за выживание.
Динамичнее всего капоэйра развивается в штатах, где
были расположены крупные невольничьи рынки, Пернамбуку,
Рио-де-Жанейро
и
Баийя.
Наиболее
благоприятным для развития черной культуры оказался штат
Баийя. Мастера Бимба и Паштинья первыми занялись
развитием
капоэйры
в
разных
направлениях.
В
последующие
годы
наблюдается
распространение
капоэйры регионал и ангола в различных регионах
Бразилии. Сегодня мы видим активное расширение и
развитие капоэйры в Бразилии, но Баия и Рио-де-Жанейро
остаются основными ее центрами.
В 60-70-х годах появляются новые мастера
капоэйры. Местре Нестор Капоэйра переезжает в Европу
и начинает преподавать капоэйру в Лондонской Школе
Современного Танца (Англия). В те времена капоэйра
делала лишь свои первые шаги в Старом Свете и была
далека от сегодняшнего уровня. Группа Сензала была
одной из первых, кто начал развивать капоэйру в Европе,
организовав в середине 80-х годов в Германии первую
европейскую встречу, посвященную капоэйре. Количество
72
преподавателей и участников было весьма небольшим,
так как люди еще не знали об этом искусстве и шаг за
шагом знакомились с ним.
Развитие капоэйры всегда шло бок о бок с
эмиграцией бразильцев в Европу. Капоэйристы оставляли
свою
страну,
рассчитывая,
что
капоэйра станет их
основным занятием
и работой. Франция,
чуть позже Германия
и Голландия стали
первыми странами,
где
эмигрантыкапоэйристы нашли
поддержку.
В
80-90-х
годах
капоэйра в этих странах была представлена несколькими
группами, но, все еще, недостаточно распространена. Во
время зарождения капоэйры в других странах, таких как
Португалия и Испания, где, после прибытия первых
учителей и мастеров, для этого были все предпосылки, в
90-х годах благодаря содействию других капоэйристов
организовывались встречи, на которых все участники могли
обмениваться информацией и с ее помощью развивать и
укреплять капоэйру. Вновь прибывшие бразильские
мастера
также
покровительствовали
общему
объединению и делились своим опытом. Некоторые из этих
мероприятий до сегодняшнего дня являются неотъемлемой
частью капоэйры в Европе, такие как Easter meeting в
Нидерландах, организованный Мастерами Маррета и
Самара, и Summer meeting в Германии, организованный
Мештре Пауло Сикейра.
Во второй половине 90-х и в начале нового
столетия, капоэйра была сосредоточена в основных
Европейских центрах. Группы капоэйры возглавили
73
большую интернационализацию в Европе, создавая
феномен общей глобализации культуры капоэйры.
Элементы способствующие распространению капоэйры
В капоэйре существует рынок
Капоэристы достаточно быстро осознали, что
капоэйра удобный вариант коммерции, благодаря
культурной и этнической экзотичности. Группы начинают
адаптироваться
к
реалиям
и
экономическим
перспективам, которые может предложить капоэйра.
Таким образом, мы наблюдаем некоторые изменения в
структуре и организации капоэйры:
• Строгая иерархия и лидеры, устанавливающие
правила,
порой,
игнорируя
внутреннюю
демократию.
• Строгая система уровней и сложность роста,
установленная модель тренировок (жинга и
типичные движения), которые использовались бы
всеми группами, существующими в мире.
• Коммерческий
подход
к
деятельности,
подразумевающий открытие новых филиалов и
переманивание капоэристов из других групп,
помесячная оплата.
• Коммерциализация символики, CD/DVD, печатной
продукции, формы и соревнований.
• Использование
группами
песен,
в
которых
прославляется мастер или школа, для сплочения
коллектива.
Капоэйра как рынок в целом является коммерческим
проектом, направленным на получение максимальной
прибыли.
74
Капоэйра как культурный феномен
Капоэйра – это глобальный культурный феномен,
выйдя из трущоб, она переместилась в крупные города,
академии и университеты по всему миру. Принимая во
внимание масштабы этого явления, капоэйре сложно
найти аналог. Однако, давая объективную оценку, нельзя
сказать, что капоэйра развивалась, исключительно,
благодаря усилиям капоэйристов, без какой- либо
помощи правительства. Как культурный феномен,
капоэйра является синтезом знаний, прошедшим через
поколения. В географическом контексте капоэйра стоит в
одном ряду с иными важными аспектами бразильской
культуры, такими как самба, макулеле и т.д.
75
Восприятие капоэйры за границей
Существует
несколько
нюансов,
делающих
капоэйру особенно привлекательной. Эти элементы
позволяют капоэйре взаимодействовать со многими
культурами, способствуют ее развитию и увеличивают
число поклонников этого искусства. Мы можем выделить
несколько основных элементов:
• музыка;
• изучение нового языка;
• участие в международных мероприятиях;
• roda (основной «ритуал» капоэйры);
• ощущение единства.
Эти элементы позволяют воспринимать капоэйру и
бразильскую
культуру
вне
Бразилии.
В
Европе
предпринимается
много
попыток
популяризировать
капоэйру: создаются веб-сайты, журналы, книги на разных
языках. Эти страны получают определенные позитивные
результаты, но всегда обращаются к истокам, к Бразилии,
за помощью в развитии капоэйры.
Поиск пути для капоэйры вне Бразилии
Путешествуя по миру, капоэйра приобретает
много нового в плане организации, динамики развития,
растет количество капоэйристов и их уровень, но, в то же
время, теряются некоторые традиции и ритуалы, которые
были изначально. Капоэйра адаптируется к рыночным
условиям, это касается и музыкального и эстетического
аспектов, делая ее беднее и менее разнообразной.
Невозможно представить себе капоэйру без ее
бразильских корней, но, тем не менее, в настоящее время
история капоэйры твориться и за ее границами. На
сегодняшний
день
существуют
преподаватели,
инструкторы и, даже, контра-местре европейского
76
происхождения, которые в полной мере признаются
бразильскими мастерами. Исходя из этого, можно смело
утверждать, что капоэйра принадлежит всему миру.
Однако, необходимо предупредить некоторые ситуации,
способные направить это искусство в ином направлении.
Я полагаю, что всему сообществу капоэйристов следует
обратить внимание на следующие моменты:
• Капоэйра должна приниматься, как элемент
образования, а тренер, как преподаватель.
• Капоэйрист всегда должен быть открыт для новой
информации и, всеми путями, стараться копить
знания о современных и традиционных аспектах
капоэйры и бразильской культуры. Поездка в
Бразилию - всегда один из лучших способов узнать
больше о капоэйре, познакомиться с новыми
мастерами, позаниматься в других школах.
• Целью любого капоэйриста должно быть признание
его в среде капоэйристов. Необходимо так же
избегать ситуаций, когда европейские и даже
бразильские
преподаватели
создают
группы,
которые не получают признания и существуют в
изоляции.
Ricardo Nascimento
77
Бимба и Пастинья
Стратегии современной капоэйры
Маноел дос Реис Мачадо (мастер Бимба) и
Виценте Феррейра Пастинья (мастер Пастинья), оба
рожденные в С.Сальвадоре да Баийя 23.11.1899 и
05.04.1889 соответственно, были большими стратегами
современнои капоэйры: в главных ее выражениях режионал и ангола.
По словам Муниза Содре, капоэйра - это
соединение культа, тайны и борьбы. Рождение этому дало
освобождение африканских рабов, жeстоко оторванных
от своих корней и используемых как часть продукции на
сахарных и кофейных плантациях. Такая форма
сопротивления и освобождения человека/тела, вышедшего
из глубоко ритуализированного общества, не могла быть
исключительно физической, она так же стала естественно
духовной. В Африке они родились и жили, погруженные в
коллективный образ жизни. Таким образом, они не могли
выжить индивидуально, не переделывая границы коммуны
ритуальными методами, которые сделали бы возможным
создание действительности, собственного мира, в
котором их существование вновь бы приобрело значение,
согласно их умственным образцам и их подлинному
способу бытия. Тогда капоэйра стала одним из путей
удовлетворения той жизненной потребности, и это остается
и по сей день, по большей части, благодаря работе этих
(Бимба и Пастинья) и других великих мастеров. Борьба,
выражение через музыку, пение, танец неотьемлемы от
существенного знания, тайны, неосязаемой словами или
инструментальным, техническим изучением. Капоэйра
выражает знания, заключенного в ней опыта, начального и
тайного, как всe то, что ведет нас к неопределeнным
границам между жизнью и смертью. Отношение
mandinga(колдовство), заключенное в жестах, теле, в
78
ритуальной борьбе, является единственным, что заставляет
вещи существовать, и это делает передачу из сферы
небытия в то, что становится возможным, из хаоса в
космос, из отчуждения в идентичность, и таким путем жизнь
получает значение. В своей академии мастер Пастинья
представил следующее предложение: Mandinga раба,
отчаянно борящегося за свободу, без принципов и не
имеет никаких методов, ее конец невообразим самому
мудрому мастеру.
Запрет перевоза и продажи негров в Бразилии в 1850
году, кризис на сахарных и кофейных рынках, война в
Панаме в 1865 г., где даже находился батальен
капоэйристов, обещавших освобождение от рабства,
отмена рабства в 1880 году, бежавшие черные
крепостные, освобожденные и выпущенные – все это
привело к умножению quilombos в предместье главных
городов. Там мужчины и женщины были предоставлены
своей удаче, без средств выживания, стремясь найти
место в обществе возглавляемом белыми европейцами,
которое включало и индейцев после социального
договора независимости в 1822, но не учитывало
афроамериканцев, как будто они даже не существовали.
В
1814
году,
вскоре
после
утверждения
португальской королевской семьи в Бразилии (в 1808),
начали
появляться
первые
запреты
демонстраций
африканской культуры. Политический кризис, который
приводил к поражению монархии в 1889 и к конфликтам
во
внедрении
республики,
облегчил
расширение
капоейры, а именно через продажу ее услуг различным
борющимся партиям, которые привели к увеличению
уровня социальной тревоги до фактического запрещения
капоэйры в уголовном кодексе 1889 года, хотя она все еще
использовалась солдатами в некоторых штабах.
Этот контекст тянул капоэйру к внешнему миру все
больше, приводя то,
что еще оставалось от афро-
79
бразильских ритуалов, к социальному недоверию и ее
прогрессивному исчезновению. Бимба и Пастинья стали
тогда пионерами в строительстве стратегии реабилитации
капоэйры. Бимба понимал, что можно найти выход через
более обеспеченные классы людей, которые бы стали
практиковать капоэйру. Он использовал в своих интересах
новую националистическую идеологию, которая ценила
популярную культуру, национальную символику и этику
физической культуры, сумея поставить капоэйру на
уровень национальной борьбы наровне с другими
боевыми
искусствами,
которые
были
обширно
распространены. Несмотря на то, что у него не было
формального обучения,бывший докер и управляющий
угольной
шахты,
поддерживая
коммунистическую
партию,он, благодаря своей тонкости и сильной
индивидуальности, добился того, что Гетулио Варгас принял
его во дворце правительства Баия в 1953 году и сумел
привести в действие
свой план по легализации и
расширении капоэйры в Бразилии и во всем мире.
Его стратегия преобразования капоэйры прошла
физические аспекты (приобретение методов batuque и
военных
искусств,
увеличивая
систематизацию
боеспособности обучения в повторных упражнениях),
артистические
аспекты
(сокращение
и
иерархия
инструментов, ритмы), социально-политические аспекты
(включение в национальную символику, захват молодежи
средних классов, всегда студенты или рабочие) и
организационные
аспекты
(создание
и
институционализация академии, униформы, учреждение
правил обучения и поведения, посвящение). Мастер
Бимба вытащил капоэйру из распада и мира
преступности, наделив ее значением самозащиты и
спортивной практики. Он начинал с домашнего обучения и
в дальнейшем создал Clube União em Apuros (Клуб Союза
в Неприятности) в 1937. Капоэйра была изъята из уголовного
кодекса 1934-1937 и зарегистрированна в академии
80
Centro de Cultura Física
Regional da Bahiа (Центр
Региональной Физкультуры
Баия), также основана Roça
do Lobo.
Так, согласно его словам,
он взял капоэйру из-под ноги
вола.
Мастер
Бимба
подошел к рингу, бросил
вызов всем другим формам
того
спорта
и
стал
чемпионом
Баийской
борьбы в Parque Odéon,
увеличивая
престиж
капоэйры таким путeм.
Как
прекрасный
стратег, Бимба рисковал тем, что капоэйра могла
приобрести иной характер, и вовремя почувствовал, что
она не может восприниматься только как спортивная
борьба. В правилный момент заявив, что у этого вида не
может быть правил, приравнивающих его к другим боевым
искусствами, он изъял капоэйру с ринга и осветил также
ее культурный и артистический характер, несущий долю
мистики, развивать которую среди учеников помогала его
собственная харизма. Любимый и боготворимый своими
студентами, он никогда не прекращал быть простым
человеком, с его несколькими женами, с которыми он
жил, с его слабостями и амбициями, которые заставили
его оставить Баию в 1975, поехать в Гоианиа, где он был
столкнулся с лучшими перспективами, которые никогда не
стали реальными. Он продал три своих дома и академию,
сделал прощальное посвящение и заявил: я никогда не
вернусь, здесь меня никогда не помнили общественные
силы. Если я не буду ничем наслаждаться в Гоиании, я буду
наслаждаться собой на кладбище. Так и случилось, он
умер годом позже от кровоизлияния в мозг, в бедности
81
15.02.1974. Спустя четыре года после его смерти его тело
было
перемещено
в
Сальвадор,
где
его
институциализировали так называемые общественные
полномочия. 12.06.1996 Федеральным Университетом Баии
ему был присвоен посмертный титул Doutor Honoris Causa.
Слова его последователя Деканио, говорят сами за себя о
человеческом
измерении
и
наследии
капоэйры,
пришедшим от Мастера Бимбы: Он самый великий
человек, которого я встречал. Он был не только мастером
капоэйры. Прежде всего он был строителем человека. Он
вырезал в нас огонь и меч, на самом тонком и спрятанном
волокне сердца, где остался небольшой шрам: Мастер
Бимба жил здесь.
Б 1941 году Мастер Пастинья получил приглашение
возглавить Спортивный Клуб Капоэйра Ангола, где уже
развивалась альтернативная версия капоэйры, созданная
Мастером Бимба. Напротив, последователи Анголы
полагали, что капоэйра пришла из Анголы, происходя от
племенного танца-борьбы, называющегося Н'Голо, ищя
развития своей ритуальной и артистической стороны, хотя и
ассоциировалась со спортивным и развлекательным
характером.
Несколько
мастеров
уже
успели
организовать группы капоэйры, когда 51-летний Пастинья
взял лидерство над движением и превратил его в стратегию
реабилитации капоэйры. Мастер Волдемар, например, с
его лачугой, был пионером в капоэйре под крышей и
предшественником академий. В 1936 году они приняли
участие в борьбе на рингах с режионалами Мастера
Бимбы. В 1937 г., когда они были приглашены на второй
Афро-Бразильский конгресс в С.Сальвадоре, они были
признаны интеллектуалами, представляющими чистую и
правдивую капоэйру.
Мастер Пастинья со своим педагогическим даром и
великой харизмой личности углубил эту тенденцию. Он
82
объединил это и дал этому больше последовательности,
частично следуя решениям, предложенных Мастером
Бимбой: спортивная коннотация, стандартизация правил,
методов, инструментов ( тамбурин, беримбау, атабаки,
реку-реку, аго-го и колокольчик рогатого скота), звуков,
песен, униформ, посвящения. Он создал жюри и счет для
соревнований (атака - 2 очка, поражение - 3 очка). Он
считал капоэйру защитной борьбой, как и Бимба, хотя она
была медленнее и менее агрессивна, чем режионал. Он
также работал для легализации и принятия капоэйра как
национального символа.
Кажется, не существует существенных различий
относительно стратегии владельца Бимбы. Все же,
Пастинья заявил, что режионал не существовало, что это
было только название,
созданное
мастером
Бимбой, последователем
анголы, как я. Бимба учит
его
студентов
играть
быстрее, в то время как я
определяю
в
моем
учении
медленные
и
крадущиеся
движения.
Бимба оспорил: Никто не
оценивает
Капоэйру
Ангола, поскольку это танец.
Он
занимался
этим
в
течение
двенадцати лет и это
стало фольклором.
Мастер
Пастинья
утверждал,
что
его
капоэйра
была
оригинальной, идущей от
подлинных африканских
корней, отрицая тезисы
83
Бимбы, что она была рождена в Реконкаво Баия, придавая
ей большую ритуальность, воплощая это с определенной
религиозностью, очень связанной с Афро - бразильскими
культами. Мастер Пастинья, который был старше Бимбы на
10 лет, с менее прагматичной философией, более
эстетичный
и
рефлексивный,
углубил
различную
духовность, с особой областью мистики, с отношением,
основанным на мандинга, расчетном спокойствии, но
также и лояльности, уважении и следованию правилам. Он
заявил: капоэйра является сладким, не жадным (...) - это
традиция, как любaя другaя, вежливая привычка, которую
мы создали в нас непосредственно; важно, чтоб
исполнитель знал свои пределы, не ставя под угрозу
больше чем то, что он может сделать. Он ослеп в возрасте
74-х лет и дожил до 92 лет, в бедности, презираемый
общественной властью, которая не поддерживала его или
не
признавала
его
воспитательную
работу,
реабилитирующую капоэйру и дающую молодежи
нескольких поколений знания о превосходящих ценностях.
Он закончил жизнь на деньги, которые его студенты
собрали на выступлениях, организованных ими. Пастинья
умер 14.11.1981.
Джозиас Джил
84
Капоэйра как средство и метод
в международном обмене молодежи
Капоэйра в Лагере ‘РОДОВО’
Капоэйра попала в лагерь Родово не из Бразилии и
не из Анголы. Она прилетела сюда не из племен Банту и не
от известных мастеров. Тот импульс, который был началом
встреч капоэйристов в «Родове», был европейским –
немного
польским,
немного
немецким,
немного
испанским, и, наконец, португальским. На самом деле,
идея организации первого нашего проекта зародилась
где-то между Лейпцигом и Родовой, между Польшей и
Германией,
между
польским
и
немецким
произношением слова капоэйра, где-то по пути перевода
с одного языка на другой. И, возможно, еще с одного языка
– универсального языка капоэйры, на котором можно
общаться без перевода.
Первый проект, связанный с капоэйрой, под
названием „Capoeira 4 Europe” состоялся в «Родово» в
августе
2006
года. Там
встретились иберийский
темперамент (Португалия и Испания) и менталитет
обитателей более холодного климата (Польша и
Германия). В проекте участвовало 33 представителя
молодежи и 4 лидера групп. Профессиональные
капоэйристы были среди представителей Португалии и
Германии, в то время, как участники из Испании и Польши
были новичками в этом деле. Сейчас, можно сказать, что
между зарождением идеи проекта и его концом, прошел
почти год.
„Capoeira 4 Europe” продолжился новым проектом в
августе 2007 года под названием “Roda of Nations”. В нем
приняли участие капоэйристы из 5 разных групп, из 5 стран:
Ginga Brasil (Португалия и Эстония), Capoeira Brasil
85
(Польша), Beribazu (Польша), Senzala (Украина) и Fundação
Internaсional Capoeira Artes das Gerais (Беларусь), а также
несколько участников, не принадлежащих ни к одной из
групп капоэйры.
В 2008 году мы бы хотели продолжить нашу идею двумя
новыми проектами – один из них пройдет в Эстонии,
другой - в Португалии.
Капоэйра как инструмент и метод
Тот факт, что капойэра появилась в проекте не
через афро-бразильские источники, говорит о ее
очевидном межкультурном аспекте. Этот аспект делает
капоэйру уникальным инструментом встречи и диалога
культур. Значит, что это не только искусство само по себе.
Это средство организации межкультурных обменов с
участием молодых людей и пропаганды международного
86
сотрудничества как для капоэйристов, так и для тех, кто не
занимается этим искусством.
С самого начала, нашей основной идеей было дать
возможность познакомиться с капоэйрой и тем людям,
которые не принадлежат ни к одной из бесчисленных групп
и не тренировались раньше. Для этого тренировки были
продуманы таким образом, чтобы новички могли
максимально извлекать пользу из присутствия и знаний
более опытных капоэйристов.
Этот момент отличает наш проект от ранее
организованных, которые были, в первую очередь, для
самих капоэйристов, а, во-вторых, организованы
отдельными группами капоэйры, которые старались
включить в проект максимально много своих участников.
В противовес, проект “Roda of Nations” делает упор на
новичков, объединяя их с опытными капоэйристами. И
первые, и вторые участвовали в организации проекта.
Более того, именно к тем, кто не занимался капоэйрой,
пришла идея проекта. И ни „Capoeira 4 Europe” , ни „Roda
of Nations”, ни один из планируемых нами в будущем
проектов не является просто набором тренировок.
Спортивные занятия являются методом достижения
вышеперечисленных целей, они дополнены дискуссиями,
мероприятиями межкультурного характера.
Почему капоэйра привлекательна как метод
межкультурного молодежного обмена? Во-первых, она
объединяет разные интересы - спорт, танцы, музыка, и
даже театр. По этой причине капоэйра привлекает
большое количество людей. И, между прочим, не
обязательно быть великим спортсменом, акробатом,
музыкантом или танцором, чтобы наслаждаться
тренировкой или родой капоэйры. Каждый может ей
заниматься, независимо от пола, возраста и социального
положения. Капоэйра – это радость движения, изучения
ощущений своего тела и искусство управлять им и
87
своими эмоциями. В капоэйре самое главное - это
желание учиться и получать удовольствие от этого.
Что такое Roda?
Roda - это португальское слово, которое обозначает
круг. Это момент, когда капоэйристы образуют круг,
несколько из них играют на традиционных инструментах
(беримбау, пандейру, атабаке), все поют, хлопают в
ладоши в такт музыке. Люди, играющие на инструментах,
сменяются, давая возможность принять участие в роде
каждому (кроме ритма под названием иуна, когда только
опытные капоэйристы играют на инструментах и никто не
хлопает в ладоши). Далее, два человека подходят к
беримбау, присаживаются и пожимают руки. После
разрешающего знака беримбау, они выходят в круг и
играют некоторое время. Игроки сменяют друг друга по
одному или по двое, чтобы каждый мог поиграть в
капоэйру. Рода капоэйры – это очень особый момент,
когда все капоэйристы вместе. Она дает им возможность
88
сближаться и строить диалог, играя на инструментах или
играя в роде. Это ощущение позитивной энергии,
партнерства и духа команды. Используя роду капоэйры в
наших проектах, мы также учитываем, что она позволяет
принять в ней участие не только капоэйристам, но и
просто наблюдателям, зрителям, которые хлопают и поют
вместе и участниками роды. Это уникальный инструмент
налаживания
контакта
капоэйристов
с
местными
жителями. Если рода перемещается из спортивного зала
на городскую площадь, она тут же становится событием.
Капоэйра и приоритеты программы
Programme Youth in Action
Культурное многообразие и толерантность
Капоэйра – это метод, но, прежде всего, это
собрание множества идей, поэтому она полностью
раскрывает такие приоритеты программы, как культурное
многообразие и
вовлечение молодежи с меньшими
возможностями. Капоэйра, сама по себе, является
определенной культурой, создававшейся веками под
влиянием других разных культур. В наших первых проектах
мы уделяли немного времени перед тренировками для
рассказов об истории капоэйры, что давало нам
возможность
на
примере
показать
важность
существования
межкультурного
разнообразия,
толерантности и борьбы с
ксенофобией. Капоэйра
развивалась в Бразилии в социальных низах, среди рабов,
которых привезли из Африки около 300 лет тому назад.
Важно отметить, что несмотря на это, феномен капоэйры
распространился по всей стране и стал одним из самых
узнаваемых элементов бразильской культуры. Более того,
сегодня капоэйру можно найти на других континентах, во
многих странах.
89
Толерантность и понимание всегда присутствуют во
время игры двух человек в роде капоэйры – немного
борьбы, немного танца и всегда взаимодействие. Ведь,
для хорошей игры необходимо быть внимательным
наблюдателем и изучать друг друга.
Вовлечение молодежи с меньшими возможностями
Как мы знаем, рабство и в Бразилии, и в Европе
осталось далеко в прошлом. Несмотря на это,
социальное неравенство существует, без сомнения.
Нередко молодые люди из менее обеспеченных слоев
общества принадлежат к какой-либо группе капоэйры. В
большинстве случаев, это касается городов, молодежь из
малых деревень редко имеет возможность тренироваться.
Этот факт подстегнул нас создать возможность для людей
из экономически неблагоприятных районов познакомиться
с капоэйрой. Для них это открывает новые перспективы,
возможность, для многих впервые, выехать заграницу и
познакомиться с новой культурой.
Hanna Stachowska
90
Игры Капоэйра
Ловец
Правила игры: Лидер игры собирает группу и выбирает
ловца. В это же время выбирается кто-то (ловец не должен
знать кто это), кто будет освобождать пойманных. Ловец
должен лишь дотронуться до того, кого хочет поймать, и тот
становиться в позицию эшкива до тех пор, пока его не
освободят. Чтобы отпустить пойманного, освободителю
необходимо сделать
какое-либо движение
капоэйры, например
мейа-луа, или любое
другое,
выбранное
лидером. В течение
игры
ловцов
и
освободителей может
становиться больше.
Для
большей
продолжительности
игры
участники
должны защищать освободителей. Когда освободитель
пойман, игра окончена.
Игра на внимание
Правила игры: Участники игры становятся по местам, как
на обычной тренировке капоэйры. Один из участников
становится впереди группы, спиной к остальным. Он
начинает делать жинга, а другие следуют ему. Когда он
разворачивается, остальные должны сделать движение,
ранее выбранное лидером группы. Tот, кто не успевает
сделать движение вовремя, занимает место игрока
впереди.
91
Найди лидера!
Правила игры: Участники организовывают «роду». Один из
участников остается вне “роды“. Среди оставшихся в
“роде“ выбирается один лидер, который в дальнейшем
будет задавать движения . Выбранный должен делать
движения капоэйры, а остальные следовать за ним.
Участник, оставшийся вне “роды“ становится в середину и
определят лидера, т.е. угадывает, кто задает движения.
Капоэйра батарея
Правила игры: Лидер игры выбирает несколько участников,
которые должны изображать инструмент, заранее
выбранный лидером (пандейру, aтабаки, беримбау и т.д.).
Один
за
одним,
участники
изображают
звуки
инструментов. Остальные должны догадаться, какие это
инструменты и расположиться в порядке батареи (группы
инструментов) так, как это принято в их группе.
92
Capoeira groups which participated
in “Roda of Nations”
93
Ginga Brasil, Portugal
The Association Cultural Ginga Brazil was founded by
Severino José Bezerra (mestre Nenê) in 1986 in Recife, a state
of Pernambuco. Nowadays, a group exists in different states of
Brasil, however its main centres are in Recife and São Paulo.
Mestre Nenê began his way of capoeirista in a group Chapéu
do Couro with mestre Corisco and after the foundation of the
group Ginga Brasil he moved to São Paulo, where he lives
now.
A
group
is
particulary
involved in
the
preservation
of brasilian
culture, and,
among
others,
capoeira, its
basis
and
sources.
In all Ginga Brasil’s
centres we can see a very
vital progress of social work
with unloved social groups,
children and elderly. In São
Paulo
Mestre
Nenê
developed
activities
connected with making
high
quality
drums
instruments and learning
how to play on them.
94
Group Ginga Brasil has got their own centres in
Europe too, for example in Estonia (trained by graduado
Ligeirinho), in Andora (instructor Leão) in Switzerland (professor
Carlos Capoeira) in Portugal (graduado Cangaceiro). A
Portuguese group exist since 3 years in a few cities on the
north of Portugal and in the center, but the main center is
occour in São João da Madeira. Plaese visit our website:
www.gingabrasilportugal.com.
You can contact us by mail of graduado Cangaceiro:
[email protected].
Ginga Brasil, Estonia
Group Ginga Brasil Capoeira in Estonia was initiated in
November 2004 and was registrated one year later. Lead by
graduado Ligeirinho Ginga Brasil Capoeira was the first
capoeira group in Estonia.
The group started with many difficulties because
capoeira was unknown in Estonia and only five students took
part in the first training. Trying to get recognition with non-profit
shows and spreading-actions without financial help it was
possible to survive only with a lot of work and sweat. In 2005
Ginga Brazil group started expanding the name capoeira
appeared for the first time. The group was registered as MTÜ
Ginga Brasil Capoeira and doors of new training places were
opened to new students. By the end of summer 2005 the new
training locations had in total 30 capoeira students. The
participation of new students also gave the opportunity to
organize the first batizado of Ginga Brasil Capoeira group in
Estonia.
95
Graduado Ligeirinho continued to develop his work by
adding to the traditional capoeira also Capoeira-Fit and
Hidrocapoeira - both very physically-orientated but not
differing much from capoeira and its basic movements.
When a daily updated web-site www.gingabrasil.ee
was launched capoeira became quickly more accepted by
Estonians: students and others, who were interested in
Capoeira, began looking for more information about it. The
group Ginga Brasil Capoeira acquired new students and new
days for trainings. The second batizado took place in the
presence of a special guest: contra-mestre Boaiadeiro of
Ginga Brasil Capoeira.
Ginga Brasil Capoeira group is successful both in Estonia
and in the rest of Europe. Group’s master Nene, who has a
long history with capoeira’s philosophy and foundation, has
become one of the best teachers of capoeiristas and many of
his students are successful in other groups, too. So many
96
people have been looking at Ginga Brasil Capoeira envying
its discipline, organization and Mestre Nene´s bases.
Ginga Brasil Capoeira is represented in Estonia by graduado
Ligeirinho who administrates all the training places and leads
trainings himself. Graduado Ligeirinho has lived in Estonia with
his wife and daughters since 2004. He has followed Ginga
Brasil Capoeira with dedication for nine years, always guided
by contra-mestre Boaiadeiro in Brazil.
Graduado Ligeirinho: I would like to thank my family, my wife
and especially my students who believe in my work. Obrigado.
97
Capoeira Brasil, Poland
A Capoeira Brasil group was founded on 14th January
1989 – one year after the celebration of 100th anniversary of
the slavery abolition – in Niteroi in Rio de Janeiro, by three
experienced mestres: Paulão from Fortaleza in Ceará, Boneco
from Barra and Paulinho Sabiá from Niteroi. It is worth
mentioning that they all used to train in Senzala group before
and after a year of cooperation, they decided to change
some of their learning technique. From the beginning the main
target has been promoting Brazilian culture and, of course,
capoeira. The specific aim has become propagating
capoeira masters’ work and the exchange of their
experiences, so that they can transfer their philosophy and
skills. They work together with the society to form the culture.
After years of trainings in Capoeira Brasil are a lot of
masters now, who are teaching in many Brazilian states and
abroad. Those masters are well-known because of their high
technique standard. They have got enough ability and
dedication to learn and transfer a knowledge about capoeira
98
in schools and poor communities. At present, group Capoeira
Brasil is one of the biggest and the most known capoeira
group in the world.
Its centres are to find:
• in most of states of Brasil (master Paulinho Sabiá),
• in South America (masters: Boneco and Jelon Viera),
• in Europe (master Paulão Ceará) – France, Belgium,
Germany, Finland, Italy, the Netherlands, Poland and
Hungary
• in Australia (instructor Peixe).
Capoeira Brasil in Poland
Grupo Capoeira Brasil appeared in Poland in August
2006. The main initiator of the Group is formando Marcão, who
came to Poland on Zimba and Serinhia´s invitation. Thanks to
them, their idea and engagement of a lot of people, it was
possible to establish our Polish group.
Everything started after a journey to Brazil... Hubert
Garsztka (Serrinha) and Łukasz Braciszewski (Zimba) were
training capoeira in Capitaes de Areia group in Poznań for six
years, but they felt they needed something more, so they
went to Brazil to get a new experience. They have found an
inspiration in Capoeira Brasil group.
Uncommon feeling exerted on them especially formando
Marcão.
Zimba and Serinha decided that they would do anything they
could to establish Capoeira Brasil division in Poland. How they
said, that they did.
First step to create a Capoeira Brasil group in Poland was
camp in Ślesin in August 2006.
Formando Marcão unfortunately left Poland in
November 2006. In his place instructor Lango came in March
2007. Lango usually teaches capoeiristas in Poznań, but
sometimes he takes part in trainings in other cities. All Polish
99
divisions have got their own trainers and people who have to
look after the organization, too:
• Poznań - Instructor Lango
• Konin - instructor Lango, Biriba, Peixe-Cru, Zimba
• Strzałkowo – Biriba
• Inowrocław – Bailarinho
• Bydgoszcz – Bailarinho
• Piła – Piri-piri
Our group has got a division even in Ireland, where the
trainings are organized by Gaivota. Together the Polish section
contains almost 150 people.
What do you like about Capoeira?
Canudo (Marek):
I like Capoeira because for me it’s a stepping stone from real
world. In that moment, when you put on the abadas and play
Capoeira in the rhythm of berimbau it makes you forget about
the rest of the world. You can be a normal Clark Kent during
all week, but being Capoeirist makes you feel like a Superman
☺. Capoeira makes me more self – confident. I like the variety
– in Capoeira
there
is
something
for
everyone.
You
can’t jump like a
monkey? – So
sing! You can’t
sing? – Jump like
a monkey. You
can`t do any of
these things? –
Be smarter than
a monkey and a
choir for a singer.
100
Verde (Patryk):
I love samba de roda! I can’t dance, but I like this time after
the fight when I can rest and look at lovely girls dancing in
front of me.
What is the most difficult thing to learn?
Zimba (Łukasz):
Surely most capoeiristas (especially the youngest ones) have
got troubles with acrobatics and with learning how to play
more complicated rhythms on berimbau, but I think, if
someone works hard and regularly, he will conquer all
difficulties.
Capoeira is… dance? game? fight? – or maybe a
mixture of all these things? It’s a hidden fight masked as a
game and dance. It’s a game of manual skills, beauty and…
malice. Capoeira is an inseparable part of the Brazilian
culture, which is so different to the Polish one. We have got
different languages, cultures, traditions, but in some elements
of Capoeira Brasil’s philosophy you can find components
which unite us, like popular folk traditions, patriotism and ethic
values.
101
Fundação Internacional Capoeira Artes das Gerais
(FICAG), Belarus
Fundação Internacional Capoeira Artes das Gerais is a
foundation, which has the aim of spreading Brazilian culture
through capoeira. Its activity has a huge social significance
because FICAG works with people of all social classes for a
renaissance of ideals of citizenship. FICAG is a free space of
capoeira, working to gather information about all centers of
capoeira both in Brazil and around the world to collect the
results of capoeira research and to put all these to one
common database to create the best conditions to deepen
one´s knowledge in capoeira.
Fundação Internacional Capoeira Artes Das Gerais was
established in 1992 in Belo Horizonte (Brazil). At the very
beginning it was called Capoeira Artes Das Gerais. It was
founded by Contra-Mestre Museu, Contra-Mestre Aranha,
Professor Grande, Professor Marcelinho. The aim was to spread
capoeira regionally, preserving the traditions of Mestre
Bimba’s teaching. Until 1992 the founders of Artes das Gerais
related to capoeira group Мorro de Santana, lead by Mestre
Reinaldo.
Soon Artes das Gerais became very popular in Belo Horizonte,
mainly due to the organization of workshops with respected
mestres of capoeira. In 1994 FICAG had its first division. Mestre
Aranha left the group and founded his own group. Later, in
2003, Мestre Nem left the group, too. After that the group’s
name changed to Fundação Internacional Capoeira Artes
das Gerais.
From the very beginning up to now Mestre Museu has
been leading the group FICAG . During his work departments
of the group were founded all over the world, mainly in Europe
and
Northern America. Today Fundação Internacional
Capoeira Artes das Gerais has about 40 departments in Brazil
(such states as Minas Gerais, Sao Paulo, Parana, Rio Grande
102
do Sul, Santa Catarina, Ceara, Brasilia (DF)) as well as in other
countries (USA, Japan, England, Belarus, Poland, Germany,
Portugal, Russia, Chili and France).
Jamil
Raimundo,
a.k.a
Mestre Museu, was born
11.11.1965. He started his
career in capoeira in 1978
on the streets of Belo
Horizonte (Minas Gerais, BR).
In
1995
due
to
his
contribution in spreading
capoeira and teaching for
free children from the poorest families who live in favelas, he
got a honorary degree of Mestre de Capoeira.
Since 200--?? there have been two mestres in the group:
Mestre Museu and Mestre Jaiminho.
Today their work is based on educational projects and social
inclusion.
In 2007 FICAG will celebrate its 15th
anniversary. During this time the group has
gained the worldwide recognition among
capoerists and people not involved in
capoeira.
FICAG has its own logo, which is worn on
the abada.
The philosophy of FICAG is based on a constant
aspiration to perfect its work on all levels. Capoeira for us is a
powerful pedagogical, artistic and cultural resource. We are
doing our best to maintain capoeira as an instrument of
intercultural learning, as a method of passing life experience.
FICAG claims to contribute in preserving universal human
values based on mutual
respect,
principles of social
involvement and ideals of freedom. Also it promotes Brazilian
culture all over the world. The work is directed at developing
103
and strengthening the personal qualities of a capoerist, his selfconsciousness and self-evaluating.
FICAG
sees
capoeira
as
an
original art of Brazilian
people;
natural
expression
of
freedom. We claim to
provide
everybody
who
practices
capoeira with allround
help
and
support. We work to
make capoeira live.
In December 2004 a Belarussian group of capoeira
became officially a part of a well-known international school
FICAG. Then there
were
15
full
beginners
training
together. But the
huge desire was to
be
seriously
engaged
in
capoeira and to
develop intensively
this
direction
in
Belarus. Within 3
years
of
our
existence
as
a
school of capoeira here in Minsk we have had lots of changes.
At present FICAG (Fundação Internacional Capoeira Artes
das Gerais) is the first and the best school of capoeira in
Belarus. There are more than 80 people at the age from 6 till 50
in our group. Except for daily work at trainings, we regularly
realize various events: general rodas FICAG-Belarus (once a
month, all our group and many visitors participate in it), street
104
rodas, various seminars and workshops with the invitation of
our colleagues from Germany, Poland, Russia, and now
already from Lithuania;
We appear at various sorts of events (youth
educational projects, charitable actions for children, masterclasses, corporative evenings, shows in clubs), we spread the
information about capoeira and our group via mass-media.
The greatest and most important events for our visits to
Belarus of our masters from Brazil. In June 2006 we realized the
first Batizado and troca de cordas in Belarus. Mestre Museu,
Contra Mestre Curio and Est.a Contra Mestre Careca were
guests at this event .
In 2007 the Festival of capoeira took place. It was a
large-scale action
on a high level. Its
participants were:
Mestre
Museu,
Mestre Jaiminho,
Contra
Mestre
Curio,
Professor
Kojahk,
Est.
a
Professor Coxinha
and
numerous
capoeiristas from
the branches of
our group in Poland, Russia, Lithuania, and also visitors from
other cities and schools …
Starting from autumn 2007 we are opening two more
new groups for adults and we are continuing admission to
children's groups because the interest in capoeira is increasing
in Belarus. It occurs basically thanks to our work.
Our group FICAG-Belarus is planning to grow and make
further progression: we are opening new sections not only in
the capital, but also in other cities, are continuing to work with
kids and spread the information about capoeira and Brazil.
105
In our plans we also have educational and social
projects, various actions on an exchange of experience and
certainly a trip to Brazil in July 2008. After the last Batizado we
are extremely full of
energy and inspired to
work, for which we once
again thank our masters
and
everyone
who
came to visit us.
One of the results
of our work is the site
www.ficag.by. Here it is
possible to find lots of
information
about
capoeira, both generally
and specifically about our group, see photos and chat on the
forum. We are intending to translate the site into Portuguese in
the very near future.
Monitora Raposa is the head of the branch of FICAG in
Belarus. Thanks to her personal qualities, knowledge and
assiduous work, as well as the support of the senior students
(Branquinha, Gata, Macaquinho, Papagaio, Churaque, HeMan, Sereia and others.) so many people had a chance to
find themselves lifelong hobbies, new friends and close
people. At present capoeira is not an abstract picture from
cinema, but something that any Belarussian can do in one of
the world´s most recognized and respectable capoeira
schools.
106
Senzala, Ukraine
The story of the Ukrainian group Senzala began in 2000
by the first Ukrainian capoeira workshop with contra-mestre
Rui. He was the first Brazilian capoeira teacher who visited
Ukraine. After the workshop
our group became an
official
part
of
Grupo
Senzala de Capoeira under
contra-mestre
Rui´s
leadership, who lives and
trains
in
Copenhagen
(Denmark) and mestre Beto
from Rio de Janeiro (Brazil).
In 2001 a few people from Kiev visited Copenhagen,
passed batizado by contra-mestre Rui and became the first
graduated students in Ukraine. After graduating, one more
group of beginners was created in Kiev. The following year
Rui´s second workshop, with a lot of guests from different
countries, was organized. In the period from 2002 to 2006
several workshops with Rui and his graduated students instructors Segonha, Dorado, Vida - were provided. Also at this
time the third Senzala group in Kiev was founded.
The year 2006 was one of the most important for us. In
winter 2006 we institutionalized the state organization - "The
center of Development of Brazilian Culture". The Center was
supposed to be the official representative of Senzala
Capoeira in the Ukrainian government. The three main
directions of work of the organization - providing of capoeira
classes in Kiev and other cities; organizing of workshops and
festivals of Brazilian culture; making show-programmes with
capoeira, maculele etc. in government and private sportcultural activities.
107
In May 2006, after several years of work, the first
batizado of group Senzala took place in Ukraine. More than
150 from 5 countries took part in a workshop and attestation.
Today group Senzala in Ukraine consists of four parts in
Kiev and two in other cities, including beginners and children
groups. Senzala has got 5 teachers, now.
108
Bibliography
José Luiz Cirqueira Falcão, The Capoeira is of Brazil? The
Capoeira in the Context of the Globalization.
www.portalcapoeira.com, 2003
Antônia Liberac Cardoso Simões Pires, Bimba e Pastinha e
Besouro mangangá. Três personagens da capoeira bahiana.
Universidade do Tocantins, 2002
José Luiz Fazzi, Jogos de cintura. Vozes, 2001
Nestor Capoeira, Capoeira – o galo ja cantou. Record, 1999
Nestor Capoeira, Capoeira – o pequeno manual do jogador.
Record, 1999
Jean- Pierre Warnier, A mundialização da cultura. Notícias
Editorial, 1999
109
Participants
Belarus, LUNA,
(Capoeira Group FICAG)
Alexey Chigak
Ivan Chernov (Papagaio)
Andrej Kozlov (Macaquinho)
Tatiana Mogilevets (Simpatia)
Alexey Reuckij (Churaque)
Anastasija Tsitsenko (Branquinha)
Estonia,
Lauro Cesar Lins (graduado Ligeirinho)
MTÜ Ginga Brasil Capoeira Ruslan Jernakov (Catita)
Olar Krjukov (Visconde)
Hendrik Kukk (Fuu)
Dina Smaljakova (India)
Marina Tafantshuk (Pitbull)
Poland,
Hanna Stachowska
Fundacja ‘Rodowo’
Weronika Graj
Alina Jędrzejek
Przemek Olszewski
Piotr Puczyński (DŜaba)
Marta Spychalska
Anna śętkowska
Portugal,
Ricardo Nascimento
Associação Estamos Juntos (graduado Cangaceiro)
Grupo Ginga Brasil
Luis Barbosa (Alimento)
Tania Marisa Ferreira de Castro
Renato Lopes Azevedo
Jorge Manuel Martins Simão
Ana Luísa Tavares
Nuno Pereira (Campainha)
Manuel Antonio Portela (Toninho)
Ukraine,
Oleksiy Solodkyy (Espantalho)
The Centre of Development Anastasiya Chernyshenko
of Brasilian Culture
Olena Chernyshenko (Salvadora)
Maksim Koriak
Olga Panova
Natalia Popudribko (Olivia)
Igor Vietrynskyi (Salcicha)
with a company of:
110
Viktor Nank
Jose Erivan Nascimento