versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
Transcrição
versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
SALVATORE COLOMO dal 1800 al 1900 Nurra, Romangia, Sassarese VOLUME 14 Poesie in limba – Nurra, Romangia, Sassarese dal 1800 al 1900 Collana «Sardigna in limba» Progetto editoriale e testi: Salvatore Colomo Progetto grafico e impaginazione: Gabriella Tornatore, Essegierre Srl Ricerca e editing: Roberta Girola, Essegierre Srl © Copyright 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s. di S. Colomo, per la Collana «Sardigna in limba» © 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s - Nuoro, via Foscolo 45, per «Poesie in limba – Nurra, Romangia, Sassarese dal 1800 al 1900», Volume 14 della Collana «Sardigna in limba» Tutti i diritti sono riservati. Nessuna parte di questo volume può essere riprodotta, memorizzata o trasmessa in alcuna forma e con alcun mezzo, elettronico, meccanico, in fotocopia, in disco o in altro modo, compresi cinema, radio, televisione, internet, compact disk, senza autorizzazione scritta dell’editore. L’editore si scusa per un eventuale involontario utilizzo di materiali coperti da copyright ed è a disposizione degli eventuali aventi diritto che non è stato possibile contattare. 1° edizione - 2008 EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 Nuoro tel. e fax 0784/257121 www.sardegnaweb.it - [email protected] La collana «Sardigna in limba» nasce dal desiderio di leggere la vera cultura e la storia delle genti di Sardegna attraverso il suono ritmato delle loro poesie. Perché i poeti sardi non sono quasi mai dei veri letterati, ma semplici cultori della lingua e delle tradizioni locali, provenienti dal popolo, di cui sono la voce più autentica. Ascoltare versi che parlano di vita, d’amore, di leggende, nel dialetto locale in cui sono stati scritti, ci collega istantaneamente all’essenza stessa dei luoghi e dei tempi in cui sono stati concepiti. È la forza della limba, legata alle tradizioni e al sapere più antico, che ci aiuta a rivivere i fatti e gli argomenti narrati con autenticità e a non dimenticare la potenza culturale della letteratura poetica, la più tradizionale dell’isola. Sottili o ironici, beffardi o delicati, i versi qui raccolti nascono dall’animo di poeti sardi che, dal Quattrocento a oggi, non hanno mai smesso di cantare la vita e i suoi eventi con naturalezza e spontaneità, ma anche con grande maestria e raffinatezza. L’opera è articolata in venti volumi: i primi quindici raccolgono poesie vere e proprie, gli ultimi cinque sono invece dedicati alle gare poetiche, di cui la Sardegna vanta una ricca e fantasiosa tradizione, purtroppo a forte rischio di scomparsa: i poeti improvvisatori ancora in attività risultano infatti ormai pochissimi. Gli agili libretti sono classificati per gruppi di subregioni e per periodo storico; all’interno gli autori sono elencati in ordine cronologico, in base alla loro data di nascita, e sono corredati da una breve nota biografica. Per le poesie, la subregione è relativa al luogo di nascita dell’autore, mentre per le gare poetiche al paese in cui sono state disputate. L’impostazione in base alle antiche subregioni della Sardegna (piuttosto che alle nuove province, per esempio) nasce dal pensiero che la poesia dialettale – per quanto sicuramente ritenuta importante e interessante da una vasta schiera di ammiratori “contemporanei” – sappia più di antico che di moderno. È dunque parso naturale collocarla in quelle che ancora oggi vengono considerate le regioni storiche per eccellenza, i veri “territori” della Sardegna, tuttora così identificati da pastori, contadini, gente comune, cioè da quel popolo sardo che ha costruito nei secoli e che ora custodisce le tradizioni e i costumi della nostra isola. La poesia sarda è una sorta di plurisecolare epopea di dimensioni sterminate, per cui la presente opera non ha presunzione di completezza, anche se la ricerca è stata impegnativa e ha consentito di accedere a criteri di scelta validi sotto tutti i punti di vista: letterario, cronologico, territoriale. Per ora vuole essere quasi un assaggio generale, sia pure piuttosto ampio e omogeneamente riferito ai diversi territori, destinato a tutti, estimatori, conoscitori, ma anche comunissimi lettori che per la prima volta si avvicinano alla poesia dialettale. Per ogni autore sono state scelte alcune poesie, ma l’ambizione è quella di continuare a cercare e raccogliere materiale con cui proseguire, in altre collane simili, l’arduo compito di valorizzazione della nostra poesia, uno degli elementi più rappresentativi, e contemporaneamente poco conosciuti, della cultura del nostro popolo. Salvatore Colomo Giovanni De Sa Rughe (XVIII-XIX secolo) Poeta di Tissi, visse intorno alla metà del 1700. Descritto dallo Spano come «uomo di specchiata virtù» che «aborriva gli amori e si tratteneva nelle cose serie e tetre», scrisse canzoni di carattere molto popolare. Fattan sas duras pedras sentimentu Fattan sas duras pedras sentimentu et si bestan su mundu de tristura, s’ispozent sas campagnas de cuntentu, lessat ogni pianta sa virdura et benzant ad intender su lamentu chi faghet custa mama trista iscura, chi pianghet su fizu sou amadu mortu da unu casu disastradu! Piangano totu sos irrazionales, lessant sos insensados sa duresa, piangano totu sos uguales et multiplichent totu sa ristesa, diant de sentimentu sos segnales et manifestent sa naturalesa; Et si movant unidos cun ternura d5 d A sas chenscias de custa trista iscura! Piangant et suspirent sos humanos, cuddos chi tenet usu de rejone, cun d’unu coro blandu che cristianos diant ad sos lamentos attenzione. Lu discurrant minores et anzianos et fattan ad su casu riflessione, chi pianghet su fizu addolorida in terra mortu et privu de sa vida. Mortu da una morte disastrada chi causat horrore su bastante: una grande fiera archibusada li privesit sa vida ind’un’istante. Sa mama si ruesit dismajada ca su dolore fìat penetrante, appena nesit: «Fizu meu amadu, et chie de sa vida ti hat privadu?». No est istadu no de manu anzena ma de propria manu sua istesit, su samben qui teniat in sas venas in terra totu quantu permassesit. Oh sentimentu mannu, o forte pena chi ipse matessi sa morte si desit! Ca fiat garrighende s’iscopetta s’isparat, et li dat a testa netta. A testa netta su tiru li desit, oh sentimentu forte, o pena manna! Ad su tiru sa mama si boltesit de assustu tremendesi che canna, cand’ad s’istante su fizu bidesit d6 d in terra mortu, in s’oru de sa janna; et lu leat luego in brazzos suos et si ruene mortos ambos duos. Sa corza fiza comente bidesit su frade mortu et i sa mama ancora, continente sos pilos si falesit pianghendelos ambos in cudd’ora; luego prontamente boghes desit pro accudire sa zente de fora ca non teniat chie l’aggiuare et no ischiat contu de leare. Si pensaiat tota cudda zente qui fi ni mortos ambos de unu tiru, pianghiana totu amargamente et de coro daiant su suspiru; et mirendelos bene attentamente bidesint chi teniant su respiru, et discurrende de los liberare procuresint su meigu avvisare. Su meigu avvisesint prontamente et i su confessore cun cuidadu: ambos duos benzesint continente cun d’unu passu meda pressuradu, fattesint su chi fit cumbeniente forse mai de haer cunfessadu, sa mama dismajada revivesit ma su fizu fit mortu, et non torresit. Appenas li jompesint s’ozu santu, et da chi non potesit cunfessare sos suos si fi niant de su piantu, d7 d nisciunu los podiat sussegare; sa mama pianghende ater’et tantu ca bidiat su fizu agonizare, et de cantu sa pena fit sobrada ad su muru sa testa si attappàda. S’attappaiat sa testa ad su muru ca bidiat su fizu agonizende. De cantu su dolore fiat duru altas boghes daiat pianghende: su manzanu in sa festa fit s’iscuru, su sero cun sa morte battagliende, su manzanu fit sanu, friscu et forte su sero fit in brazzos de sa morte. Su manzanu ad sa festa fit andadu de Santu Mauriziu gloriosu, sa santa missa haiat iscultadu cun d’unu summu gustu et meda gosu; a part’e sero si fit ritiradu ca su torrare a domo fit forzosu, a pagu trattu ch’in sa janna intresit sa vida cun sa morte commutesit. Commutesit sa vida cun sa morte chi mi dat sentimentu a lu contare: unu tiru fìeru et meda forte li cherfesit sa vida annichilare. O fit destinu sou, fadu o sorte, o puntu qui teniat de passare; no esseret naschidu tando nessi pro si dare sa morte isse matessi! Finis mama affl igida isconsolada d8 d abblanda su piantu et tantu dolu: non vivas de asie angustiada chi Deus t’hat a dare su consolu; vive sempre cun issu resinnada et tene s’isperanzia in issu solu, lassa cussa tristura et i su piantu ca niente non logras cant’et cantu. d9 d Gavino Luigi Salis (XVIII secolo-1872) Nacque a Ploaghe intorno alla fi ne del 1700 ed esercitò la professione di notaio. Apprezzato per la sua onestà e la sua bontà d’animo, ci ha lasciato una copiosa produzione di poesie. Morì nel 1872. Filumena isfortunada Filumena isfortunada, ti cumpiango sa sorte ch’has turmentu et pena forte in restare desolada. Cudda dulze cumpagnia et qual’entu hat trasportadu? Qual’azzident’hat turbadu sa suave melodia? Ue est dada s’allegria ch’in te continu regnàda? Tue qui tantu consolos in sas campagnas amenas cun ateras filumenas daisti ad sos russignolos, d 11 d in mesu de tantos dolos bido qui ti ses istada. Cuddos qui tantu t’amàna bido qui ti sunt contrarios, cuddos qui cun tonos varios sa boghe ti accumpagnàna bido qui lassadu t’hana sola sola isconsolada. Filumena isfortunada! d 12 d Sa cara tua, Elèna grassiosa Sa cara tua, Elèna grassiosa, in regiros m’hat postu de olare. Comente senza te hap’a campare? No est dabile mai cussa cosa. No est dabile mai, biancu nie, campare senza te, o ricca perla, qua s’ermosura tua, Venus bella, in regiros m’hat postu nocte e die. Benzat sa morte edducas s’est gasie e mi privet de vida senza appella; in su qui naro non b’hat cautella qua viver senza te est passionare. Cussa si narat pena sublimada su viver senza te, ricca aurora, qua fisti s’attrattiva appresadora de sa persone mia isfortunada; in me cuntentos pius non bei hada si dai su pectus tou nde so fora, sempre pensende in te isto a dognora chi non poto un’istante reposare. Reposare non poto unu momentu qua ti juto continu in memoria. d 13 d Qualchi imbasciada, donosa, m’imbia, nendemi qui ses sana e so cuntentu; solu solu nde formo su lamentu privadu de sa bella cumpagnia, non b’hat pinna a descrier s’allegria, s’affettu qui ti tenzo, riccu mare. S’affettu qui ti tenzo parziale qua non t’ido m’aggiunghet pius pena, non si antet cun tegus una Elèna pro qui ses de sas bellas prinzipale; assegurati, istella orientale, qui non durat eterna sa cadena, non b’incontrant in mare tanta rena cantos suspiros mi faghes bettare. Suspirare mi faghet s’ausenzia, sa distanzia tua, amadu coro, tue de custu pectus ses tesoro comente constat pro esperienzia, mustrati cun amore e cun clemenzia, già ides qui ti amo e qui t’adoro pro pius qu’in cadena so que moro, ti cherzo quantu tenzo dedicare. Dedicare ti cherzo totu ind’una pro esser mezus prenda sa persone, t’istimo senza alcuna fi nzione, pro te perdo sa vida ei sa rejone. Fint battor sas bellesas, giara luna, d 14 d Venus, Minerva, Diana, Giunone, tue cun issas no has paragone qua ses un’ermosura singulare. Angelicu retrattu ses pro me, ammiros de mortales e incantu, non mi cessat in ojos su piantu bidendemi, columba, senza te; est giustu su qui naro, bella, crè, non ti ponzo ironia in custu antu, fagher depo noina a calchi santu chi accanse su disizu ’e ti mirare. Si logro su disizu qu’hapo in testa de torrare, dolosa, a su pristimu, depo fagher costante determinu amareti fìdele e senza inchiesta, s’affettu chi mi tenes manifesta si imprimidu mi jughes in su sinu, piango solamente su destinu chi mi hat privu de t’idolatrare. Privare mi nd’hat cherfìdu sa sorte in su mezus fiore de s’affettu, non sento tirannia ne minetu quantu m’affannas tue, giaru norte. Non b’hat manera pro chi mi cunfortet, si discurro qu’est perdidu s’isettu, tue solu bi ses in cussu cetu, fatta a posta su coro a consolare. d 15 d Finis in te confido, oro lughente, qui s’affettu costante has a mantenner; ti tenia, ti tenzo e t’hap’a tenner imprimida continu intro sa mente: simile a su passadu fi nalmente fi nidu su patire qu’hap’a benner, custa est s’unica cosa de ottenner qui faghet duos coros regirare. d 16 d Non ti cherzo pius amare Non ti cherzo pius amare prite geniu non mi faghes, mancari sias mudada mi nde cherzo ismentigare. Como mancari mi paghes non ti do una mirada, jà qui t’hapo cumproada pius in memoria non t’hapo, jà qui cumproada t’hapo est fìnidu s’istimare, non ti cherzo pius amare. d 17 d Francesco Fais (1785-1851) Nacque a Ploaghe nel 1785 e visse in umili condizioni. Pur essendo analfabeta, ha lasciato versi degni di nota. Morì nel 1851. Marchesi de sa nostra Baronia Marchesi de sa nostra Baronia, una grassia li cherzo dimandare; Deus li potat su coro toccare e i sa mama Virgine Maria! Deus li tocchet su coro innozzente dimandende sa grassia su favore, Deus l’assistat et nostru Segnore et vivat in su mundu allegramente, custa suplica ch’este già presente, marchesi, si mi podet accansare. Si m’accansat sa grassia su marchesi chi dimando pro tanta poveresa hap’a pregare vida a sa marchesa, a sa chi in brazzos suos isposesit. Deo so de Piaghe, in su paesi però no hap’inue m’alloggiare. d 19 d S’est chi l’alloggiat custu poverittu chi tenzat larga vida cun recreu, benes de mama mia et babbu meu m’hana leadu, et como so afl ittu, isto che poverittu in eremittu senza consolu et senza riposare. Isto che poverittu pellegrinu senza tenner consolu ne reposu, pro cussu li dimando piedosu pro viver unu biccul’e terrinu e i su Deus babbu ch’est divinu a su marchesi bi l’hat a pagare. Pagare bi lu det Nostra Segnora a sa marchesa mia de Piaghe; si sa grassia cunzedit et mi faghet li prego larga vida intro et fora; muzere mia si jamat Santora, deo Franziscu, vida a li pregare. L’hap’a pregare vida a dogn’istante si mi faghet sa grassia et piaghere; a su marchesi nostru sa muzere lu tenet pro isposu et pro amante, unicu oggettu fidele et constante cantu s’anima in corpu det istare. Cantu s’anima istare det in coro dent esser duos corpos un’anima, d 20 d sa marchesa la idana reina a su marchesi re, riccu tesoro, et comente matessi bi l’imploro a largos annos potana gosare! Chi potana gosare largos annos cun allegrias et divertimentu, in custu mundu vivant annos chentu cun fizas bellas et cun fizos mannos, Nostra Segnora li ponzat sos pannos in sas dies de festa a si mudare. A si mudare in sas dies de festa sos anghelos lis fettant cumpagnia, preghend’est fìzos et muzere mia sas portas de su Chelu sunt abbertas, in su marchesi, in sa marchesa restat a fizos mios a los consolare. Pro fi nis su marchesi su barone, pro fi nis sa marchesa sa patrona che campana de oro bene sonat, Deus lis diet sa beneissione, ogni santu mi leo in divossione chi sos disizos potana lograre. Pro fi nis l’incumando a su Segnore e ad sa mama Virgine sagrada, alta marchesa nostra intitulada de sambene, de gradu et de honore, d 21 d in su Chelu e in terra hapant favore in sa corte zeleste a los amare. Finis in sa zeleste santa corte los venerene tot’in Paradisu altu marchesu nostru, altu et visu de sambene reale su pius forte, chent’annos in su mundu e a sa morte che santos los adorent in s’altare! d 22 d Francesco Brandino (1789-1854) Nacque a Ploaghe nel 1789 e fi n da giovane si dilettò nell’arte dell’improvvisazione, aiutato dal carattere particolarmente gioviale. Divenuto in seguito frate cappuccino, è conosciuto con il nome di Fra’ Giovanni Maria da Ploaghe. Morì nel suo paese natale nel 1854. Mazzone so e isco mazzonare Mazzone so e isco mazzonare e ando cant’un’ateru mazzone, e servo puru in calchi occasione e bido sos mazzones mazzonende, mancar’hapana massimas andende che can’e nasu in su trattu los chirco; sas mazzonias issoro jà las isco mancari si nde cherfana cuare. Mazzone so e non timo a niunu ca eo puru so mazzon’e mesu, bastat chi dae me ch’istent attesu mazzonet cantu cheret puru ognunu; però si contr’a mie hat calecunu d 23 d sas mazzonias mias bogo a campu, e si tempus li do de unu jampu a su de duos bei det restare. Totu sas trassas chi su mazzon’hada eo las isco e las tenzo presente, chi una chi nde fattat solamente sa mazzonia sua est accabbada; a su mazzone tempus non si dada, de una olta totu l’intendide; cando pius dormidu lu faghides tand’est chirchende a chie ingannare. Issos cun totu faghene su jogu però cun megus mai hana jogadu: inimigu che deo declaradu pro sos mazzones non che nd’hat in logu, si non poto pius lis ponzo fogu cando los bido ch’intrant in sa tana, a su mancu pius dent haer gana in logos mios mancu a bi passare. Osservade su cane cando chircat sa fera in calchi cazza regulada, osservade s’inie b’est passada, andade attent’a s’istiga s’est frisca, appenas chi la idet ndela piscat, prinzipalmente s’est cane valente; gasi matessi, e non diversamente, cun sos mazzones cherzo praticare. d 24 d Iscultade unu fattu curiosu ch’hant proadu una olta pro accasu. Furesit unu biculu de casu unu corvu famidu e bisonzosu, l’acciappat su mazzone malissiosu, lu saludat e li narat: «So inoghe, m’hana nadu chi tenes bona oghe, dami su gustu a t’intender cantare». Su corvu chi abberu lu faghiat luego bessit de un’insolutu, appenas cantat su casu l’est rutu, su casu ch’in sa ucca lu jughiat, l’acciappat su mazzone: valentìa! ch’a unu corvu maccu has ingannadu; ma si che deo astutu fit istadu non ti fisti attrividu a lu tentare. Cando cherent la fettana sa proa e benzant sos mazzones mudos mudos: si sunt de cuddos mannos e coudos si ch’andant senza jua e senza coa. Ma si lu fatto no est cosa noa ch’ateras boltas puru nd’hapo fattu, cun sos mazzones non b’hapo cuntrattu ma no est cosa de sinde fidare. Mancari benzat su mazzone canu, ca mazzonende est su pius astutu, passet in logu nettu o in logu bruttu, d 25 d andet currende o pianu pianu, istet seguru chi m’intrat in manu, a tardu si ritiret o a chito; e si m’intrat in manu li promitto chi a s’istante tot’hat a pagare. Finis già l’hapo lead’a impignu ma no isco si m’hat a resessire, isto pensende un’ateru dissignu de los poder in totu destruire, algunos cun su fogu hap’a bocchire, ateros puru cun sa mazzonera, a su manc’hap’a fagher de manera ch’intesu a mie s’hant a trabentare. Mazzone so e isco mazzonare. d 26 d Luigi Marongiu (XIX secolo) Originario di Ploaghe, visse durante il 1800. Conosciuto come Fra’ Luigi da Ploaghe, viene defi nito dallo Spano un «poeta molto corretto». Tantu tempus in s’arca in abba so Tantu tempus in s’arca in abba so e ancora a sa terra hap’a falare, tant’e tantu dent benner a siccare tantas abbas, paraulas lis do. Tantu tempus in s’arca abbandonadu so in mesu a diluvios e abissos, tant’e tantu dent benner a per issos a zessare coment’hant cominzadu, Su mund’est roda e chie l’hat formadu non cheret ch’istet sempre de un’assentu: hoe pioet, pustis faghet bentu, e bentu e abba benint a zessare. Chie hai factu su mundu e lu guvernat l’hat cumpostu de annos e istajones a sas cales diversas mudassiones d 27 d cumandesit cun lege sempiterna; istajone non b’hat gasi eterna chi non zedat su logu a sas cumpagnas; si bagnant in s’ierru sas campagnas benit s’istiu pro las asciuttare. Dies benint in s’annu tempestosas cun randines e abbas e fioccas, dies de bentu chi movent sas roccas e ballant sas muntagnas monstruosas; lampat, tronat e current copiosas sas undas in su campu pius pianu, e puru naschet s’ateru manzanu su sole nou a nos illuminare. Sas matessi tempestas e orgogliu e furias de mare burrascosas, cando paret ch’ispaccant furiosas ogni pedra, ogni rocca e ogni iscogliu, zessat ind’una ind’una su degogliu, s’impetu, su furore, sa chimera de modu ch’unu bentu e una aera infuriat e placat unu mare. Diluviet quantu cheret dai s’altura pro m’ider in sas undas annegadu, chi chie sa tempesta hat cumandadu de la calmare puru hat haer cura, essende chi non est abba chi dura’ e benint a siccare tantas undas, d 28 d ma quant’istanta friscas e profundas intro de s’arca mi devo salvare. Istesint una bolta infuriadas sas nues contr’ad s’homine mortale e formesint un’unda universale ue istesint sas terras annegadas; si sas undas de tando sunt passadas det siccare cust’abba mancu forte, e che Noè in s’arca de sa morte tenzo isettu chi m’hap’a iscampare. Sa nue chi cumparet in s’aera unu bentu la jughet e la portat, pioat quantu cheret, pagu importat, tantu pro tantu est nue passizera; s’arca mia però forte e lezera a tantas abbas hat a resistire e quantu pius abba hat a frundire pius alta in aeras hat alzare. Pro fi nis già ch’hant tempus segnaladu tempestas e burrascas abb’e bentu, creo ancora ch’hat haer fi nimentu cust’unda chi mi tener inserradu: pro como so in s’arca asseguradu, suggettu sì a tragos e patire, pustis però chi s’abba hat a fi nire s’arca mia sa terra hat a toccare. d 29 d Bachisio Fara (1806-1888) Nacque a Villanova Monteleone nel 1806 e fu un rinomato improvvisatore e poeta. Morì nel 1888. Innanti mortu... 1. “Innanti mortu de ofèndere a Deu” deviat narrer dogni pecadore. Si si l’esserat tentu cudd’amore chi ancora Issu cun nois at usadu! Pro ponner tantu afetu a su pecadu dogn’ora dae nois est ofesu crëinde chi sa morte ch’est atesu ma iscuru a chie faghet malu impreu. Innanti mortu... 2. Pro ofèndere a Deu innanti mortu, in presse si mi abbrèvïet sa vida. Pro su pecadu est s’anima perdida, mal’apat cantu afetu bi apo postu. Ja nde tenzo ’e su mundu un’acunnortu, d 31 d totu est caminu de mi cundennare. Deus meu, sa morte mi mandade innanti de mi sutzeder cuss’errore. Innanti mortu... 3. Innanti de mi sutzeder cussu dannu, Deus meu, mandàdemi sa morte. Su biver in su mundu no est sorte ca est a dare a s’anima un’ingannu. Mi nde dia de su mundu tenner mannu s’aera navigadu a sa segura Ma mi faghet restare cun paura no mi castighet Deu cun rigore. Innanti mortu... 4. Si Deu cun rigore mi castigat ja nde tenzo de su mundu un’allegria! Mezus sa morte benènnida siat, cun coro mi l’abbratzo che amiga ca est defesa mia e no mi obbligat a ofendere a Deu mai pïusu. Su biver in su mundu est un’abbusu chi est de s’anima tantu ingannadore. Innanti mortu... d 32 d 5. Ingannadore est de s’anima tantu su mundu, su d’ïàulu, sa carre. Obbligadu m’agatat a lu narrer chi Giudas dae custu no est santu. Oe l’est pianghinde e l’at pïantu su pagu amore chi at tentu a Deu. Ma est bisonzu de mirare s’esser meu chi so peus de Giudas traitore. Innanti mortu... 6. Peus de Giudas deo apo traitu cuddu Deus chi tantu mi at amadu. Totu su samben sou at terramadu pro sodisfagher su meu delitu e si nd’aerat tentu su meritu no fut bistadu invanu su patire. Pro chie Deu at chérfidu sufrire su bi pensare càusat orrore. Innanti mortu... 7. Arrorizat su meu pensamentu a cantas cosas Deus est dispostu. In-d-una rughe est isvenadu e mortu e-i su pecadore non cuntentu. Acò sa ricumpensa chi nde at tentu d 33 d de cantos benefìtzios nos at fatu: su pecadore tiranu e ingratu no lassat de ofender su Signore. Innanti mortu... 8. No lassat de ofèndere a Gesusu, su pecadore est tantu incrudelidu. No ses cuntentu cun cantu at patidu fragelladu lu cheres de pïusu. Pro no abbandonare su mal’usu ti cheres a s’inferru cundennare. Deu est tantu impignadu a ti salvare e tue ses de te ingannadore. Innanti mortu... 9. Ingannadore ses de te matessi chi ti as dadu sa morte a manu tua. Da su pecadu est bisonzu chi fuas ca s’intras a s’inferru no ndi ’essis. Pecadore, discurre in custu nessi: de su castigu tènende timore. Innanti mortu... 10. Si no tenes timore ’e su castigu d 34 d ses cundennadu a una morte eterna. Sa volontade tua ti cundennat pro no abbandonare s’inimigu. Si ti abbratzas a Deu pro amigu in sas tentassïones ti defessat. Pecadore, si in custu no bi pessas as a proare penas e dolore. Innanti mortu... 11. As a proare dolores e pena si sa morte t’agatat in pecadu. Mira a Cainu chi est su primu nadu cantos annos det esser in cadena. O ti pessas chi custa barantena det aer isperàntzïa de fìnire? Giòmpidu chi intret s’anima a patire no b’at defessa e ne procuradore. Innanti mortu... 12. Finis, no si nd’agatat de procura chi da s’inferru potat libberare. Si in su mundu no pensas de purgare s’ànima tua da ogni brutura no b’est in legge, e peruna iscritura faeddat chi s’inferru est temporale: s’ànima istat patinde istantzïale d 35 d cantu Deus est Deus Salvadore. Si si l’esserat tentu cudd’amore. d 36 d Postu bos apo in sa rughe Postu bos apo in sa rughe dae sos capricios mios e formezis tantos rios de cussu samben sagradu. Restezis totu isvenadu pro dare a su mundu lughe. Pro dare lughe a su mundu Bois cantu azis patidu e deo Giona dormidu de su bastimentu in fundu chena pensare secundu in s’errore causadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. In su causadu errore paga cura bi apo postu: bos apo isvenadu e mortu comente malefatore e Bois, babbu de amore, sa morte azis abbratzadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. d 37 d L’apo apïagadu tantu cun sa bruta limba mia su tales chi meritia de aer oe piantu. E Bois mi nd’azis frantu pro su costazu afritzadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Pro s’afritzadu costazu m’at suspesu ’e sos castigos. Postu bos apo in obbrigos de s’immortale ’iazu cun cuddu pesante trazu chi a pala azis portadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Postu bos an subra palas cudd’òpera terminada. Ma sa causa est fundada pro sa vida mia mala, Ponìdemi nessi a un’ala chi no sia abbandonadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. d 38 d Bois no m’abbandonedas pro sa subrabonidade. Merìto ’e mi cundennare ma custu no mi lu fatedas ca nd’azis salvadu medas de sos rutos in pecadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Medas de sos chi sun rutos Bois los azis salvados ma si sun umilïados a pes bostros resolutos e Bois los azis giutos che unu veru avocadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Pro sas miradas continas chi in coro Bos impremesi sa testa Bos trapassesi dae crudeles ispinas e-i sas manos devinas cantu turmentu an passadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. d 39 d Passesit cantu turmentu su Divinu Redentore. S’est fatu de su pecadore ghia, médïu e sustentu déndeli su sacramentu su corpus Bostru sagradu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Su corpus Bostru devinu cherfezis a totu dare ca mi cherizis torrare cale innotzente bambinu. Ma eo pïus indinu sigo a pecare ostinadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Pro sas grascias e favores chi pro s’òmine azis fatu tropu so istadu ingratu e indignu pecadore. Dàdemi fortza e fervore chi abbandone su pecadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. d 40 d Chi su pecadu abbandone s’assistèntzïa mi dade. A Bois m’apo a bortare che-i su bonu ladrone pro sa morte e passïone chi pro me azis leadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Azis leadu pro me tantos turmentos e pena. Dàdemi che Madalena mente firma e coro a crêre a tales chi no mi lede su chi m’azis cunsignadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. Fatu m’azis sa cunsigna de s’anìma neta e pura e oe est piena ’e brutura pro sa mirada maligna. A cudda mama benigna como mi so invocadu. Pro dare lughe a su mundu restezis totu isvenadu. d 41 d Bartolomeo Serra (1865-1899) Originario di Tissi, dove nacque nel 1865, è famoso per le sue composizioni poetiche, che ebbero un’incredibile diffusione e che tuttora sono ricordate dagli appassionati di poesia sarda. Viene qui riportato integralmente il poemetto Tres meses de presone, la cronaca di tre mesi di prigione che il poeta, ingiustamente accusato, dovette subire in giovane età. Morì nel 1899. Tres meses de presone S’ARRESTU Tott’iscultade sa disgrascia mia De i s’ora chi s’este prinzipiada. Send’una nott’allegra e s’isfunada E a su solit’in sa cumpagnia E si comente affacc’a s’allegria B’hat sempre una disgrascia ammanizzada Send’allegru e in altu arresgionende Nd’intrat s’arma ’e su Re: “Rendendi” - nende. d 43 d 1. Ma che cand’unu raju m’hat faladu Manc’a narrer proite istesi bonu, Coment’e cando falat unu tronu M’hat intr’e ucca sa limba truncadu, Fattende forza d’haer faeddadu Ma però tottu cantu fit in donu; Lompen tand’e mi lean’a su brazzu Coment’e cando lean’un’ un’istrazzu. 2. Unu de custos, gallones giughiat, Cussu mi nesit: “Arrestadu sese”. Tott’ind’una sa terra dae pese A s’ora mi pariat chi fuiat, Senz’atteru chircare si conviat E mi ponen’in mesu tottos trese E faghimus a Ossi sa tuccada Ue ch’istesi sa notte passada. 3. S’atteru die appenas mi pesesi, Si m’est unu de custos presentadu; Luegamente l’happo preguntadu, Proite fi’ arrestadu nesi, Da i su cale sa rispost’happesi: “Ses pro un’omicidiu imputadu, E si cres sia falza sa mesura Osserva su mandatu de cattura”. d 44 d 4. Mi ch’at fichid’unu giau in su coro E nesi, cominzend’a bi pensare: “Creia de mi soler’istimare Ma tottu su chi lughet no est oro, Siat fata sa voluntà d’insoro”. De cussos chi mi cheren coronare, No lu podia immaginare mai Ma, già chi gai cheren, siat gai. 5. Poi ndi esit una sentinella Nende: “Ponemi fattu caminende” Pro mi giugher a Tattari ispettende Fora b’haiat una tumbarella, Ma’ in vida mi fit parfida bella Sa campagna che tandu viaggende: E a Deus preghende: a mi salvare E de mi poder lìberu torrare. 6. Preghend’a Deu ch’esserat istadu In su sonnu comente calchi orta Ch’istraccazzadu e cun sa mente morta Mi sonniesi drommend’arrestadu, E da po’ a m’ind’esser ischidadu E a esser cun sa person’insorta Ma custa orta non fit visione Chi mi che giughen ligad’a presone. d 45 d 7. In sa giann’arrumbadas a su muru Chimb’o ses giovaneddas s’agattesin, Tottu paris bidem’isclamesin: Ite lastim’e giovanu, s’iscuru! Su e las intender gai a mie puru Su cor’intro sa cascia m’allizesin; Già giughia mortu da i fora Per’as’intrada pius mort’ancora. S’ISTRADA A SA PRESONE 8. A s’intrada tremesi ’e ’assustu Si mest’in dossu su samben’ispartu, Mi enit addanant’un’omin’artu Fissendimi e nalzendi: “Già est custu”. Grascias a Deu fia ’e conca giustu Per’assora restadu so guastu, Faghet de zinnu a soler avvanzare E dat s’ordin’a intr’a m’inch’intrare. 9. Si mi sunu sas palas astriadas Dagh’app’intesi nend’avanti, tocca; Miro sos muros chi parian rocca Cun custas giannas bene pizazadas, Ma poi fìt a bider sas ferradas E matulos de giaes zocca zocca, d 46 d Cun totta custa zente posta in mottu Impressada, currendi e chi’ a trottu. 10. In su centru faghimos sa firmada; Deo rest’e sind’andat sa guida, Fatt’appena de ojos s’infelzida E osservo ue dare una mirada. Un’ispezi’ e zente atediada De pag’amor’e e de mal’incristida Imbolendem’ ojadas frequentes Tottu parian cun su fele in dentes. 11. Ndi enit unu nende: “Mi t’imbaras Inoghe, e non ti movas da igue”. Benit s’atteru: “Ite ti naras tue?” Po’ un’atteru nende: “Ite ti naras? No giughet bucca, nè limba, nè laras? Fizzu de chi ses? e de in ue? Ma gai nessi vinti una osta Chi parin fattendemil’apposta. 12. Da g’han bidu chi mudu so restadu M’afferrarana fattendimi signales. Dimonios parian’ infernales Luego m’hana a su Capu mustradu, Un’omin’altu, pallidu, airadu, Cun duos ojos che duos pugnales; d 47 d E dende a dai segus unu passu Tra me nalzende cust’est Satanassu. 13. S’ogiada chi nalzende m’hat istesu M’hai astriadu dai conca a pese. “Ite ti naras e de ue sese?” Nesi: “Bertulu Serra e so Tissesu”; “Da oe custu numen’est suspesu Mi nesit - e ti naras chentu e trese”; S’omine ch’in presone presentat Dai omine a numeru diventat. 14. Tando m’afferrana e m’han cumpidadu Ca gh’han bidu su fattu in nett’in nettu A bider si giughia calc’oggettu, E chi m’hat bene a fundu isgiaminadu, Faghet de manu e i s’ordin’hat dadu Chi postu mi ch’aeren’in segretu, Duos isbirros che fi ni presente Mi giran che sedattu prontamente. 15. Unu m’afferrat cun sa manu astrinta Cha narrer chi m’haiat postu ispinas, Unu mi narat: “A caminas?” S’atteru m’iscudiat un’ispinta, M’abberin’una gianna a friscu tinta Un’allogiu a sas animas mischinas, d 48 d Nend’: “Ecco s’istanza pro tè” E mi la serran resente su pè. INTRO S’ISTANZIA 16. Coment’è un’istatua ficchidu Appenas postu pè mi so frimmadu. E dagh’appo sa tumba isgiaminadu Nalzesi cum suspiros affl igidu: “Ah! miser’e a cantu sò ennidu A su logu pius disonoradu E chìe mai in su mundu est ch’hat bidu; Sa tumba chi enit seppellidu?”. 17. Eo’ so intro e l’appo ida E l’happ’a sinnu sanu abaidada, Sende iu mi l’hana preparada Mi la dev’abbrazzare ed est fi nida; Ah! prite Deus m’has dadu una vida! Inoghe po nde l’aer agabada, In custu logu irgonzoso e bruttu De una vid’accò tottu su fruttu. 18. M’abbundaian custos pensamentos Comente abbunda s’aba da una ena Sa notte non drommesi manc’appena d 49 d Si nò dende suspiros e lamentos, Nende dai sos primos fundamentos Nende fit totta s’istanzia piena, No sin d’hat bidu, e ne s’ind’ida mai Unu diluviu de suspirus gai. 19. Totta sa notte fi nz’a fagher die Pensende in milli cosas so istadu. Cant’appo idu in vida, e m’hat costadu, Tottu passadu in mente m’est inie, Miro sa lughe e pariat a mie Ch’haiat tinta funebre leadu; Pro morer chi fit ’eo in sa tristura Creia chi fit totta sa natura. 20. Su manzanu mi passan sa pagnotta Dai po’ una trudda ’e minestra, La leo e che l’iscudo a sa fi nestra Po ca fit brou brou e pagu cotta, In d’un’istante est’isparida totta Su die mandigadu happ’a sa lestra Pero narrer su gustu l’ischi Deu Chi fia mesu fora de su mesu. 21. Dai po leo assazzare su pane Tottu si m’est’a dentes attacadu. Lu seg’a cantos e l’appo ettadu d 50 d Unu biccul’inogh’un’incuddane. Chi no b’haiat coraggiu e cane Famidu, chi nd’haerant mandigadu In corpos tottu s’abba la giughiat Ch’ancora cummassare si podiat. 22. Benit unu su seru e mi porragat, Nalzendemi: “Ite has postu in su balcone? S’in bidda tua fisti birricone Inoghe non brulat nè si giogat” Lueg’unu pabilu si nde ogat Chi mi poniat in punizione, Creia chi fit pro m’impaurire E mi faghei de manu a lu sighire. 23. Li ponzo fattu fi nz’a sa rotunda, Totta s’iscena a su capu hat contadu, Mi che falat in d’un’iscalinadu Erett’a un’istanzia profunda; Senz’intender per’una baraunda Chimbe dies inie so istadu, A pan’e abba e senza chistione Po m’imparare s’educazione. d 51 d IN PUNIZIONE 24. Frades chaizis biu cussa tana Cudda ch’issos la giamana pro zella, Fid’in beranu una istasjione bella Ma in sos muros bei fìt sa lana. Eo creia de b’haer fontana Sa irdura pariat pampinella, Poi cun cust’ispezia de odore, Fiagu de inserru e de murgore. 25. Mi sezzo a iscultare attentamente Non s’intindiat unu cristianu, Né in s’ora chi fiat, né lontanu S’intendiat istridulu de zente, In summa no ischia unu niente Ne si fìt sero e ne si fit manzanu, Tando ettesi una oghe manna e trista Cust’est comente chi niente esista. 26. Cuss’est comente chi mai esistera Pro me sunu fi nidos sos apentos, Non pius cudda muida ’e sos bentos Non pius respirare cudd’aera, Sos odores pius de primavera Chi rendene sos giovane cuntentos, d 52 d Non pius currer in su campu amenu Pius aera libera e serenu. 27. Non pius cuddu cantigu ’e puzzone Chi formaia una melodia, Non pius serenadas in balcone Non pius cudda amada cumpagnia, Non pius ponner versos ne cantone, E non pius cantare in poesia. De tottu cantu esistit so esclusu In somma pius vida, non piusu. 28. E in d’ite lu tia impiegare S’apera como mesu milione?! Tappezzare sos muros de presone Pro esser bellos a mi sgloriare, Non solu mi solian allegrare, Ma mi poniat disperassione, Ca no b’hat milione chi cunsistit Sa libertad’est sa mezzus ch’esistit. 29. Send’e tantu reflettere istraccadu In mes’e tanta disperazione, Da su tempus de punissione Fattende bravu l’appu terminadu, De bell’a non mi ch’ana torradu Ai cudda prim’abitassione; d 53 d Ma cale c’a s’intrada l’agattesi Pius trista ’e cando la lassesi. 30. Poi su esser postu cun ingannu Chi fit cussa sa disperazione, S’haera tent’un altifassione Mi fit istadu sollev’in s’affannu Ma invece ogni die mi fit’annu Pensendeb’in sa desollassione, Sas dies passaian’ e cun pena Comente carru funebre a s’alena. 31. Insomma cumpensare sol’e bia Chi che fia intr’e una sepoltura. Chie no hat proadu it’est tristura No ischit ite siat allegria, Chie no hat proadu tribulia Mai restat cuntentu in sa dulzura; E tia cherrer nisciune persone Chi l’ischerat che deo it’est presone. PREGADORIA 32. Candu leggia su regolamentu Mi moriat su coro intro sa cascia, Comente si mi ruet sa disgrascia d 54 d Trint’annos a istar’in patimentu Dademi ’ois sola salvamentu Nostra Signora mia de sa Grascia, Chi cussas dies miseras non bida Prim’in tottu truncademi sa vida. 33. Sett’annos sempre in segregazione Cellulare continua inserradu Non solu enit su coru attristadu De un’omine ch’at usu e resgione, Però fi nzas su coru ’e su leone Ch’est animale e benit allizadu, It’hada fagher un’omine attivu Sett’annos biu e de sa lughe brivu. 34. Pensendebi unu die so restadu Privu de sensos e quasi mortu Mi ru’ in terra e mi ch’acciappo portu A pes de una rughe imbenugiadu A ue cando fia isconsoladu Recurria a mi dare un cunfortu E cum sas manos giuntas sol’e bia Iscultade comente pregaia. 35. “Subra de custas manos tottas duas Cristos betta sas grascias piedosas, Già l’isco chi sas mias sunu rosas, d 55 d A paragone a sas piagas tuas, Tue Cristos m’assista e non fuas In custas oras tantu bisonzosas, Già l’isco tue puru ch’as patidu Però resuscitare ti ses bidu. 36. Tue Cristos assistimi e bi sias In breve a fagher benner cussa die Comente mamma tua a bid’a tie Resuscitadu in tantas allegrias Gai chidan’a mie sorres mias Chi su pius chi istimu’ est’a mie, Faghe ch’idan torrare a dom’insoro Su chi braman’e tenen’in su coro. 37. Tue Cristos assistimi e mi giughe A mi salvare dae sos ingannos, A tie nessi a sos trintatres annos T’an lassadu a ti ponner’in rughe; De’ a sos vintiotto in sos affannos So traitt’e so brivu ’e sa lughe, Dai sos viles calunniadores Ch’atteru no isparghen che dolores. 38. Si pro fortuna custa gianna giampo E chi salvu che sò de cust’abissu Comente ses in rughe crozifissu d 56 d Tott’appo tenner in pettus cantu campo, Si dae sa presone mi l’iscampo, Tott’happ’a fagher cant’happo promissu, Sos gustos abbandono de pianta E happ’a fagher una vida santa. 39. E tue Deus trinu soberanu Si mi salvas e nd’has cumpassione Chi mi che ido fora de presone Vivende in libertade allegr’e sanu T’happ’a narrere a ser’e manzanu Sa chi recit’inogh’orassione; E canto campo ti rezzo sovente Cun sa cuscensia pur’e dignamente. 40. Torra de bell’e nou preg’a tie Nostra Segnor’e sa Grasci’ affannadu, Si da inoghe mi ch’ido salvadu E chi la faghes custa grascia a mie, Unu Santu rosari’ogni die Dai me lu des haer recitadu. E dogn’ann’a sa fest’est sa prumissa Benzo cun sa candel’e pro sa missa. 41. Animas santas de su purgatoriu Si tenzo da ’ois su riscattu, Happ’a dar’una missa su d’infattu, d 57 d In ’assufragiu ostr’e aggiutorgiu In sas missas ch’intend’a s’ofertoriu Recitendebos Requias so gratu E fi nza cando sò ezz’e mannu Bos fattu narrer’una miss’ogn’annu. 42. E tue Sant’Antoni chi presente T’happo continu in cor’inserradu Coment’a babbu tou nd’has salvadu Da i sa furca chi fit’innozente Gai salvet’a mie ca comente A babbu tou m’han trama filadu, Faghe chi su patir’inoghe cessa Chi salvu san’e allegru chi ’essa. 43. E tue Santu Bertul’istimadu Chi ogni die ti solo pregare, Non bi pones man’a mi salvare? Non bides cantu so isconsoladu ? Sos lamentos de un’isfortunadu, Non ti lu solet su coro toccare, Faghe chi a sa fest’in allegria In Ossi bi partecipe e bi sia. 44. Tue Santu Giuann’it’has discutu Non bi la pones òe sa manu destra?... Cudda ch’in su Giordan’ha post’in testa d 58 d A Cristos pro lu battizzare giustu, Si che so salv’a su mese Austu Cun sa bandela bi enz’a sa festa Ma faghe ch’a su die vintinoe Fora che sia da ue so òe. 45. Santu Zuseppe cun Nostra Segnora Santa Nastasi’ e santa Ittoria Santos tottu chi sezis’in sa gloria Happo pregad’e bollu preg’ancora, Si da inoghe ’mi che ido fora Ch’ottenz’e libertad’e sa vittoria Bos happ’a tenner’in devozione Inalzendebos sempre orassione. SA RUNDINE 46. Una die in su mezus reffl ittire Coment’istat un’omin’in presone, E giudighend’ogni riflessione M’ido sa lungh’unu pagh’imbrunire. Alzo sos ojos e bido fuire Una rondine dae su balcone Apenas chi si nd’est abizada Prest’hat fatt’e sas alas s’ispigiada. d 59 d 47. Mi nde pes’e cun s’oiu happo sighidu Po ischir’a a u’andaiat solu A una runda hat leadu su olu Ch’aogios mi eniat happo idu E isclames’idendeb’unu nidu Ah!! fi nza unu puzzone hat su consolu Ch’andat e bolat e girat de nou E sempre torrat a su nidu sou. 48. Dognun’unu andat si solet ispassare Per’a mi’e sos gustos m’han brivadu In mesu a battor muros inserradu Senza poder andare ne torrare, Non b’hat a chie mi paragonare So peus de ogni isfortunadu, Ma che ch’esserat mandada Ecc’a nou sa rundini torrada. 49. “Rundinella - li nesi - unu mamentu Frimmadi e faghemi unu piaghere, Si non ses tue chie tando atere Hat’a intender su meu lamentu?!! Da poi ti che olas ho! turmentu Che m’abbandonas che chi mort’essere: Solu pro sos lamentos t’assuconas Finza tue puzzone m’abbandonas”. d 60 d 50. Però non si fit solu de appartare Ne hat fattu a su nidu unu ritiru, Solu olende s’hat fattu unu giru Ecch’e nou ch’est solita torrare, Chi pariat disposta de iscultare Ogn’affannu, ogni dolu, ogni suspiru Tandu nesi cun boghe lentamente; “Rundine frimma non timas niente”. 51. Frimmadi rundinedd’a m’iscultare Prestu non ti che oles a sa runda, O times chi ’e lagrimas t’infunda Sas alas chi pius pottas bolare?! O forsi chi ’e penas ti nde cunda De cuddas chi mi solen’aggravare?! Frimmadi rundinedda, ist’isfalada Ch’est a giugher a Tissi un’imbasciada. 52. Frimmadi chi lis das tanto addios Tant’impressida rundine non sias S’andas a Tissi attraessa sas vias, Saluda meda sos compagnos mios, E ue bides lagrimas a rios Frimmadi: inie chi sun sorres mias; Ch’ambas sun pianghende a pil’isortu Però presente non b’hana su mortu. d 61 d 53. Narabilis si lagrimas l’abbundan Calmen’e si las solan’arribare, A da ghi semus a oios a pare Ch’in tottos tres formamus duas undas, Chi sos sididos sa ucca s’inundan Una orta pro si nde saziare, Faghemi rundinedda ’e curreu Già ti l’hat a recumpensare Deu. 54. Rundinedda si fagher mi lo pode (s) S’andas a continente solitaria, Si comente continu andas in aria Chissà olende ch’inie che rode (s) In Ischinanu b’app’unu nepode Mi chi guardia est fi nanziaria, Pro un’eternu li das un addiu Narabilus chi bi lu at su tiu. 55. Narabil’a nos bider a sue die De s’orrendu giudisciu universale; Ma prite ti che olas? forsi male Ti faghet su mirare tristu a mie?! Ed! si podia ponner fatt’a tie A bi lis narrer deo puntuale, Ma si ti c’andas bae in’ora bona. Dagh’in su mezzus narrer mi abbandona. d 62 d Salvator Ruju (1878-1966) Nacque a Sassari nel 1878 in una famiglia di agricoltori. Dopo la laurea in Giurisprudenza si trasferì a Roma dove si iscrisse alla facoltà di Lettere, con l’intento di approfondire la sua passione letteraria. Nella capitale conobbe alcuni intellettuali di rilievo, tra cui Grazia Deledda, che lo appoggiarono e lo aiutarono a farsi conoscere nell’ambiente culturale. Nel 1909, in seguito a una dolorosa crisi, rientrò in Sardegna e si dedicò alla famiglia, concentrando la sua attività nella docenza e nel giornalismo. Il suo esordio letterario è rappresentato da due raccolte di versi, A vent’anni (1898) e Palmira (1899). In occasione dell’inaugurazione della statua del Redentore sul monte Ortobene di Nuoro, pubblicò il poemetto Il canto di Ichnusa, incontrando grande entusiasmo di pubblico. Collaborò con numerose riviste e giornali. Nel 1956, con lo pseudonimo di Agniru Canu pubblicò le raccolte di versi in lingua sassarese Agnireddu e Rusina, quindi Sassari vèccia e nòba (1957) e, in italiano, Ore del mio giardino (1961) e Memoria di un figlio (1963). Morì a Sassari nel 1966. d 63 d Santu Franzischu di la funtana Santu Franzischu, candii cara sori cun tanti nuareddi tinti in rosa, ed è l’Avemaria, mi fermu calchi voltha i la funtana a figgiurà la to’ faccia di Santu, a ditti lu ghi sentu cu la prighiera in cori e un pogu di pientu. Santu Franzischu, cantu l’hai amadi chiss’animi chi bòrani firizi tutti li cosi ch’ha criaddu Deju! Pardonu ti dumandu pa tutti li pizzoni ch’aggiu morthu, cand’era piccineddu, e ancora no sabia cos’era umanidài, e no ti cunuscia. Santu Franzischu, eju non soggu dignu di funtumallu, di prigallu a Deju; prega tu soru, tu ch’hai tanta santidai e porthi li piaghi, chissi piaghi ch’Eddu ha già pusthadu pa noi che semmu tutti piccadori. Prega tu soru, tu chi in chista bida d 64 d ch’è un mari di durori torria, e in eternu sia la pazi e chissa, santa caridài ch’era fiara manna i lu to cori. Santu Francischu, tu ch’hai disizadu pa l’amori di l’omu lu marthiriu, tu sai cant’eju suffru si pensu a l’orfaneddi chi so senza li babbi morthi in gherra. Ahi, canti criaduri isthraziadi e ceghi. parchì in custhu mondu inveci di l’amori v’è l’odiu cu la bomba e la mitraglia! Ma tu, chisthu ti digu, tu suffri milli volthi più di me en lu to’ cori mannu ch’in dogni vena portha lu sangu binidittu di Gesù. Pòbari eri, fradareddu isculzu ma prinzipi, curunna di la Geisgja, e sempri i la to’ bida fideri a ch’issi’Isposa chi i lu mondu nisciunu vo’ più bè. E in chistu mondu abà fi nza li cristiani pari pari s’ammazzani pa l’òru e li dinà d 65 d e t’hani ismintiggadu, e tuttu è sangu lagrimi ruina. Santu Franzischu, candu cara sori ed è l’Avemaria, e pregu, a me mi pari chi i l’èba di la bazza vi sia la luzi debba di lu zeru. Li cantighi s’intèndini, li soni di l’àgniri e di l’animi biadi, e tutti li pizzoni in giru in giru ti fàzzini fèstha… Ma l’omu ch’hai amadu non t’ha cumpresu ancora e in te no vedi lu matessi Deju chi zi vo’ tantu bè e zi pardona, Santu Franzischu meju. d 66 d Cussí oggi dizìa Cussí oggi dizìa: - Tutti li cosi beddi so miraguri di Deiu: la luna cu lu sòri, l’isthelli di lu zéru, li fiori, e li profumi suabi…È veru, ma di tutti li miraguri l’amori è lu più beddu, è lu matessi Deiu.Cussì oggi dizia ischulthendi lu mé cori, e l’incantu, lu miraguru, Rusì, l’hai fattu tu. d 67 d Femmina masciu Èddu cridia chi fussia buccaròtta e li daghéssi fà lu ruffianu, e invèci Rita ti l’à pòrthu manu e in d’un mamèntu l’à fatt’a gigòtta. Pa Cicciu è isthada pròpiu una cundanna l’abé a mugliéri fèmmlna di fòzza, lésthra trattèndi lu mazzu e la tròzza, labadora di l’ara di Sant’Anna. - È inùtiri - l’à dittu - nò mi trampi! L’anòri è còsa méia e mi lu tèngu. Vai, chi da sòbr’a mè tu nò vi campi. E torrami a vinì cu li suldhadi! S’althru nò sai fà, pòi fa lu mengu, ma trabaglia, si nò sò basthunadi. d 68 d Z ia Càimina Ciprò Èdda già éra una trappéra avvéru, zia Càimina Ciprò, di via Frigaglia, cu l’occi ammazungadi di maiaglia e la carèna di lu disipéru. Da mamma nò vuria nemmànc’un francu Cand’èdda mi fazia la visthimènta; cun d’un’impulla d’òzu éra cuntènta e un buttigliòni di vinu bïancu. Appàipa appàipa, cu li mani a trudda, prima a dananzi e pòi, péggiu, a daréddu, dizia ridèndi: - Chisthu piccinnéddu cant’è lagnu, no pòrtha pròpiu nudda! Èiu, chi l’arribia sòru a l’ischina, zirchaba di vidé còsa purthaba, e figgiura figgiura m’abbizaba ch’éra ciatta cument’e una sisina. Ciatta e più lònga assai d’un ischubiri, di chiddi ch’àni un ròcciu d’aridòni, e li vidia lu pòrru nïeddòni sòbra la punta di lu muzzighiri. Pròba prubèndi ni ficchia d’auzi, e sèmpri si pugnìa candu infizzia, d 69 d e si s’arrinigaba, éiu ridìa trupïèndimi fi nza li minuzi. E immannittèndi pòi aggiu sabudu chi candu li fuggisi la figliòra, parchì timia la nòtti a isthà a la sòra, s’éra amigada cun d’un sordhumudu cun chidda crahasòrdha di l’Ipròni ch’abia un chirrïòru d’aribari, e candu éra imbriagu, foramàri, purthaba in còipu zèntu e dui dimòni. E sùbidu pa còsi di cioccò, pa un pézzu di trunnéu, una tagliòra la mazaba che sòrigu i l’agliòra… Ahi, pòbara zia Càimina Ciprò! d 70 d Ramon Clavellet (1879-ca. 1912) Nacque a Sassari nel 1879 con il nome di Antonio Ciuffo. Algherese di adozione, fu uno dei personaggi più famosi della “Renaixencia” algherese del primo Novecento. Fu membro e animatore dell’Associazione Catalana di Sardegna “La Palmavera” e partecipò al primo Congresso Internazionale della lingua catalana, che si tenne a Barcellona nel 1906, con una relazione dal titolo Influències de l’Italià y diferents dialectes sards en l’alguerès. Nella città spagnola pubblicò nel 1908 la rivista Sardenya catalana fulla patriotica dels catalans d’Italia di cui tuttavia si conosce un unico numero. Fu proprio a Barcellona che si persero le sue tracce; si ignorano infatti luogo e data della sua morte, che si ritiene avvenne intorno al 1912. Imno algueres (Forse scritto nel 1895, periodo della Renaixencia, movimento catalanista d’indipendenza) De la banda de ponènt hi ha una terra llunya llunya; es la nostra Catalunya d 71 d bella, forta i renaixènt; En allà nostros germàns redimits de la gran prova, van cantant la cansò nova que atravèssa monts i plans. Es un crit atronador per la catalana terra, que mil animas ensèrra en un llas de germanor. Aquest crit es acribat fi nsas a la nostra plàtja catalans d’Alguer coràtge! no olvidèm nostro passat. En la sou glorios camì Catalunya sempre avansa; i per tot hont passa llansa la llevor que ha de fiorir. O germans no despèrèm Catalunya està fent via. Prest arribarà lo dia en que tots renaixerèm. d 72 d Sebastiano Nieddu (1879-1929) Originario di Villanova Monteleone, dove nacque nel 1879, ci ha lasciato una buona produzione poetica. Morì nel 1929. Muzere mia est nïedda che muru Muzere mia est nïedda che muru chi paret su dimónïu in cadena ma cand’esso dae domo so siguru de no mi la tocare manu anzena. Tue chi tenes un’ermosa Elena ti la podet tocare àtere puru: de sa bellesa nd’apo pagu lùcuru ca est suggeta a ti ponner pesu a cùcuru. d 73 d A s’amorada Movinde s’est pro te ogni sirena pro ti cantare sa lode, dïosa: de virtude e delìtzïas piena, no s’incontrat che tue àtera rosa. Dae cantu ses bella e gratzïosa su moro isolves dae sa cadena, si t’ ’idera de àtere amorosa dia sufrire in su mundu ogni pena. Sa lode ti la do ca lu ses bella, cun su visu chi jughes genïale no s’acerat che tue àtera istella de lugura a su regnu orïentale. Ses dende lughe a s’època novella, che tue no bi nd’at sìmile e tale. d 74 d Addainanti de s’antiga reggia de Leonora de Arborea in Monteleone Roccadoria Tue ses cudda antiga palatzina de inue viviat Leonora? Dae cantu fus bella intro che fora ses redüida a una moridina. Dae su vile Giàcumu Dersora ses avantzu de fogu e de ruina. Regnat ancora un’altare divina inue at Sant’Istevene dimora. Monteleone, fus una tzitade cantu sas mezus de su continente rica de zeca, olias e arantzos. Pro ’ìdere e tocare sos avantzos da ogni parte e logu c’ ’enit zente pro connoscher sa tua antighidade. d 75 d Un’annu so istadu in Badde ’e Putos Un’annu so istadu in Badde ’e Putos, de la leare apo tentu s’azaldu. A da chi pago a Salvadore Saldu a coddu mi nde ato sos treutos. Pesende chito e colchéndemi taldu példid’apo sa vena e-i sos mutos. Pòbera vida mia isconsolada, chisco trigu in s’alzola e no bi nd’ada. d 76 d Raimondo Piras (1905-1978) Nacque a Villanova Monteleone nel 1905 ed è considerato il massimo poeta improvvisatore di tutta la Sardegna. Autodidatta, debuttò nei palchi delle sagre a soli 19 anni, dimostrando fi n da subito un naturale senso critico e una vocazione formidabile per la composizione istantanea dei versi. La sua produzione è vastissima. Morì nel 1978 nel suo paese d’origine. d 77 d Moda cantada dae su poeta Remundu Piras, in Biddanoa Monteleone s’undighi de lampadas 1945, in onore de Santu Lenardu Nenaldu, sur tres’annos chi ti prego Pro sos dispersos de custa dimora. Sun otto o noe chi mancan ancora chi no sind’hat ischidu fi n’a oe: sas mamas s’isperanzia han perdidu e preghene a torrare oju no tancana sun otto o noe chi ancora mancana chi no sind’hat ischidu fi n’a oe sun’ancora chi mancan otto o noe chi fi n’a oe no sind’hat ischidu sas mamas s’isperanzia han perdidu no tancan oju a torrare preghende. Cando partidos sunu “adiu” nende totu a s’altare tou sun bennidos “adiu” nende cando sun partidos sun tot’ennidos a su tou altare: ca tando isperian de torrare t’hana leadu a protetore issoro. Primu fiore Cando mai, si tue asa unu coro? su piantu ’e sas mamas lassas gai si de sos presoneris ses su santu d 78 d si no a tie, a chie pregan tando? Si tue asa unu coro, mai cando su piantu ’e sas mamas lassas gai? Si tue has unu coro, cando mai lassas gai ’e sas mamas su piantu. Si de sos presoneris ses su santu si no ses tue, pregan tando a chie. Mi chi chimb’annos no sun una die pro chie isetat fizu sunu mannos mi chi no sun una die chimb’annos, sunu mannos pro chie fizu isetada. Candu mai in su chelu no prenetada custa oghe ’e miseria e de dolore? SEGUNDA RETROGA Nenaldu sun tres’annos chi ti prego …………………………………….. t’han leadu a issoro protettore. Segundu fiore Ognunu’e custos cando fi minore los hana battizzados e infustos de abba santa in sa tua funtana e cunsagrados a tie si sunu, cando minore ’e custos fit ognunu los hana battizzados e infustos cando minore ognunu fi de custos battizzados e infustos los hana d 79 d de s’abba santa in sa funtana e a tie si sunu cunsegrados. Nara si sunu isoltos o ligados tue l’ischis si sun bios o moltos. Nara si sunu ligados o isoltos tue l’ischis si sun moltos o bios e asciuta ogni copia ’e rios de piantu maternu isconsoladu. ULTIMA RETROGA Nenaldu sun tres’annos chi ti prego …………………………………….. t’han leadu a issoro protettore. Ultimu fiore Sa mama chi unu fizu hat allatadu de lu torrar’a bier hat disizu: s’oju orfanadu mai podet riere ca de sa vida si segat sa trama. Chi allatadu unu fizu hat sa mama de lu torrar’a bier hat disizu sa mama chi allatadu hat unu fizu disizu hat de lu torrar’a biere s’oju orfanadu mai podet riere ca dee sa vida sa trama si segada. Su coro umanu in su dolore annegada cando suspirada e pregat invanu In su dolore annegat coro umano d 80 d cando invanu pregat e suspirada E dae sa Divina forza mirada balsamu a li sanare sa piae e mirat sa Divina forza dae lughe e cunfortu in su terrinu iscuru. Ambissione umana e coro duru che los han giutos de sa terra issoro ma no l’han issos chelfida sa gherra ca a obbligu leados che los hana coro duru e ambissione umana che los han giutos da sa terr’issoro ambissione umana e duru coro che los han giutos da s’issoro terra ma no l’han issos chelfida sa gherra ca che los han a obbligu leados. Zertu no los haian allevados sas mamas pro restare in su desertu no los haian alevados zertu in su desertu a restare sas mamas. Nenaldu, pruit’est chi no los giamas de sos caros parentes a s’afetu? Deo congruo e confido in s’isetu e mentre prego a tie ispero e creo ch’has’a ponner reparu a sos affannos. Agiua custu populu diletu ja chi s’issoro inlerprete so eo pro ti poder festare a medas annos. d 81 d Moda in onore de Santu Bastianu In Narbonna antighissima cittade Apartenente a s’Imperu Romanu Es naschidu s’eroe Bastianu Conta seighi seculos a oe Chi Bastianu naschidu est s’eroe Prode tribunu e Diocrezianu Valoros’e fieru capitanu Ca non tenia de morte timore Pritte chi s’evangelicu amore Lad’ in flussu in su coro e in su sinu Adorare unu Deus immortale Fulviu favoridu imperiale Ada a s’imperadore sugeridu Nendel’a morte lenta enis punidu Cun pena forte barbara cruenta Nendel’enis punidu a morte lenta E lu consignad’a unu africanu In faccia de arzeri capitanu Nende de sambene bagna su tirrinu Lu pigan de Adone a su giardinu E lu ligana a unu piantone A su giardinu lu pigana de Adone A unu piantone che lu ligana A su giardinu de Adone lu pigana d 82 d E brazzos a segus lu han ligadu Chimb’arzieris già l’hana colpadu Dae sa testa fi n’a sa peagna In Narbonna antighissima cittade Nende de sambene su terrinu bagna In sa buiosa e oscura campagna Immes’a sa tortura sambenosa In sa campagna oscura e buiosa Immes’a sambenosa sa tortura In sa campagna buiosa e oscura Est’istadu una notte interamente Poi su sambene copiosamente Li curriad’in terra: in mente tene In Narbonna antighissima cittade Nende bagna su terrinu e sambene Sa cristiana e vertuosa Irene Cun opera umana artificiosa Irene sa cristiana virtuosa Cun artificiosa opera umana Irene sa virtuosa cristiana L’ha dae su perigulu sottrattu E Dionigi sa cura l’ha fattu cale preide e duttore curende In Narbonna antighissima cittade Su terrinu de samben bagnas nende d 83 d Cand’est istadu sanu cuitende Ses presentadu a Massiminianu Cuitende cand’est istadu sanu A Massiminianu ses presentadu Cuitende cando sanu est istadu L’ha nadu e tantos males ses culpevole Su vile imperadore insazievole L’hada a colpos de mazza fattu ochire Depoi mortu pro lu sepellire In sa cloacca manna che lu ettada Sa gerarchia celeste l’accettada Prit ha tantos martirios sunfridu Ses distint’in sa zona e sos turmentos De doppia corona si est cintu Ca in zona e turmentos si est distintu Si es cintu de doppia corona Ca ses distintu de turmentos in zona Cun sas teologales tre vertude S’isperanzia fide e caridade In Narbonna antighissima cittade d 84 d Pompeo Calvia (1857-1919) Nacque a Sassari nel 1857 e si guadagnò da vivere insegnando disegno al Convitto Nazionale di Sassari e facendo il copista all’archivio comunale. Nella sua produzione letteraria figurano racconti, poesie, anche dialettali, e critiche d’arte su vari giornali e riviste. Morì a Sassari nel 1919. Deu ti salvia, Maria Deu ti salvia, Maria, piena d’affettu piena di grazia e piena d’umisthai, binidittu lu fruttu i lu to’ pettu chissu latti purissimu chi dài. Prega pa ca t’adora ingiunicciaddu; e prega pa lu malu e l’innuzenti, pa lu debbuli affl ittu e lu putenti eddu pure infilizzi e tribuladdu. Prega pa’ ca senza cummittì fura piggia la fronti sott’a la tusthura, mamma di caritai e mamma d’umisthai, sajveddizi da dugna mala sosthi, abani e sempri e i l’ora di la mosthi. d 85 d L’aliba secca L’aliba secca in mezzu a la rugghitta è assai più bona di la cunfittura ha saori cument’e di viulitta massimamenti s’è niedda e maddura. Cand’era suldaddendi me’ fraddeddu mi ni mandaba drent’a l’jpurtinu, ed eju la magnaba a poggareddu cun un pezzu di pani e senza vinu! E mi paria d’hasseni i l’Eba Ciara e di videni a Sassari luntanu, e mamma i lu balconi acciara acciara Chi m’ajpittaba già da lu manzanu: pobara mamma, mamma bedda e cara, morta senza tuccammi mancu manu. d 86 d Serenadda bizzarra Eu cantu e tu licchitta bocca di basgi e fiori, i la muddina fitta lassi lu cantadori. Chi odori di frisgioli n’esci da la to’ gianna! Bedda! a chi no cunsoli un cori chi no inganna! La frisgioledda abani getta, prenda adoradda, da li to’ bianchi mani dammila inzuccaradda. In ciambu eju ti doggu canti di passioni, abbri la janna un poggu e tanca lu balconi. Eu no ti fozzu nienti parchì ti vogliu be’, solu tu basgi a me eu a te si tu cunsenti. Lu basgiu è che un lamentu innant’a lu cantinu, d 87 d zi lu porta lu ventu che fogli di giajminu. Prenda istimadda e cori, piobi e no vò fi nì... Parchì lassi cussì unu chi pà te mori?... d 88 d Li fuggaroni Ciara è la luna sobbra li cariasgi. Chi bedda fantasia di fuggaroni! Ti pigli una pizzinna e ti la basgi, a cumpari e a cummà di Sant’Antoni. Vaggiani e vecci lu cori no istasgi. Li vaggiani hani in cori li tizzoni e li vecci hani in l’anima li brasgi. A cumpari e a cummà di fuggaroni! Li vaggianeddi istazini attizzendi: n’isceddani la merula drummidda a chisca luzi chi pari di dini. Canta la meruledda brinchittendi: sott’a l’ala i li cori è la fìridda, attenti vaggianeddi i l’utturini. d 89 d Li candaleri Li candaleri falani in Piazza, cun li vetti di rasu trimulendi, fattu fattu li borri cu la mazza e lu sindaggu in mezzu saluddendi. Tutti saludda senza distinzioni, fi nza li bandereddi di lu vinu: arruglia lu tamburu di cuntinu e lu piffaru sona li canzoni. Lu piffaru chi poni l’alligria e accumpagna li setti candaleri fi nza a la gianna di Santa Maria. Inchiddà ni l’istrazzani li vetti e zi l’entrani in gesgia più lizzeri in mezzu a li vaggiani e a li cuglietti. d 90 d Li vecciareddi Li vecciareddi accudini a lu soli i li piddrissi di Santa Maria, si posani e si contani li foli, parchì lu soli poni l’alligria. Eiu chi l’aggiu intesi li so’ foli una solu cuntà vi ni vulia, la fola di Martinu Buladori, cussì ciamaddu pa la valintia. “Giumpendi l’annu milli e settizentu un marchesi vulisissi pusà sobbr’a un’ischina comu e in un sufà. Martinu tandu abisini a buggani un pezzu di rasoggia e cun ausentu dizisi: Posa inogghi, anima cani”. d 91 d Fonti bibliografiche Antonio Scano, Poesie sarde per l’Ogliastra e particolarmente per Ulassai, Tipografia Fadda, Cagliari. Raimondo Piras, Poesia sarda, a cura di Raimondo Ruiu, Antonio Cuccu, San Vito. Bartolomeo Serra, Tres meses de presone, Edizioni Il Torchietto, Ozieri, 1992. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. I, Ilisso, Nuoro, 1999. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. II, Ilisso, Nuoro, 1999. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. III, Ilisso, Nuoro, 1999. Salvator Ruju, Sassari véccia e nòba, a cura di Caterina Ruju, Ilisso, Nuoro, 2001. Salvatore Cambosu, Miele amaro, Ilisso, Nuoro, 2004. Paolo Pillonca, Remundu Piras, abbas de terra, Domus de Janas, Selargius, 2006. www.poesias.it d 93 d Indice Giovanni De Sa Rughe Fattan sas duras pedras sentimentu Gavino Luigi Salis Filumena isfortunada Sa cara tua, Elèna grassiosa Non ti cherzo pius amare Francesco Fais Marchesi de sa nostra Baronia Francesco Brandino Mazzone so e isco mazzonare Luigi Marongiu Tantu tempus in s’arca in abba so Bachisio Fara Innanti mortu... Postu bos apo in sa rughe Bartolomeo Serra Tres meses de presone Salvator Ruju Santu Franzischu di la funtana Cussí oggi dizìa Femmina masciu Zia Càimina Ciprò Ramon Clavellet Imno algueres Sebastiano Nieddu Muzere mia est nïedda che muru A s’amorada d 94 d 5 5 11 11 13 17 19 19 23 23 27 27 31 31 37 43 43 63 64 67 68 69 71 71 73 73 74 Addainanti de s’antiga reggia de Leonora de Arborea in Monteleone Roccadoria 75 Un’annu so istadu in Badde ’Putos 76 Raimondo Piras 77 Moda cantada 78 Moda in onore de Santu Bastianu 82 Pompeo Calvia 85 Deu ti salvia, Maria 85 L’aliba secca 86 Serenadda bizzarra 87 Li fuggaroni 89 Li candaleri 90 Li vecciareddi 91 d 95 d Finito di stampare nel mese di Settembre 2008 per conto di: EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO NUORO