Casos%do%beco%das%sardinheiras%e"a"sua"tradução"
Transcrição
Casos%do%beco%das%sardinheiras%e"a"sua"tradução"
! ! ! ! ! Casos%do%beco%das%sardinheiras%e"a"sua"tradução" Tradução!de!elementos!culturais!específicos,!humor!e!nomes!próprios! ! ! ! ! MA!Scriptie!! A.L.!Michielsen!(3378853)! Vertalen!D!Universiteit!Utrecht! Begeleider:!Dr.!Marian!SchoenmakersDKlein!Gunnewiek! Tweede!lezer:!Prof.!Dr.!Paulo!de!Medeiros! Augustus!2013 ! ! VERKLARING: INTELLECTUEEL EIGENDOM De Universiteit Utrecht definieert het verschijnsel “plagiaat” als volgt: Van plagiaat is sprake bij het in een scriptie of ander werkstuk gegevens of tekstgedeelten van anderen overnemen zonder bronvermelding. Onder plagiaat valt onder meer: het knippen en plakken van tekst van digitale bronnen zoals encyclopedieën of digitale tijdschriften zonder aanhalingstekens en verwijzing; het knippen en plakken van teksten van het internet zonder aanhalingstekens en verwijzing; het overnemen van gedrukt materiaal zoals boeken, tijdschriften of encyclopedieën zonder aanhalingstekens of verwijzing; het opnemen van een vertaling van bovengenoemde teksten zonder aanhalingstekens en verwijzing; het parafraseren van bovengenoemde teksten zonder verwijzing. Een parafrase mag nooit bestaan uit louter vervangen van enkele woorden door synoniemen; het overnemen van beeld-, geluids- of testmateriaal van anderen zonder verwijzing en zodoende laten doorgaan voor eigen werk; het overnemen van werk van andere studenten en dit laten doorgaan voor eigen werk. Indien dit gebeurt met toestemming van de andere student is de laatste medeplichtig aan plagiaat; ook wanneer in een gezamenlijk werkstuk door een van de auteurs plagiaat wordt gepleegd, zijn de andere auteurs medeplichtig aan plagiaat, indien zij hadden kunnen of moeten weten dat de ander plagiaat pleegde; het indienen van werkstukken die verworven zijn van een commerciële instelling (zoals een internetsite met uittreksels of papers) of die tegen betaling door iemand anders zijn geschreven. Ik heb de bovenstaande definitie van het verschijnsel “plagiaat” zorgvuldig gelezen, en verklaar hierbij dat ik mij in het aangehechte essay / werkstuk niet schuldig heb gemaakt aan plagiaat. Titel paper / BA-eindwerkstuk / MA-scriptie (doorstrepen wat niet van toepassing is): …………………………………………………………………………………………. Anne Lopes Michielsen Naam: …………………………………………………………………………………. 3378853 Studentnummer: ………………………………………………………………………. Eindhoven Plaats: …………………………………………………………………………………. 30 juni 2013 Datum: ………………………………………………………………………………… Handtekening: (Deze verklaring moet als tweede pagina worden opgenomen in het werk) Índice! 1."Introdução"....................................................................................................................."6! 2."A"tradução"de"elementos"culturais"específicos,"de"humor"e"de"nomes"próprios"............."8! 2.1.!Tradução!literária!...........................................................................................................!8! 2.2.!Tradução!de!elementos!culturais!específicos!..............................................................!13! 2.2.1.!Elementos!culturais!específicos!............................................................................!13! 2.2.2.!Categorização!de!elementos!culturais!específicos!................................................!15! 2.2.3.!Estratégias!da!tradução!de!elementos!culturais!específicos!.................................!16! 2.3.!Tradução!de!humor!......................................................................................................!22! 2.3.1.!Teoria!Geral!de!Humor!Verbal!..............................................................................!23! 2.3.2.!Estratégias!na!tradução!de!manifestações!humorísticos!......................................!25! 2.4.!Tradução!de!nomes!próprios!.......................................................................................!29! 2.4.1.!Nomes!próprios!.....................................................................................................!29! 2.4.2.!Estratégias!de!tradução!de!nomes!próprios!.........................................................!30! 2.5.!A!relação!entre!elementos!culturais!específicos,!humor!e!nomes!próprios!................!31! 2.6.!Pergunta!base!..............................................................................................................!33! 3."Método"de"análise"......................................................................................................."35! 3.1.!Elaboração!da!pergunta!base!e!o!método!de!análise!..................................................!35! 3.2.!Autor!e!obra!.................................................................................................................!36! 3.2.1.!Mário!de!Carvalho!.................................................................................................!36! 3.2.2.!Casos!do!beco!das!sardinheiras!.............................................................................!37! 4."Análise"........................................................................................................................."39! 4.1.!Tradução!de!elementos!culturais!específicos!..............................................................!39! 4.1.1.!Elementos!da!cultura!social!e!estratégias!de!tradução!.........................................!40! 4.1.2.!Elementos!da!cultura!material!e!estratégias!de!tradução!....................................!41! 4.1.3.!Gestos!e!costumes!e!estratégias!de!tradução!.......................................................!47! 4.2.!Tradução!de!aspetos!humorísticos!..............................................................................!49! 4.2.1.!Linguagem!humorística!falada!..............................................................................!50! 4.2.2.!Jogos!de!palavras!e!expressões!idiomáticas!..........................................................!50! 4.3.!Tradução!de!nomes!próprios!.......................................................................................!54! 4.3.1.!Nomes!...................................................................................................................!54! 4.3.2.!Apelidos!e!alcunhas!...............................................................................................!54! 4.3.3.!Topónimos!.............................................................................................................!56! 4.4.!A!relação!entre!os!elementos!analisados!nesta!tese!...................................................!59! 4.5.!Conclusões!da!análise!..................................................................................................!60! 5."Conclusão"...................................................................................................................."61! ! 3! Bibliografia"......................................................................................................................"63! Anexos"............................................................................................................................."66! Anexo!1:!Formulário!de!verificação!para!a!tradução!de!humor!de!Shipley!(2007:!986)!.....!67! Anexo!2:!Fluxograma!de!Leppihalme!(1997:!106)!...............................................................!68! Anexo!3:!Conto!‘O!tombo!da!lua’!........................................................................................!69! Anexo!4:!Conto!‘O!percurso!pra!cá’!....................................................................................!72! Anexo!5:!Conto!‘Epílogo’!.....................................................................................................!76! Anexo!6:!Elementos!culturais!específicos!nos!três!contos!e!a!sua!tradução!......................!79! Anexo!7:!Elementos!humorísticos!nos!três!contos!e!a!sua!tradução!..................................!81! Anexo!8:!Nomes!próprios!nos!três!contos!e!a!sua!tradução!...............................................!84! Anexo!9:!Categorização!de!problemas!e!estratégias!na!tradução!de!elementos!culturais! específicos!...........................................................................................................................!85! 9.1.!‘O!tombo!da!lua’!.......................................................................................................!85! 9.2.!‘O!percurso!pra!cá’!...................................................................................................!89! 9.3.!‘Epílogo’!....................................................................................................................!93! Anexo!10:!Categorização!de!problemas!e!estratégias!na!tradução!de!humor!...................!95! 10.1.!‘O!tombo!da!lua’!.....................................................................................................!95! 10.2.!‘O!percurso!pra!cá’!.................................................................................................!99! 10.3.!‘Epílogo’!................................................................................................................!101! Anexo!11:!Categorização!de!problemas!e!estratégias!na!tradução!de!nomes!próprios!...!103! 11.1.!‘O!tombo!da!lua’!...................................................................................................!103! 11.2.!‘O!percurso!pra!cá’!...............................................................................................!106! 11.3.!‘Epílogo’!................................................................................................................!110! Anexo!12:!Marcos!dos!correios!.........................................................................................!111! Samenvatting"................................................................................................................"112! " " " ! " 4! Abreviaturas" AL:! Alvo! EN:! Estratégias!Narrativas!! F:!! Francês!! GO:! Guiões!de!Oposição!! I:!! Inglês!! LI:! Linguagem!! ML:! Mecanismo!Lógico!! N:!! Neerlandês!! P:!! Português!! SI:! Situação!! TGHV:! Teoria!Geral!de!Humor!Verbal! ! ! ! ! ! 5! 1."Introdução" Uma! ocasião,! ainda! na! infância! e! antes! de! me! interessar! por! tradução,! lembroDme! de! não! perceber! como! era! possível! estar! a! ler! um! texto! na! minha! própria! língua,! escrito! por! um! escritor! estrangeiro.! Será! que! todos! os! escritores! conseguiam! falar! neerlandês?! Não! me! ocorria!que!provavelmente!estava!a!ler!uma!tradução!nem!como!essa!foi!feita,!por!quem!ou! por!que!motivo.!Ao!ler!um!texto,!o!leitor!quase!nunca!está!consciente!de!que!está!ou!não!a! ler! uma! tradução.! O! facto! de! não! o! notar! poderá! ser! visto! como! um! sucesso! do! tradutor,! mas!também!contribui!para!a!invisibilidade!do!mesmo!e!da!tradução!em!geral.!Em!geral!um! bom!tradutor!não!é!visível!na!tradução!porque!ele!tenta!transmitir!as!palavras!e!a!intenção! do!autor!para!o!leitor,!de!uma!cultura!para!a!outra,!sem!interferir!pessoalmente.!É!claro!que! ele!tem!de!adaptar!o!texto!fonte!de!uma!certa!maneira!para!uma!língua!alvo,!mas!a!ideia! geral!é!deixar!o!texto!intacto.!O!tradutor!encontra!vários!obstáculos!a!traduzir!e!não!só!por! causa! das! línguas! diferentes! mas! também! diferenças! entre! culturas! podem! criar! estes! obstáculos.! Nesta! tese! investigaDse! as! dificuldades! de! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! de! humor! e! de! nomes! próprios! em! três! contos! da! obra! Casos% do% beco% das% sardinheiras%(1982)!de!Mário!de!Carvalho.!A!pergunta!base!desta!tese!será!então:!! ! Como!é!que!problemas!de!tradução!de!elementos!culturais!específicos,!de!humor!e!de! nomes!próprios!surgem!nos!três!contos!‘O!tombo!da!lua’,!‘O!percurso!pra!cá’!e!‘Epílogo’! de!Mário!de!Carvalho!(1982)!e!como!é!que!estes!podem!ser!traduzidos!do!português! europeu!para!o!neerlandês?! ! No!capítulo!2!será!abordado!o!quadro!teórico!em!que!investigarei!dificuldades!e!problemas! da! tradução! literária.! Acho! que! textos! literários! levantam! outras! questões! na! tradução! do! que!outros!tipos!de!textos,!porque!não!são!só!as!palavras!e!as!ideias!transmitidas!têm!de!ser! traduzidas,! mas! também,! entre! outras! coisas,! a! forma! estilística! que! o! autor! escolheu! e! o! papel! da! cultura! alvo.! Para! delimitar! melhor! o! capítulo! 2,! investigaDse! a! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! de! humor! e! de! nomes! próprios.! Elementos! culturais! específicos!trazem!consigo!vários!problemas!na!tradução!pela!limitação!da!cultura!específica! e,!talvez,!uma!das!coisas!mais!difíceis!de!aprender!numa!língua!estrangeira!e!traduzir!para! outra!língua!e!cultura!seja!captar!o!humor!e!conseguir!reproduziDlo!na!língua!alvo.!TentaDse! ilustrar!as!várias!estratégias!que!se!pode!aplicar!a!cada!um!dos!elementos!e!analisar!quais! são! as! relações! entre! os! elementos.! Depois,! no! capítulo! 3,! elaboraDse! a! pergunta! base! e! o! método!de!análise.!Neste!capítulo!apresentaDse!ainda!o!autor!e!a!obra!para!a!análise!que!irá! ser! abordada! no! capítulo! 4.! O! capítulo! 4! encontraDse! dividido! em! três! partes! da! análise,! ! 6! nomeadamente,! a! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! de! humor! e! de! nomes! das! personagens,!quer!estes!sejam!nomes!próprios!quer!apelidos!ou!alcunhas.!Finalmente,!será! exposto!no!capítulo!5!a!conclusão!desta!tese.! ! ! ! 7! 2."A"tradução"de"elementos"culturais"específicos,"de"humor"e"de"nomes"próprios" Neste!capítulo!trataDse!do!quadro!teórico!desta!tese.!FocaDse!três!pontos!gerais!da!tradução! que! podem! levantar! vários! obstáculos,! sendo! por! isso! interessante! fazer! a! sua! análise.! Primeiro,! em! 2.1,! abordaDse! algumas! teorias! de! tradução! literária! em! geral! e! as! suas! estratégias.! A! pergunta! sobre! quais! as! estratégias! que! o! tradutor! pode! seguir! a! fim! de! encontrar! soluções! para! a! tradução! de! elementos! pertencentes! a! uma! cultura! específica! será! tratada! em! 2.2.! Segue! a! definição! de! um! elemento! cultural! específico,! quais! são! as! categorias!em!que!podemos!encontráDlos!e!quais!são!as!estratégias!usadas!na!tradução!de! elementos! culturais! específicos! e! as! consequências! que! estas! possam! acarretar.! Após! de! averiguar!quais!são!os!elementos!que!podem!ser!considerados!específicos!para!uma!cultura,! verificaDse! em! 2.3! como! o! humor! funciona! na! tradução! literária.! AbordaDse! ainda! o! que! é! humor!e!quais!os!tipos!de!humor!que!um!tradutor!deve!ter!em!conta.!Em!2.4!trataDse!ainda! da!tradução!de!nomes!próprios!no!qual!é!demonstrado!que!não!só!são!nomes!para!referir! uma! pessoa! ou! personagem,! mas! que! também! podem! conter! elementos! culturais! específicos! ou! elementos! humorísticos,! tornando! assim! a! sua! tradução! mais! complexa.! Depois,! tentaDse! demonstrar! a! relação! entre! os! aspetos! tratados! em! 2.5.! Finalmente,! em! 2.6.,! resumeDse! os! problemas! mais! relevantes! e! apresentaDse! a! pergunta! base! que! deriva! deste!quadro!teórico.! ! 2.1."Tradução"literária" Antes!de!discutir!os!problemas!de!tradução!relativos!a!cultura,!humor!ou!nomes!próprios,!é! necessário! darDse! conta! que! ambos! podem! ocorrer! tanto! em! textos! de! jargão! como! em! textos! literários.! Quando! são! referidos! textos! de! jargão,! quer! dizer! todos! os! textos! que! pertencem!a!um!grupo!específico!de!trabalho!profissional!ou!que!têm!uma!linguagem!típica! de!uma!especialidade!não!literária.!Nesta!tese!foco!os!problemas!na!tradução!de!elementos! culturais!específicos,!de!humor!e!de!nomes!próprios!em!textos!literários.!As!ideias!e!o!estilo! do! autor,! o! grupo! alvo! e! a! interpretação! do! tradutor! contribuem! para! a! dificuldade! de! tradução! de! textos! literários,! pois! estes! poderão! ser! mais! ambíguos! do! que! em! textos! de! comunicação! não! literária.! Ou! seja,! um! texto! sobre! medicina! ou! uma! bula! de! um! medicamento!não!pode!conter!qualquer!ambiguidade,!pois!isto!formaria!um!perigo!para!a! pessoa! à! qual! este! medicamento! fosse! administrado.! Em! textos! literários,! no! entanto,! os! leitores!podem!interpretar!o!texto!de!várias!maneiras,!até!mesmo!um!só!leitor!pode!fazer! interpretações! diferentes! de! um! texto! cada! vez! que! o! relê.! Para! focar! de! maneira! mais! profunda!um!só!assunto,!não!será!discutido!o!que!é!literatura!nem!as!qualidades!que!uma! ! 8! obra! necessita! ter! para! ser! considerada! literatura,! assim! como! também! não! abordarDseDá! quem! são! aqueles! que! decidem! o! que! é! literatura.! Todavia! é! importante! que! o! tradutor! reflicta!sobre!como!uma!tradução!literária!poderia!ser!feita.!É!igualmente!necessário!saber!o! objectivo!da!tradução!e!o!público!alvo!a!que!se!destina.!! Até!aos!dias!de!hoje!a!definição!do!que!é!uma!(boa)!tradução!é!algo!muito!discutido! e! ainda! não! há! uma! definição! fixa.! A! definição! de! tradução! literária! tornaDse! ainda! mais! complexa,!porque!não!só!tem!a!ver!com!o!que!é!traduzir,!mas!também!com!a!definição!de! literatura!que,!tal!como!a!definição!de!arte,!é!quase!impossível!de!dar.!No!início!dos!estudos! de! tradução,! a! ideia! geral! era! que! tradução! era! um! meio! para! aprender! uma! outra! língua! (Munday!2008:!4D14).!No!século!XX,!tradução!começou!a!ser!considerada!como!uma!área!de! estudo!académico,!com!enfoque!na!traduzibilidade%(Benjamin!2000:!16;!Quine!2000:!67D70),! equivalência%(Langeveld!1986:!48D49;!Venuti!2000:!4D6)!e!mais!tarde!também!na!interligação! com! outras! áreas! de! estudos! (Ghanooni! 2012:! 80D81).! Com! o! decorrer! do! tempo! tem! se! vindo!a!dar!mais!atenção!à!função!de!um!texto,!às!ideias!do!autor!sobre!o!texto,!como!é!que! o! tradutor! o! deveria! interpretar! e! como! deveria! transmitir! estes! factores! na! própria! tradução.! Ou! melhor,! as! estratégias! que! podem! ser! aplicadas! ao! traduzir! um! texto! estão! aqui! centrais.! Um! tradutor! consegue! ter! a! percepção! da! função! de! um! texto! e,! implicitamente,!a!percepção!do!que!é!importante!na!sua!tradução!se!responder!às!seguintes! perguntas:! ! Quem! escreve! um! texto,! com! que! objectivo,! para! quem,! por! que! meio,! onde,! quando,! porquê! e! com! que! função?! Sobre! o! que! é,! que! diz! algo! (ou! não! o! diz),! em! que! ordem,! empregando! que! elementos! nãoPverbais,! que! tipo! de! palavras,! que! tipo! de! frases,! que! tom!e!qual!o!seu!efeito?!(Nord!2004:!146).!1! ! Ao!responder!a!estas!perguntas,!o!tradutor!obtém!uma!boa!ideia!dos!factores!intraD!e!! extratextuais! do! texto! fonte.! Factores! extratextuais! são! revelados! respondendo! à! primeira! pergunta!de!Nord!(2004)!e!factores!intratextuais!ao!responder!à!segunda!pergunta.!Através! destes! elementos! o! tradutor! consegue! fazer! uma! análise! do! texto! fonte! e! assim! criar! um! perfil!do!texto!alvo.!É!importante!fazer!esta!análise!porque!nem!sempre!é!necessário!que!o! texto!fonte!e!o!texto!alvo!tenham!os!mesmos!objectivos.!Pode!acontecer!que!um!texto!fale! sobre!um!assunto!que!seja!novo!para!a!cultura!fonte!e!tente,!então,!informar!o!leitor,!mas!o! mesmo!assunto!pode!já!ser!conhecido!pelo!cultura!alvo!da!tradução,!tornando!o!texto!alvo! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 1 !Tradução!minha!de!“Wie!schrijft!met!welk!doel!aan!wie!door!middel!van!welk!medium!waar! wanneer!waarom!een!tekst!met!welke!functie?!Waarover!zegt!hij!wat!(en!wat!niet)!in!welke!volgorde,! met!gebruikmaking!van!welke!nonDverbale!elementen,!met!wat!voor!woorden,!in!wat!voor!zinnen,!op! welke!toon!en!met!welk!effect?”!(Nord!2004:!146).! ! 9! menos! informativo,! mas,! por! exemplo,! mais! ilustrativo.! Ao! tentar! responder! às! perguntas! que!Nord!(2004:!146)!coloca,!surgem!automaticamente!os!problemas!de!tradução.!Pois,!com! uma! aproximação! top6down,% abordando! o! texto! de! cima! para! baixo! ou! do! início! ao! fim,! alguns! problemas! são! resolvidos! automaticamente,! porque! já! foram! encontrados! e! resolvidos! previamente! no! texto.! Esta! análise! é! morosa,! mas! vale! a! pena,! segundo! Nord! (2004:149),!porque!é!mais!efectivo!evitar!erros!do!que!corrigiDlos.!! ! Depois! de! analisar! os! problemas! o! tradutor! vai! ter! de! escolher! uma! ou! várias! estratégias!para!os!solucionar!e!traduzir!da!maneira!mais!apropriada.!Ao!traduzir!o!tradutor! encontraDse! numa! posição! em! que! tem! de! transpor! o! texto! original! não! só! para! um! outro! contexto! linguístico,! mas! também! quase! sempre! para! um! intratexto! literário! ou! uma! situação!sociocultural!diferente!(Holmes!2004:!185).!Holmes!(2004:!185D187)!distingue!três! eixos!neste!contexto:%exotizar6naturalizar,!historizar6modernizar,!conservar6recriar.!Cada!um! dos!três!eixos!tem!dois!extremos!que!podem!ser!mais!dirigidos!ao!texto!fonte!ou!então!ao! grupo! alvo.! Exemplos! em! português,! neerlandês! e! inglês! foram! adicionados,! quando! possível,!para!ilustrar!as!estratégias!e,!no!caso!de!não!serem!da!autora!desta!tese,!indicaDse! a!referência!bibliográfica.! ! ! Exotizar%–%Naturalizar%! Holmes! (2004:! 185)! falaDnos! primeiro! do! eixo! de! exotizar% versus! naturalizar% o! texto! alvo.! Exotizar% quer! dizer! que! o! tradutor! mantém! elementos! específicos! do! contexto! linguístico! original,!do!intratexto!literária!ou!da!situação!sociocultural.!Ou!seja,!mantém!elementos!do! texto! fonte,! a! forma! do! texto! fonte,! imagens! ou! símbolos! da! cultura! fonte,! o! que! torna! o! texto! mais! orientado! para! o! texto! alvo! e! por! isso! mais! exótico.! No! exemplo! seguinte! podemos!ver!uma!forma!de!exotizar!excessivamente!o!texto:!! ! (1)! P!João!adora!os!pastéis!de!nata!da!pastelaria!na!Rua!de!Belém.! N#João!is!dol!op!de!pastéis!de!nata!van!de!pastelaria!op!de!Rua!de!Belém.! I#João!loves!the!pastéis!de!nata!from!the!pastelaria!on!the!Rua!de!Belém.! ! Por! outro! lado,! quando! exotizar! não! é! a! melhor! opção! para! o! texto! ou! até! mesmo! para! o! público!alvo,!o!tradutor!também!pode!optar!por!naturalizar!o!texto.!Opta!então!por!traduzir! os! elementos! por! outros! elementos! que! são! mais! conhecidos! pelo! leitor! alvo! e! que! correspondem! à! linguagem,! ao! intratexto! e/ou! à! cultura! alvo.! Desta! maneira! a! tradução! é! sentida!como!mais!natural!pelo!leitor!do!grupo!alvo.!A!frase!seguinte!é!um!exemplo!de!uma! tradução!naturalizando!extremamente!ao!nível!sociocultural!(veja!também!2.2):! ! 10! ! (2)! P!João!adora!os!pastéis!de!nata!da!pastelaria!na!Rua!de!Belém.! N#Jan!is!dol!op!de!bossche!bollen!van!de!bakker!op!de!Stationsweg.! ! I#John!loves!the!brownies!from!the!bakkery!on!Portobello!Road.! ! ! Historizar%–%Modernizar% Um! outro! eixo! em! que! o! tradutor! tem! de! fazer! uma! escolha! entre! dois! extremos! é! entre! historizar!ou!modernizar.!Por!exemplo,!num!texto!arcaico,!o!tradutor!pode!optar!por!manter! a! linguagem! arcaica! do! texto! fonte! no! texto! alvo! e! traduzir! numa! linguagem! igualmente! arcaica.! ! (3)! P!António!queria!saber!as!horas!e!olhou!para!o!relógio!da!igreja.! ! N#Antoon!wilde!weten!hoe!laat!het!was!en!keek!op!de!kerkklok.! ! I#Anthony!wanted!to!know!what!time!it!was!and!looked!at!the!church!clock.! ! Mas! se! quiser! que! o! texto! seja! lido! com! a! mesma! facilidade! que! o! texto! fonte! era! lido! na! altura! em! que! foi! escrito,! também! se! pode! optar! por! modernizar% o! texto! e! usar! uma! linguagem!mais!moderna.!Além!de!aspectos!linguísticos,!o!tradutor!pode!recorrer!a!outros! elementos! mais! modernos,! como! instituições! por! exemplo,! a! enfermeira! num! hospital! em! vez! de! a! freira,! ou! objetos! ou! um! tipo! de! relógio,! que! ainda! não! existiam! na! altura! da! publicação!do!texto!fonte.!! ! (4)! P!António!queria!saber!as!horas!e!olhou!para!o!relógio!da!igreja.! ! N#Toon!wilde!weten!hoe!laat!het!was!en!keek!op!zijn!horloge.! ! I#Tom!wanted!to!know!what!time!it!was!and!had!a!peek!at!his!watch.! ! ! Conservar%–%Recriar% Todos! os! textos! são! diferentes! e! não! há! uma! solução! que! seja,! por! definição,! a! melhor.! O! mais!importante!é!que!o!tradutor!seja!consequente!nas!estratégias!que!segue.!Se!optar!por! exotizar! e! historizar! nos! dois! eixos! anteriores,! o! tradutor! também! não! deveria! traduzir! termos! geográficos! ou! socioculturais! para! termos! da! cultura! alvo.! Com! estas! estratégias! o! tradutor! deveria! tentar! conservar% os! elementos! do! texto! fonte! na! tradução.! No! entanto,! quando! o! tradutor! opta! pelos! extremos! naturalizar% e! modernizar,! está! então! a! recriar! os! elementos! do! texto! fonte.! É! importante! notar! que! isto! não! significa! que! o! tradutor! está! a! fazer! uma! adaptação! do! texto! no! sentido! de! que! está! a! aplicar! estratégias! de! tradução! ! 11! dentro!da!ideia!de!traduzir!o!texto!da!maneira!que,!na!sua!opinião,!acha!ser!melhor,!isto!é,! reescrever!o!texto.!! ! Resumindo,!para!analisar!quais!as!opções!feitas!por!um!tradutor,!Holmes!(2004:!186)!criou! um! gráfico! que! mostra! os! três! eixos! com! os! seus! extremos! (veja! Figura! 1).! Exotizar% (E)! e! naturalizar! (N)! formam! o! eixo! horizontal! e! historizar% (H)! e% modernizar% (M)! formam% o! eixo! vertical.!A!linha!diagonal!ilustra!a!distinção!entre!conservar%(C)%e!recriar!(R).%Em!cada!eixo!o! tradutor!deslocaDse!mais!para!um!lado!ou!para!outro,!ou,!para!um!extremo!ou!para!outro.! ! H" C" N" E" R" M" Figura"1:"gráfico"de"Holmes"(2004:186)" ! Segundo! este! gráfico! o! tradutor! deveria! manterDse! de! um! dos! lados! da! diagonal,! isto! é,! deveria!conservar%o!texto!ou!então!recriar%o!texto.!Determinar!sempre!onde!o!tradutor!se! situa!nos!eixos!deste!gráfico!e!criar!um!gráfico!para!si!próprio!pode!ser!muito!moroso!e!por! isso! não! ser! sempre! aplicável! na! prática! da! tradução.! No! entanto,! com! este! gráfico! em! mente,!o!tradutor!pode!verificar!se!está!a!trabalhar!de!forma!consistente!no!que!diz!respeito! às! opções! e! estratégias! adoptadas.! Além! de! Holmes! (2004:! 185D187)! também! Langeveld! (1986:! 69),! Toury! (1995:! 274D279)! e! Venuti! (1995:19D21)! falam! de! tipos! de! estratégias! equivalentes!a!estas!estratégias!de!Holmes.!! ! Aliás,! Venuti! (1995)! fala! de! estrangeirização% e! domesticação,! que! podem! ser! comparadas! com! as! estratégias! conservar% e! recriar% de! Holmes! (2004:! 185D187).! Estrangeirização% é! aplicada! quando! elementos! dominantes! do! texto! fonte! ou! da! cultura! fonte! são! mantidos.! Isto! pode! ser! aplicado! com! estratégias! como! exotizar% ou! historizar.! O! oposto! de! estrangeirização! é! a! estratégia! de! domesticação% em! que! elementos! são,! por! exemplo,!naturalizados%ou!modernizados%para!minimizar!o!factor!estrangeiro!no!texto!alvo!e! ! 12! para! o! deixar! mais! próximo! da! cultura! alvo! (Munday! 2008:! 144D145).! Toury! (1995:274D79)! apresenta!a!lei%da%interferência,!que!pode!ser!positiva!ou!negativa,!dependente!da!relação! entre! o! texto! fonte! e! o! texto! alvo! e! a! atitude! da! cultura! alvo! versus! outras! culturas! (veja! adiante!em!2.2.1).!Quando!a!interferência!é!chamada!de!positiva,!pode!ser!que!a!tradução!é! domesticada! ou! conservada,! pois! o! tradutor! não! interferiu! no! texto! alvo,! mas! quando! a! interferência! é! considerada! negativa,! esta! muitas! vezes! é! relacionada! as! estratégias! de! estrangeirização%ou!recriação,!tendo!mais!interferência!do!tradutor!(Munday!2008:!114).!! Além! das! escolhas! que! tem! de! fazer! entre! as! estratégias! gerais,! o! tradutor! muitas! vezes!encontraDse!numa!posição!difícil!ao!traduzir!um!texto,!pois!este!é!limitado!pelo!texto! fonte! e! pelos! pares! de! línguas,! mas! também! se! encontra! limitado! pelas! ideias! do! autor,! a! linguagem!utilizada,!pelo!grupo!ou!pela!cultura!alvo!e!a!própria!interpretação!do!texto.!Além! disso! também! editores,! revisores,! meios! de! comunicação! social! ou! críticos! podem! influenciar!as!escolhas!de!um!tradutor.!Assim,!o!tradutor!precisa!de!grande!criatividade!para! resolver! os! problemas! que! o! texto! levanta.! As! estratégias! de! Holmes! (2004:! 185D187)! e! Venuti!(1995:!19D21),!entre!outros,!derivam!de!princípios!teóricos!que!podem!ser!aplicáveis! na! tradução! em! geral,! mas! também! podem! ser! usados! de! uma! forma! mais! específica! na! tradução! de! elementos! culturais! específicos.! AbordaDse! outras! estratégias! de! tradução! de! elementos!culturais!específicos!a!seguir.! ! 2.2."Tradução"de"elementos"culturais"específicos" Após!tratar!os!problemas!gerais!na!tradução,!abordaDse!problemas!mais!específicos!de!um! elemento! só.! A! língua,! e! assim! também! a! tradução! dela,! faz! parte! de! um! sistema! cultural.! ChegaDse!mesmo!a!verificar!que!indivíduos!usam!a!sua!língua!para!determinar!a!sua!própria! cultura! e! quanto! mais! as! culturas! se! encontrarem! afastadas! entre! si,! mais! problemas! surgirão! quando! estas! culturas! se! aproximarem,! por! exemplo! através! de! uma! tradução! (Boxem! 2009D2010:! 7D8).! Para! delimitar! os! problemas! da! tradução! de! elementos! culturais! segue! primeiro! a! definição! de! elementos! culturais! específicos! em! 2.2.1.,! que! são! categorizados! em! 2.2.2! e! finalmente! falaDse! de! algumas! estratégias! da! tradução! destes! elementos!em!2.2.3.! ! 2.2.1."Elementos"culturais"específicos"" Então!quais!são!os!elementos!que!trazem!consigo!problemas!na!tradução,!por!exemplo!na! acepção!de!um!elemento!de!uma!cultura!por!uma!outra!cultura?!Já!no!inicio!dos!Estudos!de! Tradução,!Nida!(1964:!160)!fala!de!algumas!dificuldades!na!tradução!por!causa!de!diferenças! ! 13! entre! culturas! e! que! por! esse! mesmo! facto! podem! tornar! a! tradução! quase! impossível.! Vlachov! e! Florin! (citados! em! Boxem! 2009D2010:! 13)! definiram! estes! elementos! culturais! como! palavras! ou! grupos! de! palavras! que! se! referem! a! objetos! típicos! na! vida! diária! –! na! cultura,! na! evolução! social! e! no! contexto! histórico! –! de! um! povo! específico! e! que! são! estranhos! para! um! outro! povo,! não! havendo! por! isso! um! equivalente! exato! numa! outra! língua!o!que!torna!a!sua!tradução!difícil,!por!isso!estes!elementos!requerem!uma!abordagem! específica.! Durante! o! aprofundamento! dos! Estudos! da! Tradução! podemos! igualmente! detectar!um!foco!na!tradução!de!elementos!culturais!específicos!e!também!na!definição!e! categorização!deste!elemento!por!dois!académicos,!Grit!(2004)!e!Aixelá!(2004).! Grit! (2004:! 189)! trata! do! termo! realia% e! defineDo! como! o! termo! usado! para! fenómenos!concretos!únicos!ou!para!uma!certa!categoria!de!elementos!que!são!específicos! para!um!certo!país,!grupo!ou!cultura,!para!os!quais!não!existem!equivalentes!ou!só!existem! equivalentes! parciais! na! língua! e! cultura! alvo.! O! termo! elemento% cultural% específico! foi! introduzido!por!Aixelá!(1996:58)!e!é!definido!da!seguinte!maneira:! ! Those! textually! actualized! items! whose! function! and! connotations! in! a! source! text! involve! a! translation! problem! in! their! transference! to! a! target! text,! whenever! this! problem! is! a! product! of! the! nonexistence! of! the! referred! item! or! of! its! different! intertextual!status!in!the!cultural!system!of!the!readers!of!the!target!text!(Aixelá!1996:! 58).! ! Aixelá! (1996:58)! também! enfatiza! que! não! há! uma! definição! universal! de! um! elemento! cultural!específico,!porque!um!elemento!pode!ser!um!elemento!cultural!específico!na!língua! A,!mas!ao!mesmo!tempo!não!ter!um!valor!cultural!na!língua!B,!o!que!torna!a!sua!tradução! mais!complicada.!Ao!longo!desta!tese!é!esta!definição!do!termo!elemento%cultural%específico! que!é!utilizada.! Outro! aspeto! que! contribui! para! a! dificuldade! da! tradução! de! elementos! culturais! específicos! é! a! atitude! de! uma! cultura! versus! uma! outra! cultura! ou! elementos! culturais! específicos! em! geral.! Robyns! (2004:! 352D359)! distingue! quatro! atitudes! que! uma! cultura! pode! ter! em! relação! a! uma! tradução.! Em! primeiro! lugar,! uma! cultura! pode! achar! que! elementos! culturais! específicos! de! uma! outra! cultura! podem! enriquecer! a! sua! cultura.! SenteDse! a! falta! de! algo! na! sua! própria! cultura! e! para! enriquecêDla! os! elementos! culturais! específicos!são!mantidos!completamente!na!tradução.!Isto!chamaDse!uma!atitude!defectiva.! Pois!nas!traduções!aplicaDse!mais!as!estratégias!de!exotizar%e!estrangeirização.%Quando!uma! cultura! tem! uma! atitude! transcultural,! ela! acha! que! todas! as! culturas! são! inerentemente! iguais.! Ou! melhor,! culturas! diferentes! são! manifestações! da! mesma! essência.! Neste! caso! uma!tradução!não!é!considerada!como!difícil!e!encontraDse!muito!próximo!do!texto!fonte.!A! ! 14! terceira! atitude! é! a! atitude! imperialista% em! que! algumas! culturas! se! sentem! superiores! a! outras.!Não!reconhecem!outras!culturas!e!todos!os!elementos!estranhos!de!outras!culturas! são!substituídos!por!elementos!da!sua!própria!cultura.!Dentro!da!atitude!imperialista!aplicaD se! mais! as! estratégias! de! naturalização% e! domesticação! na! tradução.% A! última! atitude! é! a! defensiva,% pois% a! importação! de! elementos! de! outras! culturas! é! vista! como! um! ameaça.! Culturas! com! esta! atitude! tentam! combater! a! importação! de! outras! culturas,! inclusive! traduções,!o!mais!possível.! Estas! quatro! atitudes! mostram! quais! as! atitudes! que! um! tradutor! tem! de! ter! em! consideração! para! a! escolha! da! estratégia! a! empregar.! Segundo! Robyns! (2004:! 352),! esta! escolha!é!influenciada!pelas!atitudes!que!uma!cultura!tem!em!relação!a!outras!culturas.!Da! mesma! maneira! a! escolha! do! tradutor! é! também! dirigida! por! outros! factores,! como! uma! editora!ou!revisores,!os!quais!fazem!parte!do!sistema!cultural!(veja!também!2.1).!! Depois!de!ter!abordado!a!definição!de!elemento!cultural!específico!e!as!atitudes!que! as!culturas!podem!ter!em!relação!a!outras!culturas!abordaDse!agora!as!várias!classificações! destes!elementos!específicos.! ! 2.2.2."Categorização"de"elementos"culturais"específicos"" Além! da! dificuldade! de! definir! um! elemento! cultural! específico,! é! igualmente! difícil! fazer! uma! distinção! entre! os! tipos! de! elementos! culturais! específicos.! Segundo! Grit! (2004:! 189),! elementos!culturais!específicos!podem!ser!divididos!em!cinco!categorias!de!conceitos.!Isto!é:!! ! Conceitos%históricos,%% ! Conceitos%geográficos,%% ! Conceitos%institucionais,%% ! Conceitos%de%unidade,% ! Conceitos%socioculturais.%% Vlachov! e! Florin! (citado! em! Boxem! 2009D2010:! 15)! distinguem! três! grupos! em! que! elementos! culturais! específicos! podem! ser! divididos,! fazendo! uma! distinção! menos! pormenorizada!que!Grit!(2004:189),!os!elementos!culturais!específicos!são!nomeadamente:!! ! Geográficos:! Estes! podem! ser! elementos! culturais! específicos! que! têm! a! ver! com! geografia! física,! meteorologia,! objetos! geográficos! categorizados! por! atividade! humana,!plantas!ou!animais.!! ! Etnográficos:!incluindo!elementos!culturais!específicos!da!vida!diária!como!comida,! bebida,! roupa,! habitação,! mobiliária,! transporte,! mas! também! elementos! culturais! ! 15! específicos! em! relação! ao! trabalho,! formas! de! arte,! festas,! tradições,! hábitos,! origem!ou!medidas.! ! Sociopolíticos:! unidades! territoriais! e! administrativas,! órgãos! e! apoios! de! poder,! elementos!culturais!específicos!sociopolíticos!ou!militares!etc.!! No!entanto,!Newmark!(1988:!95)!já!tinha!feito!uma!distinção!mais!detalhada,!introduzindo! cinco!categorias!gerais!que!podem!trazer!consigo!dificuldades!na!tradução:!! ! Nomes%próprios,%% ! Termos%históricos,%% ! Termos%internacionais,%% ! Termos%nacionais,%% ! Termos%culturais.%% Dentro!desta!última!categoria,!também!chamada!a!categoria!cultural,!Newmark!(1988:!95)! distingue!outros!cinco!pontos,!podendo!estes!ser!subdivididos!em:!! ! Termos%culturais:! ! Ecologia:!flora,!fauna,!tempo,!elementos!naturais,!etc.! ! Cultura%material:!comida,!bebida,!roupa,!casas,!cidades,!transporte,!etc.! ! Cultura%social:!trabalho,!tempo!livre,!etc.! ! Organizações,% atividades,% procedimentos% e% conceitos:! políticos,! administrativos,!religiosos,!artísticos,!etc.! ! Gestos%e%costumes:!tradições,!gestos,!hábitos!etc.!! A!dificuldade!de!definir!e!categorizar!elementos!culturais!específicos!introduz!a!dificuldade! da!tradução!de!elementos!culturais!específicos.!Pois!se!a!categorização!já!é!tão!difícil!em!si,! como!é!possível!traduzir!um!elemento!com!um!valor!cultural!numa!língua!para!outra!língua! em! que! não! existe! esse! valor! cultural! ou! em! que! possui! um! significado! completamente! diferente?! Para! facilitar! a! tradução! de! elementos! culturais! específicos! analisamos! várias! estratégias!que!são!abordadas!em!2.2.3.! ! 2.2.3."Estratégias"da"tradução"de"elementos"culturais"específicos% Os! princípios! de! Holmes! (veja! 2.1.)! para! a! tradução! em! geral! também! são! aplicáveis! na! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! mas! de! uma! maneira! muito! geral.! Grit! (2004:! 191D194)!menciona!especificamente!oito!tipos!de!estratégias!para!a!tradução!de!elementos! culturais! específicos.! Como! nos! exemplos! anteriores,! foram! adicionados! exemplos! em! português,! neerlandês! e! inglês! quando! possível,! para! ilustrar! as! estratégias! e,! no! caso! de! não!serem!da!autora!desta!tese,!indicaDse!a!referência!bibliográfica:! ! 16! ! Manutenção:! em! que! o! elemento! cultural! específico! do! original! se! mantém! na! tradução.!Assim!o!nome!do!canal!de!televisão!RTP%continua!numa!tradução!para!o! neerlandês:! ! (5)!! P#RTP! N#RTP! I#RTP! ! ! Tradução%decalque:!em!que!o!elemento!cultural!específico!é!traduzido!literalmente,! isto! é,! palavra! por! palavra.! Em! geral,! só! é! possível! quando! o! elemento! cultural! específico! é! uma! composição! e! pode! levantar! sempre! problemas! quando! os! morfemas! da! composição! têm! vários! significados! ou! outras! conotações! na! língua! alvo.!Um!exemplo!típico!é:! ! (6)!! I!skyscraper!! P!arranhaPcéu! N!wolkenkrabber! ! ! Aproximação:!em!que!o!elemento!cultural!específico!é!traduzido!por!um!elemento! cultural!específico!que!corresponde,!mais!ou!menos,!com!o!do!texto!fonte,!mas!que! não!é!igual:! ! (7)! P#pastel!de!nata! N#tompoes! I#cupcake! ! ! Descrição:! uma! estratégia! muito! usada! na! qual! o! elemento! cultural! específico! é! descrito!ou!definido!no!texto!alvo!no!qual!não!tem!de!ser!um!elemento!único!nem! tem!de!ser!um!elemento!cultural!específico.!Isto!quase!sempre!é!o!resultado!da!falta! do!elemento!cultural!específico!no!sistema!da!cultura!alvo,!pelo!que!o!tradutor!tenta! explicar!ao!leitor!o!que!o!elemento!cultural!específico!contém.!Esta!estratégia!ocupa! quase!sempre!mais!palavras!do!que!o!elemento!cultural!específico!no!texto!fonte!e! pode! ser! inserido! num! outro! sitio! no! texto! alvo! do! que! foi! encontrado! no! texto! fonte.! ! (8)! N#Elfstedentocht2! P#Circuito!de!patinagem!por!onze!cidades!na!província!de!Frísia!nos!Países!Baixos.! I#LongPdistance!skating!race!in!Friesland.! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2 ! !Exemplo!inglês!e!neerlandês!de!Grit!2004:!192;!tradução!portuguesa!minha!do!neerlandês.! 17! ! Tradução%nuclear:!só!o!núcleo!do!elemento!cultural!específico!é!traduzido.!Este!caso! empregaDse! em! particular! com! hiperónimos.! No! exemplo! seguinte! trataDse! de! formas! de! ensino! que! estudantes! seguem! depois! da! escola! primária,! mas! que! diferem!quanto!ao!nível!e!quanto!ao!número!de!anos!por!país.!! ! (9)! P#liceu! N#middelbare!school! I#high!school! ! ! Adaptação:!aqui!a!função!do!termo!na!língua!fonte!é!considerada!mais!importante! que! o! próprio! termo! ou! nome! no! texto! fonte.! Esta! estratégia! de! tradução! tem! as! suas! desvantagens,! porque! o! grupo! alvo! que! já! tem! conhecimento! do! texto! e! da! cultura!fonte!pode!não!apreciar!estes!novos!elementos!culturais!específicos.! ! (10)! P#Pingo!doce! N!Albert!Heijn! I#Tesco! ! ! Omissão:!o!tradutor!pode!optar!por!omitir!o!elemento!cultural!específico!quando!a! denotação!específica!não!é!relevante!para!o!grupo!alvo.!! ! (11)! N#Een! delegatie! van! Tweede! Kamerleden! voor! de! VVD,! CDA! en! D66! bezochten! het!overstroomde!gebied.! P#Uma!delegação!de!deputados!holandeses!visitou!a!área!inundada.!3! I#A!delegation!of!Dutch!M.P.’s!visited!the!flooded!area.! ! ! Combinações! destas! estratégias! de! tradução! também! são! usadas! frequentemente.! Por!exemplo!em!(11)!em!que!foram!omitidos!os!partidos!políticos!do!Parlamento!a! que!os!deputados!pertencem!mas!holandeses%e!Dutch%foram!adicionado!para!fazer! uma!descrição!da!delegação.!! ! Além! de! Grit! (2004:! 191D194)! também! Aixelá! (2004:! 200D203)! distingue! varias! estratégias! para!a!tradução!de!elementos!culturais!específicos.!Porém!Aixelá!(2004:!200D203)!distingue! duas!estratégias!gerais!que!podem!ser!aplicadas!de!várias!maneiras,!dependendo!do!texto! fonte!e!das!escolhas!do!tradutor.!Primeiro!trataDse!da!estratégia!geral!da!manutenção,%em! que! os! elementos! culturais! específicos! se! conservam! ou! ficam! bem! próximos! dos! no! texto! fonte,!o!que!muitas!vezes!resulta!em!conservar!elementos!do!texto!alvo!ou!exotizar!o!texto! alvo!(o!exposto!sobre!Venuti!1995!e!Toury!1995!em!2.1).!A!segunda!estratégia!geral!é!a!da! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 3 ! !Exemplo!de!Grit!2004:!193;!tradução!minha!do!neerlandês!para!o!português.! 18! adaptação,!em!que!o!tradutor!pode!adaptar%o!texto,!claramente!ainda!dentro!das!regras!da! tradução.!Ao!escolher!esta!última!opção!o!tradutor!tem!mais!em!conta!o!leitor!e!a!cultura! alvo!do!que!o!texto!fonte.!Adaptação%resulta!em!recriar%ou!domesticar%(veja!2.1)!elementos! do!texto,!tornandoDos!mais!acessíveis!ao!leitor.!! Por! sua! vez! Aixelá! (2004:! 200D203)! distingue! cinco! variantes! na! categoria! da! manutenção:! ! Repetição:! o! tradutor! mantém! as! referências! originais! tanto! quanto! possível.! Esta! estratégia!aumenta,!paradoxalmente,!o!nível!de!estranhamento!ou!de!exótico!do!texto! alvo! e! cria! certa! distância! entre! o! leitor! alvo! e! a! cultura! do! texto! fonte! no! texto! alvo! (veja!2.1).!Aqui!serve!o!mesmo!exemplo!(5)!do!canal!de!televisão!português!RTP:! ! (12)! P#RTP! N!RTP! I!RTP! ! ! Adaptação% ortográfica:! é! uma! forma! de! transcrição! ou! transliteração! e! é! usado! principalmente! quando! o! texto! está! escrito! numa! outra! escrita! que! a! da! cultura! alvo.! Hoje!em!dia!esta!estratégia!é!quase!só!empregada!para!transcrever!outras!escritas,!por! exemplo!do!árabe!ou!do!chinês.!Por!isso!há!poucos!exemplos!bons!entre!o!português!e! o!neerlandês,!já!que!ambos!usam!a!mesma!escrita.!Um!exemplo!pode!ser!encontrado! talvez!na!diferença!entre!as!letras!do!alfabeto!usadas:! ! (13)! P#iogurte! N!yoghurt! I!yogurt! ! ! Tradução% linguística% (não! cultural):! o! tradutor! opta! por! usar! uma! referência! no! texto! alvo! da! qual! a! denotação! está! próxima! do! original,! tornando! assim! a! tradução! mais! compreensível!para!o!leitor!e,!simultaneamente,!ainda!podendo!ser!reconhecida!como! algo!da!cultura!fonte.!Elementos!de!tradução!deste!tipo!frequentemente!encontrados! são! unidades! monetárias! ou! instituições.! Por! exemplo,! na! tradução! neerlandesa! do! termo! inglês! dollar! este! termo% pode! ser! mantido,! porque! não! há! uma! diferença! na! ortografia.! No! caso! da! tradução! portuguesa! isto! já! não! é! possível,! porque! há! uma! diferença!na!ortografia!que!não!é!cultural.!Um!bom!exemplo!de!ortografias!diferentes,! no!entanto,!é:! ! (14)! F#franc! P!franco! N#frank! ! ! 19! ! Explicação% extratextual:! o! tradutor! aplica! uma! das! outras! estratégias,! mas! acha! necessário! dar! uma! explicação! ao! leitor! e! adicionaDa,! por! exemplo,! numa! nota! de! rodapé!ou!num!glossário!no!texto!alvo.!Em!(15)!o!tradutor!manteve!o!elemento!cultural! específico! em! itálico,! adicionando! uma! explicação! no! glossário! indicado! por! um! asterisco! a! dizer! “traditioneel! Portugese! koolsoep”! [sopa! de! couve! tradicional! portuguesa]4. ! (15)! P#O!jantar!dele!resumePse!a!uma!tigela!de!caldo!verde(…)5! N#Zijn!avondeten!beperkt!zich!tot!een!kom!caldo#verde*(…)! I#His!dinner!consists!of!a!bowl!of!vegetable!broth!(…)! ! ! Explicação% intratextual:! é! quase! igual! à! explicação% extratextual! só! que! a! explicação! é! incorporada! no! próprio! texto! por! um! acréscimo,! muitas! vezes! para! tornar! algo! mais! claro!ao!leitor!do!texto!alvo.! ! (16)! P!Peninsular! N#Hotel!Peninsular! I#Hotel!Peninsular! ! ! Na!segunda!estratégia!geral!que!Aixelá!(2004:!200D203)!distingue,!a!adaptação,!encontramD se!seis!variantes.!Todos!envolvem!uma!estratégia!que!tem!a!ver!com!recriar%(Holmes!2004:! 186)%ou!domesticar%(Venuti!1995:!19D21)%o!texto!alvo:! ! Sinonímia:! é! muitas! vezes! usada! por! razões! estilísticas,! por! exemplo,! para! evitar! repetição.! Nem! sempre! precisam! de! ser! mesmo! sinónimos,! também! podem! ser! hiperónimos:! ! (17)!! P#licor!beirão! N#likeur! I#liqueur! ! ! Universalização% limitada:! o! tradutor! acha! que! o! elemento! cultural! específico! não! é! suficientemente! claro! para! o! conhecimento! do! leitor! da! cultura! alvo! e! opta! por! substituir! o! elemento! cultural! específico! por! outro! mais! geral.! Isto! muitas! vezes! também!tem!a!ver!com!a!credibilidade!do!texto!para!o!leitor.!Por!exemplo:!! ! (18)! P#liceu! N#VWO! I#high!school! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 4 5 ! !Exemplo!de!Duijn!(2012:!53).! !Idem.! 20! Universalização%absoluta:!é!quase!igual!à!universalização%limitada,%mas!aqui!o!tradutor! ! não! consegue! encontrar! outro! elemento! cultural! específico! equivalente! e! prefere! traduzir! com! algo! geral.! No! exemplo! seguinte! ham% em! neerlandês! pode! ser! tanto! um! tipo!de!presunto!como!um!tipo!de!fiambre.! ! (19)!! P#presunto! N#ham! ! I#ham! ! Naturalização:!o!tradutor!decide!incorporar!um!elemento!cultural!específico!no!corpus! ! intertextual!da!cultura!alvo!que!é!visto!como!específico!desta!cultura!alvo.!No!exemplo! seguinte! vemos! pindakaas% que! é! manteiga! de! amendoins,! um! tipo! de! manteiga! doce! feita!de!amendoins!e!muito!comido!no!pão!nos!Países!Baixos.! Jelly,%que!é!um!tipo!de! compota,!é!mais!conhecido!na!cultura!inglesa!do!que!marmelada.! ! (20)!! P#marmelada! N#pindakaas! ! I#jelly! ! Omissão:! por! razões! estilísticas! ou! ideológicas,! o! elemento! cultural! específico! é! ! omitido.! Isto,! às! vezes,! ocorre! por! falta! de! uma! tradução! adequada! ou! por! incompetência!do!tradutor.!! ! (21)! P#No!restaurante!Majestique,!o!André!pede!sempre!um!vinho!do!porto.! ! N#In!het!restaurant![ø]!bestelt!André!altijd!een!drankje.! ! I!In!the!restaurant![ø]!André!always!orders!a!drink.! ! ! Criação% autónoma:! é! uma! estratégia! pouca! usada! em! que! o! tradutor! ou! o! cliente! decide!que!um!elemento!que!não!está!no!texto!fonte!tem!de!ser!adicionado!no!texto! alvo,! por! exemplo! para! tornar! o! texto! mais! interessante! para! a! cultura! alvo.! No! exemplo! a! seguir! o! tradutor! neerlandês! adicionou! elementos! para! orientação! geográfica! que! não! estão! presentes! no! texto! fonte! e! talvez! pela! mesma! razão! não! podemos!encontráDlos!na!tradução!inglesa.!! ! (22)! P#(…)!estávamos!em!Cachoeira,!pequena!cidade!do!Recôncavo!Baiano...6! ! N#(…)!waren!we!in!Cachoeira,!dat!stadje!in!het!achterland!van!Salvador!da!Bahia...!! ! I!(…)!we!were!in!Cachoeira,!a!little!town!in!the!Bahian!Recôncavo...! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 6 !Exemplo!de!Duijn!(2012:!58)!em!que!“in!het!achterland!van!Salvador!da!Bahia”!significa![na!periferia! de!Salvador!da!Baía]!da!obra!O%vendedor%de%passados%de!Agualusa.! ! ! 21! ! Além!das!duas!estratégias!gerais,!manutenção%e!adaptação!e!suas!subcategorizações,%Aixelá! (2004:! 203)! fala! de! três! estratégias! diferentes! que! ainda! não! foram! incorporadas! nas! categorias!principais,!mas!que!talvez!possam!vir!a!ser!incorporadas!no!futuro:! ! Compensação:! pode! ser! vista! como! uma! combinação! entre! omissão! e! criação! autónoma;! em! que! o! tradutor! adiciona! algo! na! tradução,! que! tem! um! efeito! semelhante!ao!elemento!original!omitido,!num!outro!sítio!do!que!o!texto!fonte.! ! Deslocação:!incorporação!de!uma!referência!num!outro!lugar!no!texto!alvo.! ! Enfraquecer:!substituição!de!um!elemento!por!algo!que,!por!razões!ideológicas,!pode! ser! melhor! compreensível! para! o! leitor! alvo! ou! que! está! bem! inserido! dentro! do! sistema!literário!da!cultura!alvo!mas!que!enfraquece!a!tradução!por!não!ter!o!mesmo! conteúdo.!! ! Vimos!várias!definições!de!elementos!culturais!específicos!e!estratégias!para!a!tradução!de! um! elemento! específico.! Todavia! também! é! possível! que! um! elemento! cultural! específico! possa!conter!ou!ser!mais!do!que!algo!específico!para!uma!cultura.!Humor!também!pode!ser! ou!conter!uma!forma!de!um!elemento!cultural!específico:! ! Humor! generating! devices! such! as! words! and! frases! with! more! than! one! meaning! and! distinctive! reference! to! people,! history,! events! and! customs! of! a! particular! culture! are! characteristics! that! are! often! the! basis! of! wordplay.! And! it! is! the! combination! of! such! linguistic! and! culturePspecific! features! that! creates! one! of! the! most! arduous! challenges! not! only! for! professional! translators! of! comic! literature,! theatre! and! films,! but! also! for! anyone! who! has! tried! to! tell! a! joke! or! be! funny! in! a! language! other! than! their! own! (Chiaro!2010:1).! ! ! Em!consequência!abordaDse!em!2.3.!a!tradução!de!humor!e!estratégias!de!tradução,!porque! a!tradução!de!humor!também!traz!consigo!problemas!específicos,!que!talvez!sejam!menos! culturais!e!mais!linguísticos,!como!por!exemplo!jogos!de!palavras!ou!piadas.! ! 2.3."Tradução"de"humor" A!partir!dos!anos!noventa!aumenta!a!atenção!para!elementos!de!humor!em!textos!literários! e,! consequentemente,! para! a! tradução! de! humor.! Segundo! Zabalbeascoa! (2005:! 1D2)! Estudos!de!Humor!e!Estudos!de!Tradução!derivam!ambos!de!áreas!da!linguística,!psicologia! e!sociologia,!mas!quase!não!têm!ganhado!atenção!ou!um!lugar!central!em!ambas!as!áreas! ! 22! de!estudos.!Felizmente!há!cada!vez!mais!académicos!que!têm!este!pormenor!em!conta!e!a! visibilidade!da!tradução!de!elementos!humorísticos!está!a!aumentar!ao!longo!dos!anos:! ! As![humor]!crosses!geographic!boundaries!humour!has!to!come!to!terms!with!linguistic! and! cultural! elements! which! are! often! only! typical! of! the! source! culture! from! which! it! was!produced!thereby!losing!its!power!to!amuse!in!the!new!location!(Chiaro!2010:1).! ! Mas! para! além! destas! semelhanças! com! elementos! culturais! específicos,! como! se! pode! definir! um! elemento! humorístico?! Há! várias! teorias! sobre! o! que! é! humor! e,! tal! como! as! definições!de!tradução,!literatura!ou!arte,!é!muito!difícil!delimitar!o!que!é!o!humor.!Segundo! Vandaele! (2002:! 150)! as! maiores! dificuldades! na! tradução! de! humor! são! a! diferença! entre! reconhecer%e!reproduzir%humor!e!a!diferença!interpessoal!na!apreciação!de!humor.!Vandaele! (2002:!153)!nota!que!algumas!definições!de!humor!são!baseadas!no!efeito!que!humor!tem,! pois! humor! é! tudo! o! que! resulta! duma! reação! humorística,! enquanto! é! perceptível.! Isto! pode!ser!riso,!um!simples!sorriso!ou!a!sensação!de!humor!em!geral.!Além!disso,!ele!ainda! distingue!três!tipos!de!teorias!de!humor:! ! Teorias%funcionais:!em!que!é!investigado!o!lado!psicológico!e!fisiológico!do!humor.! ! Teorias% de% reação:! em! que! se! analisa! quando! uma! pessoa! tem! uma! reação! humorística.! ! Teorias%de%estímulos:!que!estudam!o!que!torna!algo!humorístico! PodeDse! ainda! distinguir! a! teoria! de! surpresa! e! a! teoria! de! incongruência.! As! teorias! funcionais!e!de!reação,!não!são!tratadas!no!âmbito!desta!tese.!O!melhor!exemplo!de!uma! teoria!de!humor!de!estímulo!talvez!seja!a!Teoria%Geral%de%Humor%Verbal%(TGHV)!de!Attardo! (1994)!que!é!tratada!em!2.3.1.!! ! 2.3.1."Teoria"Geral"de"Humor"Verbal"" A! Teoria! Geral! de! Humor! Verbal! (TGHV)! é! uma! teoria! de! Attardo! (1994;! 2002)! que! é! uma! teoria!revista!da!teoria!de!Raskin!e!Attardo!(1991),!a!Teoria%Semântica%de%Script%de%Humor.!A! fim! de! não! me! alargar! demasiado! falo! somente! sobre! TGHV,! porque! esta! é! aplicável! a! qualquer!tipo!de!texto!humorístico!e!refiroDme!a!Ruyter!(2012:!16D28)!para!uma!análise!mais! ampla!de!ambas!as!teorias.!Na!TGHV!são!descritos!os!mecanismos!de!humor!como:! ! ferramentas,!ou!recursos,!que!funcionam!como!parâmetros!de!avaliação!para!a!análise!de! qualquer!tipo!de!texto!humorístico!verbalizado,!além!das!piadas!(Lourenço!2009:!142).!! ! Attardo!(2002:!176D183!em!Shipley!2007:!983)!distingue!seis!recursos!em!humor!que!podem! ajudar!a!perceber!o!elemento!humorístico,!por!exemplo!em!piadas.! ! 23! ! ! Linguagem%(LI):!contém!toda!a!informação!necessária!para!a!verbalização!de!um!texto.! São!as!várias!construções!possíveis!de!um!texto,!de!uma!frase!ou!de!uma!piada.!Através! da! apresentação! da! inversão! da! ordem! das! palavras! ou! sinónimos,! cada! elemento! humorístico!ou!piada!pode!ser!completamente!reescrito!de!várias!maneiras,!sem!mudar! o!conteúdo!semântico.! ! ! Estratégias%Narrativas%(EN):!qualquer!piada!ou!manifestação!humorística!é!organizada! segundo!uma!certa!forma!de!narrativa,!seja!uma!narrativa!simples,!um!diálogo!ou!um! monólogo!interior.!! ! ! Alvo% (AL):! o! alvo! de! uma! piada! pode! ser! singular! ou! colectivo,! caracterizaDse! pela! imagem! estereotipada! de! um! elemento! étnico,! social,! nacional,! internacional! etc.! Um! exemplo!no!caso!da!Holanda!são!os!belgas!que!formam!um!grupo!alvo!de!piadas!ou!os! alentejanos!no!caso!de!Portugal.! ! ! Situação! (SI):! é! o! contexto! da! manifestação! humorística,! formado! pelos! elementos! semânticos! que! estabelecem! onde! o! elemento! humorístico! ocorre.! Podem! ser! as! personagens,!o(s)!objecto(s)!da!piada,!os!instrumentos,!as!atividades,!etc.! ! ! Mecanismo% Lógico% (ML):! é! o! recurso! que! permite! uma! resolução! lógica! das! incongruências!numa!manifestação!humorística.!! ! ! Guião% de% Oposição% (GO):! é! o! parâmetro! que! pode! caracterizar! uma! manifestação! humorístico! quando! é! compatível,! totalmente! ou! parcialmente,! com! dois! guiões! diferentes!ou!quando!os!guiões!são!opostos.!Isto!implica!que!o!tradutor!deve!absterDse! de!modificar!este!guião,!deverá!somente!fazêDlo!quando!este!não!é!possível!na!língua! alvo.!! ! Estes! seis! recursos! também! podem! ajudar! um! tradutor! na! tradução! de! manifestações! humorísticos!e!a!distinguir!em!que!elemento(s)!o!humor!se!situa!no!texto.!As!estratégias!que! o!tradutor!pode!escolher!para!a!tradução!de!humor!vão!ser!abordadas!em!2.3.2.!! ! ! 24! 2.3.2."Estratégias"na"tradução"de"manifestações"humorísticos"" Vandaele!(2002:!150)!distingue!dois!problemas!gerais!na!tradução!de!humor:!(a)!a!diferença! entre!reconhecer!e!reproduzir!humor!e!(b)!a!diferença!interpessoal!na!apreciação!de!humor.! Aqui!trataDse!do!primeiro!problema!na!tradução!de!humor,!além!de!focar!os!seis!recursos!de! Attardo!(1994,!em!Shipley!(2007).!! Os! seis! recursos! podem! ser! considerados! como! factores% internos,% mas! Shipley! (2007:985)! também! distingue! quatro! factores! que! podem! ser! importantes! na! tradução! de! humor!e!classificaDos!como!factores%externos%da!tradução!(cf.!2.3.1).%Estes!últimos!factores! devem!ser!tratados!antes!de!avaliar!os!factores%internos,!porque!podem!ajudar!na!tradução! segundo! os! seis! recursos! formulados! por! Attardo! (1994).! Os! factores% externos! são! os! seguintes:! ! Considerações%de%time6frame:!o!tradutor!deve!levar!em!conta!o!quadro!do!tempo!em! que! o! texto! fonte! se! encontra! e! já! ter! em! mente! onde! e! quando! a! tradução! será! recebida.! ! Considerações% de% classe% social% e% de% educação:! o! tradutor! deve! estar! consciente! do! público! alvo;! quais! são! as! características! do! leitor,! a! que! tipo! de! público! alvo! a! tradução!se!dirige!etc.! ! Decisões% de% consciência% cultural:! quando! todos! os! outros! elementos! podem! ser! encontrados!na!cultura!alvo,!só!é!necessário!mudar!a!língua.!É!importante!notar!que! isto!se!baseia!nas!duas!decisões!anteriores!do!tradutor,!porque!ele!tem!de!analisar,!o! que!são,!por!conseguinte,!decisões!da!consciência!cultural.! ! Informações% sobre% publicações% originais:! como! já! foi! tratado! em! 2.1.,! não! só! o! tradutor! tem! influência! na! tradução,! mas! também! editores! ou! o! cânon! da! literatura! traduzida!(veja!também!Schreij!2009!a!este!respeito).!! ! Depois! de! analisar! os! factores% externos,% Shipley! (2007:986)! trata! dos! factores% internos,% ou! seja,!os!seis!recursos!de!Attardo!(1994)!com!as!suas!próprias!estratégias!de!tradução.!Estes! recursos!podem!ser!divididos!em!três!grupos!de!estratégias!de!tradução.!Primeiro!temos!o! grupo!de!manutenção%em!que!o!maior!número!possível!de!elementos!são!mantidos.!Isto!é! aplicável! a! quase! todos! os! recursos,! além! do! recurso% da! linguagem.% Por! vezes! também! é! necessário! mudar! a! estratégia% da% narrativa! para! manter! o! humor.% No! caso! do! recurso% do% alvo%ou!da!situação%pode!ser!necessário,!por!exemplo,!substituir!o!elemento!do!texto!fonte! por! outro! para! manter! o! humor! no! texto.! Com! os! factores% internos% e! factores% externos% ! 25! Shipley! (2007:! 986)! desenvolveu! um! formulário! de! verificação! para! a! tradução! de! humor! (veja!Anexo!1).!! Além!de!Attardo!(1994)!e!Shipley!(2007),!também!Zabalbeascoa!(2005:!189D196)!fala! de!humor!em!tradução!e!distingue!catorze!tipos!de!humor!que!considera!importantes!para!o! tradutor! porque! podem! ocorrer! na! tradução.! Estas! formas! de! humor! ou! características! de! tipos!de!humor!vão!ser!determinantes!para!as!escolhas!do!tradutor!ao!traduzir!um!elemento! humorístico:! ! ! Humor% ilimitado% ou% inter6/bi6national:% Neste! caso! o! humor! quase! não! oferece! resistência!à!sua!tradução.!Quando!a!língua!fonte,!a!língua!alvo!e!os!sistemas!culturais! são!ligados!ou!próximos!um!do!outro,!ou!melhor,!têm!marcas!culturais!idênticas,!pelo! menos! nalguns! factores,! o! humor! pode! ser! traduzido! quase! literalmente! e,! por! consequência,! contém! o(s)! mesmo(s)! aspecto(s)! humorístico(s)! no! texto! fonte! como! no!texto!alvo!(Zabalbeascoa!2005:!189).!! ! ! Limitado% por% características% do% grupo% alvo:% o! humor! está! limitado! a! nível! semiótico,! linguístico,!de!conhecimento,!de!frequência!ou!de!reconhecimento!do!público!alvo.!O! foco! central! está! no! público! alvo! porque! não! há! em! si,! por! exemplo,! limitações! linguísticas.! Piadas! etnográficas! são! um! bom! exemplo! deste! tipo! de! humor,! já! que! quando! a! cultura! alvo! não! conhece! o! grupo! étnico! da! piada,! o! humor! não! é! transmissível!como!humor.!Estas!limitações!também!são!chamadas!culture%bumps,%um! termo! de! Leppihalme! (1997).% Podemos! distinguir! quatro! áreas! com! problemas! potenciais!de!tradução!deste!tipo!de!humor:! ! A! área! de! diferenças! semióticas! e! linguísticas,! incluindo! instrumentos! metalinguísticos;!! ! A! área! de! conhecimento! (de! instâncias! sociais! ou! culturais,! temas,! géneros,! etc.);! ! A!área!de!limitações!por!frequência!(raro,!marcado,!familiar);! ! A! área! de! apreciação! do! valor! do! humor! (isto! é! do! tema,! da! aproximação,! da! apresentação,!da!ocasião)!(Zabalbeascoa!2005:!191).!! Interessante!é!que!Leppihalme!(1997:197)!indica!que!o!tradutor!deveria!tentar!evitar! este! obstáculo,! fazendo! uso,! por! exemplo,! de! uma! substituição! ou! uma! outra! estratégia!adequada!(veja!2.5).! ! ! 26! ! Intencionalidade%(do%autor):!é!importante!para!o!tradutor!saber!se!o!humor!foi!criado! intencionalmente!pelo!autor!ou!se!foi!causado!de!outra!maneira,!como!por!exemplo! ‘erros! ou! coincidências! humorísticas’,! porque! elementos! humorísticos! sem! intencionalidade! também! podem! ocorrer! numa! tradução! (Zabalbeascoa! 2005:! 191).!! ! ! Improvisação:! humor! pode! ser! criado! ou! adicionado! conscientemente,! mas! também! pode! ocorrer! de! forma! espontânea.! Ambas! as! opções! são! difíceis! de! traduzir,! o! primeiro! por! ser! mais! profundo! e! provavelmente! com! muitas! camadas,! o! segundo! porque! o! tradutor! não! tem,! ou! quase! não! tem,! referências! de! onde! o! humor! se! origina!(Zabalbeascoa!2005:!192).!! ! ! Sinais%(da%intenção%da%piada):!o!leitor!de!um!texto!pode!não!se!aperceber!que!está!a! ler! algo! humorístico,! porque! lhe! faltam! os! sinais! do! humor.! Isto! acontece! mais! com! elementos!de!ironia,!subtilidade,!alusão!etc.!Para!isto!não!acontecer!na!tradução!para! o!texto!alvo,!o!tradutor!muitas!vezes!é!mais!explícito!na!tradução!e!exagera!o(s!sinais! que!contêm)!humor!(Zabalbeascoa!2005:!192).!! ! ! Piadas%privadas%(ou%in6group):!uma!dificuldade!característica!do!humor!é!quando!um! leitor! que! não! faz! parte! do! grupo! fonte,! por! exemplo! o! leitor! alvo! da! tradução,! é! excluído! da! piada.! Isto! pode! acontecer! por! diferenças! ideológicas,! étnicas,! geográficas,!religiosas,!da!educação!etc.!(Zabalbeascoa!2005:!193).! ! ! Jogos% de% palavras% ou% narrativa% humorística:! humor! pode! consistir! em! jogos! de! palavras! ou! ser! encontrado! na! narrativa.! A! tradução! de! uma! narrativa! humorística! provavelmente! é! mais! fácil! do! que! um! jogo! de! palavras,! porque! tem! mais! factores! humorísticos! e,! como! vimos! com! Nord! em! 2.1,! as! dificuldades! podem! ser! resolvidas! ao! longo! da! tradução,! dependendo! também! do! facto! de! o! tradutor! conseguir! distanciarDse!das!frases!e!das!palavras!para!ver!a!narrativa!no!seu!contexto!completo! (Zabalbeascoa!2005:!193).!! ! ! Alvo:! quase! todas! as! piada! têm! um! alvo! que! é! a! vítima! da! piada,! sem! esta! vítima! o! humor! pode! parecer! infantil! (Zabalbeascoa! 2005:! 193D194).! É! óbvio! que! o! alvo! da! piada!pode!ter!uma!recepção!completamente!diferente!entre!uma!cultura!e!outra,!o! que! torna! a! tradução! extremamente! difícil,! pois! o! tradutor! tem! de! adaptar! as! ! 27! estratégias! que! quer! empregar! ao! grupo! alvo! para! não! tornar! os! elementos! humorísticos!em!elementos!desvalorizados!ou!até,!talvez,!em!insultos.!! ! ! Significado:!uma!outra!dificuldade!na!tradução!de!humor!pode!ser!o!seu!significado,! muitas!vezes!ambíguo,!duplo!ou!metafórico,!além!de!ser!absurdo,!surreal,!abstracto! ou!simbólico!(Zabalbeascoa!2005:!194).! ! ! Opcionalidade% e% familiaridade% (em% relação% ao% tema,% género,% etc.):! em! algumas! situações! é! quase! obrigatório! incluir! uma! certa! forma! de! humor,! por! exemplo! em! discursos!públicos!nos!Estados!Unidos.!O!tradutor!então!tem!de!ver!como!e!até!que! ponto! a! presença! de! humor! pode! ser! incorporada! na! tradução! e! se! está! de! acordo! com!a!cultura!alvo,!o!género!ou!a!ocasião!social!no!texto!ou!grupo!alvo!(Zabalbeascoa! 2005:!194).! ! ! Tabu:! pode! ser! um! factor! externo! ou! fazer! parte! do! humor,! assim! como! tabus! também!podem!ser!diferentes!de!cultura!para!cultura!e!por!isso!trazer!dificuldades!na! tradução!(Zabalbeascoa!2005:!194).!! ! ! Humor% metalinguístico:! além! de! uma! narrativa! humorística! também! se! pode! encontrar!humor!em!jogos!de!palavras!que!talvez!até!sejam!mais!difíceis!de!traduzir.! Este!tipo!de!jogos!é!difícil!devido!ao!nível!metalinguístico!e!pode!conter!trocadilhos,! anagramas,! ritmo,! etc.! Jogos! de! palavras! têm,! entre! outras,! funções! de! engrandecimento! fáctico! ou! visual,! fazendo! parte! de! um! jogo,! divertimento,! mnemónica!ou!quebraDcabeças!(Zabalbeascoa!2005:!195).!% ! ! Combinação% verbal% e% não6verbal% ou% representação% icónica% de% idioma% e% metáfora:! ao! pensarmos! em! tradução! quase! sempre! nos! esquecemos! do! factor! nãoDverbal! nesta! área.! Todavia,! um! tradutor! também! tem! de! ter! em! conta! o! aspecto! visual,! por! exemplo! em! bandas! desenhadas,! filmes,! televisão! ou! simplesmente! em! ilustrações! em!livros.!Também!elementos!culturais!específicos!humorísticos!podem!ser!expressos! através! de! elementos! nãoDverbais,! tendo! também! de! ser! traduzidos! para! o! texto! ou! grupo!alvo!(Zabalbeascoa!2005:!195).% ! ! 28! ! Formas%de%humor%(e%estudos%contrastivos):!ao!traduzir!um!texto!e!transpôDlo!de!uma! cultura!fonte!para!uma!cultura!alvo!diferente,!pode!resultar!em!ter!de!mudar!a!forma! de! humor! encontrado! no! texto! fonte.! Zabalbeascoa! (2005:! 196)! fala! de! formas! de! humor! como,! ironia,! paradoxo,! contradições,! paródias,! caricaturas,! imitações! etc.!! ! Resumindo,! Zabalbeascoa! (2005:! 206)! defende! que! humor! não! tem! de! ser! preservado! de! maneira!igual!numa!tradução,!porque!muitas!vezes!isso!não!é!possível!devido!a!diferenças! entre! o! público! fonte! e! o! público! alvo.! Um! tradutor! tem! de! tomar! decisões! difíceis! e! não! precisa!de!se!concentrar!em!manter!a!tradução!igual!ao!texto!fonte,!mas!precisa!de!analisar! os!tipos!de!humor!e!os!problemas!para!poder!tomar!as!melhor!decisões.!! Finalmente,! um! outro! elemento! importante! para! esta! tese! são! os! nomes! próprios! porque! podem! conter! não! só! elementos! culturais! específicos,! mas! também! elementos! humorísticos.!Antes!de!abordar!a!relação!entre!estes!três!trato!as!dificuldades!de!tradução! de!nomes!próprios!e!a!sua!definição!em!2.4.!! ! 2.4."Tradução"de"nomes"próprios"" Para!poder!mostrar!a!relação!entre!elementos!culturais!específicos,!humor!e!nomes!próprios! é!necessário!primeiro!perceber!o!que!é!um!nome!próprio!e!quais!são!as!estratégias!possíveis! na! tradução! dele.! Primeiro! tentaDse! dar! uma! definição! de! um! nome! próprio! em! 2.4.1.! e! a! seguir,!em!2.4.2.,!trataDse!as!estratégias!usadas!na!tradução!de!nomes!próprios.!! ! 2.4.1."Nomes"próprios" Aixelá!(1996:!59)!divide!nomes!próprios!em!duas!categorias:!nomes%convencionais!e!nomes% expressivos.! Os! nomes% convencionais! são! os! nomes! próprios! que! não! parecem! ter! um! significado! especial.! Os! nomes% expressivos,! por! outro! lado,! são! nomes! que! o! autor! usa,! porque! têm! um! significado! além! do! nome! em! si.! Este! tipo! de! nomes! próprios! também! é! chamado! de! nomes% alusivos,! por! causa! da! sua! qualidade! alusiva.! Ainda! há! uma! outra! distinção!entre!características!de!nomes!próprios,!isto!é,!aos!níveis!pragmático,!semântico!e! sintáctico:! !! A! noun! that! denotes! a! unique! entity! at! the! level! of! established! linguistic! convention! to! make! it! psychosocially! salient! within! a! given! basic! level! category! [pragmatic].!The! meaning! of! the! name,! if! any,! does! not! (or! not! any! longer)! determine! its! denotation! [semantic].! An! important! formal! reflex! of! this! pragmaticPsemantic! characterization! of! proper! names! is! their! ability! to! appear! in! such! close! appositional! constructions! as! the! poet# Burns,# Fido# the# dog,# the# River# Thames,! or! the! City# of# London! [syntactic]! (Langendonck!2007:!322).! ! 29! ! Porém,!será!que!um!termo!perde!mesmo!o!seu!significado!semântico!quando!é!usado!como! nome! próprio?! Um! autor! pode! escolher! um! nome! por! uma! razão! específica! e! os! nomes! normalmente! são! utilizados! ao! longo! do! texto! todo.! Não! é! só! o! nome! que! tem! de! ser! traduzido!ou!não,!mas!também!a!ideia!ou!a!interpretação!do!autor!deverá!ser!tida!em!conta! ao! efetuar! a! escolha,! o! que! pode! tornar! a! tradução! de! nomes! próprios! num! problema! de! tradução.!Por!isso,!também!a!tradução!de!nomes!próprios!tem!várias!estratégias!aplicáveis!à! sua!tradução,!os!quais!abordo!a!seguir.! ! 2.4.2."Estratégias"de"tradução"de"nomes"próprios"" A!tradução!de!nomes!próprios!traz!muitas!dificuldades.!O!tradutor!tem!de!escolher!se!quer! manter! ou! traduzir! o! nome! próprio! e,! no! último! caso,! também! como! vai! traduzir! o! nome.! Segundo! Hermans! (1988)! podeDse! distinguir! quatro! estratégias! de! tradução! para! nomes! próprios.!NoteDse!que!as!estratégias!de!Hermans!ficam!próximos!das!estratégias!de!tradução! de! elementos! culturais! específicos! tratadas! em! 2.2.3.! Na! primeira! estratégia! poderDseDia! copiar! o! nome,! o! que! significa,! manter! o! nome! do! texto! fonte! no! texto! alvo.! Mantendo! o! nome!próprio!estrangeiro,!o!tradutor!exotiza!o!texto,!tendo!como!consequência!que!o!leitor! notará!que!está!a!ler!uma!tradução!ou!pelo!menos!que!tem!a!ver!com!outra!cultura,!como! se!vê!no!exemplo!seguinte.! ! (23)! P!João!e!Serafim!falam! N#João!en!Serafim!praten! I#João!and!Serafim!talk! ! Em!segundo!lugar,!um!nome!próprio!também!poderia!ser!transcrito,!isto!é,!ser!modificado! de!acordo!com!a!ortografia,!a!gramática!ou!a!fonologia!da!língua!alvo.!EmpregaDse!mais!esta! estratégia!para!a!tradução!de!nomes!comuns!ou!frequentes,!ficando!a!tradução!mais!perto! do!texto!fonte.! ! (24)! P#João!e!Serafim!falam! N#Jan!en!Serafijn!praten! I#John!and!Serafine!talk! ! Quando! um! nome! tem! um! significado! que! contribui! para! o! enredo,! o! tradutor! pode! optar! por!traduzir!este!nome!para!o!leitor!poder!acompanhar!melhor!o!texto.!Esta!estratégia!pode! ser! usada! quando! um! nome! faz! parte! da! descrição! da! personagem! do! texto! ou! quando! contribui!para!a!imagem!visual!do!público!alvo.!Esta!estratégia!poderia!ser!aplicada!quando,! neste!exemplo,!o!João%fala!com!a!personagem!Serafim,!que!é!um!anjo,!tal!como!o!significado! do!nome!nos!diz,!embora,!em!certos!casos,!uma!desvantagem!desta!estratégia!pode!ser!que! ! 30! o!autor!do!texto!fonte!use!um!nome!que!não!implica!diretamente!este!significado!na!língua! fonte,!mas!sim!na!tradução.! ! (25)! P#João!e!Serafim!falam! N#Jan!en!Engel!praten! I#John!and!Angel!talk! ! Uma! quarta! estratégia! é! substituir! o! nome! próprio! do! texto! fonte! por! um! outro! nome! no! texto!alvo.!Neste!caso!o!nome!costuma!ser!substituído!por!um!nome!que!está!mais!perto!da! cultura! alvo! para! facilitar! a! leitura! do! texto.! No! exemplo! seguinte! os! nomes! neerlandeses! Joost% e! Sander% e! os! nomes! ingleses! Jack% e! Sam! são! nomes! frequentes! nas! culturas! alvo,! sendo!que!o!tradutor!neste!caso!naturaliza!os!nomes!e!assim!também!o!texto.! ! (26)! P#João!e!Serafim!falam! N#Joost!en!Sander!praten! I#Jack!and!Sam!talk! ! Finalmente,!também!é!possível!traduzir!um!nome!próprio,!substituindoDo!por!um!pronome! (veja! exemplo! 27)! ou,! ao! contrário,! substituir! um! pronome! por! um! nome! próprio! (veja! exemplo!28)!para!que!o!texto!se!torne!mais!claro!para!o!leitor.! ! (27)!! P#João!e!Serafim!falam! N#Zij!praten! I#They!talk! (28)! P#Eles!falam! N!João!en!Serafim!praten! I#João!and!Serafine!talk! ! É!claro!que!combinações!destas!estratégias!de!tradução!também!podem!ser!aplicadas!numa! tradução,! tal! como! já! vimos! em! (25)! onde% o! nome! próprio! João% é! transcrito! para! Jan% em! neerlandês%e!John!em!inglês!e!o!nome!Serafim%é!traduzido!para!Engel%em!neerlandês%e!Angel! em!inglês.! ! (29)!! P#João!e!Serafim!falam! N#Jan!en!Engel!praten! I#John!and!Angel!talk! ! Resumindo,! além! das! próprias! dificuldades! de! nomes! próprios! na! tradução,! a! tradução! de! nomes! próprios! alusivos! pode! combinar! todas! as! dificuldades! da! tradução! de! humor! e! de! elementos!culturais!específicos.!Por!isso,!as!estratégias!da!tradução!de!elementos!culturais! específicos!e!de!humor!são!igualmente!aplicáveis!na!tradução!de!nomes!próprios.! ! 2.5."A"relação"entre"elementos"culturais"específicos,"humor"e"nomes"próprios"" Depois! de! ter! abordado! teorias! sobre! elementos! culturais! específicos,! humor! e! nomes! próprios! e! estratégias! para! a! tradução! destas! categorias,! podeDse! observar! uma! tendência! ! 31! entre! estas! três! categorias,! que! também! tem! consequências! para! a! tradução.! PodeDse! constatar! que! as! categorias! trazem! consigo! dificuldades! próprias! na! tradução,! mas! que! as! estratégias! para! os! problemas! de! tradução! de! uma! categoria! também! são! aplicáveis! na! tradução! das! outras! duas! categorias.! Ou! seja,! um! nome! próprio! pode! ser! específico! para! uma! determinada! cultura,! sendo! não! só! um! nome! próprio,! mas! também! um! elemento! cultural!específico.!Além!de!ser!um!nome!próprio!e!um!elemento!cultural!específico,!ainda! pode! conter! um! elemento! de! humor,! fazendo! com! que! o! nome! próprio! também! seja! um! elemento!cultural!específico!humorístico.!Do!mesmo!modo,!um!elemento!cultural!também! pode!ser!humorístico!ou!fazer!parte!do!humor!de!um!texto,!por!exemplo!porque!o!alvo%(cf.! 2.3.2.)!do!humor!é!cultural!específico.! Um!bom!exemplo!de!um!conjunto!de!problemas!de!tradução!e!como!estes!podem! ser! resolvidos,! é! o! esquema! de! estratégias! de! Leppihalme! (1997:! 79)! para! a! tradução! de! nomes! próprios! alusivos! (veja! Anexo! 2).! Leppihalme! concebeu! um! fluxograma! com! estas! estratégias! ! em! que! se! pode! distinguir! três! estratégias! gerais! que! são! aplicáveis! nesta! situação:! ! O!tradutor!mantém%o!nome!próprio!no!caso!de!ser!reconhecível!para!o!público!alvo.! Nesse! caso! não! é! necessário! traduzir! ou! substituir! o! nome! próprio.! Porém,! nestas! estratégias!também!há!algumas!variações!em!que!o!tradutor!pode!escolher!entre:! ! manter!o!nome!completamente!igual!ao!nome!no!texto!fonte,!o!que!é!igual!a! copiar%o!nome!próprio!segundo!Hermans!(veja!2.4.2);! ! manter% o! nome! próprio,! adicionando! algo! para! orientar! o! leitor! alvo;! o! tradutor! também! pode! adicionar! informação! ao! texto,! na! narrativa! ou! num! diálogo,! que! não! tem! de! estar! junto! ao! nome! próprio! alusivo,! mas! desta! maneira!o!tradutor!tornaDse!mais!visível!na!tradução;! ! manter% o! nome! próprio,! mas! adicionando! uma! explicação! detalhada,! por! exemplo!num!elemento!extratextual!como!um!glossário,!prefácio!ou!rodapé.! Isto! pode! ser! comparado! com! a! estratégia! explicação% extratextual% de! Aixelá! (veja!2.2.3).! ! Uma! segunda! estratégia! é! substituir% o! nome! por! outro! nome! próprio! que! pode! ser! mais!reconhecível!para!o!público!alvo.!! ! De! preferência! substituiDse! por! um! nome! próprio! da! cultura! fonte,! para! a! tradução!ficar!mais!perto!da!cultura!fonte!e!o!tradutor!não!interferir!muito!no! texto.!! ! 32! ! No!caso!de!não!ser!possível!substituir!por!um!outro!nome!da!cultura!fonte,!o! tradutor! pode! optar! por! substituir! por! um! nome! da! cultura! alvo,! tentando! ficar!o!mais!perto!possível!do!texto!fonte!e!mantendo!o!elemento!alusivo!ou! cultural!específico.!Esta!estratégia!também!é!chamada!transplantação%cultural! (Ruyter!2012:!26;!Antonopoulou!2004:!223).!Quando!o!tradutor!opta!por!esta! estratégia,!também!ajuda!o!leitor!a!perceber!melhor!o!texto!com!algo!da!sua! própria!cultura.! ! Antonopoulou! (2004:! 223)! adiciona! às! estratégias! de! Leppihalme! (1997:106)! que! o! tradutor,! além! de! substituir! o! nome! por! um! outro! nome! da! cultura! fonte! ou! cultura! alvo,! pode! optar! por! substituir! o! nome! próprio! alusivo! por! um!substantivo!atributivo!parecido!para!manter!o!aspeto!humorístico.! ! A! última! estratégia! de! Leppihalme! (1997:! 79)! é! também! o! último! recurso! para! o! tradutor! no! caso! de! não! conseguir! manter! nem! substituir! o! nome! próprio,! sendo! omitir%o!nome!próprio.!! ! O! tradutor! pode! omitir% o! nome,! mas! transmitir! o! sentido! por! outros! meios,! como!um!substantivo!atributivo!ou!uma!explicação.! ! Ou! o! tradutor! pode! omitir% totalmente% o! nome! próprio! alusivo! e! os! seus! elementos!.!! Estas! estratégias! podem! todas! ser! aplicadas! igualmente! a! nomes! próprios! cultural! específicos,! à! tradução! de! nomes! próprios! que! são! alusivos! e! cultural! específicos,! até! a! elementos! culturais! específicos! humorísticos.! Alguns! exemplos! de! elementos! em! que! podemos! encontrar! combinações! destes! problemas! de! tradução! são! organizações! ou! instituições,!tradições,!comida!e!bebidas!e!vários!tipos!de!nomes,!mas!também!linguagem!e! especialmente!a!linguagem!falada!pode!ser!uma!dificuldade!na!tradução.!A!linguagem!falada! pode! ser! constituída! por! vários! aspetos,! como! dialetos! ou! socioletos! que! são! específicos! para! uma! cultura! ou! uma! classe! em! que! se! juntam! tradição! ou! costumes,! que! podem! ser! elementos! culturais! específicos! mas! também! conter! aspetos! humorísticos,! juntando! desta! maneira!as!categorias!abordadas!neste!capítulo.! ! !A! maior! dificuldade! para! o! tradutor! na! tradução! de! um! conjunto! destes! três! elementos!é!talvez!encontrar!uma!boa!solução,!conseguindo!manter!todos!os!elementos!na! tradução.!! ! 2.6."Pergunta"base"" Depois!de!tratar!o!quadro!teórico,!a!pergunta!base!é!formulada!da!seguinte!forma:! ! 33! ! Que%problemas%de%tradução%de%elementos%culturais%específicos,%de%humor%e%de%nomes% próprios%se%encontra%em%contos%literários?%% % ! Desta!pergunta!derivam!as!perguntas!seguintes:! ! ! Que%estratégias%são%úteis%na%tradução%dos%problemas%encontrados?% ! Como% é% que% a% tradução% de% elementos% culturais% específicos,% de% humor% e% de% nomes% próprios%está%interligada%ao%nível%de%problemas%e%estratégias%de%tradução?%% ! Como% é% que% as% estratégias% para% a% tradução% de% elementos% culturais% específicos% e% de% humor%podem%ser%aplicadas%à%tradução%de%nomes%próprios%humorísticos?% No!capítulo!seguinte!será!discutido!o!método!de!análise!e!será!elaborada!a!pergunta!base! desta!tese.! ! ! 34! 3."Método"de"análise"" No! capítulo! anterior! foi! apresentado! o! quadro! teórico! e! estratégias! para! a! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! aspetos! humorísticos! e! de! nomes! próprios! na! tradução! literária.! Em! 3.1! elaboraDse! a! pergunta! base! e! apresentaDse! o! método! de! análise,! seguidos! em!3.2!por!breves!descrições!do!autor!e!da!obra!de!análise!no!capítulo!4.!! " 3.1."Elaboração"da"pergunta"base"e"o"método"de"análise" Os! vários! problemas! abordados! no! capítulo! 2,! na! tradução! de! elementos! culturais! específicos,!de!humor!e!de!nomes!próprios!e!consequentemente!de!problemas!de!tradução! destes! elementos! em! conjunto,! levou! à! pergunta! base! apresentada! da! seguinte! forma! em! 2.6.:! ! ! Que%problemas%de%tradução%de%elementos%culturais%específicos,%de%humor%e%de%nomes% próprios%se%encontram%em%contos%literários?%% % ! Para! responder! a! esta! pergunta! e! às! subDperguntas! formuladas! em! 2.6.! analisarDseDá! três! contos!de!Mário!de!Carvalho!(1982),!sendo!estes!‘O!tombo!da!lua’,%‘O!percurso!pra!cá’%e!o! ‘Epílogo’% da! obra! Casos% do% beco% das% sardinheiras! (veja! Anexos! 3,! 4! e! 5).! Nestes! contos! investigarDseDá!problemas!de!tradução!do!português!europeu!para!o!neerlandês!e!discutirD seDá! as! possíveis! soluções! para! a! tradução! neerlandesa! de! elementos! culturais! específicos,! elementos!humorísticos!e!nomes!próprios!encontrados!nos!contos.!Para!a!análise,!primeiro! procuraDse! nos! contos! os! elementos! que! podem! trazer! consigo! problemas! na! tradução.! Depois!tentaDse!categorizar!os!problemas!na!tradução!através!das!categorias!de!elementos! culturais! específicos! de! Newmark! (1988)! e! as! estratégias! de! Aixelá! (2004)! e! Grit! (2004;! cf.! 2.2.2.),!das!categorias!e!estratégias!de!tradução!de!humor!de!Attardo!(1994;!2002),!Shipley! (2007)!e!Zabalbeascoa!(2005;!cf.!2.3.)!e!através!das!categorias!e!estratégias!de!tradução!de! nomes!próprios!de!Hermans!(1988),!Leppihalme!(1997)!e!Antonopoulou!(2004;!cf.!2.4!e!2.5).! TentaDse! dar! uma! solução! adequada! e! a! estratégia! aplicada,! comparando! a! tradução! neerlandesa! com! a! tradução! francesa! e! discutindo! as! várias! opções.! Nos! Anexos! 6,! 7! e! 8! encontraDse! elementos! das! categorias! analisadas! do! texto! fonte,! a! tradução! francesa! e! a! sugestão! para! a! tradução! neerlandesa! posto! em! esquema.! Os! Anexos! 9,! 10! e! 11! são! um! aprofundamento! dos! Anexos! 6,! 7! e! 8,! demonstrando! tabelas! com! os! elementos! problemáticos! encontrados! em! que! se! apresenta! a! tradução,! o! problema,! a! categoria! do! problema,!e!a!estratégia!aplicada.!Além!disso,!tentaDse!mostrar!a!relação!entre!os!elementos! ! 35! analisados! e! de! que! maneira! podem! ser! interligados! e! como! a! interligação! tem! efeito! na! tradução.!Portanto,!a!seguinte!pergunta!está!central!na!análise!para!esta!tese:!! ! ! Como%é%que%problemas%de%tradução%de%elementos%culturais%específicos,%de%humor%e%de% nomes% próprios% surgem% nos% três% contos% ‘O% tombo% da% lua’,% ‘O% percurso% pra% cá’% e% ‘Epílogo’% de% Mário% de% Carvalho% (1982)% e% como% é% que% estes% podem% ser% traduzidos% do% português%para%o%neerlandês?% % Esta!pergunta!base!levaDnos!a!quatro!subDperguntas!concretas:! ! ! Quais% são% elementos% culturais% específicos% nos% contos% e% como% podem% ser% traduzidos,% isto%é,%que%estratégias%podem%ser%usadas?% ! Onde%se%podem%identificar%elementos%humorísticos%nos%contos%e%que%estratégias%levam% a%uma%boa%tradução?% ! Quais% são% nomes% próprios% nos% contos% e% como% estes% podem% ser% traduzidos% da% melhor% maneira%possível?%% ! Que% elementos% trazem% problemas% combinados% nestes% contos% e% como% podem% ser% traduzidos?% ! Há%diferenças%entre%as%traduções%destes%elementos%encontrados%na%tradução%francesa% e%as%possibilidades%numa%tradução%neerlandesa?% 3.2."Autor"e"obra" Seguem!agora!breves!descrições!sobre!o!autor!(3.2.1.)!e!a!obra!(3.2.2.)!de!análise.!! ! 3.2.1."Mário"de"Carvalho" O!autor!Mário!Costa!Martins!de!Carvalho!nasceu!em!1944!em!Lisboa.!FormouDse!em!Direito! pela! Universidade! de! Lisboa.! Desenvolveu! atividades! políticas! e! jornalísticas! durante! o! seu! curso,!integrandoDse!nas!lutas!estudantis!portuguesas!nos!anos!sessenta!e!mais!tarde!entrou! no! serviço! militar! e! foi! preso! por! razões! politicas.! Após! a! sua! prisão! decidiu! partir! para! o! exílio,! em! 1973.! Regressou! a! Portugal! em! 1974,! depois! da! revolução! do! 25! de! Abril!(DGLB! 2013;!Instituto!Camões!2013).! ! A! sua! estreia! como! escritor! foi! feita! com! o! volume! antológico! Mar% em! 1981,! publicando!a!obra!Contos%da%sétima%esfera!no!ano!seguinte,!sendo!este!o!seu!primeiro!livro! de! contos.! Ficcionista! e! dramaturgo,! Carvalho! tem! um! estilo! revelador,! difícil! de! se! enquadrar!numa!escola.!Carvalho!destacaDse!pela!modernidade!e!! ! 36! ! (...)! percorre! uma! variedade! de! temas,! géneros! e! tempos! históricos! com! a! mesma! aparente! facilidade,! cultivando! um! registo! frequentemente! irónico,! e! mesmo! humorístico,!com!várias!incursões!pelo!domínio!do!fantástico.!(DGLB!2013).! ! Já!recebeu!vários!prémios,!de!onde!se!destacam!o!Grande!Prémio!do!Conto!da!Associação! Portuguesa!de!Escritores!em!1992!para!a!obra!Quatrocentos%mil%sestércios,!o!Grande!Prémio! de!Romance!e!Novela!da!Associação!Portuguesa!de!Escritores!em!1995!para!o!romance!Um% Deus%passeando%pela%brisa%da%tarde!e!em!2009!o!Prémio!Vergílio!Ferreira!para!autores!(DGLB! 2013;!Instituto!Camões!2013).! As!suas!obras!foram!traduzidas!em!várias!línguas!entre!as!quais!o!alemão,!o!árabe,!o! búlgaro,!o!castelhano,!o!croata,!o!espanhol,!o!francês,!o!grego,!o!inglês!e!o!italiano.! ! 3.2.2."Casos"do"beco"das"sardinheiras" Casos%do%beco%das%sardinheiras,!publicado!em!1982,%é!um!livro!composto!por!treze!contos! sobre!acontecimentos!que!ocorrem!num!beco.!Algures!em!Lisboa,!em!Alfama!ou!Mouraria,! há! um! beco! onde! acontecem! as! coisas! mais! estranhas.! Segundo! o! autor,! foram! as! personagens!que!invadiram!os!seus!sonhos!e!no!prólogo!conta!o!seguinte:! ! O! Beco! das! Sardinheiras! é! um! beco! como! outro! qualquer,! encafuado! na! parte! velha! de! Lisboa.! Uns! dizem! que! é! de! Alfama,! outros! que! é! já! de! Mouraria! e! sustentam! as! suas! opiniões! com! sólidos! argumentos! topográficos,! abonados! pela! doutrina! de! olissiponenses!egrégios.!Eu,!por!mim,!não!me!pronuncio.!Tenho!ideia!de!que!ali!é!mais! Alfama,!mas!não!ficaria!muito!escarmentado!se!me!provassem!que!afinal!é!Mouraria.! Creio! que! o! nome! lhe! vem! das! sardinheiras! que! exibem! um! carmesim! vistoso! durante! todo! o! ano,! plantadas! num! canteiro,! que! rompe! logo! à! esquina,! não! longe! da! drogaria!que!já!fica!na!Rua!dos!Eléctricos.!! A! gente! que! habita! o! Beco! é! como! a! demais.! Nem! boa! nem! má.! Tem! sobre! os! outros! lisboetas! um! apego! ainda! maior! ao! seu! sítio! e! às! suas! coisas.! Desde! há! muito! tempo! que! não! há! memória! que! algum! dos! do! beco! tenha! emigrado! de! livre! vontade."! (Carvalho!1982:11)! ! Os!aspectos!mais!típicos!dos!contos!são!o!humor,!o!registo!das!personagens!e!a!diferença! entre!o!emprego!da!linguagem!pelas!personagens!e!pelo!narrador.!Os!nomes!próprios!têm! quase!todos!um!significado!alusivo!e!muitas!das!vezes!também!um!significado!humorístico.! Casos% do% beca% das% sardinheiras% só! foi! traduzida! pela! primeira! vez! em! 2012! para! o! francês!por!Élodie!Dupau!(Carvalho!2012).!Porém,!o!humor!é!transversal!e!leitores!de!outras! línguas! também! o! poderiam! apreciar.! Os! elementos! de! humor! e! os! acontecimentos! surrealistas!são!humorísticos!para!vários!tipos!de!leitores,!o!que!justificaria!a!publicação!de! uma!tradução!da!obra!em!outras!línguas,!além!da!francesa.! ! 37! A! obra! Casos% do% beco% das% sardinheiras! foi! escolhida! pela! sua! diversidade! e! pelo! humor.! Ao! ler! os! contos! apaixoneiDme! pelos! contos,! pelas! personagens! e! as! situações! absurdas!em!que!se!encontram.!AchaDse!que!é!um!bom!exemplo!com!elementos!culturais! específicos! e! em! que! também! se! pode! encontrar! muitíssimo! humor,! além! de! nomes! próprios!especiais.!Os!contos!são!breves,!de!modo!que!se!consegue!analisar!vários!aspectos! da!obra,!que!também!tornam!a!análise!mais!interessante.!! ! No!capitulo!4!será!apresentada!a!análise!dos!contos!‘O!tombo!da!lua’,!‘O!percurso!pra!cá’!e! do!‘Epílogo’!da!obra!Casos%do%beco%das%sardinheiras%no!qual!serão!discutidos!problemas!de! tradução!de!elementos!culturais!específicos,!de!humor,!de!nomes!próprios!e!a!relação!entre! si.!! ! ! " ! " 38! 4."Análise" Neste!capítulo!é!apresentado!a!análise!dos!problemas!na!tradução!de!três!contos!‘O!tombo! da!lua’,!‘O!percurso!pra!cá’%e!o!‘Epílogo’!da!obra!Casos%do%beco%das%sardinheiras!de!Mário!de! Carvalho! (1982;! veja! Anexos! 3,! 4! e! 5).! Este! capítulo! está! dividido! em! três! partes.! Em! 4.1! analisaDse! a! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! em! 4.2! a! tradução! de! aspetos! humorísticos!e!em!4.3!a!tradução!de!nomes!próprios.!Ao!longo!do!capítulo!tornarDseDá!claro! a! relação! entre! os! três! elementos,! como! estes! se! articulam! entre! si! e! quais! as! estratégias! que!podem!ser!aplicadas!para!a!tradução.!Isto!transborda!na!relação!dos!elementos!tratados! que!será!abordado!em!4.4.!e!apresentaDse,!finalmente,!as!conclusões!desta!análise!em!4.5.!! Neste!capítulo!não!se!trata!todas!as!dificuldades!encontradas,!mas!são!apresentados! exemplos!representativos!de!problemas!de!tradução!de!elementos!culturais!específicos,!de! humor!e!de!nomes!próprios!e!é!exposto!o!processo,!as!possibilidades!e!as!estratégias!que! podem!ser!aplicados.!Além!disso,!são!comparados!os!elementos!de!uma!possível!tradução! neerlandesa! com! a! tradução! francesa,! pois! esta! é! a! única! tradução! existente! até! hoje.! Os! Anexos!6,!7!e!8!oferecemDnos!três!tabelas!que!dão!uma!panorâmica!de!todos!os!elementos! problemáticos! do! texto! fonte,! com! a! tradução! francesa! e! as! soluções! propostas! para! uma! tradução!neerlandesa.!Nos!Anexos!9,!10!e!11!encontraDse!uma!categorização!dos!problemas! encontrados!por!elemento!das!três!tabelas!anteriores,!tentando!sistematizar!os!problemas!e! as! soluções! da! análise! para! ter! uma! ideia! global! dos! problemas,! das! categorias! e! das! soluções.!! ! 4.1."Tradução"de"elementos"culturais"específicos"" Com! base! nas! definições! de! Aixelá! (2004)! e! Grit! (2004)! fezDse! um! levantamento! dos! elementos!culturais!específicos!nos!contos!selecionados.!O!Anexo!6!dá!uma!panorâmica!dos! elementos! culturais! específicos! encontrados! nos! três! contos! analisados! e! no! Anexo! 9! encontraDse!uma!categorização!dos!mesmos.!A!tradução!dos!elementos!culturais!específicos! acarreta!mais!dificuldades!devido!a!diferenças!entre!as!culturas!portuguesa!e!neerlandesa.! Os! contos! situamDse! numa! cultura! específica,! neste! caso! na! portuguesa,! e! o! mesmo! acontece! em! relação! aos! elementos! culturais! específicos.! Os! contos! estão! situados! num! beco!em!Lisboa!(veja!3.2.2.),!no!qual!acontecem!as!coisas!mais!estranhas!aos!habitantes.!As! personagens!são!caracterizadas!como!um!pouco!ingénuos,!com!pouca!escolaridade,!que!nos! é!revelado!através!da!linguagem!usada!pelas!personagens.!A!imagem!criada!pelo!autor!já!é! em!si!difícil!de!traduzir!para!o!neerlandês,!pois!ela!não!tem!apenas!elementos!linguísticos,!a! imagem!e!os!elementos!linguísticos!estão!interligados!com!a!cultura!portuguesa.!Para!além! ! 39! de! se! dever! tentar! manter! o! aspecto! português! é! também! necessário! traduzir! de! forma! a! que! o! público! alvo! neerlandês! possa! compreender! a! riqueza! dos! aspectos,! tal! como! um! leitor!pertencente!à!cultura!fonte!portuguesa.!! ! Para! facilitar! a! análise,! os! elementos! culturais! específicos! foram! sistematizados! através!das!categorias!de!Newmark!(1988:!95,!cf.!2.2.2.).!Nos!três!contos!foram!encontrados! vários! elementos! culturais! específicos! e! os! abordados! neste! capítulo! pertencem! às! categorias! de! cultura% social% (4.1.1.),! de! cultura% material% (4.1.2.)! e! à! categoria! de! gestos% e% costumes%(4.1.3.).!! A! seguir! discuteDse! os! elementos! por! categoria! e! as! estratégias! de! tradução! aplicadas.!! ! 4.1.1."Elementos"da"cultura"social"e"estratégias"de"tradução" Na!categoria!de!cultura!social!encontramDse!elementos!culturais!específicos!que!têm!a!ver! com! trabalho,! tempo! livre,! música,! desportos,! passatempos! etc.! (veja! 2.2.2.).! Um! dos! elementos!culturais!específicos!nos!contos!é!o!fado.!DiscuteDse!aqui!este!elemento!cultural! específico,! porque! traz! consigo! dificuldades! significativas! na! tradução,! pois! tem! aspetos! típicos! para! a! cultura! portuguesa.! O! estilo! de! música! não! só! é! um! elemento! cultural! específico! mas! o! fado! também! é! cantado! por! uma! das! personagens! num! conto,! pelo! que! também!se!tem!de!levar!em!conta!a!tradução!da!letra!em!conjunto!com!a!música!e!não!só!o! termo.! ! ! Fado% O! fado,! um! estilo! musical! tipicamente! português,! é! algo! que! caracteriza! profundamente! a! cultura! portuguesa.! Felizmente! também! é! conhecido! nos! Países! Baixos! e! é! cada! vez! mais! apreciado!pelos!holandeses.!Em!2002!a!fadista!Cristina!Branco!juntouDse!ao!grupo!holandês! Bløf! e! juntos! fizeram! uma! música! tanto! neerlandesa! como! portuguesa,! intitulada! Dansen% aan%zee.!Esta!colaboração!entre!Bløf!e!Cristina!Branco!contribuiu!imenso!para!a!divulgação!e! aceitação! do! fado! nos! Países! Baixos! e! hoje! em! dia! vários! fadistas! vêm! dar! concertos! aos! Países! Baixos.! Isto! indica! que! o! público! neerlandês! pode! já! ter! conhecimento! do! estilo! musical! português.! Já! que! o! fado! é! associado! a! Portugal! e! também! mais! ou! menos! conhecido! nos! Países! Baixos,! não! é! necessário! explicar! o! significado! do! termo! ‘fado’! ao! grupo!alvo.!! ! (30)!! ! P#fado! N#fado!! F#fado! 40! ! Porém,! não! é! possível! manter! os! versos! da! letra! da! canção! de! Zé! Metade! em! português! (Carvalho!1982:!15)!e!simultaneamente!transmitir!o!seu!significado!ao!leitor!neerlandês.!Por! esta!razão!é!preciso!traduzir!os!versos,!mantendo!o!conteúdo.!É!necessário!ainda!transmitir! ao!leitor!do!grupo!alvo!a!melancolia!da!personagem!Zé%Metade,%porque!esta!é!importante! no!enredo!do!conto.!Daí!a!opção!de!não!traduzir%fado!para!um!tipo!de!música!neerlandesa,! mas! sim! traduzir! os! versos! para! uma! personagem! que! esteja! a! cantar! o! fado! numa! linguagem! neerlandesa! que! revele! a! mesma! condição! social! e! as! características! da! personagem!Zé!Metade,!que!canta!fado!em!português.! ! (31)! P# Ai!a!profunda!desgraça!/!Em!que!me!viste!ó’nha!mãiiii...! ! N# Ooo!de!wrede!ellendûh!/!Waarin!je!me!zag!ooo!moederliiieef…! ! F# Hélas!quel!grande!malheur!/!Dans!le!quel!tu!m’as!vu!ô!ma!mèèèère...! ! Além!disso,!o!tradutor!deve!sempre!tentar!manter!o!ritmo!e!a!métrica!dos!versos!do!texto! fonte.! O! primeiro! e! o! segundo! verso! são! versos! octossilábicos.! Na! tradução! neerlandesa! estes! tem! sete! e! nove! sílabas,! havendo! diferença! de! apenas! uma! sílaba! no! primeiro! verso! mas!mantendo!o!mesmo!total.!Desta!maneira!consegueDse!compensar!a!falta!de!uma!sílaba! no!primeiro!verso!com!uma!sílaba!extra!no!segundo!verso.!Além!de!manter!o!mesmo!total! de! sílabas,! também! se! consegue! manter! o! significado! e! a! gravidade! da! canção! que! é! tão! importante!para!este!estilo!de!música.!A!tradução!francesa!tem!mais!sílabas!mas!mantém!o! significado,!contribuindo!para!a!história.! " 4.1.2."Elementos"da"cultura"material"e"estratégias"de"tradução" A!segunda!categoria!de!elementos!culturais!específicos!tratada!nesta!tese!é!a!categoria!de! cultura%material.!Podemos!pensar!em!comida,!bebida,!roupa,!objectos,!etc.!(veja!2.2.2.).!A! cozinha!portuguesa!tem,!tal!como!acontece!noutras!cozinhas!de!culturas!diferentes,!tipos!de! comida,! bebidas! e! ingredientes! tipicamente! portugueses,! tal! como! o! caldo! verde,! cozido! à! portuguesa,!licor!beirão!ou!moelas.!! ! ! Tremoços%% No!primeiro!conto!‘O!tombo!da!lua’%a!personagem!Zé!Metade!está!a!comer!um%saquitel%de% tremoços! (Carvalho! 1982:! 15)! quando! Andrade! engole! a! lua.! O! tremoço! é! um! produto! alimentar!típico!para!a!cultura!portuguesa,!que!é!servido!tradicionalmente!com!cerveja.!Não! existe!um!equivalente!na!língua!neerlandesa!com!a!mesma!carga!semântica!que!cubra!todos! ! 41! os! elementos! culturais! associados! aos! tremoços.! O! leitor! alvo! que! conhece! a! cultura! portuguesa!talvez!perceba!que!a!personagem!de!Zé!Metade!está!a!comer!tremoços!porque! isto!é!tipicamente!português,!mas!um!leitor!que!não!conheça!a!cultura!portuguesa!não!vai! captar!esse!valor.! Uma! opção! é! repetir! o! elemento! cultural! específico! e! então,! neste! caso,! manter! tremoços.! Mas! a! imagem! de! tremoços! é! tão! típica! e! clara! para! o! leitor! português! que! faz! parte! da! cultura! portuguesa! e! que! conhece! o! ambiente! do! beco! no! conto,! que! o! tradutor! deve!transmitir!também!essa!imagem!ao!leitor!alvo!neerlandês.!Por!isso!podeDse!empregar!a! estratégia! de! universalização% absoluta% e! traduzir! tremoços% com! pinda’s! ou! apennootjes,% o! que! significa! amendoins% em! neerlandês.! Os! amendoins! são! muito! mais! comuns! nos! Países! Baixos! que! tremoços! e! é! algo! que! também! se! come! assim! na! mão! e! até! mesmo! na! rua.! Todavia!esta!solução!é!muito!radical,!porque!é!uma!adaptação%que!indica!naturalização%na! tradução! (Aixelá! 2004:! 202).! Neste! caso! mudarDseDia! o! local! dos! contos! e! isto! deveria! acontecer!consequentemente!em!toda!a!tradução.!Uma!naturalização!extrema,!(veja!Figura! 1!em!2.1.)!não!seria!a!estratégia!ideal!para!a!tradução!quando!se!tem!um!público!alvo!em! mente!que!sabe!que!os!contos!se!situam!em!Lisboa!ou,!pelo!menos,!em!Portugal.!! Uma! solução! seria! uma! universalização% limitada% (veja! 2.2.3.)! em! que! tremoços% é! traduzido!simplesmente!com%lupineboontjes.%Porém,!deveDse!reconhecer!que!assim!se!perde! o!valor!cultural,!pois!o!tremoço!não!é!conhecido!como!aperitivo!ou!salgadinhos!pelo!leitor! do!texto!alvo.!Poderia!optarDse!por!só!traduzir!com!lupinen,!que!é!o!nome!neerlandês!para! tremoços.!Mas!adicionando!a!palavra!boontjes,%o!plural!diminutivo!de!um!feijão,!dáDse!pelo! menos! uma! imagem! da! forma! ao! leitor! alvo! que! não! percebe! do! que! se! trata.! Uma! outra! alternativa!seria!lupinezaad,!só!que!zaad%(=!sementes)!não!parece!algo!que!se!possa!comer! assim!na!mão,!estando!na!rua.!! Mesmo! assim,! lupineboontjes! não! é! nada! comum! na! cultura! neerlandesa! e! pouco! conhecido.! Na! tradução! francesa! o! tradutor! traduziu! tremoços! com! tramousses,! também! não!mantendo!o!elemento!cultural!específico!do!texto!fonte,!mas!em!francês!o!termo!é!mais! reconhecível! para! os! que! já! estiveram! em! contacto! com! a! cultura! portuguesa,! provavelmente! por! estar! linguisticamente! mais! próximo! do! original! já! que! as! línguas! portuguesa!e!francesa!são!ambas!línguas!romanas.!! ! Resumindo,!a!melhor!solução!para!a!tradução!de!tremoços%parece!ser!apennootjes,! contribuindo! para! o! humor! nos! contos! mas! dando! também! uma! imagem! ao! leitor! neerlandês! que! é! bem! compreensível! e! que! faz! sentido! em! relação! à! personagem! de! Zé! Metade.! ! 42! ! (32)!! P#um!saquitel!de!tremoços! N#een!zakje!apennootjes!! F#un!sachet!de!tramousses! ! ! Amarelinha%% Um! outro! exemplo! de! um! elemento! cultural! específico! relacionado! à! cultura! material! portuguesa!é!a%amarelinha,!uma!bebida!frequentemente!bebida!no!beco!e!que!é!a!bebida! preferida! do! guardaDnocturno! Aníbal.! O! significado! não! é! logo! claro! ao! ler! o! texto,! mas! sabemos! que! provavelmente! é! uma! bebida! fortemente! alcoólica! que,! nestes! contos,! é! bebido!pelas!personagens!masculinas!dos!contos.!A!primeira!ideia!é!que!pode!ser!um!tipo! de! licor! forte! e! barato,! bebido! nesta! classe! social! como! genebra! nos! Países! Baixos! ou! Schnaps%na!Alemanha.!! Uma! opção,! que! leva! mais! em! conta! o! texto! fonte,! pode! ser! a! bebida! amêndoa% amarga,!que!em!Portugal!também!é!conhecida!por!amarelinha,!sendo!o!nome!no!rótulo!das! garrafas.!Em!neerlandês!esta!bebida!é!conhecida!por!amaretto,%para!o!qual!o!nome!italiano! é!usado!(33a).!! ! (33a)! P#(...)!e!um!certo!gosto!pela!“amarelinha”!que!trazia!sempre!num!frasco,!no!coldre!da! pistola.! N# (...)! en! door! zijn! voorkeur! voor! amaretto,! waarvan! hij! altijd! een! flesje! in! zijn! wapenholster!bij!zich!had.! F#(...)!et!son!goût!certain!pour!l’<<Amandine>>!dont!il!portait!toujours!une!flasque!sur! lui,!glissée!dans!l’étui!de!son!pistolet.! ! Mas!traduzir!a!bebida!forte!e!rija!que!os!habitantes!do!beco!bebem!com!este!tipo!de!licor! não!faz!muito!sentido,!pois!amaretto!é!um!licor!mais!chique!e!bebido!em!classes!sociais!mais! altas,! além! de! ser! relativamente! fraco! e! normalmente! ser! consumido! por! mulheres,! tanto! em!Portugal!como!nos!Países!Baixos.!Por!isso!será!mais!lógico!que!a!amarelinha%seja!um!tipo! de! aguardente,! e! neste! caso! uma! aguardente! que! foi! sujeita! a! um! processo! de! envelhecimento,!ao!qual!também!se!dá!o!nome!de!aguardente%amarela.!Aguardente!é!uma! bebida! alcoólica! muito! forte! e! também! é! considerada! uma! bebida! rija,% como! o! narrador! comenta!(Carvalho!1982:75).!Depois!de!analisar!o!significado!complexo!que!o!autor!atribuiu! à!palavra,!o!tradutor!ainda!precisa!de!traduzir!o!elemento!cultural!específico,!o!que!não!é! fácil,! porque! estas! aguardentes! baratas! hoje! em! dia! não! se! encontram! tão! facilmente! nos! Países!Baixos.!! ! 43! O! tradutor! pode! optar! por! traduzir! com! borrel,! usando! neste! caso! uma! universalização%absoluta%(cf.!2.2.3),!só!que!não!é!possível!fazêDlo!de!forma!coerente!ao!longo! do!texto,!pois!o!guardaDnocturno!em!‘O!percurso!pra!cá’!não!só!bebe,!mas!também!traz!a! bebida! sempre! consigo! num! frasco! no! coldre! da! pistola.! Porém,! com! um! borrel! indicaDse! antes!o!copo!com!uma!bebida!com!alto!grau!alcoólico.! Outra!opção!ainda!é!traduzir!com!vuurwater,%porque!esta!bebida!tem!um!processo! de!fabrico!idêntico!à!aguardente,!é!muito!forte!e!rija.!Além!disso,!assim!é!possível!manter!a! composição! de! aguardente! (água+ardente)! na! palavra! vuurwater% que! igualmente! combina! as!palavras!vuur%(fogo)!e!water%(água),!dando!a!possibilidade!ao!tradutor!de!continuar!fiel!ao! texto! fonte! (33b).! O! resultado! seria! também! mais! um! elemento! humorístico! que! se! enquadra! bem! no! humor! da! história,! dando! a! contradição! de! água! e! fogo! numa! bebida,! o! que!possibilita!manter!o!absurdo!dos!contos.!! ! (33b)! P#(...)!e!um!certo!gosto!pela!“amarelinha”!que!trazia!sempre!num!frasco,!no!coldre!da! pistola.! N# (...)! en! door! zijn! voorkeur! voor! vuurwater,! waarvan! hij! altijd! een! flesje! in! zijn! wapenholster!bij!zich!had.! F#(...)!et!son!goût!certain!pour!l’<<Amandine>>!dont!il!portait!toujours!une!flasque!sur! lui,!glissée!dans!l’étui!de!son!pistolet.! ! Todavia,!a!palavra!amarelinha%não!contém!a!composição!de!água!e!ardente!o!que!tornaria!a! tradução! por! vuurwater% uma! adição% ou! descrição! (cf.! 2.2.3).! Além! de! ser! um! elemento! cultural! específico! fica! evidente! que! a! tradução! deste! tipo! de! elemento! não! é! só! limitado! pelas!culturas!diferentes,!mas!também!porque!é!um!nome!dado!a!uma!bebida,!ilustrando!a! relação!entre!a!tradução!de!elementos!culturais!específicos!e!nomes!próprios.! A! tradução! francesa! parece! estar! mais! ligada! ao! significado! de! amarelinha% como! uma!bebida!feita!com!amêndoas!do!que!ao!significado!de!aguardente.!Por!agora,!a!melhor! opção!será!traduzir!com!um!elemento!mais!geral!na!forma!de!um!simonimo%ou!hiperónimo! ou!universalização!limitada!(cf.!2.2.3).!Opções!seriam!sterke%drank,%o!que!significa!bebida(s)! forte(s),! ou! neut,% o! que! é! um! nome! para! uma! bebida! alcoólica! parecida! com! pinga.! Com! sterke%drank%o!tradutor!não!indica!a!quantidade,!ao!passo!que!um!neut%dá!a!ideia!de!uma! bebida!forte!que!se!consegue!beber!num!golpe!só,!tal!como!a!amarelinha.!O!tradutor!chegaD se! mais! próximo! ao! público! alvo! empregando! neut% (33c),! que! também! faz! parte! de! uma! linguagem! mais! simples! e! popular,! tal! como! a! linguagem! das! personagens! no! conto,! contribuindo!para!o!aspecto!humorístico!destes.!! ! 44! ! (33c)! P#(...)!e!um!certo!gosto!pela!“amarelinha”!que!trazia!sempre!num!frasco,!no!coldre!da! pistola.! N# (...)! en! door! zijn! voorkeur! voor! een! neut,! waarvan! hij! altijd! een! flesje! in! zijn! wapenholster!bij!zich!had.! F#(...)!et!son!goût!certain!pour!l’<<Amandine>>!dont!il!portait!toujours!une!flasque!sur! lui,!glissée!dans!l’étui!de!son!pistolet.! ! ! Azeite% No! conto! ‘O! tombo! da! lua’% o! Andrade! engole! a! lua! e! senteDse! com! “a! barriga! um! pouco! pesada”.! A! fim! de! pôr! a! lua! outra! vez! no! seu! sítio,! os! habitantes! do! Beco! tentam! darDlhe! azeite% para! vomitar! a! lua.! É! que! em! Portugal! usaDse! azeite! não! só! para! cozinhar,! mas! também! para! induzir! o! vómito,! por! exemplo! quando! alguém! está! doente! ou! comeu! algo! tóxico.!Nos!Países!Baixos!azeite!só!é!usado!para!alimentação!e!não!lhe!são!atribuídos!efeitos! medicinais.! Neste! caso! traduzir! o! elemento! cultural! específico! não! é! difícil! pela! falta! de! conhecimento! do! produto! na! cultura! alvo,! mas! sim! pela! aplicação! diferente,! neste! caso! medicinal,!uma!aplicação!que!não!se!conhece!na!cultura!alvo.!Isto!mostra!que!problemas!na! tradução! de! elementos! culturais! específicos! relacionados! a! produtos! alimentares! também! podem!ocorrer!no!uso!destes!para!outro!objectivo!não!conhecido!na!cultura!alvo.!! A!primeira!opção!é!traduzir!azeite,%que!então!seria!olijfolie,%ignorando!os!problemas! da! diferença! entre! as! culturas.! O! elemento! cultural! específico! é! igualmente! mantido! na! tradução! francesa.! Isto! pode! ser! uma! boa! solução! quando! azeite! é! usado! com! as! mesmas! funções! na! França! que! em! Portugal! ou! quando! o! tradutor! decide! manter! a! tradução! mais! próximo!ao!texto!fonte!do!que!ao!público!alvo.!! ! (34a)! P#DeramPlhe!azeite!para!o!homem!vomitar,!mas!nada.! ! N#Ze!gaven!de!man!olijfolie!zodat!hij!zou!overgeven,!maar!tevergeefs! ! F#On!lui!a!donné!de!l’huile!d’olive!pour!le!fair!vomir,!en!vain.! ! Contudo,! a! solução! que! parece! ser! a! mais! adequada,! é! optar! por! uma! tradução! em! que! o! público!alvo!percebe!por!é!que!os!habitantes!do!beco!estão!a!dar!este!produto!ao!Andrade.! O! problema! é! que! nos! Países! Baixos! em! geral! não! é! conhecido! um! produto! especial! para! isso.!PoderDseDia!optar!por!braakwortel,!que!é!um!dos!únicos!produtos!que!tem!essa!função! e! que! já! no! nome! diz! para! o! que! deve! ser! usado,! mas! mesmo! este! termo! e! esta! função! quase!não!são!conhecidos!pelo!público!alvo!neerlandês.!! ! 45! A! melhor! opção! para! esta! tradução! parece! ser! uma! aproximação% em! que! azeite% é! traduzido! por! wonderolie! (óleo! de! milagres),! um! termo! conhecido! na! Holanda! para! um! remédio! caseiro! antigo.! Esta! tradução! não! só! contribui! para! a! imagem! de! um! beco! antiquado! em! que! as! personagens! têm! ideias! um! pouco! ultrapassadas,! mas! também! contribui!para!o!aspecto!humorístico.!Dar!um!‘óleo!de!milagres’!já!é!um!pouco!absurdo,!mas! o! facto! deste! também! não! ajudar! o! Andrade! a! vomitar! a! lua! contribui! igualmente! para! o! aspeto!de!humor!nos!contos.! ! (34b)! P#DeramPlhe!azeite!para!o!homem!vomitar,!mas!nada.! ! N#Ze!gaven!de!man!wonderolie!zodat!hij!zou!overgeven,!maar!tevergeefs! ! F#On!lui!a!donné!de!l’huile!d’olive!pour!le!faire!vomir,!en!vain.! ! ! Marco%do%correio% Além! de! elementos! da! comida! e! bebida! portuguesa,! também! objectos! podem! ser! específicos! para! uma! cultura! e! por! isso! ser! um! elemento! cultural! específico! dentro! da! categoria! de! cultura! material.! Um! marco! do! correio! não! parece! ser! um! elemento! que! traz! consigo! muita! dificuldade! na! tradução.! Mas! o! que! é! que! acontece! quando! os! marcos! de! correios!nos!vários!países!têm!formas!diferentes!e,!sobretudo,!quando!este!marco!tem!um! papel!essencial!no!conto?!! Em!‘O!percurso!pra!cá’%aparece!de!um!tipo!de!marco!muito!específico.!É!que!se!trata! de!um!marco!antigo!e!redondo!no!beco,!com!uma!portinhola!da!qual!pessoas!saem!depois! de!terem!viajado!por!um!túnel!subterrâneo.!O!conto!é!surrealista,!já!que!é!evidente!que!não! é!possível!uma!pessoa!sair!de!um!marco!de!correio.!O!leitor!português!consegue!facilmente! visualizar!mais!ou!menos!por!onde!as!personagens!do!conto!saem!do!marco,!por!causa!do! tipo! de! marco! ao! qual! estão! habituados! culturalmente! (veja! Anexo! 12! para! caixas! dos! correios! neerlandeses! e! portugueses).! Ao! ler! o! texto,! o! leitor! provavelmente! visualiza! mentalmente!uma!imagem!de!um!objecto!,!neste!caso!um!marco!de!correio,!da!sua!própria! cultura.! Assim,! um! leitor! português! pensa! num! marco! estreito! e! redondo,! pintado! de! vermelho!e!branco,!e!com!uma!portinhola!pela!qual!o!carteiro!recolhe!o!correio.!Um!leitor! neerlandês!pode!imaginar!um!marco!do!correio!com!a!forma!de!uma!caixa!em!cima!de!dois! pés! altos! e! com! dois! compartimentos,! um! para! o! correio! local! e! outro! para! o! correio! com! destinos!diferentes.!Além!disso,!hoje!em!dia!os!marcos!do!correio!nos!Países!Baixos!são!corD deDlaranja!e!têm!uma!forma!um!pouco!diferente.!Mas!antigamente,!na!altura!quando!a!obra! portuguesa! foi! publicada,! ainda! eram! caixas! vermelhas! mais! quadradas! e! muitas! vezes! penduradas!na!parede!de!prédios.!! ! 46! O! problema! não! está! em! haver! ou! não! haver! marco! do! correio! em! ambas! as! culturas,!mas!no!tipo!de!marco!do!correio!nas!sociedades!das!duas!culturas!(veja!Anexo!12).! O! marco! do! correio! português! está! em! contacto! com! o! chão! pelo! que! é! possível! imaginar! que! haja! um! túnel! por! baixo.! Nos! Países! Baixos! isto! é! quase! impossível,! porque! o! marco! actual! está! a! cerca! de! um! metro! acima! do! chão! e! sobre! dois! pés.! Além! disso,! o! marco! português! tem! uma! portinhola! e! o! marco! neerlandês! não,! sendo! mais! difícil! imaginar! as! personagens! saírem! do! marco! neerlandês.! Então! como! resolver! isto! na! tradução! para! o! neerlandês?!! Primeiro!é!necessário!averiguar!se!o!leitor!alvo!perceberia!que!não!se!trata!de!um! marco!da!sua!cultura,!mas!sim!de!um!da!cultura!fonte.!Isto!pode!ser!introduzido!através!de! factores!exotizantes!que!indicam!ao!leitor!alvo!que!não!está!a!ler!algo!com!referências!à!sua! própria!cultura.!Por!exemplo,!os!nomes!Zé,%Manuel!ou!Virgolino!deixam!o!leitor!neerlandês! aceder!a!uma!outra!cultura,!sendo!nomes!tipicamente!portugueses.!Além!disso,!para!libertar! o! leitor! da! imagem! concebida! anteriormente! da! configuração! de! uma! caixa! de! correio! neerlandesa,! é! possível! adicionar! uma! descrição! do! marco! do! correio.! Com! a! adição! da! palavra! ouderwets! e! mais! tarde! no! texto! rond,% que! significa! antigo% e! redondo,! o! público! neerlandês!deverá!perceber!que!não!se!trata!aqui!de!um!marco!‘normal’!e!talvez!até!lembre! o! público! alvo! das! caixas! dos! correios! antigas! que! estavam! penduradas! nas! paredes! de! prédios,!ajudando!a!criar!uma!imagem!de!um!marco!do!correio!com!um!túnel!ou!um!tubo! do!qual!podem!sair!pessoas:! ! (35)!! P#Uma!ocasião,!o!guardaPnocturno!da!zona!estacionava,!noite!alta,!junto!ao!marco!do! correio,!no!cruzamento!do!Beco!(....)! ! N# Op! een! dag,! patrouilleerde! de! buurttoezichter! midden! in! de! nacht! bij! een! ouderwetse!brievenbus,!op!de!kruising!van!het!Steegje!(...)! ! F#Une!beau!jour,!le!policier!de!garde!du!quartier!stationnait,!en!pleine!nuit,!à!côté!de!la! boite!aux!letres!publique,!au!croisement!de!l’Impasse!(...)! ! 4.1.3."Gestos"e"costumes"e"estratégias"de"tradução" Dentro! da! categoria! de! gestos% e% costumes% podemos! identificar! elementos! que! são! gestos! habituais!como!um!aperto!de!mão!quando!somos!apresentados!a!alguém!ou!quando!damos! os!pêsames!a!alguém!num!funeral.!No!entanto,!falta!em!todas!as!categorias!a!possibilidade! de!incorporar!a!linguagem!que!os!acompanha!ou!os!indica,!que!pode!ser!cultural!específica.! Nos! contos! de! Casos% do% beco% das% sardinheiras% encontramDse! muitos! tipos! de! diálogos! que! são!específicos!para!o!beco!e!para!as!personagens.!É!uma!linguagem!que!pode!ser!definida! ! 47! segundo!as!definições!apresentadas!em!2.2.1.!de!Aixelá,!Grit!e!Vlachov!&!Florin.!Também!a! linguagem! falada! pode! ser! considerada! como! um! elemento! cultural! específico,! pois! está! relacionada! com! uma! cultura! ou! com! uma! comunidade! específica! dentro! da! cultura! e! pertence! à! cultura! e! linguagem! fonte,! tendo! conotações! específicas! dentro! desta! cultura.! Isto! tudo! mostra,! também,! que! este! tipo! de! linguagem! deveria! ser! incorporado! nesta! categoria.! A! melhor! opção! seria! elaborar! a! categoria! de! gestos% e% costumes,%a!qual!poderia! incorporar! não! só! gestos! e! costumes! mas! também! a! linguagem! habitual! de! personagens.! Assim,!analisaDse!a!seguir!a!linguagem!falada!considerada!culturalmente!específica.!Porém!é! importante! notar! que! outros! tipos! de! linguagem! talvez! também! possam! ser! considerados! culturalmente!específicos!como!dialectos!ou!expressões!idiomáticas.! ! ! Linguagem%falada%culturalmente%específica%% Nem!sempre!é!possível!traduzir!a!linguagem!falada!da!forma!como!ela!é!empregue!no!texto! fonte,! porque! este! tipo! de! linguagem! não! precisa! de! ser! usada! de! forma! equivalente! em! diferentes! culturas! ou! línguas.! A! linguagem! falada! pode! divergir! de! várias! maneiras! da! linguagem!gramaticalmente!correcta,!por!exemplo!no!caso!de!omissões!de!palavras!(elipse),! numa!outra!língua!a!mudança!pode!ocorrer!em!forma!de!contracção!ou!adição!de!sílabas.!! Os!contos!em!Casos%do%beco%das%sardinheiras%são!situados!em!Lisboa,!num!bairro!em!que!as! personagens!falam!um!português!simples!e!menos!erudito.!Porém,!este!tipo!de!linguagem! podeDse!encontrar!em!todo!o!país.!Não!se!trata!aqui!do!uso!de!regionalismos,!mas!sim!de! um!sociolecto,!isto!é,!um!tipo!de!linguagem!comum!a!um!estrato!social!existente!em!todo!o! país!e!que,!portanto!revela!a!situação!socioeconómica!dos!seus!falantes.!Talvez!seja!possível! aumentar! o! aspeto! humorístico! na! tradução! neerlandesa! se! o! exemplo! seguinte! for! traduzido! com! duizendbommenengranaten,! significando! literalmente! milDbombasDeD granadas!(36a)!ou!com!allememaggies%(36b)!que!é!uma!expressão!de!surpresa.!No!entanto,! isto!são!expressões!típicas!de!personagens!ficcionais!em!neerlandês,!em!primeiro!lugar!do! capitão!Haddock!da!banda!desenhada!Tintim!e!em!segundo!lugar!da!personagem!Bassie%da! série!infantil!neerlandesa!chamada!Bassie%en%Adriaan.%% ! (36a)! P#Ina!cum!caraças!! N#DuizendbommenenP F#Sacré!nom!d’une!pipe!# granaten!# (36b)! P#Ina!cum!caraças!# N#Allememaggies!! F#Sacré!nom!d’une!pipe!! ! ! ! 48! O!problema!é!que!isto!podem!ser!expressões!um!pouco!infantis!para!este!texto!e!criar!uma! ligação! muito! evidente! com! a! cultura! do! leitor! neerlandês! alvo! que! de! um! lado! poderia! aumentar!o!nível!humorístico,!mas!que!por!outro!lado!até!pode!levar!o!leitor!mais!longe!do! texto! fonte.! Para! não! causar! um! afastamento! da! cultura! portuguesa! tão! grande,! uma! alternativa!seria!traduzir!estes!elementos,!usando!um!sociolecto!equivalente!em!neerlandês! que! não! se! restrinja! somente! a! uma! região,! para! que! seja! possível! usar! uma! linguagem! semelhamente! generalizada! quanto! a! do! texto! fonte.! Em! 36c! usaDse! então! um! tipo! de! sociolecto! semelhante! com! o! português! que! expressa! não! só! a! classe! da! personagem! que! está! a! falar! mas! também! a! surpresa! que! ele! expressa.! Em! 37! foi! feito! o! mesmo! para! que! foram! mantidos! os! mesmos! pontos! para! ficar! mais! perto! do! texto! fonte! e! para! ajudar! o! leitor!alvo.!! ! (36c)!! P#Ina!cum!caraças!! N#Sjesus!mina!! ! # # (37)!! P#Ai!ai!ai,!ora!a!gaita! N#Oh,!oh,!oh,!krijg!nou!wat! F#Sacré!nom!d’une!pipe!! F# Ouh! là! là! là! là! saperlipopette!! ! A! linguagem! falada! e! em! particular! certos! sociolectos,! além! de! possuírem! elementos! culturais!específicos,!também!contribuem!para!o!humor!nos!contos!que!foram!selecionados.! Os!casos!(36)!e!(37)!não!só!contêm!elementos!culturais!específicos,!como!a!simplicidade!da! linguagem!das!personagens!também!contêm!em!si!um!elemento!humorístico.!Na!tradução! francesa,! talvez! se! possa! dizer! que! o! humor! até! é! mais! forte! e! mais! presente,! o! que! é! conforme!Antonopoulou!(2004)!e!Zabalbeascoa!(2005).!! Aqui! podemos! então! verificar! uma! convergência! de! problemas! na! tradução,! pois! não! só! é! importante! manter! os! elementos! culturais! específicos,! mas! também! o! humor! nestes! elementos.! Em! certos! casos! há! uma! junção! das! categorias! de! linguagem! falada! e! linguagem! humorística,! sendo! possível! mostrar! a! relação! entre! elementos! culturais! específicos! e! humor! no! texto! fonte! e! também! na! tradução.! Por! esta! razão! a! linguagem! falada!culturalmente!específica!continua!a!ser!tratada!em!4.2.!onde!são!tratados!a!tradução! de!!elementos!humorísticos.! ! 4.2."Tradução"de"aspetos"humorísticos"" Nos!contos!de!Casos%do%beco%das%sardinheiras%há!vários!tipos!de!humor!que!podem!trazer! problemas!para!a!sua!tradução.!Nos!Anexos!7!e!10!encontraDse!um!panorâmica!de!todos!os! ! 49! problemas! encontrados! nos! três! contos! de! quais! alguns! serão! abordados! a! seguir.! A! linguagem! falada,! utilizada! pelas! personagens,! está! repleta! de! humor,! como! podemos! ver! nas!estratégias!narrativas,!na!situação,!em!jogos!de!palavras!e!na!intencionalidade!do!autor! (veja! 2.3).! Além! de! serem! analisados! aqui! alguns! casos! da! linguagem! humorística,! serão! tratados!também!outros!problemas!na!tradução!de!humor.!! ! 4.2.1."Linguagem"humorística"falada" Além!dos!elementos!culturais!específicos!na!linguagem!falada!(veja!4.1.3)!das!personagens! há! ainda! ouros! elementos! humorísticos! na! linguagem! das! personagens.! Aqui! são! tratados! estes! e! outros! elementos! que! contêm! humor! e! que! em! consequência! disto,! podem! trazer! problemas!na!tradução!para!o!neerlandês.!Os!mesmos!exemplos!da!linguagem!falada,!sendo! elementos!culturais!específicos,!contêm!simultaneamente!elementos!humorísticos!pela!sua! simplicidade! e! pelo! tipo! de! linguagem.! É! um! tipo! de! português! falado! que! não! é! necessariamente! gramaticalmente! correcto,! e! que! por! isso! contribui! para! o! aspetos! humorísticos.!! ! (38)!! P#Atão,!prontos!! N#Tis!klaar!! F#Aloreuh,!le!sujet!est!clos!! (39)! P#Nicles!!Nicles!bitoles!# N#Niets,!noppes,!nada!! F!Que!dalle,!que!tchi!!# ! Os!exemplos!(38)!e!(39)!mostram!um!tipo!de!linguagem!falada!humorístico!que!pertence!aos! personagens!do!beco.!É!uma!linguagem!pouca!educada,!mas!pela!mesma!razão!humorística.! Na!tradução!francesa,!o!humor!é!mantido!por!um!mesmo!tipo!de!linguagem!não!correto!e! humorístico.! Por! isso,! as! possibilidades! neerlandesas! são! uma! mistura! de! uma! linguagem! falada!e!pouca!educada!com!expressões!já!existentes,!tornando!as!frase!humorísticos.! ! 4.2.2."Jogos"de"palavras"e"expressões"idiomáticas"" Um!outro!elemento!humorístico!que!podemos!encontrar!com!frequência!em!Casos%do%beco% das% sardinheiras% são! jogos! de! palavras! e! expressões! idiomáticas! e,! até! por! vezes,! combinações!destes!diferentes!tipos!de!elementos!linguísticos!com!aspetos!de!humor.!! ! ! Bocejou%um%destes%bocejos%do%tamanho%duma%casa% No! primeiro! conto! da! obra! a! lua! enfiaDse! dentro! da! boca! do! Andrade,! quando! este! está% a% bocejar% um% destes% bocejos% do% tamanho% duma% casa.! O! humor! aqui! está! na! repetição! da! palavra! ‘bocejar’% e! também! na! imagem! absurda,! porque! como! é! que! alguém! consegue! ! 50! bocejar! um! bocejo! tão! grande?! A! repetição! em! neerlandês! não! é! difícil! de! manter! porque! podeDse!usar,!tal!como!em!português,!o!verbo!para!bocejar!(gapen)!e!o!substantivo!(gaap).! Além! disso,! em! neerlandês! é! possível! enriquecer! o! ritmo,! continuando! a! aliteração! ao! substituir!tamanho%por!groot%(grande),!que!inclusive!soa!melhor!na!língua!alvo.!! ! (40)! P#Após,!olhou!para!o!Céu!e!bocejou!um!destes!bocejos!do!tamanho!duma!casa.! ! N#Vervolgens!keek!hij!naar!de!hemel!en!gaapte!zo’n!gaap!zo!groot!als!een!huis.! ! F! Ensuite,! il! a! regardé! le! ciel# et! il! a! bâillé! un! de! cês! bâillements,! de! la! taille! d’une! maison.! ! ! Muito%hirto%com%um%casaco%de%pijama%com%flores%% O!presidente!da!junta!vem!ver!o!que!aconteceu!à!lua!em!‘O!tombo!da!lua’!e!é!descrito!como! um!homem!um!tanto!arrogante!e!muito!hirto.!No!entanto,!ele!chega!à!casa!do!Andrade!com! o!seu!casaco!de!pijama!com!flores.!É!neste!tom!de!ironia!e!na!contradição!de!um!homem! hirto! num! casaquinho! florido! que! reside! o! elemento! humorístico.! O! tradutor! aqui! pode! manter!os!elementos!na!língua!alvo!e,!desta!forma,!o!elemento!humorístico.!! Neste!elemento!o!alvo%da!piada!é!o!que!torna!a!imagem!humorística!(veja!2.3.2).!Por! consequência! é! importante! manter! este! alvo.! Não! é! necessário! empregar! uma! estratégia! especial,! pois! os! elementos! são! traduzíveis,! tendo! o! mesmo! alvo! e! mantendo! então! o! humor.! Mas! a! tradução! neerlandesa! também! contém! o! diminuitivo! jasje! (casaquinho)! porque! o! substantivo! jas% dá! primeiro! a! ideia! de! um! casaco! normal,! como! um! casaco! de! inverno,!o!que!pode!confundir!o!leitor.!Além!disso,!o!uso!de!diminuitivos!é!muito!comum!em! neerlandês!como!estratégia!para!indicar!ironia!ou!menosprezo.! ! (41)! P#(...)!o!presidente!da!junta,!muito!hirto,!no!seu!casaco!de!pijama!com!flores.! ! N!(...)!de!burgemeester!van!de!gemeente,!heel!stijf,!in!het!jasje!van!zijn! bloemetjespyjama.! ! F#(...)!le!maire!du!quartier!est!arrivé,!três!droit,!dans!sa!veste!de!pyjama!à!fleurs.! % A! tradução! de! elementos! humorísticos! tem! vários! aspectos! importantes! que! levantam! diversas!questões!para!as!quais!o!tradutor!tem!de!escolher!a!estratégia!mais!adequada.!Os! exemplos!analisados!demonstraram!que!é!importante!manter!o!humor,!traduzindo!de!uma! maneira!que!os!aspetos!humorísticos!podem!ser!recebidos!igualmente!pelo!leitor!alvo!como! pelo!leitor!do!texto!fonte.! " " ! 51! ! Confundir%o%género%humano%com%Manuel%Germano% Esta!é!uma!das!expressões!muito!usadas!no!Beco!das!Sardinheiras!mas!que!não!existe!em! português,! é! somente! usada! pelas! personagens! desta! obra.! É! então! um! elemento! humorístico!que!é!limitado%pelo%grupo%alvo%em!que!encontramos!então!um!culture%bump%(cf.! 2.3.2!&!2.5).!A!intenção%do%autor%é!importante,!pois!este!escolhe!uma!expressão!inexistente! na!língua!portuguesa.!É!uma!expressão!não!funcional,!porém!humorística!por!causa!da!rima! e!do!contraste!entre!o!género%humano,!que!é!muito!geral,!e!Manuel%Germano,!que!é!muito! específico!e!que,!ao!longo!da!obra!toda,!não!se!fica!a!conhecer!como!personagem.!! Para!manter!o!humor!na!tradução!desta!expressão!é!necessário!manter!a!rima!e!o! contraste! entre! os! dois! elementos.! A! rima! é! mais! difícil! neste! par! de! línguas,! porque! em! neerlandês!a!ordem!gramatical!das!palavras!nas!frases!é!diferente!do!que!em!português!e! geralmente! as! palavras! compostas! em! neerlandês! são! formadas! por! justaposição,! o! que! dificulta!a!rima,!podendo!perder!o!ritmo!na!composição!das!palavras.!Género%humano%tem! seis!sílabas,!mas!a!tradução!neerlandesa!seria!mensheid,!em!que!não!só!há!uma!diferença!de! quatro!sílabas!mas!também!se!perde!uma!palavra!inteira!o!que!tem!consequências!para!a! tradução!da!expressão!toda.!Talvez!menselijk%soort%ofereça!possibilidades!mas!vermos!isto! daqui!apouco.!! Uma!das!estratégias!que!se!poderia!usar!também!seria!enfraquecer!a!tradução!(cf.! 2.2.3),!isto!é,!traduzir!por!exemplo!com!uma!expressão!já!existente!mas!omitindo!o!nome! Manuel%Germano,!a!rima!e!assim!o!aspeto!humorístico:! ! (42a)! P#Lá!está!este!a!confundir!o!género!humano!com!Manuel!Germano.! ! N#Vergelijkt!hij!weer!appels!met!peren![ø].! ! F#Vous!voilà!en!train!confondre!le!gente!humain!avec!Manu!Germain.! ! Desta!maneira!perderDseDia!muito!da!obra!pois!a!expressão!é!usada!com!frequência!ao!longo! de! quase! todos! os! contos.! Além! disso,! a! expressão! tem! um! papel! central! na! obra! porque,! segundo!Mário!Avelar!em!O%Diário:!! ! “(...)!é!não!somente!uma!frase!que!unifica!os!vários!momentos!da!narrativa!mas!que,! sendo!comum!a!todas!as!personagens,!é!significante!de!um!estado!de!espírito,!de!uma! visão!do!mundo!colectivos!que!com!ele!constantemente!se!confrontam!e!que!diferencia! essas!personagens!dos!outros,!isto!é,!o!leitor”!(Carvalho!1982,!texto!na!contracapa).! ! Isto! mostra! a! importância! da! expressão! ao! longo! da! obra.! Por! isso! omitir! (uma! parte! da)! expressão! resultaria! uma! falta! na! tradução.! Outra! opção! seria! uma! criação% autónoma% em! ! 52! que! o! tradutor! opta! por! criar! uma! expressão! própria.! Em! neerlandês! já! há! expressões! existentes!deste!género,!então!o!tradutor!poderia!optar!por!criar!ou!adaptar!uma!expressão! com!uma!já!existente:! ! (42b)! P#Lá!está!este!a!confundir!o!género!humano!com!Manuel!Germano.! ! N#Gaat!‘ie!weer!met!‘t!vergelijken!van!appels!en!peren!met!Manuel!Krijgsheren.! ! F#Vous!voilà!en!train!confondre!le!gente!humain!avec!Manu!Germain.! ! Esta!tradução!neerlandesa!não!parece!tão!natural!para!o!leitor!alvo!como!a!expressão!em! português,!devido!a!inversão!da!ordem!gramatical!das!palavras!em!neerlandês.!Ainda!outra! opção! é! omitir! o! ritmo! e! a! rima! da! expressão,! e! diminuir! o! humor! um! pouco,! para! poder! ficar!mais!fiel!ao!texto!fonte!e!ao!conteúdo,!traduzindo!por:! ! (42c)! P#Lá!está!este!a!confundir!o!género!humano!com!Manuel!Germano.# ! N#Gaat!‘ie!weer!de!mensheid!vergelijken!met!Manuel!Goedheid.! ! F#Vous!voilà!en!train!confondre!le!gente!humain!avec!Manu!Germain.! ! Ambas!as!opções!(42b!e!42c)!são!formas!de!naturalização!(cf.!2.1).!A!melhor!opção!parece! ser! (42d)! em! que! o! humor! tal! como! a! rima! podem! ser! mantidos! enquanto! a! expressão! poderia! ser! uma! expressão! neerlandesa.! Mesmo! assim,! mantémDse! o! aspeto! da! cultura! portuguesa! por! manter! o! nome! Manuel! e! substitueDse! Germano% por! van% Voort% para! possibilitar!a!rima,!contribuindo!simultaneamente!a!ideologia!da!expressão.! ! (42d)! P#Lá!está!este!a!confundir!o!género!humano!com!Manuel!Germano.# ! N#Verwart!hij!weer!‘t!menselijk!soort!met!Manuel!van!Voort.! ! F#Vous!voilà!en!train!confondre!le!gente!humain!avec!Manu!Germain.! ! ! PodeDse!ver!que!a!expressão!também!inclui!problemas!de!tradução!de!nomes!próprios!com! o! elemento! Manuel% Germano.! O! nome! Manuel% van% Voort% afastaDse! muito! do! nome! português!e!poderia!ser!um!nome!neerlandês!mas!a!aliteração!de!van%Voort%contribui!para!o! ritmo! da! expressão,! tornandoDo! mais! plausível! ser! uma! expressão! existente.! TrataDse! da! tradução!de!nomes!próprios!a!seguir!em!4.3.! " ! 53! 4.3."Tradução"de"nomes"próprios"" Para! a! análise! de! problemas! de! tradução! nos! três! contos! no! que! respeita! aos! nomes! próprios,!foi!feita!uma!divisão!entre!nomes,!apelidos!e!alcunhas!e!topónimos.!! ! 4.3.1."Nomes" Os!nomes!próprios!com!apenas!um!único!nome!acarretam!menos!problemas!na!tradução,! porque! geralmente! não! têm! um! significado! adicional! que! seja! necessário! traduzir.! O! tradutor!pode!decidir!por!naturalizar%ou!exotizar!estes!nomes.!Porém,!naturalizar%seria!uma! intervenção!muito!grande!em!que!se!retira!o!leitor!alvo!da!cultura!onde!a!obra!se!situa.!O! tradutor! pode! optar! por! exotizar! para! indicar! que! os! contos! se! situam! em! Portugal,! quer! dizer,!numa!outra!cultura!que!a!do!leitor!alvo.!Desta!forma!é!possível!manter!ou!copiar!os! nomes!Marta%e!Aníbal!(veja!2.4!e!Anexos!8!e!11).!! ! Na! expressão! confundir% o% género% humano% com% Manuel% Germano% (42,! veja! 4.2.2)! mostrouDse! necessário! traduzir! o! apelido! para! manter! a! rima,! mas! mantendo! o! nome! Manuel% ainda! é! possível! indicar! que! os! contos! se! situam! na! cultura! portuguesa.! Este! exemplo!mostra!dificuldades!na!tradução!de!apelidos!de!que!se!trata!a!seguir.! ! 4.3.2."Apelidos"e"alcunhas"" Muitas! vezes! os! nomes! são! compostos! por! um! nome! e! um! apelido! ou! um! nome! e! um! apelido! que! também! pode! ser! uma! alcunha.! Em! ‘O! tombo! da! lua’,% ‘O! percurso! pra! cá’% e! ‘Epilogo’! os! nomes! duplos! têm! todos! um! significado! extra.! Os! nomes! são! explanatórios! e! contam!ao!leitor!alguns!pormenores!relevantes!sobre!uma!personagem,!como!Zé%Metade.!! A!personagem!Zé%Metade,!por!mais!surrealista!que!seja,!foi!cortada!ao!meio!numa! luta! em! que! perdeu! as! pernas,! existindo! agora! somente! da! cintura! para! cima.! Metade% na! verdade!é!uma!alcunha,!o!que!estimula!a!criação!de!uma!imagem!visual!da!personagem!pelo! leitor.! Não! traduzir! ou! omitir! este! elemento! na! tradução! seria! privar! o! leitor! de! perceber! melhor!quem!é!a!personagem!ou!priváDlo!de!uma!imagem!visual.!! O!tradutor!pode!optar!por!traduzir%os!nomes!(Hermans!1988,!veja!2.4).!Assim!tem! de! ter! em! conta! que! Zé! vem! de! José! e! pode! ser! traduzido! por! Jos,! uma! derivação! neerlandesa! do! nome! José.! Assim! o! tradutor! naturaliza! o! nome! e! então! deveria! fazer! isto! com! todos! os! nomes! próprios.! Todavia,! como! já! foi! discutido! em! 4.3.1,! nomes! também! poderiam!ser!mantidos,%isto!é,!repetidos,!não!sendo!necessário!traduzir!o!nome!Zé.!! Quanto! à! alcunha! Metade,! uma! opção! que! parece! ser! adequada,! é! traduzi6lo! literalmente!por!Elfo.!Porém,!desta!maneira!perdeDse!a!ambiguidade!da!alcunha,!que!reside! ! 54! em!na!possibilidade!de!ser!tanto!uma!alcunha!como!um!apelido.!O!mesmo!acontece!com!Zé% de%Helft,!mas%está!combinação!é!mais!comum!em!neerlandês.!Traduzindo,!no!entanto,!com! Halve% Zé! podeDse! manter! o! significado! e! a! imagem! de! Metade.% Mas! sempre! se! perde! a! função!dupla!do!nome!que!pode!ser!tanto!um!apelido!como!uma!alcunha!no!texto!fonte,!ao! passo! que! no! texto! alvo! é! apenas! alcunha.! Aqui! podeDse! observar! novamente! que! o! adjectivo! em! neerlandês! precede! o! substantivo,! isto! é,! além! de! a! combinação! assim! ser! gramaticalmente! correcta,! também! pode! ser! considerada! como! uma! estratégia! de! deslocação.! PodeDse! igualmente! justificar! a! transformação! do! nome! em! alcunha,! porque! provavelmente! a! personagem! não! era! chamada! Zé% Metade% antes! do! acidente,% já! que! no! conto!é!relatado!como!o!narrador!ainda!se!lembra!do!incidente!em!que!Zé!Metade!perdeu! as! pernas! e! lhe! foi! dado! este! nome.! Isto! torna! a! tradução! para! apenas! uma! alcunha! mais! plausível.!! ! (43)!! P#Zé!Metade! N#Halve!Zé! F#Zé!la!Moitié# ! ! Andrade%da%Mula%e%Andrade%da%Lua% Um! outro! caso! é! o! nome! Andrade% da% Mula! que! depois! do! primeiro! conto! muda! para! Andrade% da% Lua,! devido! ao! facto! de! a! personagem! ter! engolido! a! lua.! A! personagem! primeiro!é!chamada!de!Andrade%da%Mula!que!pode!implicar!que!ele!não!é!inteligente,!que! precisava! de! uma! mula! para! o! seu! trabalho! ou,! que! alguma! vez! aconteceu! algo! com! ele! e! uma!mula.!O!leitor!não!fica!a!saber!durante!os!contos,!porque!Andrade!é!chamado!da%Mula,! pois!já!tem!esta!alcunha!e!esta!muda!quando!Andrade!engole!a!lua!para!Andrade%da%Lua.!Em! geral,! e! neste! caso! por! falta! de! informação! sobre! o! primeiro! nome! e! não! querer! tomar! o! risco! de! interpretar! o! nome! de! maneira! incorrecta,! é! melhor! não! se! afastar! demasiado! do! texto! fonte! e! traduzir! da% Mula% por! van% de% Ezel! (da! Mula)! em! vez! de! de% Ezel% (a! Mula),! mantendo!a!preposição!no!apelido,!em!vez!de!atribuir!uma!alcunha!à!personagem.!Um!ezel% também! é! um! burro% em! neerlandês! em! sentido! figurado.! É! um! pouco! diferente! no! significado,!mas!ezel%fica!melhor!do!que!ezelin!ou!muilezel%ou%muildier.%Isto!porque!está!mais! perto! do! mesmo! número! de! sílabas! que! em! português! e,! mais! importante,! porque! não! é! uma!tradução!tão!forçada!e!literal!como!as!últimas!alternativas!mencionadas.! ! (44)!! P#Andrade!da!Mula! N#Andrade!van!de!Ezel! F#Andrade!de!la!Mule# (45)!! P#Andrade!da!Lua! N#Andrade!van!de!Maan! F#Andrade!de!la!Lune# ! ! 55! Os! apelidos,! que! então! também! podem! ser! alcunhas,! podem! ser! traduzidos! para! o! neerlandês! de! maneira! que! podem! manter! ambas! as! funções,! tal! como! feito! na! tradução! francesa.! Os! exemplos! seguintes! (46! e! 47)! ilustram! esta! estratégia! em! que! de% Ruiter% e! de% Matroos%têm!o!mesmo!significado!no!apelido!português!mas!que!também!podem!ser!uma! alcunha!(veja!Anexo!8).! ! (46)!! P#Mota!Cavaleiro! N#Mota!de!Ruiter! F#Mota!le!Cavalier# (47)! P#Paulinho!Marujo# N#Paulinho!de!Matroos# F#Paulinho!le!Matelot# ! 4.3.3."Topónimos"" Topónimos,!ou!nomes!geográficos,!podem!ser!nomes!de!cidades!ou!até!mesmo!nomes!de! ruas.! Este! tipo! de! nome! em! si,! não! necessita! criar! problemas! de! tradução.! Porém,! dificuldades! de! tradução! poderão! surgir! na! escolha! que! o! tradutor! deve! fazer! entre% naturalizar%ou!exotizar!o!texto!(veja!2.4.2).!Se!o!tradutor!decide!por!não!naturalizar!o!texto,! porque! acha! que! o! leitor! deve! perceber! claramente! que! os! contos! não! estão! situados! nos! Países! Baixos,! repetindo! topónimos! como! nomes! de! ruas,! sempre! será! difícil! para! o! leitor! neerlandês! perceber! onde! um! conto! está! situado.! O! público! alvo! neerlandês! em! geral! percebe!o!que!é!um!beco,!se%é!um!nome!de!algo,!de!alguém!ou!um!tipo!de!rua;!ou!se!a!Rua% dos% Eléctricos% em! Lisboa! é! um! nome! comum! para! ruas;! ou! que! tipo! de! rua! é.! A! diferença! entre!a!denominação!dos!tipos!de!ruas!também!pode!ser!considerada!uma!diferença!entre! culturas!e!por!isso!ser!um!elemento!cultural!específico.!! Por! outro! lado,! o! tradutor! também! pode! optar! por! traduzir! os! nomes! geográficos! para!melhor!acompanhamento!do!público!alvo!(Hermans!1988,!veja!2.4).! ! ! Beco%das%Sardinheiras% O! Beco! das! Sardinheiras! é! o! local! onde! os! contos! da! obra! se! passam! e! tem,! por! isso,! um! papel!importantíssimo!na!obra.!A!parte!mais!difícil!da!tradução!deste!nome!geográfico!é!o! contexto! cultural! específico,! sendo! assim! um! bom! exemplo! de! um! nome! geográfico! que! é! simultaneamente!um!elemento!cultural!específico.!Além!do!termo!beco,!que!não!é!fácil!de! traduzir!devido!aos!tipos!de!ruas!e!cidades!diferentes!entre!culturas!diferente,!é!o!elemento! das%sardinheiras%que!torna!a!tradução!tão!complexa!por!causa!de!também!ser!um!elemento! cultural!específico.!! A! primeira! imagem! que! pode! surgir! a! um! leitor! alvo! neerlandês! que! sabe! algo! de! Portugal! e! lendo! Beco% das% sardinheiras,% é! uma! associação! com! a! imagem! de! sardinhas.! Sardinhas! (sardientjes%em!neerlandês)!fazem!parte!da!cultura!portuguesa,! pois!é!um!peixe! ! 56! barato!e!muito!comido!em!Portugal.%Além!disso,!também!pode!referir!a!um!lugar!do!beco! que!provavelmente!é!situado!algures!em!Lisboa,!perto!das!docas!e!onde!as!vendedoras!das! sardinhas! trabalham.! Uma! opção! é! traduzir% o! nome! geográfico! de! acordo! com! a! forma! ortográfica! mas! com! outro! sentido,!mantendo! o! elemento! das! sardinhas! o! que! resulta! em! De%steeg%van%de%sardientjesvissers%(o!beco!dos!pescadores!de!sardinhas)!ou!De%steeg%van%de% sardientjesverkoopsters!(o!beco!das!vendedoras!de!sardinhas).%% % (48a)! P#Uma!ocasião,!o!guardaPnocturno!da!zona!estacionava,!noite!alta,!junto!ao!marco!do! correio,!no!cruzamento!do!Beco!das!Sardinheiras!(...)! ! N# Op! een! dag,! patrouilleerde! de! wijkagent! midden! in! de! nacht! bij! een! ouderwets! brievenbus!op!de!kruising!van!de!Steeg!van!de!Sardientjesverkoopsters!(...)! ! F#Une!beau!jour,!le!policier!de!garde!du!quartier!stationnait,!en!pleine!nuit,!à!côté!de!la! boite!aux!letres!publique,!au!croisement!de!l’Impasse!des!Geraniums!(...)! % A!aliteração!é!bonita!porque!contribui!para!o!aspeto!humorístico!da!obra!toda,!mas!não!tem! o!mesmo!significado!cultural!e!não!é!esta!a!intenção!do!autor.!As!sardinheiras!referem!um! tipo! de! flor! que! portugueses! costumam! pôr! perto! das! janelas! e! das! portas,! em! frente! da! casa,!e!que!é!o!nome!popular!para!gerânios.!Em!quase!todas!as!cidades!ou!aldeias!podemDse! ver! estas! flores! vermelhas,! roxas! ou! corDdeDrosa.! Como! então! traduzir! um! nome! tão! complexo!com!tantas!referências!culturais!que!são!muito!diferentes!entre!as!culturas!alvo!e! fonte?!! Felizmente,! a! sardinheira,! ou! melhor,! o! gerânio! também! tem! em! neerlandês! uma! conotação! especial.! Há! uma! expressão! em! neerlandês,! achter% de% geraniums% zitten% (sentar! atrás! dos! gerânios),! o! que! significa! ter! uma! vida! sossegada,! calminha! e! até! sonolenta.! A! expressão!indica!que!alguém!não!tem!trabalho!tal!como!a!imagem!em!Portugal!de!pessoas! sentadas!à!janela!atrás!das!sardinheiras.!É!então!uma!imagem!que!calha!muito!bem!com!o! beco! das! sardinheiras! por! causa! do! tipo! de! personagens.! As! personagens! Zé! Metade! ou! Andrade!da!lua!não!fazem!nada!de!especial!durante!os!contos!e!têm!uma!vida!muito!pacata.! A!estratégia!de!tradução!neste!caso!pode!ser!conservação!do!significado!em!que!também!se! consegue! manter! todos! os! elementos! do! significado! e! da! imagem,! resultando! na! tradução! seguinte:! ! (48b)! P#Uma!ocasião,!o!guardaPnocturno!da!zona!estacionava,!noite!alta,!junto!ao!marco!do! correio,!no!cruzamento!do!Beco!das!Sardinheiras!(...)! ! N# Op! een! dag,! patrouilleerde! de! wijkagent! midden! in! de! nacht! bij! een! ouderwets! ! 57! brievenbus!op!de!kruising!van#het!Steegje!achter!de!Geraniums!(...)! ! F#Une!beau!jour,!le!policier!de!garde!du!quartier!stationnait,!en!pleine!nuit,!à!côté!de!la! boite!aux!letres!publique,!au!croisement!de!l’Impasse!des!Geraniums!(...)! ! ! ! Rua%dos%Eléctricos% Há! outras! dificuldades! na! tradução! de! topónimos,! como! por! exemplo! a! Rua% dos% Eléctricos% porque!os!eléctricos!são!tão!típicos!para!Lisboa.!ObserveDse!que!o!tradutor!também!tem!de! ser! consequente! ao! traduzir! a! Esquina% dos% eléctricos% da! mesma! forma.! As! traduções! seguintes! poderiam! ser! consideradas,! sendo! as! estratégias! uma! aproximação! e! uma! descrição%(veja!2.2.3.!e!2.4):! ! (49)! P#Rua!dos!Eléctricos!! N#Tramstraat! F#Rue!des!Tramways! (50)! P#Esquina!dos!Eléctricos! N#Hoek!van!de!tramstraat! F#Coin!des!Tramways! % ! Cais%do%Sodré% Um!chinês!em!‘O!percurso!pra!cá’%sai!do!marco!do!correio,!querendo!saber!o!caminho!para!o! Cais% do% Sodré,% mas! pronunciando! isto! com! um! sotaque! chinês! como! Cás% do% Sodlé.% O! exemplo!do!Cais%do%Sodré%é!um!dos!casos!mais!difíceis!de!traduzir,!porque!tem!de!se!manter! a!referência!para!o!nome!original!correcto,!mas!pronunciado!incorrectamente!pelo!chinês.! Pode!se!optar!por!naturalizar!o!nome!completamente!com!uma!tradução!de!uma!estação!de! metro! nos! Países! Baixos,! mas! isto! não! é! consequente! e! tira! o! público! alvo! do! ambiente! português.! Para! manter! a! referência! ao! local! podeDse! também! optar! por! manter! o! nome! correcto! na! tradução,! adicionando! a! palavra! metro% na! forma! correcta! e! metlo% na! forma! incorrecta,%para!clarificar!ao!leitor!alvo!para!onde!o!chinês!quer!ir.!Esta!adição!explicativa!(cf.! 2.4)! já! contém! a! letra! r% em! neerlandês! que! por! consequência! pode! ser! substituída! com! a! letra!l,%já!que!a!personagem!chinesa!não!consegue!pronunciar!a!letra!r.%Além!disso,!podeDse! transcrever! Cás% como! Caas,! escrevendo! o! som! a! forma! incorrecta! de! cais% de! maneira! neerlandesa! o! que! resulta! em! caas,! que! tem! o! mesmo! som! que! o! neerlandês! kaas% que! significa! queijo,! contribuindo! para! o! aspeto! humorístico! e! as! características! absurdas! do! conto.! ! (51)! P#Cais!do!Sodré! N#Cais!do!Sodré! F!Cais!do!Sodré! (52)! P#Cás!do!Sodlé?!! N#Metlo!Caas!do!Sodlé! F!Cás!do!Sodlé! ! ! 58! 4.4."A"relação"entre"os"elementos"analisados"nesta"tese" À! primeira! vista,! podeDse! pensar! que! cada! uma! das! categorias! de! problemas! na! tradução,! como,!por!exemplo,!a!tradução!do!estilo!do!autor!ou!a!tradução!de!ditos!e!rima,!tem!as!suas! próprias!dificuldades!e!estratégias!para!tradução,!mas!isso!nem!sempre!é!o!caso.!Como!esta! análise! das! estratégias! de! tradução! para! elementos! culturais! específicos,! humor! e! nomes! próprios! e! como! estes! se! podem! interligar,! tornouDse! claro! que! também! é! possível! aplicar! estratégias!de!uma!categoria!para!a!tradução!de!uma!outra!categoria,!o!que!demonstra!que! o! uso! destas! estratégias! não! é! específica! para! apenas! uma! categoria.! Há! também! vários! elementos! que! não! só! podem! ser! categorizados! como! apenas! um! elemento! cultural! específico,! mas! também! como! um! elemento! humorístico! ou! até! como! um! nome! alusivo! culturalmente! específico! (cf.! 2.5).! PoderDseDia! optar! por! traduzir! só! um! destes! elementos,! omitindo!o!outro,!por!exemplo!traduzir!o!elemento!cultural!específico!e!omitindo!o!humor,! mas! isto! seria! uma! falta! no! texto! alvo! como! visto! no! exemplo! da! expressão! confundir% o% género%humano%com%Manuel%Germano!(42).!! Os!contos!analisados!são!exemplos!de!textos!em!que!elementos!culturais!específicos! e! humor! são! componentes! importantes! e! que! contribuem! positivamente! para! a! qualidade! da!obra!e!tirando!um!destes!elementos!desvalorizaria!a!tradução.!Os!melhores!exemplos!da! relação! entre! as! categorias! analisadas! talvez! sejam! a! tradução! de! linguagem! falada! humorística,! da! expressão! confundir% o% género% humano% com% Manuel% Germano! (42)! e! a! tradução!de!Cais%de%Sodré%(51!e!52).!! Com! a! linguagem! falada! humorística! (cf.! 4.1.3! e! 4.2.1! e! exemplos! 36! até! 39)! demonstrouDse! que! é! difícil! encontrar! um! equilíbrio! entre! manter! o! humor! e! traduzir! os! elementos! culturais! específicos.! Tentando! manter! o! aspeto! humorístico! neste! tipo! de! linguagem! resulta! rapidamente! numa! linguagem! muito! específica! da! cultura! alvo! e! desta! maneira!substituiDse!a!cultura!fonte,!retirando!os!contos!do!seu!contexto.!Por!outro!lado,!é! utilizada! uma! linguagem! muito! específica! neste! contos,! não! só! do! ponto! de! vista! cultural! mas! também! porque! se! faz! uso! de! um! sociolecto,! o! que! por! vezes! dá! ao! texto! um! tom! irónico!para!que!é!importante!manter!o!mesmo!tipo!de!linguagem.!Esta!ironia!pode!tornar!a! tradução!mais!difícil.!! Um!outro!bom!exemplo!da!relação!entre!espetos!das!diferentes!categorias!é!o!caso! do!Cais%do%Sodré%(cf.!4.3.3),!que!não!só!é!um!elemento!cultural!específico!e!humorístico,!mas! que!também!é!um!topónimo,!juntando!assim!todos!os!problemas!tratados!no!capítulo!2!e! analisados!no!capítulo!4.! ! ! 59! 4.5."Conclusões"da"análise"" Neste! capítulo! foram! analisados! três! contos! da! obra! Casos% do% beco% das% sardinheiras% de! Mário! de! Carvalho! no! âmbito! de! uma! tradução! para! o! neerlandês,! sendo! investigados! em! particular! três! tipos! de! categorias! de! problemas! de! tradução,! segundo! Aixelá! (2004),! Grit! (2004),! Attardo! (1994;! 2002),! Shipley! (2007),! Zabalbeascoa! (2005),! Hermans! (1988)! e! Leppihalme!(1997)!(veja!2.2,!2.3,!2.4!e!3.1).!Em!4.1,!foram!tratados!problemas!na!tradução! de! elementos! culturais! específicos! que! podem! ser! analisados! dentro! das! categorias! da! cultura!social,!da!cultura!material!e!de!gestos!e!costumes.!Em!4.2!foram!tratados!!problemas! de! tradução! com! aspetos! humorísticos,! em! que! surgem! problemas! na! tradução! de! linguagem!falada!humorística,!jogos!de!palavras!e!expressões!idiomáticas.!Finalmente!foram! tratados! problemas! de! tradução! de! nomes! próprios! em! 4.3! que! podem! ser! categorizados! como!nomes,!apelidos!e!alcunhas,!e!topónimos.!! NotouDse! que! há! algumas! diferenças! entre! a! tradução! francesa! e! as! soluções! propostas!para!a!tradução!neerlandesa,!devido!a!diferença!entre!os!sistemas!linguísticos!e! gramaticais.!A!língua!portuguesa!e!a!francesa!estão!mais!perto!um!ao!outro,!porque!ambas! são!línguas!romanas.!! Durante! a! análise! foram! apresentados! vários! exemplos! de! tradução! de! elementos! que!não!só!pertencem!a!apenas!uma!categoria,!mas!onde!se!podem!encontrar!aspetos!de! diferentes!categorias!que!tornam!a!tradução!mais!difícil,!como!também!apresentado!em!4.4.! Os! problemas! encontrados! indicam! certas! relações! entre! elementos! culturais! específicos,! aspetos!humorísticos!e!nomes!próprios.!Também!foram!apresentados!casos!para!tradução! que! incorporavam! problemas! das! três! categorias! focadas! e! analisouDse! como! isto! poderia! dificultar! a! tradução.! É! importante! notar! que! os! problemas! de! tradução! não! têm! de! ser! vistos!como!algo!negativo,!mas!como!verdadeiros!desafios!para!um!tradutor.!! ! ! !! ! ! ! ! ! 60! 5."Conclusão"" Quando! um! tradutor! assume! a! responsabilidade! de! traduzir! um! texto! literário! encontra! muitas! dificuldades! e! todas! elas! merecem! ser! ponderadas! pelo! tradutor! assim! como! por! académicos! de! Estudos! de! Tradução.! Nesta! tese! tratouDse! de! problemas! na! tradução! de! elementos!culturais!específicos,!de!aspetos!humorísticos!e!de!nomes!próprios,!na!tentativa! de!responder!à!pergunta:! ! Que!problemas!de!tradução!de!elementos!culturais!específicos,!de!humor!e!de!nomes! próprios!se!encontra!em!contos!literários?!! ! A! tradução! de! elementos! culturais! específicos! (veja! 2.2)! mostrouDse! condicionada,! não! só! por! factores! da! tradução! literária! ou! da! tradução! em! geral,! mas! também! pelos! pares! de! línguas!e!culturas.!Elementos!da!cultura!fonte,!neste!caso!a!cultura!portuguesa,!que!não!são! conhecidos!ou!que!têm!um!outro!significado!ou!uma!outra!conotação!na!cultura!alvo,!neste! caso!a!cultura!neerlandesa,!apresentam!dificuldades!de!tradução.!Segundo!as!estratégias!de! Grit! (2004:! 191D194)! e! Aixelá! (2004:! 200D203)! discutidos! em! 2.2,! o! tradutor! faz! a! tradução! mais!adequada,!baseandoDse!em!escolhas!da!função!e!do!objectivo!que!tem!em!mente!para! o!texto!alvo!e!para!o!seu!público.!Além!da!tradução!de!elementos!culturais!específicos,!os! elementos!humorísticos!ou!alusivos!levantam!vários!tipos!de!problemas!na!tradução!o!que! confirma!as!teorias!de!Attardo!(1994;!2002),!Shipley!(2007)!e!Zabalbeascoa!(2005)!(veja!2.3).! Aspetos!humorísticos!na!tradução!ainda!é!uma!área!de!estudo!relativamente!recente,!mas! mostra! já! uma! grande! potência! com! as! teorias! de! Attardo! (1994;! 2002),! Vandaele! (2002,! 2010),! Antonopoulou! (2004)! e! Zabalbeascoa! (2005).! A! tradução! de! nomes! próprios! parece! não!ser!muito!difícil!e!depender!apenas!das!escolhas!do!tradutor,!mas!em!combinação!com! outros!problemas!como!elementos!culturais!específicos!ou!aspetos!humorísticos!tornamDse! mais!complicados!de!traduzir!(veja!2.4).!Há,!no!entanto,!teorias!e!diferentes!estratégias!de! tradução! como! as! de! Hermans! (1988),! Leppihalme! (1997)! e! Antonopoulou! (2004),! que! podem!ajudar!o!tradutor!na!tradução!destes!elementos.! Para! aplicar! princípios! teóricos! e! estratégias! de! estudos! de! tradução! na! prática! foram!analisados!três!contos!da!obra!Casos%do%Beco%das%Sardinheiras%de!Mário!de!Carvalho! (1982).! AnalisouDse! possibilidades! de! tradução! para! o! neerlandês,! as! quais! foram! comparadas! com! a! tradução! francesa! de! Élodie! Dupau! de! 2012.! O! tipo! de! elementos! culturais! específicos,! de! aspetos! humorísticos! e! de! nomes! próprios! estudados! no! quadro! teórico! foram! todos! encontrados! com! grande! frequência! nos! três! contos.! Um! panorâmico! dos! elementos! do! texto! fonte,! da! tradução! francesa! e! da! tradução! neerlandesa! proposta! ! 61! apresentouDse!nos!Anexos!6!até!11!em!que!se!pode!ver!que!para!a!maioria!dos!elementos! problemáticos! se! propõe! traduziDlos! adaptandoDos! a! cultura! alvo.! TornouDse! evidente! que! existem!várias!possibilidades!de!tradução,!as!apresentadas!nesta!tese!são!meramente!uma! parte! destas.! Também! ficou! evidente! que! nem! todos! os! problemas! podem! ser! resolvidos! definitivamente! de! maneira! adequada,! mas! que! ainda! precisam! de! mais! investigação! no! futuro! como! o! caso! da! tradução! de! amarelinha! (33)! ou! casos! de! linguagem! falada! humorístico.!As!soluções!apresentadas!nesta!tese!não!são!definitivas,!servindo!apenas!como! sugestões! para! uma! futura! tradução.! A! análise! do! capítulo! 4! termina! concluindo! que! é! importante! sublinhar! que! os! problemas! não! devem! ser! vistos! como! negativos! ou! que! um! tradutor! deveria! desistir! de! tentar! encontrar! uma! solução! devido! à! complexidade! destes,! mas!que!devem!ser!vistos!como!verdadeiros!desafios!para!o!tradutor.! Esta!tese!não!pôde!analisar!de!forma!abrangente!todas!as!categorias!de!elementos! culturais!específicos!apresentados!por!Newmark!(1988;!veja!também!2.2.2).!Todavia,!foram! encontrados! elementos! da! cultura! social,! da! cultura! material! e! de! gestos! e! costumes! (veja! Anexo!9).!Em!seguida!foram!analisados!os!casos!mais!representativos!de!cada!categoria!em! 4.1.1,! 4.1.2! e! 4.1.3.! Algumas! das! categorias! apresentadas! por! Newmark! podem! não! estar! presentes! nos! contos! analisados! como! a! da! Ecologia.! Para! poder! analisar! mais! a! fundo! as! categorias!focadas!nesta!tese,!também!poderDseDia!incluir!mais!contos!ou!talvez!fazer!uma! comparação!com!uma!outra!obra.! Uma!restrição!desta!tese!é!também!não!ter!conseguido! analisar!mais!profundamente!estratégias!para!tradução!de!humor,!devido!a!esta!área!ainda! ser!relativamente!recente!nos!Estudos!de!Literatura!em!si!e,!por!conseguinte,!também!nos! Estudos!de!Tradução.!Esta!área!certamente!merece!mais!atenção!em!pesquisa!futura.! Finalmente,!sugereDse!para!pesquisa!futura,!uma!nova!categorização!incluindo!uma! quarta! categoria! em! que! combinações! de! problemas! na! tradução! de! elementos! culturais! específicos,! aspetos! humorísticos! e! de! nomes! próprios! podem! ser! categorizados.! Os! casos! levantados! sempre! podem! ser! analisados! individualmente! dentro! de! uma! das! categorias.! Mas! depois! de! encontrar! uma! tradução! adequada! para! um! elemento! cultural! específico! pode!acontecer!que!esta!tradução!não!englobe!os!aspetos!humorísticos!que!também!fazem! parte!do!mesmo!elemento.!Outros!problemas!que!podem!surgir!durante!a!tradução!e!que! em!pesquisa!futura!merecem!ser!analisados!mais!a!fundo!nesta!obra,!são!o!estilo!do!autor,!a! repetição! nos! contos! de! determinados! elementos,! a! narrativa! e! estratégias! de! tradução! adequadas.! ! ! ! 62! Bibliografia" AIXELÁ,!J.!F.!(2004)!‘Cultuurspecifieke!elementen!in!vertaling’.!In:!Naaijkens,!T.!&!C.!Koster,!! H.! Bloemen! &! C.! Meijer! (eds.)! (2004)! Denken% over% vertalen.! Nijmegen:! Vantilt.! pp.! 197D211.![Original:!(1996)!‘CultureDspecific!Items!in!Translation.’!In:!R.V.A.!Álvarez!&! M.!Carmen!África!Videl!(eds.),!Topics%in%translation:%Translation,%power,%subversion.! Clevedon:!Multilingual!Matters,!pp.!52D77].! ANTONOPOULOU,!E.!(2004).!‘Humor!theory!and!translation!research:!Proper!names!in!! humorous! discourse’.! In:! Humor:% International% Journal% of% Humor% Research.% Vol.! 17! no.!3,!pp.!219D255.! ATTARDO,!S.!(1994)!Linguistic%theories%of%humor.%Berlin:!Mouton/de!Gruyter.! ATTARDO,!S.!(2002)!‘Translation!and!Humour:!An!Approach!Based!on!the!General!Theory!of!! Verbal!Humour!(GTVH)’.!The%Translator.%Vol.!8,!no.!2,!pp.!171D192.! BENJAMIN,!W.!(2000)!‘The!task!of!the!translator.’!In:!Venuti,!L.!(ed.)!Translation%studies.%A%% reader.%London/New!York:!Routledge,!pp.!15D22.! BOXEM,!E.!Van!(2009D2010)!‘Knäckebröd!of!crispDbread?!Een!vergelijkend!onderzoek!naar!de!! Nederlandse! en! Engelse! vertaling! van! cultuurspecifieke! elementen! uit! de! Zweedse! roman! Musikanternas% Uttåg! van! Per! Olov! Enquist’.! Tese! de! MA! em! Estudos! da! Tradução.!Gent:!Universiteit!Gent.!! Web:!http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/457/831/RUG01D 001457831_2011_0001_AC.pdf.!! CARVALHO,!M.!de!(1982)!Casos%do%beco%das%sardinheiras.%Lisboa:!Edições!Rolim.! CARVALHO,!M.!de!(2012)!Chroniques%de%l’impasse%des%géraniums.%Tradução!francesa!por!! Élodie!Dupau.SerresDMorlaàs:!Éditions!de!Atelier!In8.!! CHIARO,!D.!(2010)!Translation,%humor%and%literature.!London/New!York:!Continuum.! DUIJN,!N.!van!(2012)!A%goiabeira%em%flor:%A%tradução%de%elementos%culturais%específicos%% num% romance% pós6colonial.! Tese! de! MA! em! Estudos! da! Tradução.! Utrecht:! Universiteit!Utrecht.!Web:! http://igiturDarchive.library.uu.nl/studentDtheses/2012D0625D200639/UUindex.html.! EVENEPOEL!S.!&!G.!Rooryck,!H.!Verstraete!(eds.)!(2004)!Taal%en%cultuur%in%vertaling:%De%% wereld%van%Cees%Nooteboom.!Antwerpen/Apeldoorn:!Garant.! GHANOONI,!A.!R.!(2012)!‘A!review!of!the!history!of!translation!studies.’!In:!Theory!and!! Practice!in!Language!Studies,!Vol.!2,!no.!1,!pp.!77D85.! GRIT,!D.!(2004)!‘De!vertaling!van!realia.’!In:!Naaijkens,!T.,!C.!Koster,!H.!Bloemen!&!C.!Meijer!! ! 63! (eds.)! Denken% over% vertalen.! Nijmegen:! Vantilt.! pp! 189D196! [Original:! (1997)! In:! Filter,!Vol.!4,!no!4,!pp!42D48].! HERMANS,!T.!(1988).!‘On!Translating!Proper!Names,!with!Reference!to!De!Witte!and!Max!! Havelaar.’!In:!Wintle,!M.!(Ed.).!Modern%Dutch%Studies:%A%volume%of%essays%in%honour% of%Professor%Peter%King.!London:!Athlone!Press.!pp.!11D24.! HOLMES,!J.!(2004)!‘De!brug!bij!Bommelen!herbouwen.’!In:!Naaijkens,!T.,!C.!Koster,!H.!! Bloemen! &! C.! Meijer! (eds.)! Denken% over% vertalen.! Nijmegen:! Vantilt.! pp! 183D188.! [Original:!(1972)!‘The!name!and!nature!of!Translation!Studies’.!Trad.!B.T.!Tervoort].! LANGEVELD,!A.!(1986)!Vertalen%wat%er%staat.!Amsterdam:!Arbeiderspers.! LANGENDONCK,!W.!van!(2007)!Theory%and%typology%of%proper%names.!Berlin/New!! York:!Mouton!de!Gruyter!! LEPPIHALME,!R.!(ed.)!(1997)!Culture%Bumps:%An%empirical%approach%to%the%translation%of%% allusions.!Clevedon:!Multilingual!Matters.! LOURENÇO!DOS!SANTOS,!S.!(2009).!A%interpretação%da%piada%na%perspectiva%da%teoria%da%% relevância.! Tese! de! Doutorado! em! Estudos! Linguísticos.! Curitiba:! UFPR.!! Web:!http://dspace.c3sl.ufpr.br/dspace/handle/1884/23417.!! MUNDAY,!J.!(2008)!Introducting%translation%studies.!London:!Routledge.!! NIDA,!E.!A.!(1964)!Towards%a%Science%of%Translation.!Leiden:!E.J.!Brill.! NEWMARK,!P!(1988)!A%textbook%of%translation.%Hertfordshire:!Prentice!Hall.! NORD,!C.!(2004)!‘Tekstanalyse!en!de!moeilijkheidsgraad!van!een!vertaling.’!In:!Naaijkens,!T.,!! C.! Koster,! H.! Bloemen! &! C.! Meijer! (eds.)! (2004)! Denken% over% vertalen.! Nijmegen:! Vantilt.!pp!145D152.! QUINE,!W.!V.!O.!(2000)!‘Meaning!and!translation.’!In:!Venuti,!L.!(ed.)!Translation%studies.%A%% reader.%London/New!York:!Routledge,!pp.!94D112.! RASKIN,!V.!&!S.!ATTARDO!(1991)!‘Script!theory!revis(it)ed:!Joke!similarity!and!joke!! representation!model’.!In:!Humor.%Vol.!4,!no!3D4,!pp.!293D347.! ROBYNS,!C.!(2004)!‘Eigen!Vertoog!Eerst’.!In:!Naaijkens,!T.!&!C.!Koster,!H.!Bloemen!&!C.!! Meijer!(eds.)!Denken%over%vertalen.!Nijmegen:!Vantilt.!pp.197D208.! RUYTER,!S.!(2012)!Tradução%de%humor.!Tese!de!MA!em!Estudos!de!Tradução,!! Utrecht:Universiteit!Utrecht.!! Web:!http://igiturDarchive.library.uu.nl/studentDtheses/2012D0928D 200714/Tese_de_MA.pdf.! SCHREIJ,!T.!(2009)!O%papel%do%tradutor:%Introdução%da%literatura%portuguesa%na%língua%% ! 64! neerlandesa% entre% 1900% e% 2008.! Tese! de! MA! em! Estudos! de! Tradução.! Utrecht:! Universiteit! Utrecht.! Web:! http://igiturDarchive.library.uu.nl/studentDtheses/2009D 1022D200119/ODPapelDTradutorDVertalerDActorDMASDTDSchreij%200437972.pdf.! SHIPLEY,!T.!(2007)!‘Towards!a!humour!translation!checklist!for!students!of!translation’.!In:!! Interlingüística.!No.17,!2007,!pp.!981D988.! TOURY,!G.!(1995)!Descriptive%translation%studies%and%beyond.!Amsterdam:Philadelphia:!John!! Benjamins!Publishing!Company.! VANDAELE,!J.!(2002)!‘Introduction:!(ReD)constructing!humor.!Meanings!and!means.!In:!The%% Translator.!Vol.!8,!no.!2,!pp.!149D172.! VANDAELE,!J.!(2010)!’Humor!in!Translation’.!In:!Y.!Gambier!&!L.!van!Doorslaer!(eds.)!! Handbook% of% Translation% Studies,% Vol.% 1.! John! Benjamins! Publishing! Company.! pp.!147!–!152.!Web:!! http://folk.uio.no/jeroenv/Vandaele%20Humor%20in%20Translation_proofs.pdf.!! VENUTI,!L.!(1995)!The%translator’s%invisibility.%London:!Routledge.! VENUTI,!L.!(ed.)!(2000)!Translation%studies:%A%reader.%London/New!York:!Routledge,! ZABALBEASCOA,!P.!(2005)!‘Humor!and!translation.!An!interdiscipline.’!In:!Humor.%Vol.!18,!no.!! 2,!pp.!185D207.! ! Web"(última"consulta"25/06/2013):! DGLB:! http://www.dglb.pt/sites/DGLB/Portugues/autores/Paginas/PesquisaAutores1.aspx?AutorId=11424.! Instituto!Camões:! http://cvc.institutoDcamoes.pt/contomes/11/escreveu.html.! OnzeTaal:!! http://onzetaal.nl/taaladvies/advies/achterDdeDgeraniumsDzitten.! ! ! ! 65! Anexos" Anexo!1:! Lista!de!verificação!para!a!tradução!de!humor!de!Shipley!(2007:!986)! Anexo!2:! Fluxograma!de!Leppihalme!(1997:!106)! Anexo!3:! ‘O!tombo!da!lua’! Anexo!4:! ‘O!percurso!pra!cá’! Anexo!5:! ‘Epílogo’! Anexo!6:! Tradução!de!elementos!culturais!específicos! Anexo!7:! Tradução!de!humor! Anexo!8:! Tradução!de!nomes!próprios! Anexo!9:! Categorização!de!problemas!de!tradução!de!elementos!culturais!específicos! Anexo!10:! Categorização!de!problemas!de!tradução!de!humor! Anexo!11:! Categorização!de!problemas!de!tradução!de!nomes!próprios! Anexo!12:! Marcos!dos!correios! ! ! ! ! 66! Anexo" 1:" Formulário" de" verificação7"para" a" tradução" de" humor" de" Shipley" (2007:" 986)" " Elemento"para"ser"traduzido:" ___________________________________________________________________________! ! Factores"externos:" ! Consideração!de!time6frame:_____________________________________________! ! Considerações!de!classe!social!e!de!educação:!_______________________________! ! Decisões!de!consciência!cultural:__________________________________________! ! Informações!sobre!publicações!originais:!___________________________________! ! Factores"internos:" ! Linguagem!(LI):!________________________________________________________! ! Estratégias!Narrativas!(EN):!______________________________________________! ! Alvo!(AL):_____________________________________________________________! ! Situação!(SI):__________________________________________________________! ! Mecanismo!Lógico!(ML):_________________________________________________! ! Guião!de!Oposição!(GO):_________________________________________________! ! ! Tradução:"" ___________________________________________________________________________! " ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 7 ! !Tradução!minha!do!Inglês.! 67! Anexo"2:"Fluxograma"de"Leppihalme"(1997:"106)" ! ! ! ! ! ! 68! Anexo"3:"Conto"‘O"tombo"da"lua’" " O!TOMBO!DA!LUA! ! ! ! ! 69! ! ! ! 70! ! ! ! ! 71! Anexo"4:"Conto"‘O"percurso"pra"cá’" ! O!PERCURSO!PRA!CÁ! ! ! ! ! 72! ! ! ! 73! ! ! ! 74! ! ! ! 75! Anexo"5:"Conto"‘Epílogo’" ! EPÍLOGO! ! ! ! ! 76! ! ! ! 77! " ! " 78! Anexo"6:"Elementos"culturais"específicos"nos"três"contos"e"a"sua"tradução" ! O%tombo%da%lua% p." Português" 15! Fado!! ! Um!saquitel!de!tremoços! Postado!a!soleira!da!porta! Neerlandês" Fado! Een!zakje!apennootjes!! tegen!de!drempel!van!de! deur!geleund! Ai!a!profunda!desgraça!/!Em! Ooo!de!wrede!ellendûh!/! que!me!viste!ó’nha!mãiiii...! Waarin!je!me!zag!ooo! moederliiieef…! Por!causa!de!uma!questão,! volgens!sommigen!een! segundos!uns!politica,! politieke!aangelegenheid,! segundo!outros!de!saias.! volgens!anderen!iets!met! rokjes! Grandes!navalhas! grote,!seviliaanse!knipmes!! sevilhanas! (...)!Andrade!que!só!fez! (…)!Andrade!die!zijn!ogen! “gulp”!e!esbugalhou!os!olhos! wijd!opensperde!en!alleen! muito.!! ‘slik’!uit!kon!brengen.! 16! Ina!cum!caraças!! Sjesus!mina!! ! “’nha!mãe,!venha!cá,! Asjemenou!!Komt!es!kijken,! senhora,!co!Andrade!engoliu! m’vrouw,!‘tis!da’!Andrade!de! a!Lua!”! Maan!heeft!ingeslokt!! Tadinho!! De!stakker! Olha!a!farronca!! De!branie!! DeramPlhe!azeite!para! Gaven!ze!hem!wonderolie! vomitar! om!over!te!geven! A!prantassem!dentro!dum! In!een!pot!op!sterk!water! frasco!com!álcool! 17! Hã?! Nou?! ! Vossemecê! Meneer! Bicarbonatozinho!! Een!Rennie!! Leitinho!! Glaasje!melk! O%percurso%pra%cá%% p." Português! Neerlandês! Francês" Fado!! Un!sachet!de!tramousses!! poste!sur!le!seuil!de!la!porte! 63! ! Le!policier!de!garde!du! quartier! Une!beau!jour,!le!policier!de! garde!du!quartier,!en!pleine! nuit,!à!côté!de!la!boîte!aux! lettres!publique!au! croisement!de!l’Impasse!(...)! <<!Amandine!>>! La!petite!porte! –!Ouh!là!là!là!là!,! saperlipopette!! Le!quartier!Intendente! Té! GuardaPnocturno! De!nachtelijke! buurttoezichter! Uma!ocasião,!o!guardaP Op!een!dag,!patrouilleerde! nocturno!da!zona! de!wijkagent!midden!in!de! estacionava,!noite!alta,!junto! nacht!bij!een!ouderwets! ao!marco!do!correio,!no! brievenbus!op!de!kruising! cruzamento!do!Beco!(...)! van!het!Steegje!(...)! “Amarelinha”! neut!! Portinhola!! Deurtje!van!de!brievenbus! –!Ai!ai!ai,!ora!a!gaita!! “Oh,!oh,!oh,!krijg!nou!wat!”! Intendente! Caramba! ! De!wijk!Intendente! verdomme! Hélas!quel!grande!malheur!/! dans!lequel!tu!m’as!vu!ô!ma! mèèèère...! à!cause!d’une!affaire,!de! politique!selon!les!uns,!de! jupns!selon!les!atures! grandes!lames!de!séville! (…)!Andrade!qui!a!juste!fait!! <<!gloups!>>!en!écarquillant! grand!les!yeux.!! Sacré!nom!d’une!pipe!!! M’man,!venez!voir,!venez,! y’a!Andrade!qu’a!avalé!la! lune!! Le!pauvre! Ça!fanfaronne!! On!lui!a!donné!d’olive!pour! le!faire!vomir!! La!fanquaient!dans!un!bocal! d’alcool! Hein?! vous! Une!pincée!de!bicarbonate! Un!gorgée!de!lait! Francês" 79! 64! ! 65! ! Chiu!! Isto!da!esquadra!serve!é! para!complicar! Coçando!a!orelha! Vestido!de!Jeans#e!T@shirt# branca! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! O!tanas,!o!badanas!e!o! totinhas! Ao!bojo!do!marco! Ssst!! ‘T!bureau!bellen,!da’s!vragen! om!gedonder! Krabde!op!zijn!hoofd! in!een!spijkerbroek!en!wit! TPshirt!! Metlo!Caas!do!Sodlé!/!Metro! Cais!do!Sodré! Krijg!nou!wat,!dacht!‘t!toch! nie’!hè! Stopte!ze!terug!in!de! brievenbus! Oo,!mensen!toch! Een!kerk!vol!met!azulejos! Des!clous,!des!nèfles,!des! clopinettes!! Il!les!replaçait!à!présent! dans!le!réceptacle!de!la! boîte! Ouh!là,!Môssieur,!ouh!là! Le!Chinetoque!! Deux!coupes! d’<<Amandine>>,!de!la! vraie,!de!la!pure! Psss,!les!gars! Une!église!pleine!d’azulejos! Neerlandês" Francês" La!gnôle! Machin!! Bidule!! Je!mis!mês!mains!en!conque! (geste!conventionnel!d’autoP confiance)! Hum,!hum! Sorumbático!ia!acenando! com!a!cabeça!que!sim!! De!braços!cruzados! Sétima!esfera!! Een!taaie! Jan!en!alleman! Jan!en!alleman! Ik!vouwde!mijn!handen! samen,!vingertoppen!tegen! vingertoppen! (conventioneel!gebaar!van! zelfvertrouwen)! Hm,!hm! Zat!somber!met!hem!mee!te! knikken! Met!zijn!armen!over!elkaar! Sétima!esfera!! Atão,!prontos!! Tis!klaar!ook!dan!! Oh,!senhor,!aiiiiii! Um!chinoca! Dois!cálices!de! “amarelinha”,!da!rija,!da! rigorosa! 66! Ih,!malta! 67! Uma!igreja!cheia!de!azulejos!! Epílogo% p." Português! Oo,!meneer,!oeiiiiii! Een!Chineesje! Twee!enorme!neuten,!van! de!sterke,!van!de!echte! 75! 76! 77! " ! Chut!! Appeler!le!poste,!ça!va!tout! compliquer/!! En!se!grattant!l’oreille! Vêtu!d’un!jeans!et!d’un!teeP shirt!blanc! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! Uma!rija! Fulano! Beltrana! Coloquei!as!mãos!em! abóbora!(gesto! convencional!de! autoconfiança)! Hum,!hum! Taciturne,!opinait!du!chef! Les!bras!croisés! Septième#Sphère1#(1!contos# da#Sétima#Esfera#est!le! premier!recueil!de!nouvelles! publié!par!Mário!de! Carvalho!(Vega,!1981!:! Editorial!Caminho!1990)! NdT).! Aloreuh,!le!sujet!est!clos!! " 80! Anexo"7:"Elementos"humorísticos"nos"três"contos"e"a"sua"tradução"" " O%tombo%da%lua% p." Português" 15! Ali!ficou!cortado!em!dois,! ! sem!conserto,!busto!para! um!lado,!o!resto!para!outro.! (...)!a!fazer!olho!de!dormir! Após,!olhou!para!o!Céu!e! bocejou!um!destes!bocejos! do!tamanho!duma!casa!(...)! (...)!escancarando!muito!a! bocarra! 16! E!então!aconteceu!aquilo!da! ! Lua.! DeslocouPse!um!bocadinho,! assim!como!quem!se! desequilibrou,!entrou!a! descer!devagar,!ressaltou! numa!ponta!de!nuvem!que!! por!ali!pairava!feita!parva,!e! foi!enfiarPse!inteirinha!na! boca!do!Andrade!que!só!fez! “gulp”!e!esbugalhou!os!olhos! muito.! Neerlandês" Daar!werd!hij!in!tweeën! gemaaid,!onherstelbaar,!zijn! romp!aan!de!ene!kant,!de! rest!aan!de!andere.! (...)!en!alles!begon!te! knikkenbollen! Vervolgens!keek!hij!naar!de! hemel!en!gaapte!zo’n!gaap! zo!groot!als!een!huis!(...)! (...)!zijn!enorme!gezicht!zo! wijd!open!gespreid! En!toen!gebeurde!dat!van!de! Maan.! Ze!liet!een!klein!beetje!los,! net!als!iemand!die!zijn! evenwicht!verliest,!begon! langzaam!te!dalen,!ketste!op! een!puntje!van!een!wolk!die! daar!wat!onnozel!hing!te! nozelen!en!wurmde!zich!in! haar!geheeltje!in!de!mond! van!Andrade!die!zijn!ogen! wijd!opensperde!en!alleen! ‘slik’!uit!kon!brengen.! O!Beco!ficou!um!tudo!nada! Het!Steegje!werd!een! mais!escuro!(...)! tikkeltje!donkerder!(...)! Ina!cum!caraças!! Sjesus!mina!! PôrPse!ali!na!janela!aos! Een!beetje!op!’t!balkon!staan! bocejos,!olha!a!farronca!! te!gapen,!de!branie!! Agora!vem!esta!a!querer! Verwart!hij!nu!weer!‘t! baralhar!género!humano! menselijk!soort!met!Manuel! com!Manuel!Germano! van!Voort! Não!tardou,!estava!o!! Al!snel!was!daar!de! presidente!da!junta,!muito! burgemeester!van!de!buurt,! hirto,!no!seu!casaco!de! heel!star,!in!zijn! pijama!com!flores! bloemetjespyjama! Observou!com!gravidade!e! Constateerde!hij!ernstig!met! voz!de!papo! een!vleugje!arrogantie!! 17! O!pior!é!que!se!ela!sai!pelo! Het!ergste!is!nog!dat!als!de! ! outro!lado!nos!parte!a!sanita! Maan!er!aan!de!andere!kant! nova!–!abespinhavaPse!a! uit!komt,!ze!onze!nieuwe! filha!do!Andrade,!toda!de! plee!breekt”!tierde!zijn! mão!na!anca.! dochter!kwaad!met!haar! hand!in!haar!zij!en!alles!er! op!en!er!aan! ! Francês" Il!s’est!alors!retrouvé!coupé! en!deux,!le!buste!d’un!côté,! le!reste!de!l’autre,!pas! moyen!de!le!recoller.! (...)!ça!commençait!à!fermer! l’oeil! Ensuite,!il!a!regardé!le!ciel!et! il!a!bâillé!un!de!ces! bâillements,!de!la!taille! d’une!maison! En!ouvrant!grand!sa!grand! bouche! Et!c’est!alors!qu’est!arrivé!ce! truc!de!la!lune.! Elle!a!vacillé,!comme!si!elle! perdait!l’équilibre,!elle!a! commencé!à!descendre! lentement,!a!rebondi!sur!le! bout!d’un!nuage!qui!planait! là!comme!un!idiot,!et!elle!est! allée!s’engouffrer!toute! entière!dans!la!bouche! d’Andrade!qui!a!juste!fait!<<! gloups!>>!en!écarquillant! grand!les!yeux.! L’Impasse!s’est!retrouvée!un! rien!plus!sombre!(...)! Sacré!nom!d’une!pipe!!! Ah!ça!se!met!à!la!fenêtre! pour!bâiller,!ça!fanfaronne!! Et!voilà!,!cellePlà,!qui! voudrait!mélanger!le!genre! humain!avec!Manu!Germain.! Deux!minutes!plus!tard,!le! maire!du!quartier!est!arrivé,! très!droit,!dans!sa!veste!de! pyjama!à!fleurs!! aPtPil!observé!avec!gravité!et! une!voix!de!gorge.! –!Le!pire!c’est!que!si!elle!sort! par!l’autre!côte!elle!nous! casse!les!toilettes!toutes! neuves,!s’emballait!la!fille!de! Andrade,!les!mains!biens! plantées!sur!les!hanches.! 81! –!Que!coisa!mais! escanifobética...! (…)!ansioso!por!se!ver! acompanhado!na!sua! desgraça!de!vitima!do! escalpelo!cirúrgico! Quem!lhes!garantia!que!ela! voltava!ao!sítio?! Sempre!gaiteiro,!apenas!um! pouco!mais!gordo.! O%percurso%pra%cá" p." Português! ! (...)!as!sonecas!bem! dormidas! O!Aníbal!compenetrouPse!de! que!tinha!ali!um!caso!a! estragarPlhe!o!sossego!! Tá!a!segurar!o!marco?!Olhe! que!ele!não!cai...!! Homem,!se!é!para!dar! beijinhos!arranjaPse!caoisa! melhor,!caramba!! 64! A!rir!muito! desdentadamente!! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! Oh,!senhor,!aiiiiii!(...)!lá!está! este!a!confundir!o!género! humano!com!Manuel! Germano! 65! Com!uma!torcida!do! tamanho!duma!casa! 66! –!São!coisas!de!estrangeiros,! são!coisas!dos!sacanas!dos! estrangeiros! Farejaram!aqui,!farejaram! além!e!nicles.! 67! (...)!as!sonecas!bem! dormidas! O!Aníbal!compenetrouPse!de! que!tinha!ali!um!caso!a! estragarPlhe!o!sossego!! Epílogo% p." Português"" 75! Porque!isto!de!um!autor! ! “Wat!een!schandaal…”! Quel!truc!frappadingue…! (…)!verlangend!naar!een! lotgenoot!in!zijn!ellende!als! slachtoffer!van!chirurgisch! gescalpel.! Wie!kon!hen!garanderen!dat! ze!terug!naar!haar!eigen!plek! zou!gaan?! Nog!altijd!vrolijk,!alleen!een! beetje!dikker.! (…)!très!impatient!de!ne!plus! être!seul!dans!son!malheur! de!victime!du!scalpel! chirurgical.! Qui!leur!garantissait!qu’elle! retournerait!à!sa!place?! Neerlandês" Francês" (...)!de!goedgeslapen!dutjes! (…)!les!roupillons!qu’il! piquait!! Aníbal!comprit!qu’il!se! passait!un!truc!qui!allait! gâcher!sa!tranquillité! Vous!tenez!la!colonne!?!Elle! tombe!pas!pourtant!!! Drong!het!tot!Anibal!door! dat!hij!een!zaak!aan!handen! had!die!zijn!rust!verstoorde! Houdt!u!de!brievenbus! overeind?!Hij!valt!heus!nie’! om!hoor…! Jesus,!kerel,!als!je!wilt! zoenen!is!er!wel!iets!beter!te! vinden,!hoor!! Lachte!Virgolino!tandeloos! Toujours!guilleret,!juste!un! petit!plus!rond.! Oh!collègue,!si!c’est!pour! faire!des!petits!bisous!on! peut!trouver!quelque!chose! de!mieux,!té!!! En!riant!de!toutes!ses!dents! Metlo!Caas!do!Sodlé!/!Metro! Cais!do!Sodré! O!meneer,!oeiii,!(…)!verwart! hij!weer!t!menselijk!soort! met!Manuel!van!Voort! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! Met!een!kachel!zo!groot!als! een!huis! “’t!is!iets!met!die! buitenlanders,!altijd!weer! die!verrekte! buitenlanders…”! Ze!neusden!wat!hier,!ze! neusden!wat!daar,!maar! noppes.! (...)!de!goedgeslapen!dutjes! Tous!ronde!comme!des! queues!de!pelle! –!Ça!c’est!des!trucs! d’étrangers.!Des!trucs!de!ces! satanés!étrangers…! Vous!voilà!en!train! confondre!le!gente!humain! avec!Manu!Germain! Ils!avaient!fureté!ici,!et!là,! pour!des!prunes.! Drong!het!tot!Anibal!door! dat!hij!een!zaak!aan!handen! had!die!zijn!rust!verstoorde! (…)!les!roupillons!qu’il! piquait!! Aníbal!comprit!qu’il!se! passait!un!truc!qui!allait! gâcher!sa!tranquillité! Neerlandês" Francês"" omdat!een!dialoog!tussen! Parce!que!l’image!de!l’auteur! 82! conversar!com!as!suas! personagens!vai!estando!um! bocado!visto.! 76! Aquela!do!boletioneiro!que! andava!sempre!com!as! rodas!da!bicicleta!debaixo! do!pavimento! Aquela!do!tipo!chamado! Belmotrão!que!crescia!e! descrecia!conforme!que!ia!e! vinha! 77! –!Eu!cá!por!mim,!para!ser! franco,!parecePme!que!você! está!aí!com!umas! complicações!do!camandro!! 78! Nicles!!Nicles!bitoles!! Quer!me!cá!parecer!que!este! gajo!está!a!fazer!uma! confusão!do!caneco!entre! género!humano!e!Manuel! Germano...! een!auteur!en!zijn! personages!niet!zo!goed!zal! worden!ontvangen.! die!ene!van!de! telegrambezorger!die!altijd! met!de!wielen!van!z’n!fiets! onder!de!stoep!liep,! die!van!die!kerel,!Belmotrão,! die!groeide!en!teruggroeide! zodra!hij!wegging!of! terugkwam! “Als!je!‘t!mij!vraagt,!in!alle! eerlijkheid,!lijkt!het!er!op!dat! u!! Niets,!noppes,!nada!! Lijkt!mij!er!op!dat!die!gast! weer!eens!het!menselijk! soort!met!Manuel!van!Voort! verwart…! qui!discute!avec!ses! personnages,!ça!sent!une! peu!le!déjàPvu.! Celle!du!télégraphiste!qui! roulait!toujours!avec!les! roues!de!sa!bicyclette!sous!le! pavé! Celle!du!type!appelé! Belmotrão!qui!grandissait!et! rapetissait!selon!qu’il!allait! ou!venait! À!mon!avis,!pour!etrê!franc,! il!me!semble!que!vous!vous! compliquez!bougrement!la! vie.! Que!dalle,!que!tchi!!! Il!me!semble!bien!que!ce! type!est!en!train!de!faire!une! sacrée!confusion!entre!le! genre!humain!et!Manu! Germain.! !! ! ! ! ! ! ! " ! " 83! Anexo"8:"Nomes"próprios"nos"três"contos"e"a"sua"tradução"" ! Alcunhas"e"apelidos" p." Português" 15! Zé!Metade! 15! Manecas!Canteiro! 15! Mota!Cavaleiro! 15! Andrade!da!Mula! 16! Manuel!Germano! 17! Paulinho!Marujo! 63! Manuel!da!Ribalda! 63! Alves!Mandrilador! 63! Virgolino!Alpoim! 66! Zeca!da!Carris! 66! Chico!Estivador! 66! Andrade!da!Lua! Nomes"próprios"" Neerlandês" Halve!Zé! Manecas!de!Houwer! Mota!de!Ruiter! Andrade!van!de!Ezel! Manuel!van!Voort! Paulinho!de!Matroos! Manuel!de!Oplichter! Alves!de!Ijzersnijder! Virgolino!de!Oplichter! Zeca!van!‘t!Spoor! Chico!de!Dokwerker! Andrade!de!Maan! Francês" Zé!la!Moitié! Manecas!le!Paveur! Mota!le!Cavalier! Andrade!de!la!Mule! Manu!Germain! Paulinho!le!Matelot! Manuel!de!la!Combine! Alves!le!Fraiseur! Virgolino!Alpoim! Zeca!de!la!Carris! Chico!le!Docker! Andrade!de!la!Lune! 15! Lua! 63! Aníbal! 63! Morfeu! 66! Guadalberto! 66! Marta! 67! Texas!Bar! Nomes"próprios"com"títulos"" Maan! Aníbal! Morfeu! Guadalberto! Marta! Texas!Bar! Lune! Aníbal! Morphée! Guadalberto! Marta! Texas!Bar! 16! De!Burgemeester!van!de! wijk! Meneer! Mevr.!Constança! Mevrouw!Delia! Le!maire!du!quartier! Steegje!achter!de!Geraniums! Op!de!hoek!van!de! Tramstraat! Wijk! Tramstraat! uit!de!wijk!Intendente! Metlo!Caas!do!Sodlé! Metro!Cais!do!Sodré! L’impasse!des!Géraniums! À!l’angle!de!la!rue!des! Tramways! quartier! La!rue!des!Tramways! du!quartier!Intendente!! Cás!do!Sodlé! Cais!do!Sodré! O!presidente!da!Junta! 17! Vossemecê! 63! D.!Constança! 76! dona!Delia! Topónimos"" 63! 15! Beco!das!Sardinheiras! Na!Esquina!dos!Eléctricos!! 16! 63! 63! 65! 66! ! Junta! Rua!dos!Eléctricos! ao!Intendente! Cas!do!Sodlé! Cais!do!Sodré! vous! Dona!Constança! Dona!Delia! ! ! ! ! 84! Anexo" 9:" Categorização" de" problemas" e" estratégias" na" tradução" de" elementos" culturais"específicos"" " 9.1."‘O"tombo"da"lua’% p.15! P! um!fado! N! een!fado! F! le!fado! Problema" Cultural!específico!! Categoria" Cultura!social! Estratégia" Repetição:!a!palavra!é!igual!na!língua!alvo!+!conhecido.! ! p.15! P! postado!à!soleira!da!porta! N! tegen!de!drempel!van!de!deur!geleund! F! poste!sur!le!seuil!de!la!porte! Problema" Postar!à!soleira!de!uma!porta!é!considerado!impossível!e!surrealista.!Soleiras!em! Portugal!podem!ser!mais!altas!do!que!nos!Países!Baixos!para!que!é!mais!aceitável!na! cultura!fonte.!! Categoria"" Cultura!material!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!conteúdo!para!contribuir!ao!aspecto!surreal!da!obra! ! p.15! P! um!saquitel!de!tremoços! N! een!zakje!apennootjes! F! un!sachet!de!tramousses! Problema" Tremoços!–!conceito!não!conhecido!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Univerzalização!limitada!+!adição!de!boontjes! ! p.15! P! Ai!a!profunda!desgraça!/!Em!que!me!viste!ó’nha!mãiiii...! N! Ooo!de!wrede!ellendûh!/!Waarin!je!me!zag!ooo!moederliiieef…! F! Hélas!quel!grande!malheur!/!dans!lequel!tu!m’as!vu!ô!ma!mèèèère...! Problema" Ritmo,!métrica,!verso! Categoria" Cultura!social! Estratégia" Tradução:!manutenção!de!ritmo,!métrica!e!verso!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 85! p.15! P! por!causa!de!uma!questão,!segundos!uns!politica,!segundo!outros!de!saias! N! volgens!sommigen!een!politieke!aangelegenheid,!volgens!anderen!iets!met!rokjes! F! à!cause!d’une!affaire,!de!politique!selon!les!uns,!de!jupes!selon!les!autres! Problema" Saias:!Expressão!da!cultura!fonte! Categoria"" Gestos!e!costumes!! Estratégia" Tradução!e!manutenção!do!conteúdo!! ! p.15! P! grandes!navalhas!sevilhanas! N! grote,!seviliaanse!knipmes!! F! grandes!lames!de!séville! Problema" Cultural!específico!! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Exotização:!elemento!não!conhecido!na!cultura!alvo!mas!aceitável!! ! p.16! P! do!Andrade!que!só!fez!“gulp”!e!esbugalhou!os!olhos!muito.!! N! van!Andrade!die!zijn!ogen!wijd!opensperde!en!alleen!‘slik’!uit!kon!brengen.!! F! d’Andrade!qui!a!juste!fait!<<!gloups!>>!en!écarquillant!grand!les!yeux.! Problema" Onomatopeia!! Categoria"" Gestos!e!costumes!! Estratégia" Tradução!do!som! ! p.16! P! Ina!cum!caraças!! N! Sjesus!mina!! F! Sacré!nom!d’une!pipe!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! p.16! P! “’nha!mãe,!venha!cá,!senhora,!co!Andrade!engoliu!a!Lua!”! N! Asjemenou!!Kijk!nou,!m’vrouw,!‘tis!da’!Andrade!de!Maan!heeft!ingesloekt!! F! M’man,!venez!voir,!venez,!y’a!Andrade!qu’a!avalé!la!lune!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 86! p.16! P! tadinho! N! de!stakker! F! le!pauvre! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! p.16! P# PôrPse!ali!na!janela!aos!bocejos,!olha!a!farronca!! N# Een!beetje!op!’t!balkon!staan!te!gapen,!de!branie!! F# Ah!ça!se!met!à!la!fenêtre!pour!bâiller,!ça!fanfaronne!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! p.17! P! deramPlhe!azeite!para!vomitar! N! gaven!ze!hem!wonderolie!om!over!te!geven! F! on!lui!a!donné!d’olive!pour!le!faire!vomir! Problema" Azeite!não!conhecido!por!este!uso! Categoria"" Cultura!material!! Estratégia" Aproximação!! ! p.17! P! a!prantassem!dentro!dum!frasco!com!álcool! N! in!een!pot!op!sterk!water!zetten! F! la!fanquaient!dans!un!bocal!d’alcool! Problema" Expressão!diferente!na!cultura!alvo!! Categoria"" Cultura!material!! Estratégia" Adaptação!do!elemento!cultural!específico!à!cultura!alvo!(literalmente:!água!forte)! ! p.17! P! Hã?! N! Nou?! F! Hein?! Problema" Categoria"" Estratégia" Linguagem!falada! Gestos!e!costumes! Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! ! ! ! ! ! ! ! 87! p.17! P! Vossemecê! N! Meneer! F! vous! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! p.17! P! bicarbonatozinho! N! een!Rennie! F! une!pincée!de!bicarbonate! Problema" Bicarbonatozinho:!elemento!cultural!específico!histórico!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!material!! Estratégia" Modernização!por!algo!mais!conhecido!e!usado!na!cultura!alvo! ! ! ! ! 88! 9.2."‘O"percurso"pra"cá’" p.63! P! O!guardaPnocturno!da!zona! N! De!wijkagent!! F! Le!policier!de!garde!du!quartier! Problema" Função!não!muito!conhecido!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!social!! Estratégia" Adaptação!à!cultura!alvo!e!omissão!de!nocturno%!! ! p.63! P! Uma!ocasião,!o!guardaPnocturno!da!zona!estacionava,!noite!alta,!junto!ao!marco!do!correio,! no!cruzamento!do!Beco!(...)! N! Op!een!dag,!patrouilleerde!de!wijkagent!midden!in!de!nacht!bij!een!ouderwets!brievenbus! op!de!kruising!van!het!Steegje!(...)! F! Une!beau!jour,!le!policier!de!garde!du!quartier,!en!pleine!nuit,!à!côté!de!la!boîte!aux!lettres! publique!au!croisement!de!l’Impasse!(...)! Problema" Diferença!na!forma!da!caixa!dos!correios! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Descrição!ou!adição!de!oude!(velho)!para!referir!a!um!outro!tipo!de!caixa!dos!correios!! ! p.63! P! “Amarelinha”! N! neut! F! <<!Amandine!>>!! Problema" Elemento!cultural!específico!!desconhecido!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Sinonímia!ou!tradução!nuclear! ! p.63! P! Portinhola! N! Deurtje!van!de!brievenbus! F! La!petite!porte! Problema" Diferença!na!forma!da!caixa!dos!correios! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Descrição!para!esclarecer!a!imagem!! ! p.63! P! Ai!ai!ai,!ora!a!gaita!! N! “Oh,!oh,!oh,!krijg!nou!wat!”! F! –!Ouh!là!là!là!là!,!saperlipopette!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! ! ! ! 89! p.63! P! Intendente! N! De!wijk!Intendente! F! Le!quartier!Intendente! Problema" Elemento!cultural!específico!!e!nome!próprio! Categoria"" Cultura!social!! Estratégia" Repetição!e!adição!! ! p.64! P! Homem,!se!é!para!dar!beijinhos!arranjaPse!coisa!melhor,!caramba!! N! Kerel,!als!je!wilt!zoenen,!is!er!wel!iets!beters!te!vinden,!verdomme!! F! Oh!collègue,!se!c’est!pour!faire!des!petits!bisous!on!peut!trouver!quelque!chose!de!mieux,!té!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens!+!deslocação!para!melhorar!o! narrativo!no!texto!alvo! ! p.64! P! Chiu!! N! Ssst!! F! Chut!! Problema" Categoria"" Estratégia" Linguagem!falada! Gestos!e!costumes! Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! p.64! P! Isto!da!esquadra!serve!é!para!complicar! N! ‘T!bureau!bellen,!maakt!alles!alleen!maar!lastig! F! Appeler!le!poste,!ça!va!tout!compliquer! Problema" Outra!definição!de!esquadra!! Categoria"" Organizações!etc.! Estratégia" Adaptação!por!bureau,!já!ilustrado!no!contexto!anterior!que!vem!de!politiebureau! (esquadra!de!polícia)!! ! p.64! P! Coçando!a!orelha! N! Krabde!op!zijn!hoofd! F! En!se!grattant!l’oreille! Problema" Diferença!de!expressão! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação:!em!vez!de!manter!orelha,!traduzir!com!o!gesto!de!costume!da!cultura!alvo! em!que,!pensando!se!coça!na!cabeça!(hoofd).! ! ! ! ! 90! p.65! P! vestido!de!Jeans!e!TPshirt!branca! N! in!een!spijkerbroek!en!wit!TPshirt!! F! vêtu!d’un!jeans!et!d’un!teePshirt!blanc! Problema" Jeans!e!TDshirt!já!são!muito!comuns!na!cultura!alvo,!não!há!necessidade!de!marcar!as! palavras! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Modernização! ! p.65! P! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! N! Metlo!Caas!do!Sodlé!/!Metro!Cais!do!Sodré! F! Cás!do!Sodlé!/!Cais!do!Sodré! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adição!de!metlo/metro,!enriquecimento!do!texto!alvo!+!adaptação!ortográfico!! ! p.65! P! O!tanas,!o!badanas!e!o!totinhas! N! Krijg!nou!wat,!dacht!‘t!toch!nie’!hè! F! Des!clous,!des!nèfles,!des!clopinettes!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Enfraquecer!+!criação!autónoma!! ! p.65! P! IaPas!devolvendo!ao!o!bojo!do!marco! N! Stopte!ze!terug!in!de!brievenbus! F! Il!les!replaçait!à!présent!dans!le!réceptacle!de!la!boîte! Problema" Diferença!em!caixas!dos!correios!entre!as!culturas!! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Enfraquecer!+!omissão!! ! p.65! P! Oh,!senhor,!aiiiiii! N! Oo,!meneer,!oeiiiiii! F! Ouh!là,!Môssieur,!ouh!là! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!por!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!por! pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens! ! ! ! ! 91! p.65! P! Um!chinoca! N! Een!Chineesje! F! Le!Chinetoque!! Problema" Diferença!em!conotação!da!palavra/nome! Categoria"" Cultura!social! Estratégia" Adaptação!+!diminuição!do!prejurativo! ! p.67! P! Dois!cálices!de!“amarelinha”,!da!rija,!da!rigorosa! N! Twee!enorme!neuten,!van!de!sterke,!de!echte! F! Deux!cupes!d’<<Amandine>>,!de!la!vraie,!de!la!pure! Problema" Elemento!cultural!específico!!desconhecido!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Sinonímia!ou!tradução!nuclear! ! p.67! P! Ih,!malta! N! Oo,!man! F! Psss,!les!gars! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!por!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!por! pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens! ! p.67! P! Uma!igreja!cheia!de!azulejos!! N! Een!kerk!vol!met!azulejos! F! Une!église!pleine!d’azulejos! Problema" Pouco!conhecido!na!cultura!alvo! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Repetição!! ! ! % % ! 92! 9.3."‘Epílogo’% p.75" P! Uma!rija!! N! Een!borrel! F! La!gnôle! Problema" Elemento!cultural!específico! Categoria"" Cultura!material! Estratégia" Adaptação!! ! p.75! P! Fulano! N! Jan!en!alleman! F! Machin!! Problema" Elemento!cultural!específico!+!nome!! Categoria"" Gestos!e!costumes!+!nomes!próprios! Estratégia" Enfraquecer!+!deslocação!junto!com!beltrana! ! p.75! P! Beltrana! N! Jan!en!alleman! F! Bidule!! Problema" Elemento!cultural!específico!+!nome!! Categoria"" Gestos!e!costumes!+!nome!próprio! Estratégia" Enfraquecimento!+!deslocação!junto!com!fulano! ! p.76! P! Coloquei!as!mãos!em!abóbora!(gesto!convencional!de!autoconfiança)! N! vouwde!mijn!handen!samen,!vingertoppen!tegen!vingertoppen!(conventioneel!gebaar!van! gewichtigheid)! F! Je!mis!mês!mains!en!conque!(geste!conventionnel!d’autoPconfiance)! Problema" Pode!não!ser!gesto!comum!/!de!autoconfiança!em!outras!culturas!ou!não!ser!descrito! como!a!forma!de!abóbora!! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!! ! p.76! P! Hum,!hum! N! Hm,!hm! F! Hum,!hum! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! ! ! ! 93! p.77! P! Sorumbático!ia!acenando!com!a!cabeça!que!sim!! N! Zat!somber!met!hem!mee!te!knikken! F! Taciturne,!opinait!du!chef! Problema" Gesto!pode!ser!diferente!entre!culturas! Categoria"" Gestos!e!costumes!! Estratégia" Manutenção:!não!há!problema!aqui!com!este!par!de!culturas!! ! p.77! P! De!braços!cruzados! N! Met!zijn!armen!over!elkaar! F! Les!bras!croisés! Problema" Pode!não!ser!comum!de!concordância!em!outras!culturas! Categoria"" Gestos!e!costumes!! Estratégia" Manutenção:!não!há!problema!com!este!par!de!culturas!! ! p.77! P! N! F! Sétima!esfera!! Sétima!esfera!! Septième!Sphère1!(1!contos!da!Sétima!Esfera!est!le!premier!recueil!de!nouvelles!publié!par! Mário!de!Carvalho!(Vega,!1981!:!Editorial!Caminho!1990)!NdT).! Problema" Outra!obra!de!Mário!de!Carvalho!próprio!! Categoria"" Cultura!social!! Estratégia" Repetição:!ainda!não!traduzida!então!não!há!outro!título,!poderDseDia!incluir!uma! referência!como!na!tradução!francesa!! ! p.78! P! Atão,!prontos!! N! Tis!klaar!ook!dan!! F! Aloreuh,!le!sujet!est!clos!! Problema" Linguagem!falada! Categoria"" Gestos!e!costumes! Estratégia" Adaptação!à!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!a! pessoas!da!mesma!classe!social!que!a!das!personagens! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 94! Anexo"10:"Categorização"de"problemas"e"estratégias"na"tradução"de"humor"" ! 10.1."‘O"tombo"da"lua’" p.15! P# N# Ali!ficou!cortado!em!dois,!sem!conserto,!busto!para!um!lado,!o!resto!para!outro.! Daar!werd!hij!in!tweeën!gemaaid,!onherstelbaar,!zijn!romp!aan!de!ene!kant,!de!rest!aan!de! andere.! F# Il!s’est!alors!retrouvé!coupé!en!deux,!le!buste!d’un!côté,!le!reste!de!l’autre,!pas!moyen!de!le! recoller.! Problema" Imagem!absurda! Categoria"" SI!/!Humor!verbal!e!nãoDverbal!/!Humor!ilimitado!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.15! P# (...)!e!tudo!estava!a!fazer!olho!de!dormir!! N# (...)!en!alles!begon!te!knikkenbollen! F# (...)!ça!commençait!à!fermer!l’oeil! Problema" Jogo!de!palavra! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Adaptação!linguística!à!cultura!alvo! ! p.15! P# Após,!olhou!para!o!Céu!e!bocejou!um!destes!bocejos!do!tamanho!duma!casa!(...)! N# Vervolgens!keek!hij!naar!de!hemel!en!gaapte!zo’n!gaap!zo!groot!als!een!huis!(...)! F# Ensuite,!il!a!regardé!le!ciel!et!il!a!bâillé!un!de!ces!bâillements,!de!la!taille!d’une!maison!(…)! Problema" Narrativa!humorística!/!jogos!de!palavras!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.15! P# (...)!escancarando!muito!a!bocarra!! N# (...)!zijn!enorme!gezicht!zo!wijd!open!gespreid! F# (…)!en!ouvrant!grand!sa!grand!bouche! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.16! P# E!então!aconteceu!aquilo!da!Lua.! N# En!toen!gebeurde!dat!van!de!Maan.! F# Et!c’est!alors!qu’est!arrivé!ce!truc!de!la!lune.! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! ! ! ! 95! p.16! P# DeslocouPse!um!bocadinho,!assim!como!quem!se!desequilibrou,!entrou!a!descer!devagar,! ressaltou!numa!ponta!de!nuvem!que!!por!ali!pairava!feita!parva,!e!foi!enfiarPse!inteirinha!na! boca!do!Andrade!que!só!fez!“gulp”!e!esbugalhou!os!olhos!muito.! N# Ze!liet!een!klein!beetje!los,!net!als!iemand!die!zijn!evenwicht!verliest,!begon!langzaam!te! dalen,!ketste!op!een!puntje!van!een!wolk!die!daar!wat!onnozel!hing!te!nozelen!en!wurmde! zich!in!haar!geheeltje!in!de!mond!van!Andrade!die!zijn!ogen!wijd!opensperde!en!alleen!‘slik’! uit!kon!brengen.! F# Elle!a!vacillé,!comme!si!elle!perdait!l’équilibre,!elle!a!commencé!à!descendre!lentement,!a! rebondi!sur!le!bout!d’un!nuage!qui!planait!là!comme!un!idiot,!et!elle!est!allée!s’engouffrer! toute!entière!dans!la!bouche!d’Andrade!qui!a!juste!fait!! <<!gloups!>>!en!écarquillant!grand!les!yeux.! Problema" Jogos!de!palavras!/!Narrativa!humorística!!! Categoria"" LI!/!EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução!e!adaptação!linguística!à!cultura!alvo! ! p.16! P# Ina!cum!caraças!! N# Sjesus!mina!! F# Sacré!nom!d’une!pipe!! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.16! P# Ia!um!corropio!de!pessoal!na!rua!a!falar!alto!e!um!ror!de!gente!em!casa!do!Andrade! N# Er!ging!een!stoet!luid!pratende!mensen!over!straat!en!er!stond!een!grote!menigte!bij! Andrade!thuis! F# Un!tas!de!gens!parlaient!très!fort!et!un!cortège!de!voisins!défilaient!chez!Andrade! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! ! ! ! 96! p.16! P# PôrPse!ali!na!janela!aos!bocejos,!olha!a!farronca!! N# Een!beetje!op!’t!balkon!staan!te!gapen,!de!branie!! F# Ah!ça!se!met!à!la!fenêtre!pour!bâiller,!ça!fanfaronne!! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.16! P# Agora!vem!esta!a!querer!baralhar!género!humano!com!Manuel!Germano! N# Verwart!hij!nu!weer!‘t!menselijk!soort!met!Manuel!van!Voort! F# Et!voilà!,!cellePlà,!qui!voudrait!mélanger!le!genre!humain!avec!Manu!Germain.! Problema" Jogo!de!palavra!/!Expressão!idiomática!! Categoria"" Humor!metalinguístico!/!Contexto!/!SI! Estratégia" Tradução,!adaptação!e!naturalização!! ! p.16! P# N# F# Não!tardou,!estava!o!!presidente!da!junta,!muito!hirto,!no!seu!casaco!de!pijama!com!flores! Al!snel!was!daar!de!burgemeester!van!de!buurt,!heel!star,!in!zijn!bloemetjespyjama! Deux!minutes!plus!tard,!le!maire!du!quartier!est!arrivé,!très!droit,!dans!sa!veste!de!pyjama!à! fleurs!! Problema" Contradição!/!ironia!! Categoria"" SI!/!Contexto!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.16! P# Observou!com!gravidade!e!voz!de!papo! N# Constateerde!hij!ernstig!met!een!vleugje!arrogantie! F# aPtPil!observé!avec!gravité!et!une!voix!de!gorge.! Problema" Contradição!/!ironia!! Categoria"" SI!/!Contexto!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.17! P# O!pior!é!que!se!ela!sai!pelo!outro!lado!nos!parte!a!sanita!nova!–!abespinhavaPse!a!filha!do! Andrade,!toda!de!mão!na!anca.! N# “Het!ergste!is!nog!dat!als!de!Maan!er!aan!de!andere!kant!uit!komt,!ze!onze!nieuwe!plee! breekt”!tierde!zijn!dochter!er!op!los!met!haar!handen!in!haar!zij! F# –!Le!pire!c’est!que!si!elle!sort!par!l’autre!côte!elle!nous!casse!les!toilettes!toutes!neuves,! s’emballait!la!fille!de!Andrade,!les!mains!biens!plantées!sur!les!hanches.! Problema" Piada!/!Narrativa!humorística!!! Categoria"" SI!/!EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! ! ! ! 97! p.17! P# –!Que!coisa!mais!escanifobética...! N# “Wat!een!schandaal…”! F# Quel!truc!frappadingue…! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.17! P# (...)!ansioso!por!se!ver!acompanhado!na!sua!desgraça!de!vitima!do!escalpelo!cirúrgico! N# (...)!verlangend!naar!een!lotgenoot!in!zijn!ellende!als!slachtoffer!van!chirurgisch!gescalpel! F# (…)!très!impatient!de!ne!plus!être!seul!dans!son!malheur!de!victime!du!scalpel!chirurgical.! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.17! P# Quem!lhes!garantia!que!ela!voltava!ao!sítio?! N# Wie!kon!hen!garanderen!dat!ze!terug!naar!haar!eigen!plek!zou!gaan?! F# Qui!leur!garantissait!qu’elle!retournerait!à!sa!place!?! Problema" Contexto!humorístico!! Categoria"" SI!/!Contexto!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor!durante!os!contos!! ! p.17! P# Sempre!gaiteiro,!apenas!um!pouco!mais!gordo! N# Nog!altijd!vrolijk,!alleen!een!beetje!dikker! F# Toujours!guilleret,!juste!un!petit!plus!rond.! Problema" Contexto!humorístico!! Categoria"" SI!/!Contexto!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor!durante!os!contos!! ! ! ! ! ! ! ! ! 98! 10.2."‘O"percurso"pra"cá’% p.63! P# (...)!as!sonecas!bem!dormidas! N# (...)!de!goedgeslapen!dutjes! F# (…)!les!roupillons!qu’il!piquait! Problema" Jogos!de!palavras!/!Narrativa!humorística!!! Categoria"" LI!/!EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução!e!adaptação!à!cultura!alvo! ! p.63! P# (...)!Aníbal!compenetrouPse!de!que!tinha!ali!um!caso!a!estragarPlhe!o!sossego! N# (…)!drong!het!tot!Anibal!door!dat!hij!een!zaak!aan!handen!had!die!zijn!rust!verstoorde! F# (…)!Aníbal!comprit!qu’il!se!passait!un!truc!qui!allait!gâcher!sa!tranquillité! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.64! P# Tá!a!segurar!o!marco?!Olhe!que!ele!não!cai...!! N# Houdt!u!de!brievenbus!overeind?!Hij!valt!heus!nie’!om,!hoor…! F# Vous!tenez!la!colonne!?!Elle!tombe!pas!pourtant!!! Problema" Narrativa!humorística!!/!Piada! Categoria"" EN!/!Humor!ilimitado!! Estratégia" Tradução,!mantendo!a!piada! ! p.64! P# Homem,!se!é!para!dar!beijinhos!arranjaPse!coisa!melhor,!caramba!! N# Jesus,!kerel,!als!je!wilt!zoenen!is!er!wel!iets!beter!te!vinden,!hoor!! F# Oh!collègue,!si!c’est!pour!faire!des!petits!bisous!on!peut!trouver!quelque!chose!de!mieux,!té!!! Problema" Narrativa!humorística!/!Piada! Categoria"" EN!/!Humor!ilimitado!! Estratégia" Tradução,!mantendo!a!piada! ! p.64! P# A!rir!muito!desdentadamente!! N# Lachte!Virgolino!tandeloos! F# En!riant!de!toutes!ses!dents! Problema" Narrativa!humorística!! Categoria"" EN!/!Humor!ilimitado!/!Humor!nãoDverbal! Estratégia" Tradução,!mantendo!a!imagem!humorístico!! ! ! ! ! 99! p.65! P# Oh,!senhor,!aiiiiii!(...)!lá!está!este!a!confundir!o!género!humano!com!Manuel!Germano! N# O!meneer,!oeiii,!(…)!verwart!hij!weer!t!menselijk!soort!met!Manuel!van!Voort! F# Vous!voilà!en!train!confondre!le!gente!humain!avec!Manu!Germain! Problema" Jogo!de!palavra!/!Expressão!idiomática!! Categoria"" Humor!metalinguístico!/!Contexto!/!SI! Estratégia" Tradução,!adaptação!e!naturalização!! ! p.66! P# Com!uma!torcida!do!tamanho!duma!casa! N# Met!een!kachel!zo!groot!als!een!huis! F# Tous!ronde!comme!des!queues!de!pelle! Problema" Jogos!de!palavras!/!Narrativa!humorística!!! Categoria"" LI!/!EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução!e!adaptação!à!cultura!alvo! ! p.66! P# –!São!coisas!de!estrangeiros,!são!coisas!dos!sacanas!dos!estrangeiros! N# “’t!is!iets!met!die!buitenlanders,!altijd!weer!die!verrekte!buitenlanders…”! F# –!Ça!c’est!des!trucs!d’étrangers.!Des!trucs!de!ces!satanés!étrangers…! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.67! P# Farejaram!aqui,!farejaram!além!e!nicles!! N# Ze!neusden!wat!hier,!ze!neusden!wat!daar,!maar!noppes.! F# Ils!avaient!fureté!ici,!et!là,!pour!des!prunes.! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! ! ! ! ! ! ! 100! 10.3."‘Epílogo’%% p.75! P# Porque!isto!de!um!autor!conversar!com!as!suas!personagens!vai!estando!um!bocado!visto.! N# Omdat!een!dialoog!tussen!een!auteur!en!zijn!personages!niet!zo!goed!zal!worden!ontvangen.! F# Parce!que!l’image!de!l’auteur!qui!discute!avec!ses!personnages,!ça!sent!une!peu!le!déjàPvu.! Problema" Narrativa!humorística!!! Categoria"" EN!/!Humor!metalinguístico!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.76! P# Aquela!do!boletioneiro!que!andava!sempre!com!as!rodas!da!bicicleta!debaixo!do!pavimento! N# die!ene!van!de!telegrambezorger!die!altijd!met!de!wielen!van!z’n!fiets!onder!de!stoep!liep,! F# Celle!du!télégraphiste!qui!roulait!toujours!avec!les!roues!de!sa!bicyclette!sous!le!pavé! Problema" Imagem!absurda! Categoria"" SI!/!Humor!verbal!e!nãoDverbal!/!Humor!ilimitado!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.76! P# Aquela!do!tipo!chamado!Belmotrão!que!crescia!e!descrecia!conforme!que!ia!e!vinha! N# Die!van!die!kerel,!Belmotrão,!die!groeide!en!teruggroeide!zodra!hij!wegging!of!terugkwam! F# Celle!du!type!appelé!Belmotrão!qui!grandissait!et!rapetissait!selon!qu’il!allait!ou!venait! Problema" Imagem!absurda!/!jogos!de!palavras!! Categoria"" SI!/!Humor!verbal!e!nãoDverbal!/!Humor!ilimitado!/!Humor!metalinguística!! Estratégia" Tradução,!mantendo!o!humor! ! p.77! P# –!Eu!cá!por!mim,!para!ser!franco,!parecePme!que!você!está!aí!com!umas!complicações!do! camandro! N# “Als!je!‘t!mij!vraagt,!in!alle!eerlijkheid,!lijkt!het!er!op!dat!uw!mug!een!olifant!is!geworden!”! F# À!mon!avis,!pour!etrê!franc,!il!me!semble!que!vous!vous!compliquez!bougrement!la!vie.! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.78! P# Nicles!!Nicles!bitoles!! N# Niets,!noppes,!nada!! F# Que!dalle,!que!tchi!!! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! ! ! ! 101! p.78! P# Atão,!prontos!! N# Tis!klaar!ook!dan!! F# Aloreuh,!le!sujet!est!clos!! Problema" Linguagem!falada!humorística!/!Sociolecto!! Categoria"" LI!/!Humor!metalinguístico!/!Linguagem!falada!humorístico! Estratégia" Adaptação%por!linguagem/sociolecto!não!restringente!a!somente!uma!região!mas! aplicável!por!pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens,!de!maneira!que!se! pode!manter!o!humor!! ! p.78! P# Quer!me!cá!parecer!que!este!gajo!está!a!fazer!uma!confusão!do!caneco!entre!género!humano! e!Manuel!Germano...! N# Lijkt!mij!er!op!dat!die!gast!weer!eens!het!menselijk!soort!met!Manuel!van!Voort!verwart…!! F# Il!me!semble!bien!que!ce!type!est!en!train!de!faire!une!sacrée!confusion!entre!le!genre! humain!et!Manu!Germain.! Problema" Jogo!de!palavra!/!Expressão!idiomática!! Categoria"" Humor!metalinguístico!/!Contexto!/!SI! Estratégia" Tradução,!adaptação!e!naturalização!! ! ! ! ! ! ! ! ! 102! Anexo" 11:" Categorização" de" problemas" e" estratégias" na" tradução" de" nomes" próprios"" ! 11.1."‘O"tombo"da"lua’" p.15! P# Lua! N# Maan! F# Lune! Problema" Categoria"" Estratégia" ! p.15! Personificação!!! Nome!próprio!! Tradução%% P# Zé!Metade! N# Halve!Zé! F# Zé!la!Moitié! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.15! P# Manecas!Canteiro! N# Manecas!de!Houwer! F# Manecas!le!Paveur! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.15! P# Mota!Cavaleiro! N# Mota!de!Ruiter! F# Mota!le!Cavalier! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! ! ! ! 103! p.15! P# Na!esquina!dos!Eléctricos! N# Op!de!hoek!van!de!Tramstraat! F# À!l’angle!de!la!rue!des!Tramways! Problema" Topónimo!! Categoria"" Nome!de!rua!/!Topónimo!! Estratégia" Tradução% ! p.15! P# Andrade!da!Mula! N# Andrade!van!de!Ezel! F# Andrade!de!la!Mule! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.16! P# Manuel!Germano! N# Manuel!Krijgsheren! F# Manu!Germain! Problema" Manutenção!do!nome!e!apelido!em!combinação!com!a!expressão!idiomática!e! elemento!humorístico!da!mesma.! Categoria"" Nome!e!apelido!/!Elemento!humorístico!! Estratégia" Copiar%o!nome!próprio,!tradução%do!apelido!acompanhando!a!expressão!idiomática!e! humorística.!! ! p.16! P# O!presidente!da!Junta! N# De!burgemeester!van!de!wijk! F# Le!maire!du!quartier! Problema" Título!pode!não!ser!comum!ou!usado!de!forma!diferente!numa!outra!cultura! Categoria"" Título!! Estratégia" Tradução%do!título!! ! p.16! P# O!presidente!da!Junta! N# De!burgemeester!van!de!wijk! F# Le!maire!du!quartier! Problema" Topónimo!pode!ser!usado!de!forma!diferente!ou!não!ser!conhecido!! Categoria"" Topónimo!! Estratégia" Tradução!! ! ! ! ! 104! p.17! P# Paulinho!Marujo! N# Paulinho!de!Matroos! F# Paulinho!le!Matelot! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.17! P# Vossemecê! N# Meneer! F# vous! Problema" Linguagem!falada!/!Título!para!tratar!alguém!por!vossemecê!! Categoria"" Gestos!e!costumes!/!Título! Estratégia" Traduzir%por!linguagem!não!restringente!a!somente!uma!região!mas!aplicável!por! pessoas!da!mesma!classe!social!que!as!personagens! ! ! ! ! 105! 11.2."‘O"percurso"pra"cá’" p.63! P# O!Beco!das!Sardinheiras! N# Het!Steegje!achter!de!Geraniums! F# L’Impasse!des!Geraniums! Problema" Topónimo!em!combinação!com!elemento!cultural!específico! Categoria"" Topónimo!/!Organizações!etc.! Estratégia" Tradução!e!adição%de!um!ECE!mais!perto!da!cultura!alvo! ! p.63! P# Rua!dos!Eléctricos! N# Tramstraat! F# Le!Rue!des!Tramways! Problema" Topónimo!em!combinação!com!ECE! Categoria"" Topónimo!/!Organizações!etc.! Estratégia" Tradução!e!adição%de!um!ECE!mais!perto!da!cultura!alvo! ! p.63! P# Aníbal! N# Aníbal! F# Aníbal! Problema" Nome!próprio!! Categoria"" Nome!próprio!! Estratégia" Copiar%% ! p.63! P# Manuel!da!Ribalda! N# ! F# ! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.63! P# D.!Constança! N# Mevr.!Constança!! F# Dona!Constança! Problema" Nome!próprio!com!título!! Categoria"" Título!! Estratégia" Tradução%do!título!mantendo%o!nome!próprio!! ! ! ! ! 106! p.63! P# Morfeu! N# Morpheus! F# Morphée! Problema" Nome!próprio!/!ECE! Categoria"" Nome!próprio!! Estratégia" Transcrição%porque!o!elemento!cultural!também!é!conhecido!na!cultura!alvo.! ! p.63! P# Alves!Mandrilador! N# Alves!de!Frezer! F# Alves!le!Fraiseur! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.63! P# Virgolino!Alpoim! N# Virgolino!de!Oplichter! F# Virgolino!Alpoim! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.63! P# Do!Intendente! N# De!wijk!Intendente! F# Le!quartier!Intendente! Problema" Topónimo!/!ECE! Categoria"" Topónimo!/!Organizações!etc.!! Estratégia" Repetição!e!adição!! ! p.65! P# Cas!do!Sodlé! N# Metlo!Kaas!doe!Sodlé! F# Cás!do!Sodlé! Problema" Topónimo!/!ECE!/!elemento!humorístico!na!pronuncia!! Categoria"" Topónimo!! Estratégia" Adição%de!metlo%(metro)!e!transcrição!para!enriquecer!o!elemento!humor!e!esclarecer! a!pronuncia!errada!da!personagem!! ! ! ! ! 107! p.66! P# Cais!do!Sodré! N# Metro!Cais!do!Sodré! F# Cais!do!Sodré! Problema" Topónimo!não!conhecido!! Categoria"" Topónimo!! Estratégia" Adição!de!metro%!! ! p.66! P# Guadalberto! N# Guadalberto! F# Guadalberto! Problema" Nome!próprio!! Categoria"" Nome!! Estratégia" Copiar%% ! p.66! P# Zeca!da!Carris! N# Zeca!van!‘t!Spoor! F# Zeca!de!la!Carris! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.66! P# Chico!Estivador! N# Chico!de!Dokwerker! F# Chico!le!Docker! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha,!não!mantendo!a!opção!de!o!nome!também!ser!um!apelido!e! copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o!texto!exotizando%a! tradução.! ! p.66! P# Marta! N# Marta! F# Marta! Problema" Categoria"" Estratégia" ! ! ! Nome!próprio!! Nome!! Copiar%! ! 108! ! P# Andrade!da!Lua! N# Andrade!van!de!Maan!! F# Andrade!de!la!Lune! Problema" Manter!a!alcunha!e!o!apelido!na!tradução!! Categoria"" Nome!com!apelido!ou!alcunha! Estratégia" Tradução%da!alcunha!e!copiar%o!nome!próprio!para!ajudar!o!público!alvo!a!localizar!o! texto!exotizando%a!tradução.! ! p.67! P# Texas!Bar! N# Texas!Bar! F# Texas!Bar! Problema" Nome! Categoria"" Nome!de!uma!instancia!! Estratégia" Copiar%! ! ! ! ! ! ! ! 109! 11.3."‘Epílogo’%% p.73! P# dona!Delia! N# Mevrouw!Delia! F# Dona!Delia! Problema" Nome!próprio!com!título!! Categoria"" Título!! Estratégia" Tradução%do!título!mantendo%o!nome!próprio!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 110! Anexo"12:"Marcos"dos"correios" ! 6a:!Caixa!dos!correios!em!Portugal.! 6b:!Caixa!dos!correios!nos!Países!Baixos! nova8.! ! ! ! ! 6c:!Caixa!dos!correios!nos!Países!Baixos! antiga.9!! 6d:!Caixa!dos!correios!nos!Países!Baixos! antiga10.! ! ! " " !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 8 !Web:!http://www.wieiswendy.nl/tpg_post_brievenbus.png! !Web:!http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/Oude_NL_PTT_Brievenbus.jpg! 10 !http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/28/Oude_NL_PTT_BrievenbusDI.JPG! 9 ! 111! Samenvatting"" In! deze! masterscriptie! wordt! gekeken! naar! het! vertalen! van! cultuurspecifieke! elementen,! humor!en!eigennamen!in!literaire!teksten!uit!het!Portugees!in!het!Nederlands.!Er!zijn!in!deze! scriptie!twee!delen!te!herkennen.!In!het!eerste!deel!wordt!het!theoretisch!kader!gevormd! waarin! verschillende! theorieën! en! strategieën! worden! besproken! met! betrekking! tot! het! vertalen!van!cultuurspecifieke!elementen,!humor!en!eigennamen!maar!ook!tot!vertalen!van! literatuur!in!het!algemeen.!In!het!tweede!deel!worden!drie!verhalen!uit!Casos%do%Beco%das% Sardinheiras% van! Mário! de! Carvalho! uit! 1982! geanalyseerd! op! deze! eerder! geconstateerde! mogelijke!vertaalproblemen.!! Casos%do%Beco%das%Sardinheiras%is!een!bundel!met!korte,!absurde!en!humoristische! verhalen! over! een! steegje! en! haar! inwoners! ergens! in! Lissabon.! Er! is! gekozen! voor! drie! verhalen:! ‘O! tombo! da! lua’,% waarin! een! man! de! maan! inslikt,! ‘O! percurso! pra! cá’,! waarin! mensen! uit! een! brievenbus! bevrijd! moeten! worden,! en! tenslotte! het! epiloog,! waarin! de! auteur!bezoek!krijgt!van!zijn!personages.!! ! Het! theoretisch! kader! is! in! vijf! delen! verdeeld.! In! 2.1! wordt! er! gekeken! naar! het! vertalen! van! literaire! teksten,! welke! de! problemen! er! voorkomen! en! de! bijbehorende! strategieën! volgens! Holmes! (2004)! en! Nord! (2004).! In! 2.2! wordt! er! gekeken! naar! de! problematiek! omtrent! het! vertalen! van! cultuurspecifieke! elementen,! hoe! deze! kunnen! worden! gecategoriseerd! volgens! Newmark! (1988),! Grit! (2004)! en! Vlachov! en! Florin! (2009D 2010)!en!welke!strategieën!kunnen!worden!toegepast!volgens!Grit!(2004)!en!Aixelá!(2004).! Vervolgens!wordt!er!gekeken!naar!het!vertalen!van!humor!in!2.3,!waarbij!de!theorieën!en! strategieën! van! Attardo! (1994;! 2002),! Zabalbeascoa! (2005)! en! Shipley! (2007)! aan! de! orde! komen.!In!2.4!wordt!het!vertalen!van!eigennamen!besproken!met!behulp!van!de!theorieën! en! strategieën! van! Hermans! (1988)! en! Aixelá! (1996).! Tenslotte! wordt! er! gekeken! naar! de! relatie!tussen!deze!drie!punten!en!op!welke!vlakken!de!problemen!en!strategieën!wel!of!niet! overeenkomen!volgens!de!theorieën!van!Leppihalme!(1997)!en!Antonopoulou!(2004).!! ! In!de!analyse!wordt!vervolgens!gekeken!op!welke!manier!de!in!de!theorie!besproken! punten! naar! voren! komen! in! de! drie! verhalen! van! Carvalho! (1982)! maar! ook! hoe! deze! in! relatie! staan! tot! elkaar! en! in! hoeverre! er! overlap! is! tussen! de! categorieën.! Er! worden! suggesties! gedaan! voor! een! eventuele! toekomstige! Nederlandse! vertaling! waarin! verschillende!mogelijkheden!worden!besproken!in!vergelijking!met!de!Franse!vertaling.!In!de! bijlagen! 6,! 7! en! 8! is! een! overzicht! te! zien! met! deze! suggesties! en! de! Franse! vertaling.! In! bijlagen!9,!10!en!11!is!een!categorisering!te!vinden!waarin!het!probleem,!de!categorie!en!de! toegepaste!strategie!wordt!aangegeven.!! ! 112!