Relatos Míticos

Transcrição

Relatos Míticos
Relatos Míticos
Colecta G. Sequera (video 8ml)
1989
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Hnekürra Ahyta ör orra
Yxyr Ahwoso
Nekur ahyta wyxyr masaha wa tymychära
kite poruta otyy tymychära poruu dazuwuxy
oii nekur ie xych ör ybich ör yre oteiäha uu
nekur jëer oteiäha osihi hn oteiäha nekur
wühyr ör yre oxyiokör nër ochii wyr mony hn
nër ochio uu oiuwho, wyr nër ochio pylybo,
hn ochio uu nore wyr uhe ich kynaabo ich
oxuu ahnápsÿro uhe iñia hn ör yre oiho hn
ör abío iñokpo par uhe oi yrmich ich oriök
ich hnakyrbo wapkite xy ör yre xy purwyr
oiwho uhe oriök, man ele aahle ich
oïomsaha uhe oiñonok uu ponchyko uhe
tara marö heke ele aale uu eiok poruwyxyr
xyx oteiäha uu nekur deityk hn oteiäha ich
osdii, hn oteñiapo waa nekuraz wa he ich
kata nekur iër de uhe kota, otära nyhmich
hn al ich purhoo, hn ör yre ie onah mürpetyk
uhe nak odieku uu nohramo ich dekucho
uku ochukuer dukuer odalii ich dekuxu heke
ese ich ör ie onahmürpetyk uhe nekur uhe
pahna xy oteiäha uu ompyxyr eiok poru
odekite tymcher uhe oi uu nekur iehe ör yre
uu wap kite oi uu nekur xy ochyraha alybo
iñer ochyr alybo berrzo hn nër ochyr olybó
tuurkabo otsyy eiok poor nohmata dekite
tymychära wa he oi otaraha nekur nyhmich
hn taräa wyr ylaro nyhmo wyr iño iewo uhe
ich ylaro hn chyx wyr hnymo tära hnymo hn
xy ochycheu wa oorra ochiuhu uu nekur wa
he ich oom uu ör ysonot tymychära otära
wÿr irio iewo nyhmo ich ochicheu waa oorra
ochiuhu wyr nekur, otsyy xix ör ysorz oi uu
nekur eiok porraz ótyrak hno ia nanÿme wa
he nekuurra chynonia kite, iok ie tykyraha
kymyhy entylo uhe os tatá o kymyhy iexy ie
entylo, nykich tita anuhwo xy tära uu ylaro
wyxyr tär uu oriök darnyra ichaha he tarkite
uku Wehe lyxyr hn tata póhna uku Dolaha
lyxyr ör yre otatym oriök kite tobwich ich
ojicheu täkyr uhe otata wyr net xy chicheu
puhuta, hne yre he märo otibii örkys hn oxuu
otata wyyr ich tanymyräha wyr pahabo ner
tykyraha märo ahwoso xy erze kite nehëch
nat xuu tykyraha märo ahwoso, heke eiok
porz otyra, otsyy dekite tymychära waa he
teiäha nekur otsyy asuu xy ie nekur ii
Relato mítico sobre el arte de la fibra
Traducción al Español
Nekur ahyta es el caraguatá y cuentan que
a una mujer nativa le penetró en la vagina
mientras colectaba la planta. Dicen que un
grupo de mujeres yxyr fueron a buscar
caraguatá. Y como son actividades a la que
solamente se dedican las mujeres, algunas
de ellas van a buscar el osdii, que es como
el caraguatá pero más pequeñito. Las
mujeres buscan estas plantas, para realizar
sus tareas, como bolsones, fajas y otras
cosas más, como aquellos que usan los
seres míticos ahnápsÿro y, también hacen
para el uso de sus maridos, cuando salen
de cacería en el monte. Nosotros los
hombres, como los antepasados usábamos
siempre la bolsa de caraguatá, pero ahora
la nueva generación ya no usan más estas
cosas; ya todos usan bolsa de los blancos,
por eso nuestros antepasados siempre
buscaban caraguatá. Pero estas mujeres no
buscaban cualquier fibra, buscaban la mejor
que hubiera, fibras resistentes y duras para
que después el hilo no se rompa, por eso
ellas quieren de buena calidad, para que
después la bolsa no se rompa.
Las mujeres de nuestros antepasados
buscaban el caraguatá con la ayuda de un
palo, alybo, es como una pala hecha de
palo santo, algúnas usaban largos y otros
usaban cortos. Hace mucho, dicen que
existió una mujer nativa que sacaba las
hojas de caraguatá cuidadosamente, y el
caraguatá se tiene que pisar las hojas viejas
para que pueda ver la raíz y escarbar bien
con la pala y de esa planta tienen que sacar
todas sus raíces, para que siempre le de
utilidad apropiada y usen lo mismo…
Un día, una mujer fue para buscar otra vez
plantas de caraguatá con las otras mujeres,
cuando el caraguatá le penetró por la
vagina.
Yo que conozco esta historia no
se si alguna vez escucharon lo que cuentan
sobre los antepasados, o tal vez nunca han
escuchado, por eso ahora les cuento esta
historia. No es que yo les engañe con
historias inventadas, si no que, viene de
nanyme otsyy hno ii nanymyke hno ii wyr
nekur hn ochycheu wyr nekur tära wa nekur
hnymichyke chicheu hn waa nekur wa ahyta
xy ytsypo uu osdii eiok eiuwo ole hose os
osdíap hn ieuwo ole hose nerkur iex
tymychära xix yr ybich nerkur xix wat
nekuraz hn titaka xix to nekuraz, iex nekura
he iok porra otyrak dicheu wa orra hn hesee
taraa uu iño nymych hn hnaa hn tara wa
ahyta nymych waa nekura ahyta, hn asa
nekura ahyta par yre, otsyy par yre hne ör
yre tymychära otyra otsyy he wat kerm uhe
chi panee yre uhurke hne chix wyr dazywo
nymychke iex ör yre xy oti wyr hose pypyt ör
yre xix ör sawana, ör yre oña wyr otse ysa
derroz, otsyy chyx wychy pypytyke chenti
yre ich chÿra uhe hnekürra poree yre chimei
hn masaha uhurz, hne asa hnekürra uhe
ponee wa eiok porra otyrak, otsyy ich xuu
huexo kynäho tära, otsyy ich huecho hüre
uhe torha ytero awo hn tara to uu ykio
chypëesa uu ytero ahwo xy ytso uu eiok
huecho uhe de eiok ykych, hn otsyy wat
yspo ich huecho otsyy ich ie wyr
myhnykaabo wyx ich yso pixo wa he nekur
chynonia, otsyy xych uku pypyt xix sepëesa
dera ich sarak yr ich hnekürra chinonia yre
otsyy he uhe yr chycheku uu eiuwo tëer ich
sepusa uu pypyt yre, pypyt yso uu iülo
pyrsata sepesa deraz, hn eiok poruwo xych
erze pypyt ör ychata hnee eiok porra otyra
dyhlake omoko ör dabich otsyy omo ör
dabichyke hne abich chyter yre yse dix
yrraaz chukus dabich, otsyy chukus dabich
heke, ich abich dyrahape uhe kex datyt teu
pyrahta yr ie dyrehpetyk uu yr abich ihiuchy
honsa dich ie honsa mynykapetyt otsyy
iehechyhy honsa dich heke xix ie asa
nekura uhe chinonie wat yrahta, otsyy eiok
porz ani uu xy dech, xu dechyke see
diewychy otyt uhe xuu wat hnekürra chyx
wat yrahta otsyy hn esepyke hn eiok porz
otyk techy xuu hn see diet wich otyk ese yr
ichybich par dyraha huch otyk uhe xu wate
nekura pohne wat yrahta otsyy eiok porz
techyke aní tär wyr dere, ahnii seet wyr
nenymio ie dyx otykpe, ie dyre otykpe kex
konsehet tyky, per wa hnekürra pohne wa yr
yrahta uhur he ich wat xych chess, otsyy ich
iñox, ich xiokör wexo kynaho, he ylo uk
iokkacha nehet uhe de onoota baluhta wyr
huecho otsyy ich hüre otsyy ich poimyr hn
muy lejos, de nuestros ancestros. Bueno, el
nombre de esa mujer era Wuehüre Dolaha;
fueron los ancianos quienes me contaron
hace mucho tiempo pero yo nunca olvidé,
porque llevo en mi mente y algunas veces
ellos contaban a los blancos y yo les
traducía lo que decía, por eso, conozco
todas las historias de nuestros antepasados.
Wuehüre Dolaha, aquella mujer fue para
buscar caraguatá con otras mujeres y como
la técnica para extraer la planta era pisar las
hojas para que pueda verse la raíz, dicen
que esta mujer yxyr se equivocó de pisar las
hojas y pisó la parte mas delicada de la
planta y al pisar la parte prohibida de la
planta de inmediato le penetró en la vagina
y explotó allí adentro sin que la mujer se
diera cuenta, pero pasó un cierto momento
y recién ahí, la mujer se dio cuenta y bajó su
falda, (sabemos que antes las mujeres yxyr
no usaban bombachas), entonces, toda la
planta de caraguatá le entró en la vagina,
las hojas alargadas y espinosas, las
semillas; toda la planta penetró en la vagina
de la mujer y explotó adentro hasta que
cambió totalmente el cuerpo de mujer, hizo
que
su
pelo
cambiara
de
color
convirtiéndose en un color amarillento,
como los pelos de las raíces de la planta
(pero los pelos de las mujeres son muy
diferentes, son muy brillantes como el rayo
del sol). Esta mujer cuando se dio cuenta
que algo estaba pasándole se puso su
pypyk, que es como una falda hecha fibra
de caraguatá, la amarró a su cintura para
que nadie se diera cuenta que tenía algo
dentro, en su interior.
Cuando las mujeres se alistaron para
retornar a la aldea, cada una de ellas se
dirigió a su vivienda. Wuehüre Dolaha llegó
a su casa. A la noche, al acostarse, su
esposo, tuvo deseos de tocarla, cuando
Wuehüre Dolaha, asustada, le sacó la mano
de encima. Intentó otra vez, pero Wuehüre
Dolaha ya no deseaba tener relaciones
sexuales con él porque tenía algo dentro
que la molestaba y el esposo pensó: mi
mujer está muy rara… nunca fue así. El
marido no sabía qué había sucedido a
Wuehüre Dolaha. El marido es un gran
chamán. El marido intentó tocarla de nuevo
a su mujer, y ocurrió lo mismo, Wuehüre
ich sarhäk yre osneich uu obite uku dechyke
neich chyne uu dyre lylakyke ysy omo otsyy
omo ich chyterpyre hnaratapo otsyy chyteyr,
narahtaka sehe dich narahta yrraz dixyre,
yrahta chicheu uu hme hn tarä wyr hme ich
asa yrahta he nago pabich dákyr iok hn dich
onuhu iok wuexo, yre pook hn poim, hn ie
depetyk uhe yre iiso hue ör permo tola uhe
yre ytsorz heke ie nahmür duhu dabich
derepetyk, otsyy yr abich ietyke ich uu dyl
osier ich yr abiite chiuhu uu yr debyt posyro
otsyy chiuhu uu debyt posÿro chybyt dektío
hn xuu tër yrmo yr sehe dixeu uu konsehet
otyk uhe xuu wat osditapo nehe wat yr
yrahata uhurz hn xich ie dych petyk, otsyy
nehich dyhlich ietpo xy yspo ich he wyr dyle
he ocho ich abirte chytër yrpo ich sehe
dicheu xy tër yr narahta, chicheu yrra yrahta
chixeu nehe hn tarä hn uhe tarä uu hme ich
soly ich kech datyk teu pyrahta ich jelyh
pyrahta ylorz, ich jelyh pyrahta ylorz hn,
elich tytÿr iok pyrahta ich odeikuxy ich iex
chyna chekurko soly ie pyrahta namürpetyk
uhe takÿr ykio esep eiok poor otsyy he
yrahta ich amoko hn nymee kur iex uhe
tybeei asa tymychära ich ie dapur kurupetyk
uhe yre tybeei yre, tybeei uu dewyrei otsyy
chyx tybeei uu dehurz chyx uhurz chyxnër
otsyy chyx uuu yr pypyt sahuwe sepysa yrra
ich etan ich ie duhu datyk nomo yre dehurz
otsyy uu yr huecho ich deio hn ich yhÿrtso
otsyy esep uu dylt iet ich ichaa kurz sakaha
wa tymychärate, otsyy kürz sakaha asa
tymychära heke ich osdeio uhe xix tybeei
yre, otsyy ich ie ewent uu kurtopetyk ese ich
uu dylt iet abiit umuhu petyke ehytyr hn wa
yrahta chytër yr wahacha ich ie nahmürpe
uhe abiite dix yrpe otsyy eseke xy ese abiity
umuhu wat pyt xy techÿm otsyy net nyhmee
kurz otsyy ich dyhepta ier, ich ese abich wyr
otsyy iehu xy konsaa dich ese eiok porr otyk
otsyy abiity nyrke hn chukuta huekyta hn
ese ukutyt hüra iex xy yxyrkulo uhe eiok
poruwo osëru otsyy xyxkutii epot hn yxyr
iokocha chit deiktío otsyy iokocha chit diitie
ich chytër pixychy ese yr nerahta wurz
techÿm nerahta uurz ich koora pork ich kurz
sëhi he ich kurz sëhi ich uhur yxyr käara ich
ese abich chytër wat uruta hme chite uhurke
ichii umo uhe yranate käar ichy hwyxo yrso
täarychy uurz esepyke ich sëhi wat wekyta
ichyr chyraha hue yrahta här soly kata xy ie
Dolaha retiró bruscamente la mano de su
marido. Entonces, su marido, el chamán
pensó: algo le pasa a mi mujer; tengo que
pedir ayuda a los espíritus. Entonces, el
hombre se alistó y se pintó el cuerpo de
negro y rojo, y después preparó su equipo
de chamán. Cantó toda la noche agitando
frenéticamente su sonaja
hasta el
amanecer, pero eso no lo ayudó en nada.
Él, sólo quería saber quién fue el
responsable de lo que le pasaba a su mujer;
pero nada pudo saber. Tampoco se había
dado cuenta que a su mujer le había
penetrado algo en la vagina. A medida que
pasaba el tiempo, Wuehüre Dolaha iba
empeorando y su cuepo se iba deformando.
Algo le crecía desde dentro hacia fuera y
Wuehüre Dolaha se veía como un pescado
raro que está en el agua, con aletas. El pelo
y los vellos se le pusieron muy brillantes.
Wuehüre Dolaha sentía mucha verguenza
de su marido. Al oscurecer durmieron juntos
otra vez, y el marido intentó tocarla y la
mujer lo rechazó, porque ella no quería que
su marido se diera cuenta de lo extraño que
le estaba ocurriendo en el cuerpo. Fueron
dos noches más en que su marido, muy
preocupado, nada sabía. No podía entender
lo que le ocurría a Wuehüre Dolaha; hasta
tomar la desición de alistar todos sus
objetos como chamán. Se preparó con
mayor fuerza,
con sus cosas muy
poderosas, para que le ayude a conocer a
los responsables. Y sobre todo, si el
responsable era otro chamán o uno de los
seres míticos ahnápsÿro. Pero no le sirvió
de nada...
Y habían pasado como ocho
días más y su marido se acercó de nuevo a
ella. La toqueteó y la mujer lo empujó de la
cama y dijo el chamán: qué le pasa a mi
mujer; ella nunca fue así y hace mucho
tiempo que mi mujer se comporta así, ni
siquiera me deja tocar su mano. Este
chamán konsehet, el esposo de Wuehüre
Dolaha, de los nervios comenzó a
estornudar. Su mujer, preocupada, no podía
dormir y prefería estar despierta y cuidando
que nadie pudiera darse cuenta de lo que le
sucedía. Cubría su vagina con la falda
pypyk, (pollera en fibras de caraguatá) y
sus muslos; para que nadie se dé cuenta
cómo le crecían los vellos cada vez más
pyrahta dytër iok yr petyk soly tytër iok
pyrahta ich pyrahta chukus pyme soly pyrat
käar ie tykyra kex datyt teu otsyy ese uu
eiok pörz otsyy odale nynokot ich wueteräk
otÿr odale nypó esep ochypëesa dutyke hn
waa tymychära xy sakaha waa debyta eich
sarhäk waa dabich debyta ie dosym ör datyk
uhe dechy neich oiuwe noko otsapur nypo
soly nihio, ohoko oiuweke öi uu nypo
ochybyte tobwichyke ysyxu uhe ahnäpsyro
sehe uu uhe yre yxyrk xu oi ich dewychy
asa debyta eet ahnäpsyr yxek he pasparak
o kymyhy nuyrto, o kymyhy penumo uhe
dechy asa debyta eet hn ie nahmürpetyk
uhe dosÿm ör, ie nahmür dosÿm ör petyk,
otsyy waa tymychära xix sakaha debyte iex
waa yr abiirte debyta, otsyy yr abich nooko
noi owa yr peikata teiche, techyke hne ysy
chypa yr yrahta yr daap, umo soly bei
anymcha uu dosym owa waa iok pemunta
darrzym uu petytyt soly tykechylyke taka
wyrz otsyy xuu huchy narahta dehebich
tyrëttyke tatym wytëree otsyy tatymyke soly
konsehet soly iok uu potytyt arrum pemunta,
soly hno ie tokosym yr petyk, atym xy ie
tokosym yrpetyk otyy dehebich lyxyr hno xy
chyn name otsyy he harina towo uhe chexy
uhe tyrët ïiwa ubyta ör uu posyro uhe sehe
ahnápsÿro techa otsyy xie dosym petyk
otsyy nani os xios chyx sarhäk asa debyta
ör uu posÿro, eiok porra otyräk otsyy ich
ixar, ich kärke ich sarhäk yre hn ie dyre wyr
yr huecho watyk ysee dyraha uu yr huecho
ahux nech ie dyre uu yr hwech watyk, otsyy
yr eiuwo soly ysyh he pabiite dybyt nao
anoo pemune ör nao petytyt soly kymyhy ie
chiei ñek eet soly he hi na debyta eet sarhäk
xy yr eiuwo ich chiei ulu yr huecho chexys,
otsyy anii wyr ahnápsÿro sapur wyr nakyrbit
ör wueterë huxy öi chyx sarhäk otsyy
pehmunta nohmyra wat he ahnápsÿro echá
dechy ese debyt eet xuu öi chyx sarhäk,
otsyy nat uku yr abiity chyxeu uku iet otsyy
nat uku yr abiity chyxeu po uku iet otsyy yre
yrahta daap chakär hn um solyx buu ex
wahacha hn amsahachys anymchyr hn
amon ich pich seio soly om waa hn ylorz yre
soly anymycha iet sed ie dicheu uu niokotyk
dosym ör yr ie aseu uu niokyt soly noim waa
debyta ich chi aseu achii soly ich
eilyketobwichyr, soly ese otsyy huchy he ör
oxuu ni ie ör man uu pakua petyk, otsyy oxu
largos y brillantes.
Después de tantas
noches, Wuehüre Dolaha, quien no podía
dormir para protegerse, ya no podía
soportar el sueño que tenía y se echó a
dormir la noche. Su marido sólo deseaba
tener relaciones con ella y ella le pidió para
que se apartara. El marido le hizo caso y la
mujer durmió. Entonces, su esposo, se
levantó para hacer fuego pero la mujer no
sentía nada porque estaba profundamente
dormida.
Así procedió el chamán, como hacían sus
ancestros; quienes preparan el fuego usan
solamente madera de palo santo, por ser la
madera que da una llama ardiente y
alumbra bien. Al prender el fuego, la mujer
ya estaba profundamente dormida y en
medio de su sueño Wuehüre Dolaha abrió
sus piernas y con la luz del fuego su esposo
se dió cuenta que su mujer tenía algo muy
raro en la vagina. Vió que la vagina de su
mujer brillaba y se veía como ¡muy
hermosa!. Del susto, su marido fue y apagó
el fuego y dijo: con razón que mi mujer no
quería que yo le tocara y ahora está mal
porque le entró una espina en la vagina y
explotó en ella.
En ese momento, su
marido cantó todo el día, para saber si fue
algún otro chamán quién le puso la espina
de caraguatá. Pero, no había forma de
saber sobre el responsable de lo que le
ocurría a su mujer. Entonces, tomó un
objeto muy especial que llama potytak, un
tubo chamánico y fue en busca de su lebyta,
donde guardan todas las artes de la pluma
que usan y colocó debajo de la almohada
de su mujer.
Al rato, se acostó a su
lado para dormir junto a su mujer. Intentó
dormir, pero no pudo. Entonces, prefirió
descansar separadamente de Wuehüre
Dolaha y velar por su mujer de manera a
que pueda dormir. A la media noche, el
chamán preparó sus cosas: el tubo potytak
y las plumas pemuhnta, porque como todos
los chamanes, tienen sus artefactos en
plumas. La sacó fuera y las consagró a
cada una de esos objetos invocando para
que cuiden de su mujer por tener un mal
espíritu en la vagina. Cuando largaba sus
poderes el chamán, su esposa quedó
profundamente dormida y sus piernas se
abrieron otra vez y el potytak y la pemuhnta
hnakyrbityt hno uhe wantak otsyy ese uhe
noko chix wahachaka yre nanymcha hne
nanymcha soly belatykyk, soly piich seio
nam sehe to koo niokyt, soly ëhe, amsaha
ehet hn soly sehe tuu asym iok nam ich
sehe takaha chychix ich waa yr nanymcha
iet otsyy ietyke iex ihiuchy kobyt de
wahacha karpyt ybyta, otsyy iex xy ochyr
ochehekabó otsyy ii huchys ese kobyt ieu
hu iet ychi nakyrbityt chyxeu iex otsyy yr
daap uk hnakyrbityt otsyy chixeu wa debyta
uxyke, otsyy uhe uxii echym uu tära uu
kobykite waa tymychära otsyy ich iña uku
wyteräk yr ylaap otsyy ich iña wa lebyta
otsyy sehe dix hn nenxear nex chexo käarra
otsyy ich iene masaha tobwich otsyy chexo
harrä waa tymychära jotsyy chyxeku ich
ohnoi wurryke ochix wahachaka hne waa
ochyxi waa debyta uu konsehet sarhäk waa
debyta soly naptixy soly nap takachym soly
takachym uu posÿr yr hn ese hn tokosym
olakyke, chyxyrke chiuhu waa pemunta hn
chynsehe uu potyt, soly etiss pypytyhy
nyhmich soly ich chybyte hna huecho ech,
otsyy jewo chytis uu pypyt hnymich hn
chixeo uu potytyt hn hn tybycho eet otsyy
jehu tybich hux potytyt eet echym uu huecho
irzo ueh tokole otsyy ahnápsÿro ör uu
wueterë ich ör elex tokole sehe odixeu hn
soly nap ie aslo, nap huexo noxy
tybixyhychy potytyt net nox to nehech
yrohtax otsyy ich chiuhu waa pemunta pó
chiuhu wate pemunta tybichpokó xy purho
yr huexo iewo pó sanymÿr chys otsyy ich
yrohtax; otsyy ich huexo hure dekytío hn wÿr
huexo kynäho uhe yrzo, otsyy ie huex
mynkaptich, hn esepyke ich tytyräha,
tytyräha wyr huexo hn um wÿr ahnápsÿro
ym xy otërlo, ich uu konsehet ich yxyrm uu
ahnápsÿro yxyrmyke hn chixeu uu ylarö, hn
uu ylarö ochixeu uu yranate, uhurz uu huexo
ochiuhu oxyiör paspare, ochyiör batyte,
ochyiör, wyr ahnápsÿro eche yrzo otsyy waa
tymychära ich xy sakaha wahacha xy
techym wyr ahnápsÿro, soly nap takachym
pich ör kymyhy otokole hn ononaha wyr io
huexo kymyhy ie iok huexÿr, yre ii kymyhy
pabich narakÿr uu iok huexo okymyhy
dosym ör wychy heke sakahachys yre, otsyy
waa tymychära xix sakahachys techÿm wyr
ahnápsÿro otsyy ich osdeioko chyné daabó
hechy tër waa debylybyta orra ich yre
vieron automáticamente y le sacaron los
pelos de la mujer con un poder y no se dió
cuenta hasta que le sacaron todas, hasta
que quedó como una mujer normal, como si
nada hubiera sucedido. Así quedó la mujer y
el potytak liquidó a la mitad de la mujer y la
pemuhnta le guardó la otra mitad; así el
gran chamán guardó lo que sus poderes
sacaron de su mujer y lo puso en la lebyta…
Después su esposa se despertó. Al
despertar, se tocaba su pelo y ya no había
nada en ella, ya sabe que su marido le sacó
las espinas, lo tomó en la lebyta (bolsa) y se
sentó encima de ella y no quería que nadie
lo toque ni que lo lleve. Como los chamánes
guardan sus cosas en su lebyta, él no deja
nada afuera y él quería cantar y quiere su
porongo. Entonces, la esposa solamente le
dio su porongo y no le quería dar otra cosa
porque ella sabe que dentro de su bolso
están los pelos de ella... Después, el
chamán dijo: como que ella sabe que yo le
quité y guardé en ese bolso (lebyta),
entonces, sigue sentando encima del bolso
(lebyta) de su marido hasta que llegó la hora
de la ceremonia ritual de los ahnápsÿro. Los
jóvenes iniciados o weteräk fueron al pueblo
para pedir ropas, para que los ahnápsÿro
puedan vestirse; cuando los weteräk
llegaron a la vivienda de la esposa del
chamán pidieron sus ropas y ella dijo: no
tengo ninguna ropa que darles. Y los
muchachos retornaron al tobwich o lugar
sagrado, porque los ahnápsÿro querían las
pertenencias que usaban durante la
ceremonia, pero ni eso no le quiso dar, sólo
le dio la sonaja de su esposo. Los ancianos
buscaron la forma de sacar la sonaja de la
mano
de
esa
mujer;
su
marido
pacientemente intentó pedirle ese favor al
hermano de la mujer. Aquel muchacho dijo
al chamán: queríamos que nos diera sus
cosas y ella dijo: no les voy a dar nada y no
entregó nada.
Al regresar el joven dijo al
chamán: aquella señora no va a dar nada...
Después de mucho tiempo de intentar sacar
la lebyta los ahnápsÿro ya querían usar, ya
no había caso y la mujer se enoja porque no
sabe en donde están los pelos de ella, pero
piensa de que su marido había sacado;
entonces, el chamán le sugirió una idea
para quitar su lebyta o valija y llamó al
chymyt yre, ychy hwöho dale, hwöho dalyke
techym wyr hwöho ich umo uu yr kër, wyr uu
yr huexo, otsyy waa tymychära otsyy
chesdelo otsyy ietychy dale wyr ahnápsÿro,
yr sakÿr, otsyy iet dale ör esee dekuxu ör
huta ich sakär pó osdeio ich sakär pó ich xy
techym uu ahnápsÿro uhe ïia uu yr huexo,
otsyy eiok poru nër otechym, soly mechym
waa tymychära waa he kaar soly ich sehe
dale wyr ahnápsÿro soly ich kex otyk näapo,
ie uu nanyme odyyrk petyk uu kex datykër
yre sehe dale wyr ahnápsÿro, soly ich sehe
tiuhu wyr ahnápsÿro paspyre yre uhe ïia
soly sehe tiuhu, soly oñata takale, otsyy iet
dale ich ehexy, otsyy nanyme sol he totilo,
ör kex datyk teu ie odyyrkpetyk uu kuchyt
uhe tokole iehy yre xy ör dabich ochyraha yr
abiite chyraha ie tatpetyk hn nech nat aabit
chiu, wyr yr huexo xu wyr yr potytyt ör
pehmunta chiuhu wyr noranate ich wyr
niokychy yramate uhurz, ahnápsÿro doter
par tära wyr huoso, otsyy sehe dale imyhy
nehich emür pako, techym wyr ahnápsÿro
he ïia uu paspar hn uu chekter, otsyy
esepyke ich ahnápsÿro noko seike, ich sehe
dalpoko ich sakyr, sehe dalpoko ich sakar,
nex nanyme onoi waa eiok porz otÿra oxuu
sakar, otsyy chyx ie ouchom petyk wyr
ahnápsÿro ota nex hno, uhe ahnápsÿro
noko otsyy esepyke hno otsyy chyx yre ich
här ïa, uu techym uu dabich warich uhe ich
xix tohwa waa debyta per uu yr huexo ich
nihiokyhychys debyt eet, ich nihiök ïa ie
datyk chyhychys, otsyy ese ich osatyr borzo,
otsyy osatÿr borzoko yre ich xy tybeei waa
debyta waa yr abich waa debyta chyx
otybeei, otsyy yre uhe osatÿr un wyr un
osatÿrke uu debich iet töhwa uu yr abich
waa debyta, otsyy tohwa ie chybytechys ich
sakaha echyke, kelhe ie wyr iok huexo chii
eet otsyy esepyke ich xy sakaha waa ubyta
eich, ich ie uu wexo dexpetyk masaha yre
pork ich abiit xuu wyr lechó chiuhuku otsyy
eiok porra otyrak ich xy sakaha wat lebytyt
eich, neich jylkaaxyp ichy esepyky ich ie
huexyr ekuerta yr huexo ich depich ich
chyna daabo, otsyy eseep hn chyxeu waa
ubyta hn uxii otsyy esepyke uxii sehe abiit
dycheu ich hnoi wa debyteike hno dal
wahacha tobwich pork ich niokyke, ich ie
wyr ahnápsÿro yrz ich zat, ich doter wyr yr
huexoko ich chürz deiktío noi, otsyy noi waa
hermano menor de su mujer y lo aconsejó
muy bien y le dijo: te irás a lavivienda de tu
hermana corriendo, diciéndole a ella que
tienes mcha sed y pedir agua. Deberás
esperar hasta que te de agua y cuando ella
se levante de su valija, tómalo rápido y corre
hacia acá.
El muchachito hizo que el
chamán le cante y fue a la vivienda de su
hermana y pidió agua; dijo que tenía mucha
sed y la hermana no quería darle agua a su
hermano. La mujer no quería que su
hermano entrara a la vivienda y tomar agua,
pero él dijo que quería porque está muy
cansado… Y mientras el muchacho insistía,
la mujer se compadeció de su hermano y
fue para buscar agua; allí, el jovencito tomó
la lebyta y corrió hacia tobwich que es el
lugar sagrado y como era un weteräk corría
muy rápido y la mujer le siguió hasta el
harrä casí entró al tobwich, pero tuvo que
retornar de nuevo porque no podía entrar al
lugar sagrado y por eso se enojó mucho.
Después, el weteräk entregó al chamán la
valija, ya que querían sacar las cosas que
había allí y revisar… Primeramente, el
chamán abrió la valija y sacó el potytak y la
pemunta y dijo al muchacho para que ponga
una frazada en el suelo. Luego, pusieron
una carpa en el suelo y tomó el potytak
sacudiendo con su boca echó todos los
pelos de su mujer que eran muy brillantes
como los rayos del sol; cuentan que de
repente los ahnápsÿro y los weteräk en ese
momento querían atropellar para llevar los
pelos porque eran muy hermosos y el
konsaho no quería que nadie tomará nada
porque todavía tenía que sacar todo y
ahora era el turno de la pemunta. Dicen
que los pelos brillaban en todas partes y lo
consagró a todos y le dio a los ancianos
para que hagan la ropa de los ahnápsÿro
como el batyte, paspäre, xekytëre, para que
los ahnápsÿro tengan los más lindos
vestidos.
La mujer estaba sentada
esperando a los ahnápsÿro y se decía para
sí: si alguien pone mis cosas en otro lugar o
si mi esposo les dio mis pelos, pero haré
que nadie nadie los use.
Pero llegó el
momento de la culminación de la ceremonia
y los keiwo usaron los pelos de la mujer y
cuando ella vio sus cosas se molestó
bastante, porque quería recuperar sus
debyta uchyi ani abiite sahna tySÿrïi noko
masaha wahacha depych warich uke
tobwich otsyy chyxyrchy ich tora debyta
chytsër wyr posoro uhe dechy chiokör yr
etybyta data otsyy yr etybyta xychy hure
oxiör kynëhet waa debyta posyro chimëhi
waa yr abiite lebe otsyy yr nasyro chymehi,
otsyy waa yr etybyta yre dechy eet asa
tymychära, ich dechy onoota uut, otsyy kal
uu etÿr ich hüre otsyy he ulo uu nant ure
ytso wychy uhe iulorz nant uhe ys wychys
otsyy kal uhe ochytërke ich ure, ich chinserz
kynëhet otsyy ich kynëhet tokoholykpo tär
yre asa eiok porz otyrak otsyy esepkite uuk
abiite sehe dooi diuhu hno tÿr watyzyke waa
yr etypta ie iei ich tahaa ylyxyr, ich xuu ure
xuu sahna ie sehe derrzym, hn esepyke ich
abiit chexy, ich ie dyraha kex nuunapo nyr
datykpo ich chiuhu wate narahta pork ich
xiokör kynëhetpo hn wate yr ubyta waa he
yrahta hnoi hn chysÿr, hn xiokör yr etypyta
datá, ie yr etybyt ihaap petyk chyxyr data
heke yr sakaha ech ich chyx yre xy ytso uhe
otsyy nant otsyy eseep ukabiit chexyke hn
xuu dech tybii wyr yr dechio wyr dechó
chynse wate sehe duhu doi wyr narahta yr
etypta eet otsyy uhe huraka ext hno iaka ich
datyk dich, hn soly kexy tÿra datykpó ich
tiuhu, ahnii abiite chypëesa chyra decho ie
datyk diuhu otsyy abiite xu dech, xuu
dechyke hn tybii wyr dexo, prowa uu dexo,
sehe duhu dohwa narahta yr etypta eet,
otsyy uhe osásÿro huraka ich hno jaka ie
datyk lix, hn soly kexy tÿr datyk par tía, ahnii
chepisa ohyra decho ie datyk diuhu, otsyy
ich hno,
yr abiite sapur tenia hno iipo
uk yr abiite hno ïaa uu tenia, otsyy ichu ör
hüre, ich uu tenia xuu yr jakahachys chit
waa ör yr etyptaka waa tymychära ich hno
jaka, otsyy hno jakaha ichy wyr tehnia ie
oduhu datyk, ichy ono ochexypo
ör uu
abiite, otsyy ono ochexoko hne dech iet ich
sapur echyrbo, hn sapur wyr echyrboko hn
echyrbo soly sehe otyk ynäapo, soly pyrahta
nona hn hnoi waa iok debyta, hn to uu
pychó nu tutür huchy eet, soly chixna waa
iok debyta hn tara chybyte yr etypta hn waa
yr etypta nehëch chinonia ör chix hüre yso
uhe otsyy naan soly sehe juhu ierrzym hn
soly oiuko otsyy hn ör wyr echiibo oïe hn
otsyy ör wyr echyrbo oïeke hn ohno
ozerrzym waa yr etypta, otsyy xy oïem uhe
vellos de los ahnápsÿro pero se calmó y las
otras mujeres del pueblo no sabían de lo
que sucedía; pero la mujer del chamán se
puso histérica, como una loca pero nadie
sabía lo que le pasaba y su marido y los
keiwo
retornaron
al
tobwich….
Entonces, la mujer seguía como una loca
animando a las otras mujeres que la
llevaron para calmar en un lugar apartado,
pero se enfureció totalmente y juró esperar
a su marido porque él tendría su preciada
valija. La mujer del chamán llamada
Wuehüre Dolaha pensaba que los pelos de
ella estaba adentro; cuando llegó el marido
rápidamente tomó la valija y se sentó
encima y le decía: yo quería devolverla, ya
no quería que los pelos vuelvan entrar en tu
cuerpo, pero ya no hay más caso… Y la
mujer tomó la valija y corrió hacia el lugar
sagrado, pero cuando corrió el marido
quería detenerla pero no pudo; entonces,
llevó la lebyta porque no había más
ahnápsÿro en el lugar sagrado, porque la
ceremonia había terminado y por eso la
mujer se marchó allí.
El chamán no
pudo alcanzar a su mujer porque ella corría
velozmente y cuando llegó a un lugar, lejos
ya de todos, se puso a revisar la valija por
dentro y cuando vio sus cosas comenzó a
lanzar todo de la lebyta y luego se
transformó en una cosa muy extraña, como
si fuera una gran flor pero muy brillante
como las estrellas; pero en esa flor grande a
la mujer se la vio adentro, como un
relámpago que parecía como una luz que se
perdía en el horizonte. Dicen que
nuevamente la mujer se convirtió en un ser
muy extraño y le complicó otra vez a su
marido, pero el chamán no quería dejar a su
mujer, intentó varias veces salvarla. Se
acercó hasta su mujer pero no pudo ver
nada porque la luz que despedía aquel
extraño ser era muy resplandeciente como
el sol y superó al gran chamán y dijo
impotente: no sé qué puedo hacer para
salvar y sacarla de esa situación…
Entonces, el chamán decidió llamar todos
sus poderes, que esta vez en el intento de
sacar aquellas cosas raras, en ella había
una cosa y también en el interior del agua.
Dicen que aquella mujer tenía mucha agua
en su cuerpo hasta que entra al agua, como
wat uta tokole otsyy iehu wat tymychära yr
huta tokole ich echyrbo xuu ïa, otsyy iaka
oserrzymke ie odaldatyk hn hno iakapo, de
wahacha yr etypta eet niokyk uut esepyke
ich ie odyrehe ylurz chyx ie odoipe soly
nana nise yr kuchërk nehe, hn nyne iok
dyke soly nana de ese yr uu dospych ne
soly kata iapur botsyrbo, otsyy in ono uu yr
abiite konsaha, otsyy sapür botsyrbo, hn
botsyrbo chÿra yrtyta; botsyrbo iechumulo
komohabo xix konsaho oïa chyx kux dich,
hn ich konsaho otsyy wyr botsyrbo uhe
serrzym, soly nap ie ierrzym nap
tokolyhychy arich, soly ie ierrzym uhe nem
yre soly nap tokolpa; ich xy oïe poorz peet
otsyy oxiokör ukura kapta, hnbotsyrbo
iechyzyke ör uu abiite uu konsehelyxyr ïi
wyrz otsyy xy oñem otsyy esepyke nat
semxyp yre waa tymychära wa he de yr
etypta ehet otsyy esepyke ich botsyrbo xuu
ïia, otsyy ichu botsyrbo uraka ich serrzymke
ich tata to ich ïia chexe wa yr etypta ich
chÿser uu niokyhylyxyr otsyy ii amo nymych
lyxyr ich xuku wa narahte ich tata ich ie
dyraha uu hno uuxy watyt, ich xuku waa
narahtate uhe konsehet xy sapur wyr
botsyrbo neix botsyrbo xuu otsyy in uu
botsyrbo ihnymichyke oimchyke hn otëchym
waa yrtypyta, hn omo waa yr yrtypyta soly
hn waa ich xy akahalyke pork xych owa yr
yrtypyta xy akaha hmonty uhe pork hna
tymychära xiör hna debyta hn tohwa
chybyte lyke, ich xych akaha lyke hmonty he
kal uu yrmych deio yrmo ich xy dechy esee
ehet.
si fuese un ahnápsÿro y por eso su marido
no pudo hacer nada. Cuentan que la flor lo
rodeaba al chamán y no dejó hacerle nada y
dijo muy angustiado: cómo puedo hacer
para sacarla de ahí. Hasta que le surgió una
idea: voy a pedir ayuda a los seres míticos
de la lluvia, a los tehnía. Dicen que los
tehnia llegaron diciendo al chamán que los
invocó: gran chamán, para qué nos llamaste
y el les dijo: quiero que eliminen a esa flor
gigante porque dentro de la planta está
atrapada mi esposa. Los tehnia, que son
los dioses de la lluvia fueron hasta el lugar
para ver lo sucedido con la esposa del
chamán y comenzaron a actuar y ellos
alumbraron todo el sitio, porque la mujer
había entrado por debajo de la flor. Los
tehnia intentaron varias veces pero no hubo
caso y se retiraron diciendo: este trabajo es
muy difícil y no está a nuestro alcance y se
marcharon del lugar. Se cuenta que pasó
algún tiempo más y el chamán pidió a otros
seres míticos que poseían otros poderes
que se llaman echyrbo, unos pajaros
parecidos a las golondrinas. Cuando el
chamán invocó a los echyrbo; estos pájaros
dijeron al chamán: qué podemos hacer, con
qué podemos ayudarte. Allí, el chamán dijo:
quiero que vayan hasta el riacho y eliminen
a esa flor gigante, pues mi mujer esta
atrapada dentro. Entonces, los echyrbo
atacaron a la flor gigantezca pero no
pudieron hacer nada, porque cada vez
aquella flor extraña se volvía más
resplandeciente que de costumbre y por eso
no pudieron destruirla. Al cabo de un rato,
los echyrbo abandonaron el lugar y dijeron
que no estaban a su alcance… Cuentan
que no pudieron destruir a la flor con luces
brillantes como el sol. El gran chamán llamó
a otro grupo del cielo que son muy
chiquititos pero que nadie imagina los
poderes que poseen. Entonces, llamó a los
botsyrbo y ellos preguntaron: qué podemos
hacer gran chamán. El chamán dijo: quiero
que eliminen a esa flor gigante porque mi
mujer está adentro por causa de una debyta
y se convirtió en una luz brillante. Y los
botsyrbo querían ir para ver el lugar; el
chamán los acompañó para asegurarse que
esta vez tengan éxito en su trabajo y
cuando vieron, los botsyrbo no querían
atacar porque querían esperar a que la
mujer sacara su cabeza y no se apuraron
para atacar hasta que llegó el momento
oportuno. Como los botsyrbo cubrieron con
una gran nube el cielo y cuando la mujer
sacó su cabeza, los botsyrbo se
desparramarön como un rayo hasta que
aquella flor quedó totalmente destruida y el
agua que la mujer tenía adentro se derramó
por completo. Momento en que el esposo
afanosamente buscó a su mujer pero no la
encontró. Después, bajaron los botsyrbo
para ver el lugar donde la flor estaba y
hablaron con la raiz para que se mantuviera
allí. Dicen que los botsyrbo amenazaron a la
raíz diciendo: para siempre serás tú un ser
extraño y por tu mala conducta, toda la
eternidad serás un ser extraño y vivirás en
el monte para siempre. FIN.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Debylybyta poso
Yxyr Ahwoso
Tiita uu debylybyta poso xie wyr iok poruwo
odekite soly debylybyta ihiöro hn wyr
debylyp ihiöro, hn wyr debylyp ihiöro ie wyr
boxexo ahlo odyrehe petyk iex anüwo iok
aabo aahlo ichy Debylybyta ihiöro ich anüwo
iok aabo aahlo ichy Debylybyta ihiöro xy
oteu ichy ie onahmür odyrehe datyk, man ie
poruwo xy uhe odekite uku ochÿrak waa
porz eta kynaha ich ie otepetyk wopalo, uhe
oïke wyr wopalo hn uhe wopalo xakÿro, ich
ochykexo wyr wopalo pixo hn uhe ochyxeu
uu wopalo uhe ich deio ich otohwa oxuu wyr
ylaro otechym, ich wyr ylaro omo ör otsyy no
wyr poso, ihiöro esepyke ich ohnoi ochysër
hn ie wyrpo uhe otsyy nomSÿro ohnoi
ochysër hn ie wyrpe uhe otsyy namzych
ohnoi ochysër hn ie wyrpo uhe ich deio
sorich eiso ich wyr wopaloko ich eiok
poruwo ytsorz, ylarapta da teu ör ylar, man
apywityta ie do teupe hn uu hnakyrbityk,
man ele ahle eiok ani manSÿrak eku kuchyt
uhe ochypa eiok ich uku ichy xuu eiok
tohwo, ie namur iet chichix petyk heke wyr
uhe otsyy Debylybyta poso Debylybyta
ihiöro uhe eiok poruwo odyrkyhy dektío ör yr
ohno öoi uu hn ochyxu yrmychyke hn ör yre
öio uu ospybo hn ochyx uu ospybich uhe
dich ich otola otsyy debylybyta ihiöro erze ie
wyrz he ospybo chyx os ytsorz eiok poruwo
Traducción al Español
Les cuento ahora sobre los alimentos de los
seres míticos y de las danzas rituales
Debylybyta.
En época de nuestros
ancestros, ellos decían alimento de
Debylybyta a todo alimento del monte. Hoy,
esta nueva generación no conocen la
historia y dicen que son la comida de los
seres míticos y comían los alimentos
prohíbidos, pero antes, nuestros ancestros
tenían mucho respeto por todas las comidas
que pertenecían los seres míticos; los
ancianos no quieren que se coman eso.
Cuando los yxyro salen para buscar fruta
del monte, tienen que tener mucho cuidado
de no traer mal; y cuando trae primeramente
muestra a los anciano para que decidan
cuales comer y cuales no, porque es de
Debylybyta; porque si comen la fruta
prohíbida pueden morir.
Así decían
los yxyro poruwo…
Una viejita solamente comida mujer mayor y
un anciano solo puede puede comer comida
de anciano. Así también ocurre con los
jóvenes, que no pueden comer lo prohibido
y las jovencitas deben tener mucho cuidado
en su alimentación. En estos días, nuestros
jóvenes comen cualquiera cosa y por culpa
de eso no pueden hacer las cosas
rápidamente y son holgazanes y se sienten
ör otola ich iok uhe jyrahalo ele alna uu
oposo uhe ich oom hn myhnüwo ich nu jyrel
wyr ich iomsalo waa märo ör yluuta heke ele
alna uku oriök poruwo ich oriök hueterna ich
wyr taächa erze wyr hose mamon wyr deio
xuu xakar iña hn otola wyr eio otsyy wyr
debylybyta ihiöro, xy ode wyr iheebe, heke
iex ör ekwerta, nahu uhe os tata uu deio
poruwyxyr he xy otolo kite, hn kymyhy uru
pork otsyy depo yrmych echpo po, erze
debylybyta ihiöro otsyy eix xy uu ununko
echoso xy de yrmych otsyy wyr he otola, ie
wyr ununko uhe otielykpe to he abich dyke
hn ohnomo onühwo ununko uhe delyke ich
ununko deio uhe iuwe rax, hn he ich otola ör
yre ochybyte uhe Debylybyta poso ie
jityldatyk eiok ulo uhe anühwo eiok poruwo
ahowo ör uu yxta wÿrta akylio tatym ör uhe
yr ihiöro hn tatym ör uhe yr poso ich jyrahlo
he otatym eioklo hn eiok jyra hn iok tykyraha
uhe otatym iok uku eiok yloryhyxyr, uu hose
ahnápsÿro dekite xy teu uu otsyy nazmyr hn
hose tepo uu echÿre uhe os teu wyrpo uu hu
kolwo otsyy un teu man xy ie teu
amürmopetyk heke eiok poruwo öi watyke
otsyy Debylybyta wyr he otola ostyy um
eiokkite soly namyhy uhe olak harz uhe
elylo uu debylybyta posoko ich ohwa jykyra
dich wyxyr otsyy joronak hn ychy ormas wyr
yrmo deio heke os chekxuku yre wyr kuche
ie olak otata waa ylarz uku kuxtyke hn bei
otiis, waa ylarata tata uu kuchyt huxy ich uru
ekyxyr jukimdonii iex ich oom hn ïerno nyxyr
anymyrahalo nehech uu olak aabo anu uhe
ojun uu iok poru huxy hn eiok poruwo anu
alna ni ielyx tona uu eita lyxyr hn uu iewo
oto wapni pyna erwin yxyr, napuu xuhlyxyr
nau ör akylio ör yre otsakat oriök, otatym
oriök wyr hyre nyx heke ese ich
oñanymyraha ieu xy iok tukun petyk hn
tanymyraha ich wyr otatym iok kite pork
anymyräha wyr nehe wyr xy elich olak par
uhe olak azylo nahu ör akylio emchelo uu
olak ar entylo hn ahakörlo anahu eiok
poruwo ör ahwoso, eiok poruwo ör ulu uhe
tienyh eiñorz, deech iet na io Exynwyhÿrta
uhe os chybytörtobwich hn os weteräk
ochypor ich oieii nymchii oorra dyk ojiita hn
ojiita uu Debylybyta poso haro hn otsyy
ihiöro eky tuu tër wyrz po noky jau eiok poso
haro ör antor hn ext hör uu olak hnakyrbityt
ör uu apuwityta ich huchy chimëhi ör ii os
débiles ante un trabajo para su edad,
porque comen las comidas de los seres
míticos. Nuestros ancestros, cuando buscan
su comida en el monte como la miel, al
encontrar un gran panal, ellos miran y
observan atentamente y si es grande ya
tienen miedo porque dicen que es de
Debylybyta y no pueden tocar ni sacar nada
porque tienen miedo y siempre eran así los
yxyro, respetaban mucho. Nosotros, recién
ahora sabemos lo que es bueno o malo,
porque aprendemos de los blancos también.
En tiempos antiguos, cierta cuando
entramos a un lugar sagrado como
wueteräk, de momento encontramos uno de
los mamones grandes y también mamones
chicos; entonces, los ancianos tenían miedo
porque dicen que son de los seres míticos
que sólo comen los chicos. Todos nuestros
ancestros recuerdan siempre a los jóvenes
de hoy, por eso tienen miedo hasta ahora y
siempre tenían miedo de cualquier cosa que
los blancos comían. Después que murieron
casi todos, aparecieron estas cosas.
Nosotros no teníamos miedo de las reglas
de nuestros abuelos ni de los axwÿrta
porque ellos nos aconsejaban bien y
respetábamos los mandamientos. O sea,
por eso les cuento, porque mis abuelos me
contaron de los ahnápsÿro que vivían con
nuestro abuelo. Mi abuelo decía que los
ahnápsÿro comían serpientes, arañas y
otros bichos, pero que no comían animales
silvestres como los armadillos y tortugas.
Nuestros ancestros pensaban que todo era
alimentos para los seres míticos y dicen que
si ustedes comen las comidas de los seres
míticos, serán comilones y traerán muchas
enfermedades, que asotará a la población.
Por esa razón se respetaba mucho aquellos
mandamientos de nuestros abuelos.
Y
cuentan que si una abuela te cuenta algo,
no tienes que desobedecerla ni desoírla
porque es toda la verdad; pero estas
recomendaciones quedan en el olvido a
veces. Es muy importante que los jóvenes,
tanto muchachas como varones escuchen y
guarden estos consejos, para que el día de
mañana, en un futuro cuenten a sus hijos.
No porque estos consejos sean viejos o
antiguos se debe dejar de lado. Hace poco
murió una persona en Puerto Diana y su
eiuwo xüu ör ylaro chichix ie duhu owa
apuwitytape uu apuwite pykaap hn eu uu
abyso häro ich ohwa ylaro chychix ich hn
anyme odatee lektío chyx owa ylaroia hn ext
hör oteu labyso haro, hnakyrbitabo hn ie wyr
ör iïeraabo uhe hnakyrbityt ie do tÿr lektío
ich ulate poraap, heke titÿm olak antör hn ör
ext hör hn uhe juk ïe ele uu jyrkyhylo eiok
uku jukii marlo iekxelo eiok ör, akumbese ich
jaulie deiktío ie eiosylie ör ext hör eiok
poruwo ochybyte eiokni uhe oom eiok ie
azylie xuu uhe uu kutumraho hn uu
tomyraho, hn poxáräho wyr he ör yre oxuu
wyr kite ahnápsÿro ooxta wÿrta uum eioklo,
ym meilie hn ie oslilie wyr xy olak iio, osylo
uu kuxt ich asylo akaxlo akaxymie hn uu
anaslypé hn umo uu eiok poruwyxyr uum
anaslypo ie moim ie, amsahaloko ichy uu
namen ylarz uhe iebeke, ich ylrarz iet iehe
wahacha ör nër tybeei ori, ich xy wyr otsyy
nasywo odechy ör eet otybeei öri ohnoi ör,
ese nahu ele ext hör uhe onaas iex onasyke
ich oim ylarap ör uu
ihaap oimyhy
wahachaka uhu oimyhÿchy ich
xy
dosuulechy typ deluache ichy os uluta
kynaho ele aahle man eiok ylarz wyxyr ie
ylorzpetyk,
ör yre ochyx eiok ör ext hör,
ochyx uu ylarz, oxuu iche hn xuu ylarz iet
iehe ör nëer ich nazyt ich hno pork ör yre ich
otöhwa osäarz otybeei
ori kuchyt uhe
tokole uu ör ykych ich oxuu,
ani ylpio ör
kucha uhe tokolyhychys ich oxuu osarhäk
pich ie ata uu amo ich uu nomet um
ich
amyno oi ich tyn lylte ie tukumpetyk tykbeei
olak, ich hno onyr deiktío ichy tybeei ori
hn xy uu iewo omoko ör dyhërpe ier deiktío,
otsyy man uu ylarz nyrke ich iet nyr tybeei
ori ich chyx ör ysorz otsyy sozÿr ie eiok
poruwo osozÿr ie, heke iulo eiok poruwo ör
yluuta owych här, hno xy eiok anühwo hno
chexo alo uhe ör yluuta owych här, eiok
poruwo ör yre ochyxeu uu kuchytyke ich
otakachym ie uhe oïe otäacha orich, xuu uu
doxypytyke, xuu waa pytinta tuke ich osehek
eet tybii dexybich chymsaha waa yr manta
ehet tybii uku ietyke chymchaha nuu
nosonpi pykabo not ox ie hn uhe otäachaka
ör yreteebe odale ör nuu wyr äri nos
ochyhmër ie datyk na yre heke ext hör
chixylo uu kuchytyke eiokyke iexy oorg uku
notyte chyxeu ich jakaxyp eiok ich xy eiok
nohmÿra, ich ie oompe uhe iulorz xyx
nombre era Eita y entre los que murieron
están también una persona que se llamaba
Erwin Nauje. Estas son historias que me
contaron para que yo pueda contar a
ustedes y no es que yo mismo lo invente,
sino que viene de muy atrás, viene de
nuestros abuelos. Quiero que escuchen
estos consejos y guarden en sus oídos y en
su corazón y no olvidar nuestra cultura.
Quiero recordar un poco la actitud que debe
tener el jóven iniciado o weteräk, que viene
siendo como un soldado. Cuando a un
weteräk se le ocupa en algún trabajo, este
joven debe levantarse rápido y estar listo
para hacer lo que sea y no responder que
no puede hacerlo, porque es su
obligación…
También recordamos las comidas que son
buenas y las que no son buenas. Mis
hermanos, les cuento que no pueden comer
cualquier comida porque les puede hacer
daños y crearles malos pensamientos. No te
deja como un joven o una jovencita,
aceleradamente te deja como un viejo; y en
el caso de las muchachas, mientras tus
compañeras están hermosas, tú ya estás
muy vieja y también a los varones puede
ocurrirle eso. Por esa razón les cuento a mis
hermanos y mis hermanas, que salgamos
todos juntos para no pelearnos entre
nosotros. Nuestros abuelos nos dejaron
buenos consejos, porque no solo los
hombres del clan kytymaräha mataron a los
ahnápsÿro; Exynwyhÿrta dijo a nosotros que
cuando salimos juntos nunca tenemos que
pelearnos entre clanes y hermanos y
cuando uno necesita ayuda, los otros
deberán ayudarlos como hermanos. Y
cuando un hombre o una familia se mudan a
otro lugar, no tienes que dejar de ayudar a
tu prójimo; nuestros abuelos pusieron las
reglas para todo, también para cuando la
gente del pueblo se muda a otro lugar;
cuentan que se le pone a un anciano al
frente de la mudanza como un puntero y
uno por uno cuida de su gente para que
nada malo le pase. Pero hoy, a nuestra
nueva generación ya no le interesa ya sea
un viejo o un enfermo o un niño; ya no les
interesa nada, las personas de hoy hasta
pueden dejar morir a algún familiar, pero
nuestros antepasados fueron muy diferentes
jakaxym ielo ör ext hör pork nahu uu eiok
poruwo ör ulu, otybeei waa tymychära uhe
ör abio ono öi yrmychyke ich waa tymychära
uku ör abio tokolyke ich uu ylarz ich otasym
wyrz hnakyrbityt iet duhu olope otokole xy
otsakaha tymcher ör ahyr, ata neich ör abio
otäacha ym tybeei örni nahu hech oim ör
nuu ono oi yrmychyke hn kuchekyx, hn
kuchek dasÿra ör ich eiok aabo ienio otoi
heke ich wyr otsakaha ör ahyr yrlarz tybeei
örni sonteu uu hnakyrbityto nant uu yrmych
exylo otäacha, yrmych yxyro oteechaka ich
yr sien uum urz hnakyrbito uum ich nahmur
xy bolylo otylo pork ich ör odelyke ich oriök
delyke, ese uk os tubuhu uu ospybo ör ynep
iehnoko ich ohno odoto ochur deiktío wyr
hnakyrbityto heke ör ext hör ie numuko uku
ylarap ich ioterlo, ie noim waa ylarap ich
ioterlo pork eiok poruwo akylio um oSÿr wyr
ylaro, hn oSÿr wyr ylerebe, pork he ul
odyyrkyke hn abeilo örlo hn kuchyt chyy hn
o hnakyrbitak aseu uu kuchyt errzyke ich
exy pykaap wychy ylarz uhe ie num datyk
oSÿrnie ör ext hör antor wasaklo eiok xix
jakaxym ie eiok kychy ich eiok arahabo, ich
iex eiok nihiök sehe tuu ërno anühwo
pahwoso iok ich ie iok yrlapetyk hne iok
ylarpo uhe os ylaro heke titym olak he olak
ystpo ich atylylpo naa uku eiok nihiök nehe
hn iex tita anühwo par ërno, hn ërnoko hn
hnamyhy odapur, olak ich ontylo hn
emchaha olak är titym olak deech iet na
jewyxyr ör ahwosopo ich nap titÿm olak tuu
dexypo uku tymychära uhe sahmür uu
hnakyrbich uhe yratax wichy uhe eiok
poruwo ochytak tienyh chyx waa tymychära
waa he chanys nanyme hn xuu uxyy uhe
xuu paujata xuu, oxuuke hn otöhwa otseia
dyt hn otsyy paujata xuu, oxuuke hn otöhwa
otseia dyt hn otsyy pauchata xuu, xy ör yre
uhe oxuu hn hnakyrbityt ytspo uhe chanys
uu dexybich yrahta,tsánys uu dexybo ör
yrehtetsánys uu dexybo ör yrehte, ich oxuu
teu uu eikarta tär, uhe yre uu xych umühu
uu dexybo ör yrehte ör arhy, ich uu ylarz
ochun, hn otatym uhe huch xuu ytsorz
omühu dexybo ör yrëhte ör ichu ylarz xuu
ohnoi, ochyx wahachaka hn oxie oteu eikata
tär oxuu ebicha oxuu toky esepyke nat oxuu
topa,
ie uku hm oduhu tokolpetyk, ich
oxuu topa, hn otöhwa otseia wyyrz uu data
ör dech otsyy mei he teu kychata taryke
a las personas de hoy. Cuando se mudan
siempre hay alguien que cuida de las
personas o de sus cosas y siempre están
armados para cuando cualquiera que
tropiece por el camino, ellos matan a los
intrusos. Cuando alguna persona duerme,
uno va junto a ella y le avisa para que
duerman todos tranquilamente, porque él
cuidara de todos y los vigilará toda la
noche…
Los antiguos yxyro siempre han hecho estas
cosas, eran bastante solidarios y unidos; se
querían y se amaban mucho, pero los
jóvenes de hoy están muy mal y ya no
ayudan a los viejos ni tienen compasión por
sus semejantes. Los ancianos yxyro
siempre compartieron las cosas hasta iban
a la cacería juntos, todos los hombres, y
todo lo que traían lo comían juntos; el que
tenía la suerte de matar un animal en el
monte, compartía con todos y traían para
sus familiares… Pero, la nueva generación
ya no usan las costumbres de antes, parece
que se olvidaron de los consejos de
weteräk; cuando uno tiene una cosa
esconde del otro para no compartir y esa no
es la forma en que vivían nuestros abuelos.
Los abuelos de antes eran buenos; todo el
tiempo debemos hacer como ellos: hacer
que permanezca una buena costumbre
entre los yxyro. También las mujeres cuidan
de la casa cuando los hombres salen a
cazar; el viejo reunía a todos los jóvenes
para que no salgan a ninguna parte. Dicen
que tenemos que cuidar de nuestras
mujeres, porque el enemigo no tiene hora y
en cualquier momento puede arrebatarnos;
las mujeres de antes vigilaban la casa y el
campamento hasta que retornen los
maridos y recién allí, el anciano deja a los
jóvenes salir a pasear o dar una vuelta por
la aldea junto con sus amigos. Por eso, mis
queridos hermanos, cuando ustedes ven a
una anciana no se burlen de ella, solo
tienen que ayudarla en lo que necesite,
porque como dicen los consejos de nuestros
ancestros: si tú tienes algo que compartir
con el otro, compártelo, ayudémonos los
unos a otros, porque somos pocos y todos
algún día tendremos que morir.
Quiero
hacerles escuchar mis consejos, yo no soy
viejo todavía pero a la vez soy viejo, pero no
eikata tärk neruke ich man toi ojichyke ich
etan ich xy datate ör deit xy oïer ur huchy xy
tienyh ochysym pork xy chyseu uu dexybo
ör yrëhte ykio, hn waa apybityta yspo heke
oiei uku ör yka ich chyx otoi chychyx,
ör
ext hör ör antor jyrkyhylo per ie iokörlo uhe
myhnüwo erto uu eiok poruwo ör ahwoso,
uku ylarz uhe dypwa ich alei nymychyhy ii
uu hnakyrbityk hn waa apuwityta, ahakörlo
uu kuchyt par olak ouchom ör antor hn ext
hör hnakyrbitak wosaklo par ërlo, anühwo
uhe ojitym olak ich emërlo hn iolyxyr ie
daknyra uku wehelyxyr yr ahwoso, yr aklie
anühwo uhe tatym ör heke ich par uhe ërno,
ör antor ör ext hör, uhe olak chihi lektío xy
olak eiuche nahu kuche.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Nypúuta
Yxyr Ahwoso
Ich tiita waa nypúuta wate de tobwich
ospach wychy nypyta de nypúuta xy nymych
uhe Debylybyta waa he otsyy opyporo waa
he zoraka ich ochyñoir Debylybyta, ich nahu
oxiör kuche ese tobwich ich oxiör waa he
otsyy nupu nypúuta de pix uku tobwich
ebich ie chyhy yhytpe de pyx uu ebich, hn
ochybyte waa wachyta waa nypúuta, ich
ochybytychy wachyta hn ochysä uku
nyhmich oxuu yso waa otse nutru, ys waa
nutru waat huextych ys wat xy núpur ochysä
uu uhuwo hn xy oxu turïap wate otsyy
nupuu ahnápsÿro iere hn wate os ie weteräk
tormyhy nampe, hn ie otorhy, hn weteräk
sowe pork hno nyrmyne teu yre, onoku uu
uhii tär yrpo onok chyx aat tata, otsyy ie
weteräk do dóter asa nypúuta wata uu
ahnápsÿro doter uku xix ono
po taak ich
masaha asa nypúuta chiuhu wyr ich hno
quiero envejecer y por eso les cuento estas
hisotiras antes de que todos vayamos a
morirnos, para que alguien quiera contar la
historia puedan hacerlo sin problema. Yo,
quiero que escuchen y guarden en sus
oídos y en sus corazones; también yo
recordaba sobre la mujer traicionera que
ama a los hombres que poseen viviendas.
A los hombres, a veces, no le gusta esa
clase de mujer que roba maridos; los yxyro
antiguo mataban a esa clase de mujer y
después dicen que tuvo un derrame y murió,
entonces, sus padres ya no pueden hacer
nada. Hay además, a hombres que les
gusta las mujeres que tienen marido; ellos
también matan a ese hombre y cuando ya
está muerto, ellos dicen que de tanto tomar
la miel la cortó la respiración y los familiares
ya nada pueden hacer… Por eso, esa clase
de hombre no tiene perdón, porque para
hacer bien las cosas, tienen que hacer lo
que dicen los viejos y tiene que obedecerlo
a un anciano cuando le ordena algo.
Hermanos y hermanas, escuchen lo que
nosotros contamos, porque no somos
mentirosos. Lo que contamos
viene de
nuestrsa raíces y cuando estés en cualquier
parte del mundo, siempre recuerda estos
consejos. FIN.
Traducción al Español
Yo les cuento de la nypúuta que está en el
tobwich. Esta nypúuta es como la tierra que
cuando hacen la ceremonia Debylybyta; es
como la clave de los ahnápsÿro para salir a
buscar su alimento y hacen con tierra y
ponen en dirección del tobwich o si se le
pone a su derecha y le hace con tierra,
parece como un horno que cavan en ambos
lados y esa nypúuta es la clave para los
ahnápsÿro que no permite a los weteräk que
tosa ni pase por donde está la nypúuta
porque puede que el weteräk tenga una
enfermedad de la piel; por eso, los ancianos
no quieren que los weteräk jueguen con esa
cosa sagrada porque son de los ahnápsÿro,
que son para salir en busca de su comida
porque ellos pasan por allí para salir del río.
Esta nypúuta siempre está en el lugar
sagrado denominado tobwich. En tiempos
tokolyhy onota otsyy chyx ienyx waa
nypúuta uhe de tobwich chyx ierryx wata
ahnápsÿro iera otse eiok poruwo dekite asa
nypúuta ör yre otechäha uhe ochyx wate ich
oteche, otechysyke ich otara wat woso waa
nypúuta
uhe
ich weterë
ochycheu
ochymytyke ich eiok poruwo otechäha otära
woso par uhe ie uu oso huertpa, xy ochysër
per xy ie bei otyr wat nypúuta ani debylybyta
satyke debylybta nioke per xy xyx abei wate
owa nypúuta xy nech ota uu osdii tara uu
eich xyx tienyh sakahachyx wyr xy
ahnápsÿro ier oulo hn he os chyne wyr
ahnápsÿro kite un wyr ahnápsÿro waa ext
omuar soly hno eikarlo uhe ohnoni ich toka
olak eïarlo uu ör ynymio hn uku tuk uu
ahnápsÿro uhe yre iatyke ich owa par ich
ekyr owa hn emiechyp waa yr hueta, soly ie
uu wate oweta pata chyx uu wat awueta
esen, otsyy eiok poruwo uhe ochype ör kite
otsyy tybii ör otsyy xuu tybii labich kite, hn
xuu wyr abich yhnäpso otÿr yre yxyro
poruwo, otsyy in tytyra ör wueta, tytyra ör
wuetaka ich ii oxuu set uu ahnápsÿro
ynymio uhu, oxuku, soly umo ör soly owa
tuk datytyke soly tuu wioo ich eie xioköraha
yhnymich tytyra hueta wychy ich yhnymich
otsyy esep, uhe ich xyora ör wyr tytyra ör
wueta hn tytyra ör ahwo ich otía wyr, yr
yxyrpyk uhe xuu wyr wakäkä ich yre chyx
tía, uhe oxuu ör falta uu Wakäkä ich ochiuhu
ñunsur par ii waa Wakäkä bahluta, heke
wyr ext hör uhe de nahukite hn depiwyxyr
uhe tër ojue ich oriök ojymyt oriök tykyra
ioklyxyr deporkite uhe eiok weteräk ni hn
ochybyt oriök, hn iok poxÿraha, heke uu
Keimo dale uu dyhlich uhe dale hn wyr otsyy
wabo, wabo dalyke xy osier sepesa dyhlich
ichy ochymyt uu kulchylo hn uu casí par he
ochuxür waa kasta ohnoi otseia waa
pohluuta
par hno he otola hn ierry esep
ich ie ojÿra ulu yr per xy otechym uhe
oxioköraha oriök uku oxioköraha oriök waa
uluuta ich oiechum hn oialy oriök ymaa
yxuwo ychy oiulo oriök ymäho erze wyr
Keimó hn ojytatkor nos wyr ich ojukie heke
uu oialyke borzo iapaa weteräk onymyt yre
ich poxyräha chymyt yre ich olakyke wyr
nypo, odalyke ochybyt tobwich yke iuwyrke
ich ojymyt oriök uhe wyr tur keimo hnu
huebich os dalyke, hn dyhlak, anlyke ich
iewo dalpo, hn uu yre dale ië dalpoko ich
de los antiguos yxyro, siempre contaban
sobre la nypúuta, respetaban y admiraban a
la nypúuta porque es la clave de los
ahnápsÿro. No tendrá mucho poder la
nypúuta pero hay que tener cuidado con
ella, porque al culminar la ceremonia, los
yxyro deben cuidar el lugar sagrado hasta
que salga una planta en lugar de la nypúuta.
Esta es la clave de los ahnápsÿro y cuando
los yxyro eliminaron a los ahnápsÿro, la
diosa Exynwyhÿrta dijo a los yxyro: desde
hoy, ustedes deberán hacer la ceremonia
ritual porque han matado a los ahnápsÿro;
desde hoy, ustedes continuarán la
ceremonia… Cuentan que cada yxyro que
mató a un ser mítico tiene que llevar su
forma de actuar en la danza ritual, debe
imitar los mismos gritos y las mimas
mímicas. Después, la madre creadora
Exynwyhÿrta, llamó a su marido Sÿr para
que llame a todos sus hombres. Sÿr dijo a
cada yxyr lo siguiente: si tú has matado a un
ser mítico debes actuar como él…
Entonces, Exynwyhÿrta consagró a cada
yxyro su ser mítico para que lleven bien los
gritos de sus hijos. Si un yxyr es el Wakäkä,
tiene que ser solo eso y aunque no esté el
nativo tiene que esperarlo hasta que
aparezca y le de su poder. Por eso les
cuento mis hermanos, hasta que exista los
ahnápsÿro, hasta que haya una ceremonia
por realizar, nosotros nos preparamos para
la ceremonia; yo sé, porque estuve con ellos
y a ese ser lo representa el clan poxáräho.
Por eso, cuando salen los seres míticos
Keimo, estos salen de noche y los demás
seres míticos, esa misma noche se
preparan los Kymychulo y los Kasy y lo
llevan para hacerle la pintura corporal.
Luego, dan a una viuda para que no llore
cuando estén de ceremonia. Esa es la
representación de estos dos seres…
Nosotros no sabemos, a veces, lo que pasa
con los ahnápsÿro y justamente por eso
miramos para entender y poder combatir
con ellos; pero estamos contentos de tener
a enemigos como los Keimo, que son
nuestros oponentes en la plaza ritual o
harrä. Cuando salen para buscar ropa de
los ahnápsÿro, todavía no están preparados
los weteräk, pero nosotros ya estamos
listos. Y cuando salen los dos primeros y los
irisen ichy toko wyr uhe ich nochará, ichy
momyt iïa, nomen wyr uhe ich nachará, ichy
momyt iïa, nomen inaka par tära wyr odo
ichy uhe techym wyr poxaräho seem uu ot
sohwa uu posyrenychy, ich poxyret yzpo
sohwa uu dakyrbo um tÿr owa dyke pukuta
erze wyr tienyh oi ie, erze wyr he oxiörni uhe
dekite, chyrok ör uhe tienyh ör yzorz pork
ich wyr ñursuro poxaräho otsyy oxuukite
erze keiuwo heke otía ör yre ich ochukure yr
hn otii wyr woso otsyy namuch uhe depesa
chyx poxaräho ör wyr erze keimo tienyh
odoterie ieh iehu otära wyr olo nohmet ie
uku nohmyt ie uu ebichyke hne sek dewyr
eiok poruwo ielyh onynchehe yre uku kuchyt
ie yly xy tykynäha duhu hnymich yr tykynäha
xy tykynäha ie dulorzpe uu eiok porz uhe
tyrët pork xyx wyr xy ysa uu uhe ochypteie
pork anühwo, ochyxechy hn otära ie oduhu
datyk kära, uku nomÿret uhe chymyt yre par
chycheu uu keimo olo ich keimo kymyhy 20
uhe dale chypëesa ichy ylaro otsakahat omo
otsyy aluwa erze hnymich, hn orra wyr
keimo ano, ör yr ie on takachym pieïer chyx
echym deiktío aseu ära ebyte aner, ie uu
datyk kai ich sep uu eiok porz ie uku keiuwo
uhe tära uu tobwich ebich ich ie uu ebich
sonteu,
dert chytër yre Keimo ich chyxeu
uu wuebich
oxt tokolyke iehii sonteu
chixeu uu aach täraka, tara wyr yr wano ich
xuu aanie ata ïek chype, chyneyryke uhe
chypëesa ich osonteu oxuu sohmÿra, ieke
ich otybii wyr poxaräho ichy ochymyt yre,
poxyret hnomÿraka ich Keimo ahrina töhwa
hn akumes hn osier wyr ahnápsÿro osier xy
yxyr nohmyra uhe poxÿra öie uhe öie hne
aty he osyhnie, osyhnie hn ohnopoko ich
sehi keimo myhnüwo sehi uhe ör yre osehi
ich juwyr hn uu hose otsahmürie ie odytakie
petyk wyr poxÿrat xy otsahmürie ie odytak
datyk
ör yre erze eihnapso poruwo
wyxyr uhe oxiörkite xy oxiökor uu kuche he
xy yso ör yre ochixeu wyr kuche he oxiör
uhe xusorz extawÿrta
hn ehiokörlo
pork xy olak ehnyn örni heke xyx ehiokörlo
waa ör yluuta ie ermysylo ie uhe ehiokörlo
ahnápsÿro waa yluuta uhe hn ie uu
tymychära datyk waa he olak yrahta ie uu
datyk dyraha xy namyhy he pehëer he
namyhy olakke he pehëer hn wyr he hn
syhn olak ich ie oso yrich xuu pylyk täacha
syhn oso heke otola
waa ie oduhu anüwo
otros seres ya se preparan para salir. Una
vez que salen los primeros tres seres a
representar, entonces, trás de estos tres ya
vienen varios de los Keimo para simular
como un juego de fuerzas y uno sale para
atajarlos con los palos que traen estos seres
míticos. Los poxáräho ya están preparados
cuando los Keimo muestran sus palos. Y
allí, los poxáräho muestran sus músculos y
su fortaleza para combatir contra los Keimo.
Los seres míticos Keimo y el clan poxáräho
deben enfrentarse, porque una evz que los
yxyro mataron a todos los ahnápsÿro, ahora,
los yxyro deben hacer lo que hicieron antes.
La diosa Exynwyhÿrta exige para que sean
así, para que se cumpla el mandamiento,
porque fueron los poxaräho quienes
mataron a los Keimo y por esa razón la
diosa ordena guardar la danza ritual y llevan
los poderes de los seres míticos. Estos
Keimo tienen que pelear contra los
poxáräho, que tienen mucha fuerza y uno se
encarga de guardar los palos de los Keimo;
por cada Keimo los poxaräho deberán
acutar como los ahnápsÿro; deben tener
mucho cuidado porque son varioas pasos
para respresentarlos y no tienen que errar
nada. Los poxáräho tendrán que agarrar
como si fueran ladrillos los palos de los
Keimo y no deben que romperlos. Cuando
los Keimo están listos, los ancianos
aconsejan a los poxaräho diciéndoles:
deberán tener mucha fuerza y no dejar que
los Keimo se apoderen de ustedes y los
alce con su palo; no deberán mirar a otro
lado más que fijarse en los Keimos para que
puedan tomar sus palos de combate y no
equivocarse en ningún paso; esa es la
obligación de los hombres del clan
poxáräho…
Cuando los Keimo están en el harrä o plaza
del ritual, el primer Keimo se para y agarra
su palo y tira hacia fuera rápidamente que
es como uan señal del inicio de la danza.
Entonces, los Keimo rodean el harräal y
pasa el primero y comienza a llama a los
poxaräho para que se acerquen.
Una
vez frente a frente y en posición de
combate, un yxyr y un Keimo tienen que
comenzar a luchar; y debe ser uno por vez
para la representación. Esto viene siendo
como un juego o una demostración de sus
dekitío pehëerpetyk ie otatapetyk ie otatym
tymychära ie oduhu dyrehepetyk hn ör yre
sakatör keite umo ör erëhtylo pureheke hn
erëhtylo uu piho ör weheke xix ontylo ör ich
he uhu ylorzko he olak aat kyys ie datyk teu
olak ie teu olak hn nuu wyr olak aabo ytspo
ie datyk teu ör man he uu oteerlo wyr piakat
uhe oterlo uu piakat xy ëet uu piakat ich ör
duke xy erete dybalte ör duke ëet oter iok
oter uu piho uu iakat tonse esepyke xix olak
ehnyhno olak xy täachaka aata syhn olak
man he uhe enxilpixi ie oterlo wyr paabo ör
yrhmio ör iakat ör ihïsyt hn enxylpixike xy
olak aat kysyke hn wyr olak aabo ör aabo
kysyke ie oso joköorz iex nihiök wyr oso
joköorz tuu sahäam olak pork ich xy tukumo
olak uhe eiokörlo uhe ich oom con iok pork
ich ie ioterlo wyr piho wyr ör iakatpetyk ör
uhe ihïsytpetyke xy ëentylopa ich olak
ichxyp ör yre heke ese he os wate he ihïok
deio os wate he sarhäk wyr deio xuu
chykëhe deiktío heke uhe sakat eiok hn
sarhäk eiok, sarhäk eiok, hn sarhäk eiok
ykio ich sakyr eiok ykio ich kuchy iakat eiok
toi he sytak eioky hn ata he jyty pork yre ie
nahmürpe uhe ioter yre heke eihnapso wyr
eiok anühwo eihnapsabo ylarabo iexy
ochyhmër dyke otyke chykëra dyyrkaptyke
ich xix chykëra hn chykëra yr eiok waa yr
eiok oorra ie dyykër os kynehetpe wate asa
chykër wyr ahnápsÿro ïia wyr ahnápsÿro he
konsehet teeche konsehet iex ode ele aahle
iex konsehet tienyh chobyt owa iok hni
konsehet chobyt iok hna per tykyraha uhe
xix iex takaxym ör yre iex de ör yre iex
oxiokörahak ör wyr kuche heke uhe jixielo
uu kuche ör antor ör ext hör ie iuhulo iich
uhe ioterlo ninxilo pixo eiok par ie datyk teu
eiok ör wyr eiok ihaabo uhe ode.
fuerzas y poderes para los yxyro y los
Keimo; cuando termina el combate entre
ellos, ambos se saludan respetuosamente y
se quieren. Los poxaräho son nuestros
paisanos que hacen cosas lindas. Los
poxáräho son el clan que llevan a cabo
estas ceremonias al pie de la letra, porque
hacen caso a las recomendaciones y
mandamientos de la diosa Exynwyhÿrta y
los lleva a la práctica siempre. La madre de
los yxyro siempre dice: ustedes, tienen que
hacer las cosas bien; deben representar al
detalle el origen cada ser mítico, porque
fueron ustedes mismos los que mataron a
todos; y de estas cosas nunca una mujer
deberá saber o conocer, porque ellas si
saben por algún descuido de los hombres,
pueden sucederles muchas cosas malas,
como enfermedades que nunca ustedes han
visto. Si ustedes hacen bien estas
recomendaciones sagrdas, yo, Exynwyhÿrta
siempre los cuidaré y no les pasará nada a
sus hijos, pero si hacen algo malo se oirán
los gritos y los hijos de los ahnápsÿro
saldrán,
porque
enviaré
muchas
enfermedades. La diosa madre de los yxyro,
cuando se percata de que no fueron
cumplidos los mandamientos, entonces, lo
primero que hace como castigo a los nativos
es enviar en la tierra las peores
enfermedades. Cuando la diosa madre
Exynwyhÿrta se da cuenta de que no se han
cumplido las reglas, entonces, maldice a
todos los yxyro, producto del cual tarde o
temprano siempre morimos… Por eso,
nuestros paisanos cuando sueña a
Exynwyhÿrta ellos cantan; hasta hoy existen
chamanes poderosos y uno debía curarme
para que pueda darle sus poderes. Hasta
hoy existe nuestra madre Exynwyhÿrta,
quien es la que ayuda a los chamanes en
sus cantos y sus poderes en beneficio de la
aldea. Los yxyro, no debemos nombrarla en
vano ni burlarnos de su presencia, para que
nosotros seamos sanos como todos
nuestros hijos. FIN.
CASSETE N° 2
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Yxyro ör orra
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Eiokolo uhe dolaha tatym iokkite xyx eiok Antiguamente éramos numerosos nativos...
kyhnïa kite yxyr porule, ich oso yso nyhmich
ukult, uhe os kyhnïa uhe ielyh tukumo nahu
eiok poruwo wyxyr wyr ylaro wyxyr otsyy os
kyhnïa keite xy ör ytso hnymich os jee odix
uu otepe hotse uhe ono odale yrmo ich nihio
ie ospybyr odale wyrz yrmo iehwo xy ie
ospybyr nix he os arahbo oou datyke uhe
dechyke omasaha ochyxtaa oxuu deech
nohmyra ochyna uu pozÿro uhe dechys,
ylchyte,wagärt deio, armito, nytile, uhturhwo
ochystaha uhe dechys eiok poruwo ie
dyrehe dabysaptyk, ich ie odix uhe oteupe
eiok poruwo ochun waa hwota waa he ier
ytso uu hwöho ebe, wate iuhulo wee nahntu
hotse hnomet chixeu xuku uu dolaha uku
dolaha lyxyr tata xutsorz, otsyy hnomet
chixeu hn xuu ich teu, otsyy uhe teku syhnyr
wate wyr hnantuta ich nioxyt soly ich tetpa
esepyke ono osedie ich oteu ich xix os poxt
wehe hnantu heke titym olak uhe ytso uu
hnymich ie eiok wyr poruwo wyxyr ie os
posatykyx otsyy eiok porzyke tëhe dekite
chixeu uku uhe xy ie dyxeu uhe teku nëhe
techym waa poorz ukul poorz ylaro ukul
ochixeuku hn chypechyr chuküer chypechyr
xuu ytso uu parïa ochyse hn chypechyr hn
om uu iehwo soly ahylo hnykaa iokort hosyt
hn anys wyr hnykaa hn arho hnykaa hn
olhao otsyy eiok poor oxierho, oxierho,
oxierhoko hn xuu ochix otsyy ochix iehe ele,
ie ele ahlepetyke uhe jixiklo ich ieähalo uu
kuchyt uu kolador hose eiok poruwo
ochyster wyr dohobyk uku hotse pich iür
otära hotse ochixeu ielo wahacha xy
ochitser ochyr namynta ochiuhu ukul ich
oxuu ii uu hnamon ylarz ukul nech dich hn
oteu ör uhe oches uhe oxutsorz ich tete ich
owych oom tonse nos wyr oteu ytsorz ich
otsedie deke xiokör ich wyr ytsypo teiäha
hnamon ylarz ukulo wyr ylerz uhe ich ukul
dyts hnamogot esepyke ich hno oxieruuu
hnykaa deiktío hn oxuu wyr ïa otsyy eiok
pooruo ör dosuhlo ie otsyy oskaaptyx xy
eiok poruwo ochykëhe yrmych ode hmont
eiok poozri hno os kal uhe ohnoko uhe par
oi yrmychyke ich hno otsakachys uu
osehekie otsyy ör pyt sakahachys otybeei
uu dyyti xy ör pyt iet hno ïi yrmych ich os
tolo heke erze eiok poruwo wat wata eiok
kacha wyrta hnoie durxuro xy yre hnoi
semyhy taree deech petíata hn taraa uu pyt
iet xuu osier ich toka ahnápsÿro iet hn japaa
el que me contó fue un anciano yxyr y su
nombre era Dolaha. Este anciano fue quien
dijo que los yxyro eran numerosos como el
polvo y nunca había visto que los ancestros
fuesen tan numerosos y no encontraban
nada para comer, no había comida para
todo el mundo, porque había mucha gente.
Nuestros ancestros iban a los grandes
bosques para buscar miel y otras cosas,
pero cuentan que había poca miel y no
siempre encontraban en los montes, porque
la multitud era impresionante y los nativos
no llegaban a encontrar suficiente comida
para todos. Pero dicen que siguieron un
rumbo hasta un monte más grande, el más
grande que hayan conocido hasta entonces,
y cuando llegaron allí, se percataron que
había animales silvestres y peces en los
riachos, como anguilas, paku y otros;
también encontraron venados, tortugas,
muchos animales de todo tipo… Pero dicen
que un día, los nativos habían acabado todo
en poco tiempo, no dejaron nada. Nuestros
ancestros ya no sabían qué frutos comer;
cuando uno de los abuelos escuchó a una
rana cantando y su llanto era muy agudo y
triste hasta parecía el llanto de una vaca,
hasta que uno de ellos fue para buscar a
ese animal. Me contó mi abuelo Dolaha que
un hombre tomó, mató y comió a la rana. A
aquel hombre le gustó el sabor de la rana y
lo comió todo; dicen que no le hizo nada y
dijo: caramba, es muy sabrosa esta rana…
Después, todas las personas del pueblo
comían las ranas muy gustosas como si
fuesen un manjar y era su comida favorita;
cuentan que había uno que no comía y
decía para sí: como es posible que las
personas de mi pueblo puedan comer ranas
vivas; luego fue al monte y observaba a los
árboles viejos, cuando le dio por antojo
tomar el polvo de un árbol. Cuentan que
aquella persona nativa sacó el polvo del
tronco viejo del árbol e hizo una fariña.
Parecía una buena idea antes que comer
una rana y ordenó a otros hombres para
que junten las frutas de los algarrobos
negros. Dicen que juntaban los frutos del
algarrobo negro para después hacer fariña,
un pan nativo. Como antes los yxyro no
tenían colador, entonces, usaban la cáscara
de un palo viejo y cuando llegaron a colar el
uu yxyr pixt dixtpe ieuwychy yxyr per ich
chykurehe yr
ich ahnápsÿro uhe tata
ahwoso ich nix toko weteräk ochixeu erze
wyr he oiumo chyp uhe onihikör uhe eiok
poruwo ochier ie odatape ahnápsÿro warryt
dotehechys, uhe ahnápsÿro türke xiokör
wyrke yrmo xyx otola weteräk ich xy
oseihnanmo otechym waa kacha wyrta uhe
juwyrke ich oxym uu weteräk os waa arra
kacha wyrta kan he os do umo olotyk xy
eihnapse yxyro ich xy ochukwueraha yre
wate ich ie oierehepe uhe umo oriök otsyy
hn ata dechole ich tienyh oniör uhe ylaro
oxutsorz ich ojios dyhlak data xy oiärak wyr
woso he aldose dyhlich ich oïhmsÿr ich toka
iehwo otaacha par otära ylorz tohwa ör neix
dechole hn maa otaacha, heke os ele aahle
ich sehe ie nihiör petyk uhe os ie os kasa uu
ylarz hn waa ylara, ich uhe iohmyno waa
ylara uhe owych käar ich ie iosorz petyk xyx
ioterlo ie iuuh ylorz eiok weteräk otsyy
asykyta iehi nymych heke iuhlo apybityta uu
hnakyrbitak ich ör wuhtuo otsyyweteräk uhe
sobyro delo wychy pork xy sahmür kuche
tetó pork wyr uhe sobyr uhlo pork osaham
uu tetë ich ier osär uu opoxt ich ier otsyy
ieweteräkyk do teu uu opoxt pork yre yr
hnakyrbitak oruhwa par uhe takaxym wyr
ylaro dyxeu ör ybio oriök uhe ich oiukurehe
oriök uhe tyskër daabo oiutür oriök owych
xyx oiechym uu ylarz uhe xiokör ylarz uhe
chyrok oriök oiährak waa kacha wyrta nat
dechonym oriök oxuu oiusaho niogot par
ochuxür oriök oxiör uu os ynpor dypy wyr
oxuu hname otier hn oxuu ytso kuchyt uhe
ochur anër hn arhora eikybe hnomyra,
hnomyr uhe ochybyte ani kyys xy oxiör otsyy
hnakyrbityk uhe xiokör wyrz, ich uu doxypo
xyx tÿr dyt man he hnakyrbityk uhe ie nihiör
wyr petyk uhe tola uu tysaho uku tÿr ie
doxypyrz ie doxypytyk tür ör petyk pork
ahwoso akalie xutsorz um he uuweteräkyk
tolo ue tür ich
ie doxypyr hn ie os telatyk
man heweteräkyk türke ich xuu uu dyt aila
ich xyx doxypo täacha uhe kyhnïa wychy uu
osakat ör ich otatym ör oriök ojityla tykyraha
pork nomo oïo yxtío ielyh oñomo uu ör
ixuhwo orra uhe ich dekite ich
eiok yxyro
ich eiok iex de hn ie ahnápsÿro xy pur
eihnapso pur yxyro otsyyxix ii eihnapso ichy
oteie pork iet de harrz kynäha iet de arz
kynäha, iet de ahwoso kynäho, iet ahwoso
polvo de la fruta de los algarrobos negros,
luego lo ponían o lo mezclaban con el polvo
del árbol eslabón, hasta convertirse en una
apetitosa fariña. Se dice que desde aquel
día, los yxyro tuvieron una nueva comida,
una fariña silvestre, y la comunidad entera
al ver que podía hacerse esa fariña,
entonces, hicieron lo mismo. Salían para
buscar árboles viejos y encontrar el polvo
para hacer fariña; nuestros ancestros han
sufrido mucho por el hambre y no tenían
nada; sólo vivían en el monte y cuando los
hombres buscan comida, caminan grandes
extensiones de bosques y siempre dejaban
a unos encargados para que puedan cuidar
de la mitad de la población para que nada
les pase. Por eso, nuestros abuelos dicen
éstas son nuestras raíces, siempre fuimos
yxyro, y en aquel momento no existían
ahnápsÿro y los yxyro siempre peleaban
entre sí, llegaban a desconfiar de todos,
porque no hablaban la misma lengua y
cuando entraban al monte más grande,
donde habían muchos animales y otros
alimentos… Los yxyro, de un bando o de
otro, no querían que los intrusos entren en
ese lugar, porque algunas tribus prohibían
que se mataran a mansalva a los
animales… Decían que todas las tribus
podían hacer uso de los bosques, pero
nadie debería abusar de ese lugar porque
los yxyro son numerosos y llegaría un día,
en que acaben los frutos y los animales
silvestres. Los yxyro decían: no dejarán
nada para nuestros hijos y nuestros nietos.
Teníamos a nuestros abuelos, que pelearon
en una gran batalla contra otros indígenas,
pero no supimos nunca si fueron contra los
ayoreos o los kayobeos. Y dicen que
cuando pelearon los yxyro, masacraron a
sus enemigos hasta ganar la contienda; y
llegaron a expulsar a los enemigos de sus
tierras y de sus posesiones. Una vez
ganada la batalla, los yxyro se quedaron y
se afincaron en el lugar donde había
muchas especies de animales silvestres.
Los yxyro vivieron en aquel lugar sagrado
que había sido recuperado en una gran
guerra tribal. Mi abuelo cuenta que vivieron
varios años allí, pero un día, los demás
grupos de otra etnia reaccionaron contra
nosotros por haber eliminado a los
kynäho tonse nehe oteiej kal uhe ochix
wychyx uu yrmych bahlut uhe doxypyt otyrät
ör ospybyk okyhniade ich wyr yxyro otsaräk
otsyy wyr odo erze he iahnynor iasyrlo par
odo pork dykychy ospybo kyhnïa hn anühu
oterët hno debuhu lyka hnoko ie eiok iho ie
oteelatyk nehe hör eihnymo tienyh jukulo
iahnynor eiok poruwo oi wyr dipyt ietyke
kymyhy ketiutyke kymyhy dihip kynäho hör
moro oteie otsyy os oteie, oteieke hn nehe
eiok poor osahn ör otsyy heke ich osaräk
wyr hmont pork wyr ese yrmych bahlut xy
iuwyr ahmürmo, poihgot, alybe, hn wyr
asykyt türiebe, intypor ynermito wyr he
osaräk uhe dechys otsyy eiok poor
odebuhuchys ör obylo osahnwyr namaho
wyxyr odebuhuchys ixy uu jewo um soly
ynäapo ie jasÿr örpetyke xy osatsÿr eiok
apix jukui jatsÿr ör ich nixii otymia eiok
poruwo wyxyr ich marö otsatsÿr eiok poruwo
wyxyr otsyy xix oteiekite eiok poruwo ich
uhe os kynihkite ich os oteie pork ich
ahwoso kynäho, hn wychy ahwoso kynäho,
hn ich ahwoso kynäho xy oteie otsyy oteie,
oteie oxiokosie hmont eiok poruwo anüwo
yxyro ostyy xy ör enito hn osahn ör, osahn
ör marö hn ie odekxyrpe hn odexii xi ohno
ata he nepurit pyt ohno otara wahacha ese
uhe hose kohäch uhe de wahacha marö ode
os otara wyxyr yxyro ese ich ohno ata
wahacha boliviapo osahnyr moro ör ehnito
ich xy oteie eiok poruwo ie ör pohnüta wyxyr
eiok poruwo ochynie uhe porpyk hn waa
hose asoro, hn alybo hn ochynie arpor erze
wyr he ör olo, os ie ör pohnüu nihiok uhe hn
os poruwo dekite ie ör pohnüu wyxyr hotse
eiok poor xix yr ese noma hno teiäha
aachyke hnoi asöra par he chicheu wyr
doxypyt chyra erze wyr he ör yre otaakyke
wyr chÿra ör asör hn nehe eiok poorzyke
tëhe akuertapo ohno ohnaspo ich soly iuko
jytyrlo wahacha, ohno jewo chexy jewo ohno
osäwa yre eiok poor ohno okära deiktío hn
eihnapso erze uhe ochexyke yxyro ostyy
uhe ochexyke hn otsyy olotehe iërkyhychy
ese moïenehe uhe ele aura os chykëra uhe
pytin toute per marö xy os Petintouta man
eiok iuhulo pytin toute hn tixni ese pytin
toute marö ochowi iokni yxyr iok dyhylt uku
antkite odebuhu eiok poruwo wyxyr ör
ihiuwe hn otsyy esep ichy otsyy wyr oïm ör
nëer wahacha ich xy ono ichy oiehe ör nëer
enemigos; los hombres de la otra tribu
querían venganza, querían ver correr
sangre, como nosotros hemos matado a sus
paisanos… Nosotros, ya no queríamos
pelear y los otros yxyro nos echaron de
aquel lugar, cuando vieron que teníamos
pocos hombres en edad de pelear. Fue el
momento en que el hombre más valiente de
nuestro grupo dijo: no puede ser que
tengamos que enfrentar a los otros yxyro…,
pero si no hay otra alternativa, nos toca
hacer un atropello y eliminar a todos. Dicen
que se enfrentaron de nuevo entre los yxyro
pero no había caso, los ybytóso ganaron la
contienda; y siempre hubo contienda o
enfrentamiento entre los yxyro, de uno u
otro clan, porque no hablaban el mismo
idioma y además ya existía una gran
rivalidad entre los demás nativos de la
comarca. Cuentan que los nativos ybytóso
fueron detrás de sus enemigos hasta muy
lejos y no retornaron por un buen tiempo…,
hasta que llegaron muy lejos, a un lugar
denominado Nyp Wyrch, que se situaba
detrás de grandes cerros, muy cerca de
Bolivia. Cuentan que hasta aquel lugar
persiguieron a sus enemigos, matando a los
que alcanzaban o hiriéndolos. Los yxyro
siempre se caracterizaron por ser guerreros
y valientes, defendiendo sus tierras
ancestrales. Aquellos nativos no tenían
armas de fuego, pero si usaban sus armas
tradicionales como el olybyk, parecido a una
espada pero de madera, hecha del
quebracho rojo. Poseían también otros
objetos de guerra y eran diferentes armas
los que tenían. Nuestros ancestros usaban
esos instrumentos de guerra para matar
animales y todo ser vivo que encuentren por
el camino. Es un arma mortal, porque
cuando salen a cazar, siempre llevan lanzas
y utilizan contra cualquier animal que se
crucen en su camino. Estas son las armas
que usaban nuestros abuelos para
protegerse y mantenerse con vida…
Hasta que un día, una anciana recordó a los
hombres de su pueblo para realizar la
mudanza y llegó el momento de dividirse en
dos grupos. Se dice que una parte se
asentaron dentro del espeso monte y allí
vivieron por mucho tiempo. Y la otra parte
del mismo grupo retrocedió del lugar y se
nehe tëhe he oloko uu ylaro he odix uu
kychahata tykyx oloterke wyr ylaro he oïsyt
waa kychahata odoko, hn ochytyr yre osaso
oïm uu pehet hn ohno, uu ich xy otÿret
otohwa alybo ihaabo ör siete he odix wychy
ichatoko hn ochixeu, he odixeuku eseychato
oxuu ïer ochee ier wyxyr iaka hn oloter oxuu
ochÿra nëer, wychy os hn ie ahnápsÿro xy
pur eiok poruwo, otsyy esepyke wyr
apybityte uku oloter wychy ychatytyke ich
ahnápsÿro tokolyke tära ychatyta ehet ich
wychy chinonia ör otsyy ich uu nyhmich onta
data hn niokyt tan ehet otsyy iex tokolyke
ich soly Wakäkä tyby ich chiuhu uu
tymychära poru otyrat he sehe ochoxie ie
oduhu ochoxie petyk hn soly alehelo soly ie
atylylo oriök,
oriök ahnápsÿro soly he
chyräpo olak ihiuch otyk soly sehe ojytÿr wyr
apybityta aty he ochiuhu wyr ich ahnápsÿro
ör nyhmich uhe olota nehe aty he ochiuhu
ahnápsÿro otsyy hn wyr otolo ör nehe aty he
iaka ör wyr ahnápsÿro hose hn wyr otolo
nehe aty he iaka ör nehe wyr ahnápsÿro
ostyy ahnápsÿro chyräpit olak ihiuch juko
oulok uu olak ihuch par he tehe ojebuhu
olak ahyr otsyy hn apubityta ohnoi ör xy
hnahkasör hnoo xy wyr äraxi oxuu wyr
ahnápsÿro xuu iaha wyr nëer xy öi
ahnápsÿro nehe aty uhe wych jylkaake ich
osarrz wyr ylarz wyr eiok poruwo wyxyr wyr
apybityte ör otier ohno otechym ör sol ichy
he amuhulo lyke, ör ëhe he ojumuhulo lyka
uu eiok poruwo omuhuchys wyr apybityta
ochyraha owych hn ochexy hn omo wyr
ahnápsÿro soly odelelyka soly omuhu lyka
soly asy he elyke uhe ich ojakaha soly
ojiaha olak ahyr otsyy syhyr tíaha uhe tíaka
ich uhe eiok poorzio ör barioho ich ochiuhu
ör yr ormo ie odyraha he datyk he ïi ör ie
uhe tíaha uhe uuuu...!, uuuu...!, uuuu...!hn
ykaö kynenenenenenene...!, ie os dyreheie
yle kex watyk he pork kuchyt otyk sahna ör
eiok poorzio ich yrmo höo osakatsyr yre
nehe ich aty he uu ahnápsÿro iehe uu ahyr
ie häarakax ietobwich tykyx wyr xy
chykëhechys xy chynsër chypësa pohorz
chypesa poorz data chii yr häaroko wyr
tymychära poru oxuu chypësa esepyke chyn
daabo ich dyhyrbytyke ich nopo ich dyhlak
xy hno tÿr wahacha chexy ör yhych warich
ör hno chexy, chexy hn sakaha wahacha
xuu apubita ör tëretyke hn tatym ör wyr ylarz
asentaron en otro más lejano que el
anterior. Cuando volvieron el grupo que se
había situado en el monte, esa gente nos
llamó Monene, por ser este un lugar
denominado en español Pitiantuta. Pero, yo
estuve en ese lugar, porque los paraguayos
me mostraron este lugar de mi gente, que
en tiempos remotos poblaron aquel lugar.
Cuentan que cuando partió el otro grupo, los
hombres habían dejado a las señoritas;
dicen que eran alrededor de siete
muchachitas quienes lograron desbandarse
de su clan. Y unos ancianos encontraron el
ychato, que era la sandía del monte para
tomar como agua; antiguamente los más
nacianos usaban el ychato para calmar la
sed. Se cuenta que estos ancianos no
comieron del todo la sandía del monte y
dejaron una mitad, para aquellas chicas,
quienes al ver ese gesto solidario, fueron
detrás de los ancianos. Una chica del grupo
cuando vio esa cosa se quedó asombrada y
las demás fueron para observar mejor
aquella cosa rara, pero las otras mujeres
vinieron armadas y cuando encontraron el
ychato, lo partieron en varios trozos;
algunas comían para saciar su sed, pero
otras jugaban por el alimento. Aquella chica
tiraba los trozos a sus compañeras, con la
espada de madera que se llama olybyk.
Pero, en aquel momento no existían aún los
seres míticos denominados ahnápsÿro,
solamente existían los yxyro… Después, las
muchachitas jugaban y desperdiciaban las
sandías silvestres y cuando lo hacían se
reían y se burlaban de los ancianos que las
habían enseñado que había el famoso
ychato para apagar la sed, entonces, los
seres míticos o ahnápsÿro salían de la
sandía silvestre. Dicen que cuando
aparecieron como por arte de magia los
seres míticos, la tierra comenzó a tener un
enorme agujero, de repente el suelo se
rompía y salía agua por allí; y también
salían los seres míticos y comenzaban a
rodear a las chicas y éstas, asustadas,
querían correr, pero los ahnápsÿro hablaban
con las muchachitas y les decía: no corran,
no corran, no tengan miedo de nosotros;
somos los seres míticos o ahnápsÿro, en
donde están sus cosas, nosotros queremos
ir con ustedes para acompañarlas...
iex ör ylaro sol xy tëhe ojihïtsythna ese
ychatas nehe aty wyr tära sol erze he öi
oriök sol ie ör ylhaabope xy sehe ohnoïa
eiok par he ohniokör ör ahrmio par echymlo
oriök soly he oïohwa ör hn wyr ylaro wyxyr
xix otola hör man tymychära ich wyr ör ebe
hnoi ör ii uhe yr dataky hno ïa ich ohno hn
ohno otechym uhe os ychato par uhe hno
olotis ata uu ylaro hno otechym uu ychato
otsyy otechym uhe ychato otsyy uu
ahnápsÿro
he tära eseychato etyke ich
xiokör katuta ich yr elypta tokole hose
otechymyke ychy ochexo, soly wychy ich xix
tära wychy soly wychy uhe iolna, xix tära
hnymich ich ochexo otsyy esepyke uu
tymychära poruu otÿr ich otytÿr ich wyr ie
odopety eiok poruwo otsyy ich otolo ich xy
otsakahachys, pork ich ahnápsÿro ïa ör aar,
otsyy ym wyr tymychära soly he ie hnakyrbit
uu olak ehet uu apybityte ör date osata soly
ie atym wyr ahnápsÿro uhe hnakyrbo ode
nok odii eiok nehe hn anymchehe wyr
hnakyrbo hn odukus eiok, otsyy ese ich ie
tymychära odybyt orötapetyk ich xix ode ör
ahyr waa apybityta iata ylyby teu he ihyt
ekypta sehi he ani otybii data soly uu dei par
hno doi hn tyraha ochytaha ahnápsÿro tyke,
hn ahnápsÿro kemyhy yr uhe hnakyrbo ode
otsyy ani os tybii ich xy huta kata soly xy ul
otohwa tekuer lyka tobwich ani datate tybii
ich boxexo huelate seko nehe ich jylkaake
hn ohnoi uu apaap bylyxyr, otseia data
sekuerke ich ochypëesa xyp uu pypyt uu
ukut, osahuwe uu iheebe uu pyknin, ich xy
waa tymychära xy sekuer deihyt, ich xy uu
ahnápsÿro chypëesa otechym, ich xuu uu
boxexy chuku ter yrmo ie waa data tybeeipe
waa ychaklara pork ich ihaabo xy chypëesa
uu ykych otsyy ich ie techympe ich xy
techym uu ahnápsÿro xuu dely sahna wyr
ahnápsÿro ich he uu ihyt ahyta tokolyke hn
ahnápsÿro chichuwe uu pykynin tÿr ich xy
omo uhe tÿr, ich ahnápsÿro umxyp soly má
esër ochysërke ich omo uhe ytetak, hn soly
amylo, ich ode soly bolylo atym uu olak abio
uhulo otyrët par orïora ör, otsyy esepyke uu
eiok poruwo uhe oteiäha dabyso, hn oteie
ata nat ochyx wyr ahnápsÿro ich oïe, ich xix
waa watzyta uhe ie odoxy uu doxiope heke
otsyy arrzaka ichy ochyxeu uu hnakyrbo
wyxyr wyr apybityte ör wyr ylerdate ohnoi
wyr hnakyr wyxyr osehi ör tobwich, eiok
Por culpa de estas desobedientes
muchachitas fue que los seres míticos
salieron de la tierra. Primeramente, aquellas
muchachitas tenían miedo, porque no
sabían de la existencia de esos seres
míticos, pero luego de conocer cuál era el
plan, ya no tenían miedo hasta se llevaban
bien con los ahnápsÿro. Ya querían convivir
con los seres míticos. Cuentan que aquellos
ahnápsÿro preguntaban a las chicas:
¿dónde queda la vivienda de ustedes?, si
ustedes quieren, podemos acompañarlas a
donde sea, decían esos seres míticos. En
un momento dado, aquellas mujeres
decidieron y decían: estos hombres se irán
con nosotras, pero marcharán detrás de los
demás viajeros. Dicen que las personas de
aquella mudanza caminaban despacio hasta
muy lentamente y nadie se daba cuenta de
lo que estaba sucediendo. Fue un largo
viaje. Cuando llegaron a un lugar
determinado, las mujeres se alejaron de los
demás yxyro y dijeron: hasta aquí llegamos
amigas. Nosotras acamparemos y viviremos
aquí. Y los seres míticos decían a su vez:
nosotros, estaremos con ustedes todo el día
y para siempre. Se dice que una vez que
acamparon las muchachas en aquel sitio
que eligieron, después a la tardecita, los
seres míticos como de costumbre
comenzaban a salir uno a uno a gritar para
iniciar su ceremonia ritual y cuando gritaban
su primera ceremonia, los yxyro no sabían
lo que pasaba y tenían mucho miedo hasta
se escondían por los bosques por temor a
que alguien los mate; no sabían de qué
demonios se trataba. Cuentan que las
personas de la mudanza estaban asustadas
y angustiadas y se mantuvieron en silencio
y escondidas todo el tiempo, hasta que llegó
el final del ritual.
Cuentan que los ahnápsÿro no tenían un
lugar donde puedan estar; suelen salir de
noche para hacer la danza ritual y a la
mañana
siguiente
retornan
a
sus
respectivos
lugares.
Entonces,
las
muchachitas no contaban a nadie de lo
sucedido, sólo a las más viejas que
conocían esos rituales y que podían
guardarlo como secreto. Una de las
muchachitas confío seriamente a una de las
ancianas de la nueva aldea: querida
poruwo otsyy ich oier otola uu tobwich, uu
ahnápsÿro sarz eiok poruwo soly ie eierlo
ich eiok hnakyrbolo eioklo ysie nete wyr
hnakyrbo, otsyy ich nehech tymychära
ozyna wyr hnakyrbo wyxyr ich noi hyp ihn uu
tymychära osehi ich napich tokor dyt ote ich
nix hnakyrbo tokor otybeei wyrz ahnápsÿro
pork kausa uu boxexyt uhe tyrehe wyr
ahnápsÿro hat oxuu ör kampia ich toka
hnakyrbo otybeei ör kexy waa tymychära uu
data tybii hn doo dekuer wahacha ich oom
chix tymychära ör yraha ich xix deheta
debichyke sahmur wyr ahnápsÿro hn uu
uturbo, ich yly tokolyhy uu ahnápsÿro nat ie
tybeei uu deihyt petykyke hn tyräha ich nat
ahnápsÿro chyraha uhe hnakyrbo ode hn
esepyke ich nyx hnakyrbo otybeei uu
ahnápsÿro otsyy ich too hnakyrbo wyxyr
otutur tobwich otsyy hn otola uu ahnápsÿro
nat ie otolope ich ör jakaha ör otsyy dyhlake
ich waa Debylybyta tía tuu dyt uu tymychära
otsyy xy otsakaha uu doulo ie otolape pork
yraha xy öe yre kite otsyy Debylybyta tíaka
hno tuu arza tysker daabo uu tymcher xy
oiana hn otata dahwoso otsyy ie ör askasa
dayk uhe odyier dahwo odakas yre hn odu
yrnmo tych, pork soly wate eiok yraha, nyx
ör yraha uhe ör yre odixni, xy eiok jixini ich
xy eiok yraha hn ochenxe eiok ar ie
hnakyrbo onenxehe ör ar petykni xuu waa
tymychära uhe data soly eküer hucha, hn
echpo nok ie wychy yr hn ahnápsÿro
onomo, ie askasa datykpe nehech boxexyt
yre uu ahnápsÿro ich tymcher ör ahuch kär
uu oim hn uu tymychära uhe ahnápsÿro
tyskër daabo ich ie oduhu yrmo etychpe ich
xyu oiana, kal uu ahnápsÿro tysker daabo
ich xyu oiana, odoter ich nat uu eiok poruwo
ochyna ör pork xy odoter uu ahnápsÿro, ich
kal yxyr ich xuu tuk yr yrahta hn yre xuu
erahta, otsyy xuu ie yrehte, ich ochyna xyp,
otsyy iata hnokite iuwo otsyy ochinkir
hnaner ich eiok juhulo ïi uu ochychu eiok
otsyy ïi uu ochyiïor poorz otsyy oio nehech
iuwe ehta os ie ohnumope oxuu chype hn
osakasyr inuuta ehet, otsyy wychy asa
iñuuta ehet uhe ochyna wyr tymychära yxni
ochyna xyp ör xy hnomyra uhe hno sakys
yre nehe yr hnakyr uhe otsyy kobyk otsyy hn
chieuu wychy hnoi chukwer hn ie onompe,
oxuutsorz ich omo hn odale, hn uhe odale
ich kucher ïia pork ich uum xyp uu hnanyme
anciana, de una sola sandía nosotras
hemos pedazado para repartirlas entre las
mujeres, pero en ese momento salieron
estos seres míticos. Le digo que ellos no
son malos; ellos dicen que quieren vivir con
nosotras, porque traen cosas buenas y
muchas diversiones; dicen que ustedes
hasta pueden ver sus rostros y por eso los
trajimos. Sabemos que los hombres temen
a estos seres, pero las mujeres no los
tememos, porque los hombres llevan a sus
abuelas, a sus tías o a sus sobrinas y todas
ellas conocen bien los secretos de los seres
míticos. Cuentan que los seres míticos
preguntaron a las mujeres, si era cierto que
no había hombres que solamente eran
todas mujeres las que venían en esta
mudanza. Dicen que las mujeres no querían
que los ahnápsÿro supieran que existían
hombres entre ellas, porque ellos nos van a
quitar nuestro lugar, decía el jefe de los
ahnápsÿro. Y, por eso guardaron el secreto
y silencio por mucho tiempo…
Un día, una mujer nativa, dio a luz a su
bebé y cuando lo dejó en la aldea, este
bebé tenía mucha hambre…, cuando otra
mujer yxyr quería avisar que el niño estaba
llorando y que la madre fuera lo más rápido
posible para amamantar a su hijo, en su
vivienda. Pero la madre no quería ir hasta
su vivienda por temor a los seres míticos;
porque era costumbre en los ahnçapsÿro
visitar a las mujeres en sus casas,
entonces, la madre del niño no quiso irse.
Dicen que la otra mujer seguía llamando a
la madre del niño, pero ésta no le hizo caso.
La madre quería que la mujer de su aldea
trajera a su hijo en el lugar sagrado de los
ahnápsÿro, al tobwich. Entonces, la mujer
mandó a su hijo al lugar sagrado…, como
antiguamente no usaban ropa alguna para
tapar al bebé, sólo utilizaban un pypyk, que
era algo parecido a una frazada hecha de
fibra de caraguatá. Pero cuentan que no
cubrió bien al bebé su penecito y la mamá al
amamantar al bebé, los ahnápsÿro
rodeaban constantemente a la madre y al
niño. Justo cuando uno de los ahnápsÿro
miró hacia el bebé, este niño orinó frente a
los ahnápsÿro. Allí, los seres míticos, vieron
que era varón y se pusieron muy contentos
al ver a un varoncito y enseguida dijeron a
uhe oxuu ör hn odoter xyp uu oxuu ör, ich
odale hn iuwe waa iñuta chykaha poorz
pehet, hn uhe odechy poorz pehet ich
erpylta tokolyhy wate ich eseeke hn hnoo,
per asa otsyy abichys, ich ana abite chukwi,
ie odyxpe, par oxuu pork wyr uhe odoter uu
depich uhe depich tysker daabo ich xy odota
ie odiero dahwope otsyy eseeke hn ochukwi
kontoo uu abite chukwito per ostyy ie
odyxpe ich numun ör hn uu eiok poorz odyt
soly nap iarlo dechole hn jukulopo, otsyy ie
porrzebicha de pehet ich ohnoo ochukwipo,
otsyy ich hnoi uu dylwyxyr uhe ie odyx
datyk, otsyy naat uu abich chymsÿr hn
sakaha waa poor uut, per ich he wat xy
eichyke hn esepyke hn tytyräha uu dabich
ich uu abich chyx dabe soly chypyrme
komuu ich tychaa pier, ich hn ie kemyhype
hn tära uu hwonte chybyte ykych, ich chixeu
uu hnyty hn sakyr par chiuhu waa hwontyta,
ich techym uu poorz ich umo waa hnarahta,
os tormii wate soly ouimych, hn wate yrahta
soly hno eiok pwelpe par tykymych pork ich
iok erpyta soly uhe sehe eret etyr iok ich
eret hn ekwui waa orpyta, otsyy esepyke hn
eiok poorz door, per uhe doorz ich xuu
hnymich otsyy esepyke hn soly chyhy ich ie
ulu yr ich ie eiok pwelpetyk, hn soly hn
amyno uhe sehe tuk eioklo ich ie olak
pwelpe orro, otsyy ese ich sohwa uu dabich,
soly mechum ese yrat uhe de wahacha bei
ohyr, otsyy eseke hn chixeu uu yrat hn dor
tur nerahta uhe chyx wapyrata hn umo soly
aspykio amuhu par otsyy eseke ich omuhu
narahta ahyr, uhe chynïor toko hn umo soly
bei ör uu exybo uu otÿret, hn uhe otäacha
ich soly omuhu par lo uu olak nohmyre,
otsyy ochi os uu dyhyrbytyke nat dyhlak,
otsyy hn umo uu dabich soly uhe oduhu iok
ich tienyh aseu uu pychukut par takäacha
chysie wat iok, per ese yr abich ich koitíak
ich nat kynehet hnoi ser, otsyy uhe nos
ochys ykio toko hn tatym ör soly uhe tuk
eioklo ich bolilo uu iok pykaabo par olak
iuhulo, hn eseke ochyrmas otseia nyhmich
hn oxuu hn onoi uu pykaabo, per uu yr abich
ich oxuu iehi hn xy chyxeu waa armytsta hn
nar chybyte waa pooraz uut, otsyy esepyke
hn uu eiok poruwo ono oi ota, pork wate
ahwos asa erpylta soly uhe bolilo uu iok
pykaabo ebytylo uu olak ihiuwe hn bolylo
belylo ata hn ich oxiokör wate ahwoso uhe
su madre que quitara la frazada para que
vieran mejor a este bebé. Después, los
seres míticos ya supieron que había
hombres en la aldea y los ahnápsÿro dijeron
a las mujeres para que vayan a traer a los
hombres y hablar para aclarar el asunto del
niño. Cuando las mujeres querían llevar a
los hombres junto a los seres míticos, dicen
que lloraban y no querían irse al tobwich, al
lugar sagrado; pero las mujeres lograron
llevar a la fuerza a los hombres hasta que
no quedaban más hombres en la aldea.
Entonces, los seres míticos o ahnápsÿro
hablaron al ver a los hombres, suplicando
para que no lloren y no tengan miedo
porque todos somos hombres, decían
aquellos seres míticos. Luego, dejaron a las
mujeres a que fueran hasta su vivienda
como de costumbre, puesto que los
ahnápsÿro ya estarán en manos de los
hombres. A causa del bebé, cambiaron los
respectivos papales de la representación del
ritual, y desde ahora ya quedaban en poder
de los hombres; luego, todos los hombres
se reunieron en el lugar sagrado y al
principio tenían miedo porque no sabían la
experiencia de los seres míticos en la danza
ritual, pero ahora ya no temen, ya se
manejan bien y hasta se toleran los
ahnápsÿro y los yxyro. Desde aquel día, los
hombres siguieron al pie de la letra la
ceremonia ritual heredada de los ahnápsÿro,
pero las mujeres no querían respetar.
Cuando se procedía a la ceremonia ritual,
las mujeres se reían y se burlaban de los
hombres y decían: la mamá de la chica que
estaba embarazada envió a los ahnápsÿro.
Entonces, los hombres y los ahnápsÿro al
sentirse ofendidos decidieron eliminar a
todas las mujeres de la aldea…
Cada esposo o marido entregaba a otros
hombres a sus esposas para que las mate y
el hombre destinado a esa tarea mataba a
las mujeres una a una; cuentan que ellos
hacían así para no lamentarse tanto por sus
mujeres y así eliminaron a casi todas. Pero
se dice que una se escapó y se salvó de la
gran matanza. Esta mujer estuvo escondida
mucho tiempo trabajando lejos de su
vivienda. Y nadie de los hombres la vio en
todo este tiempo allá, en su guarida; y como
antiguamente a los yxyro les gustaba hacer
ohnoi oi oota he ich deech poxyk oxuu
konsehet hno techym ör soly hech eiok
aabo ochyy ia os uu konsehet dych hno hn
sehnier ör otsyy ichii ie tära uu owychpe uhe
wyr de ich uu yxyr wychy hex ie eiok yrehte
odexpe, otsyy konsehet de porap otsyy kal
techy ich sol iok chypyrap ich ese konsehet
yr dechyx hn wyr ono osap soly pata kyx kal
techy ich chiuhu delwuu ich sehe iu do
techym uu eiok wasyramo pahna dylake
ostyy hn tibii uu deihyt tatym uu ihyt hno,
otsyy ie uu hno ich chiuhu xuu hnymich ich
chynsehe yr chypyrmcha ihapta otsyy ich
hno tyr uu dyt os ie de wahacha ich chun ör
ebyia, hn hnymich ich uu ör yrehte soly aseu
par abich doter, otsyy esepyke hn hno
chexo tyr uhe wyr ode uu dech hn uu akylo,
hn uhe täacha ich wyr odale ese hnakyrbityt
uu konsehet, hn soly nap ie eikërlo nap ierz
hnoko os uhe ierz pokoko ich tatym uu dech
saräaxi soly uhe onoim ich asew uu
bahluwo pork ich mama ör okenia ich umo
soly etÿrlo olak aat iok komyrza olak, soly
ich uu porpao chynxyp uu eiok soo wyxyr
otsyy ich ör dosdarak, hn ich oom xy ese
uhe sehe onuntyke hn oim uu ylchyte hn wyr
ör poso iehwo ich uu konsehet dech dale uu
ör ihiörowyxyr chyhmer pork chun uhe wych
tatym, hn uhe chyx toko hn tybich soly olak
pata soly ich os tutur uu dylyxyr otsyy ich os
aila hn odale ese konehet otatym hn soly ich
siertpa ich okyhnïa uu dyt ich ochexopo per
ylar ich chyhmër toko, hn xy ohnoi wyr
arahbo otsyy uhe otäacha ich uu ör aabo
ochÿra ör ich odale ör, ich uu powych
chexopo ich os ailiehe.
muros para protegerse de los enemigos…
Resulta que esta mujer, estando en su
guarida detrás del muro y cuando los
hombres, un día deambulando por los
bosques, dicen que ella vio a muchos
hombres de quienes tenía miedo porque
habían matado a las demás mujeres. En
ese momento vio a su marido que dirigía a
un pelotón de nativos. Su marido sabía que
ella se había escapado y que faltaba solo
ella por matar. Cuando los hombres vieron a
un supuesto cuerpo, comenzaron a atacar y
resultó que era ella que saltó por el muro y
se convirtió en un venado rojo y se escapó
velozmente y nadie pudo encontrarla;
cuentan que todos los hombres de la aldea
buscaban a la mujer pero no pudieron dar
con ella, hasta que uno de ellos dijo a sus
compañeros: oigan muchachos, descansen
por ahora, porque mañana seguiremos
buscando a esa mujer-venado. Dicen que
aquella mujer al sentirse amenzada, subió a
un árbol muy alto y resbaloso y justo,
cuando su marido se sentó debajo de ese
árbol porque le había clavado una espina;
cuando el hombre miraba su pie, la mujervenado le escupió por la espalda y él no le
dio importancia y pensó que era un pajarito
que habría cagado encima. Pero, al rato
después, la mujer-venado volvió a escupir
sobre su esposo, hasta que él sorprendido y
miró a los lados, incluso hacia arriba,
cuando se percató y vio a su mujer que
estaba ahí en el árbol. Cuentan que el
esposo dijo: oye mujer, porque no bajas
para que hablemos, yo no te voy a matar…
Y ella, la mujer-venado dijo: no es cierto…,
porque ustedes mataron a todas las mujeres
de la aldea. Después, dijo a su marido con
vehemencia: si quieres hablarme, porque no
subes aquí arriba donde estoy y veremos
qué hacemos. Entonces, el hombre
confiando aún en su mujer, intentó subir
pero no podía llegar hasta ella porque era
muy resbaloso aquel árbol. Dicen que
intentó varias veces pero no pudo subir al
árbol. Cuando su mujer vio que no podía
subir, ella le mostró un lugar secreto para
que suba. Al lograr el marido subir junto a
ella, allí le habló a su mujer… La mujervenado dijo a su esposo: mira, esposo mío,
te hago esta petición si confías en mis
palabras; yo quiero tener relaciones
sexuales con todos los hombres del pueblo.
Y el esposo se quedó dubitativo pero
complacido por la oferta. Esta mujer pidió a
su esposo diciendo: escuchame con mucha
atención, yo quiero que le avises a todos los
hombres y que vengan junto a mi; todos
ellos deben tener relaciones sexuales
conmigo y después recién podrán matarme,
si quieren, pero esa es mi propuesta...
Entonces, los hombres de la aldea
comenzaron a tener relaciones sexuales
con aquella mujer convertida en venado.
Pero, como eran muchos hombres, no
terminaron pronto, les llevó hasta la
tardecita. Luego de la orgía con los hombres
del pueblo, esa mujer venado dijo a su
marido: oye marido, cuando me maten,
cada hombre puede llevar un trozo de mi
carne, porque así únicamente me revivirán y
resucitarán todas las esposas y todos los
hijos. Seguía diciendo la mujer-venado a su
marido: cada homdre tiene que llevar su
parte; tú tienes la obligación de llevar la
mejor parte que es mi ombligo…
Pero como el marido era muy despacioso,
no le alcanzó su parte. Dicen que cuando
terminaron de tener relaciones sexuales,
mataron a la mujer y cumplieron lo que dijo
la mujer-venado. La cortaron en trozos y
cada uno se llevó una parte; y dicen que
alcanaó a todos los hombres, menos a su
marido. Y juntaron hasta la sangre para
llevar a suvivienda para ponerlo como
recuerdo. Después, los hombres fueron al
río para pescar distintas especies de peces,
pero cuando ellos vuelven del río, ya tenían
camnio. Los hombres estuvieron pescando
en el río hasta la tarde y enviaron a un
chamán para que viera cómo estaba la
situación allá en la aldea; pero el chamán no
alcanzó hasta la aldea y retornó diciendo:
oigan muchachos, no hay nada ni nadie en
la aldea… Cuentan que los yxyro se
desesperaron y los otros muchachos
recordaron que había un joven que siempre
dice que es chamán a quien ellos pidieron
por su padre, para que su hijo pueda ir al
lugar. Este joven chamán dijo: no hay
problema, yo les haré un gran favor y se
fue. Dicen que se convirtió en un pajarito, y
que cuando estaba cerca del lugar, ya
escuchaba las voces de las mujeres y se iba
acercando más y más hasta que vio que
todas las mujeres regresaban con sus hijos;
entonces, el chamán retorno al río donde
estaban los hombres. Cuando el chamán
llegó junto a los hombres, éstos se
quedaron
callados
esperando
una
respuesta positiva. Los hombres decían: no
le hablen todavía al chamán, vamos a
esperar que descance bien y luego nos
cuente lo que vio. El joven chamán habló a
su padre primero, en su oído y le dijo: ya
todo volvió a la normalidad; todas las
mujeres regresaron, quiero que juntes a los
hombres porque cuando dejen sus peces,
yo voy a decir que no hay nada. Entonces,
el chamán llamó a todos diciendo:
acérquense todos para escuchar la noticia;
no hay nada en la aldea. Allí, los hombres
quedaron tristes y dejaron todos sus
pescados. Luego, el padre del chamán
joven contó a los hombres de la aldea que
su hijo les había mentido. Y cuando el padre
del chamán, cuando su bolso estaba lleno,
gritó y se fue muy pronto a la vivienda de las
mujeres. Los hombres gritaron con mucha
alegría y emoción porque retornan a sus
viviendas con porque sus familiares ya
están a salvo y todos fueron felices, gracias
a la mujer-venado, que había develado un
gran secreto que los hombres no conocían.
FIN.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Konsehet pohoich
Yxyr Ahwoso
Otsyy eiok porztyk dekite konsaho os teche
ich zet uu pohoich iakyt, hn teche uk xuu
deech otsyy uk deich poxyk chiuhu waa
pohoich ahyta xuu tära dahwo, chiuhuku
sohwa ör ich xy waa yrahlate techym, hn
soly iok uu pohoich bahlut, esepyke ich
chixeu waa pohoich. Otsyy eiok porztyk
dekite os kal teche ich chiuhu pohoich ohyta
xuu tära dahwo, sohwa waa yrahtate hn xy
uu eiok poruwo ich otutur deiktío otechym,
soly xix iahrak uhe chiuhu asa pohoich
ahyta xuu tära dahwo, otsyy eiok porz teche
xuu dech, os he ich jylkaa, ich techym hn
chiuhu xy waa yrahtate sakaha ör techym
chyra dabich uhe konsaha, xy ie
hnamurpetyk nior uhe abich chysor ich
Traducción Español
Existió alguna vez un chamán que poseía
mucho poder y cuando cantaba, sacaba
todo su poder que tenía en su interior…
Cierto día este chamán poderoso, de su
boca extrajo el pene de un perro y enseñó a
su mujer esta gran acción; dicen que
también había enseñado a los que estaban
a su alrededor y todo miraban boquiabiertos
y sorprendidos, porque era muy extraño que
el chamán sacara el pene de un perro de su
boca... Este gran chamán acostumbraba a
cantar de día y a la tardecita, antes
oscurecer volvía a mostrar otra vez su mujer
esta acción. Cuentan que su mujer siempre
estaba
junto
al
esposo
poderoso
observando el poder que poseía; pero su
ochykäha pyt otsyy deechiet kite ochyne
dihihkpo os ör yrehte ese ero poruwo yrehte
oi ota ochixehe ota uu ylchyte, hn otara eiok
poor deiktyk chiei wyr eioklo pork xy ör
ahwoso kynaho kymyhy kyrmyro, kymyhy
kex dypty datykër os odale uu eiok poor hn
ochy iero ör ykio hn ochyn yre ör os pur
tymcher, otsyy oxuu örke ich ör nioxyp, hn
ör abio wyxyr ode uu yrmych ekut otsyy
esepyke uu eiok poruwo otäacha otechym
uu doiuhlo ich nihioxyp hn omo uu dabo uhe
ode hnymo deiktío ich moro ochynor, eseke
hn eiok poorztyk soly iukulo ieichym ör
wahacha ota, os uhe ochyx waa ota
otechym ich niohioxyp ochynxyp ör, ich he
os yre tyr, he hn omata choxyke chiuhu waa
yr poorzyt hn hno, wate uhe tata waa
tymychära apybityta uhe ich moro oxuu ör
esepyke hn sohwo ör uu ör ybych ich ese uu
eiok poruwo hn ono, os ie huchy
dyhyrbytyke ohno osahna ör yhych otsyy
ese hn iok poorztk soly meny hnomo
konsehetyk par noia eiok par uhe dyraha
yluu, dyt otyk soly kex eiok pata dechy
konsaho dyxpó otsapur uu konsehet uhe
chiuhu uu pohoich ohyta os ese hn hno ïa ör
uku kosehet ichy urbyto hn o ïa wyr, otsyy
ohnoko nehe ich kex datyk día uhe ohno
ochyna dylwyxyr uhe ohno ochukwi wyr, ich
ohnopa ie do hn umuhu dukutpetyk kexy
datyk pykaap ich ohnopo, otsyy eiok poruwo
osahna ör yhych ichy chyxie ör ie
yrkansorpe, nehe ich ochyna xekurkyt, hn
ich ochyna xekurkyt ich ochyx ör ukutyt ich
hn ura kex ochix ör aria, os esepyke uku
konsehet os osaka arich, par oteu uu
dabyso häro uu ynermito, hn uu ahmürmo,
otsahachyke uu arich hn chypyrme wyzy, hn
ii asa armich hn ïer door huta, chypyrme
keitkër teche set wyr ynere ich wychy tër, hn
uu yxyro odale otÿr hn uu chypyrme oi, soly
yhnäapo, hn konsehet soly niohiok ie
datykyx uu olak iit, xy iok ich iok ouwych
käar, soly pyrahta he niokör myhnyk hna iex
ochyxeu ie ahuwo wahacha dyt iet, soly ie
datykyx, eiok porr otyk tyrët uhe yhyta ochys
ie ahuwo ör uu naryt, tyrët tÿr uu konsehet
pork wychy chieiwychy yr dasyrak, hn wychy
xy toraa wychy yrahta nehe iex ochixeu
ohuwo, os tatym hnoranate uhe kosehet
teche ich tatym soly he oraha iok ich asylie
ahuwo, otsyy hn xy yrahta huta debich noch
mujer conocía bien a su marido; era un gran
chamán y gozaba de mucho prestigio en la
aldea donde vvivía. Este chamán dicen que
solamente le enseñaba a ella este gran
truco que hacía cada vez que caía la noche.
Un día, los yxyro de su pueblo o de su
comunidad eliminaron a un grupo de tribus
vecinas por el mero hecho de crear
inestabilidad. Dicen que las mujeres
antiguas fueron al río para buscar peces y
justo, en ese momento, las atacaron un
grupo de enemigos y extraños nativos,
realmente no sabían si fueron los ayoreos o
de otra tribu los que atacaron a estas
ancianas. Se cuenta que las rodearon a
todas y mataron a cada una de ellas,
mientras que los maridos estaban en el
monte buscando presa que llevar al pueblo.
Cuando los hombres llegaron a sus tiendas
o chozas ya no había nada en las viviendas;
solo vieron a varios niños que estaban
tendidos en el piso, estaban muertos. Dicen
que ante tal masacre y genocidio, los
hombres decidieron ir a buscar a las
mujeres en el rio, pero cuando llegaron allí,
tampoco había nada y todas las nativas de
su pueblo estaban muertas. Pero dicen que
hubo una que se escapó, una mujer joven.
Esta muchacha dijo a los hombres que
fueron los ayoreos quienes masacraron a
toda la población y les mostró el camino de
los enemigos…
Entonces, los yxyro
ybytóso fueron trás de ellos; dicen que esa
misma mañana agruparon a los hombres y
partieron decididos a ajustar cuentas con los
enemigos. Algunos de estos hombres
decían que faltaba un chamán que los cuide
y los guíe en esta arriesgada empresa,
porque enfrentar a los ayoreos en su
territorio significaba no volver jamás con
vida o regrear con la victoria. Dicen que en
ese nstante, agluien de entre los hombres
se recordó del chamán que sacaba por su
boca el pene de un perro. Dijo este hombre
muy entusiasmado: tenemos nuestro
chamán que es muy poderoso… Allí, al
saber de aquella noticia, los hombres
inmedíatamente fueron para pedir que este
chamán los acompañe para pelear contra
los ayoreos y el konsehet pohoich aceptó
irse con ellos. A la mañana siguiente
salieron para buscar a sus enemigos pero
ochyx ie ohuwo, otsyy esepyke hn soly
iukulo iexdo, otsyy hn ohno ochexo uhe ode
uu dyt ör ich omo iet tokole tyrët, ich wata
tymychära yr dech chuk wychy dasëet pixt
uku konsehet, otsyy chyxyrke hn uu
konsehet soly ich tykyraha soly ner ie
tiuhupe, ich eseeke uku yxyr hno chexpo tÿr
dahuch, ich uu konsehet xy sakahachys uu
dehet pehet ör uu nanyro uhe ochiderbe,
ese uu yxyr poorz otyk cheexypo, chexyke
ich hno dal dahuch, ich xuu konsehet
sakahachys ör uu naryro uhe ochiderbe, ich
xy otsakahachys hnoko chys wahacha
dahuch hn umo hnarahta soly ich ie
hnamürpe tyrëtpe, sol kal uumio ich soly xy
ie tiuope, ich xy waa tymychärate dechy
kamyt eich, ochyxie ohuwo, otsyy ich oierz
oteecha iehuwo, otsyy esepyke uu konsehet
ich satxypyke hn umo ör soly iukulo, os uhe
täacha ich waa olate odale sarrz par sapur
soly pychete sehe tuu echym arahta eiuhu
nana toi hn soly ich aurita tiuhu soly namyx
eiuhu hn oiosym owa kabahate ohwöhyta
okex ahmür datyk, hn soly ie tahmür datyk,
xy nex otohochys hn waa olate chexpo hn
soly namyhy eiuhu hn echym pixie ienake
waa ma xakarz, otsyy eseke hn chixeu waa
ma xakarz soly asym iok wate hn tiuhu yr,
otsyy ese ich ochym ich hno tytyraha wyr
pork chiuhu ör, om ör soly uhe tiuhu olake
ichy ebuhu olake uhur, ich ie atylope,
tymychära tienyh tubuhu yre, hn uu
hnakyrbich ytsopó otsyy esepyke ich
masaha uu karpyt uut hn tytyra waa
tymychära tokolyke ör uu hnakyrbich os
hnakyrbich tubuhu yrke hn waa tymychärate
ie pwelpe tubuhu yrpe ich ie yrkansape yrpe
nat xyx toi xy hnakyrbich yka, otsyy wychy
uhe eiok porz otyk sarzkite nat chyhne uu
dazyhno.
no fue fácil, llevaban muchos días en la
selva junto con el chamán-perro; se dice
que ellos no encontraban ninguna huella,
ninguna pista de sus enemigos, pero los
yxyro no descansaban ni paraban para
dormir a la noche… Cuentan que durante un
mes estos hombres seguín detrás de los
pasos de los ayoreos, hasta que después
de tanta búsqueda hallaron el fuego, el
fuego que caracterizaba a los ayoreos. Una
vez que reconocieron los alrededores, los
yxyro se quedaron a acampar en ese lugar
para descansar y comer un poco tortuga
narina y otros animales más, porque ya
estaban cerca del enemigo. Entonces, el
chamán salió también para comer en
solitario, momento cuando vio unos pajaritos
negros que rodeaban el ambiente; estos
pajaritos negros revoloteaban encima de
algunos hombres y se posaban en las
cabezas de aquellos hombres. Después,
intervino el chamán para hablar con esos
pajaritos negros, porque dicen que el
chamán podía escuchar lo que decían los
pájaros. Cuando los yxyro fueron junto a su
chamán, estos pajaritos fueron volando
nuevamente por donde vinieron. Luego, los
yxyro preguntaron al chamán qué estaba
sucediendo, que qué pasaba con los
enemigos, si el chamán veía alguna
novedad, hasta que el chamán dijo:
señores, no se alarmen, no hay nada malo
por parte de ustedes, solo de mi parte…
Decía el chamán: mi mujer se encuentra
mal, porque hace todo mal las cosas; he
visto que se acostó con otro hombre.
Cuando tenían relaciones sexuales se
pegaron, y ahora no pueden soltarse…,
están juntos y no pueden salir, además
están en otro lugar del pueblo.
El padre
de la muchacha fue para buscar a su yerno
verdadero, que es el gran chamán… Por
eso su nuera, que es como la esposa
verdadera que conoce bien a su marido es
chamán, no hace bien las cosas. Cuentan
que por ese motivo a esta mujer, le sucedió
esta cosa porque su marido siempre le dijo
que haga bien las cosas. Una vez, su
marido le dijo: algún día, si tú llegas a serme
infiel tendrás un castigo; pero como ella era
muy testaruda nunca le hizo caso y por eso
llegó a sucederle estas cosas…
Este pasaje que el chamán recordaba a sus
hombres le causaba mucha tristeza;
después atinó a decirles: oigan hombres, de
mi
amado
pueblo,
les
ruego
compasivamente que regresen a la aldea. Y
los hombres, respetando el prestigio de este
chamán regresaron a la aldea. Cuando
volvían tristes y cabizbajos a su pueblo por
la historia que acababa de contar su
chamán, en el camino apareció de repente
un hombre, que vino directo junto a ellos. Se
dice que este hombre era padre de aquella
mala mujer; cuando llegó junto al chamán
que era su yerno apreciado y al tratar de
informarle de la actitud de su hija, el
chamán le dijo: ya sé todo lo que pasó…,
desde hoy no voy a sacar más el pene de
perro por mi boca, y el padre de la mujer
retorno a su vivienda.
El chamán se quedó en aquel lugar con sus
compañeros, tratando de buscar solución al
problema de la matanza ocurrida meses
atrás en su aldea. Cuando el padre de la
muchacha llegó a su vivienda le dijo a su
mujer muy acongojado: no hay caso,
nuestro yerno ya no quiere venir y cada vez
que miraba decía que no iba a sacar más el
pene del perro por su boca. Cuentan que
cuando el chamán reunió fuerzas para
continuar partieron para la aldea, hasta que
llegó en la vivienda de su mujer. En ese
momento, el suegro del chamán fue junto a
él con el para suplicarle que volviera a mirar
a su exmujer antes de que sea muy tarde,
porque sino sacas nuevamente el pene del
perro, ella a a morir… Entonces, este
chamán de buena voluntad dijo: enseguida
me iré y haré lo que me pides. Se dice que
los suegros le decían al yerno que si volvía
a sacar y enseñar este pene de perro, ellos
le regalarían un caballo o una vaca... Pero
el chamán no fue para sacar ni mostrar este
truco que sólo él y la exmujer conocen y
volvió la mujer y le pidió otra vez; pero esta
vez, el chamán le compromete diciendo: si
yo saco este truco tendrás que darme a tu
hija menor. El chamán le preguntó: ¿es
verdad que me vas a dar a tus hijas?. Y ella
dijo: sí, ahora yo haré lo que tú me pidas.
Entonces el chamán eligió a la más chica e
inmedíatamente la llevó, pero antes de partir
dejó como advertencia: escúchame con
mucha atención, tienes que lamer a ambos
porque si no morirán. Dicen que la mujer
debía lamer la parte sexual de ella y del
hombre para poder salvarse. El hombre hizo
bien su parte, pero la mujer no pudo hacer
bien porque su lengua no alcanzaba la
vagina y murió ahí mismo. Así fue la historia
de aquel chamán-perro. FIN.
CASSETE N° 3
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Mohnyhnak - Yxyro ör urro
5Yxyr Ahwoso
Naa waa ör orra, osdii chybyte hn uu
hwonte sahuwe par no uu kabyte chiuhu,
odytiërpo uu doxyptyk do dytiër pork chyra
dyherpyta par chytiër uu chyra dyherpyta ich
uu hwone chicheu hn uu doxypyt uhe
masaha ich osdii tei heke oxuu sahuwe,
otsyy os tutür wychy dukuta uu topo soly
tukuna örke pork deech iet ni osehek
pebicha, otsyy eiok poorz otyk no tukuna ör
wahacha dukuta eich omuhuchys dukuta
iich atokole uu eiok poruwo uu topo otära uu
hnymich atokole otsedie otutur wychy soly
ich xy takachym ör, soly ese hn tokomo uu
pizyt otyk soly sehe takale uu pizwyxyr uu
dukuta oso uu topo wyxyr tatzÿra ör, ich oio
chysyke ochyxeu poorz deiktío soly
takachym uu poorzio ich hnynymo, eiok
poruwo otsyy dykychybio uhe chynser yr
hnynymo, heke wyr hnynymo uhe hn eiok
poruwo odekite ich otola hnynymo uhe ojuko
ojytÿr yrmychyke nihiokör wyr obio nyr wyr
eiok ychekaabo ör osakahar oiuchyke, ich
uu hnynymo dylichyke umo ext ahuch uhe
ekytyk dechys ich hno tÿr, hno turke hn door
waa poorzax nehe ich ei uu acheet eichyke
hn tychäha hn tyraha ich ynmych eich, hn
pwel ches wyr axturo pork chytak wyrz
wychy os chytak pork xy wyr dykychybio
hwor, otsyy eiok poruwo ychybio ese os
yxyro urro, heke oriök uhe ojix wyyrzyke ich
ojytyla, erze hnynymo anuhwo boxexo aahlo
ich ochykei hn ich ie odyrehepe uhe otola
wyrz hnynymo, iex de wyr eiok poruwo
hnomyro uhe iex otolo pork iuhu wyr ör hwor
os urro ese wyr os hnynymo hn erze
hnynymo uhe dale ekych ich eiuhu pohnuta
hn erzym pork hno nynsehe uu kuchek ich
doi uu echybich ich nyx deech ietyke ich ana
ör yhych, ich atí, heke eiok poruwo uku
Traducción Español
Voy a contarles sobre el origen de los
muertos, que durante muchos años perduró
entre los yxyro pero al paso del tiempo
estas cosas sagradas quedaron al olvido.
Los antiguos yxyro cuidaban muy bien los
sepulturcros y ponían encima de las tumbas
caraguatás y espinas para que los animales
no lo puedan sacar o destruir las sepulturas
de los muertos; por ejemplo, los animales
llamados kaarz–kaarz (carancho comun o
Polyborus Plancus) y wupuu (cuervo; jote
negro o Coragyps Atratus), limpian las
cosas podridas y por eso estos pájaros
cuidan muy bien para que cualquier animal
pueda sacar los adornos puestos encima de
la tumba de los muertos...
Cierto día, un yxyr se acercó al cementerio
de forma silenciosa y sigilosa porque el
nativo dice que un día los muertos lo
asustaron y por eso este nativo decidió irse
del cementerio para dormir en otro lugar;
pero contento con el susto, cayendo la
noche y no teniendo donde quedarse
decidió dormirse allí. Dicen que a la noche,
los espíritus salieron de la tierra como si
fueran personas reales; cuando los
espíritus salieron de sus lugares se
abrazaban entre sí, cuando el yxyr estaba
observando asustado y con cierto temor a
ser visto y, dicen que eran varios espíritus
los que se daban abrazos… Cuando el
nativo vio a sus parientes que habían
muerto algunos años atrás, en un arrebato
descontrolado comenzó a atropellarlos
queriendo agarrar a sus parientes y
abrazarlos también, pero no pudo, porque
cuando el atacó sin pensar, los espíritus se
fueron y como por arte de un embrujo, se
convirtieron en monos y todos ellos subieron
dolahalyxyr ym uhe eiok poorztyk wyr tÿr uu
hnynymo ich ie takaha tokosym iok hno doi
owa hworra ich nehe ich hnynymo sei owa,
otsyy ie iosym eiok jytyldó uhe eiok poruwo
ytsorz, erze hnynymo ör urro erze tokole wyr
uhe marö otsyy kochia per wyr kochia tokole
dyhlak, heke titym olak, par uhe ontylo
anuhwo eiok poruwo ahwoso, pork olak ich
erahalo yrmo, ör antor hn ext hör ich
ochykeia paho hn ioklyxyr ystpo ich tykeeipo
xuu he tykyraha hn de nahu peiuhwo heke
tanymyraha, hn chixeu hna puhuta, namyhy
uhe entylo erze wyr otsyy dykychybio ese
hnynymo, ich olak iakaha petyk pork otsyy
tyre owa ich xuu owa permo hna ati ör uu
atylak atylo tymychära tolaka ich elyxyr tyta
ich nant otopo otsyy wosos pork eiok urro ör
anör ext hör anuhwo uhe titym olak uhe eiok
poruwo, ör ahwoso waa eiok poruwo ör orra
hn uhe ör yre oxutsorz ich iakaha, otsyy ie
eiok porztyk duhu yr hnomyra uhe dyehe
kuche, otsyy uu ylaro hn uu ylerz otsyy hno
nahu sehe odyrehe kuchyt uu hnakyrbityt hn
apybityta, waa tymychära uhe sakat uu
apybite, wat kynaha, hn waa opahyta uhe
sakat uu tymychära pyxyr wate kynahopo,
uu hnakyrbich uhe sakyt uu hnakyrbo ich
kynahopo, ie os tatym ie kuche ich
myhnüwope ich otatym ie kuche uhe tienyh
oxiokör, eiok ele aahle uhe ich iomsahalo
marö jitylo uu kuchytyke ich eiuhulo jakaha
pehet ich otsytak hn ich oxuhwa pahk pork
ie onahmürpe uhe ehniër ör, otsyy nok
ehniër örke nat tyr wyr boxexo aahlo wyr
wetero aahlo apybityte aahle ich ochykäha
ör heke eiok poruwo otsytakxyp ese os
sehnier ie hnakyrbich uhe kuxia ich ie datyk
nihior uhe tatym ör pork yre ie tata uu kuche
ich urupetyk heke os sahmür hnakyrbite, par
tata uu kuche uhe ich uru otsyy eiok poruwo
odekite uhe öi ör ele alna iex os poruwo
iehwo ele uhe osed eiok jyxyrlo wyr ör
ahwoso, iuhulo erze ör ahwoso ich ie datyk
do nahmür ese ör ahwoso ich hnu iulorzlo
pork yxyy ahwoso he moro odytaktyhy aahle
anühwo yxyr ahwoso wyr he iex xuu ierzelo,
heke ie noim uu eiok ahwoso picho petyk,
eiok ahwoso uhe ich hnymo picho xy tëet
hnomyre tuu marö ör ahwoso chymyr duke,
hn uhe ëedo anauhu ör orra uhe ojita ich
ahakörlo uu ómpa, uhe os tata par uhe
deech ietyke ich hapy olak tymychära tata
por los árboles, en todas partes y en todas
direcciones. Cuentan que estos muertos de
nuestros antespasados se convirtieron en
monos que salían de noche pero en
realidad son espíritus y por eso los yxyro
tenían miedo de ellos. Estos monos cuando
salen del monte, lo hacen para trabajar y
poner sus carpas, o ir de pesca como si
fuesen personas vivas…, cuando los monos
cruzan sus caminos y ven fuego que
nosotros hacemos en las noches, llegan a
nuestros campamentos, suben a un árbol y
están allí esperando hasta comenzar a
orinar en tu mosquitero y luego bajar para
morder las cuerdas de tu carpa; estos
monos no quieren a los yxyro porque son
espíritus, son apariencias de nuestros
ancestros. Por eso, nosotros tenemos
miedo a los monos, pero la nueva
generación de ycyro están olvidando poco a
poco nuestros origenes, pero también no
son muchos los que se han olvidado, hay
algunos que todavía tienen miedo a los
monos. Por eso, cuando salen en tu camino
tienes que eliminarlos por completo con una
escopeta, porque si no los matas, algún día
estos monos pueden llevar tu espíritu y
luego ya serás como ellos y tarde o
temprano tendrás que morir. Por esa razón,
nuestros ancestros dicen que cuando ves
llegar a un mono, no tienes que dejar que te
lleve, porque si no te sacará los espíritus y
morirás en poco tiempo. Entonces, en esas
circunstancias no debemos temerl a los
monos y debemos hacer los consejos de los
yxyro viejos. Estos monos son los espíritus,
los blancos dicen monos, pero que salen a
la noche por eso les cuento a ustedes que
tengan mucho respeto a las palabras de los
ancestros porque ustedes ya saben mucha
cosa, hermanos y hermanas, ya están
olvidando algunas partes, y también yo,
pero todo lo que está en mi pensamiento les
estoy contando ahora que puedo. Y cuando
escuchas algunas veces que un mono está
en el camino no tiene que pasar, porque
dicen que cuando el mono orina encima
tuyo, tú puedes estar enfermo hasta morir;
también cuando una mujer tiene demasiado
miedo puede hacerle mucho daño porque
tienen poderes de nuestros antepasados.
Hermanos y hermanas, les cuento estas
mohnyne hn kuche om ich tata, ie
hnakyrbich hnomyrape uhe chÿra kuche. Ich
anühwo uhe titym olak ör ext hör hn ant hör
he namyhy uhe deech iet nehe ich ojity hn
he ich oriök nihiök nehe ich echym olak uu
otyke ich ie odosymyhy olakpe ich ochiwäha
olak, anühwo eiok ahwoso he ërno, pork
eiok urro waa he tata uu kuchyt ich urü, ör
ant hör ie asym olak uhe eiolakyhy yxyro
pixo, hn ie asym uhe eiolak ehmiör, ich
entylo anühwo ör ahwoso, hn ahakörlo uhe
eiok ahwoso xutsorz.
historias de nuestros antepasados y son
palabras de origen más antiguos que yo y
ellos cuentan la verdad y la realidad. No
puede un yxyr saber más las cosas de sí
mismo, los viejos y las viejas todos quieren
saber las cosas, y los jóvenes y las jóvenes.
Cuando una muchacha que está para
disdiplinar a otra chica, es otra cosa y las
más viejas están para otra cosa también. Y
los hombres también tienen sus superiores,
y todos cuentan cosas lindas e interesantes
y así conocer historias de los antepasados;
además de las cosas o mandamientos que
tienen que cumplir… Nosotros, ahora,
cuando contamos las cosas, nos contamos
mal pero en cambio nuestros ancestros no
eran así, ellos contaban toda la verdad y por
eso no quieren que los jóvenes cuenten mal
las cosas, si son mentirosos los más
ancianos los pueden matar, porque no
quieren que los nuevos nativos hagan lo
mismo que ellos. Y por esa razón, los más
ancianos de la aldea eliminan a las
personas
que
cuenten
mal
los
mandamientos y dicen mentiras. Y un joven
que sea mentiroso nada le saldrá bien lo
quiera hacer y lo que piensa; en cambio, los
jovenes que hacen bien las cosas todo el
mundo le tiene respeto y le hace caso a los
demás. Nuestros ancestros, en vida
consideraban mucho a sus ancianos y
ancianas y los respetaban. Por ejemplo,
cuando uno sale para el monte o a hacer
otras cosas, los ancianos aconsejan a
todos…, y hoy, nosotros decimos que las
historias que ellos cuentan no es verdad, de
que todas las historias de los yxyro no
sirven para nada; porque a los blancos no le
interesan para nada las historias y el idioma
de los yxyro… Alguna vez, los blancos o los
paraguayos podrán comprender y entender
nuestras costumbres y nuestros legados y
por eso no tienen que olvidarse, siempre
tienen que hablar bien de nuestro idioma;
todavía tenemos las palabras más
profundas para designar cosas, pero yo no
puedo decirlas ahora, porque si hablo o
pronuncio ustedes no podrán escuchar, por
eso hablo mezclando. Cuando ustedes
escuchan estas historias tienen que hacer
bien lo que cuentan porque algún día les
tocará para contar, las mujeres también
puede contar los mohnÿhne y también todas
las cosas que ellas puedan saber o conocer
a través de las ancianas, no sólo el hombre
puede conocer todo. Esto que les cuento
para ustedes, señoritas y jóvenes no quiero
que algún día cuando nosotros ya no
estemos en la tierra, todas estas palabras
ya no pueden encontrarse mas porque ya
están en manos de los blancos y ellos no
daran más gratis; esta palabras que
escuchan son de nuestras raíces y el que
cuenta la verdad, hermano, no deja de ser
un yxyr pixo, no deja de ser paraguayo y
escucha lo que dice nuestras historias y
hacen lo que dice la verdad. FIN.
Relator: Ogwa Balbuena Flores
Relato: Mohnyne – Ahnápsÿro Wahrryt
Yxyr Ahwoso
Tita uu ahnápsÿro wahrryt, ahnápsÿro
wahrryt wychy uhe eiok poruwo, hn ele
aahle otsyy ihiuch owich, eiok poruwo ochyx
wyr ahnápsÿro wahrryt kite wahacha;
mähiehne hn ochyxyr ahnápsÿro ihiuch kite
wahacha Karcha Bahlut ese wychy he
ochyre wyr ahnápsÿro ihiuwe hn ör yre chyx
odechys otsyy konsaho uhe otechy uhe
ochukwër wyr ahnápsÿro ich ono oïa ör
ochykäha uu onoota uut, wyr hnoi ori
ochynsehe wyr hnoi sohwa ör kuxhäro
xioköraha ör kuche uhe de poorz pahoo,
xioköraha uhe osabyta ör otsyy uu konsaho
ich xyx ochykër ör wyr ahnápsÿro, ochykëra
not, otsyy chyx yr wahrryt hn yr ihiuch ese
otsyy eiok poruwo, tyhmia chykyrehyrto
yxyro ochyryhy ahnápsÿro hn ochixeku ich
nyx oxiokör uu ahnápsÿro wahrryt wychy
oiuhulo depich, hn arza wyr he oiuhlo
ahnápsÿro ihiuch oriök el e nos ojyraha uhe
wychy ahnápsÿro wahrryt uu tobwich, man
eiok poruwo uu ahnápsÿro wahrryt ich
mähiehne hn Karcha Bahlut hne, wychy he
iuhlo he ahnápsÿro xy teu uu echÿre hn
otsyy dasmiro ich teu uu doxypo uhe ich
myhnüwo, xy eiok poruwo ote uu ahmürmo,
yhnermite hn ör wyr ahnápsÿro oïe hn
onoko wyr chiuhu uu ahmürmytyke sobyro
etybich, ychum uu eiok poruwo porz, ich xy
eiok poorz yxyrm uu echÿre, par teu, otsyy
uu ahnápsÿro teu wyr echyre xy kuruto ie
iok petyk.
Otsyy eiok poruwo os ochukuta dekutyk
Traducción Español
Los seres míticos Wahrryt tienen sus
viviendas en lugares donde permanecen
todos los días; nuestros ancestros dicen
cosas de los ahnápsÿro. Cierta vez los yxyro
encontraron el lugar de los seres míticos en
Möhiehne
un
lugar
sagrado,
que
actualmente está cerca de Bolivia. También
encontraron el lugar sagrado en las
proximidades de 14 de mayo llamado por
los ybytóso Karcha Bahlut, por eso nuestros
antepasados conocen estos lugares y
siempre están allí, como si fuera su casa.
Dicen que los chamanes son los que hace a
los ahnápsÿro para que vayan con ellos bajo
el agua…, estos yxyro chamanes hacen
aparecer a los ahnápsÿro y les muestran
cosas que no conocen y les enseñan las
cosas que existen en el cielo, les muestra
cómo curar a los enfermos. Estos chamanes
siempre sueña a los seres míticos que son
los hijos de la Madre creadora del agua
Exynwyhÿrta; los chamanes siempre sueñan
muchas cosas y luego al despertar tratan de
interpretar con sus cantos… Y los konsaho
siempre sueñan cuando duermen en sus
viviendas; nosotros decimos o nombramos
el lugar sagrado de los seres míticos, por
eso decimos que su lugar está ahí, pero los
ancestros dicen que el lugar de los
ahnápsÿro es Mohïehne y Karcha Bahlut.
También decimos de los seres míticos que
sus comidas son muy horribles, que comen
serpientes y arañas, en cambio los yxyro
pork out uu ahmürmo, yhnermito oxiokör
waa yr dekutyta waa he os dykitylo wat eiok
hueko wata marö os foforo, ele ahle asa
dykitylta wychy uu eiok poruwo omo ese
Karcha Bahlut hose ahnápsÿro wahrryt, hn
uu moïhenepo yr iuhwe, nyx eioke yxyro
uhe ich yxyro uhe ochukwëre yre ich nyx
omo otsyy ahnápsÿro wahrryt ich wychy
deepich hn wychy uhe ahnápsÿro wahrryt,
hn con to, hno to arra wychy ahnápsÿro
dotehe tyskeer daabo, hn jehwo de uhe ïa
uu eihnapso kite ie par hnyna eiok
poruwope ie par nyrmas pylyk hnanyrkpe
ahnápsÿro dekite ïa eiok poruwo, otsyy ich
poorzo ochyhmër ie duktpe, he ahnápsÿro
ör huekyta jiata xy dekite uhe otsyy bihok,
wyr he sozÿr oso uhe os jakachyx, uhe
tymychära doso ich ochyx waa tymychära
oxiero yly hn otseia arra oxuu wyr wiho chyr,
hnamyhy chyr deturbo, wihok teche ytso
uhe otechäha deiktío waa yr iera churehe
deiktío uhe techäha wychy topyk par xuu
yka, wiho wyr uu sozÿr eiok par chiuhu wyr
pylyk uhe de eiok uhlo uhe doso ahni
boxexo uhe pylyk, ietobwich o arra ani
dyhlak xy eia wiuho chÿra dakyrbo chyser
wyr doso pyluo deiktío dechole xy uu
boxexo xy dota, hn wyr eiok nos eiok
ytsozrlo iex he eiok poorzio, nihiokör wyr
ahnápsÿro kite hn duhu wyr ahnápsÿro
nyrmaas ör jokacha, ie duhu nyrmaas petyk,
xy iehwo de uhe eiok doso ich uu wiho
xukuta eiok, man waa uhe hno kite ich sahyr
eiok pork ich os oteie ör wyr ahnápsÿro,
osahyr ie esepkite ich xy jitylo, ich iu pylyk
baluo chymyr ie duke ich ie ahnápsÿro nyx
ich eiok poruwo ochyna ör, ele aahlhna ich
yxyro ochykyraha yre wychy he oiukuraha
oriöke ich oiuhlo ahnápsÿro wahrryt, wychy
os tobwich ahnápsÿro ihiuch, hn wyr eiok
poruwo ör wyr ahnápsÿro öie otakyhy ie
piich otsapur ie poso, oxym ie kuche oxuu
masaha iehe ner, yxyro oteu wyr ahmürmo
hn wyr yhnermito, hn otubuhu ospybo, xy
wyr chyhy poxt kynaho pör xy öie ie odytak
iepe, wychy teiäha ör posoko xy wychy
teiäha uu yr poso, ör ysie otsahmürie xy
nehe ich wyr iehwo uhe owych järkite uhe
ylhaabo jorono uu Wakäkä wyr he teu uu
eiok poorz ihyt kite esepkite ich ochyhne wyr
ahnápsÿro pyxo ie ierza hno myrapetyk uhe
chyhy ich ierz otier uhe de iata de huekyta
comen y se deleitan de tortugas, tatu,
venado y de otros animales silvestres. Los
ahnápsÿro y los yxyro salen juntos para
mariscar en los riachos y si un yxyr
encuentra una serpiente mata para dar y
obsequiar a su amigo.
Los ahnápsÿro
cuando encuentra una tortuga, hace lo
mismo para darle al yxyr; tanto yxyro como
ahnápsÿro actúan de esa forma y son así,
pero los seres míticos comen las serpientes
y las arañas crudas, en cambio los yxyro
tienen que hacer fuego para cocer su carne,
como antes no tenían fósforo, los nativos
usaban un instrumento llamado dykytilo
para prender fuego. Nuestros abuelos y
abuelas llamaban a este instrumento
prendedor de fuego y también decían que la
vivienda de ellos era Karcha Bahlut y no
otro y que el lugar de juegos siempre era
Mohiëhne y nosotros los yxyro que aún
seguimos las costumbres de nuestros
abuelos decimos que la vivienda de los
seres míticos o el lugar sagrado donde los
ahnápsÿro juegan es Möhiehne. Había
también otros seres míticos que vivían con
nuestros abuelos; estos no perjudicaban a
nuestros yxyro ni traían enfermedades a las
aldeas como otros ahnápsÿro. Cuando
existieron estos seres míticos convivían
tranquilamente con los yxyro y huno un
grupo de seres míticos que salvaban
muchas vidas nativas. Los Wiho son muy
buenos para curar las enfermedades de
cualquier tipo, aunque sea mujer o niño; los
yxyro cuando ven a un enfermo le ponen
una venda en su rostro y lo lleva al lugar de
los Wiho y éstos comienzan a poner color
al cuerpo del enfermo y canta con fuerza,
como si fuese un ritual para que salve la
vida. Los Wiho son los únicos que ayudan
incondicionalmente a los yxyro para sanar
las enfermedades y las heridas. Cuando un
niño está enfermo, enseguida lo llevan al
lugar sagrado para que los Wiho lo curen
porque tienen poderes especiales. Nosotros
somos así, porque nunca estos seres
trajeron enfermedades o calamidad alguna
en las aldeas para destruir a la nación yxyr,
pero la Madre creadora del agua
Exynwyhÿrta cuando partió al más allá
maldijo a todos los yxyro y ahnápsÿro,
porque tuvieron una guerra por la posesión
otsyy ahwo, kynäho hn xiero waa he os
manana yha xuu sahuwe wyr dahwo iehwo
otsyy erze uhe de ketyta ie ana eiok
ketytape, wata eiok hwekytyta uu yr piich iet
hn uu yr ahwo os wychy uhe par tak noma
hn par chilehet hn asa diora wata he umo uu
dabyso uu poryt ich xy asa wuetyta uhe
tybich ich uu doxypyt kai tära pörit, otsyy xy
yso uhe oserzym ie yr ponuu yr, pork xy asa
yr huekyta iata wate he yr ponuu, otsyy
wychy he eiok poorzio waa sehe dosym eiok
poruwo dekite per xy erze ich ochesdelo ie
onahmür oriökpetyk uhe tatym ör, ich ochyn
ie, hn ich ochukwëre yr uhe iuhlo ahnápsÿro
wahrrytyke ich xy wyr oriök yxyro ahnápsÿro
ihiuch depich ör yre ochykëre yre otsyy ich
uhe ich ochyne örke ich tytÿra ör hwekyta,
xuu osem doweta tytÿräha, ele aahle ich
tykyraha uu onerpe hn uhe perry xy ojymër
eich nihiök ie oriök ixkaptix ör antor hn ext
hör heke tokör oriök os hnakyrbito per uhe
memyt kysyke hn poorz myhnyk uu he
opyporo tíaka ich otsei oriök wyxyr oota, par
he oxuu oisoho wychy ma tykytyla niokyt ich
xy tyta pyrlo hn petybich hn tyta puhuta, per
uu ylarz sepiër iok chymchaha uu awyt ich
eseke ich xuu oiuhtür oiuko oiale borso xy
ojimehi. Ext hör antor nahu xy ytso wa
oierpyta per xy hna otsyy yxyr hn ahna yxyr
ich yhné pa. Oriök uhe ojuhu oriök uu
debich, uhe ie ojix wahacha tobwich hn ie
ojybei uu weteräk hn ie ojarz uutobwich ese
ahnápsÿro waarz os sarrz ie ahakör wyrz
uhe tymcher sähla ele aahle uhe os kaa ich
osobyroho uu hn osarz ochÿra uu tobwich
ich os weteräk ochixeu uu poorz iho hn
osarz uu tobwich ochypisa ochyxie ese
tobwich ich ie ohnoi myy ni poorz aik ese
hnymich, ahnápsÿro chiuhu hnymehulut
wychy ich oxuu weteräk odale niokyt harry
yhio odale onoota, ochyta uu tobwich pork
ich ahnápsÿro warryt, otybeei oxuu ytso uu
uu hnakyrbich masahachys uu tobwich
techym ich hn ymchukul tur poorz ich uu
hnakyrbo ör ailechys maa uku tobwichyke
heke uu wahacha dyt hn ese uu depich
yhych uu tobwich uhe hno tyr arra weteräk
asar ich nihiok hni hwote ata tyr wahacha
harrä, iok to amyno uhe osarrz waa harrä
ich xy ochÿra poorz iio per ich numchukul
tokole, wychtobwich ytspo wychyweteräk ör
ybich,weteräk uhe ie nihior wyrpe ich
de muchas cosas sagradas y por eso
muchos de nuestros hermanos han muerto,
porque hubo muchas enfermedades pero ya
no existieron más ahnápsÿro, porque
nuestros ancestros mataron a todos.
Tiempo después, los yxyro siguieron
actuando y haciendo el papel y las formas
de vida de los seres míticos. Estos hombres
que frecuentaban los lugares sagrados para
continuar el ritual, éstos dicen somos los
ahnápsÿro, pero sabemos que ellos son
yxyro humanos, pero en tiempos de los
yxyro antiguos, yxyr y ahnápsÿro comían
junto y se pedían comida el uno al otro, se
convidaban las cosas y fueron felices,
aunque no hayan sido iguales, porque no
comían los mismos alimentos, pero ambos
se querían y eran como hermanos de tribu o
algo así… Hasta que un día, unos seres
míticos que no tenían las mismas
costumbres de los yxyros, seres míticos
caníbales llamados Wakäkä atacaron y casi
eliminó a todos los yxyro, entonces, se
separaron para siempre por causa de uno
de los malvados Wakäkä. Uno de estos
seres malvados comieron de un solo
bocado al hijo del Dios Sÿr y desde aquella
vez, los yxyro eliminaron a todos los seres
míticos.
Los Ahnápsÿro no tienen pulso ni tampoco
respiran, son como seres sombras o
espectros, pero si tienen dos bocas por
donde toman aire…, uno dicen que está en
la rodilla, que está bien cubierta de plumas y
la boca que tiene es para comer y su rodilla
como para respirar y gritar. Cuentan que
pueden ver su comida con la rodilla, y es
como si fuera a disparar con un arma
cuando divisa su presa, pero en aquel
tiempo no existían armas, y con su voz
doma y monta a los animales silvestres y
salvajes. Por esa razón, los yxyro ancianos
dicen que la diosa del agua Exynwyhÿrta
quería dar esos poderes que poseía ella a
los seres míticos, pero los ancianos se
molestaron con los Wakäkä y no le hicieron
caso a lo que decía la Madre creadora del
agua, y a causa del diferendo tuvieron
guerra con los seres míticos, porque son los
yxyro quienes actúan y se quedaron
elegidos para representar a los ahnápsÿro
en la tierra y nosotros llamamos al lugar del
ochyräk ahnápsÿro wychy hno chukwi
ahnápsÿro techym wyr iewo ie askasa örpe
ich xy wychy weteräk uhe ielyh täachy uu
tobwich uu chyxyrke ich dale uuweteräk
chixeu waa nerpyta par hno uhe duhu hnat
toi ich chixeu nerpyta hn hnoi seia tobwich
satyr ich oxuu tybeei uu ahnápsÿro ele
ahale marö pyta de oieptox uhe torke ich
ochymchäha örpyta ehet oxiero yrra nex
dechonym xy tychehe yrechys hn oriök waa
yxyr yrahta asa oiehrpyta uhe boxex ie
dakaha tobwich hn daarz ich ahnápsÿro hni
ii tohwa tobwichyke ich xy tybei, ata uhe
chymyt uu debio ich hni ylaro os boo ich hni
uku hnakyrbityt hno sehi xy ytso uhe ör ierh
esep uhe ahnápsÿro tybeei ör yre uhe
deech iet hnopoko xiokörpo ie hnamür do tÿr
tobwich petyk par niör uu abio uhe dechy
tobwich sehe dyyrk dybalte wahacha dyt ich
xu wyr ahnápsÿro xy tybeei yre otsyy hnoko
tyr wahacha dytyke ich oxuu ahnápsÿro
sahna yhych po, uu ahnápsÿro uhe hno
sahna yhych, ie duku kenehetykpe xy chuku
yre wyr
weteräk iehwo omo wychy
ahnápsÿro oxyke ich ie nana örpe xy chuku
uu iet hnomo wyr ochyräha ich oxy otyr
tobwich, nech ich ata chix uu weteräk uhe ie
hnamürpe dych obiopetyk, ich ahnápsÿro
chyxeu noi man otsyy ahnápsÿro uhe dale
hn xuu uuweteräk sepiër chyra waa yr
porkyta um he dechole ich doso neheich ata
he toi heke ahnápsÿro ielyh depier hnanymo
xy chixeu ör pork otatym ahnápsÿro kal uhe
hno dyr sahna uu hnanymoko ich uu ylarz
keitkër ie epiër anymo ykyl xy ör ebicha por
he otola owa ich ono otÿr tobwich heke ie
ahnápsÿro depier hnanymo, xy sahna ör par
osarz uu tobwich hn waa arra, ich xyx wyr
ahnápsÿro warrz hn ihiuch otsyy osdeioko
uuweteräk uhe ich sahmür pixt tobwich
sahmür xiokör uu kuche uhe de tobwich ich
ahnápsÿro sahmür hn ielyh doso wychy he
oiulorz uhe chun wyr ör akylio uhe weteräk
maa xiokör kuche uhe de tobwich ich maa
chun wyr ör akylio, ich xyx osakat ör
dyhyrbyt ich oim par otak, ich dyhyrbyt ich
otäacha par osakat örpo wyr os akylio wyr
os ich kyhnïa uhe otatym oriök oionteu
ieuhwo, hn ie oiunteu uu iewope ojykei wyr
iewo xyx ytsorz otatym oriök uu ahnápsÿro
yluu, hn uu weteräk ör yluu iex xyx ytsorz uu
ahnápsÿro sorz uu kuchytyke ich tienyh
ritual, el lugar sagrado… Cuando mataron a
todos los seres míticos la Madre creadora
Exynwyhÿrta consagró y confío cada vez
más a los yxyro todos los poderes para que
sus gargantas estén acordes a los gritos
que hacían los ahnapsÿro y puedan pegar el
grito como ellos. Entonces, quedó
establecido que cada yxyr que haya matado
a un ser mítico tendrá que llevar de por vida
su voz y su color en cada inicio del ritual en
honor a los ahnápsÿro, para pervivir en el
tiempo estas costumbres...
La Madre
Creadora y diosa del agua Exynwyhÿrta es
como la encargada de llevar una lista y
através de esa lista de cuaderno llama a
cada yxyr y le pregunta a que ser míticos
mató y éste yxyr contestó, yo maté a un
wiho. Entonces, la Madre creadora le dice al
yxyr: tú tienes que llevar su voz, tú tienes
que representar a ese ahnápsÿro cada vez
que ustedes hagan el ritual en el lugar
sagrado llamado tobwich… Se dice que la
diosa Exynwyhÿrta consagró la garganta al
yxyr para representar al ahnápsÿro y
después, con todos los yxyro sucedió lo
mismo; cada nativo debía representar al ser
mítico que le tocara matar. De esa única
forma, nada malo les sucederá si siguen los
mandamientos que yo he enviado a
ustedes, decía la diosa del agua; porque si
ustedes llegan a interpretar mal su palel en
el ritual, cuando llegue a la culminación de
la danza, aquel yxyr tendrá que pagar con
su vida, incluso si ustedes no continuaran
cn esta costumbre, ustedes poco a poco
morirán y los yxyro terminarán. Pero si
hacen bien las cosas, siempre estarán
sanos y muy protegidos por mi espíritu,
apuntó con vehemencia Exynwyhÿrta…
Nuestros ancestros cuando llegaban a los
lugares, es como si Exynwyhÿrta les sacara
los espíritus porque quería conocer quién
sería la que la reemplazará; pero cuentan
que hubo uno del clan de los Poxaräho.
Entonces, este hombre será el que tenga
que responsabilizarse y ocupar el lugar para
que cada vez que haya ceremonia, el
hombre poxyrëhet estará ocupando el lugar
del verdadero ahnápsÿro, solamente un
yxyro lo que hay para eso y por eso,
decimos, lugar de los ahnápsÿro...
Nuestros orígenes se remontan al Dios
weteräk ehiokör, weteräk uhe de ese
tobwich ich ie ylu uhe de dahuch pe, uhe
owa de ata ihiuch chypra o eech chypra ich
eihi ahyrke apybityta dutu chypa ich iaa
dakyr hn man uhe de tobwich wychy
ahnápsÿro xix chixeu waa porkyta, wo ör
ytyta weteräk tok ich ahnápsÿro uu sepier
uu hnanymich uu tobwich ich ie permope
man uhe sepier uu dyt wychy tienyh doso,
pork wyr yr woso erze heke weteräk uhe os
sakaktör omo uu weteräk soly ahmür ata hn
ahmür eech pork he eiñor uu data ör eich
oxutsorz man ie owa ör ahakör uhe ör yre
oxutsorz u ylo uhe de tobwich uu owa
weteräk uu ylaro uhe ochypua ich uu ylxyp
uhe owa de ouhuch, odeke ech hn ata otybii
owa ich aahlo wahacha akaha ech ar ie uu
owa ylaro ich owa ekuerta uhe owa weteräk,
ich eiok ekuerta uhe eiok de tobwich, uu
ylarz uhe tybii eiok ich tienyh iuchy hn uhe
juko xy jytÿr uu ylarz jaraxi eiok, ukonhe xy
tohwa wychy dybalte uu pylybyt uhe ochÿre
uhe osobyt yre ochixeu hn ochyra waa eta
ochiuhu armystaj ör yre erze ylaro ielyh waa
porkyta niokyhy ör mata uhe odyyrk, ochyx
uu pich owa arpota osakar ör sakaha ör par
uhe otybii owa hn arachy owa ich ochiuhu
armysta, uhe aselo sehe tuk wychy ylarz ich
ahnápsÿro sorza ich chi sepiër owa, heke to
xy oierpe, yxyro ör oierpe xioköraha ör hn
eioklo uhe eiok weteräk ör ext hör hno wyr
nos eiok de not waa eio yluuta ylarra iex de
eihnapso xuu he uu kuche hn amuno wyr
eihnapso uu ylarabo uhe owa sakahachys
harlexta ehet hn amo uu ylarz uhe dyrkyhy
hnymich ich aimych asym waa ebyta eilo
olak ylaro uhlo olak ylaro eioklo ant hör hn
ext hör uhe olak apybityte onteu olak ie, ie
uu olak ylaro chychyx hn iechym hno
iosÿrno ie, ie poruwo odekite uhe otatym
oriök ielyh onomo oriök hel xy akaha dyke
tobwich, hn xy owa askasa wyr ahnápsÿro,
ähakor uhe ahnápsÿro xutsorz hn uu ylaro
xutsorz, ich eiok ie owa de tobwich ie
odulorzpe eiok poruwo ör
yre oduhu
onihiokör uhe ochymchehe oriök oierpyta
waa uu ospach ochii oriök weteräk nehe ich
ata ojyr tokolyhy tobwichyke ich osaktyr
oriök ich uu ylaar wyxyr sehe oduhu nyx
toka oriök oiä nymyraha uu ör akylio, uhe
tära jenipo erze ör akylio uu ör urro wyr he
sehe uu ylaro odu onanymyraha hn oiu
Nehmür y la Madre creadora del agua
Exynwyhÿrta que dijeron: los más ancianos
tendrán que prestar servicios a los jóvenes
en el lugar sagrado y no pueden llevar allí a
los que son menor de edad; tendrán que
llevar a un joven para que pueda guardar
los consejos que cuentan los viejos, y no
tengan miedo del lugar, porque si llevan a
un niño puede tener miedo porque su
corazón teme de toda cosa y no guardarán
aún los consejos que cuentan los ancianos
porque todavía no están preparados para
consagrarse como weteräk. Exynwyhÿrta
dijo: tendrán que llevar a jóvenes que
tengan 20 años… Realmente no se sabe
bien la edad exacta de cada joven iniciado,
pero tiene que ser así, porque así quiere y
dispuso la Madre creadora para que
escuchen los relatos, porque si no hacen lo
que digo les daré un castigo con una
enfermedad hasta que desaparezcan de la
faz de la tierra. Por esa razón, los más
ancianos organizan la ceremonia ritual y
ubican a los jóvenes al lugar sagrado para
que cuenten todos los secretos de los
ahnápsÿro para que ninguno de los
soldados que entra al lugar Sagrado pueda
contar a ninguna mujer de los asuntos de
los iniciados ni los consejos, porque de lo
contario la Madre creadora enviará una
gran peste que azotará la comarca de los
yxyro; y siempre que cumplan las ordenes
que dejó establecido Exynwyhÿrta, antes de
que el joven se retiré del lugar sagrado, su
padre le previene para que no cuente a
nadie, ni siquiera a su hermana…,
no
hay que contar a nadie los secretos del
lugar sagrado ni de la existencia de
Exynwyhÿrta porque todos morirán. Por eso,
todos los hombres tenían miedo en contar a
alguien los secretos además de que no
pueden llevar a un niño al lugar, porque
fácilmente puede contar los secretos de la
diosa Exynwyhÿrta y en represalia, matarán
a todos. Nadie, entre los ancianos ni los
jóvenes podrá revelar el secreto a nadie
porque de lo contrario morirán todos los
hijos de sus hijos, señal de que no han
cumplido
bien
las
reglas
y
los
mandamientos de la Madre creadora.
Nosotros, que representamos a los
ahnápsÿro, no decimos a nuestras esposas
dyxeu waa oriök huta heke uhe oimsaha par
oriök weteräk oriök de tobwich hn osakat
oriök otatym oriök ojyre wyr ich osatyr oriök
ich ochybyt oriök arichyke ich nyx oiä
nymyraha hn uhe oiä nymyraha hn uhe
oianmaa ich uu ylarz xy tër, ylarz chunt wyr
dahwoso uhe tanymyraha ich elyxyr kyss,
ich ym iewychy uu titymhna ich chun ör
ahwoso xiokör uu ahwoso, heke osakat
oriök ie onomo oriök kal xy ojakat olak xy
ërlo, hn atokolylo ich moimlo ie odulorzpe
eiok poruo wyxyr osakat ör hn otatym ör
pork he nyx os sanymyräha wyr deiso
poruwo ör ahwoso hn ör akylio nehe uhe
olak atokolyklo ele tobwichyke pork eioklo
hnakyrbo ich ie ontylo uu tobwich ulu uhe
ich myhnüwo ich otylo uhe ich oom atym uu
olak yhnapso par odyraha ie uu boxexo
ohnymyr olak duke erlo uu olak hnakyrbo
ich uu yso uu weteräk uhe tokolyhy tobwich
ich uu ylu olak hnakyrbitak xu yr ytso uhe
ich hnakyrap heke eiok ich ie jymyr ie duke
ör antor hn ext hör, ie juu eiok towo, hnu wyr
eiok nos iu eiok wutuhwo eihnapsabo odypa
eiok uu kuchyt ie, ie eilo olak ylaro ör antör
ext hör uu weteräk, oriök uhe osakat oriök
kite, otatym oriök ich sehe oiahwo uu kuche
uhe iarak, ylarz ym nok eu uu kuche nare
ich nonaa erra odypua ich aräaxi owa uu ylo
uhe owa apybityta ahakör kuche ich ie errz
owa nok ue wyr kuche kerr ich nonee elo ich
ie duhu owa balpetyk xuu emsÿr os ie eu uu
kuche debio aowo ich iä elo ich ie duhu
owa, hn xuu os wueta ie balpetyk sehe
ebich ich ie hukurz, wychy os chekuxu ör
ylaro pork he ich ie oiahwo wyr hn ich
ojukïm ör antör hn ext hör uhe ërno hn
ehmÿrlo ich wychy os hnakyrbitak, hn ie os
doterpe uu eiok ylarzwyxyr otatym oriök
nahu ich tära uu dolaha lyxyr hn uu Erminixi
uu wuehyre lyxyr wyr he tära ör hn
tanymyräha uu ör ahwoso ör ext hör ie os
dybyte ör tobwich pork xy odakahachys hno
ich otatym ör uu kuche hn oxioköraha uhe
ich oom hn ielyh ör ekuerta waa apybityta os
tou ich xyx oxuu ich wutupa hn uu hnakyrbo
weteräk ör ytspo wyr eiok poruwo ör yluu
heke ochybyte ör tobwich ich uu wuetek
oxuu tur oxuu yso uu huiete jar ich xy wyr
ich jar ytso uu wuiete ich uu weteräk xy ie
hnamyhy teu wyr wuite ich ie teupe uu
doxypyt uu jar ostyy oxiör weteräk uhe dale
nada de lo que pasa con nosotros en el
tobwih, porque ya somos grande y vemos
que las cosas que suceden son terribles, y
no son ciertas algunas, son palabras de
Exynwyhÿrta no son de Dios, pero nosotros
respetamos mucho las palabras y los
consejos de nuestra creadora y recién ahora
es que contamos estos secretos como ya no
están más los viejos, pero tenemos que
contar bien como fue, porque si por ahí
nosotros
hubiéramos
contado
estas
historias antes, ya estaríamos muertos hace
mucho tiempo, porque la diosa Exynwyhÿrta
iba a molestarse horriblemente con
nosotros, porque ella no quiere que se
cuente por contar sus secretos. Pero si se
cuentan estas costumbres, el que tenga el
honor de contar esas historias, deberá
hacerlo muy bien...
Esta nueva generación de yxyro cuando
representan a los ahnápsÿro llevan a los
niños al tobwich para ser weteräk pero el
niño no tiene todavía pensamientos reales,
como hombre o como un anciano y cuando
se retira del tobwich cuenta todo lo que
pasa en el monte, porque es un niño y no
puede guardar los secretos. La diosa
Exynwyhÿrta dijo: si ustedes hacen mal las
cosas no tendrán sentimientos, entonces,
Nehmür el Dios les enviará y los azotará de
terribles pestes, por eso los antiguos yxyro
tenían miedo, porque aquellos dioses son
superiores a todo ellos. Nuestros ancestros
yxyro cuando hacen aparecer a los
ahnápsÿro reales y cuando cantan y largan
una técnica de trampa, conocida como la
Kaxta Wyzta que es como una cuerda
cubierta de plumaje… Los yxyro tienen
mucho respeto y admiración por ella y
cuando toca esa cosa, todo está en el suelo
boca abajo; por ejemplo, cuando un
chamán, cantan también los ahnápsÿro y
luego se preparan para salir; estos seres
míticos enseñan a los yxyro y recuerdan a
los ahnápsÿro verdaderos, y cuando hacen
bien…, yo he visto todo lo que pasó con los
chamanes que eran numerosos y murieron
todos, y ellos cantan para la Kaxta Wyzta
que es muy poderosa, y entonces, todos
estamos boca abajo, y llevan horas para
terminar de tirar sus poderes, y sueltan en el
suelo una sábana roja para poner encimas
uu dyt, ich ahnápsÿro de uhe otsyy put, ich
türkaap, wychy uhe chytak uu tymcher uhe
ochutür waa orra, ich wychy chytak uu
ahnápsÿro tüurkabyt uhe iä ör ie hnamürpe
par uhe otechym, ich xyx tohwa nano xuu
pyxo ör erze tymychära per xy ielyh dola ör
ich xyx hna ör hn ese hnyrmych koos yzo uu
wohyt uurz uhe de etybich, ese weteräk uhe
osatÿr uu tokolyhy uu tobwich ich xy waa
data ör wyr hnanyme otutür ichy wyr iso hn
dech hn uu akyle ochypëesa, eioklo iusorz
eiok akylak ich xy ioterlo, man eiok poruwo
uhe os okylak ich wychy os dech öia ese
weteräk, weteräk uhe techym dyt eich ör
waa data, hn data sehe techym ich techy,
ylebe tokole, chiuhu waa beietyta chybyty
uu hnymich, iem uu deihyt weteräk xy xuu
detyta tër hnymich, ichy uxy hno masaha
tobwich, esepyke ihn hnoweteräk uhe osatÿr
otseiatobwichyke oseia uu dyt par ich dyyrk
sepesa dyt ich xy inaa uu paspärt hn chiuhu
waa ör aar, wyr ör ytso uu chypyrme iiö
oxiör or aar hn uu yr huete, uhe ochyrie
derra, hn nuu wyr uturbo nos de ich chyx
wyrzo ich chyx yle ochuxür uu hnymich
kynehet uhe poro, wychy he oxiokör hn
ochuxür, hn ochuxür wychy weteräk hn xy
dyyrk nehe ich chyna waa dech otsyy ie
weteräk uhe odatÿr örke hn xy ör yre uhe
odyr onahmür uhe odyr xyx uu ylarz tybeei
ör dyhyrbyt nehe ich dyhlak xyx techym uu
weteräk, uu weteräk uhe dyrkyke ich uu
ylarz hno tÿr waa data ihiuch iem, uhe
memyt kyys par uhe otechym por he hno
waa data hn uu deech ie oduhu tysoho yr
ich ie un chiuhu uu dasuwo ich uu ylarz
sapur niogot par xuu tysoho hn hnok
odosym data hn ie duhu tysoho petyk pork
os data ich okahnÿr daabo, heke ese xyx
ylarz iä ör otsyy eiok uheweteräk uhe
sepesa uu dyt chyne waa semanta, nehe ich
waa semanta iata ich oxuu ie oxuu yxyr
hwo, oxuu inaha waa he os manan yha wat
ochio, ich ele aahle otsyy pat yha, hn wate
uhe weteräk iäa ich tybii Hopykpörra, heke
ese uhe tybii wate ich sehe oduhu, ylaro ich
wat huta tokole hn waa Hopykpörra iata
dalpoko, ich ylaro ochuxür uu weteräk, ich ie
oduhu ylorz uhe ochuxür wap ich kynaho ich
oxuu jar yso uu wuiete yr dype oxuu
hnomyre. Hn uhe ör ext hör sehe erahalo
waa weteräk waa orra pork iok ich tykei
de esos plumajes y cantan
por ella
alrededor uno por uno, nosotros estamos
mirándolos fijamente y es muy raro y muy
peligroso a la vez, todos son plumas pero es
muy arriesgado y la Kaxta wyhÿrta es otra
cuerda que tiene un detalle de plumas
negras, por eso ellos nos dicen y aconsejan
y nosotros hacemos lo que dicen hasta que
todos los chamanes terminen de cantar y lo
alza en dirección a la salida y entrada del
sol, de este al oeste, porques esa es su
posición, y ellos lo dejan y entonces, le toca
al otro ahnápsÿro seguir el ritual, pero
cuando todavía no le tocaba al yxyr, los
seres míticos tiraron todos los poderes de
esas cosas al otro mundo… Después le
toca a los weteräk y nosotros hemos visto
todo lo que pasó a nuestros abuelos; en su
momento, ellos hicieron bien las cosas y no
se burlaron de los ahnápsÿro, ni van a
molestarlos en su vivienda, y los ahnápsÿro,
cuando se preparaban los weteräk tenían
miedo, todos estaban boca abajo hasta que
termine todo y luego llaman uno a uno a los
weteräk para que puedan tocar y manipular
la Kaxta Wyzta, nunca nadie ve aunque
ellos son yxyro que hacen como los
ahnápsÿro; ése es el cuartel a los que los
seres míticos nos obligan a permanecer allí
hasta llegar el amanecer y, para tirar la
Kaxta Wyzta tenemos que hacer lo que
dicen los viejos, nos quedamos hasta la
medía noche y vienen un grupo para
continuar la ceremonia. Por eso, en estos
días ya nadie hace caso a los ancianos
responsables de llevar a cabo ese ritual
entre los muchachos que son como
soldados del tobwich…, pero antiguamente,
los yxyro respetaban a los viejos y las
viejas. Tenemos que hacer lo que dicen los
ahnápsÿro y no tenemos que hacer cosas
que no sean lindas; tenemos como weteräk
una responsabilidad muy grande con
nuestro pasado, porque los weteräk son
muy serviciales y nunca se cansan. Pero
aquel que no quiera hacer nada, aquel
joven que no continúe las tradiciones
sagradas es porque le gustan las cosas
dulces. Por eso el weteräk no puede comer
comida cuando tiene que ir al tobwich,
porque es el joven quien deberá ayudar a
los viejos con su trabajo y prestar su
paho, pork ich xy tyraha uu ylaro uhe otatym
iok ich tanymyräha heke ich tykeei uu paho,
xuu uu he tykeei wyr paho hn erehelo wyrz
otsyy ie weteräk nomyree uhe odakat örpe
os nuu wyr ylerz uhe osakat wyr apybite
otybii ör otseia ör ormyn ich osakat ör wyr
apybite, oxioköraha ör uhe os xiie hn os xuu
apybita osahmür wyr hnakyrbo ich uu ylaro
ör ytspo ich otsahmürie soly noku uhe einie
ar hn olak ihaabo ie olak eikaptix nehe ich ie
eraha datyk, arahta nehe ich too amo pork
ich ie eraha eiïa doxypope etylo heke osarz
ör ie, osakat waa apybityta hosy ie alwyxyr
hnakyrbich ykych uhe tok ie asym owa wyr
hnakyrbito pork hno odosym owa aabo ich
onoim ich xy uu ylarz umo uu hnakyrbito ym
ie oterlo olak hnanyme hnoku oterlo wyr
olak hnanyme uuhlo ör myhkër hn moin ör
ich uu ylaro hn uu ylerz okeitkërie ich os
ochym wyrz ör aabo ich oxiör aahlo heke,
hne hnakyrbito hn uu apybite ie os do nihiör
uhe myhnyk hnakyrbityt uhe sahmür waa
tymychära ich hno keitkër uu iso hn ie yr
isyke ich tymychära uu yr dech , hn waa
aata okeitkër ör ich nyx toka waa apybityta
keitkër ör hn uhe ich he nos ouchom ör ie
ich oiïe ahyr uhe eiok poruwo otsehi ahyr
uhe ich otokolyhy wychy yrmychhna ich uhe
oïie ahyr ich hnakyrbo deio hn ör yre ich
teryhy uhe chileku hn uhe tër uu dyhlych
iehy hno tokole hnoi uu poito par teiäha
arich hn dyhlak, ani ynityta data ich xix hno
par teiäha uu hnarahtna poso wyr he eiok
poruwo otsahmür uku wap kite xyx ör ytsorz
heke ie ör ant hör ele aahle hn xy jymilo, wyr
marö uu ör yluu boxexta uhe data tatym uu
kuchyt ich ii data etybich o sazÿr uu deech
os ie waa apybityta uhe data tatym uu kuche
hn dozÿr uu deech o data doc sehe dilehet
par dazÿr waa data ich tienyh xy sonteu ata
nehe ich nihiök ochykei os ie iulorz ör ext
hör hn ant hör eihiörno anühwo eiok poruwo
orra par he oriök owych con anühwo eiok
isaabo.
servicio a la comunidad donde habita,
incluso si se muda también deberá ser
guapo y servicial con todo yxyr. Nosotros,
cuando aparecen los ahnápsÿro y siguen la
ceremonia ritual, entonces, nos juntamos
para ver a los viejos qué hacen. Los yxyro
que nos enseñaron para lanzar la Kaxta
Wyzta están allí al lado hasta que
amanezca y luego nos obliga para que nos
bañemos porque tenemos que pintar
nuestro cuerpo, como las patas del chancho
del monte, y eso nosotros hacemos aunque
haga frío, y dicen que cuando el joven que
hace estas cosas, los animales llegan junto
a él y no tienen porque irse al monte para
cazarlos, porque con esa acción que
acaban de hacer ya es fácil de matar a
cualquier animal en cualquier momento,
pero en cambio el joven que tenga miedo de
bañarse y pintarse, con ese joven nunca
vendrá animal alguno que pueda matar y
llevarlo para el pueblo, porque Exynwyhÿrta
dice: si alguien no hace las cosas referentes
a la comunida, de seguro que pasará mucha
hambre y siempre vivirá necesitado; pero si
hace caso su pueblo, este joven u hombre,
siempre estará alegre y tendrá mucha
comida y vivirá en armonía con la gente de
su aldea. Así dice que son los consejos de
nuestros ancestros. Yo sé y conozco muy
bien estas enseñanzas y por eso les cuento
porque como no tenemos ropas y nunca
conocemos lo que son las ropas. Ahora ya
conozco las camisas mangas largas y otras
ropas de hombres;
antiguamente
andábamos desnudos, jóvenes y jovencitas,
todo el mundo en la aldea andábamos sin
ropa… Yo cuento lo que hacían los
ahnápsÿro…, nos obligaban para ir al río y
bañarnos y yo tenía un miedo tremendo del
agua, sólo me lavaba la cara y la cabeza,
incluso los viejos nos pegaban con palo
para que entraramos al agua. Me acuerdo
que
después
de
bañarnos,
nos
preparábamos para ir al pueblo y buscar las
ropas de las mujers para que los ahnápsÿro
se pongan, y nosotros íbamos al pueblo sin
ropa.
Es por eso que les digo mis
hermanos, este es un cuartel de los yxyro,
pero este cuartel es muy pesado porque se
nos imparte mucha disciplina; nosotros,
cuando somos cabezudos, traviesos y no
vamos al lugar sagrado tobwich, no le
cuidamos al weteräk, y no limpian el lugar
de los ahnápsÿro, entonces, éstos tendrán
que limpiar el sitio porque es su vivienda.
Todos los muchachos o weteräk hacen
estas cosas como soldados de ese cuartel;
limpian con las hojas de los árboles y no
dejan ninguna hoja en el suelo. Los
ahnápsÿro sacan el polvo y les ordena a los
jóvenes a traer agua del río para mojar el
lugar de los ahnápsÿro; les cuidan como si
fueran su vivienda, y cuando un joven entra
y mira lo que tiene que hacer sin que los
otros le digan, entonces, se pone muy feliz y
se siente parte integrante del tobwich, que
es su comunidad.
Y el camino que va
hacia el lugar sagrado, todos los weteräk lo
limpian y lo mantienen ordenado. Yo no sé
si ustedes han visto a los muchachos que
limpian el lugar sagrado, pero les digo que
ponen esfuerzos para que quede muy limpio
el sitio. Un joven que hace estas cosas le
ordena a un ahnápsÿro para buscar, él tiene
que ir hasta la comunidad, pero este
ahnápsÿro cuando mira a otros jovenes no
le hace caso, sólo le busca al joven que
está destinado para que se presente en el
lugar sagrado tobwich y cuando lo
encuentra lo toma de su vestimenta para
que no lo golpée hasta morir…, luego, lo
lleva otra vez al lugar sagrado donde él
debe permanecer todo el tiempo que sea
necesario, pero lo vigila también un
ahnápsÿro para que no se escape o haga
otra cosa fuera de lugar. Para los blancos,
los ahnápsÿro usan un tipo de castigo
parecido a la cárcel o un lugar de reclusión;
si alguien falla se lo encierra hasta que sean
viejos, porque esa es su condena por haber
faltado a los mandamientos del tobwich.
Nuestros ancestros condenan cuando un
joven no se queda al tobwich y no lo limpia;
un ahnápsÿro lo trae para dar su castigo
hasta que termine y cuando él vuelve a ser
lo mismo, nuevamente envía a un
ahnápsÿro para traerlo, pero este joven ya
no quiere trabajar quiere estar en libre
albedrío, y los ahnápsÿro ya los vigila como
un preso. También cuando un ahnápsÿro
golpea a un weteräk con palo, ese joven va
estar enfermo hasta que muera, por eso los
ahnápsÿro nunca golpea a los jóvenes,
porque los viejos les cuentan: antes que
ustedes salgan para buscar le dicen que
tienen que golpear a los weteräk solamente
para asustarlo y que le tengan miedo al
ahnápsÿro y se vayan al tobwich.
Por
eso no lo golpean en el lugar sagrado, que
es su vivienda.
Cuando al joven le gusta estar en el
tobwich, le gusta y por voluntad propia hace
lo que dice los ahnápsÿro y hacen las cosas
que hay en ese lugar. Los seres míticos
quieren y admiran mucho a los jóvenes y
éstos nunca estarán enfermos porque
escuchan los consejo de los ancianos y
siempre los ancianos son bastante recios
con la disciplina de los weteräk; dicen que
comienzan desde temprano en la mañana
hasta la noche, sólo dejan a los comer y
luego continúan porque son muchas las
enseñanzas
y
consejos.
Nosotros
guardamos en nuestras cabezas varias de
estas enseñanzas, pero hay otras que no
podemos guardar todas, porque son
muchas y siempre son así; los ancianos
enseñan a los weteräk los secretos de los
ahnápsÿro y los muchachos no actúan como
si estuviesen en nuestra vivienda…, por
ejemplo: cuando la madre ocupa al
muchacho y no quiere irse al tobwich es otra
cosa, porque los ahnápsÿro tienen un palo
en su mano para los weteräk que no quieren
hacer nada; los seres míticos golpea y le da
un gran escarmiento a ese joven para
respetar a su mayor…
Un ahnápsÿro
cuando pega a un joven en el tobwich no le
enferma pero si alguien lo golpea en la
comunidad, este muchacho muy pronto
enfermará gravemente; por eso, siempre se
le advierte al weteräk que tiene que hacer
algo. Si el muchacho es obediente y
servicial, entonces, su padres están
orgullosos de él y le quieren, y cuando el
joven hace caso a sus padres es como si
hiciera caso a las reglas del tobwich. Uno
cuando es joven siempre deberá hacer caso
a las necesidades de su aldea; cuando una
anciana te ocupa tienes que obedecer y
servirle. Ese joven deberá hacer como si
estuviera en su vivienda; cuando tu madre
te llama tienes que correr y preguntar qué
necesita. El anciano siempre le recuerda
que es un weteräk. Cuando un anciano te
llama tienes que correr, porque si el joven
se demora en irse, el viejito ya tiene una
cosa en su mano y es para corregir al
muchacho si no corre rápido; entonces, el
anciano te pega en tu cabeza hasta hacerte
sangrar y si reaccionas contra él, los
ahnápsÿro defienden al anciano para que
no le faltes al respeto… Por eso, el tobwich
es como nuestro cuartel donde los ancianos
enseñan las reglas y los mandamientos a
los muchachos, hermanas y hermanos,
todos sabemos sobre nuestra cultura,
todavía hay personas que escuchan estos
consejos cuando tú estás en una carreta y
cuando ves a un anciano que está
caminando, entonces, tienes que bajarte y
darle tu lugar al viejo; tú que eres joven no
tienes que ayudar a cualquier anciano.
Todos tenemos que ayudarnos para salir
adelante y todos tenemos que estar unidos.
Nuestros ancestros nos dejó como legado y
enseñanza a que debemos hacer caso a los
ahnápsÿro; ellos dicen que todos tenemos
que hacer caso a todo lo que dicen, por eso
llevan al joven al tobwich para enseñarles,
para que nosotros cuando salgamos del
tobwich nos toque siempre llevar el mensaje
que los ancianos cuentan en el tobwich
porque los que
contaron solo quieren
disciplinas y que los weteräk guarden en su
cabeza, en su pensamiento; por esa razón
es que entramos como weteräk para que
después nos toque a nosotros llevar al pie
de la letra los mandamientos de que cuando
un anciano escuche que contamos sus
palabras tal cual es, entonces, el anciano se
pone muy contento de escuchar sus relatos
por otras personas y dice que está bien lo
que dice la palabra de la madre creadora
Exynwyhÿrta. Los ancianos nos aconsejan
para que hagamos bien las cosas que nos
corresponden como jóvenes y hombres que
somos; y no es para cuando salgamos del
lugar y nos olvidemos las palabras y los
consejos. Los ancianos quieren que
trsmitamos estas palabras a nuestra gente,
hijo, nietos, y que al salir del cuartel no
digamos los secretos del lugar sagrado,
porque somos hombres y todos saben que
deberán contar y aconsejar cosas buena; no
tiene que mezclar a los niños que todavía
no entran al lugar sagrado; no debemos ser
holgazanes ni perezosos, hay que hacer
caso a los demás, los jóvenes no deben
estar como viejos. Nosotros como weteräk
cuando nos enseñan las reglas para el
cuartel nos prohíben comer mucha grasa,
porque dicen que si comemos grasas entra
en nuestro cuerpo y tampoco debemos
comer los huesos de una carne porque
perjudica la garganta del que se encarga a
gritar como ser mítico; si quieres gritar como
los ahnápsÿro no puedes hacer eso…, los
ancianos aconsejan a los weteräk que no
deben comer estas cosas. Si ustedes
escuchan y guardan estos consejos, esos
son jóvenes verdaderos, no se burlan ni
tienen prejuicios de los consejos, porque
estas enseñanzas vienen de los ancianos y
que no hace mucho partieron a la eternidad.
Los nombres de estos hombres sabios eran
Dolaha, Armin, Wuehyre y estas cosas me
contaron para que yo siga los consejos de
los hombres que participan del tobwich.
Cuando entra en el tobwich, no es que se
sienta nomás ahí en cualquier lugar, todos
son consejos y reglas a ser cumplidas y
ellos nunca recuerdan a las señoritas que
sean muy haraganas, nunca dicen así… Los
verdaderos ancianos sabios siempre
recuerdan bien a las muchachas como a los
nombres. Estas son las características de
nuestros ancianos, son su forma de hacer
las cosas y el weteräk cuando se pinta, su
color es como el venado; el weteräk
tampoco podrá comer a otros animales.
Cuentan que a los weteräk se les enseña
para ocupar su tiempo en algo productivo,
por ejemplo: a ir al pueblo a avisar o dar
alguna noticia a los demás yxyro. Hay un
ahnäpsyro que se llama Put, es un poco de
estatura baja, petisito y no quiere a las
mujeres y él no quiere que las mujeres se
acerquen al härra porque este ahnápsÿro
acompaña a los weteräk, el ser mitico Put
siempre tiene un palo con el cual golpea a
las mujeres para que no se acerquen. El ser
mítico Put tiene el lomo grande como un
toro y los weteräk cuando salen del tobwich,
su madre y sus hermanas, sus padres y sus
amigos lo rodean, y palos, los akyle, son
como un compañero. Nuestros ancestros
dicen que un akyle es como un hermano,
como un servidor porque acompaña al
weteräk siempre. Los weteräk cuando miran
hacia la comunidad y la madre lo está
observando, entonces, el muchacho le
canta y después suelta una sábana y lo
pone en el suelo…, y espera a su weteräk,
él pone su rodilla en la sábana y corre hacia
el tobwich, por eso, los weteräk cuando se
les aconseja en el tobwich y lo llevan hacia
la comunidad para que él camine y recorra
por toda la aldea; él pone en su cabeza un
paspärak y tiene su aro grande, el aro la
hacen con las plumas de los pájaros; luego,
le ponen un cinto de plumas y su piel está
pintado de color rojo. Luego, y para
completo su atuendo, se unta en su cara la
ceniza blanca y este weteräk camina por
una semana dentro de la comunidad
vistiendo ese aspecto de ser mítico. Dicen
que los weteräks no pueden hacer solos
toda esa demostración, siempre, detrás de
cada weteräk está un anciano o un hombre
mayor que lo ayuda, principalmente para
que pueda cuidar y mirar sus pasos.
Cuando un weteräk camina con su
indumentaria puesta, un viejo lo aguarda en
la vivienda de su madre, donde lo controla
cuando hace mucho frío para ver si la
madre no le hace bañar al weteräk. Dicen
que el viejo pide al weteräk para que lo
bañe, porque si el muchacho confía ese
secreto a su mama no le hará bañar, porque
las madres los quieren. Por esa razón, a los
jóvenes iniciados siempre los acompaña un
viejo. Cuando los weteräk hayan caminado
durante una semana por la comunidad, para
la otra semana los ancianos ya le cambian
de ropa o de vestimenta. Cuentan que le
ponen por su cabeza, las plumas de la parte
del estómago de un pato, y esta pluma de
pato cuando un weteräk pone en su cabeza,
significa que anuncia otra ceremonia a
realizarse en breve, porque los viejos ya
quieren que broten de nuevo los cabellos de
los weteräk. Y la otra semana entonces ya
comienza el Hopykpórra, que es otra
ceremonia y se inicia cuando los viejos
pintan primero a los weteräk, con el color
del venado y mezclan los colores con su
mano hasta dejar estampado en el joven el
animal a representar en la ceremonia…
Si ustedes quieren saber la raíz de los
weteräk…, porque yo ya estoy olvidando
algunas partes, porque no soy yo el que
cuenta esta historia, los viejos que me
contaron y yo les cuento a ustedes, por eso
no recuerdo algunas partes y si yo me
olvido algunas partes y si ustedes escuchan
estos pueden completarlos. Dicen que no
son los viejos que solamente que aconseja
a los muchachos iniciados sino también las
ancianas aconsejan a su vez a las
jovencitas… Cuentan que las jovencitas no
pueden amar a un viejo ni tener relaciones
con él y tampoco los viejos deberán tener
relaciones con ellas. Los mayores
aconsejan a los jóvenes y prohíben tanto a
muchachos como a las muchachas juntarse
con personas de edad avanzada porque no
es normal. Porque si llegan a juntarse como
marido y mujer, ustedes ya tendrán
sentimientos y puede que la mujer muera de
hambre porque tú no sabes ir de cacería
para traer animales silvestres, por eso no
quieren que se casen a temprana edad, y es
por eso que las viejas aconsejan a las niñas
para que no coqueteen a los hombres que
sean holgazanes; las ancianitas dicen con
pudor: no puedes entregar tu cuerpo a un
joven para tener relaciones, porque te
puede dar hijos y después te abandona… Y
también el ancianito le dice al joven: no
puedes engañar ni deshonrar a tu
compañera, porque si llega a embarazarse
una mujer y la dejan. Los viejos y las viejas
hablan entre sí para eliminar a los hijos y
hacer nueva generación. Es por eso que el
joven y la jovencita no pueden hacer cosas
feas; si el joven ama a una muchacha de
verdad, tiene que hablar con sus padres y la
muchacha deberá hablar también con sus
familiares. Y cuando todo esté bien clara las
cosas, la nueva pareja podrán casarse y
tener una vivienda donde criar a sus hijos
como corresponde. Y una vez que se hayan
casado la pareja deberá abandonar la casa
de sus padres y vivir en el suyo propio
porque ya son maduros, porque ya ha
llegado el tiempo y el momento de continuar
su propia vida, y ya forma parte de una
familia que se responsabiliza de su hogar.
El hombre del nuevo núcleo familiar se
levanta temprano y ya sale acompañado de
sus perros para ir al monte y buscar comida
para su mujer… Estas cosas son
costumbres de nuestros ancestors y les
gusta y quieren que los jóvenes salgan
bien… Antiguamente, los yxyro eran así y
actuaban de forma solidaria y servicial y por
eso mis hermanos por ahora no podemos
copiar a los blancos, porque sino la
muchacha no hará caso a sus padres, y eso
no debe hacer la mujer. No pueden, tanto
hombre como mujer regañar ni golpear a
sus padres; no pueden hacer estas cosas
malas. Mis hermanos y mis hermanas
hagamos caso a estos consejos de nuestros
ancestros para que todos salgamos bien
con todos nuestros hijos. FIN.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Ebyta lahut owich
Yxyr Ahwoso
Wychy yrtso uu ör erhio ese dyt uhe
ochukera, heke ochukwera wychy weteräk
uu lauhwo, wychy uu lahut uhe weteräk hno
iio tur poorz kite hn ebyta chuihu wychy ese
tëhi poorz ich xy sakachys nehe ich
ochukwera os lebyta lahuch owich, heke
wychy uhe sehe tanymyraha, pork wyr tära
uu eiok poruwo uhe otata, ör akylio ich
tanymyräha ich chixeu puhuta pork ich
tienyh tihta. Otsyy eiok poruwo os weteräk
os ochexer waa ota, hn uhe ochexer ich
iehwo odotehe uu arich uu weteräk ich
odota nech ich otuu wyr doxio nihiök ie ylaro
ochype hn ie tymcher yr ich pur weteräk
nech ich otuhu wyr doxio hn oteu otsyy oteu
uu eiok poruwo otsyy ie oteu wyrpe waro xy
he otuku hn ochiuhu y yche par ohnoi pork
uu ör dekych teu hn data ör uu dech opos
otsyy ie eiok poruwo oteu petyk kite xy uu
ylaro wyxyr otseita ör, os xy he ochexer hn
odotehe techym ota hno oxuu ochyre ie uu
doxio yr yche otaptehe ieh eiok poruwo wyr
weteräk ör akyrt he odix os wahaka ie wychy
ich asak ich uu tära wahacha wueta hn uu
ychyt ich berrzak, hn he odiuhuku hn chipisa
uu weteräk uu akyr ulo ich chypesa ich ie
hnomyrape ich waa kacha xy sakahachys
nech ich ie hnompe, hn eiok porz otyk otsyy
xy chexer ich nat dech poxyk ich hno seiho
hn otohwa uu doxio ich ie eiok poruwo
otepetyk ese doxio uu weteräk, xy waa peta
kacha uhe tei waa uta nehe ich ata uhe
ylaro oseitör os chyx oteu, he ohnyne
Cuenta el palo blanco
Lugar del calzado
Traducción Español
Voy a contarles la historia de un zapato
yxyr; porque también es el nombre de un
weteräk, Lauhwo. Este zapato nativo se
quedó en la tierra cuando un apuesto tomó
viaje rumbo al cielo y se le había quedado
su zapato colgando de un árbol y por eso le
llaman al lugar Ebyta Ouch. Yo les quiero
contar esta historia, porque esta historia fue
de mi abuelo y que me contaron… Dice que
una linda mañana, unos jovenes fueron
para pescar en el río y cuando lograron
pescar peces grandes, uno de ellos
comenzó jugar en el lugar como un niño
atolondrado, pero cuando jugaba el uno, el
otro comenzó a asar su pescado en un
costado del lugar, sitio que nadie sabía ni
conocía, tampoco los ancianos conocían
este escondite secreto; allí no había
mujeres solo jóvenes. Estos muchachitos
cuando asaron sus peces lograron un gran
festín y se comieron todos los peces que
han pescado; pero no todos comieron
porque algunos de los peces están
prohibidos a los jóvenes consumir, y ellos
no comieron y así jugaban con la comida y
se tiraban el uno al otro; le sacaban las
tripas de los peces y tiraban a sus
compañero. La regla primordial es que
cuando un joven pesca un pez, éste deberá
llevar para su padre o su abuelo, y no
comieron los pescados porque las ancianas
les prohibían su consumo. Y estos
muchachitos como son jóvenes jugaban por
petykyke hn otohwa wyr arabo pork wyr ör
iso, wychy os xy ör ehet xutsorz ie wyrz
weteräk oteu petyk ieh ochyhmër uu ör
akylio ie onihiokör wyrz pe uhe myhnyk,
otsyy eiok porzio otächa hn chy eiok porztyk
chiuhu wyr naraa yxyrm uu dech uu yr
wansuhwo, yxyrm uu dekych, otsyy oteu wyr
ich hno tynymyhy os hnanymcha techym
huta ich uu debich waa hnanymcha
apybityta techym waa huta, ich xy waa iata
iet, os techym hutaka ich hnanymcha chyx
waa peta Karcha Bahlut uu ychak, uu akyrt
uut, os asa hnanymcha tola chixeu hn tära
chybyte uu hnymich hn waa hnanymcha
umto hn otola waa pehta kacha hn otybich
soly xyx jaräk, otsyy esepyke ich uu ylarz he
hnuntyke, hn hno techym hn umo uhe pee
kacha hn soly ich he ör harymÿrke weteräk,
ich chÿra hn ich ie noimpetyk, ich chixeu, ich
hno tÿr tobwich ich tybii uu dexybo par
okeitkër ie uu ospach uu tobwich os hn umo
ör soly ich ie tykbii olak petyk uhe kuchyt
ihapetyk ich kuchyt dych uhe sehe titym
olak,weteräk ich he ör kärke ich chiuhu dech
iich chiuhu data yr ich to yr hnanyme, hn
tatym ör soly weteräk iet täachaka hn
hnanymcha techym huta hn chyx peeta
kacha waa yr huta, hn otybich ich data
sahyrm ör per ich tukun tyke, ich anühwo
weteräk ich he chyx ör kar kata chyx ohno
ochexer wahacha onota, otsyy ich tienyh
jynyl ör os ich okeitkër ie uu tobwich, hn uu
ylarz iet soly ich he hnyna ör iehu yhnäapo
ie weteräk ochype, hn uu iet soly ich kyx
iehwo ode ör owych pork ich iehy uu iehwo
ör deio, xy tienyh jyna ör pork hnäga
odybyte eiok orohta nehe hn nyna eiok hn
hnyrmas pylyk hnanyrk hn hnyna eiok, ich
ylarz, soly xy jyna eihnymo os eseke hn
oxuu ie urz, otsyy hn ochyne wyrz weteräk,
os dyhyrbytyke hn ohnoi wyrz poxchuo, hno
teiäha dabyso hn ohnoi wyr weteräk, otsyy
deech iet poxykyke poxchuo täachaka
otöhwa wyr doxio wyr weteräk wyrz
ochybyte uu tobwich hn ylaro umo wyrz
weteräk soly belylo uu yxukulo ich ie owalo
uu poorz kynehet ich xy püur yxukulo otsyy
eseke ich ohno uu weteräk soly he dyhlak
hn jotylo oi belylo ielo pahyr ich techym uhe
maa dytyk hn okurbox, os eiok poruwo
osehniër wyr weteräk, ich he oiönok uu
yxukulo ich kyhnïa otsyy jylkake ich
la comida, sobre todo tiraban las tripas de
los peces, cuando de repente al tirar, el
pedazo de la tripa del pez se quedó por el
cabello de uno de ellos y como la tripa de la
anguila era muy larga, se quedó por el
cabello del weteräk y no se dio cuenta que
por su cabeza estaba colgado las tripas de
una anguila…
Como se sabe este pescado está prohíbido
para los weteräk, y estos jóvenes se
quedaron hasta la tardecita pescando y
después se marcharon a sus viviendas con
los peces; y a pesar de que algunos no
comieron las anguilas, los ancianos
culparon a todos ellos. Algunos de los
muchachos sí trajeron unos cuantos peces
para sus parientes, estos otros jovencitos si
escucharon los consejos de los ancianos,
pero de todos modos los viejitos culparon a
los jovenes. Según cuentan nuestros
ancestros dicen que estos weteräk volvieron
a sus viviendas e hicieron un rico asado
para sus padres, abuelos y parientes.
Después, un weteräk estaba cansado de
tanto festín y se marchó para acostarse en
la pieza y justo su hermana estaba allí
también descansando, cuando ella se
percató y observó que por el cabello de su
hermano había algo extraño y le dijo,
hermano por tu pelo parece que hay un
trozo de tripas de pescado, parece que es
de anguila…, fue cuando el muchacho se
pegó tremendo susto viendo el sebo por su
cabello y su hermana le decía, mirá
encontré algo que es muy raro. Dicen que
cuando el joven gritaba en la casa, justo por
ahí pasaba un anciano y escuchó todo; se
dice que el anciano se acercó a la casa del
weteräk para ver si era cierto lo que él
sospechaba y justamente encontró por la
cabeza del muchacho las tripas de la
anguila y decía: era cierto que los weteräk
desobedecieron nuestros consejos y
comieron las comidas que no debían comer.
Este anciano no dejó de lado la situación y
en ese mismo instante fue al lugar sagrado,
al tobwich, para hablar de lo ocurrido con
los demás ancianos de la aldea. Cuando
llegó al lugar sagrado, este anciano que era
uno de los consejeros del cuartel nativo,
mandó a llamar a todos y dijo en la reunión:
tengo una cosa para contar y es muy
ochukuta uu yxukulo ich jakaha iuhwe uu
tobwich, ich oxuu oia uu pork ich ie
odibehepe ich deio hn wasox hn wyr uhe
nar ochymchaha ör huekyta ich oseikër ör
hnymich ich ie wyrz odyrehepe weteräk, ich
uhe wyr oxuu oïio par ör yre os ohno otöhwo
uu pork ich kyhnïa osei uu tobwich otsyy
ese hn ylaro sol ich ekutaalo waa hwuekyta
otsyy uhe ochukutaka asa ich yn ie wuryx
ich ie ohnymchäha ör petyk ich oxuu
ochymchäha maa uu yxukulo os uhe ich
duhlu hn ich wurex ich oxuu oï ie hn uu ylaro
os öiee wa wueky tapyt iet osenti hn sol
exdo or aat hn uhe ochyxyr ör uu ylaro ieh
uu ylaro ochukus ochymchäha hwuekyta
ehet hn oseikëhe hnymich ochÿra uu porke
ich nat dulxyp ich pür pizyt, otsyy uhe wych
tybich uhe duhlu ich uu iehwo ör pepyta
tokole ich hn uu weteräk nat ör pyt nihiök ich
ie uu iehwo odyrehepe pork ich öi ie
wahacha pyt iet, os nut ochynör, uu weteräk
hn ese ich konsehet ïia uu weteräk hnomyra
uhe xy ïia uu dexybo, ich oxuu öi ie uu
konsehet ör iet, hn uu ylaro soly etÿrno at
ochukus ochixy uu uhe ylaro ode. Otsyy uu
konsehet hnomeht os ochukus ochymchäha
hwuekyta hn pohna os pohnaka hn tokolyhy
wychy uu pychure ehet ich teu uu ylaro ör
yle, uu hnomeht tokole hn uu iet ich duhlu
ich soly echymyhlo chyx iet hno iuwe
hwuekyta, hn uu ylarz iet sol chyx konsaho
ich wuemyt chykëhe nyka ich hno iuwe waa
hwuekyta soly ich echymylo ie iuhlo otsy
eiok porztyk os weteräk konsaho ich hno
ich ie hwuekyta nihiör datyk, os he eiok
poorztyk do hn chykäha waa ebyta yr
owabyt hn yr erit sakaha chyx uu poorzax yr
ohguyt uu erhit hnomeht sakahachys uu
lauwyt, otsyy eseke ich ochiuhu uu ör uhu
hn otyskër, ich uhe otyskërke ich jata falta
hn soly dyhyrbyt hn iukuli os ese hn ohno
otÿr uu ör ier uhe odoteke, hn uu ylarz otyk
soly ich pone dykyke, os ich otechym uu
ormo uhlo, hn uu ylarz iet sol ich pohnenyka
ich sehek uu pychure, soly ich hno tÿr poorz,
os hn otechym uu poorz ich xy tÿr hnymich
esepyke ich ochyraha uhe wyx konsaho
chyxno otsyy esepyke ich os chyne uu
weteräk poruwo xy hnomÿra uhe hno ich ie
os dyrehe watyk ich xyx otybei ese konsehet
weteräk, ie os umpetyk os tola soly nok
ninse yr kuchëk ich hnyna oriök pork ich
delicado… Los demás ancianos dijeron:
oye, cuéntanos ya, de qué se trata el
asunto. Y el anciano con mucha calma per
preocupado dijo: se trata de un asunto muy
serio y comprometedor, porque los weteräk
osaron y comieron lo que nosotros hemos
prohibido que coman; uno de los
muchachos que llegó de la pesca, dicen que
su hermana cuando lo miró por el pelo,
encontró restos y sebos de una anguila y
como
estos
jovenes
no
conocían
comenzaron a gritar. La madre de este
muchacho le advirtió para que no gritaran,
pero yo, al pasar justo por ahí, escuché a
estos weteräk que eran comilones que
estaban en tremendo aprieto... y tengo el
derecho comentar esto en la reunión.
Entonces, la reunión de los ancianos decidió
que se debía eliminar a todos los weteräk,
porque habían incumplido las reglas como
soldados
de
lugar
sagrado.
Pero
conversando y delibrando en el tobwich, uno
de los viejos opinaba de esta forma: si los
eliminamos, de dónde vamos a reponer a
otros weteräk para que puedan participar y
continuar de los rituales sagrados...
Después, otro dijo: muy pronto tendremos
otros jóvenes iniciados, porque tenemos
todavía unos niños que nos darán en breve
una cantidad de weteräk. Tenemos que
matar a todos, no hay caso, porque si los
muchachos actúan hoy de esa manera, lo
harán mañana y ya no le tendremos
confianza y tampoco ellos dirán toda la
verdad y la madre creadora Exynwyhÿrta
nos castigará con alguna enfermedad grave
y nos matará a todas las personas de la
comunidad, por culpa de unos jóvenes
inadaptados y desobedientes. Entonces, los
ancianos, por unanimidad y con el voto de
todos decidieron matar a todos los weteräk
y muy temprano, los viejos fueron para
llevar a los muchachos castigados
supuestamente al monte para buscar
comida, pero en realidad debían cumplir la
masacre en un lugar retirado de la vista del
pueblo; dicen que como al medio día
llegaron al lugar y los ancianos decían a los
jóvenes: vayan a buscar esos palos santos
y no traigan de otro árbol, solamente traigan
palo santo porque esta noche vamos a tener
un gran festejo; vamos a hacer una
konsaho dych yre hnoko xuu waa yr lebyta
xy dekyta ör uhe nos yr kuxhäro hno de ehet
to pieker xy tei porzio esepyke ich waa yr
dekyta chyhmër uu yr to ich yr jer waa
dekyta ekuerta uu hnanymych ich uu neio
ochuno dale waa dekyta otatym, soly kyx
weteräk iex de hn waa dekyta soly kyx ich
ehna örlo hna ich xy ichybiabo uhe dyrk, per
os hn ie dohwa dekytape, per os he chyna
waa semanta hn uu dyhlich ich eiuche
dekyta ich wat eiuche po yre, otsyy esepyke
ich hno tÿr yre dekyta tukune os uhe hno tÿr
dekyta sehniërke saraxy ich dekyta hnymee
kürt os waa dekyta uhe chyne uu dyhlio o
uhe sakyr iem yre ich ie umpetyk, otsyy
eseke ich hnopo sehniër dekyta saraxy ich
dekyta chyx dabe hn tybich hn wyr ochun uu
ylaro ich odale waa ylara ihiuch per
uuweteräk uu konsehet he hnunt örke ich
hno chexy, ich wyr omasaha waa ylarate
ihuch otechym waa ylarate wychy arpichyke
ich nihiokxyp, hn soly xy tukwuera uu
ychypchabo soly xy tukwuera uu olak
iukabyk yr ychybich wyr he iok uu yr
ychybich asa ylara ich tatym wyr duhu ylaro
xutsorz otsyy esep uu eiok poorz otyk
hnoopo chexy uu weteräk, hn ie doi waa
dekytape, os ese ich decholyke waa ylara
ich ier ekuerta hnanymich asa ylarate ie
dyrehepetyk uhe kymyhy wychy ahnymich o
ychybich ich xyx ier soly ich xych oxuu,
otsyy deech iet ich iipo waa dekyta saraxy
os ich chuntyke ich tybich po ich uu eiok
poruwo soly opahyta ich ahnymich iipo, ich
uu eiok poruwo soly opahyta ich ahnymich
iipo os hn odale otöhwa dolo sehe oduhu,
otsyy ese ochyx waa opahyta otechym ich
soly ich nihiök ich xy tukwuera ychybio, hn
uu ylaro soly no chyx wychy pork ich tybii
owa soly xy ychybich uhe tÿr iok, os eseeke
ich oimpo uu ylaro uu eiok poruwo ohnoko
ich ochykei os ese waa ylara otyräk ich ier
hno tata yrmo he ahnymich dakaha
wahacha ich xy tër wate deiktío uu iake uhe
dosdarak, ich uu ahnymich ystpo dosdarak
uu yrmo, otsyy erze ich ie noim waa
dekytapetyk, otsyy ich ie ohnoimpe uu
opahalate uu yr ihiuch ich xyx otër yrmo
osakahachys kal uu jylkaa, soly hno nihiör
kuchëk os xyx osakahachys, ich nehe ich uu
ylaro ochymzÿr soly ich ie dope waa
dekytape, hn asa ylara ich outehe wychy
competencia en el que aquel joven que
tenga o posea mas fuerza será el ganador
de la competencia… Estos ancianos
engañaron a los weteräk. A la mañana, los
weteräk cumpliendo las ordenes de los más
ancianos fueron a buscar el pedido y
trajeron bastante palo santo y la tarde
prepararon un fuego muy grande y cuentan
que el tamaño de la fogata era enorme que
sobrepasaba la dimensión del tobwich…, y
también les dijo: corten, corten los palos
largos, para que cuando empujen al fuego,
lo sostengan con el otro... Estos weteräk no
sabían nada de lo que planeaban los
ancianos y obedecían. Los ancianos
esperaron que se quemaran los palos y que
tuviera una llamarada grande, momento en
que todo estaba listo y ordenó a los jóvenes
para que empiecen los juegos… Los viejos
decidieron observar la competencia hacia la
otra orilla de la fogata, mientras que el
grupo jóvenes estaban por su turno al otro
lado del fuego. Dicen que los ancianos
comenzaron a empujar a los weteräk hacia
el fuego; como los muchachos salían de a
dos a dos para pelear con el otro
compañero, allí los empujaron hacia el
fuego y los demás ancianos los sostenían
con el palo para que no puedan salir, hasta
que se quemaron por completo; cuentan
que los muchachos pedían socorro y
gritaban desofradamente…, dicen que
mataron a todos los weteräk y los demás
hombres del pueblo no sabían nada de lo
que estaba pasando no muy lejos de la
aldea, porque estaban del otro lado del
fuego.
Después que mataron a todos los weteräk
de la aldea, había sido que en medio de los
jóvenes
había un weteräk que poseía
poderes chamanicos; cuentan que cuando
le tocó el turno de ser arrojado al fuego por
los ancianos, que trataban de empujarlo a
toda costa para carbonizarse junto con sus
compañeros, dicen que explotó en medio de
éstos y las brasas del fuego alcanzaron los
ojos de los ancianos y no pudieron ver nada
ni tampoco saber hacia dónde partió este
joven chamán, porque las llamas eran muy
altas y muy calientes. Este joven chamán
trataba de escapar en medio de las llamas,
y sobre todo de la soberbia de los ancianos,
hnanymich uhe iike hn yre ich chyraha ese
hnanymich owych, ich xy ohiokör, otsyy
dyhyrbyt ich xier naner hn xiero uu pybyt
xuu etan, ich uu ylaro odale otsyy ich
hnoopo heke aarz, hn soly xy tarz pork
dyhlake ich xy tykytyla poorz ich xix dyhlak
pyche doso heke tarz tö tykäha uhe tykychy
otsyy ese ich chyna ör eiuhwo hn soly
moimylo wate ylarate ich osei eseke ich oim
ohno otÿr dahulo hn uu dyhlak ietyke ich uu
ahnymich iipo, tukuhne dekyta nech dyhlio
ich waa dekyta ich xy iem yre os uu dyhyrbyt
ich xy umo ich nat uu ylerz omo soly datyk
teu waa hn sol ich pyhyta doso ich sehniër
ör, par dyhlake ich iem uu hnanymich hn
ese os ich ie dykei waa dekytape, hn yr
ixuhäro dechy ör uu yre noxykyt, otsyy ese
dyhlake, ich hno tukuhna waa dekytapó ich
chykäha yr yhych, hn asa yr dekyta ich ie
umpetyk ich xy iem tynym, os soly kola, kola
ich soly datykpo panymyche hn soly sehe
tuu asym iok waa iok peikat, soly takaha, hn
waa dekyta sol ynäapo sehe boi uu asuhäro
soly hno dechole hn oduhu ioke nogöo oi uu
asuhäro ich yly xi dekyta yxyrm uu yxuhäro
hn oduhapo iok soly nan xy boi iok
panymyche, hn soly ich iuko enxy owa par
oiuko kola hn soly kex tuu ynäapo uhe tokaa
toköi owa hn kex datyk nyhyrr dyke puert
ehet, ich wychy ouwich soly nap tykytyryhe
wate hwuekyta , tuu bechu owa otsyy
eseweteräk ich tytyräha waa, soly ich xyx
ehnyne dyhlak data ata dechole otsyy uu
konsehet uhe tytyräha waa hwuekyta ich
dyhlak data xy chilehet xuu ïier uu, ich xy
hüre, hn uu ylaro ich ie odyrehepe kelhe ie
chyy, ich uu weteräk hnoko hnoi waa dekyta
ich ie odyrehepe uu ylaro otsyy ich ohno uu
dyhlich kex dechonym ör deityk, uu dyhyrbyt
uu ylaroj otechym uu yr ihiuch ich nihiök, ich
soly opahyta ich hno he doo dyhlichyke, soly
kata iukulo iïahna yhych ie ochyhy
dukuhlape he ni odoo dyhlake, otsyy eseke
hn ohno osahna ör yhych, man uu weteräk
ör waa dekyta ich ode dukuhla hn ese ylaro
sehe odix ör hn oduhu waa opahyta hn
onynsehe uu ohnymich os ich ohno osahna
ör yhych, os ich ie odyx örpe ich nech
osdeio, uhe ochukwi ör, hn ochix ör yhych
uu ör dype ich otybii ör soly ich opahyta yr
dype delyke os eseeke uu weteräk hnoi waa
dekyta seia uu yrmych bahlut, ich yspo wyr
hasta que consiguió hacerlo. Los viejos no
sabían hacia dónde corría este joven
chamán, y varios de los que quedaban
tuertos o ciegos decían: parece que el
muchacho está pasando en mi frente y no
puedo verlo, solo siento viento que sopla mi
cuerpo. Dicen que el joven pasó volando en
frente a uno de los ancianos, pero éste no
pudo verlo apenas sentirlo. Otros viejos,
enfurecidos decían y pedían a otros que
vieran: ¡tienen que mirar bien a dónde
fue…!. Después que escapó el muchacho
chamán, calmo el fuego pero ya era tarde y
él conseguía escapar fácilmente… Este
weteräk que era un chamán pasaba y se
escapaba de en medio del terrible fuego, de
las enormes llamas que por suerte no le
hizo nada. Este joven chamán cuando pasó
las enromes llamas, subió por un gran árbol
llamado Ebyto y mientras trepaba para
descansar del atosigamiento de los
ancianos, en eso se le quedó el zapato en
el agujero del árbol… Conforme pasaron las
horas, algunos ancianos pudieron recuperar
a medias la visión y después de divisar
algunos cuerpos quemados en el montón,
sacaron los cadáveres del fuego para
contarlos, porque ellos habían puesto de
dos en dos, cuando contaron dicen que
faltaba una cabeza, pero ya conocían de
quien era la cabeza que faltaba; luego,
decidieron buscar por la mañana al joven
chamán y los ancianos fueron al lugar para
ver lo que pasó. Cuando llegaron al sitio, un
anciano dijo: aquí hubo una explosión, el
joven chamán esta aquí y si no parece que
fue al cielo. Justamente mirando al cielo, los
ancianos vieron el zapato del chamán que
estaba colgado en el en un árbol enorme, y
así supieron que el joven konsaho se
marchó al cielo... Así fue que mataron a
todos los jóvenes, solamente que se escapó
uno del fuego y nadie sabía de él hasta
entonces y todos los ancianos y los
hombres esperaban noticias y no podían
dormir por las noches porque tenían miedo.
Los hombres mayores pensaban que se iba
a convertir en alguna cosa y que una vez
convertido este chamán weteräk podría
venir a eliminar a toda la población porque
él era un chamán. Este chamán weteräk
cuando se fue, todos sus equipos para
osahna ör yhych eiok poruwo ör hu debich
os osahna ör nehech uu weteräk xuu dekyta
tära pyt uu yrmych bahlut, hn wyr ör ytspo
ich otära pyt toi, os eseke hn uu weteräk
umo waa dekyta soly kahta echym waa
puhuta hn waa dekyta soly kata xy iuko, os
eseeke ich xuu techym deheta hn waa
dekyta soly kahta xy iuko hno odyx eioke hn
ohnyne eioke hn soly ie, atyla ör, ich ie eiok
delyke pork chylotÿr uhe yr konsaha soly ie
atyla datyk, otsyy ese ich eiok poruwo omo
ör hn odale sehe oduhu ör, os odalör ich
waa dekyta iehet sol hno oneikëhe iok
hnymich, otsyy uhe ich oxixor jyt ich chixeu
waa dekyta yr oota hn tytyräha uu konsehet
tytyrehe uuta, ich waa dekyta chysaha yr
chypyrmcha, hosë nätys esep ich uu
tokolyhy hn hno oi ich uu yr ahnymich ytspo
hn uu yxyro ich sol depix dykyke ich ie
odyrehe watyk, ich chypyrmycha tokolyhy,
hn uu weteräk ytspo ich chysëhe yr doxypyt
iet ich ohno, hn ese uu weteräk uhe hnoi
waa dekyta ni ich ör doxypo ich öiie
cantar quedó con su abuela y estuvo
guardado en la vivienda de la anciana. Su
abuela lloraba por el recuerdo de su nieto,
porque ella pensó que los ancianos le
habían asesinado. En aquella preocupación
de la anciana, uno de los ancianos la
escuchó y entonces, llamó a los demás y se
fueron junto a ella y le dijeron: mire anciana,
tu nieto no murió, vive todavía y está por
aquí… Cuentan que la viejita no creyó lo
que dijeron los viejos de la comarca y les
demandó: ¡ustedes mataron a todos los
weteräk!, ¡cómo es que va a estar vivo aún
mi nieto!. Dicen que cada noche el chamán
joven iba a la vivienda de su abuela para
buscar sus cosas, pero su abuelita no se
daba cuenta de nada. Ella decía y pensaba
que solo era el espíritu de su nieto, pero
todos los hombres querían hablar con su
abuela. Después de una semana el joven
chamán por la noche visitó a su abuela y
cuando ya estaba en la casa la llamó en voz
baja y ella, al escuchar la extraña voz que
venía de la oscuridad, se asustó y gritó. Los
hombres escucharon el griterío de la
anciana suponiendo que el weteräk había
vuelto a la vivienda de la abuela; luego, los
hombres vinieron a ver a la abuelita
desesperada y le preguntaron: a dónde está
tu nieto… Los hombres habían escuchado
perfectamente que el chamán joven
rondaba la casa de la abuela y decían:
oigan, oigan el muchacho está por aquí.
Entonces, la abuela al saber realmente lo
que sucedía y ella decía que era un solo
sueño, que no podía dormir bien; le soñé a
mi nieto, su espíritu está por aquí decía la
viejita.
Después, el weteräk regresó otra vez, pero
no quería lastimar a su abuela hasta que se
convenció de que sería inútil seguir con la
idea y entonces, dejó de molestar a su
abuela. Esta abuela cuando amanece llora y
constantemente recordaba a su nieto,
porque se confunde, no sabe si es verdad
que está vivo, o si es un espíritu nomás que
anda merodeando la vivienda. Cuentan que
el muchacho intentó varías veces buscar la
forma de acercarse otra vez a su abuela y
ella hacía lo mismo, pero se asustaba y
gritaba de nuevo.
Otra vez más, los
ancianos escucharon el griterío y el
desespero de la viejita y fueron hasta su
vivienda y ella dijo a los hombres:
solamente fue una horrible pesadilla…
Luego, los hombres se marcharon a sus
ranchos pero sospechaban grandemente
que se trataba de su nieto que busca a la
abuela. Y así ocurría y todas las noches era
la misma cosa, pero los ancianos cuidaban
mucho de la anciana a la espera de su
nieto… Luego de mucho tiempo, la vieja se
dio cuenta de que su nieto estaba vivo y un
día, se levantó muy temprano para hacer un
camino para que su nieto pueda pasar por
allí; se dice que se preparó muy bien para
esperar a su nieto y para conseguir el
objetivo ella durmió todo el día, para que no
se duerma a la noche. Cuando los hombres
vieron a la anciana, ésta estaba muy
animada y andaba con mucha energía;
después los
hombres
fueron
para
preguntarle porque andaba limpiando ese
lugar, y ella buscó un pretexto y dijo que
toda la noche tenía dolor de estómago y
que hizo para su baño y pasar por ahí…
Entonces, los viejos no sabían de qué se
trataba y decidieron dejarla en paz a la
abuela hasta que se marcharon todos a sus
viviendas. El joven chamán un día, llegó a la
vivienda de su abuela para despertarla, perp
él no se olvidaba de su abuela y tampoco su
abuela de él. La ancianita siempre espera la
llegada del nieto. Cuando el joven llegó a su
vivienda, vio el camino de su abuela y fue
pasando lentamente por ese camino hasta
que le llamó a su abuela: abuela…,
abuela…, ella le contestó, que quieres mi
nieto y él le contestó, quiero que me des mis
cosas, todos mis equipos que dejé aquí
guardado. Y su abuela le contestó, ¡porque
quieres dejarme!; si te doy tus equipos al
amanecer los hombres me matarán, porque
sabrán que yo te entregué y me van a
matar, ¿porqué no me llevas contigo, mi
nieto?.
El chamán weteräk dijo: solo
tú y yo nos largaremos de aquí, te llevaré
conmigo entonces… Y su abuela le
contestó, y quién hablará de estas cosas, y
el chamán le contestó, no te preocupes, tú
estarás tranquila, yo solucionaré el
problema con los hombres de la comunidad.
Después le dijo que haga fuego y él puso
allí todo su poder, para que cuando ellos se
vayan, el fuego hable solo como si fuera la
voz de su abuela. Dicen que toda la noche
el fuego habló y ellos se marcharon de la
aldea. Los ancianos no sabían estas cosas
y buscaron al joven y a la anciana toda la
noche, pero ya estaban muy lejos y al
amanecer los ancianos controlaron la
vivienda de la vieja y no había nadie allí.
Luego, los hombres dijeron el nieto la llevó.
Al poco rato, los viejos llamaron a todos
para ver el lugar, porque la vieja se había
escapado con su nieto. Al no tener otra
alternativa, los hombres decidieron seguir
al muchacho y su abuela, porque creían que
no podían estar muy lejos y querían
matarlos. Dicen que siguieron las huellas
pero el joven llevó a su abuela con dirección
al monte más grande, pero los hombres no
se dejaban de seguirles hasta que
desistieron al no encontraron ninguna
pista...
El weteräk pidió que su abuela
le mirara su cabeza, entonces su abuela no
quería porque los enemigos avanzaban
hacia ellos; ella decía, tenemos que irnos
rápido porque si no, nos matarán. El joven
chamán decía a su vieja abuela: no le
tengas miedo ya estas aquí conmigo…, y
nada nos pasará. Los ancianos vieron que
aún estaban descansando en un sitio
cuando decidieron arremeter con toda la
fuerza y atropellar a los fugitivos. La abuela,
cuando vio que estaban muy cerca los
enemigos, traían palos y otros elementos
para matarlos, y ella se levantó, y cuando
estaban muy cerca, el chamán tocó la
cabeza de su abuela y se convirtió en un
pajarito y voló, desapareció del lugar como
por arte de magia. A su vez, el chamán
también se convirtió en un pájaro y los yxyro
decían: oigan, oigan, están por acá, están
por acá; los yxyro no pudieron saber hacia
dónde se habían metido nieto y abuela.
Este chamán joven y su abuela se
convirtieron en pájaros y se esfumaron de la
aldea. FIN.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Mohnynäk - Waa Exorra
Yxyr Ahwoso
Asa exorra otsyy pohorz eichyr chyx ysyr
kite uhe hno teïaha ospybo wyr eiok poru
wyxyr ör poso ich xix odyyrk oteiäha dabyso
Traducción Español
Exorra es un árbol blanco que un cazador
había encontrado cuando un día fue a
monte más cercano en busca de alimento.
häro, os ielyh onaha yre chyx yre ytsorz uhe
odyrkyhy deiktío, eiok poruwo ielyhy odyx
uu kuche hn odagas ich ie ör ylo eiokpe uhe
jix uu kuchytyke ich xy jarählo, eiok poruwo
ie ör ylorzpe ochyxu uku kuchytyke ich ie
ohnoimpe nehe ich ylaro yrmych posyro ich
xy ese ie odyx kynehetyke, ich xy ese eiok
porrzio otsyy chyx odyyrk otechym poorrio
hn techym waa porraka ich xix chilehet hn
chyxyrke techym uu ospybo iehe chukwi
waa onta ieh eiok uhe neiäha uu ospybo ich
xy jukwi waa onta uhe de porra otsyy eiok
poortyk chypëesa asa poorra hn soly arch
exyra ie etürwa aat ich chun tyke hn xy tër
chukwi ich kex ör ahwoch tära yrapo ich
ebicha xuu uu eiok por ich ichybich hno uhe
poorra keitkër. Hn poorz keitkërke hn soly
dechy ie etürwa iok hno eraha ete hnymo
ich uu eiok poorz otyk ich ie dotoyrpe tola xy
tër waa poorrax ahwoso, asa poorzax otsyy
exoro ich xy sakaha uu yrmych bahlut hn ie
exorö ihaape ich data heke umo uu eiok
poorz otyk soly ele aahle ich otukutun nymo
owo ylo uu boxexo uhe otukutun nymo man
he dechys ich om par ër uu tykitkër owa os
uu eiok poorz otyk soly kola otyra osyr iok ie
apuro ioklyxyr, hn soly atym iok uhe sehe
atym iok os ich poorz keitkër eiok poorz
otyk, ich waa poorzax soly ich mechym uhe
xix oiäha arich uhe osakar xix erk nehëch
iok soly iok waa poorzax waa he tokosym ör
uu ykyrïit tuu ör yka tuu ör eiuwox hn tuu ör
apybityta uhe ör ylaro ich tuu ör
hnakyrbitopo otsyy esep hn umo uu eiok
poorz otyk soly uhe olak iuhwo ochyhy uhe
ör ylaro hn ör ylerebe ich ohwa ör pork he
onyhra yre iok, per sol ie uu onyr pich erze
xy oduhu pykaap odykäha par ich apybityta
pó ich too uu ylerebe hn uu ylarabo uu
odykäha uu par ich ör hnakyrbichpo
tymychära hn hnakyrbo, otsyy eiok poorz
otyk soly otyrake asyrap iok nap anem iok
takahi wyr pynahpso wahacha, tokohwo ör;
uu dyhyrbytyke otsyy ese ich hno ii uu deiso
os tokolyhy chyke ich io dehych xuu tära
uhe waa exorra de os hno iuu uu dehet
chexy waa douhuch ata uu täacha, os uhe
täache uu dahuch ich yhnie tatym örpe ich
chykehi os iuhwe, ich hut chixeu ich dyhlak
ich sehniër ör soly hex nos ërnoko ërlo
anühwo uhe titym olak soly tykei hna hn ie
titym olakpetyk ich nii masaha pieuhwo, soly
Nuestros yxyro poruwo siempre buscaban
animales silvestres en el monte y este
cazador que buscaba alimento siempre traía
lo que quería, siempre era así... Los yxyro,
cuando van a cazar en el monte traen
carnes y frutas, y casi nunca dejar de
mariscar, siempre salen a cazar algún
animal. Cierta vez, un yxyr cazador siempre
que mariscaba en el monte más grande,
regresaba al rancho con una buena porción
de comida para su familia y sus parientes.
Enero 2009
Un día este Yxyr cazador estaba mirando
los árboles para ver si no hay miel en los
árboles pero él cuando miró el árbol, este
árbol hablaba con él, le dijo usted cazador
no te me acerques más, el escuchó y se
quedó quieto, pero él no sabia de donde
viene la voz, este hombre se asustó muy
grande.
El árbol le dijo no te acerques más donde
estoy, porque tu puedes volverte como un
bebe, el Yxyr se quedo escuchando lo que
decía el árbol, el sentía miedo cuando
escuchaba que el árbol Exorra hablaba en
medio del monte grande, y el árbol no era
chico, era un árbol enorme, por eso le dijo al
Yxyr que no se hacerse en donde está el
árbol porque si no él se convertirá en un
bebé, y si tú te mudas estarás bien si
escuchas lo que yo te digo. Después el Yxyr
reaccionó y le dijo abuelo, abuela por favor
no me hagan nada malo, y díganme lo
quiere contarme, yo les escucho, y el árbol
habló con él y el dijo, y ahora escúchame
bien, por causa de voz que no te quedas ni
un día, hasta que me encontraste en este
lugar, yo soy el árbol Exorro que la vida
eterna y también puedo que los viejos
vuelvan a ser como jóvenes, y los viejos y
las viejas si quieren ser jóvenes otra vez yo
les hago, pueden traerme junto a mi, ellos
tendrán que rodearme sin tocarme no tienen
que acercarse tanto hacia mí, porque si no
volverá como un niño. El Yxyr le dijo mi
abuela dame un día para que yo pueda ir a
buscar a mi gente para avisarles que yo
estoy bien, el mismo día el Yxyr se fue, y
cuando se fue hizo un camino para que no
se pierda del árbol , este hombre cuando
llegó a suvivienda no le dijo nada a sus
familiares, se olvidó por completo, un día de
tyx ponitna wahacha yrmych sehe titym olak
uhe ponit pohorz ich keitkër iok hn ich sehek
pebycha uhe chilehet soly ym iok hn ich tuu
ekutuhnymo o yso uu pykhnino soly ich tyx
pybe ich xuu tykeei ich par ier os ich wat
keitkër asa poorzax waa he os exoro, hn
eiok poruwo ich oxiör uhe otatym örke xy ie
nihiör uhe wat tatym ich tienyh tukunumo,
per xix xiör uhe wate tatym ao tatym ör
xutsorz, sol asa poorzax umo iona soly owa
uu ylaro hn ylerebe eia dyka iok ieh tuu ör
hnakyrbito örpo hn apybityte ör yspo, soly
uu odepesa iok ich ör ychyrähopo, hn sol ie
uu ohnyr iok uu doke hn ie oduhu dat tër iok,
pork uhe tër iok ich chexo ihaapo. Otsyy
esee ich os hno oïa uu eiok poorz otyk, os
eseeke ich ohno os noxehe pork ich sehe
otechym os xyy eiok ysorz otechym waa
poorzax os exoro otsyy uhe ohno hn ochyx
waa poorzax ich uu eiok poorz otyk soly
amasaha exora os ie ode dukuhla ich
chylehet omo ör soly oliexdo ich chilehet
asa poorzax os ehet iesa os ich keitkër eiok
poruwo soly xy alehechy xy olak hnomyro
otyrët uhe ich ör ylarap tyrët depesa iok ich
ie du dokyta tër iok otsyy ese ich uu ylarap
iet hno sepesa ich uhe sepesa toko ich
hnakyrbitak tokolyhy, ich toko wa ylara
ohnoi ich xy ytspo uu hnakyrbito ör aila os
dota soly ich kuchyt oom, hn xuu ör sano po
uhe ör permo xuu osepesa yre ich ör sano
os eiok poruwo ode dake terpe pork
ochyräha. Otsyy ich hn ormyk ich xuu ytso
uu osar orohta data tokolyhy. Tymychära
iata de uhe ie ylarape ich xy sehe duhu yr
máa apybityta, uu hnanyme soly kex iapa
owa ylarope, hn soly hno chylo ich xy toka
ich uu hnanyme otarako ich hno, os uhe
chypëesa waa exora ich xuu deheta debich
hn chÿra dakyta ich chexo ihaapo, ich waa
data dale chyhmia ich ie pwelpe dexope, ich
xy tukuu hnymo, os esepyke sol ebilo uhe
chyx hna par keitkër hna exora par duhu
hna dexo ich ihaap. Otsyy eseke hn otybii
ich wychy täacha hn soly ïihnaapo ahna ich
otatym uu iich, hn soly kex titym olakyke to
ie eraha olak uhe, ich hnoi waa pykynyta, hn
keitkër waa exora, soly koly olyrake ich sehe
tuu uu hna dexo uhe de duu dakyta tër owa
hn xuu ihaap, ich eseeke ich xuu wate
chypëesa xuu chexo ich wat tokolyhy waa
yre pichta po tymychära os ese ich
estos días se acordó del árbol y reunió a
todos para decírselos a todos, Escúchenme
todos encontré una cosa muy extraña, un
árbol que habla en medio del monte, este
árbol me habló me dijo voy a hacer con ella,
porque si no yo puedo volver como un niño
y me asustó mucho después me habló me
dijo que ella puede que los viejos vuelvan a
ser como jóvenes, pero no pueden
acercarse tanto al árbol porque o si no va
ser como un bebe, también me dijo para ver
a todos los viejos que quieren volverse
jóvenes otra vez.
Cuando el le contó a todos comprometió ir
junto a Exorra muy temprano, Exorra quería
que a los viejos después ellos fueron muy
temprano, fueron todos al lugar donde se
encuentra Exorra, ellos hicieron caso lo que
dijo el Yxyr cazador, todos no pueden ir
porque es peligroso, pueden acercarse
mucho al árbol y convertirse en un bebé.
Ellos llegaron al lugar donde está Exorra y
el Yxyr les indico el árbol, allá esta el árbol,
y cuando estaban lejos todavía, el árbol
habló con ellos y el decía, y dijo deténganse
no pueden venir todos, tiene que ser de
unos años, por que no mandan a un viejo,
para que me rodee, y el viejo se fue, cuando
posa tres vuelta y volvió un joven de nuevo,
y el toco a la vieja, también salieron como
una señorita y todos volvieron como nuevos,
después ellos usaron ese árbol el lugar
donde encuentra a la Exorra, ese lugar
estaba muy limpio, como si fuera que
cortaron con machete, pero todo son las
huellas de losYxyro. Un día una mujer Yxyr
dicen que todavía no era tanto vieja, pero
ella quería ser mas jovencita, las otras
mujeres dijeron que no puede ir allí porque
es joven todavía, pero no le hizo caso y se
fue, cuando se acerco al árbol ella le tocó al
árbol con su mano y ella se convirtió en un
bebe, la Madre le alzo en su brazos, como
el árbol les había advertido antes de
acercarse junto al árbol estaba prohibido
tocar al árbol, los otros que le encontraron la
mujer, el Yxyr vino rápidamente para ver, y
dijo les avise bien a ustedes que no toquen,
y el Yxyr le habló al árbol para que esa
regrese a su normalidad, y el dio Vuelta al
revés y la mujer regreso en su estado
normal como mujer de antes. Entonces
otsahmür wate exora, hn soly jaarzlo asa
poorz uut, os osarz wate uut ich oxuu orohta
data tokolyhy, ich xy waty waa ör bahluta ich
jelyh os tokolyhy uu uut ich ör ytso uu reine
uhe dale uu yr onta, ich wate exora uhe
sozÿr ör uhe ör doso hn otsapur uu kuche
hn xuu ör abylo nihiök.
todos le querían a ese árbol Exorra, le
limpiaron bien a su alrededor y todo quedó
limpio, y ese árbol era el Dios de losYxyro,
nunca no salían de la sombra, y ese árbol
Exorra lo que ayudaba para salvar a los que
estaban enfermos también.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Mohnyhnäk – Uu Yrmych os Nohniermyk
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Hnoniermych
posyro
enitoso
ylpio Todos los que vivían en el monte
sakahachys hn uu hnenur sakaha pó ylpio hnoniermych son animales salvajes como
wyrë, ich doxypo uhe ich myhnüwo uhe elpuma, hnahnur todos son malos los que
sakahachys, ie ylu uhe delyke iok wyro ich están en ese lugar y también esta la
kynaho, uhe ihiuke ich iuhulo echyrak dich, serpiente gigante Doutybo no son como los
ese wyr echyrak dich doutybo dyhyrkyke ich que están aquí son diferentes y cada uno
ïie umuhu uu darpychyke ich ïie wyr os que matamos nosotros decimos que es
dohtybo hne uu ylpio dyrk ich ïie pork chyx serpiente grande. Pero no son estos son
uu yr ihiuch hn oniermyk, hn kal uhe muy diferentes porque cuando salen
masahachysyke uu hn oniermychyke ich ie siempre salen juntos como pareja por eso
datyk doi ich ie uu poito odoi odiuhupetyk hn se dice Doutybo y duermen juntos no se
ie odo oïia yhychpe, heke uu eiok poruwo os separan por eso le llaman Doutybo y
ich uu yrmych ich karz ese hnoniermyt hn también los yaguaretés caminan juntos,
namyhy uhe etyrdo eiok jyrahalo uu yrmych porque es suvivienda, cada vez que entra
bahlut uu iet uhe berzak hn iet de uhe en ese hnoniermych ya nadie puede sacar
türkaap ese yrmych ich pur wyr uu hwonte, ni los perros no pueden porque por eso
hn osdii date hn pür wyrz ahyroo, ich jarak nuestros ancestros dicen nuestros montes
doxypo baluhwo ohwylo, ich eiok poruwo están muy mal este monte hnoniermych
ielyh odebuhu ielyh eiok porztío odebuhu grande y su altura que es largo y también
yrmych uhe de poryt ielyh eiok poruwo hay otro que es corto, este por dentro por es
odebuhu monte uhe myhnüwo ochy derbe todo puro espina y otras especies más, y es
ich hni omsaha uu monte deio otÿr yrmo muy peligroso porque viven
todos los
hnoko uu ör yhmaho chyhy ese hnoniermyk animales salvajes. Nuestros ancestros
dich ehet, ich xy oïiee yrmo oter yrmo uu nunca pueblan en esos lugares, ellos no
eiok porztío, otsyy hnihiökhnyke ie ör yre viven en los lugares que son feos y malos
omasaha ese yrmych dich ehet petyk. Ich solamente cuando ellos tienen problemas o
otokolychyke ich ohno tÿr uu yrmych uhe guerra con otros indígenas recién se
deech iet ich osakahachys wychy eiok mudan en los grandes montes, esperan
poruwo otsahmür uhe yrmych uhe de poryt. para que no estén otros enemigos en ese
Otsyy eiok poruwo ör yre chyx ör yhyio uhe lugar, ellos rodean bien y vigilan bien, y
ör yre ochykäha, kal ochÿra uhe doxypo ellos no entran en ese monte grande se
deio ihiuch hn mynühwo ich ei odoi deihope quedan alrededor para poblar por un tiempo
ich ochyx uu deiho ich oxuu ochykäha uu nuestro Yxyro poruwo son así no les gusta
dut kynehet otsyy ör yre chyx ochyraha uu los montes grandes y en altura.
doxypo myhnüwo ihiuch, heke eiok poruwo LosYxyro poruwo siempre tienen su propio
ie datyk teu wyr ör aabo hn uu yrehte, xix camino para que ellos pasen y ellos saben
eiok poruwo ochyraha wyrz, man eiok ele que hay animales malos en ese lugar y no
aahle ich xy iomsahalo ani myhnyk ani se llevan a sus hijos con ellos porque saben
hnoniermyk, eiok jiuhu eiok wohorra ox ich que hay animales grandes y salvajes se van
iolo uu dehet naat ïiar pyt, hn jybyte uu eiok a otros lugares donde no es peligroso.
imo ese monte ehet hn iei uu ykoxtyke
iehroko ich nyx ycha eiok heke ör ext hör
wyr eiok poruwo ich otola ormyn deio ielyh
odebuhu xy odale wyr yrmych yhe ysex ii
om deiktío ör osehrü who de ör yre oteiäha
wyr dorrzakabo uhe ich om, ie odalepe wyr
ormon deiktío hn odosÿrahpe pork ich ör
yrehte de hn ör ihio odepo, ör yre ich otutür
wychy yrmych, hn eiok poruwo uhe ohno
onas os odor poorzaz os chyx ese ör
yrmych. Otsyy ör yre odör porzaka ich
otechym dukuhla ich omo, ie omo ese poorz
uhe de dukuhla otsyy ie wahacha poorzyt hn
iio pich xuu ytso uu kumchyt hn tära xuu
chiei uu yrmych kai umuhu wychy hnymich
ese pich. Hn ese pich wychy oxiör uhe os
poiurz osahna eiok porutío uku dolaha, tata
tatym iok xutsorz wyr os mohnynäk uhe
otataka ich xy oïier hn ele alhna ich
osanymyräha po, per ich tykei paho. Otsyy
eiok poorztío ohno, uhe ich ozyhne waa
semanta ich deech iet ich odorz poorzax ör
yre par otechym uu yrmych iet bahlut uhe de
pörit ich oihio pich par otära ochybyte uu
yrmych bahlut ehet pork os yrmych iet de os
türkaap, heke iuhlo yrmych berztyke hn
yrmych türkap depo hn hnoniermyk dich
depo wyrk eiok poruwo oteiäha, eiok poruwo
ielyh omasaha uu yrmych türkaabo pork
yrmo uu uhe turkaap uhe dechy eiok ahyr ie
doxypo keniehpe, man doxypo kyhnïa uu
osdii oruhuwe, wyr he eiok poruwo osahrak
ese hnoniermyk die, wyr he otakyhy wyr uhe
ochiuhu par ochÿra uu daabo, eiok poruwo
uhe ohnoko, odale wyr ich ochybyte wyyrz
nyhrete waa ota data aarz, oota ich ie
onotape ich waa os yrehtype, yrehtype,
yrehte ïier de monte, uu yrmych ehet wyr he
os yretype, hn ïier depo uu arich, uhe
yhnyhmich de wyrh os yretype, ich ochybyte
wyrz hn nyx wyr eiok poruwo ochixeu wyr
alybo hn osanymyräha wa yr etypta ochixeu
wyr yrmyno, hn oxuu waat pelpa waa yr
etypta asa yr etypta hn ihaapyke eiok
poruwo uhe odebuhu wychy nex ochyne wyr
tare osier o harina tohwa onohochys oim
waa etypa, hn kex odybyt yr deiktyk kex
tarok yr tërdatyk ich ochexo ör ekwerta
wychy dahuch, otÿr pYxyr ochYxyr wychy
dartyke ich waa ye etypta ich data uu niokyk
uhe de, eiok poruwo ie ör ylo eiokpe jïisaka
ich jïira pal, uhe marö ochyra man eiok
Ellos siempre saben los lugares de los
animales salvajes por eso nuestros
ancestros no le pasa nada a sus hijos y
esposas siempre cuidan bien por los
caminos que pasan. Pero ahora la nueva
generación ya no le interesan más si es
peligroso o no, igual atropellan los montes
grandes, porque tienen armas por eso
pasamos los montes grandes, por eso
cuando entramos en el monte para
conseguir lo que quieras se olvidan del
yaguareté, que es un animal peligroso, este
animal te puede matar en medio del monte
por eso mis hermanos, nuestros Yxyro
poruwo tenían miedo eso lugares y nunca
vivieron en esos lugares, ellos solamente
viven en los montes donde no haya muchos
árboles, para que ellos puedan ver al otro
lado, no les gusta los montes grandes
porque tienen familiares y sus esposas, y
también nuestro Yxyro poruwo cuando se
mudan en otros lugares le manda a uno
para que suba a un árbol para dar un
vistazo y vigilar el lugar, este Yxyr cuando
esta arriba corta un trozo del árbol, para tirar
en medio del monte para ver si no hay otra
gente que vive hay en el monte, este palo
que ellos tiran le sigue como una señal, así
dijo el Yxyr Dolaha ellos cuentan para
nosotros por eso nosotros el seguimos los
mohnyhnak.
Los Yxyro poruwo cuando viajan por tierra y
tardan de llegar a los lugares que ellos
quieren, y se llevan como una semana
después ellos se suben por el árbol otra vez
para mirar al otro lado del monte grande que
esta mas lejos que ellos, y después ellos
cortan un trozo del árbol para tirar sobre el
monte, y el lugar en que ellos quieren ir,
porque los montes son muy diferentes hay
largos y muy cortos, y también el
hnoniermych bahlut, nuestros ancestros
nunca entran en los montes cortos, porque
dicen que hay no viven los animales, pero si
hay animales silvestres y les gusta los
montes donde hay abundante caraguatá y
sucios por eso losYxyro les gusta y no
permite a otra nación que se quede esos
lugares donde hay muchos animales y
comidas, porque ellos se mantienen de esos
y para mantener a su familia y nuestros
viejos cuando salen de caza a buscar su
poruwo ochyra alybo, oxiokör alybo par
ochicheu hnymo ochyra, hne wyr alybo ich
oxuu yhnermi deio par uhe ochyra uu
hnymich uhe ochicheu uu yterpe uu hose,
hn ör yr uhe doxypyt dale ör ich oxuu ochyra
uu alybyt, xy erze uhe otöhwa wyr eiok
poruwo ich wyr uhe ör pohnuu. Eiok poruwo
os ie ör pohnuu yr hn ie ör ochyr, os ie ör
yxkaptyx eiok poruwo os xy oxios waa
hnekürra kynahata uhe os osiap wata
nekurra waa he ich kata ich xy ytso uu xy
oxios waa hnekürra kynahata uhe os osiap
wata nekurra waa he ich kata ich xy ytso uu
betych ör wychy ör ysie uhe ese osia ich
ohiewate hnekürra per xy ma kata asa os
osiap, erze wyr eiok poruwo oteiäha ochys
wyr hnekur ich otsakaha ochieu wyrz uhe
eioklo iuhlo pyrsata, ör yre ochieu nex dich
hn osahuwe yre xy hno wyr ör yre ör ytsorz
not jëer oxuu uu jar yrso hn jëer oxuu
wuhrsa, ich nos ör ysar not, hn ör yre ie
marmychtykyx nyx ke do otÿr marö ich xy
ode wahacha nup wurych ie dyrehe martío
xy ode
ese
yrmych
bahlut
ielyh
otokolyhychys ielyh otokole uu marö. Eiok
poorz otyk os ches waa alta hn chymchaha
niogot ich eseke ich waa alta uu yr atych
tokole eseeke ich torm uku yr dukwuero,
torm uu yr dukwuero ich nehe ich xiokör uhe
os pypyk uhe würt, hn iet depo uhe otsyy os
kalak, os eiok poruwo ochys ich oches heke
otsyy os kalak, oches eiok poruwo
ochymchäha os nehe ich oxuu uu nykuerpyk
ich chepyt ich osahnühwa uu niokyt nehe
ich ochiuhu uu otych uu ozul hn ochÿra wyr
nore, hn ochys waa poorz kututeu uu yr eih
hn oxieru, oxieru, oxieroko hn oxuu kyhnïa
ich otormÿhy wyrz yr dukwere par uhe oxio
wyr yr hnoniere.
comida llevan a las mujeres en un río, pero
no es un río, es un riacho, y los riachos hay
en medio del monte, y losYxyro hacen con
sus tradicionales palos Alybo hace mas
grande, amplia porque son muchos , ellos
pueblan por mucho tiempo como un año y
ellos ya tienen que salir de ese lugar para
que el riacho se cargue otra vez.
Después de mucho tiempo ellos retornan
otra vez al lugar se recuerdan y cuando
llegan al lugar el agua esta muy grande otra
vez, son así los ancestros, no son como
nosotros usamos los palos de los blancos
para excavar el suelo, pero losYxyro poruwo
no usaban,
solo usaban los Palos
tradicionales los Alybo ellos hacen con un
árbol muy fuerte para que no se rompa y
hay grueso y hay fino estos son sus armas y
cuando le sale cualquier animal le mata con
su arma, ellos son así usan los Alybo son
sus armas mortal, nuestros ancestros dicen
que no tenían ropa que andaban desnudo y
no tenían tampoco mosquitero, ellos hacían
sus ropas con fibra de caraguatá la que es
más fuerte que no se rompe, hay dos clases
de caraguatá, la más pequeña que es mas
fuerte, ellos usan el mas chico, hacen
pollera para taparse y todos son así y hacen
colores lindos, pero tampoco no usaban
pintura para pintar, y como no saben ir a
pedir a los blancos y están muy lejos de los
blancos, ellos van a un lugar llamado Ahup
Wurych, los blancos no saben que existe
ese lugar, ellos siempre están en el monte
grande. Hay un Yxyr que masticó la hoja de
un árbol Ahala y el pone al agua y sale un
color y los colores que sale pone en un
Pypyk rojo y hay otro que también hacen
colar en color azul, y después mastica y
pone en el agua después sale un color para
sus artesanos y todos usan los colores de
los árboles para hacer sus artesanos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Tata uhe yr xürakite
Yxyr Ahwoso
Ogwa Flores cuenta su nacimiento
Traducción Español
Iok xüraha kite iok Yxyr, hn dilyxyr marria
uhe oteie kite ichy dilyxyr hn ode xiör iok
kite, iok Yxyrke hn uu dilyxyr marria hne
pybylate Yxyrpo hn ele aahle iok piich, otsyy
Toto uhe Yxyro ma ochukwera iok, hn märo
ochukwera iok, xy otsyy Ogwa ör yre
ochykwera iok. Ich tita uhe iok xürakite otsyy
iok xurehe wahacha Puerto Caballo kite, hn
wychy uu eiok ybywychy os ochykuera ese
caball otsyy nykahuwete de wychy yle iok
chura kite, hn iok xurakite xy iok nohmyra
iok mar aap hn xy iok Yxyrpo wyr he tita
esee tuu eihnapso hn wyr iensurö odyraha
hn uhe ojytole kite uu yrmych uhe märo oim
uhe oteie, ich ojytyloho Moonkite ich ojix
lyke ich ojytyla wyr märo, ka märo otyrëtyke
ich oijöomsaha monte ojuho eiok dekytYxyr
otola marö, nehe ich osdeio hn wyr otäacha
uu nortier otöhwa porroxt ahwoso hn sakat
örke ich tohwa uu kermeno par Yxyrm ör
chysyr oriöklyke ich oiexu oimsaha montepo
oriök kyhnïa eiok poruwo ich ie otokolepe
ich xy otsakaha monte osakas yre ie olo
odohwa wyr märo pork ochÿra uhe oteie kite
ozyne wyr Yxyro wychy kelhe wyr märo,
heke ele aahle uhe ich oimsaha markite ich
ojyrehe mar yluuta ich oniör uhe märo
oxutsorz, hn ie odyrehepe uhe teniake
oijöomsaha märo, sehe tuu ext hör odyraha
eiok aabo hn eiok ahnymo pork otër nahü
pahwoso hn odyxeu, je eiok xürha kite hn
eiok xürha dyt hnanyk ehet, man ele aahle
ich anühwo boxexo aahlo ich oxurehe ich
oxüre dut dych ehet, man oriök kite ich
oxürehe uku yrmych ehet, heke anühwo
ojyraha uhe omyke hn myhnyk hn ojytylo po
ojytylo einsyro, einsyro osoSÿräha eiok sino
xy eioklo he eiok uluar uhe ich om, heke ör
ext hör hn titym olak par aslo, uhe iok Yxyr
ele ahle ich ie paptykych pork os otokite
hne pybylate ystpo toponi ich xy iok kunerak
per xix tix obio con anühwo eiok ahwoso
tykyraha wyrz eiok ahwoso uu nynpyxo per
deech iet ich masaha puhta ör ahwoso
hnympyxo uhe eiok dekych ör otatym iok ich
titym örke ich oxuu wyr kyskat chixeu uu
pahwoso par xy ëerdo ör eiok anyhmo sehe
tuu erahalo, uhe antkite oriök ich orïiuhmu
uu Toletalyxyr uu Mendosalyxyr hn hör wyr
oriök hwoso par xy ëerdo ör eiok anyhmo
sehe tuu erahalo, uhe antkite oriök ich
orïiuhmu uu Toletalyxyr uu Mendosalyxyr hn
Yo nací como Yxyr y mi padre es paraguayo
cuando había la guerra de paraguay con
Bolivia mi padre vivía todavía, el lo que me
trajo al mundo yo soy indígena y mi padre
es paraguayo, y mi Padre es paraguayo y
mi Madre es una Yxyr y mi nombre es de
Yxyr Totó y mi nombre de los blancos me
llaman Flores Balbuena les cuento de mi
nacimiento, yo nací en Puerto Caballo
nuestro Padre le llaman en Nykaude ese es
el lugar donde nací y también soy un Yxyr
por eso les cuento para que los paisanos y
los blancos sepan.
Cuando nosotros salimos del monte cuando,
cuando dejaron la guerra nos mudamos en
Puerto Diana siempre fue el lugar de
losYxyro y le tenemos miedo a los
paraguayos cuando vienen en la comunidad
nosotros entramos en el monte, siempre
para escondernos, y siempre tenían miedo
nuestros abuelos por mucho tiempo hasta
que llegaron los misioneros que trajeron la
palabra de Dios cuando habla con nosotros
traen caramelos para darnos, y después
salimos para pedir caramelos y entramos
otra vez al monte para escondernos y
éramos muchos de los que estábamos y no
salíamos del monte, estábamos escondidos,
teníamos miedo de la guerra, porque sabían
que durante la guerra mataron a muchos de
losYxyro, cuando nosotros entramos con los
blancos ya sabíamos la verdad y el origen
de los blancos, pero yo no sabia si
podríamos entrar en la cultura de los
blancos y hagamos lo que dicen los
blancos, por eso quiero que escuchen lo
que digo y hagan caso, y hagan saber a
nuestros hijos y nuestros nietos para que
escuchen mi palabra y guarden mis
consejos. Cuando yo nací no nací en una
ciudad si no en un monte grande, pero en
estos momentos ya cambio todo, no es
como antes, por eso para que no nos quite
el sueño, nosotros escuchamos los viejos lo
que dicen no son los más antiguos sino los
que recién murieron, por eso nosotros
estamos cuidando al palabra de ellos, por
eso estamos mezclando con los blancos y
hablar también el idioma de ellos, y nos
enseña muchas cosas, como se grabar ellos
me enseñan hasta que sepa todo, yo miro y
escucho como si fuera que estoy en
hör wyr oriök Dekiwyxyr uu Chalyklyxyr tata
ich xy pur Yxyr orra tatym oriök ym ie ekeilo
uu eiok ahwoso ich xy ojyhmër wyr eiok
ahwoso poruwo, hn uhe iok weteräk kite hn
kokito hn uu pinau ManSÿrYxyr oriökweteräk
ojukie oriök trhe ojikahatobwich, hn uhe
osakat oriök otsyy eiolak enmych, hn ojei
oriök enmych ich ojixeu uu oriök ahwoso hn
ojëer uhe osakat oriök, os he uhe ehta
debich je ëer wyr os akylio wyr ie dix
ehtapetyk man uhe eerz ör ahwoso ör orra,
ich wychyweteräk uhe chyhmër wyr os
ahwoso chixeu yr huta hn uhe ekei uhe eiok
dekio ör ahwoso Extawÿrta yr akylio ie emër
datyk ich xy enua wyr eiok dekych ör uhe
osakat oriök hn uhe kurz dale oriök ich
otsepïer oiok par ochekxuhu wychy kurz, ich
ojëer wyr eiok poruwo ör ahwoso ie uu eiok
poruwo pixtpe ich ele ahlhna uhe osak oriök
heke jex ojöonteu uu ör ahwoso heke uhe
tyhmyr naho mar ör duke wyr ör ahwoso jëer
tykyrehepa per toköia örke hn ör yre
oxioköraha iok ich ie tykyrehe petyk uhe os
xuu kyskata per xy tíoköraha iok nehe ich
tykyraha hn eisuro oxioköraha iokpo par
tikkër. Ör yre oxioköraha iokyke ich xy
takachym tuu ytso uhe osakat iok uutobwich
uu eihnapso ör akylie kite chihna puhta, hn
osohwa uu uluke ich nix uhe ör nihiok ich nix
toko iok tanymyräha, ör ext hör hn ant hör ör
uu eihnymo ör uu debich hnoko uhe ör uu
debich ich xy ohnynyr, ich ie odyrehedatyk
hn olakpo apiturlor hn oriök po ojuupitür uu
eihnymo ör iho.
Ich tanymyrahapo uhe to hno iupyhtür uu
eiok iho to ant hör hn ext hör to uu eiok iho
ich juhu odykëhe waa mar yluuta por he
oniokyräha yr hute awa ör hnymich ich iech
märo otakaxym eiok ant hör hn ext hör eiok
ich eiok ylaro hn iex tanymyräha wyr eiok
ahwoso, oriök weteräk kite uhe osakat oriök
hn wychy de uu Ertalyxyr sakat oriök uhe
kurz dale oriök ich sehpiër oriök uhe ich iet
täachpo uu pinau ErminYxyr sakat po oriök
iehwo ör ylhaabo hn iehwo ör oompa hn uu
Tarupa lyxyr ytspo sakat oriök tatym oriök
uu yluu, wychy sakat örpo tatym ör
uuweteräk ör yluu, tatym ör uu wuetek hno
tienyh taak ma hno tienyh omuhu, hn ie
dyrehe kurztykpe,weteräk chix dura ielyh
duhu yr dosderak, otsyyweteräk uhe dyrk
dosdarak ich xy uhmyr he yre deech iet ich
eltobwich, para que algún día, cuando no
exista los que me Enseñaron y me toca a mi
continuar enseñando. Por eso mis
hermanos quiero que cuando estén en
algúna parte escuchen lo que dicen y miren
lo que hacen los blancos para que algún día
les toque a nuestros hijos enseñar, no digan
que nuestros nietos sean cabezudo porque
se van a morir y no van a saber nada y
también ustedes.
Como yo dije que tenemos que cuidarnos
de nuestro hijos, todas las mujeres y de
nuestra familias la razón de los blancos que
entren la escuela para que sepan leer y
escribir y procuren de salir adelante porque
tenemos mucha ayuda de los blancos. Por
eso hermanos y mis hermanas nosotros
somos viejos pero seguimos los consejos de
nuestro
abuelo,
nosotros
cuando
somosweteräk antes cuando te aconsejan y
si tienen sueño nos pegan a nosotros y
cuando el sale y viene otro son así cambian
para dar disciplina, hay algunos que son
muy malos y otros que son buenos, también
el Taropo les cuenta que losweteräk no
pueden comer mucho, y no tienen que
dormir mucho también hasta que amanezca,
y siempre tienen que estar feliz, no tienen
que estar triste, por que el weteräk que está
triste el maldice de si mismo y algún día
dice que puede morir, por eso les digo que
nunca losweteräk no se pongan triste,
siempre el joven tiene que estar alegre, y el
weteräk no tiene que comer cualquier
comida y si alguien de los jóvenes le roba
su comida en el monte y si no les muestra a
los ancianos, siempre
vendrá una
enfermedad que va a eliminar a todos,
porque tienen su boca muy venenosa, por
eso losweteräk les cuenta la verdad, no
debe comer comida fea, solo tienen que
comer comida linda, no deben comer
mucho, no deben comer cosa que contienen
sangre, solamente los que están cocinados
y no deben comer losweteräk dentro de la
olla y no pueden comer los huesos por que
si no algún día puede ser que te enferme tu
hueso hasta que vos mueras, y también
puede morir todos tus parientes, y no
pueden gritar dentro del pueblo, porque su
vos puede traer muchas enfermedades, por
eso nosotros losweteräks guardamos estos
toi heke ielyh oduhuweteräk ör dosdarak xix
oxuu ör aila, uhe ör yre osakat oriökke ich
toka iet, ieweteräk duhu dabyso kar duhu
hnymyr ie duke, he uheweteräkyk tore
dabyso dei dabysotobwich por he teu, ich
ytspo chyx pylyk deio inmych porweteräkyk
kär chyrmas pylyk deio yr ahwosox, heke
uuweteräk uhe os sakat oriök os tatym waa
yluuta je aaklo elylo uu oposo uhe myhnüwo
ich elylo uu doxypo uhe ich oom, hn asyt
owa hn je aak ma, ie ekuchyt uhe ich
armytsta ïia eu uu kuchyt uhe ich iio uhe ich
om, os ieweteräk takyke hn tubuhu uu
hnanamyn ehet,weteräk tak os kex poxt
jewychyp ich im uhe Wuehyrelyxyr sakat
oriök xutsorz, otsyy ie eu uu kuche uu debio
hn aseu uu debiok waa onta ehn eu wyr
namyhy permyk täacha ich nix echio wyr
owa debio onta hn he sahna eiok ich nat
sehi owa os ieweteräk dii yr kär pork ich
pwel chyna deiso hn ie tybich uu dyt ehet
nok namyhyweteräkyk, tybich dyt ehet
awosox pork ich jäar, heke oriök wyrweteräk
ich osonteuHopykpórra tíaka ich wueted
chymyt yre chiuhu dasuhwo tatym data ich
otöhwa ostyrbyta ani memyt dich wueted
ymehech xier wueted chymyt yr ke
chymchehe näarie ïiehe patyhyta chymyt
yre pork ichHopykpórra tíahka ohnoi wyr
wueted ochuxür oxiokör intypor dype wyr
intypor dype oxiokör oriök nyrmych ym oriök
tarot otsyy uhe wuu doxypo uhe teniake ode
xix erk ich exy uu doxypo man he wueted
tola uhe tysohoko hn tola uhe ochuxür tonse
esee ie doxypo yrix pork wueted otol niokot
heke uhe oxioköraha oriök eiok porzio
oxutsorz tienyh ehiiokör uhe dyhlich uhe
pozrebe tyr pork ich ochix wueted oie ylarz
ochix wueted oie ich chymier örke ich hno
orich xuu otysoho, xuu tyksoho xy iehechy
ör ahyr tybeei arich par xuu otysoho, uhe ie
esoho tienyh chukus owa chymchehe o
awyt par he esoho hn xuu otysoho ani xy
atära xix esoho, memyt kyys xix esoho,
ohnoiweteräk oxuu otysoho, ie onoimmyhy
ör ware eiok poruwo ör Yxyro, ör Yxyro hn ie
oderehe datyk per uu wueted oskanyr ie
oduhu warex, weted jelyhy oduhu dilehet hn
jelyhy oduhu wueted do dota, wueted sakyr
xy ytso uhe hnakyhrap echym wueted tyke
hnakyrbitak per xy echym xy uu hnakyrap
deio uku oxiokör oriök yiermych hn oriök
mandamientos, y cuando hay el Opyporro
losweteräks se preparan para sacar su ropa
y poner gorra de pato y se pintan su piel con
colores chancho del monte, porque dice que
cuando seas Adulto y cuando sale a cazar
siempre encuentra animales silvestres, pero
si un weteräk que no quiere pintarse y no
quiere hacer las cosas no encuentra
animales porque tiene miedo de pintar su
cuerpo, por eso les enseña a losweteräk a
la madrugada cuando sale la estrella los
viejos le juntan a losweteräks para llevar al
río para que se bañen y cuando se bañan el
viejo esta mirando y el que no quiere
bañarse elweteräk le empuja hacia el río
aunque hace frío tiene que bañarse por que
es la obligación de ellos. Nuestros ancestros
son indígena del monte pero no le deja que
los jóvenes sean sucios siempre les cuidan
bien y no permiten que juegue y hable mal
contra sus Padres, cuando vean al joven
nadie puede pensar que es joven por que
su físico
es muy grande y su
comportamiento distinto.
Antes los hombres escuchaban y miraban y
obedecían, los que se les enseñaba, y por
eso
les
prestaba
servicio
en
el
montetobwich,
cuando
entramos
en
eltobwich no salimos pronto porque como
unos meses recién salimos cuando ya
estábamos bien informados de los
Ahnápsÿro, pero si no escuchamos lo que
dicen podemos estar mas tiempo en el
monte para que aprendamos todos los
consejos y la verdad.
Los viejos dicen que un jóven iniciado
weteräk no puede gritar y no puede retar a
su Madre, no puede comer comida
cualquiera. El weteräk no puede mirar a su
Padre por que tiene la voz envenado porque
fue los Ahnápsÿro que le dieron el poder de
losweteräk por eso nosotros hacemos como
los de antes. Exynwyhÿrta dijo que nos
guardemos estos consejos y a nosotros nos
toca contar lo que dijo a nuestros hijos que
escuchen después para que ellos puedan
enseñar la historia de los Yxyro, porque esto
que les cuento vienen de Nehmür, estos lo
que
dijeron
queweteräk
no
puedenviviendarse muy rápido porque no
sabrá mantener todavía a su mujer, porque
es joven todavía, tiene miedo del monte,
tarot, otsyy xy wyr xix doxypyt uhe teniake
ode ich xix erk, ich exy wyr doxypo, man he
wueted tola uhe tysoho hn tola uhe ochuxür
tonse ese ie doxypyt ïiryx pork wueted otola
niokot heke uhe oxiokoräha ör eiok poruwo
oxutsorz tienyh eihiokör. Uhe antkite ext hör
otër ör akylio ich oxiokör heke uhe ochybyte
oriök wyxyrtobwichyke jelyhy ojehi doo treh
día xix hnoi xekurko cuatro ich ojeiho uhe
ojun ör akylio bien ich osatÿr oriök xekurko
osier, hn ie ojun wyr ör akylio ich oxuu
xekurko iuu ma, pork hn japa ie ojun datyk
heke uhe otatym oriök wyxyr ke ich ojyhmyr
ojymchehe oriök huta par he pwuele ylarz
tëret tatym oriök ke ich ojerehe wat kuch
yluuta, otsyy ie tehe
uhuweteräkyke
dootoko hn dykëhe wyr duho ahwo hn tybich
ieweteräk doo tybich ieweteräk tee dabyso
järochys, ieweteräk lo laksyryre, ieweteräk
doo poter data, ie poter deich, ie poter
hnanyme, ie poter lexybo,weteräk dakyr
ninki wach jyt, pytietyke xy data ör delyke
iet, pork yr ïix wohsos, weteräk heke yr
ahwos de cómo Ahnápsÿro tytyräha ör, iehe
oriök uhe onihiokör uhe antkite Exynwyhÿrta
xiokör por oriök, uhe eiok portío otatym
oriök, ich ojixeu ich toka oriök uhe
ojanymyräha ich oriök aabo otëer, par he
nix oriök aabo ohniohkör, otëer hn
ohniohkör ie uhe odykei yre sino ononteu
wyr oriök akylio pork anuhwo os akylio tära
wyr eiok poruwo wyxyr ör akylio, ie heke
ojiita, hn ie ohnihiokör uhe ör kuxïipe pork
tära Exynwyhÿrta hn Nehmür ör ahwoso
otatym
oriök
par
he
otatym
uuweteräk,weteräk uhe os took, uku dabixyt
uhe echym holarzy uhe ochicheu hn holarzy
obich de pehetyke chekxehe holarzy uhe
obich chybyt wahacha hn teu parte uhe oom
ieweteräk teu dabixyt hnomo uhe myhnyk
uhe obylak dich o myhné xy teu otweteräk
duhu yr hära techym kuche myhnyke ich
noim ich xy yre xy teu kuche he oom,
ieweteräk do tukuhne otatym oriök xutsorz,
otatym oriök oxutsorz eiok poruwo wyxyr
ieweteräk do tukuhne, ieweteräk uhe iehe
ihaak doo tukuhne, uhe teerzxyp derk pixt
recién ich weteräk pwele tukuhne, he
uheweteräkyke huta debich,weteräk huta
debichyke, hn hno tukuhne, he uhe tuhkun
tymychärake, tymychära arpich de wahacha,
yre tukuhnekeweteräk yrhier ebicha xuu,
pero si es un hombre que ya es mayor de
edad, que ya es bien maduro, recién
puedenviviendarse con una mujer, él ya
podrá buscar su comida, porque ya no tiene
más miedo. Por eso nosotros escuchamos
los consejos de los ancianos, si nos
acompañamos, tenemos que mantener a
nuestra mujer porque son palabras de
Exynwyhÿrta y Nehmür, estos son muy
buenos consejos para que escuchen amigos
y amigas cuando un joven sevivienda no
puede comer lo armadillos y los ñandú
porque todavía no alcanza para comer y el
cuando sevivienda tiene que tener bigote
hasta que dos hijos pueden comer los
ñandú, si algunos jóvenes que comen
comida prohibida muy sus cabellos estarán
blancos porque comieron las comidas que
no debieron comer, Exynwyhÿrta dijo de que
si un weteräk come la comida prohibida de
ustedes se van aparecer muy pronto sus
cabellos blancos, porque no hacen caso lo
que se les dice, por eso no podemos
esconder nuestras faltas, siempre tenemos
que hacer lo que esta bien, porque así dicen
losseres míticos Nehmür y Exynwyhÿrta
ellos nos enseñan de cómo joven weteräk
como hay que protegernos la piel, el que no
hace bien las cosas lo hacen mal, y el que
no quiere ayudar al que tiene mucha carga
no le hace caso. Pero si unweteräk hace
caso lo que dice Exynwyhÿrta y Nehmür él
hace caso a los demás y es muy guapo. El
que no hace las reglas puede morir muy
rápido por eso no debemos dejar estas
palabras de los ancestros, son de nuestras
raíces que nos enseña lo mejor, para
nuestros
hijos
y
nuestros
nietos
aprovechamos para demostrar que no
pueden mezclarse de los blancos, porque
dejan mal a nuestros hijos.
Yo cuando les digo a mis hijos y ellos me
dicen que estas palabras ya no usan más,
nosotros seguimos las reglas de los
blancos. Ellos no le importa, pero a nosotros
si nos importa mucho lo que dice
Exynwyhÿrta y el Nehmür y también de
nuestros ancianos, ellos nos cuentan estas
palabras cuando estamos en eltobwich, nos
dice que tenemos escuchar y guardar para
que cuando nosotros morimos, les toca a
ustedes continuar llevar nuestros consejos
ebich xuu, ebich xuu nehe aty he nehe ich
juhu ata kalbahata uhe tee ehlyxyr, kelhe xy
iok ylorz, kelhe kal uhe dyhlake akwuerta
sehe tukuhneke ich ebicha xuu, he ebicha
xuu, xuuku nehe ich tytyrëhe elyxyr, xy iok
waa kalbahata tee ehlyxyr, otatym oriök
oxutsorz uhe osakat oriöke otatym oriök ich
oxutsorz ojityla erze ör ahwoso hn ohniokör
pork nixi he tära eiok poruwo wyxyr eiok
ahwoso tära Nehmür ahwo hn tära
Exynwyhÿrta ahwo wyr he otatym ör heke
oriök ohnihiokör uhe otatym oriök eiok
poruwo wyxyr ör akylio otsyy ie weteräk doo
dileku, ie dileku hn ihaapweteräk uhe
chilekuku ichweteräk ich ahworzotyx ich
ahworotyx otokole heke chileku ich chyraha
uhe yr yrmych, ich chyraha uhe teiäha arich,
ich yre awenta uu kuche uhe dyyrk pork
noku he ei eku hn wyr ihaap hn sehe eiäha
arich dyhlich atylo, man he ahworzotyk
tokole iex hn dyhlak ext ëeryhy ich ieäha
arahta poso heke oriök oiunteu uhe eiok
poruwo otatym oriök uhe osakat tatym oriök
oionteu, uhe nehe ich ojixike uhe ojii oriök
ekuku, oriök arahtapta ojoiëhe ahyrke ich
oriök awanta ia par he ojeiäha oriök arahta
poso, noku he toköia pyrahta ahyr hn iok
ihaap ich tytut awentpe pork Exynwyhÿrta
ahwoso ytsorz ör Nehmür, heke eiok poruwo
ahwoso iexy otsanymyräha, hn ie uhe
ohnanyrmäha tanto sino, anühu he os
sanymyräha con eni, oxuu ochixehe ör
ahwoso ich oom uhe ëerdo pork xiokoräha
olakpo uhe ich oom, ör ext hör anthör uhe
uu hnakyrap uhe ich chilekuku xy jelyhy teu
wyr doxypo käro yr ie pwel teu
ahmürmopetyk, yr ie pwel teu pempetyk
pork nix iehi uhe tienyh tehe yr teu, otsyy he
eseeweteräk chileku uhe ahworzotyx, nehe
iho ör osier iho ör arihna toho, ich recién
eseeweteräk ich pwel teu ahmürmyk ich
lakaspetyk ich chowa ör, ich chowa ör uhe
teku ich ochyraha, pork ich yhne ia, ich
aabox hekeweteräk teu, otsyy he uhe ïier
jäar xy teu labyso järo sagas yre, sagas yre
tobio, yr labyso järokot, iet yrle huta poro
pork chybyte orohta poso, järo chybyte
orohta uhe sakat yreke hn teu uu labyso
järo, Exynwyhÿrta he uhe ïiek dakatsyrke
uhe tee labyso järo ukuweteräkyke sagas
yre per echym iexy ihaap hn hut poroko
tonse pork yre sakas wyr dabyso järo heke
para los hijos de ustedes, porque si no
guardamos la palabra de Exynwyhÿrta y
Nehmür y se olvidan van a tener muchos
problemas, pueden morir de a uno hasta
que se termine la población y los poco que
quedan se van a ir como blancos, por eso
yo estoy obedeciendo estas palabras de
Exynwyhÿrta
que me contaron en
eltobwich, me mostraron los secretos
deltobwich y de arra que hace Nyhputa y le
muestra para que Nyhputa Sea el camino
que lleve a los Ahynapsÿro para salir al río y
comer .
Pero losweteräk no pueden tocar esa
Nyhputa solo le cuidan, le obedece a
Exynwyhÿrta ellos le prohíben a losweteräk
y ellos hacen lo que ella dice que ningún
weteräk no puede contarse a otra persona
los secretos de los Ahnápsÿro porque si
descubren la verdad va venir mucha
enfermedad y le eliminarán a todos ustedes.
ie jakatsylo eiok poso häro hniokörlo uhe
Exynwyhÿrta xutsorz hör Nehmür pork wyr
ör ahwoso he sonteu eiok xiokör wyr he os
latkar uhe os hnakyrbitak sonteu waa eiürza
xuu eiok iurza etan, ie duhu ieurza flojo
petyk pork he ojuhu iurza flojo wyr he otee
dabyso häro hör uhe os chymsyr
otsyyweteräk ochypa hn chymsyr ie hnamur
dopetyk ich wychy he teu dabyso häro
sagas yre os hn uu weteräk uhe sakar hn
omuku kynehet he ylarap deich ysyke ïioh
hnenyro ie dalpetyk par he hnonukur xy
sakar wychyweteräk he sakat yre teu wyr
dabyso häro man uhe hnakyrbitak uku
jelyhy dakatsyre uu tee labyso hn ich xiokör
lo que Exynwyhÿrta xutsorz hn xiokör uhe
Nehmür xutsorz ör uhe ör akylio uhe yr
sonteu otsyy eseepyke eseeweteräk jehe he
ebii eiuhu iichyke echym ich sakar ahyr, ich
sakar ahyr omyn datykër hn sehe tuhu bee
kuxtyke, echym xy terz hnymichyke tohwa
uu kuche otsyy ieweteräk duhu took
nokoweteräk took xy chii yr ylaro hn iet
yrleweteräk toi, ie ör ext hör uhe anuu os
akylio uhe tienyh moimlo sino anuu os akylio
eiok poruwo ahwoso xy yhyrtso, xiokoäha
eiok waa yluuta, hn xiokoräha eiok uhe oom
pork eihnymoko hn eiok ihopo ör ytspo
tienyh oxiokör jitym ör pork anuu dahlo uhe
eiok de ele he imxehe eiok märoko ich nahu
ich oxuu wyr eihnymo hör ihoko ör eiuhwo
ich hno, iok piho takat ör, titym ör wyrz
omioko otsyy wyr oimkite oriök xy ojahal
waa märo yluuta, tonse ör yre sehe odoho
jyko xy odoho, sehe ohnihiokör kuxtyke ixh
xy ohnihiokör, per oriök ojun uhe
Exynwyhÿrta akylio ytsorz heke hn Nehmür
ahwoso ytsorzyke hn eiok poruwo ahwoso
ytsorz uhe otatym oriök uhe oriökweteräk
ytsorz omo oriök otsyy ontylo hn nehe uhe
oriök kucherxyke ich nox toka olak uhe
tienyh anymyrähalo par olak anyhmo otëer
hn olak iho otëer hnoko namyhy he ekeilo
nahu Exynwyhÿrta akylio ör Nehmür ahwoso
tonseke ie datyk hnonteu uu kuchyt ich xy
eiok hnomyra toky nehe aty he olak
arahboko ich olak arahbo ich ochinxehe
märo hn ele ahora kelxy tonteu iex tykyräha
wyr Exynwyhÿrta wyr akylioko uhe otatym
oriöktobwich hn Härra ochowa oriök waa
härra hn ochowa oriök uutobwich uhe
Ahnápsÿro ietrz oxiokör waa Nyhpüta otybii
oriökweteräkrzyko omo oriök otsyy echym
waa nyhpüta hnaka Ahnápsÿro hno tyr
onoota ich masaha naa nyhpüuta tonse asa
hnypúuta wata he eiok porzio otechäha, hn
uu konsaho otechäha asa nyhpüta, wata
Ahnápsÿro ihera, Ahnápsÿro noo wahacha
härraka taachäka hno masaha waa nyhpüta
hno tyr onoota taak, manweteräk xix
odechys otybeei yre hn ie otära watyspetyk
yr ierzy hnymich ie odote watpe
hnupütaweteräk xiokör uhe Exynwyhÿrta
tatym ör uhe osakat ör yre oxiokör wyr
kuche ie odybyte ör orohta odakat yre
odakat yre bien ich onihiokör waa
Ahnápsÿro yluuta ie odybyte orohta he uhe
ebytyke olak orohta olak pehërnehe ich
wychy pylyk hnanyr täacha ich eiok nihiök
ya pylyktyk hnyn eiok yle.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato:weteräk Hnakyrbitak
Yxyr Ahwoso
Wuetet hn waa apybityta uhe ör ysie waa
apybityta uhe dekyta chypa ich iehehi
hnymich xy ytso uu wueted uhe dekychy
chypa heke waa apybityta waa dekyta ich
tybeei xy ytso wa yr deihyta tybeei pixta
waty apybityta xuu ukuweteräk ich xy uu
dekyx xix tybeei, otsyy ichweteräk uhe jähr
teu wyr labyso häro ich ylaro chychyx hn
waa apybityta ytspo waa he jähr hn teu wyr
dabyso häro xy ylaro chychixpo pork xy
wyrweteräk orra po ör yre, otsyy apybityta
tienyh oxiokör uhe waa dekyta tatym, dekyta
tatym kuxt ich tëer jehy tymychära poruwo
tër ich ochyraha uu kuchyt, ich ochun uu
kuchyt uu depich wyr yluu uhe ör yre
ochyräha,
otsyy
hnakyrbo
sagat
wyrweteräkk ix waa ylara waa tymychära,
ylarza sakat yre hnanyme chix ör yre, chix
ös osakat ör, he ie tymychära apybityta doo
dakatsyr yre hn teu wyr dabyso häro, hn ie
tëhe doko hn dahat po uu hnakyrbo kynäho
noku uhe apybityta dulorz ke syhnyr yre
chychys uhe ytsorz, eiok poruwo uhe
apybityta oxiokör wychy esee uhe sahna
hnakyrbo deiktío sahnys hnanyme ich
ochilata otsapur wyr he odale hnekur umo
wychy asa apybityta xy ich chymti lyke dyt
xuu ext hör oim nyrehte xuu ant hör oim
nerehte, tonse asa apybityta ochyrok erze
uhe hnoi hnekur ich otybei par he xuu oxuu
watesyke par he ich ie kuch myhnüu wyrz,
pork hnoimyke hnanymo osed heke dahlo
hn uhe dekite ojikïi eiok poruwo wyxyr os
otola uu tymychära kime, oxiokör wyr
tymychära kimo pork xy ochixeu wyr
hnahyre uhe uu hnomyre, xy hnomyre uu
ïeht ie yrahtax xy yrpo ie abichtikix ich xy ör
oïia ie, tonse ich ör yre owych oom jelyhy
kuchyt owych jäar, eiok poruwo ich otsytak
uhe kuchyt owych jäar, otsyy ie apybityta do
duhu yr jäar, noku teu dabyso häro dakys
yre, ich yre yrle ylaro hn he uu dekych
chypa ich chymsyr pork poso häro chymeihi
xy ytso uu ylaroich ytys kanta. Otsyy ie
apybityta do teu wyr tehe dorwyhy pork wyr
xiewyr eby yso wyr hnyme os he waa
apybityta teu wyr ich waa ylara hno ïia otyr
xuu otyr iehe ör ahyr hn ie duhu otÿr
dyhlakpe ich xy otyr deix oïier techym ör
yrbich uu apybityte ör ich waa parra uhe
Traducción Español
El joven y la señorita son iguales, a la
señorita cuando su abuela le ocupa, ellos
siempre hacen lo que ellos le dicen y
también el hombre cuando su abuelo le
ocupa, siempre hace lo que su abuelo le
dice, por eso su abuela le cuida como si
fuera su propia su propia hija, y
tambiénweteräk, su abuelo le cuida mucho,
dicen que cuando elweteräk es hambriento
y come lo que no debe comer, muy pronto
será viejo, y también la jovencita si es
hambrienta y come lo que no debe comer,
muy rápido será vieja, siempre los dos tiene
la misma cultura.
La joven siempre tiene que hacer lo que su
abuela le dice, y cuando su abuela le dice
las cosas, siempre tienen que escuchar, y
siempre las mujeres de antes entienden
bien las cosas y saben mucho de la cultura,
los hombres aconsejan a losweteräkk y las
abuelas aconsejan a las mujeres, cuando
una jovencita o una mujer se esconde para
comer los alimentos que no deben comer, y
cuando se mete con cualquier hombre muy
pronto morirán.
Nuestras mujeres antiguas cuando ven que
las señoritas siguen los malos pasos muy
pronto son castigados dolorosamente, y
algunas veces llegan a la muerte.
Nuestros ancestros siempre tienen miedo a
la mujer soltera, cuando el soltero tiene que
buscar a la mujer que es soltera también, la
mujer cuando es soltera, tiene acompañar
con alguien que este solo, y cuando el
hombre tienemujer ella también no tiene que
tener marido, entonces van a siempre
estarán juntos y nunca tendrán problema. A
nuestros ancestros no le gustan los
problemas, por eso a la mujer siempre se le
aconseja para que no coma lo prohibido,
para que cuando su abuela le ocupe,
siempre obedezca las órdenes de su abuela
y de su abuelo, y no esté fatigada y
cansada, y si la joven no escucha los
consejos de sus abuelos, siempre van a
estar aburrida, miren muchachas queridas
porque comen de lo prohibido, si algún día
llegaras aviviendarte tu marido no va estar
mucho tiempo contigo y te dejará muy
pronto, porque ellos dicen que esa fruta no
yrbich wyhyr ich wate he teu wyr doruhwe
wyr nyhme kynehet uu deio wyr he apybityta
wyhyrtyke ich dekyta tatym, soly mechym
apybityta orühta nahpo heke eu lyke
namyhy ei habë ich ie abichtyk dakaha
ahyrnehe ich yrle iim owa pork hose ebyta
os dyrok ör wate waa he os doruhwa uu
ebe, ich he abych dakaha ahyr nehe ich ïim
owa pork ich owa dyrok, otsyy apybite os
nos ysorz, tienyh oxiokör uheweteräk
oxiokör pork he ör ysie, hn deech ietyke
ochix wyrweteräk hn wyr ör apybityta oxuu
öi ïie pork he otechym ör uhe ma ör
ukürbox,
waa
apybityta
uhe
masahaweteräk ör ehet hn xuu sehmyr, uhe
ör urz ysie hn Yxyrm yre xuu sehmyr yre
pork ich teu dabyso järo uhe ie kukür, heke
ylaro ochysehe ör ïie par otechym ör yre
uhe ör wutuhwo otsyy apybityta uhe dale
uuweteräk
hn
sem
ich
ochyraha
eseeweteräk ich he teu uu dabyso järo heke
ie balpe xuu dypyta kutyta heke uu ylaro hn
ör wyr ylerz otechym eioklo kelhe xy odota
ie odo ie kelhe xy olsohie sino ör yre
otechym waa eiok yluuta uhe kex iëkpo uhe
teu labyso häro heke esee uhe osehm owa
he arihna tohwo osier sehm owa waa
apybityta sehm owa ich ochyraha uku ylarz
uum owa hia xix owa eu uu labyso häro, hn
ohnoi onyxi owa oxuu eu wychy uhe jetitarz
oxuu wyrz ebicha par xuu eraha deech iet
esee ich atyla, apybityta ör ytspo os uhe
hnakyrbityk sem ich waa dekyta chyraha um
he eu abyso häro ich agys owa hn wyr pos
häro uhe chybyte wate apybityta arich pork
ich masaha wyr debio kota heke ie ewenta
uhe öii iie iehy eiok poruwo tërhy uhe os ie
ielyh odo uu hnakyrap hn hnakyrap, ich xix
oxuu tymychära hn hnakyrap, apybityta hn
weteräk wyrh ochyrt sehekör ör ie par
otechym ör uhe waa apybityta sehmyke ich
uu ylarz chyraha wychy uhe teu dabyso
häro, hn wat ytspo uhe hnakyrbityt sehm ich
ylara chyraha wate uhe teu dabyso häro,
otsyy ie odakas uu dabyso pork nok uu öii
iie, otsyy ie iakys eiok xy nehe ich tër uu
eiok nerok ich eiok eku yrsien iahwo wyr
eiok poso häro pork ich eiok neio ich ie
jimehi kuche petyk hn hnamyhy he olak uhe
os tyskër nemxio waa kulunta xuku
ichweteräk ör apybityte otyr oxuu detyrbo
hnomyr uu wyrz hnomyra ich os tyskër
es rico y tampoco de buen sabor y entonces
tu serás como esa fruta.
Dicen que las jóvenes siempre tienen que
hacer los que losweteräk hacen, porque son
iguales.
Siempre las jovencitas y losweteräk cuando
juegan, siempre tiene que ser unweteräk y
una mujer para ver quien tiene mas fuerza,
si ellos son iguales es porque ellos comen lo
alimentos nutritivos, porque nuestros
ancestros le impulsan a ellos para hagan
ese juego. Dicen que si la jovencita le alza
alweteräk, los abuelos ya saben que el ha
comido de lo prohibido, por eso no tiene
fuerza, por eso ellos siempre hacen estos
juegos, para ver quien es el desobediente, y
el que come de los prohibido, cuando en un
mes la joven le alza alweteräk, los viejos
saben que el había comido de lo prohibido.
Estos nuestros ancestros le llevan alweteräk
y le dan para que coma la miel extraña que
no es miel de abeja, para que sepa otro día
y no sea desobediente, y también a la joven
cuando elweteräk le alza y no tiene fuerza,
su abuela se da cuenta que ella comió de
las cosas prohibidas, porque su cuerpo no
está en desarrollo, cuando juegan este
juego, siempre juegan una muchacha y un
weteräk, y nunca es unweteräk conweteräk.
Por eso nunca deben esconderse cuando
comen algo, dicen que nunca deben
esconderse hasta que sean mayor de edad
y cuando sean mayores ahí recién debe
comer todo lo que quieran, porque cuando
uno es mayor de edad ya no hacen mal las
cosas, por siempre son sanos y también en
el pueblo nadie se enferma, nunca llegan
las enfermedades porque ellos rechazan
sus
ponzoñas,
queridos
hermanos
cuandoExynwyhÿrta les dice los consejos,
no guardan las palabras ni tampoco la
palabra de Nehmür, por eso estos tiempos
en esta nueva generación quiero que
escuchen los consejos de tu madre y de tu
padre, y si hacen estos consejos y no
guardan
será
como
los
consejos
deExynwyhÿrta muy pronto se terminaran
poco
a poco,
pero
las
palabras
deExynwyhÿrta nunca terminaran, y algunos
de ustedes se irán con los märo y muy
pronto terminaran.
Por eso mus hermanos ya somos viejos y
nemxio ich ostur os data pork ich os tola
uhe oter, hn uhe tërpo uheweteräk odota
wabobyta uhe pohna pork oxuu dyt aila
odoter uu casy pork ich otola ör akylio heke
otola uhe os toi hekeweteräk xix ör sano hn
dyt xix ör sanopó ielyh ör alyhy jewo jokora
täacha pork otära wyr wohso ör ext hör xy
ytso uhe Exynwyhÿrta tatym ör ich ie
ohnymër petyk uu Nehmür ahwoso wychy
he xy ytso ele aahle uhe os tatym ör uu
kuchytyke ëer waa ata uhe sakat owa hn
eech ich ie enpetyk hn ie ehmer petyk yso
uu Exynwyhÿrta akylio hn hnyna ehnyno
olak nehe man nahu pahwoso ie hnynyr
petyk hnynaka olak pykaptix do nynxër yr
märo ör nehe ichy nehe ich os nihiök, heke
ör ext hör ich oriök ylaro hie namyhy uhe
ojytynehe anühwo eiok poruwo ör ahwoso
uhe osakat wyrweteräk hn uu apybityte
napix dakaha par he ëerdoko ich uhul
dakaha uu kynehe par he asylo anühwo ör
ahwoso, par he anymyrahalo toka olak, ïierz
tykyraha per xy tukun uhe otata uhe
tanymyräha erze sehe tuu erahalo
waaweteräk ör orra hn apybite ör orra.
sin en caso en que muriéramos, estas
palabras y consejos de nuestros ancestros
quedarán para ustedes, para que escuchen
y guarden estas palabras, y puedan contar
ya ustedes, estos son los he escuchado,
por eso les sigo contando para que sepan,
la raíz y el origen de losweteräk y las
jovencitas.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Oteiäha Arich
Yxyr Ahwoso
Uhe eihnapso ohno oteiäha cheher oiuko
oñuki ör toi iok hn pihyt ono toi ich ojiehe ör
nër eseeke hn pihyt hn xy iuko hñana ör
yhych oñonaha kenut hnomyräha ojiikëhe ör
yhych oiukogo ojykëhe waa barroso ukuta
waa tokole wahacha uhe ochykëra otsyy
kutyx oionäha ör yhych onoxyke jewo
ochykëhe ohnota ohno wap otyr wach piht iet
waa he otsyy karex otehechys iet otër wordo
xy ojykëhe wyr kutych ojekxehe wahacha
riachpehet ojuko ojix wahachaka tehe
ojytokole ich puhut chixpo kahta xy hap
oijühmuhu lyka ebich hn ie eiok jytokole waa
worbo pixt petyk xy ojakahachys dehet pehet
hn eiok ojytylo hn esee hn pihyt hn hap
iakaha jumuhulyke, hn ojumuhulo esee
pihich, ojuko ojexerke ojiuhu doxioko, ojiuhu
doxio juhür ich ojäar, ohniokör oriök poxt,
ojymyt oriök poxtyke, ojaak tooko hn ojakaha
pycap per xy wyr mohite kyhniipa heke hn
ojiäha, ese ich ojiakahachys, hn ie oiuhmo
datyk, ojïit uhe otyrët ni ör ahwoso ich dyhlich
Van de Cacería
Traducción Español
Cuando nuestros paisanos fueron de caza
para matar jacare, nosotros fuimos también
con mi hijo cuando salieron yo y mi hijo
fuimos de tras de los demás con una
canoha, solo pasamos por un lugar que se
llama kutich.
Para que cuando esta solo tu sabrá de todo
lugares y después salimos con mi hijo por
la boca del riacho como tres día, o mas
después llegamos al riacho gordo el mes
grande y allí alumbramos por la noche y
matamos doce jacare y ya tenemos mucho
sueño y buscamos un lugar para dormir y
cuando encontramos bajamos los jacare en
barranco y barranco y preparamos nuestra
cama para dormir en ese monte grande,
pero siempre hay muchos mosquitos, pero
no vimos nada a los otros cazadores ni sus
linternas ni sus voces hasta que
amanecimos en medio de la selva, y
trabajamos para pelar los jacares que
matamos, y cuando terminamos yo le dije a
hnoma esep nehe ich dechole oiakahachys
uu ormyt dich ehet ojïihit uu cheher, hn uhe
ojymyt uu oriök cheher ich tokomo uu pihyt to,
tykynym hn soly iok ytspo sehe tokomo toi, hn
eseeke hn tokomo to amo nap tykiar, esee hn
hno sakar uu darpich uu puurz hn ormyn dech
ehet hne chyr ochyta, ich xy iok tykynym
wahacha ich xy täkyr deiktío uu poorz iort ich
wysyk, wysyke, hn teipehnymich xy takachym
deiktío to nok ext hör jeïnio otyrët ich ie
tokomo ör, eseeke ich ahworlota jëer pó, ich
deich hn jëerpo, ich Ruben lyxyr hnyrpo hn
tybio soly ich ahwurolta jëerpo ich ytsorz
kuche uhe myhnyk, ëhe toho pihyte kymyhy
lluevo o kymyhy he doxypyt uhe tära deityke,
hn toho nap enym uhu wysyk hn ëryhy ich
hapyx toka ioke tukumo, ese ich hnopo
uumpo, xuu pykaap ich tukum yhërpyta uhe
tër ich umo, ich iok ytspo kürt dicha hnyle, hn
ahwurolta jëerpo ich tukun xy iok hnomyra, hn
to chyx kuche kex otyk datykër, hn tukunpo
uu ponuhu tära uhe ojytÿr hn meiti tokotis hn
ie tehniër Rubenpe to nap kürk dekucho esep
hn xy täkar wyrz ponuhu per xy tokotis tohe
oriök dexybo uhe oteiäha arich pork hn
dukuhla heke ponuhu ese nehe ich dyhlakpo
eseeke hn tokomo pihyt to nynxehi eiok
iukopo, to meiti tukuntyke xy ytso uu ext hör,
uhe oserzym wyr cheher uu ypyt kynaho wyr
ponuhu, hn to ipyt kynaho erze pohnuu ich ie
ylo uu eiok pohnuu pe iheebe hn um iok um
ich ëer yrmo, bien pork ich tykytylo hn to iok
pó ich meitío tykytylopo ich ojytylo, hn esee
ich ojuko oiök osier ich tokomo to uhe ahat
ich ie uhu wate dystrenta dihït deiktío, xy ahat
uhe cheherra de ich ëhe esee, yr ich chyxeu
ie dihït deiktiiho pe iehy cheher uhe jïiaha ich
jihït deiktiho, ahat wahacha pyt iet uu wuhrit
yre chixeu nahu pahwoso ich ojihït xy oxuhu
paho hn ojixyke ich kyhnïa uu chehër hn
oiuhu wyr ich oiuhu ich wyr he ich oijö kenut
iakaha hn yhne porza ioklyxyr ese ich bien
waa uuta sol uta pó hn ojüun wyr ponuhu uu
pohnuu uhe tära waa ebichyke hn um iok um
ma ëer, hn to esee ich pohnuhu eseeke
ojiehe hn ojihi wyr oriök ormyt uut, kamnote
ehet hn xy joho tyryrta yre sahnüwa ich xy
oijoho hn xy ojëer wyrz pohnuu esee uum iok,
ym wyrz ojeerptoso hn eseep tokomo to
kymyhy ie wyrz porz date uhe hno tÿr
Asunción jyt ai, to kymyhy ie wyrz sehe
ïekychys hn odota oxy otärehe dehyx, hn ie
mi hijo que quiero acostarme y el me dijo yo
también quiero dormir, entonces yo le dije
dormí nomás, que yo voy a sentar todavía,
mi hijo muy rápido se durmió, y yo estaba
acostado para escuchar cualquier ruido que
pasa, pero muy rápido se durmió mi hijo, y
yo quería dormir o sino si viene alguien yo
no voy a sentir, por eso no quería dormir y
de repente lloró un pájaro carpintero
Ahwyrolak pero de día y siguió llorando,
porque estos pájaros cuando lloran traen
mala noticia por eso se despertó Ruben, mi
hijo selevantó y me dijo porque llora
demasiado ese pájaro, parece que algo
malo va a pasar porque los pájaros no
mienten, y yo le dije si mi hijo, pero me
parece que es lluvia o algo de un animal
salvaje que nos avisa este pájaro y yo le dije
dormí otra vez cuando voz te levantas, me
toca a mi para dormir, y después me quede
solo en lugar y tenia mucho sueño ya estuve
mareado por el sueño después lloró otra vez
el pájaro, pero esta vez yo escuche solo, yo
dije que algo va a pasar, también escuche
algunos tiros de arma pero dudé, yo
pensaba que fueron los otros cazadores que
disparaban los jacares, pero viene de muy
lejos el ruido hasta la noche, y le dije a mi
hijo, vamos a prepararnos para ir a otro lado
porque perece que algunos de los
cazadores disparan los jacare, escuchaste
bien parece un arma de fuego y yo le dije si,
mi hijo vigila bien porque ya tengo miedo.
Después nos fuimos y salimos del lugar y le
dije cuando alumbras tu linterna no tienes
que alumbrar a cualquier lado, solo ver los
jacare tenes que alumbrar, el me escuchó lo
que dije y alumbramos poco a poco hasta
que encontramos muchos jacare y le
matamos hasta que la canoa estaba muy
lleno y era muy pesado para mi y como era
de madrugada escuchamos otra vez los
armas que explotaban otra vez en el mismo
lugar, y mi hijo me dijo escuchaste eso, yo
le dije si, tenemos que encontrar un lugar
sucio para escondernos , cuando nos
escondimos tomamos un poco de tereré, y
escuchamos otra vez los ruidos que
explotaban, y el me dijo esos seguramente
son los soldados Brasileños, parece que
están tirando bomba, y yo le dije no, que no
son ellos, yo he visto a esos buques grande
ylpe uhe otäraha dexychpe ym xy yso uu
oseerzym ör tykyraha uhe yre tolo per ie titym
yrpetyk, xy tata ani tix deiktío hn iok po ich
tykytylo po ele pehet ich tära ich ojitolo po hn
xy tokomo to sykhy wyrz poorz date uhe hno
sehi tÿr wuhrit, hn tokomo to nap iuko jit iuhu
pykaap, iuko jeiho hn soly ehee oiuko ojix per
uu oriök kenut ich yhné ïaha ich cheher de
ehet ich ojityke ich seerzym jata wychy hn
uhe ojumuni ojixyke ese auhuch uhe
ojumühuni hn seerzym ich soly kataha
jomühu hnyke ich kasí dechole hn oiuhu iehe
hn oijum ör, uu cheher ojybyte hnymich ichy
ojyrmaas oriök yxuhwo toi ojÿrmaas to hn
ojuuki uu kenut ojakahachys öiuhwa uu
kamnote ehet uu beerzy hn ynermiox ich
oijöhopo wyrz chehër ojehia wahacha ormyt
dich ehet xy ëro ches oiuhulo not porz de
kenyke hn onuhmo nehe ich chexer ojukihi
nehe ich kasí dechonym oriök, eseep ychi
oiumo, hn Ruben chihït cheherra hn awenta
hn iokpo ich tihïk toi, ich chymyt cuatro hn iok
ich tymyt tre, hn sehe ojymyt ese beinte ïia
chyx ie oriök auwentape ich nahat omuhu
cheherra jata eich uhe chihïk ich ata nehe ich
umpa dyherta ïer ese xy tíaha ahyr ich kür
dale iok per ie tokosym iokpe ich tykysoho
tyta iok, iehy tiuhu pohnuu ei tymyt iok ich xy
uu chexer jëer de wahacha ormyt ehet
ojymytyke ich ojäara uu iehy xy ojiechys esee
ata hnyhrke ich sahzo kürt ich tokomo to
hnapich eryhy ër yrmo echym deiktío to hex
aso kürt, hn soly ehe ich tokomo to napyx
toka iok pork decha pyly ich xy tokomo hn xy
Ruben sakar chihïk wyr chehër hn he
hnymytyke hn sahlar ich nahat he när öiho
poxtyke, sepyke ich tykyryhy ich tuhu uumpo,
nehe ich ata uu dyhlakxyp hn tehnïer, ich
ojymyt oriök ojyhmër uu kuer xy panta
ojymchehe kenut ehet ieh ie öiho ihiuch tykyx
xy ojynaxs ojuko ieh esee par ojäara
wahacha pihix um iok um hnaapo papa ohwa
awehnta ata nehe ich jytolyhy wahachapyte
uhe akaha amach, to iok awuenta pihyte, hn
to he ëra eta wahacha pihich hnaapo, hn soly
tÿr pehet ich tykytylo hn to iok pó ym iuko xy
eiok prowa hn to iuko hn par jeho ich dukuhla
dych, hn to iuko hn eseeke ich oiuko ojit ojyx
wahacha ich ojuhu ñerpo cheher ich xy pur uu
deio oiuhu he sehi uhe serka ojytole, esee
chunt nasta ahat uu nanxy uu ahat hn pap ma
owyhyr deiktío he eken, hn to tukuna ich
que fueron hacia Asunción, yo se que el
está asustado por eso no le cuento, pero yo
también tenia miedo mi cuerpo temblaba,
después salimos y yo le dije que fueron los
buques grandes que fueron al Brasil, pero
sentíamos mucho miedo y él me dijo vamos
a mariscar un poco y regresamos pronto,
pero la canoa era muy pesado había mucho
jacare adentro, después alumbramos y el
disparó a un lugar que quedábamos antes
alzamos los jacare y el me dijo porque no
dormimos aquí, porque ya casi está
amaneciendo, cuando llevamos todos,
Ruben estuvo trabajando pelando la piel de
los jacare y yo también, el peló como cuatro
y yo tres pero nosotros queremos terminar
ya los veinte pero no pudimos hasta que él
durmió profundo, y yo me quede sentado
para vigilar, también yo quería dormir pero
yo aguantaba, me bañé y prepare mi arma y
los otros jacare estaban escondidos.
Después el se levantó ya le paso el sueño y
le dije ahora te toca a voz para vigilar,
mientras yo duerma porque el sueño me
está mareando, Ruben estaba sentado para
pelar los jacare cuando terminó de pelar
todo puso sal y preparó nuestra comida,
después me despertó como al medio día y
yo le mande otra ves para dormir hasta la
tardecita yo le desperté para que nos
preparemos para salir del lugar , llevamos
todos los cueros mojados que teníamos,
nosotros no teníamos lugares fijo por eso no
nos quedábamos en un solo lugar.
Después el me dijo si nos vamos esta
noche, si vos podes aguantar el sueño nos
iremos, hasta que lleguemos al otro lado,
ahora vos vas a remar por atrás, el dijo
que si puedo. Yo le dije que tu piensas de
nuestro camino, como estará y el me
contestó, tengo miedo, para regresar ya
estaría muy lejos, pero vamos a ir para ver y
fuimos mariscando por el camino matamos
jacare grandes; casi al salir del otro lado del
río, sentíamos el olor a nafta, y el me dijo
que vamos a hacer y yo le dije no sé mi hijo,
y nos quedamos ahí, le dije no alumbrará la
linterna en cualquier lado porque ya están
cerca de la boca del riacho, nos íbamos
despacio el maneja por el frente y yo por
atrás, pero no batelon, pasamos por los
camalote muy despacio, y vimos que algo
nasta ahat tokole hn kex iuhu hnaapo hn to
pihite ich ie tykyraha hn to nap wysyk, wysyk
ich ahatpo, to ahora ich ehiia asa dystrenta
pork ich serka pihich ich ie ojihït pe ich xy
oiuko ojaraxi uu kenut hn xy sakaha
dyherpyta, hn kehnuu pa ie batelonpe
ojukogo ojaräxi oriök oiuhu chykehe uu
kamnote yrehbe eseeke ich ojöomo uu kuchyt
hnanÿrk uhe tyrët, chias awyt, wychy uhe ich
sehek oriök ebycha ich otyk xiähas awyt ytso
uu kuchyt uhe ära ich dohyr awyt eich, dale
oriök wuxy hne Ruben um pap he entychy
kuchyt otyk jeetëret dale eiok, ym syhy
oiehrptoso uhe odale eiok ochÿra eiok
batelon, hn to oijomsahachys ormyt ichy
oiomsaha kamnote ehet ich sehe sóh, hn to
hno pihyte ie ahalo nok xy kucha hn xy araha,
ie ahlo eseepyke ich sontyr iehy xy ojiaha uu
oriök kenut ehet, ich otyk jäarak dich chykäha
oriök ahyr hno iuhwe oriök, ich ie ojomope
otykpe, ytso uhe niokyt uhe semyr ese ich
hnoko iuhwe oriökyke hn ym he ie ahmo otyk
hn to chyx ie tokomope otyk, to kex datykër,
esee hn soly he ör waht hn to ëhe ich ör
wöhr. Ich nyx he oderzym oiuko hnanaha
dechole to iuko jümuhulo xylorz ym ie jihït, ym
pap Ogwa o armykxyp ym tykitkër owa ieh
ehem ym to erdyke kenut uhe takäacha ich
eraha hn to ëhe esee hn oiuko ojiix uu pihix är
uu uhur uhe jata hno tÿr hn jat tÿr dorbo ich
ma oytylo ich xekurko ich kasí masaha per hn
chihït per ich sehe ojytole pork serka dechole
iehy porrzebicha tÿr poorz eseepyke ich ojyx
uu wurmyt oiobyroho ieh asa yraxta seko, ich
oijomsaho ich umoko uu nanxe de arich tre
nuu de arich hn uhe umo oxiero wyr hyr oche
wychy arich omuhu ör mahyt de poorzio ieh
oijumo örpe toko ich sehe ojeho por chix oriök
de ör ehet, esee hn oum iok uum kex ynäapo
to iuko techa uu kenut hn to ekus per tukys
anühwo pywyxyr ich hanta ich xuu perwuxy
kanta pork tykytylo hn ich osdeio uhe iok
dechy kenut ehet tíakaha ehet pixt ich xy
tixeu ich hno ich oiuko nehe ich ojära ör pyt.
Oiuwe örke uu nanxy uu tre ich ojuuko ich
wysyk, wysyk, ich ojiehe uu oriök kenut hn um
oriök um owa he kurl dalua, hn to hno ich ie
dale iokpe hn to tykytylypo heke pihyte uum
ëhe ym ich eiok ouhwych kär ich eiok de ör
ehet ym jëer ich delyke, ojykër ie ojaräxi hn
tokomo pihyt to ie eikër iok ich dá xy echa uu
kenut äraxy ich tykyräha eseepyke ich ojytÿr
estaba viniendo hacia nosotros, no
sabíamos que era porque hacia grandes
ola, nos asustó mucho, era como una canoa
que venia, y el me dijo Papá tu escuchas
ese sonido que esta viniendo hacia
nosotros, parecen soldados que vienen
hacia nosotros con batelon, después yo le
dije vamos a escondernos en un lugar sucio
donde haya mucho camalote, Ruben quería
saltar y yo le que no, que no haga eso
porque no sabemos que es, el se calmó, y
nos quedamos dentro de la canoa, tenia
mucho ruido parece que estaba cerca de
nosotros pero no pudimos ver nada, pasó
cerca de nosotros y me dijo tú no viste algo
Papá, yo le contesté no, no he visto nada mi
hijo, pero era muy fuerte lo que pasaba, el
me dijo parece que son espíritus, yo le dije
que si, me dijo que no es que no matamos
nada vamos ya antes que amanezca.
Nosotros no sabíamos nada de los otros
compañeros, si le balearon a un compañero
nuestro o si tenían problemas, seguimos
nuestros caminos, yo le dije tenemos que ir
antes que amanezca, tenemos que
atropellar, no tenemos que alumbrar, así
nomás vamos, porque voz sos un poco
sordo, solo tenés que esperar mi señal para
que yo pueda hablar contigo, tenes que
esperar a que yo mueva la canoa, tu sabrás
que esta es mi seña, y después nos íbamos
hacia la boca del riacho que sale por el río y
otra la que sale por esperanza, nosotros
teníamos miedo, la luna ya estaba por
entrar, ya estaba amaneciendo, las estrellas
se Desvanecen ya era como las cinco de la
mañana, ya llegamos por el otro lado y el
riacho ya estaba seco cuando entramos,
vimos tres deslizadoras que estaban
estacionados y sus tres mosquiteros están
con la hamaca estaban durmiendo los
soldados y nosotros queríamos retroceder
pero ya estábamos en medio de ellos y no
sabíamos que hacer el movió la canoa, yo
sabia que quería decirme, nos fuimos muy
despacio yo empuje por atrás y mi piernas
estaban muy cansados porque hace mucho
hora que estoy dentro de la canoa por eso
tuve calambre y tenia mucho miedo, cuando
pasamos en medio de las tres deslizadoras
paramos nuestra canoa, y el me dijo que va
hacer si tiene sueño y yo le dije no tengo
ör, oiuh uu kenut chykäha wurabyt nehe ich
ata ojära pyt erze nanxy jër pyt otier ojiwe,
ojuko wysyk, wysyk, iehy ich ysabytich hn ich
ojix jëerpo trepo dewyr dehet paho ich xy
ojuko, esep ich tixeu hnymich ioklyxyr
prokurapo ieh xy tíakaha hnymich pixt, ich
xuu nahu pykio täro hn iehy tykytylo uhe
tienyh kuchytyx eseep ich xy ojuuko ich uhe
kex par ojix uu ebich ich meiok, doso par
ojytole hn umo iok ym pap porza iata delyka
ich iex dukula hn eke ich ojiehe hn ojitkërie
bien, tokomo to mechum ich ie eiok pwel
jimichpe par iuchy ich xy iaSÿräha ie atyla to
syh yso uhe omo hn to ie dytyräpe ich yso
uhe hnampyra uhe osëru o bela de otyehet
de wahacha Porlela jit ich xiewychy ebichpo
xy oriök, tokomo Ruben to iuko xulorz ich
ojixeu oiuhu chykäha uu yrmyt tabyt, nehe ich
ata ojitole onoota hn uhe ojitole ich uxy waa
onoota seia oriök waa poorza ich Ruben
chymyt yre hn ojÿra orakoxo chyra dyherta hn
xy tyra asykyta ich iakahaxo ie datyk hnuna
oriök waa poorza ich xy waa luta hüre nat ojix
uu puert ylarz ahyr hn ojieu hn ie ojymchäha
remope nehe ich ojix wahacha otehet ich
onymchäha uu remo ich xix ojürxur ich ie
iehrpe esee ich oiuko ieuh ojuuko japa ojära
pyt iet, ich poorza tabytahia ojëer wahacha uu
nanxy ich oiokör tyret jëer tära wahacha ehet
ich jëer tära esee yrmyt, ojehi ich oynmych
ichy ail pa ojimich ym kata ioho kysta, to xy
owa pihyte pork ich jäarpytyke uu kuchyt
myntyke esee ich chymchaha iehy waa
poorza iata tabytapo waa poorza bahluta ie
uhe ojüun wate ihokör ichy umo iok pap iuko
jakas eiok ich ojuuko ojakas oriök ierz, dale
chihit ojakas oriök ormyt dych ehet wahacha
yraxta ehet esee ojöomsaha wate yraxta ich
xy oiachyhys esee ich ojix eihnapsyt iet ich xy
sakahachys hn umo oriök um ich ospap
wasaklo ich ächylo arpyt do ich dale oriök
chuku Ruben uhur hn dale iok ojietie hn chix
to chix otak niho ich ochyhne olak pork ich
oiäha bachlyxyr de wahacha hn uu ietlyxyr ich
ie odyrehewatyk hn to ich ie odyrehepe hn
soly ich odelyke ebich ich xy olak suerte eiok
dech soSÿr olak, hn to ëhe xam, hn soly he ie
amo Alojo ylarlyxyr petykyke hn to hno, ich xy
öiiho kenut hnomra xyp uhe ojytole ym uhlo
hnaapo hn to oriök ich ojuuko ojeiho, to meio
ojytylo hn soly iukulo toköia olak pork hn xy
tíakahalyke to nak pynapsyr oiäna nat ich ie
sueño porque estoy asustado, porque ya
estamos muy mal, estamos rodeados,
hablábamos en voz baja y le dije que no
hable solo que mueva la canoa como señal ,
y después nos fuimos por la costa muy
pegaditos hasta que pasamos las otras
deslizadoras, seguimos mas adelante
después encontramos otras dos lanchas
mas en medio del riacho, y nos íbamos y yo
intente de empujar con una pala, yo estuve
sentado dentro de la canoa, mi cuerpo
temblaba porque sé que algo iba a pasar,
nosotros nos íbamos ya estábamos cerca
de la boca del riacho, y era muy difícil de
salir y el me dijo que aquí está otro barco
que es muy grande esta por la boca, y
después paramos para conversar con los
tripulantes, yo le dije que no podemos bajar
y correr, no hay otra forma tenemos que
atropellar, pero parece que estaban
durmiendo porque no estaban encendido
las luces ni parece que están prendidos las
lámparas o velas, que están cerca de
Puerto Leda, pero eran los mismos, yo le
dije a Ruben tenemos que ir así nomás
tenemos, nos íbamos por la costa del riacho
hasta que salimos hacia el río paraguay,
pero la corriente de agua era muy fuerte y
nos llevaba hacia donde esta el barco,
Ruben y yo nos preparamos para remar
juntos nadie se dieron cuentan de nosotros
hasta que encontramos una cosa vieja,
porque los remos no tienen ruido, pero
seguimos todavía falta poco, pero el barco
ya dio su primer arranque y escuchamos el
sonido del barco que ya arranco, y también
el sonido de una deslizadora que venia
hacia nosotros, pero nosotros ya estamos
en la tierra, enEnixte Puerto Esperanza, ya
llegamos, Mi hijo salta para agarrar la piola
de la canoa, se puso muy contento y yo
también y el me dijo vamos a tomar terere,
si mi hijo porque ya pasamos el peligro,
cuando estaba a punto de tomar el terere,
uno de los barcos grandes ya encendía los
motores ya estaba saliendo, escuchamos y
me dijo Papá vamos a escondernos e
inmediatamente nos escondimos, el barco
venia hacia el lugar de nosotros, pero
nosotros nos escondimos en un bosque
muy sucio en medio del riacho y nos
quedamos hay y cuando estábamos en ese
kenuu wyr heke tíalyke par tybeei orii.
lugar muy sucio , encontramos a unos de
nuestros paisanos que estaba también ahí y
el nos dijo que suerte que nos encontramos,
nos abrasamos, el pensaba que ya
estábamos muertos porque le mataron a un
paraguayo y el otro no se sabe en donde
esta, yo le dije nosotros no sabemos nada
de lo que paso los soldados Brasileños
están aquí por suerte que ustedes se
salvaron, Dios le ayudo a ustedes y el nos
preguntó a uno de los cazadores si no
vimos pero nosotros solo una canoa que
llegamos no sabemos nada y le dije yo y mi
hijo tenemos que ir a nuestravivienda, y él
quería venir también, porque él estaba solo,
si alguien necesita ayuda puedes salvar a
cualquiera.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Teiäha arich ör deihyt Ruben Van de cazeria con su hijo Ruben
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Oiuko ojukïa Joel oiuko sehe ojukïwa cham Nos fuimos de caza con Joel le pedimos a él
um nat iukulo ojukïa ie ich seis batelon uhe para que nos acompañe, nos fuimos con el
oiuko. Ich oiuko ojii uu oposo ojinxii oriök, con otra personas, tres batelones para ir a
ich ojymyt oriök Joel ym iukulo ïia ich xix cazar jacare, tienen que sacar víveres y
jukïa ie hn ie iaham ielo hn uhe llevar de todo nos preparamos, Joel nos dijo
kuchekYxyrke uu oiehptoso oiönaha eiok ich que no debemos separarnos cuando nos
ie axlo, tienyh jynynie jauhlie, hn to he ëhe vamos y no debemos separarnos y si
iukulo, hn uhe Joel xutsorz ich pylyxyr tära tenemos algún problema con los soldados
pork ielyh iok kai con erze oiehrptoso, heke no tenemos que correr, tenemos que
esee ich tyktylo hn oiukuko ich ojytole enfrentar y cuando dijo Joel eso yo sentía
jylkaka ich ojytole to oiuko oiumuhu dehet miedo porque nunca me pasaba esto y
pehet kuitix ör decholyke ich ojytolepo ich salimos por al tarde y dormimos por el
oriök yrkansa yraxta wordo ese xy oiuko ich camino, y al amanecer continuamos hasta
oiumuhu dehet pehet po deech iet ich oiuko que alcanzamos el riacho gordo dormimos
po nehe ich ata ochix uku par hn ojiaha pork otra vez en medio del riacho, pasan los
wychy uu iebe esee Joel hn um iok um Toto días, salimos otra vez para buscar en donde
he ie ahmür iakaha dyke montera nap jihit , quedarnos, porque el es nuestro jefe que se
hn to xy owa ojiäha wychy montera ojihit uu va en la punta, Joel me dijo Boto quieres
yraxta iheebe uhe totür wychy, oiuko ojihit que nos quedemos aquí montero para
wyrz yrachy ich yre xy hno tÿr wahacha pyt mariscar un poco, y yo le dije que nos
eityke ich xy oiutÿr pyt iet, chyx oiu kenu teu quedemos, y nos quedamos para mariscar
iehpo abese ich oisamie pykaap pork esee en los riachos chicos que esta ahí, pero Joel
yrachy ich ehet ihaap ich xy hnomet masaha se fue al otro lado del riacho y nosotros por
oiuko ojihit oiachyhy hn jëe kyhnïape uu el otro lado siempre fuimos juntos en la
chehër ich xy hnomyreme uhe oiuhu hn xy canoa, pero algunas veces lo que no
oiachys oiumuhupó oñi oriök ichpebe podemos ir junto porque los riachos son
ojimytyke ich oimühu dyhlake ich ojïitpo, muy chicos pero cuando llegamos al lugar
oiuko Joel ör omasaha yraxta iata, xy
oimsaha iata xy oiuhu hnomyreme bach
hnomyra uhe ïia oriök, hn Joel ie tykyraha
kex jïiekpo uhe öiie hn ojuko nehe ich ojuki
uu oriök ychypyke ojïik oriök kuer ojymytyke
oriök sala ich jylkaa hn anynym, iehy iehy
iok deiktío ie iok pwel tokomope ich xy tÿr
par hnymo ich xix tykbeei waa iok pohnuuta
ich chix de pahyr, to ytso uhe os chilerbe
chix tukuhna waa pohnuuta hn uhe
tykychyke ich takahi xix ysorz, ich ni ojüumo
hn Joel japa umpetyk ich uu bach ich
umoko, hn Ruben japa umpetyk xy tikiar
Joel hn tyksoho awyt ich jylkaa esee ich
omasaha dase ahwo omo, he wysyk, wysyk
hn Joel tysoho awyt hn xy tie arich, tiör
kuxkaramo , um he entyke xy yso uu ext hör
uu batelon um tukun iohkör um xy tusär hn
ie tykyrehepe kymyhy batelon o nanxa ie
otyk dyrehepe, ym ma xy ëer per ich ie
oiumpe per waa nanxta ich ie tokolpe ich
dechy arich hn uu awyt uuxy tohwa seiha
atityke heke, tohwaka seiha ahat ich nanxta
ich tabyta, hn uhe tabyta ich Joel sehe
choxyke ich ie pwelpe pork yre ichy tormy Yr
jamontyke xi uu chüru uu dele ich waa
yrpohnuuta ie noimpetyk iehy tysoho awyt
xy waa pohnuuta xy dechy kenut ehet, ieuh
he nanxta iohkörtokole Joel chixeu waa yr
pohnuuta chymytyke, hn uu ext hör uhe ode
oche aho ich ohnyhyr ochekuxu uu dazYxyr
ich ohnyrke, man uu baach jëer uchy hno
uxy sakat yre esee xy uu ext hör iehwo xy
oiehe oriök ahyr ich ojymyt oriök oulo por he
oñyrehe oriök wyr porr date uhe dechy
oiomsaha ormyt hn tukomo Ruben to
mechym nehe ich porzdate ie moimehe to
pork iok ouch kärke to ie aachyhy nok jëek
toi uu deityk pork awyt dich esee ich oji oriök
ana jehu Joel umo waa nanxta uhe hnoko
ich meitío yso uu oiehrptoso ör yxuhwo
berde, hn to ich ie oiümpe iehy ormyt dich
sentii oriök, per Joel ich umo he dixeu waa
yr pohnuuta he tohwaka nehe ich imyhy hn
wyr ytspo ich otöhwa uu ryborbe wyr yre uhe
öiiha waa nanxta ie oiehrptosope xy ör
particular ör yre nanxta jewyr uhe oteiäha
arich po ich xy sehek oriök ebycha esep ich
hnoko waa nanxta iuhwe oriök pykaap ich
arkansa marsahat ich sonteu ie, hn osei
motor ym sehe ojisër uu wöho ëro per ich
serz oriök ich ahat xy ojybyte wyr hnymich
no había mucho jacare, y nos quedamos
igual para dormir, cada noche nos íbamos a
otros lugares, matamos pero muy poco, y un
paraguayo que estaba con nosotros
trabajamos juntos pelamos los jacare, cada
uno trabaja con su cuero, salamos todo,
pero ya es tarde los ya se duermen, pero yo
cuando estoy en otro lugar no puedo dormir,
porque me cuido y mi arma siempre esta
conmigo, siempre hago así, los otros ya se
durmieron todos pero Joel no esta dormido
todavía, Ruben también esta sentado y Joel
mientras se esta bañando, cuando entraron
en sus mosquiteros los otros, yo estoy
afuera y me dijo escuchaste algo es como si
un batelon estuviera viniendo, pero dijo
nomás tal vez no sea cierto, si es un batelon
o una lancha, nosotros no escuchábamos el
ruido del motor de la lancha, pero la lancha
ya venia hacia nosotros, la corriente de
agua le traía hacia nosotros y cuando
arranco el motor ya estaba muy cerca Joel
quería correr pero no podía porque se
enjabonó todo el cuerpo, solo se limpio su
cara ytomó su rifle, y se preparó para luchar
y los otros que estaban Dormidos, echaron
sus mosquiteros por el susto y todos se
levantaron, pero el paraguayo se fue, se
escapó y nosotros nos fuimos a entrar en un
lugar muy sucio para escondernos ahí
buscamos los árboles grandes para que nos
cubran, entramos en el bosque y le dije a
Joel tienes que fijarte en los árboles
enormes para poder escondernos por
cualquier cosa, porque ya estamos en una
mala situación, y no tienen que correr
porque si no morirá uno de nosotros, porque
el agua es muy profundo, estemos aquí
para enfrentar, Joel vio la lancha y parecía
que era uno de los soldados, sus ropas eran
verdes nosotros no podíamos verlos porque
los árboles nos cubrían, Joel vio a los que
dispararles pero después dejo otra vez,
porque ellos también tenían armas, los que
estaban dentro de la lancha, pero nos dimos
cuenta que no eran soldados, nos asustó
mucho, eran particulares mariscadores, la
lancha quedo al lado de nosotros, no pudo
atropellar los camalotes , nosotros
queríamos descargar nuestra carga, carne d
e vaca pero no pudimos, el tiempo nos gano
y tuvimos que dejar en la tierra. La
nanxta chexyke hn iehe oriök ahyr iehe pixt
uu batelon de, ese hn sapur oriök hn he iok
pwel, iok pwel llega olak ym Joel ym uhe ie
olak ylhaabo ich aimychdo, eseep ich ör
llega oxuu waa nanxta masaha chys oxuu ie
he uu oriök kenutut ahyr echym uu einsyro
ich ör käro hn oriök ytspo pork ich oriök
ebycha kära ör yre ytspo, hn tymychära ïia
ör töhwa deihabo ör osiër, tymychära wata
otsyy ich yr ebycha kära per ext hör ie ör
tienpe ie otechympe man xy ich takachym
trehyr ör ehet hn uu ihaabo xy öiia wata ich
ychybich hno ese ich ext hör ör yrich ör
osedie man uu pohnuu ich xy chex oriök me
ie ojybyte hnymope xix de oriök me ese hn
umo oriök um kata ebytylo wyrz olak ponuhu
hnymich pork oriök ich xy ojyhna oriök me ie
par iahuielope ym oriök ich xy ojyr hnoma
ojii oposo hn ojia kuer hn ie asyrhno oriök,
hn oiulorz hno ie ojasÿr olakpe pork chiei
wyr olak oriök ie oiehrptosope ich xy sehek
oriök ebycha eseep hn oijehe oriök ahyr ich
kuesta ojybyte wyr ponuhu hnymich nehe
ich osdeioko hn hno masaha waa yr nanxta
ehet chiuhu wyr carne conservado hn oxym
oriök ör uu keieta hn par he hn par elyl par
belylo uu wöho ëro hn oposo hn ie atyla
datyk, esep hn oietyie bienyke ich öi yr
nanxta ehet hn ohno, ich eseeke ich oriök
pako ojytkër ie ich oriök ouchom ojyr ie oio
ahwoso, Joel um ich amo, tokomo Joel to
kyx on täkara wahacha yraxta, on ie nanxta
pwel masahape kamnote senti asa moñuro
yraxta hn hnapo heke wate chykäha, hn kex
hnapo heke wat masaha uu kamnote
ehetyke sin uhe juntylo ese yr ihiokör nehe
ich ata chyx eioklo, hn xix ie tykyrehepe, hn
he xy oiehrptoso ich ochyne eiokwyxyr, hn
to sierto xam, to heke eiok kal lugar ieh hn
echymno uu yraxta uu ysapa ich ie iehbuhlo
eseep ich juwyr wyr ohnoko ich dyhlake ich
Joel um yhnapo he bei ahat, hn to hno xy
Ruben oiumo pork ich pebycha kära hn
iokpo xy tíar pork ich oïiok ebyt kära, esee
dyhyrbyt, ich dyhlak ich xy oriök piensa um
he iuko ich dyhyrbyte hn jytole ör Ruben
iuko jutÿr wahacha formosa ahyr yraxta iata
ym ïiandyke pork wahacha he cheher chyhy,
ich esee dyhyrbyte ich oiowych oriök
kuxhäro ich oiahm esee lugar xy ojukie chie
wyr oriök kenuhwa tre nehe ich oiumuhu
dehet pehet dechole ietyke ich oiukpo, nehe
deslizadora volvió y paró donde están los
batelones, nos vieron y nos dijeron si ellos
pueden llegar junto a nosotros y Joel le
contestó que si pueden, no somos salvajes,
no hay problema, dijeron ellos nosotros
también
somos
buenas
personas,
cazadores como ustedes, después ellos
llegaron junto a nosotros , todos cambiaron
sus caras, nos calmamos, también nosotros,
ellos venían acompañado con una mujer
que tenia sus dos hijos, y esta mujer estaba
muy asustada, hasta que orinó todo en sus
pantalones, mi compañero no se fijaba en
ella pero yo si, después ellos se bajaron
para saludar a nosotros, pero no bajamos
nuestra armas y ellos tenían miedo y nos
dijo porque no bajan sus armas, porque
nosotros no tenemos armas, no venimos
para pelear, solo para comprar cueros,
también vendemos provistas, no queremos
que nos maten, y nosotros también les
dijimos que somos iguales que somos
cazadores, solo nos asustaron mucho, y
después ellos bajaron, nosotros también y
uno de ellos entró en lancha, sacó carnes
conservadas y nos dieron con galleta, y nos
ofrecieron para ir a traer de su estancia
carne vaca y otras cosas más, nos dijeron
no tengan miedo de nada, hablamos bien y
se fueron Otra vez con su lancha, ya nos
dejaron tranquilo, hablamos bien, y después
me dijo dormí, yo le dije a Joel voz dijiste
que no hay lugar para que una lancha
pueda entrar, eso dije , pero no entiendo
como esa lancha pudo pasar en este lugar
muy sucio lleno de camalote, entró sin que
nos diéramos cuenta, si eran soldados ya
estaríamos muertos, y yo le dije cierto, por
eso cuando salimos tenemos que cuidar
muy bien los riachos, los que están muy
abiertos no podemos quedamos. Después
Joel me dijo que vas a hacer, te vas a ir esta
noche para mariscar, y yo le dije no mejor
nos quedaremos aquí con Ruben por que
nos asustó muy fuerte; Joel también se
quedo a dormir, nosotros estábamos muy
asustado por eso, pensamos de ir de
mañana por el otro lado del río, depende de
voz si salimos por la mañana, dejemos este
lugar , seguramente allá debe haber mucho
jacare, fuimos juntos entre tres batelones
hacia Formosa, hasta que dormimos en
ich aldoce ich ojie iltaa hn nap iechym hna
ilta kymyhy om par iebuhuto, ojimich
ojykëhe waa ilta wuhrmno nehe ich oriök
reinta data, ich reinta sahna oriök wyxyr xy
ojöim oriök kenuhwa oiuxy dytkite masaha
niogyt chyx teu ioklyxyr esee arich por ich
tyktyla awyt uhe tomsaha to nok cheherra
ienak teu iok esee ich xy tahuwe iok pyrsatyt
ich nat hno, ich xy iakahachys nehe ich ata
ojümupo esee jylkaxypyke ich oiukune uu
oriök kuxhäro uu kenuhwa uhe de wach rein
ahyr ich ojäaraxy ata nehe ich ojuki ieh chun
ör ahwosoich dale ör, ich ojukii wyrz hn
oiumuhuchys Joel ym xy iumunyke per he
dyhlak ich jitylo esee ich ojix ich ie wöho yr
ich xy pur bufalo uhe de xy yso uu biuhwa
uhe tutür ohnota hn esee ielyh tukunt uu
bufalo wyr aabo uu ylhaabo uhe ierz ie
tykyrehepetyk esee hn tokomo Joel to kex
datykër xam esee ier, hn soly hno wyr
bufalo aabo, eseeke ich ojümuhu wychys,
dyhlake ich ojit ich ojöhwa hnomyrëme
ojikyke dechole hn xy ojömo par dyhlak ich
oiuko ojitpo, dyhlake ich oiuko ojihit ich ie
chehër yrz nihiokxyp oriök iehy oiuju datyk
ich hnomyra hn otier uhe oiuhu hnomyra hn
otier uhe oiuhu chehër oijöhwa ojybyte hn
dyrbaxyp he ala once dyhlak oijäacha ojytër
ojömo, hn ojömoko ich he wysyk, wysyk ich
bach chun wyrz bufalo teihe ich ikortych ich
semych porrexy hn esee ich tybich ieh esee
uu cheher seih eiok ich ie ojüun datyk esee
hn wychy tybich um Ruben um eryhy
hnaknaha wychy tära olak hnymicheke ese
hwöhyt, ese ich pahar ïiaha tem ochyta ichy
takale Ruben tiuhu wychy tybyte porzax
ahyr ichy hno dorz porza man iok ie oik
pwelpe tokorzpe pork ich dyhlele oriök yïit
iet de iho chixeu porzax kelhe ie wohnyr, ich
pur hwonte chixeu uu hme hn ytero ahwo
per chyx ie kasyr, ich bufalo ïia oriök ehet,
ieh he tukumo pykaap ich ymehe ormyt
iuhwe oriök wuxy ese takachym ich masaha
uu kenut ehet ich chiuhu amach nYxyr uu
kenuunYxyr hn esee dale uu ietpo ich
chyxak uu kanuhwa ich hno sano när tÿr
wahacha pyt iet hn esee tokomo Ruben to
ahat ap esee kenut ich jihitt hn mechun
papá ich chyxak uu yr amanYxyr ich awyt hn
awyt hnoi esee hn tomsaha awyt takai hn uu
kenut iet ytspo ich osier uhe chyxak ich
esee ich ojiuhu arich ichy oïiryhy ie oriök
medio del camino, seguimos , ya
amaneciendo hasta que encontramos una
isla, fuimos para ver, si hay un lugar lindo,
pasamos por los alrededores y encontramos
una Reina muy grande y nos atacó, y
después todos se tiraron al agua, dejaron
sus batelones, pero no pude entrar en el
agua porque tuve miedo de los jacare, y la
Reina me pico todo, después me una
frazada por mi cabeza para protegerme de
las reina, después quedamos en los
alrededores de la isla, para que cuando sea
de tardecita podamos ir a buscar nuestras
cosas donde esta la reina, cuando nos
fuimos para buscar la reina nos íbamos muy
silenciosamente para sacar nuestras cosas
de ese lugar, Joel nos dijo que tenemos que
quedarnos en este lugar para dormir,
porque tenemos que trabajar por la noche,
en ese lugar había mucho búfalo, había
mucho como las aves acuáticas, yo nunca
escuche los gritos de los búfalos pequeños,
y yo le dije que son los que están llorando,
el me dijo que son búfalos y son pequeños y
dormimos en ese lugar, pero los jacare
había muy poco , cuando llegamos en
nuestro rancho muy temprano como medía
noche , dormimos y cuando dormimos el
paraguayo escuchó los gritos del búfalo que
se peleaban y hacían mucho ruido, echaban
los árboles, y el paraguayo se asustó y gritó
, como el no podía Dormir le llamó a
Ruben, Ruben cuidado los animales ya nos
atropellan, nos van a pisar todos, después
yo escuché que grito y salí del mosquitero
para sacar Ruben del lugar porque estaba
muy dormido, le saque y le puse encima de
un árbol en cuanto a mi no pude subir
encima porque era muy oscuro, el otro
compañero subió a un árbol que tenia
mucha espina y le clavo todo su cuerpo su
mano, su cuarto, como no tenia otra salida;
yo he visto un poco cuando pasaba al lado
de nosotros se fueron donde estaban las
canoas, destruyeron dos batelones cruzaron
al otro lado del rió. Cuando se fueron yo le
dije a Ruben que alumbre hacia donde
están los batelones, cuando alumbró me
dijo , mira Papá destruyó nuestro batelon, el
agua se están llevando los trozos , después
yo entre en el agua para sacar los trozos en
esa misma noche, sacamos todos lo
pwel ojumope pork tienyh ojymyt wyr
kenuhwa ich xy Joel tohwa to uu yrmienta,
taladro hn asfalto, hn iok ytspo toköhwapo,
eseep ichy oriök ohniör esee kanuhwa uu
dyhlich he a la cuatro nor hai ieh Joel ym
dyk durba iapaha datyk dëerk ie datyk dëerk
ym he decholxyp hn jymyt to, hn esee
ohniokör oiuhu ojyxie ata nehe ich ojymyt,
hn uhe ojymytyke ich aldoce hn ojymchehe
oriök yxuhwo hn Joel ym tata xy jeho pork
chyx ie jyx cheher petyk, hn sehe ojöhwa
eiok ehet hn xy juko, ojära wahacha ehet ,
hn to ich dahia ich xy jeho pork xy ie jixpe
cheher, juko jihit chixy wahacha eiok ihiuch.
Relator: Ramón Zeballo
Relato: Hnahnur ör Örra
Yxyr Ahwoso
Eiknër porzio oteiäha dabyso terh uu tarot
ahyr ich pukio pohna eiknër porz otyk tohwa
poihto ör osier oïia eikniër porz otyk hno
ihök deibo ii uu pukio par chekuxu masaha
yrmych hnoko ich echo ochyx uu tatíor ich
oxu yr he dykehe wahacha xy echo
ochykäha pyt echo otakaxym ieh poito
iehwo de ich ör wutuhwo hn ör eiuhwox
otakaxym uu nensyro pohox iet tía soly
iekys uu wopalo ich ichoxyp ichy chekuxo
nehe uu deibich nehe ich ñeno xiero ebich
ichy somtysÿrhn hno ylixy sehi sehe doho
awytich nioxyp ich kago oñiet iet hno
hnyrsyr tytyräha ym bo laba eiäha ylybe
naknaha iok bari, ojëret hno chyx wahacha
ich chyx ylybta, ojëret tybii hnensyr, ohooo
dochekaap hnynsyr chun takaha takachym
pechyt, pechyt soly oho chepykaap ich hnop
chYxyrke ich ylybe ich iehno asaha doxypta
ich yro, hnynsyr ich yhy chyta deta ich sytyr
ich panta esee ich oichom ich umo dechyt
um iouko ich ylarz hno sehio hnoi uu decho,
doxypo xy yso eiok sahmür hnensyr, techym
uu hnensyr ich techa yr deblybyt pork
sahmür hnunsur keitkër ich xy techym
chyrehexyp chun hnensyr ahwoso.
batelones afuera para arreglar no pudimos
dormir porque teníamos que reparar todos
los batelones, por suerte Joel siempre trae
todas las herramientas necesarios para las
canoas, y también yo siempre traigo; ese
mismo día trabajamos toda la noche, Joel
nos dijo que es todavía muy temprano ,
tenemos que terminar antes que amanezca
; trabajamos toda la noche hasta que
terminamos , cuando terminamos ya era a la
doce de la mañana y nos preparamos todos
cargamos nuestras cosas y el me dijo Toto
tenemos
que
regresar
porque
no
encontramos jacare, pero si quieres seguir
podemos seguir , yo le dije no , ya fue
suficiente tenemos que regresar mariscando
hasta regresar a nuestravivienda.
Traducción Español
Un hombre Yxyr fue al monte para buscar
comida y trajo mucha cosa del monte, paso
el tiempo y se fueron otra vez, siempre
fueron así porque era una tradición, una
costumbre. Un Yxyr fue de caza, trajo una
tortuga , un armadillo y yate’i , cuando
retornaba en su aldea , pero todavía cuando
estaba en medio del camino le alcanzo el
lluvia , el viento el viento era muy fuerte fue
para refugiarse debajo de un árbol y se
quedó, pero no paró de llover y el Hnanur
también estaba dentro del árbol, estaba muy
cerrado no se pudo ver abajo , el Hnahnur
estaba allí , mientras tanto el estaba
cantando para que la lluvia calme, como el
Hnahnur no sabe que esta un Yxyr a su lado
, el cantaba muy fuerte , hasta que el Yxyr
escuchó y dijo que fue eso, dejo de cantar
como medía hora y después volvió a cantar
otra vez, y el Yxyr vio que era un animal que
estaba cantando. Pero nosotros ahora la
nueva generación decimos payé, y también
los blancos dicen eso, por eso nosotros
cuando viene la lluvia cantamos todos para
calmar la el mal tiempo y esa es la cultura,
de nuestra raíz, nuestros ancianos le pedían
a la lluvia para que se vaya y cuando
escucha nos ponemos contento, por eso
contamos de nuestros ancestros, hasta
nosotros estamos de acuerdo con las
canciones de Hnahnor cuando llueve.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Poito ör Örra
Yxyr Ahwoso
Poito os orra , arihna poorzio ochuk hnahöro
tëhe uu Tarot ahyr, Tarot ich tukwiipohna,
eiok poorzio otyk tohwa poihto ör osier,
poihto osier öiaha , hno ii ihö leibo ii uu
pukio par chekuxu masaha arpich hnoo, ext
chyx , ochyx kahta orich , ich yr he dykäha
wahacha, echii xy chykäha wahacha , ich xy
otakaxym , ich poihto jewo ode uhe wytok
deio, hn ör eiuwox, otsosyr hnensyr hn
otakaxym ör, poihch iet seu hoo, hoo iekys,
hnensyr ieheke too ap takachym pechyp ,
takachym dihit, chyx datykychyx soly iekys
hnynsyr chYxyrke, aah iekys ich wopalo
chyx, ich chekuxu, nehe hnamaraho pechyp
uu yr ibytich, lleno hör uu pihïtaabo, xiero
ebych ich syhmsyr hno, ïhiit sëhi po sehe
doho awyt per nihiök, leiktyk kago nihiök, ie
awyt, ohyr iet hno iahkaha hnynsyr tytyräha,
buu echym, eiok labytotyk lahwo hnoko eiok
barii, oihehrp hno chyx wahacha chyx elypta
, oiehrp tybii hnensyr hoo, de chepykaap,
hnynsyr chuun, tuu aap tykybe pechyp,
pechyp sol de chepykaap, chYxyrke ör, huu
hos latyk lleno, hosy latyk ör pihikaap,
hnynsyr lyxyr yhy, yhy , yhy sëetylehta
sëetyr, sëetyr, pahntpa eseeke ich
ouchomke, ym leihyt sol juko, ëhe juko ylaro
lyxyr hno seihy, hno yr dechio, xuusu lexybo
erze poihto xuunt eiok, sahmür eiok ,
sahmür hnensyr, techym hnensyr ich techy
yr Debylybyta pork ich sahmür, hnensyr
keitkër, tybe , techym hñensyr chyrehexyp,
chunt uu hñensyr ahwoso.
Traducción Español
Uno de los ancestros Yxyr fue para buscar
alimento del monte y como ya llega el año
de las frutas silvestres. Un Yxyr viejo traía
dos perros, este viejo Yxyr lleva mucha
bolsa para cargar frutas, se fueron al monte
los perros y el se dividieron , porque
algunos perros son muy inteligentes y muy
trabajadores y se fueron los perros y el Yxyr
fue por el otro lado, como un rato , su perro
estuvo ladrando y sui dueño le escuchó y
dijo me voy a ver a mi perro parece que
encontró algo, y se fue junto a su perro
cuando encontró a su perro estaba debajo
de un árbol que tiene mucha fruta (Wopalo)
y todo esta listo como para llevar, él saco su
bolsa cargo muchas frutas hasta que lleno,
cuando el se fue de ese lugar tenia mucha
sed, porque en ese lugar no había , ni por
el camino. El Yxyr le llamo a su perra y le
habló quiero que busques agua mi hijo
antes que yo muera de sed, y se fue la
perra, se fue y encontró una laguna y ladró
a su dueño, el escuchó y se fue adonde
esta su perro, cuando llegó se puso
contento, tomó y calmó su sed, se baño y se
fue a suvivienda con su perro.
Por eso los animales son obedientes,
cuando le habla su dueño mueve su cola,
porque le quiere a su dueño y escucha lo
que dice su dueño.
Relator: Ramón Zeballo
Relato: Nohmyn ör Örra
Yxyr Ahwoso
Otsyy arihna poru otära techy esee hnomyn
os kada chuk hnaroko ich iäha wychy
hnomytn yr echyt os xy uu yr abich sakyr xy
yre hno hnoi. Otsyy iuhwe, iuhwe ich teryhy
tarot ahyr, teryhy uu tarot ahyr ich yrmych
pohna hnyka ycho os dale deiktío uu os
poruu jëer oïiaha wyr odyrkyhy hnymich,
man yre iäha hnomyn hnoi uu hnautyke hn
umo ör soly amytylo nehe ich nap takaha
takachym wahacha ma eikych uu jëer
osamyta uhe dechy man yre ich hno tyr
dukuhla pork iäha hnomynt tÿr dukuhla
inmychyke xieru uu dechyt pozra hn otära,
he iehnyra poorz otyk hnana yhychyke xy
tybeei, asa ich chymxyra pich eich ich
kabahat tyba umoko hnomheke tymychära
ïier ode uhe ie otokyn yrahto Yxyrm yre, ole
ör yluuta ouchom petyk, jëer ode uhe ör
ouwych myhnyk xyp samyta, samyta uu
dykäha ich hnomyn otyk ierz, hn eiok porza
otyrät soly nap dechy nap ie ele ahle he xy
os ulukite heke os sed wate waa yr arra he
ylorz kite nehe ich os chixeu asa os yluuta.
Traducción Español
Había una mujer Yxyr que tenia un caballo,
cada vez cuando sale para buscar comida ,
monta a su caballo y su marido se queda en
lavivienda, y pasó muchos meses cuando
llega el tiempo de que hay mucha comida
en el monte, todo el mundo sale y un grupo
de mujeres fueron con ellas caminando, y
ella estuvo montando su caballo , llevaban
bolsas y le dijo a las otras busquen aquí y
yo me voy mas allá , las otras se quedaron y
ella se fue mas lejos, estas mujeres , llegó y
se bajo y fue para juntar las frutas , pero el
caballo lloraba y la mujer le dijo no te apures
enseguida ya me voy junto a voz. El marido
de esta mujer Yxyr le siguió y vio todo que
le estaba cogiendo al caballo, y muchas
veces no es la primera vez, e
inmediatamente dejo a su mujer porque tuvo
relaciones sexuales con el caballo, por eso
hay mujeres que salen mal y hay algunas
que salen bien, por eso defendemos la
cultura y le seguimos por las costumbres.
Relator: Ramón Zeballo
Relato: Kykerbe Karak otsyy Tymychära
Yxyr Ahwoso
Otsyy eihner porz otyrak umo dabich soly
iok sehe tau uu kykerbe iheebe uhe otuhu,
soly sehe tau kyrkebe ör kore, soly iuko
iukwaa hnykata waa he de wahacha soly
kyrkyrbich ut de narak ietner porz otyk hno
ïia, chyx wahacha yrahta xuu doorz pöorz,
eiok porz otyk chiuhu uu kyrkerbe iheebe
Yxyrm waa nerahta chixeu somyta somyta
waa yrahta techym dabichyhy poorz, ie
abich techym wahacha ich chymchaha
dahwo teu ukyrkebe xy jeka abich techym
hnymich ich umo hnarahta uu armysta ich
yhyr deiktío uu ahwo, abich tola soly tokora
bahluta, Yxyrm uu iheebe, hn chiuhu
bahluta hn soly ohinaki hn tära xutsorz hn
waa kykyrbicha iho hno, ich sahna
kyrkyrbicha chykäha chykäha hnypyrapyt
hnoko abich inmych hno seioh uxy hno tola
hnarata hel hno teu iok, täachaka jylkaa hn
umo uu dakal soly ext hör wasaklo titym olak
akylta olak dakara soly ich owych kär ich
tykytyla hnok teu iok,
deityknehe pork
chynsehe yr waht nok teu iok nehe, akyle
soly dechole hn iuko enxy hnutu esee hn
oiho kymchylu, eseep ich chykäha ör ehet,
sahna dabich chykäha ör ehet ich oxuu,
oxuu, oxuu, ochyra kumchulo tära deiktío
moro tokolyhy wahacha pyt ich osenmych
iet soly ëhe moimylo ich arzibiok puro hn
toho jëeke tymychärate hno sehi um data
soly tokomo mamá ahuwe iok data tohwa
pypyt sahuwe moro toky tymychärate toky
odale osem uu pypyt ich chynsehe yrz ylpiot
data, abich lyxyr dale uu duhu hnakyrbo,
nehe uu hnakyrbo ochosÿr oxuu wate
yrahta, kahta yrahta hnynsehe yrz ylpiot
tehe deiktyk, wate Yxyr poruu Yxyr poru ese
he tokole ouwych kär, heke tymychära jëer
ode otokole, jëer ör ouchom hn jëer ör
ouwych myhnüwo, ani boxexta aahle.
Traducción Español
Una mujer Yxyr le dijo a su marido, que
quería comer loros recién nacidos , quiero
comer por medio de brasas, y su marido le
dijo vamos a un árbol que esta allá, ahí
debe haber muchos loritos, porque tienen
sus nidos, y se fueron cuando llegaron, su
esposo subió encima del árbol y sacó los
loritos y su mujer estaba mirando, y cuando
él sacaba los loritos, él le pasaba a su
esposa, y cuando él mira al otro lado, ella
come los loritos vivos, y su marido de
repente vio a su mujer que estaba comiendo
los loritos y el pilló que su mujer no estaba
bien porque en su boca había lleno de
sangre, su marido sintió miedo y pensó
rápidamente para salir de ese lugar, el
buscó un loro que sea grande, que ya
pueda volar y le dijo a su mujer prepárate
porque te voy a tirar un loro grande, y
cuando lanzó el loro, voló y la mujer le
siguió al loro, su esposo aprovechó y se fue
porque tenia miedo de su mujer .
Cuando llegó a la aldea él le contó a la
gente, diciendo que su mujer está mal,
porque me va comer vivo, se convirtió en un
yaguareté, y sus compañeros le dijo
mañana nos vamos a ir a ver, preparamos
los Kumchulo y la mujer corrió hacia su
marido le siguió y pasó en medio de los
hombres y le pegaron con los Kumchylo, y
le golpearon todo mal y se cayó y el otro le
grito, la mujer se rompió todos sus huesos.
Por eso hay mujeres que salen mal, las
mujeres de esta generación.
CASSEDTE : N° 7
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Tata uhe yr xurhani
Yxyr Ahwoso
Titym olak uhe iok xurani, iok xurakite uhe
os Puerto Leda, ich Papa wyshia otybii
ostyy, jysy, man waa Mama wat Yxyrpa
kacike bibi hijo mar os tybii os Manuela
heke ioklyxyr takahi uu ör ilo toi, ich iok
xüraha uu hn pybylyxyr uu owa uu San
Ramon ich wych pich, hn takahi pybylyxyr
apellido hn Mamá cacique bibi iho os
Manuela Bibi, hn ich iok os Ramon Zeballo
Bibi hn deke cacique Bibi tatym iok uhe
antkite ich uxihi deiktío ich dosuhla pork
deke ymatak beerzak koxagap hn huta poro
ör yre uhe ochutëra yre nahuwo yrmkite
yhïere oïa erze ylaro wyxyr ör yre otatym öia
waa yluuta hn otatym waa yrmych uluuta
otsyy nok olak pyrr os poso ich kyhnïa uhe
dechy yrmych oiomsaha wychy yrmychyke
ie öiio iuhwo nehe ich oïiomope de uu ojych
uu ojahu ata uu niokyt uhe par oioho heke
oriök ojyraha uhe ie oriök dosuhlpe ich oriök
ojyraha wyr yluu uhe ojahu wyrz kuche uhe
de yrmych, ich oiho pó uu ahporo wychy
awyt tära hn wychy Yxyro ör awyt uhe os
ahporo. Ich titym owa uhe Yxyro odekite ör
yre xy oteu uu kuche uhe de yrmcyh oteu
pohyrkaro ukul wychy oriök hnamoko
porkaro ukul oriök ojahu uu porkar ukul pich,
uhe märo os farinña, hnyka ee uu ukul uhe
ohniör, hn ojahu osdiita waa orra, marö
otsyy caraguatá ganxo waa orra, oiukuxu
nat ipaha dyhyrbyt ojahu ich tetepa ich os
pos yrt xuu osyhyta iehno xuu os dura yrmo,
os oriök uhe os erberzy, xy mantijo ytso uu
marö ör mantijo erberza wychy mantijo de
uu monte, wyr ör montío silvestre oiu ytsorz
ich deio ich xy mantijo de yrmych Yxyro ör
mantijo hn otsyy wyrbe , hn os duhurte
duhurly xy yso uu papa dechy monte Yxyro
ör poty hn kuchule depo, uhe otsyy, moro
otsyy locote, oriök ojuhulo pylehe tete pa hn
esee sehe oteu uu kuche ëro ochys uu
oñetyke, ich ohnoi wychy añet wychy
Cuenta su nacimiento
Traducción Español
Les cuento sobre mi nacimiento yo nací en
Puerto Leda y mi papa es un Brasileño y le
llaman Jysy , pero mi mama es una Yxyr su
Padre es cacique bibi y mi madre su nombre
es manuela por eso lleva los nombres de su
familia y mi Padre me llamo San Ramon y
llevo el apellido de padre Zeballo, pero mi
mama es hija del cacique bibi, y mi abuelo
me cuenta que el antes herraba por mucha
parte y sufría mucho por era muy viejo y el
es largo y flaco, tiene cabello blanco, por
medio de ellos, yo conocí al mundo con sus
compañeros viejos, ellos nos cuenta sobre
los montes que hay mucha comida en el
monte. Nosotros entramos en el monte y no
tenemos hambre ni sed, por eso sabemos
que no sufrimos porque sabemos la razón
para comer las cosas del monte y tomar
agua, el agua sale de los caraguatá y esa
agua son de losYxyro.
Yo les cuento sobre losYxyro que vivían,
ellos comían las cosas del monte, comían el
polvo del lavon, es como una fariña, pero
fariña silvestre y es muy bueno, y también
comemos la raíz del caraguatá, ponemos
bajo de frazadas y sacamos por la mañana
y que es muy blando y muy rico, son linda
comidas, también comemos los erberzy, es
como la mandioca, y le parece a las
mandiocas de blancos, pero son del monte
nosotros decimos así que son de losYxyro y
también comen wyrbe que se parece a papa
que son las comidas de los indios que esta
en el monte, y hay también locote, pero
nosotros decimos pylele, y es rico y algunas
veces quieren comer carne y agarran a su
perro y le llevan al monte, porque cada
perro sabe para buscar en el monte, un
perro conoce a un animal como chancho del
monte, armadillo, o tortuga y losYxyro cada
perro conoce a un animal par buscar, por
eso los viejos que quieren comer solo carne
dylychy cansyr hn uu iet ich ynporz jüurz, hn
wychy chyraha wyr ahmürmo, hn yhnermite
yrsyro, otsyy kal ojëet xy ihiör chyra uu
hnarot uhe ii, heke uu ylaro uhe sehe oteu
uu doxypyt ich ochixeu uu ojëet wychy ojëet
uhe xuu wyr doxypo uhe os teu, hn ele
aahlhna ich oriök oiomsaha einsyro ich
ojixeu anahu eisyro ör yluuta, ör yxuhwo ich
ojahu uu ör poso jeh ör yre ochyx oro ie os
par ojakaxym olak hn ojukimyhy waa oriök
yluutate wahacha, uu oriök ixuhäro hn uu
oriök posowyxyr, ojyie ör ner ele ahale ich
toka ich tita waa ör yluuta, tita hn uu kuchyt
uhe ie odyrehepe hn ie ohnumope, otsotis
uhe dykityt de uhe tata uhe ysorz, hn uhe ie
ohnumpe hn uhe ie odyrehepe dotisybo ,
otsotis waa Yxyro ör orra ysorz kite waa
Yxyro orra.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Ahanak dich
Yxyr Ahwoso
Esee ahnak dilyxyr otsyy iuhu xy yso uu
dihipo uhe ochi ör kyskaha, ör nehi dolache
uhe chixeu ör ychybio hn ahnühwo kyskaho
paho uhe chixeu ör ahwoso ochun deiktío ,
hn otechym uu lolache ich omo ör deiktío,
uu anarte os yso wyr yr ió porz wahacha
yrmych uu yr yre otybii omo uu debich os
beei iuhlyxyr uu tyrët dakahalyke diuhu uu
oposo par ör hnarata hn deiho otaak, hn uu
xy ybybicha oxy hn hnamyhy wate porza
täacha nehe hn oiosym kuchek ponuhu hn
wöho, iuhlyxyr täacha ohnooa marö os Juan
ich täacha ohnoota ör daabo yrich ym tykybii
owa par echym, hn yre de Porlela lhn yre
techym Asunción, techym Asunción hn umo
uu yryt iex tynym de hnomsych eich iex
ymehech eix umo ie eiuche owa petyk, hn
kex datyk nehe hn eiuche owa dyhyrbytyke
ich hno tÿrpo, ym yrcha uu duuht yrich ich
eiuhwo der owa umo uu dakale ym dechole
ym erlo wate porrza arlo uu ware ebyte
deiktío erlo uu oposo yrych ich xuu
ohnyraha waa porza wysyk, wysyk, ich porz
tokole ich tyrët, uhe ich serka täacha
wahacha uu iulyxyr umo uu yr yrich ym uu
wychy owa kapata do tybii uu nekun wyxyr
tybii uu porz ychyrë wyxyr otyrët nahu otyrët
le llama a su perro y le leva para ir cazar.
Pero esta nueva generación ya entramos
con los paraguayos y entramos de
costumbre, comemos sus comidas, y ellos
dicen que quieren ayudar y nosotros no
creemos y dejamos nuestras costumbres,
también de nuestra comida yo les cuento la
verdad pero algunos que no ven y no creen,
dicen que alguien les contó y no le creyeron,
pero son así la raíz de losYxyro.
Traducción Español
Este gran chamán su nombre es Iuhu el le
parece como los extranjeros que hacen la
radio y los espejos que les agarra las fotos y
le graba las voces, y le habla por teléfono a
cualquier parte.
Pero este chamán es como ellos estaba
trabajando en el monte, y los patrones les
manda a llamar a él, quieren que vengan
para que se quede con los patrones, y ellos
le pagaran su salario y le darán provisiones
para que sus hijos y susmujers coman, y
cuando llegue el barco les daremos un
premio, un arma y una vaca, después vino
Iuhu, el llego por el río, su nombre es Juan ,
el llego con su familia y el patrón le contó,
yo te llame para que vea allá Asunción, el
estaba en el Puerto Leda pero mira por
Asunción, y cuando el mira su espejo y le
dice a su patrón, el señor que esta
esperando, esta dormido en la cama y sin
ropa, no sabemos cuando; después a la
mañana , miró otra vez, y se fue junto a su
patrón, le dijo señor el hombre que esta
esperando, ya te recordó hoy y su patrón le
ordenó para que limpie la bodega del barco.
Después el chamán se fue otra vez junto a
el y le dijo tu otro patrón el que esta
pork ich porz serka umo uu yrich ym he
dechole dech poxyk ich delyke. Esee ich
ochero otäacha uu ohnota wysyk, wysyk ich
porraz tokole orohta ich os hnype uhe porz
tokole os dale wpar ochixeu uu axturo
oxiero porra, ich esee konsehet uku Yxyr
chyx nahi marö ör kuxhäro o dihipo ör
yxuhäro uhe os aparato heke oiulorz wyr
oriök aparato erze, pork JuanYxyr umo
Asunción, hn chun deiktío yr anteojo de yly,
he wyr uhe märo os darga vista de yr yly, hn
uhe os telefono de arz per wyr miento,
miento tybichu ich tër chunt noticia Corumba
o Asunción con ahna mietyta pork ahanak
dich yre umoko hn chun kuche. Esee waa
porzax täacha os hnyne yrich Yxyrm regalo
Yxyrm bortyso hn hnote Yxyrm toho ich
hnopo chexo tÿr wahacha yrmych par
chixeu debio, ich täacha wahacha yrmych,
chixeu wyr porz date, dyhyrbyt hnyryhy yhy
dokta okyle oïia, akyle ör osier , yre hose
iuhwe, hn uu okul iet os xypelo, hn uu iet os
yrraha, ör tre uhe ode huekyta wyr hn waa
huekyta ïer os chilehet, akyle sehe onehi, hn
soly hno ie einlo nap takar, hn uu akyle,
otsyy uruhta dich datykpo, hn yre umo ör ym
olak ie hnatykyx xy io, hn akyle soly he
hnäapo he owa hn nnap oriök he kuchek
duhu owa hn nap oriök he kuchek de owa
he ie ojytahpe hn soly hno, ich xy pyrahta
toraño hnoma akyle omo soly atym oriök, hn
soly hno xy wahacha ohnota, uhe jäacha
nehe, hn titym olak uhe tykeche nehe hn
tyrët ich titym olak hn esee nehe hn tukulo,
hn uhe otoraha eerra de wahacha ohnota,
uhe marö os he 20 kilometro per yre de
yrmych hn yrahta de ohnota hn yrahta
tahaha ich wuekyta tatym, wychy toraha uhe
os Malandro deech iet ich ohno otÿr ohnota
hn uu yhïiet ym jykelo uhe os yrtilata,
omuhuchyx uhe porz, dechole hn ohno otÿr
ohota os kyhnïa, dyhlake cheherra ier akyle
soly dich datyk eiok de, ym eiok de soly
dyhyrbyt hn alebe pork esee puente ich
niogot, soly pork ich epietyta dich de hnoko
dixeu jëek nehe, hn esee uu akal soly xy
nap iok ich sehe tykiebe toi hn esee uu
iulyxyr sol xy dechole hn alebe xy ojie anër
dyhyrbyt ohno os kyhnïa ich ochyx uu
Erralyxyr ihnymich uu awyt, uu Erralyxo
ihnymichy awyt ich wysyk, ich epietyta
chicheu porzyke chyr hnymich ich iulyxyr ym
esperando, ya se cargo todo el barco y
están largando las sogas y ya vienen por
aquí, porque el sabe todo lo que sucede, y
le dijo a su patrón que les mande a alguien
para traer a todos los que están en el
monte, porque el barco esta cerca, el barco
llegara mañana al medio día; entonces
todos los trabajadores llegaron al Puerto, y
como un ratito ya salía el barco, todos se
pusieron felices, y por medio del chamán ya
todos están bien, es como usan la radio o
una cámara para que vea, pero solo es un
chamán Yxyr que podía ver las cosas y
escuchar, y por eso nosotros les decimos
aparato de los Yxyro porque el chamán
puede ver y escuchar las cosas sin usar
ningún aparato, su ojo es como larga vista
y su oído es como teléfono; el con solo
sentir el viento puede escuchar las noticias
de todas partes del mundo, Asunción o
corumba del Brasil, después llegó el barco y
el patrón le daba mucho regalo, le daba
mucha ropa y plata y decidió de volver al
monte para continuar su trabajo en el
monte; cuando llego al monte temprano
selevantó y tomó su Terere con su
compañero y eran tres, se llaman Iuhwe y el
otro Xypelo ellos están por alrededor del
fuego y de de repente el fuego le habló, y
ellos querían apagar y el le dijo no le
apaguen yo les voy a escuchar que lo que
dice y ellos decían que dijo el fuego , el
dijo de parte de ustedes no dejen nada solo
a mi lo que me contó algo de mi esposa,
ellos me traicionaron con otro hombre, y sus
compañeros quieren traicionar con otro
hombre, y sus compañeros quieren saber
ya, el no quiso decir solo cuando llegamos
en la comunidad les contare, cuando ya les
contó con mi porongo y si ella me busca,
hoy ustedes sabrán, que lo que haría con
ellos, y el hombre que me traicionó esta
viviendo por el río como 20 kilómetro de
nosotros, pero este chamán esta en el
monte y su mujer esta en el río si no en el
puerto; el fuego contó lo que pasó con su
mujer porque es muy fuerte. Después ellos
decidieron marcharse al puerto en donde
esta su mujer, con sus compañeros, cuando
estaban en medio del camino uno de ellos
decidieron quedarse en la mitad del camino
como por la mañana siguieron su camino y
amo, uhe titym owa hna hn ie enpetyk , ich
owa dotizybyk, ich eseeke ich iulyxyr
tytyräha konsaho, ich hioke esee ich ohno
otÿr ohnota, ör yrnYxyr nichy ori, uhe
ochyne to uu debyleke ich ohno ochexo otÿr
yrmych, ysarz ör yre ochyx obío, Dyhlych
ietpo tÿr, hn chybyte hnarra wahacha
bainegra jit, hn waa pyknyra, ym ei he dasa
dekehi dos narrz deiktío tÿrtoko hn tyrët hn
oiho pykhnyro, ym eier mechym ich
ebychilyxyr ich bari toky ier eihylyxyr ierz
oxiero yrahte porrzax chymyhy wychy chun
hn umo tatym ör per xy otsotiis , umo waa
pykhnyra ym ma he hnakasyryk täacha
nehe hn otata eierre nehe hn tiuhu peikata
hn tykeche iuh hnakatsyr yre toohto uu
ebilyxyr barihna eseep ich oriök darnyra iet
ierz techym hn uu iulyxyr iet chixeu waa
peikata hn teche toi pork tatymyke hn sotiis
pork dotizybyke ich iuhwe, iuhwe ich seem
deheta techym yrmych tybii dehyt iet ym
polaseda, eret bo etÿr wahacha ahnemicha
atym mychoko amo on mechym pap soly
ebyx ieh tyrët de wahacha yrmych pehet
iehtyrët, ylyxyr sëhi sehe olotiis pork ich hnu
omo uu kuche uhe tata mychoko sakaha
niokytyke hn hnoi tasa arich ipyt data ich
tokole dehet piich Yxyrm awyt Iu, iu umo uu
ialyxyr iehterët ör darra lyxyr, omo otsyy
jëek, hn Datima ör hnarata ie otyrët ör erze,
iex otybii deiktío öi dehyx watyk he odyx
dehete ich otyrëte ich ode serka he 20
kilometro, per yre umo ör. Dyhyrbytyke hn
otäacha, os dale osed ör otowuera hn umo
ör ym ich piho osehnierhna, ör hnanymcha
sährak niokyt soly cheepykaap, hn sahyrm
ör uu dahabo, hn sarm uu dehebich ietyke,
hn sahyrm uu jetyte hn uu jelyke ich oteie,
hn debich ietyke ich oteie sorrza wate
hnanymcha nehe ich oteie. Deech iet
JuanYxyr umo ör einchylo ocheuhwo
osatsyr bahlut iehtyret mechum uhe os
dotizybo de hn ele aahle ich maa okyhnïa
uhe odityzybo hn ich ie ohnomo datyk ich xy
otymehe anahu märo yxuhäro ochyx uu
kuchyt otsyy nehe ich tokomoopá man oriök
ohnomo kite, iok tokomokite os Juan
pybylyxyr
Ahnak dich, sol poxyk ich
tormenta täacha iiuebo bahluwo, chiuhu
hnymich ukul sohnteu oriök iehro wychy,
asa iltata wata märo os tormenta Ahnak
lyxyr tata hn otsotiis, hn yre ie duhu dechpe
quedaron después temprano se marcharon
al puerto pero antes de la noche, un
cocodrilo lloraba y los compañeros les
preguntaron que digo el jacare, y el le
contestó lo dijo el jacare, me dijo que
mañana cuando salen, voz tenes que estar
en la punta, porque un gigante Epieto esta
debajo del puente y es muy peligroso, y
uno de sus compañeros le dijo, porque vos
tenes que estar en la punta, porque yo
puedo también , porque es muy terco y no le
cree lo que dijo el chamán. El chamán dijo
que puede ir en punta y cuando partieron el
se fue en la punta y el chamán esta por
atrás, cuando pasaron el puente el rayo le
clavo al Yxyr, y le llamarön al chamán Iuhu
el corrió y le curó y dijo porque no me
creíste y le curó por completo por que es un
gran chamán. Después ellos llegaron al
puerto y se quedaron, el patrón le daba su
dinero, todos ellos gastaron todo sus dinero
y regresaron otra vez al monte, y se
quedaron allí, paso mucho tiempo , el se fue
al baño y escuchó que la abuela le dijo otra
vez de tus mentiras, y el chamán le dijo tu
puedes llorar nomás, porque tu hermano ya
se murió tu hijo está llorando y le ataron su
cintura, pero ellos saben que él dice la
verdad pero no le cree, y el chamán dijo
cuando Llega alguien de otra comunidad te
va a contar lo que paso cuando murió tu
hermano y cuando vos lloras yo le saco mi
porongo y canto.
Después paso un día un viajero llega a la
comunidad, y cantó y dijo que es cierto,
murió su hermano y ella se levantó y lloró
como loco y el gran chamán saco su
porongo y canto con ella porque no le creían
al chamán. Cuando pasó todas estas cosas
después el gran chamán alzó su cabeza y
miró al monte y el dijo a su hijo, le cuenta
que su marido se esta perdiendo y tiene
mucha sed, ellos no querían creer como ya
vieron todo lo que él dice es verdad y le hizo
cosa que llevó al agua para espiar a él; el
chamán le avisó que alguien esta viniendo
con sumujer, ellos se equivocaron de
camino pero están cerca, enseguida ellos
van a salir después a la mañana ellos
llegaron y todos fueron para ver y saludar y
ellos dijeron que sus hijos se pelearon y
quedaron muerto por causa de mi hijo que
hn ie techepe, xy chun por mienta uhe
tohwa ör ahwoso, pork miento, hn chypyrme
tatym po, uu chypyrme nantu, owahka, nuhu
wyr osyptiero chilehet pork Ahnak dei.
Otsyy iet dekite duhu Ahnak dei yrahtlate toi
aabo wychy oiei ele oier, uu wahrrakite ier
uu dyhla ier uu dyhlak deio, umo waa
deihyta bahluta soly ich puhuta doso ich aty
yrmo sëhi iok, xy takaha laba, ie owa eiucha
iok xy takaha ie datyk teu iok xy takaha taihi
tytÿr osiero pork ich ata iim iok wyxyr uu
Ahnalyxyr hnokite, ie tope hnokite xy ieka
ich hnoxyp io ahna kite ich täacha telypta
saut konsaho wyxyr otechyhy arra per
kerYxyr ich kyhnïa ikortyx, ich konsahowo ör
etypta xuu poorz, hn waa konsehelyxyr waa
yhyta bahluta ich eiucha debylyxyr, hn ierz
sehet sed uu debylyxyr yre, ich ierz nat, nat
he dyhlio deio ich uu dech lyxyr chuntyhy
wahacha osiur ihiuch, ym takaha takachym
pihyta, waa arahte ich konsaho okyhnïa otër
ich konsahalyxyr oteeche ochun yre uhe
tyrët, ich ochyraha ich duhu konsaho otyta
xyp ich otër ich ochyraha, sed uu dere , ich
oxuu yrmo etyx ich yhnymich uutobwich, uu
Ahnokwyxyr ohno otÿr hn mechym Yxyr,
pork wyr Ahnak deio oseete duhu Ahnak
deio, ich ïia ör otÿr waa ihyta ihiuch hn ihyta
dale seeta ör deihyta oseetie dyhyrbyt yr
ihyta chyryhy hna Hnarach ym papá elyke
ym hno laba xy ör wyr elylo, pork iok ich
takahi, ich iok osiur pork ich takahani, oik
ahmyr hn takake tix pobyso hn echyme, ich
iu, iu, ich ahmyr, hn chiuhu pemynta xuu
dëet iok xuu ormyt iuhwo, ich wysyk, ich
jylyxe date tokole uu paucha tära ormyn
chixeu hn hnyräha monta, eseeke ich tahak
teu uu paucha hn uu jylyxyr date hn paucha,
pork yre ich hnani ich osteur. Otsyy iuhu uhe
ich Debylybyta sahat dike hn deche ïia uu
duhu Ahnak wyxyr tyskër dero wyxyr, waa
ihyta tër uu yr wyxyr uhe delypta chyhna
daabo ich uu Ahnak kite umo deihyta ym
takaha ie öhwa eiucha iok ich iok osiur ich
iok de poorz, ich ie takachpe ich ie takahape
pork ich iok osiarak.
no quería dar el agua , su otro hermano le
insistía, hasta que se pelearon y se mataron
entre todos por causa de su hermana.
Después pasó un tiempo el chamán les dijo
a todos de la comunidad que aseguren sus
viviendas porque viene una tormenta con
mucha lluvia, pero son muchos los que no
creen, y la nueva generación no creen en
nada, solo cree las cosas de los blancos,
porque no vieron lo que pasó. Y nosotros si
lo vemos con nuestro propio ojo, y yo
también he visto de mis propios ojos por eso
les creo mucho; y el chamán dice que al
medio día va a llover con tormenta y cuando
llega la tormenta muy fuerte, alza mucho
polvo y no podemos respirar, es muy fuerte
la tormenta.
Ahnaklyxyr le contó y no le creyeron, el no
le contó pero escucha por el viento y
también por los pájaros que ellos hablan
con él porque es un Ahnak.
Había otro Ahnak que era igual al otro, pero
el murió y su esposa estaba llorando con
sus hijos, lloraba todo el día, paso la noche
después le dijo a su hija mayor, me duele mi
cabeza por extrañar a tu padre que ya nos
dejó para siempre, el dice que tuvo que irse
también aunque no esta enfermo pero
quiero ir al cielo porque tu mama nos dijo y
me voy también porque el es muy Ahnak
chamán que tiene mas poder, y el se fue un
tiempo, no estaba muerto se fue vivo, el
voló en el cielo ese gran chamán después
de mucho tiempo que se fue llegaba la
culminación de la ceremonia tradicional
todos los grandes chamánes le canto, su
hija mayor se puso muy mal y recordaba a
su padre, después ellos continuaban hasta
la madrugada y su padre escuchó desde el
cielo y el decidió de ir otra vez a la tierra
para ver a su hija, y vino otra vez, el
cantaba por su por el cielo y todos los otros
chamánes escucharon la voz del Ahnak en
el cielo que viene hacia la tierra y dejaron de
cantar para poder escuchar bien la voz.
Pero todos ellos están en la arra, después
ellos reconocieron la voz y dijeron que es el
chamán que se fue hace mucho tiempo y se
bajo por la arra, y fueron todos los otros
chamánes que también tenían poderes
fueron para saludar a su colega, y fueron
con él en lavivienda de su hija para saludar
y cuando su hija le vio a su padre no podía
creer y le abrasó a él y se quedo un tiempo
con su hija y cuando le saco la comida y le
invitó a su padre y el le contesto no mi hija
no tengo hambre, coman ustedes. Cuando
sienta el hambre yo voy a comer mi comida,
porque ya no soy humano, cuando tenga
hambre yo voy a comer y vas a ver. Paso
mucho tiempo y el ya sentía hambre, y sacó
su pluma, sacudió y apareció muchas cosas
raros, como araña , langostas y gusanos, el
ya no es como antes él ya vive en los cielos
con otros seres , muy extraños, y ese es su
comida, después ya llegó para marcharse
otra vez y él le dijo a su hija, no te acuerdes
mas de mí, porque yo ya no soy de otro, soy
del espacio, y vivo en el cielo no quiero que
me recuerdes más, porque yo soy del cielo
y me voy para siempre.
CASSEDTE : N° 8
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Ahnak otsyy Köhach os orra
Yxyr Ahwoso
Otsyy Ahnak otyk deeni os köhach, Oxy uu
duh tymychära waa yrahta uu hnanyro uu
ospybo hn eikër ich wyr iehwo ochüru weh,
oches delo ochihnenym yre per yre chunt,
ich chesdelo ym hnäapo heke ochüru wyr
kuxhäro uhe oxy pyrahta, hn ie dix datyk,
uhe oxy waa yrahta de uhe ochyhneny,
chuntyke ie dyx datyk. Deech iet
ochihnenym, chunt ör hn eseep ich seet ör
chesdelo chimehi yre, umo ör ym ich tehet
olaklo, pork iok uu konsehet dich, iok uu
kahax, hn esee ich chiuhu peikata hn teche,
Chilatycha ym iok konsaha, ich xy
ochihnenym uhe teche, hn uhe samtysyr ich
uhre chyt ytso uu osaSÿro, pork um iok
kohax, pork kahax iehwo chixeu ich uhre,
potu duhu nehe ich yrahta xuu otybii otöhwa
par sahla wychy yrahta, hn waa tymychära
uhe sahrak yre ich toi, hn potu waa boxexta
ym ohwa tïias, pork ich chimëhi yre, hn uhe
oxym chiaxyke asa boxexta ich ie tohpetyk
hn uhe osahrak waa deihyta ie otöhwape ich
xuu toi, eseep ich jeete otäacha dawych os
iuhu eseep kohax iuhu toi, jukii yluuta par
juhu, hn iehwo soly ekäha wahacha ner,
ochuki yluuta par oxuu, iet soly takale tyra
hna ybyknozy, xy yhbii ich wate waa hose
ybyk nos, ich ochymyt ierz xy tybii
okeitkërie, xy uu iet tyrët tära wahacha ner
tora töhwa waa ihybiita par xuu toi, otsyy
otybich soly kahanYxyr, ich xuu ich purho
khax ich etan, chynsehe yr kohax pork soly
iok kohax, ich sobyroho yhybii potere ie
ohno ich tokolepo sakaha orohta ich iehwo
odale ochyra arpoha, iehwo okeitkër hn xuu
iehwo otära ner otorha, per ich chynsehe yr
kochokoro dich ich etan, doterxyp uu arpo
ich xy oxuu debalde, wysyk, wysyk, iehwo
odale otöhwa azor hn opyhne, odale
ochyxeu ich chynsehe uhe os purt ieio xiero
yre ich chymyt yre. Konsehet otyk, ich sehe
oduhu per ie dosym yr ör petyk, hn yre
chynsehe yr kahax, hn kochokoro, hn purt
hn esee urz ich oxuu uu datybich tyrët soly
xy beei tuk wychy ermych hnymyt eiok
ouchom pork ich okyhnïa uhe otoi, xuu
gente otoi, hn datybich sakaha ahyr xuu
xiokör uhe os hnoxykyt ym soly otsyy imporz
Traducción Español
Había otro chamán que se dice piedra. El no
trabaja las otras mujeres les dan de comer a
su marido, todo y los otros le envidian a él,
le hablan mal al chamán piedra pero el
escucha todo, y se enoja el chamán porque
ellos se enojan con mi mujer pero yo no
digo nada, y porque le dan y le hablan.
Después pasó un tiempo le hablaron otra
vez, y se enoja otra vez, pero esta vez
escucha todo y él dijo, ahora si esta vez me
enojo con ustedes yo soy el chamán más
poderoso soy una piedra, y después saca
su porongo y canta sus canciones y dice
porque yo soy el gran chamán y me quieren
jugar, y este chamán cuando se levantó dio
vuelta y alumbró como una piedra que brilla
el sol.
El gran chamán ya está muy furioso y quiere
a la mujer de un hombre de la tribu, le llamó
a la mujer para tener relaciones sexuales
con ella, y dicen que la mujer no puede
negarse, porque sino ella tendrá que morir,
por eso él se acostó con todas las mujeres
que están en la comunidad.
Un día el quería acostarse con un nena le
mandaron a llamar a una nena y sus Padres
se resistieron, y él se enojo mucho y la
muchachita murió; se enojaron los hombres
de la aldea y buscaron la manera de cómo
matar a este chamán piedra, todos se
pusieron de acuerdo, algunos le atacan con
flechas y no le pueden matar porque es
duro como la piedra y no le entra.
Nadie podía matar a este chamán piedra;
todos le atacan por traicionero, pero no
sirvió de nada intentar matarlo, porque él
dijo que es de piedra y nadie mas hará
daño.
Un día él estaba sentado afuera y la tribu
decidieron de atacar con palos, y cuando le
atacaron él se convirtió en una gigante
serpiente y los palos no le hicieron nada;
este chamán se convertía en diferentes
seres, para defenderse, para los hombres
ya no les servían de nada intentar matar a
este chamán, usaron flechas, espada,
garrotes, etc., usaron diferentes armas que
tenían, pero de nada les sirvió porque este
de wahacha ochyx uu intyporz hna ich
ahakor jama hnemych iio kaxax, hn uhe ich
chymyt toho ich Yxyrm soly eteta ahmé ieh
os xy Techym hnymich, hn datybich xy
iehlyke uu py, os ieuh Yxyrm, ich datybich
xuu etybich arra ich kai xuu hnymich ich toi,
hn ohnoi ochybyte wahacha toi. Otsyy he
duhu huekyta sedyke par serühwe ör, xuu
huekyta chypëesa ör par sëruhwe ör pork
ym iok kohax ich Yxyro otybich, ich eiok
barrzio, ich dale ör soly xy eraho olak uluwo
här, ochukwi yluuta ylaro, ochukwi yluuta,
hn soly tukulo jityla par topa tukulo yte os
oxuu ite hn hma huekyta tyrët, ich otybich
soly ich eiok barrzio ich ie odyrehe yluu yr,
hn ylarz iet soly öhrno wychy ihyt ebytylo xy
duhlu, esee huekyta ehet ich ohnoi ochybyte
waa huekyta wyrt ich terhy yrmo esee
pykynin , ich ierz , hn he uu konsehet he
hnomo esee deihyt, ich waa huekyta ich
iehe ich toi.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Pykyhnin Hnokite tÿr Pöorz
Yxyr Ahwoso
Uu wap kilte os hn poorz de hnypyrap, uu
orro dekiwyxyr osorz os wap kite hn de
serka.
Hn esee obyy par ich uu pykhnino ich ohno
oiuhwo otsyy hn oseerzym ochyÿra opynta,
hn oihia ich poorz kära uu poorz kära hn uu
detybich ioó hno masaha ehet hn uu jeet
hnopo, ich uu iehe ör nëer os ich xakyrahp
heke. Otsyy ioho hn umo poorz soly ozie hn
poorz chixeu uu dylt ich kex sehe diuhu
hnuu hnäapo, ich chysak ich dyhlake tÿr
chamán piedra se convertía en distintos
seres.
Los muchachos le llamarön a su sobrino
para que le mate a su tío, para todo se
vuelva tranquilo Como antes, porque son
muchos los que habían sido muertos por él.
Su sobrino decidió matarle; habló con su tío
y le pidió para que fabrique un arma para
que él pueda irse a cazar, dijo que quería ir
de caza para matar chancho del monte; y el
chamán inventó para su espada, como este
chamán piedra le tenia confianza a su
sobrino, terminó la espada y le entregó a su
sobrino para probar si es buena, pero este
chamán no le mira a él y no está atento
porque tiene poder, su sobrino aprovechó
para cortarle la cabeza, entonces el chamán
cayó al suelo y murió y le llevaron a otro
lugar, pero al rato apareció una gran llama
de fuego en la comunidad, y dijo yo soy una
piedra; y todos lo hombres estaban
desesperado buscaron la forma de calmar y
gritaron peguen sus bolas de fuego, para
que se muera por completo, después ellos
pegaron sus bolas y el fuego aumento cada
vez más, ya no sabían que iban a hacer, un
anciano recordó al hijo del chamán y dijo
lleven al niño y póngale al fuego para que
se queme primero; y le llevaron al niño,
pusieron cerca del fuego y lloraba, y el gran
chamán vio a su hijo que esta apunto de
quemarse y el
fuego se detuvo y el
desapareció.
Traducción Español
Dicen que hace mucho el cielo estaba muy
cerca de la tierra así dicen nuestros
ancestros.
Unos grupos de niños se escaparon de
susviviendas e intentaron abrir el cielo
tirando flechas, ellos intentaron hasta que el
cielo se abrió y uno de ellos pegaron un
salto y se metieron adentro y los otros
también entraron pero el último el que era el
más pequeño saltó como hicieron los otros y
cuando entró le habló al cielo y le dijo:
hnymich, hn uu dexybo omo uu poorz par
oxuu sehmar ma, hn poorz de hnypyraap
ich hna de pohrit, heke uu ör dexybich
dyhlakite ich xuu tÿr hnymich, hn waa ör
data chukwër uu ör yhyx, chyx ie dyraha ör
wahtyk, ich ör data techym poorz ich omo uu
deihyt dylt hn soly ich he odooko iex ielyxyr
dylt tÿr hnymich ich he odooko, ich esee
otybii osyptiere, os erëetylo par techym olak
xeepyxtyk por hno otybii uhe os chyrpylha,
oxuu hno ich iehi hn chexo dukut chyrpylt
täachaka ym tiei soly ebiilo wychy Ahnak, uu
türkaap doo hnymyt jyraha yluu hör otybii uu
isybych per chiei yso iei chexo det pehet. Hn
soly ebilo waa boxexta waa apybityta waa
serpabicha hnymyt jebe ylohar ich serpaap
hno, chexo dehet pehet pork poorz ich
dukuhla ich soly ebilo waa yhyrta uhlo tyrët
waa kästa, kästa tyrët soly iok takaha, sol
takaha hn ahasylo kosyt, sol par tix ich
ticheu dylt par tary tuu hnoxy, eseeke ich
kasta hno nehe ich dyhlak, hn hno uu
dechyke nehe ich dyhlak, kasta hno saraaxi
yr hno , ich kasta hno uhe yrkansa ich
chicheu waa armysta hnoxy dale waa
pyretyta uhe oxiörke, ich hnat ieno hn ich
kolor kynaho wychy uhe tokole waa
armysta, iehwo wyso ich iehwo käro hn azul
, poroich too waa armysta ich kynäho
wyxyr, ich wat täachaka kasta hn soly yhyrta
ahakör asuhwo wap uu om uhe märo os
rrahe, ich soly bueno ich tykysoho dyke ele
eiabo wyso, kasta tysyr, hn chixeu uu poorz
hn tyksoho xiokör detybich erbo hnymich.
Hn too osyptiere xuu dasuhwo kynäho ie
duu dehet iepe, ioch naat ochyhne waa
armysta. Wychy wap kite hn Yxyr poruwo,
hn poorz delyke kite, hn xy eihner poruwo xy
okeitkër uu osyptiere, hn xy chynser kuche
ich keitkër eihner poruwo hn anühwo he
oriök dekio wyxyr osahnymyräha ich ojixeu
Nahu waa he otsyy istorio ojym, chäha oriök
eiuhwo hn ie oriök libro chyhype per xy ahna
oriök huta oriök libro, heke ie ojykeipe hasta
ele aahle ojyhmyr kymyhy nehe oriök aabo
nehe ich ojykei ich juwyrke.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Axoorro Ör Örra
Yxyr Ahwoso
_cielo quiero que cierres la puerta y el cielo
escuchó y se cerró la puerta, cuando cerró
la puertatomó la pierna izquierda del
pequeño y nadie podía sacarle, se quedó
allí colgado y le pidieron al cielo que les alce
más arriba donde nadie pueda entrar con
ellos. La madre le buscaba a ellos y siguió
las huellas de los niños, siguió hasta que
termino en un lugar, y no entendía que
estaba pasando, de repente la madre mira
al cielo y ve la pierna de su hijo, y dijo ya se
fueron al cielo. Después ella llamó a todas
las aves que hay en el mundo para ver si
alguien puede ir hasta allá en donde está la
pierna de su hijo, pero nadie no pudo ir
hasta allá, dicen que primero le mandó a un
pájaro martín pescador pero no pudo
alcanzarle y llamó otra especie de pájaro y
siguió probando pero nadie de los pájaros
pudo alcanzar. Después recordaron al
karau, dicen que llamarön a lamujer y vino
lamujer y dijo al karau si puedes ir hasta
allá, pero ella tiene que preparar un poso
para que pueda poner la sangre, porque ella
va a hacer un agujero en la pierna, y se fue
el karau, cuando llegó junto al niño le pico la
pierna y se cayó la sangre por el poso, y la
sangre que estaba cargado tenia diferentes
colores, azul, rojo, negro, amarillo, verde, y
cada pájaro tenia que hacer su ropa los
ellos quieran, cuando ya esta todo le
llamarön al karau para que haga su ropa
primero, y ella se pinto en negro y en
amarillo por el cuello y todos los pájaros se
pintaron pero no llevan el mismo color.
Nuestros ancestros lo llaman el cielo esta
muy cerca de la tierra que las aves pueden
hablar con losYxyro, losYxyro se convierten
en unos seres extraños, y nuestro abuelo
nos contaron por eso nosotros guardamos
en nuestra cabeza y seguimos contando,
como antes no teníamos Libros, no
podíamos poner la historia de losYxyro;
pero nuestra cabeza es nuestro libro, y no
nos olvidamos, y algún día nuestros hijos se
van a olvidar de nuestra historia y ahí se
terminará para siempre.
Traducción Español
Otsyy eihner poorzio ochii deiktío ochukwii
uu dekbio nehe ich ochyx wate exorro,
exurra keitkër ör soly otymyio uhe ymatak
uhlo otyrët, ich odykäha dukuhla, ie uu
odykäha pix par esee ich ör hnakyrbitopo,
ich xy yso uhe ör 18 año ym uhe ich ör
ylaarabo. Exorro umo ör ym hnok uu
odykäha dyka par ich ör pyhkyhninaabo
odexo ör ihaabo, hn uhe chykäha dyke pyt
iich ylo uu pykyhnnino ebio ich xy teerhy
yrmo pork dotizybyk chootis iok. tokmo olak
to atym to uu oihuch uu olak yhnäapso uhe
ör yhmaato hn ylerebe uhl otyrët ich
odykäha dukuhla ich ör apybite po, ich xy uu
ylaro ör hnakyrbito po ich wahta he Yxyro ör
orra wucho hn Yxyro de nahukite oro
dekiwyxyr ich otohmo to os hnokite
tokolekite kex chii dihpytyk ojyrehe wahtyk
uurz juwyr ich pahap.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Hururbe Ör Örra
Yxyr Ahwoso
Eihkner poorzio ör wyr Ahnäpsyro ochybyte
wate hururbe, jaata detobwich ebych, hn
jaata de wahacha arra ebich, os par odale
uu bortyso ich otäacha chychix uu eihkner
poorzio otër waa hurubyta oxuu uu wyrrau
otäachyhy wahacha moiehne uhe märo
otsyy Caacupe ich dukuhla märo ohno ich
kon abion man ant hni kon hurubta otära
hnymich ich oxuu wurrau atäacha, öii uu
oiuhwo ich otery ich otäacha, erze hurube
otier jata de wahacha tobwich ebich jata de
aarra ebich. Erze huru wyxyr ich karaho uu
wuetenYxyr uhe Ahnäpsyro teukite, nehe
ich os oteie, ich ie os dyrehe wyr uhrube
wahtyk ich jëer de, ie odyraha , os he
Exynwyhÿrta doi o kymyhy xy porroxt noi,
pork ich yhyrpa hn oriök otsyy he chihi
depityk, hn oriök os he chyhy dihbyktyk ich
ör kupa oriök os he xy porroxt odoi hek ich
niho kite.
Dicen que un Yxyr anciano siempre salía
para buscar comida en los montes hasta
que encontraron esta Exorra, Exorra habló
con ellos dijo que le traigan a todos los
ancianos y ancianas para que venga junto a
mi, pero no se me junten mucho; para que
sean jóvenes otra vez como la edad de 18
años, deben ser muy viejo para que yo
pueda ayudarles, dijo Exorra pero también
les recomiendo no quiero que se me junten
mucho, porque pueden volverse como un
niño y debajo de mi, puede salir como un
bebé recién nacido porque no me creen lo
que digo, yo les aviso a la comunidad para
que puedan venir junto a mi todos los viejos
y viejas, pero no se acerquen tanto a mí,
mantengan una distancia los hombres y las
mujeres. Así fue la historia de losYxyro
cuando vivían, nos aconsejaban a nosotros
y no nos olvidamos de sus consejos. Esta
exorra dice que fue a otro país pero no
sabemos de donde se encuentra.
Traducción Español
LosYxyro y los Ahnäpsyro le pusieron en la
hurubta en frente deltobwich y pone otro en
la arra, para que puedan ir rápido en el
pueblo a traer ropas. Los ancestros usan
como un objeto de trasladar la persona
rápido una joven sube y le manda muy
rápido al lugar donde quiera, es como le tira
con el viento, pero solo es un tronco un
trozo de árbol, ellos usaban por mucho
tiempo llevaban desde moïehne, este lugar
solo con avión se puede llegar pero en
cambio losYxyro solo con el tronco ya esta
en cualquier parte los que ellos desean ir.
Ellos ponen en eltobwich y la arra pero este
objeto hurube nadie sabe en donde fueron
por causa de la guerra con los Ahnäpsyro y
losYxyro desaparecieron, pero algunos
dicen que Exynwyhÿrta se llevó al cielo a tal
vez no, o puede ser que esta en otro país,
pero si ellos tiene van a usar, y también
dicen que Dios se llevó y está en el cielo.
Relator: Ramon Zeballo
Relato: Kerpylta os orra
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Otsyy eikhner poorzio omasaha yrmich Un hombre Yxyr que entró en el monte para
ochukwi hnaryro esee Yxyr poorz otyk de buscar comida, el Yxyr le gusta mariscar.;
ich xy wytok ich duk dabys otsyy ielyh
dakyhyr ieh dyhlak ich hno chuku dabyso,
ieh hn dyhlelta chyx porrz ich doxypo tokole
hn dyhlak ich tokole hn dyhlak chyx uu
hnanyro, per ich xy sahsok chyx uu hnaryro
ich sahsok, nehe ich ylarz iet soly japaha
hnomo jaarta, he hnomo jaarta nehe ich
chyraha kuchek. Deech iet ich hnoopo esee
ich chyx uu yhnermityk dich, uu ouch hno
uuxy deiktío, tohwa yhnermito chytytera ich
ie yhlo pe ich doluhu ihaap, ich ie ylpe
doluhu ich soly ich ie tykyraha, ich hno tÿr
wahacha umoko soly ele ich yhnermitak
dich oïiaha batyte, hn chuso hn umo uu
yhnermityk ich chiuhu hnoxykyr sakaha
ahuruhwo otich soly xy tuu nok otyk wohsos
hn nehe ioke xuu tuu, eihker porz otyk dale
xuu ich imyhy xuu ich imyh, hn soly he sehe
töhwa kole sehe töhwa, nok owa otyräk
wohsos hn ei io, hn soly mechym këhe tuuk
iok ich bope, tienyh atylyke pahyr, hn soly
maa bo chyx esee eikhner poorz otyk
somtysyr ichy ohno ich ihiök po ich sol ich
tyxpo hn sol esee meihi dehet dechy bo eih,
ich ie pwel doope, ich hnaat he aldoce ich
chyrmsyr yhnermityk waa kepylta umo soly
amo uhe sehe tuk iok, ich par tuk iok tienyh
aty pahyr. Hn soly maa buu dyhyrbyt hn
ereehte ohwa uu tymcher hn hnakyrbo uhe
ie ör abix, owa ör xuu xy wyr ör aabo odakyr
wohta os axta oso okyhnïa otÿr ich ochÿra ie
hnymich ochihi deiktío dyhyrbytyke nehe ich
dyhlak ich osahatie nehe ich dyhlak eseeke
hn soly bolilo iok hn ohnoi oxiör ouhuch hn
otybeei osahrak. Sol maa echym pich uu
doxypyt waa dypyta uhe ich osdeio ylpiot hn
ihntypor uhe ich aahle ich meio ipytax, ëra
waa kepylta ich kuesta chexo, man uu yhyx
ylaro ëera wate kepylta.
Otsyy Yxyr tohtila de, sol toka iok takahi ich
hno chÿra wate jÿrmych ich soly otai ierz ich
uxy masaha monte, hn otybii ör doso
eseeke oxiör waa kepylta iahta hn ochybyte
waa yr yhyx os äaraxy os wysyk, wysyk, ich
otechym wahacha ich ich tokole ymehe
örmo ich tokole ich ochixehe, eseeni ich
ochyraha, uhe ochÿra ich osaräaxy, ich
chYxyr doxypo wyxyr o eikhner poruwo wyr
he hnahra ör waa orra juyr ich uhurz.
no se queda ni un día, y sale muy temprano,
antes de amanecer porque dice que los
animales salen muy temprano y el siempre
trae los alimentos pero no se queda y un
viejo le dijo todavía no viste la marca,
cuando el vea se va a sorprender.
Después pasó un tiempo el se fue otra vez
al monte, esta vez encontró la tortuga
gigante, solo en el lugar corrió buscó trajo y
puso en el lugar de la otra pero no alcanzó
la medida del paso de la tortuga gigante y
dijo ya no se que puedo hacer y se fue del
lugar y vio a la tortuga gigante que se pone
botyte, el se sorprendió cuando vio esa
tortuga y sacó su espada noxykyt puso agua
de caraguatá, se preparó para atacar , “sino
el me va a matar , por eso tengo que
matarle primero antes que me mate”; el Yxyr
le atacó para matarle y no pudo, y la kepylta
dijo tu quieres matarme, el le contestó sí yo
quiero matarte, porque si nomás vas a
matar; y ella le dijo al Yxyr si tu me matas
no podrás irte de aquí conmigo, tendrás que
morir conmigo, cuando ella le hablo todo y
le dejo ir, puedes irte ahí esta tu camino, el
Yxyr se dio vuelta y se fue cuando se fue y
volvió en el mismo lugar donde esta kepylta
le mareo totalmente, el Yxyr no pudo ir en
suvivienda, intento mucho veces pero no
pudo encontrar su camino, y se cansó, y la
tortuga gigante (kepylta) le habló otra vez
mira porque quieres matarme, si matas
también vas a morir conmigo y no podrás
irte de aquí kepylta le dijo escucha con
mucha atención vos te vas temprano en tu
comunidad y traigas a las mujeres y
hombres que no tienen hijos que se queden
los hijos, esto lo que nos llama oxta, y
fueron mucho en el lugar donde esta la oxta,
cuando llegaron tuvieron sexo entre
hombres y mujeres hasta a la tarde,
después ella quiere que lleve a la
comunidad con la gente, se llevaron a la
comunidad y prepararon para su lugar y
dice que no solo el sexo, también pueden
animales, hicieron una cuerda para poner la
huella del animal que pasó mucho tiempo,
un cola Yxyr el quería matar animales
fáciles, pero él desobedeció la regla, y se
puso muy colo y entró en el monte, le
llamarön sus parientes le pusieron Su huella
una cuerda y el regreso, como el no puso
despacio por eso se puso lodo, pero
losYxyro usan muy despacio para traer
animales. Esta es la historia de losYxyro y el
origen.
Relator: Ceferina Barras
Relato: Tata uhe yr xurakite
Yxyr Ahwoso
Uhe iok ihaap kite tokohia pybylate hnoi seia
iok deiktío, ohno ochykëra waa pyrra osakas
wyr dasuhwo uu bortyso obylyxyr hn iok
ihaap toköia pybylate tykäha uu ohio
osohwa iok uu kuxhäro uhe kuxhäro deio ich
kex oduhu tohra deiktyk os hnuupó ich
kyhnïa ich xy toköia pybylate, ich iok
kyratena hn mahrrzia xiokörahy iok uu
oiuhwo, mohne hn kurkylo nauhtyke man
xiora iok ym par tykyty ich xy eraha, hn
amsaha powych pork hno abyta uhe os
tohnier, ich xy eraha par ekäha pykio nok
uhe os dyx uhe os tepe, mama tatym iokhn
waa Kole dehiora iok oxuu tykyraha ochyx
wyr hn hnekur otër ich ochicheu waa oorra
ochiuhu, ich xy takachym, omo iok os
arahnymich hn tiuhu uu wohne ich chicheu
pyhme ich xy tykier hnoko owa tohwe nehe
heke sehe eier takacha ochiuhu uu hme
tykia kole pyt , kole Yxyrm iok uu iheebe ich
tiu hme parta uu iheebe hn uu bahlut,
chybyte wahacha yhyt, ym eihu ich tiuhu
nehe ich yrohtax, esee wyr hnekur iheebe
ich toka uu tus hn tukwer ich kole chusyke
ich tía pyt takachym uhe chukwër hn chioo
hn umo ym iok um echym pixy, ata uu
chymyt ich Yxyrm iok hn chio waa he wysta
wate ie tykyrahape, ich ie tíoköraha iok hne
ich Kole toi uhe mama chioo wyr kuche
chyraha uu hnahutyke, kurkylo mohne
oiuhwo pylybo erze uhe ochio ich iok
kyratehna ich mama ym ie uu eheta debich
aseu hnakyrbityk ich ahkyr par he ekäha
auhuch tyk par abei eihnymo, hnoko eheta
debich heke mama tona ich tixeu uu mama
ahwoso tíakaha pihiuch ata nehe pixo
okyhnio hn pahnymox ele iok data hn mama
sohwa iok dahwoso uhe os myhkër ym iok
enker wychy eihyt pihyta pork boxexo xy
doso, heke ielyh os duhu deheta dehbich,
heke tonteu wahka iie uhu uu dehta debich,
mama ahwoso nehe ich pihyt tära ie
tynkerpetyk nehe ich pihyt dechni ich
ochybytetobwich, xy yso uhe toi mama
oiehche, ich ouhlo pork ahnymich hnomyra,
ele hna uhe mama tohna ich iok tymychära
ich pahnymox hn pihox hn oriök ojäara
wahacha wahrhne, ohno ich xy Ahnäpsyrö
ïia ör ojëem uu wyr Ahnäpsyro mama ich ör
Traducción Español
Cuando yo era niña yo fui con mi mamá, ella
me enseño todo, ellos hacen Pyrra ,
esconde las provisiones por el monte y las
ropas yo era una niña pero me voy con ella
me enseñan cosas muy raro, yo no se de
donde saca los muy valiosas y las ropas
que son mucho, pero yo me voy con ellos,
después cuando yo estuve grande mi mamá
me enseñó la artesanía como bolsa y otras
cosas mas, para que algún día cuando yo
muera tu entrará en mi lugar y si que por mi
camino, para que no le envidie a otras que
saben hacer artesanía, porque si uno no
sirve no quiere trabajar no puede encontrar
para comer, mi mama me contó así. Me
enseñó de quitar caraguatá del monte , se
saca la raíz del caraguatá después ellos
sacan las hojas, yo miro mi mamá que
trabaja y me dice te toca a voz, solo tenés
que pisar la raíz y estirar para que pueda
salir yo le saco y me corta mi mano y lloro y
me dice que no llore porque si no vos no
vas a servir para nada cuando llegamos yo
me senté al lado de mi abuela , ella me da
los caraguatá chico para que me enseñe,
ella aparta los grandes para ella y cuando
ya esta todo ya hacemos los hilos para las
bolsas yo me siento al lado de mi abuela
para que mire como hacen los hilos de
caraguatá hasta que termine su trabajo,
pero hay un trabajo que yo puedo saber
porque es muy difícil después mi mamá me
enseña todo, y mamá me dijo no puedes
hacer cosas malas, si tu piensas
paraviviendar tienes que querer a tu marido
y respetar mucho a él y cuidar tus cosas
hasta que tengan hijos, porque si no vos sos
cabezuda, mamá me contó y se murió hasta
que yo tuve hijos pero guardo los consejos
de mi madre y las palabras que dio en un
solo hogar hasta que tuve hijos y nietos,
después yo ya estuve a mi edad mi madre
me habló sobre el embarazo duele mi hija
cuando uno tiene hijo siempre duele por eso
no podes ser cabezuda yo no quiero que te
pase algo malo. Yo le escuche a mi mamá
hasta que tuve a mi primer hijo no sentí el
dolor hasta que entró en eltobwich y
nosotros, es como mi hijo se muere, todos
uruk deio hn deek deio seihä oriök, hn jelyh
ojönaha pory ich xy ojyrkyhy hnymo hn uu
monte aho ich ele aahle hn boxexo aahle
ich ochyraha poorz man oriök hni ie
ojyrehepe, ich xy ojyrkyhy hnymo nehe ich
ojiix Orimpo ojebuhu ich oiukopo ich chyx
mama hno tÿr ielyh dahkyr, xix chykäha
monte debio, ele ahlhna hn boxexo ahlo
ojyraha poorz, man oriökni ielyh oionäha
poorz, ich xy ojykäha uu monte aho ojöhwa
wöho ahworra uhe ojix uu dehet paho ich
ojehnier uu wuecheke hn uu wöho ich
ojumuhu dehet paho nehe ich mama hno ich
nehe ich ojäacha uu dyt iet hn uu tenit kite
xy omo oriök otsyy moro, hn oro ojumo
otsyy ör keiuhwo eseehni ich ojuko
oiomsaha ör ehet nehe ich ojebuhu ör ahyr
ich eseehne hn ojonäha ie ich mama toi ich
deityk xy oiuko nat ojix wapní xy oriök
kynäho xy ie ojyrehe iepe ielyhy oiebuhu
märo ör ehet, xy oiebuhu deiktío pork xy
ochii dyraha ochybyte dehrata wahacha
monte ehet os hno märo ohnynyr ör duke
ochii ör ysa man ele ahale ich ojyhmër ie
duke ich ör aabo ode uu Yxyr ör ahyr, man
oriök nehe ielyh ohnynyr ör duke, heke ie
ojerehe datyk uu oriök iiso wyxyr otohni hn
omasaha uu märo, hn ochyraha uu kuche
uhuloj uu oriök iho esee hn mama sahyrm
iok pehmo hn pytihne, ym ie eu pork wyr
hnakyrbo ör poso, hn uu ahmürmo, hn ie eu
hn xuu ör ylaro chychix uu hnakyrbitopo,
pork xy ör kago chychyx. Hn ioklate ie tau
datyk hn uu intypor, hn xy eu uu nart uhe ich
oom uu hnymich ëro man ie eu uu ikihäro
pork xuu poxt chexo ich chixeu heke ielyh
tau ioklate ata uu ñantu hnare pork os oteu
ich ielyh ohnomo daabo ielyhy tau uu ñantu
hnare, boxexta teku ich yhit xüraka ich toi
heke ielyh tau uu ñentu wahre, osahyrm iok
kuchap otíok ata uu pehe , otsyy oteu ich
chyhna oso, iok ielyh tau uu pehe nehe ich
otohna ielyh tau bien. Hn uu asukturi oiäha
uu beerzy. Otsyy xy hnakyrbo ör poso,
tymychära teu ich dyrohk xyp, xy odyrehe
waa yluuta ielyh apybityta, ich ie abich
tykyx, ich to hnos osahyrm oriök, man ele
ahlhna ich oteu, hn uu ylchyte os ielyh
oteupo xy eu uu ehet pixt hn moim waa
kolta, os xy hnakyrbo ör poso ich xix ie
ojahu datyk, hn uu wöho waa yterpyta po os
ie oriök pwelpe ojahu wyr pork otsyy xuu
los días contamos para él yo y mi mamá
porque es el único nieto que tiene después
que murió mi mamá ya soy mujer y tengo a
mis nietos y mis hijos. Mis abuelas y mi
mamá viene de otra parte con los
Ahnäpsyro detrás porque no dejan mi mamá
traen mucho carga y son mucho, nos cansa
a nosotros y nunca viajamos en barco
siempre a pie, pero desde la nueva
generación ya de los barcos, pero en
nuestra época no conocíamos barcos,
siempre caminamos por los caminos hasta
Fuerte Olimpo, nos quedamos unos días y
ya nos mudamos otra vez, mamá no se
quedaba en un solo lugar, cuando nos
quedábamos a la mitad del camino, les
damos de beber a nuestros animales, vaca,
caballo, ovejas, todos los animales buenos
que traemos en nuestra carga, hasta llegar
al otro lugar como antes los que vivían en el
monte les llamaban moro, y los que vivían
en el río keiuwo.
Después fuimos llegando a ese pueblo y
nos quedamos con ellos por mucho tiempo
hasta que mi mamá murió, pero antes no
podíamos vivir juntos porque somos de otro
clan y nunca vivimos en medio de los
blancos, porque traen los Ahnäpsyro, tiene
su por el monte por eso mantienen su
cultura y sus costumbres, pero ahora ya se
mezcla los paraguayos e indígenas, se
traen hijos de los blancos, pero en nuestra
época no había eso, por eso no sabemos
leer ni escribir porque siempre estamos en
el monte, no sabemos nada. Después que
murieron los abuelos, ya entraron con los
blancos ya saben todas las cosas, nuestros
hijos. Mi mamá no quiere que yo coma la
carne de ñandú, y los osos hormigueros, y
la tortuga, por que son comida de los
hombre, y los armadillos no pueden comer
porque pueden envejecer muy rápido y
también los barones, y yo no puedo comer
nada ni el chancho del monte, solo puedo
comer el lomito porque es una parte buena
y las otras partes del chancho del monte ,
las churas si uno come estas cosas, una
mujer puede tener problemas del embarazo,
también los huevos de los ñandú, si una
mujer come cada vez que nazca su primer
hijo se muere , por eso no como y las
anguilas también si las mujeres comen
owa ylaro chychyx hn uu wuetyta ytspo waa
yr yterpyta ich oo tyhmyr ich opoter ioklate,
hnok osahyrm iok late wyr kuxhäro, hn
alena ich Kole teche ich tienyh täkar, pork
waa chypyrcha os xix tienyh chykäha waa
dahta yhyx hnok uhe data kuchek kyke ich
tienyh masaha owuch heke uhe Kole
teechyke ich takyr, eseeke ich mama
xioköraha iok dere pork uhe yr kuchekyx ich
teet, pork waa tymychära uhe ie dyraha uu
teche os ich yrpe, man ele ahle uu boxexo
aahle ie odyraha hnonehrepe pork otsyy
oriök ehmiör ich ochyhmër ier duke ich ie
odeet hnanehrepe, oriök iex ojëet oriök
ihnere, titym olak waa pihyta to aseu
anühwo
pehnere
tykytyke
ich
nix
ahnymyräha uu mama ier, hnok tykytyke ich
ie Kole yre chyhne, pork iok iehe iok de
tokahi uu mama ör yre iex tëet uu ör ihnere,
man he tykyty ich ie datyk doi uu ör ihnere ,
man iex iok de hn iex takat waa pihyta par
he masaha iok ouhuch uhe deet hnanerehre
ylo oriök, uhe iet oro ihnere, uhe mama
märoni ich tëet pyhnere ich sehe ehech
tykymyp ich osahyrm iok tekxehe hnuta hn
oro poruwo otsyy os ierke ich os imyhy
delote hn chekxehe dakyrt uu mama uu imo
wyr uhe iex de oriök hn uhe ojytyke ich iuwyr
ie datyk masaha oriök ouwych ichy oia jör ie
ochixeu uu kabiuhwo ich otytÿr orohta
osahrak uu kabehet oteechäha dele ich
osepeza daabe ich waa jata tei örke ich ör ie
waa he sehmych ich hno techa deele ich
sahrak uu kabehet, ich öie hn wate täraka
ich chixeu uu yr bahat po, jata iió kite hn
pyrner lyxyr otsyy ie atyla, sehe dyktyla ich
chix data pa hn soly xylorz xy ekyta tahräk
owa per ie asselok, eseeke ich tei iok ich
tynkia ich ör hnepyta xuu poorz, ich otechym
iok hn kex tynsehe iok datykpo ich tyxeu
yrra ich teem teia poorz, ich temyke, ich ör
aila tokai uu yr kabahat, hn ich ióo late hno
ymnaap takahi ohwa po, ich tempo sehe
tokora ym ie äara ie äara iok, ich tyx iok
kabahat po ich ör iehrmyta tur poorz, hn soly
hn amo heke atylaka, ich osährak wychy
kabahat. Eseepkite ich oloter uhe odalihi uu
dukwer ich uhe ör maa ör huersa ich oserz,
hn oimyke ich oloter cheherra, hn oimyke ich
oloter uu hnoitrapo oxuu hnomere uhe
ochiuu ich ozaso hn oloter pehmo, oxiör
kurral hn iehwo ochypëesa ich depweke ich
siempre morirán los parientes, yo nunca
como hasta que se murieron se murieron
todos mi mamá y mi abuela no pudo comer
bien.
Dicen que hay otra comida beny, estos son
para hombre únicamente porque si una
mujer come esa mujer ya no es buena
nunca comen cosas que Ponen encimas de
las brasas, porque sino nunca tendrá
marido, todos nos prohíbe las comidas, pero
ahora ya la nueva generación ya comen
cualquiera, nunca una señorita come una
anguila y come todo, siempre debe comer
parte indicado del cuerpo, pero no comer
todo hasta la cola son de los hombres, estas
comidas nos prohibieron todos, no podemos
nada.
La cabeza de la vaca no se puede comer,
los que están adentro del hueso, porque le
dejará muy pronto vieja, ellos me retaban a
mi y los Ahnäpsyro que están en eltobwich,
después cuando mi abuela canta ya tengo
saber su canción porque el pajarito siempre
seguirá el paso de su madre, para que
cuando le suceda algo a mi madre yo podré
reemplazarle a mi madre de su canción
después mi madre me enseño su canción
porque dice que la mujer que no canta las
canciones de su madre es una muda. Como
las nuevas mujeres dicen que son olvidadas
de las canciones se sus orígenes porque ya
son de paraguayo, mezclan de los blancos,
ya no saben cantar, pero sin embargo
nosotros
estamos
todavía
estamos
cantando nuestra costumbre, yo le cuento a
mi hijo que guarde mis canciones para que
algún día si muera, tu puedas llevar
adelante nuestras canciones de mi y mi
abuela, como yo estoy vivo todavía yo
represento a mi madre y mi abuelo yo canto
sus canciones pero si yo muero las
canciones se van a terminar, por eso estoy
aconsejando a mi hija para que cante como
yo, que ocupe mi lugar, algún día si nos
llega morir ella ya sabrá todas las
canciones. Cuando llega que mi madre
muere yo casi me puse loca quería sacar mi
ropa, estire mi pelo y los otros me
detuvieron para que no suceda nada malo, y
cuando llega a morir un pariente losYxyro
poruwo dicen que lloran y no limpian las
lágrimas porque es su costumbre.
oloter kasta, ich oteie ëro, uhe ochixeu ich
polu, ich wate he teryhy deerz nehe ich chyx
polu ich otola, ich toho hnos ör armio hnos
de ieh uu orodate uu ylaro ich osarz par
otechym ör, ich uhe ochyhnaka ich otatym
ör uhe apybityta ielyh dyyrk hn dosdarak
pork ich pwel umo uu hnermych dich, os hn
apybityta ielyh depyrz os he sepyrz ich
chyhne dyt, syhne deiso ahni pos de xy
sepyrz, xuu dehle ierz, hn ielyh hnohna
nokyrt hn ielyh odiuhu delorza, uu kacique
oxutsorz ieh oie ör ehet osakat ör, ahni ie
potykyx xy jahna, os jelyh os depyrz, wyr he
osakat ör ielyh apybityta hnana dakar, os hn
ielyh apybityta do dohter uu hnakyrbich
kynëhet, diuhu uu hnakyrbich waa yrahtaka
hn xy wyr aabo ös dosulo, otsyy os
hnanyme xy os ihto os owa apybityta aknyr
waa ie bee waa hnakyrbich uhe yratax hn
be ormyhy waa, hn agör uhe os teie uhe
ochihna uu ör armio ich otatym ör nahu waa
daahr hnytyta os tata tare ich oxuu ebicha
oxuu toi os ëerno uhe otatym olak os hnoko
uhe erkylo ich ata uu lare, otsyy wyr ielyh os
ohnahmür atylo uhe os jaana os sakaha jëer
ahyr os tohnier os jaanaie ör iucha waa
hnanymcha pork os eiucha ich xy ochyhniër
uu Yxyro poruwo heke ode ich ielyh ojyta uu
dare os akaha waa tymychära waa he
abichyx hn amylo ie atym uhe on abich eix
chixeu jahta ie ulorzlo ich myhnühwo, pork
uhe ataka ich os chyhnie ich nix oii waa
oxohwa heke hn oriök apybityte ielyh ajyta
uu lare hn uu kuche hn ielyh ojahle uu
hnakyrbo kynaho ör ykyx, uu kacique tatym
oriök, ym ie etyhr owa kuchyt hn ie ahnaha
akyrt, hnooko amo uhe eierz ie enua hnooko
owa iuhu, ie abich de, ie anaha akyrt, ahni ie
abysaptyr xy ahno pork ie abich de ich
toñaha uhe eu, man ie ahna akyrt echaha
uhe owa polu, nehe owa kyrante owa
ymchar eiabe ie owa echetyt, hn xy yso uu
ei ahmür, uhe ich osyhne uhe olota ich
otatym oriök ich osakat ör heke oriök
apybityte ojirk ielyh ojiita uu kuche pork ie
ojäahmürpetyk hn ojytyla.
También las viejas preparan para que
veamos,tomó un caballo y esta todo en un
lugar y es un juego para que las ancianas
vea quien lo tiene fuerza de las mujeres,
nosotras hacemos una ronda y cuando uno
de los otras chicas le pincha, ya se prepara
para pelear y si vos llegas de alzar de arriba
a tu contrario tu serás la ganadora tu le
quitas el caballo, el caballo es como tu
novio, así uno me desafió a mi, y yo tenia
miedo porque es muy grande y mi abuela
me alentaba Para que no tenga miedo, solo
es un juego no es en serio, después ya no
tuve miedo le enfrente pero antes de
comenzar, ellos me dijeron que no me
enfureciera, pero cuando empezamos no se
que hice pero le gané, le agarré la cintura y
le alce arriba y mi abuela estaba contenta
ya lleve el caballo, después me desafió otra
vez pero le gane otra vez , ya no había
caso, yo me quedé con el caballo.
Después siguieron los juegos, jugaron con
una cuerda de soga, y estiran ambos el que
tiene más fuerza gana y el que se cae
pierde, cuando dejan este juego, hacen otro
se llama (Pemo) este juego se hace una
ronda grande y uno está afuera, dejaron
este y juegan el Karau, se agarran las
manos, están entre montones y no le deja
que le atrape el Karau porque sino se va a
quedar viudo. Después de jugar todo los
ancianos les enseña la disciplina de las
mujeres dice que una mujer nunca tiene
caminar con tristes, porque puede tener una
enfermedad muy grave, una mujer nunca
debe decir que ella esta mal, porque puede
enfermar a sus parientes, así dice los
cacique que están en medio de los jóvenes
y les da los consejos que la mujer aunque
pasa muy mal, no tiene comida pero igual
tiene que sonreír y una señorita no puede
conquistar a un hombreviviendado, o le
quita a su marido de otra y le deja a los hijos
que sufran, nunca le traicionen a su
hermana, porque todos somos hermanas,
las señoritas tienen que cuidarse muy bien,
no busquen un hombre que tiene esposa, y
tienen que quedar en un lugar, y la que es
muy chismosa se le mata, escuchen los que
les cuento para ustedes, porque si ustedes
les visita a otra persona puede contarle un
chisme, estas cosas nadie no les gusta,
tiene que contar cosas que traen alegría,
que puedan reírse, no hablar mal de otra
persona, por eso nunca contamos chismes,
y cuando vos estas con unamujerviviendada
tu no puedes decir que su marido esta con
otro, eso es muy feo porque trae problemas
hasta te podría matarte, y no persigas a otro
hombre y siempre tienen que peinarse, y
nunca digas que sos pobre, porque algún
día puede morir tu marido, aunque tengas
hambre tienes que sonreír, porque todavía
vives, tu esposo busca lo que comen y tus
hijos, y si llegas aviviendarte tienes que
amar a tu marido; estos cuentan después de
terminar los juegos que las señoritas no
pueden hacer estas cosas por eso nosotros
decimos los chismes porque prohíben.
CASSEDTE: N°10
Relator: Alejandro Garcia
Relato: Tata uhe yre xurakite
Yxyr Ahwoso
Uhe hn iok xakahr hn iok de pybylylyxyr ar,
ör waa pebylate otatym iok uhe ich oom
uhe ielyh boxexo tei dexybich par hno data
otsyy boxexo tei dexybo uhe öi ie, otsyy
boxex tei dexybichyke ich os chos ie, hn yre
ouchom ich xy uu iiso ör obylox depue uhe
iok hnakyrap kite, ich toko depio osak oriök
uu Ahnäpsyro osakat ör uu ylaro, otsyy ielyh
boxex tybich oiuch ehet uu weteräk uhe
tybich ich ahwo sehi uu deiso, otsyy boxex
ielyh dioos hnarata hn ielyh dioos waa data,
uu ylaro osakat oriök oxutsorz, depue uhe
iok hnakyrap iok ylaro hni ich tukunt hn
otatym iok heke ielyh tíoss pYxyrbo toköia ör
uu obio, xy takaxym ör, os oso yle oom chyx
uu tubuhu doruhu ielyh os abylox, otsyy
boxex aahle ihiök delora chyx abylox, ich os
aila, otsyy wychy uhe osakar xy ihiök delora
hn chios dexybo ich iex pylich chyr arz
hnymo, ie os nahmür uu boxex hnakyrbich
uhe ylorax, heke uu ylaro osakat iok
oxutsorz uhe iok detobwich iok weteräk
oxutsorz otatym iok uu kuche ieh os uu
Traducción Español
Cuando yo era niño yo vivía con mi padre y
mi abuela me contaba historia que son muy
buenas y que me servirá. Dicen que nunca
un joven obliga a su compañero para jugar,
porque si hace así es para traer problemas,
ellos están bien pero sus parientes se
matan el uno con el otro. Después cuando
yo ya era hombre me contaron de los
Ahnäpsyro, los viejos me aconsejan, dicen
que un joven nunca tiene que gritar dentro
de la comunidad, porque pueden tener
problemas y pueden enfermar a sus
parientes, porque es sagrado. El joven
nunca tiene que retar a su madre y le
molesta a sumujer, los ancianos nos
aconsejan así. Cuando yo era hombre yo
escuchaba todo lo que me decían, por eso
yo nunca tengo problema con mis
hermanos, cuando trabajamos yo le ayudo
porque cuando uno ayuda a los demás
siempre hay comida para voz y nunca te
enfermas, los jóvenes nunca se pongan
furioso, porque si se pone furioso siempre
Ahnäpsyro otsyy xy tära waa ychata kite, hn
tymychära kime uhe olota nehe ich ochyx
ychatyta hni hn oho hn olota hn ychata
sobyroho örni hn Ahnápsÿro tokolyhy waa
ychatyta, depwe nehe ich osdeio kite ich
Ahnäpsyro ich tuur, otsyy tymychära yhytyx
ytetak hn amo wate os, eihyt hnyrke hn soly
hno xy ierz, xy ierz hnat lyta, iata taacha ich
iata hno nehe ich otöhwa waa tymychära,
ieh boxex uhe data sekuer ich xix tÿr,
chytsër waa ychakalara hn sekuer ich tÿrke,
ich Ahnápsÿro xieruke, iehy wyr teu oso ich
tola ör hel hnok tata iok hn uu pihyt hn
ohnyno oriöke, hn ese soly kyx he
hnakyrbich ochihi mechym dyke boxex, ich
belylo uu hnakyrbo ohwa örlo, otsyy hn oi uu
hnakyrbo otöhwa ör ochybyte örtobwich,
Ahnápsÿro ich im uu tymychäraYxyr, ich
otöhwa uu hnakyrbo ochicheu ör ochi
örweteräk uu hnakyrbo ör deio ochybyte
örtobwich, otsyy nehe uu hnakyrbo iehwo
omo uu ie sol hnoko os tata nehe hn ochyne
wyr tymychära ochyne ör toho, hn eseeni
ich aahlo otaro, hn eseeni ich wyr
Ahnäpsyro pixo, Ahnäpsyro pixo ör uu Yxyro
aahlo pork ich ochyne uu hnerete, otsyy
somata juhwo kite chinsehe yr waa yrpylta
otsyy hn ochuku nehe ich ochyx, otsyy he
abich dykäha uut hn tytyräha dabich, de
eseeni ich aahlo otära soly namyhy tukul iok
ich ie oterlo iok ich eiulo iok pykaabo ich
oxiör dyt aal, pork ich wat xiör örpo asa
erpylta, otsyy doorz poorz kututeu ich omo,
otsyy ie datyk doi soly mechym hnaka yluuta
tatym uu dabich soly uhe oduhu iok ich aseu
uu pychukut ich chiei wate iok, otsyy ese ich
ohno oi oota hn ochyrok uu konsaho, sol kyx
eiat teche ioch soly iok konsaho dich ich
iabo ohno ich ochexo ie otata datyk depue
ich chyx uu konsehet pixt ich hno ese hn
chynsehe yre waa chypyrcha hn täachaka
ich tata osdeio hn tatym ör, os omo uu dech
os atym ech par tatym oriök wyxyr, ese hn
umo uu dech soly dihla, ich aseu uu doxyhio
deio wap hn titym ör kucheke ich ör yle
tokole hn ör dykype ieno hn soly dix
wahacha dytyke, hn waa iok chypyrcha iehe
dyt, ich chykäha dyt ehet ich soly aseu,
aseu por eiket doter ich ie os odixpe, otsyy
esee hn soly ich tiei dyt pytike soly ich aseu
doxio deio hn iukulo, hn soly meni ojixeu
purz ihaabo os ese hn ohno ich ie ode dehet
se van a enfermar, por eso no le gusta que
los jóvenes se pongan así, por eso los
ancianos me aconsejaban a mí y me
cuentan las cosas en el lugar sagrado.
Los Ahnäpsyro dicen que vinieron por
unychato como una sandía, y por causa de
la mujer soltera, por cabezuda, ellos jugaron
la sandía, y esta se convirtió en seres
míticos, después de mucho tiempo los seres
míticos ya actúan después de un largo
tiempo, hasta que un día una de las mujeres
que estaba con ellos, su hijo estaba llorando
y le llamarön para dar de mamar, pero no
quiso ir y le mandaron para que le traigan al
niño, después el niño orinó y los seres
míticos estaban rodeado por el niño como
ella tenia miedo, después los seres míticos
se dieron cuentan y le dijeron que le traiga a
todos los hombres altobwich, las mujeres le
agarraron a sus maridos para weteräk,
cuando ya se llevaron bien con los hombres
y los Ahnäpsyro ya pensaron de eliminar a
las mujeres por no contar la verdad a los
otras.
Después los Yxyro le mataron a todas las
mujeres y todos son Ahnäpsyro y los Yxyro,
ya no hay mujeres, dice que una de las
mujeres se escapó de los hombres, y esta
mujer, se convirtió en una venado y sé fue,
pero los hombres la buscaron hasta que le
encontraron, su marido le encontró y le dijo
si me mata tienes que llevar mi carne para
que yo reviba a todos las mujeres otra vez,
después ella le llamó a su marido, súbete
junto a mi, ella estaba arriba de un árbol
largo, después ellos le mataron, pero antes
tuvieron relaciones sexuales para que todos
ellos puedan revivir las otras mujeres y
después le mataron, pero ella le dijo a su
marido para que le agarre su ombligo, para
que yo vuelva a ser la misma como antes,
después ellos llevaron los trozos y le
dejaron en susviviendas y fueron en el río
para buscar pescado, estuvieron hasta la
tarde y le mandaron a los konsaho para que
controlen si ya regresaron, pero nadie pudo
llegar, después se acordaron de un konsaho
y este se convirtió en un pajarito y se fue en
la comunidad y encontró a la gente que ya
estaban todos otra vez en el lugar y el
konsaho retornó al lugar de los otros
compañeros en el río y cuando llegó se
pehet ich pepyta xuu poorz, ich wyr chier
wyr ör to uu ör aabo hn ör yle, to otsyy ese
ich wyr uu Ahnapsyr pixo , uhe tymychära
ochixni, otsyy heKarcha Bahlut hn waa
moiëhne os xy oloteryhy
ich oxurehe
wahacha moïehne hn waa peikata uhe
oteche ich chyraha catorce, otsyy cada
Ahnäpsyro dale ich chexy os nehe ich chyne
wyr daabo, otsyy Yxyr poorz otyk oi monte
os he ielyh dakat uu deihyt, ich otsyy
Ahnápsÿro
iehwo
dekite
jörono,
otsyyWakäkä,
otsyy
ochybyteweteräk
örtobwich ör osier os hn uuweteräk chepyxo
ode os uhe oxym ör dabyso ich ochyra
dasykyta hnymich ich oxym wyr Ahnäpsyro
ich oiet dukuhla, otsyy eseeni hn uu
Ahnäpsyro ich teu uu boxex ich dech ierz
uutobwich nehe ich yle, wysyk, wysyk hn yle
koos, sehi ich yrahta sol hnaapo ich soly xy
tokomo, yrahta soly hnaapo ich soly xy
tokomo ich kurdich, pork dyhlak hna xy tíos,
wychy takat, ich yrahta chyrak wychy dabich
uhe ich ele koos, otsyy xy sorz, ich nehe ich
iuhwe ich Exynwyhÿrta chyrok wychy dabich
uku Yxyr soly he he iapaha ehna wyr orpyt,
ich uu Yxyr lyxyr ich ihyt imo sehi, sol he
iapa ehna wyr ör pypyt, hn soly hno iok tuuh
ör ich ie takaha ich öie pïer eiok iho oju örke
ich ie ojuko ich öie oriök ner,, ese hn waa ör
data tatym ör waa Exynwyhÿrta soly ma iuko
uu aabo ohnoxy wahacha ich hno sakaha
ormyt uut soly ma erëet titym owa os kelhe
sehe oduhu ich dyxaxÿro tokolyhy ich ie
datyk duhu, os ese, ich he techym uu dabich
ich dosulaap uu Yxyrpixt ich kex dosulaap
uu ie uu deihyt, otsyy eseeke hn soly erëet
titym ohwa, soly ma boi wyr cal hnomyra ich
Yxyr hnopa, ich Ahnäpsyr sohmyra ich Yxyr
hnomyra ieh uu Ahnäpsyro, os xy sakar uu
ospybo ich
soly dich ich chyraha, hn
techym uu hosyt ich soly ynermityt de
wahacha, ich yly tära pyt, xuu dera tära ich
whueta ierz ich uu Yxyr chixdabe kelhe
hnaho ahwo, per ich waa wuehtyta ich wate
yr iehra ahna wuehtyta de otsyy osyptierak
chykäha pörit xuu deiora ierz ich semych kai
tära hnorich ches pet, ieh os xy xiero
pemunta deiora, ich sahuwe ie odyrehpe kal
osyptiere chykäha ich sol piau ich kai, ich
Yxyro ochyx dabe kelhe tära ahwo xy delyke
diora. Eseeni hn Exynwyhÿrta sol bu
hnamyhy uu eiok iho uhe asyr ñehno hn
quedó muy callado y los hombres estaban
muy desesperado querían saber que estaba
sucediendo, y le dijeron a su padre para que
el joven konsaho le diga a su padre en voz
baja, dicen quetomó todos los pescados
lindos, después le contaré algo, cuando su
padretomó todo y dijo yo me fui, le mande a
mi pajarito en la aldea y las mujeres querían
agarrar pero no pudieron todos regresaron y
nos fuimos a la comunidad ya estaban todos
de vuelta, y lamentaron por no llevar
mucho, y se fueron, y cuando estaban por la
mitad del camino escucharon los gritos de
su familia, y todos volvieron con sus familias
los mismos, después se terminó esta
historia de los Ahnäpsyro. Dicen queKarcha
Bahlut y moiëhne cuando se van pisan un
tronco y le tira hasta allá moiëhne y le canta
los ruidos del porongo llega hastaKarcha
Bahlut, un Yxyr no se si nunca le aconseja a
su hijo, porque hay Ahnäpsyro que son
bueno y hay otro que son malo, y los malos
son los Wakäkä, dicen que mandaron al
Tobwich dos jóvenes paraweteräk y hay
jóvenesweteräk que es muy profesional,
como losweteräk dicen que nunca comen
todo su comida siempre tiene que dar los
restos a los seres para que pueda salir de la
ronda, pero este joven no hizo como los
otros por eso los Wakäkä le comieron a él y
su padre lloraba en el Tobwich y su cara
estaba muy mal y negra, el se fue en
suvivienda y la mujer le pregunto que le
paso su cara y él le dijo hoy a la noche me
dormí muy tarde por cuidar a nuestro hijo,
no quiere contarle a su mujer, después paso
los días, siempre lloraba como este Yxyr es
el esposo de Exynwyhÿrta, Exynwyhÿrta le
compadeció le entregó para que mate a
todos los Ahnäpsyro y Exynwyhÿrta dijo ya
mataste a nuestro hijo, y el dijo que no, que
cuando nosotros matamos ellos no mueren
y siguen detrás de nosotros. Después la
madre de los seres míticos Exynwyhÿrta dijo
vamos conmigo te voy a contar el secreto
de nosotros en el monte, pero dice que
cuando escuchó que quieren matarle se
convirtió en moscas y nadie no pudo
matarle a ella, después ella miró a su
marido que estaba llorando por la muerte de
su hijo, ella escuchó bien, quiero que lleve
un ser mítico y un Yxyr, tiene que ser dos a
aseu yhnermito cal uno ich oduhu, otsyy
ochexyke ich ochyne uu depio wyxyr, ich
nioxyp, os ka Ahnäpsyr ich we uu oiuhwo
wahachaka, wuho keimo, Exynwyhÿrta
täachaka ich soly pyly tära piho ör pyt hn
soly ich aam uhe ulorz, eseeni waa ör
bahluta soly ich iuhlo dale xylorz to, xy kal
uno xy ïohk,
kytymyret, xy duhu uu
kytymyret Poxaräho, ich xy duhu Poxaräho
hnamoko, os xy waa ör bahluta waa pihsee
ich hno ör ysorz nat ohnoi uu Ahnäpsyr
wyxyr ochexyke ich nihioxyp pork ich
ochyraha uu torit, eseeni hn Exynwyhÿrta
chesdelo, otsyy chesdelo soly ich iuhwyr ïaa
uu Hnemür os xy kytyrmyret ii, otsyy
kytyrmyret iel xy tixeu uu axtur, hn soly nap
ierz nehe ich nap do, nehe ich hno chyx
wahachaka ich ahni chiure uu kytymyret
nYxyr ich ie pwel dixeu pe uu axtor chixeu
ich iei, chixeu ich iei, otsyy he dix catorce ich
tära karchata, ahni soly dechy pata, hn soly
Yxyryk ierz sëhi hn duhu, sehe par duhu ich
hnoko ich hn ohnoota ehet ihaap, eseeke
ich hno hn ör ahwoso myhnühwo uu
Ahnäpsyr, soly he bonehe xy ohwa
hnomyrtehe, soly ich eraha ich he takale uu
ohno ich paabo ör oilyhy iok, soly man owa
pata he uhe eimei iok uhe etylo ich olak
hnomyro otoi hnakyrbitak o apybityta, heke
aalhna, heke okehmyna ich oim pork ich
maldeci ör uu Ahnäpsyro poruwo wyxyr waa
historia heke Yxyro oimni, per ele aalhna ich
oxiör hn osohwa uu boxexo aahlo uu ör
yluu, waa yrara uhe oimni, ese ich oim ich
iurrz, xy otyhmia, hnamoko kytumyraho
tahor, to ich xy otyhmia.
Ich terz uhe Yxyro otymehi uhe opypora tía
ich deiktío silencio, os hno debylybyta
hnona pork opyporo uhe tía ich ahni poito
otía , ich xix otokole, wata otsyy debylybyta
ich wap ochybyte ioktobwich hni uu Yxyr
poruwo osak iok, otsyyweteräk ielyh teu
wuiete pork jarz, wyrso, hn ielyh teu uu
keieta hn ielyh olo uu santii, ielyh oteu uu
wöho ëro ielyh otak uu dyhlich, os
hnakyrbityt tak uu dyhlich ich pylha dale
ches uruhwa pork takyhy dyhlich ñoronak,
hn os he ielyh wueted tybich uu dyt
ehet,weteräk tak ich chynkia wahacha ie
hnykia uu deisope otöhwa ör poso ich
ochybyte wahacha tobwich , ich xy wuetët
nYxyr takyhy wahacha ochiu xyp ör ybe hn
dos, estos Ahnäpsyro sabían todo cuando
miran el árbol, ya sabe que tiene miel
adentro, mira los agujeros y sabe que hay
una tortuga adentro, ellos tienen ojos muy
fuerte ellos gritan muy fuerte y el Yxyr se
asusta piensa que él grita por su boca, pero
no es así su rodilla lo grita y le mata a los
pájaros o a cualquier animal, en un solo
grito le mata y son mucho losYxyro que no
saben porque ellos, los Ahnäpsyro tienen
plumas en su rodilla, se cubren y cada
pájaro que pasa por arriba de ellos dan un
grito, y se cae el pájaro cuando laMadre
creadora Exynwyhÿrta le contó los secretos
y se fueron al monte, un ser mítico y un Yxyr
le mataron todo cuando ellos regresaron, los
Ahnäpsyro ya no regresaron porque ya
estaban muertos, después Exynwyhÿrta dijo
yo ya desconozco la cantidad de mis hijos,
ya falta mucho, pero tenemos que salir para
cumplir la regla, después ella le explicó que
clan tiene que llevar en cada Ahnäpsyr, el
que tiene que llevar se responsabiliza de su
presencia y así llegaron a un acuerdo y le
mataron a todos los Ahnäpsyro, pero uno se
escapó de un Yxyr el Nehmür, el tenía que
atrapar con la ayuda de una cuerda y el
quería que alcance al Nehmür, y estaba
rodeado por la arra, después ya quería
agarrar, y ya no pudo y el se fue al otro lado
del río enKarcha Bahlut, y le tiró un caracol
y se escapó, como antes el río era muy
pequeño por eso el ser mítico paso al otro
lado. El Yxyr se enojó y le dijo una palabra
que no le gusto Nehmür, dijo el Yxyr, yo no
estoy solo tengo mucho compañero que me
están esperando Por toda parte del mundo,
pero en cambio a voz, si ustedes hacen mal
a nosotros siempre deberán morir, cada vez
que hacen algo malo las cosas de los
Ahnäpsyro, del rostro de los Ahnäpsyro.
Así dijo el Nehmür al Yxyr no le pongan
grasa a su comida sin nada ni carne, dos
cucharas ya se prohíbe, también les dice a
los weteräk que no debe poner la mano en
la olla para sacar su comida, eso esta mal,
significa que algún día si se pelea con los
enemigos le van a cortar su mano, porque
puso su mano en la olla.
Losweteräk no pueden comer asado de
vaca, no pueden comer nunca, tampoco le
da de comer la grasa, ellos nunca comen
otormyhy uu marmych wyr ich hn tía uu
detybe, ochymchaha ör paspar uu wyrt
ochiuwa ör aarz, ese dyhyrbytyke ich
ochurxür wuetenYxyr dyhyrbyt ich hno
chypëesa dyt, he tre o cuatro wuelta ich
tongea ich ijëera oriök uhe os ich ör antigo,
otsyy hn toro dabytyk, hn to dilehet, ich chyx
ysorz oie ner nehe ich aahlna ich ochym, hn
ie ochymchaha hnechytykpe xy poro opos
porap he kuxër otier ich osarhym, otsyy
ieweteräkyt tei pyramyt ehet, pork he uu tei
uu pyramyt ehet ich dihiptyk oteie ich
chekxehe hnamta os he dihiptyk dasyr ör
ochyke ich xy oiho waa mata pork xy tei
pyramyt ehet, ielyhweteräk teu ör wanSÿro,
uu wöho ëro uhe osanys uhe marö os
asado, ielyhweteräk oteu hn ielyh odosym ör
hn oteu uu nechyx we os kyrasa ielyh oteu
uuweteräk, ochym ör awyt pykaap, ich
aldoce ich oxuu oiehe pykaap, oxuu sakaha
dukuhla de waa data hn dech ie oduhu
dakaha ör ahyrpe, ich ochym oposo pykaak
hn uu awyt oxuu pykaap, xy chypëesa dyt
he deech ierz otierz ich oxuu ie po ich
sahkyr, ich jylkaa ich oxuu tysoho niokyt ani
kyys, eseeke ich uu iso ochybyte ochehet
par omuhu ör hnaryre, hn eie sol huta ich
hnopo he semana arri ich oduhu chypëesa
dytpe oxuu tysoho niokyt ochymchaha
yxuhwo ich xy dechy nihiör datyk ich xy uu
iso otybeei oxym oposo pykaabo pork
weteräk, ielyh oduhu otak hn oduhu ör yhe
ñeno, oxuu otak pykaabo hekeweteräk os
datkar hnakyrbitak ochyno ielyh hnymsyr ie
uhe ochypa ich hno uuxy, wychy otsyy
datkar hnynxuku xuu wuelyh wyrh os
hnakyrbite pork iekyh tubuhu uu hnechylo
ielyh otío uu wöho ëro esuhu teu uu dabyso
xy darkachabo pylio wyxyr xuu walyh, heke
os sarrz ör kuche hnoni chesdelo uu Yxyro
ochyne uu iho wixhni hnoni ñera uu deiho
hn sahyr ör uu Yxyro ochyne uu hiho hn
sahyr hn sahyr ör soly he etylo iok emehi iok
ich atylo kal uu atokolylo eihlo uu satyke ich
olak iehwo otoi ör osierz, olak arihna tohwa
atylo pork xy emehi iok, hn boxex ie dyxeu
hna pakylio ich yrle hnymich sahuwe pork
nihiörpe uu ör ahwoso ich chykei uu Yxyro
poruwo ör ahwoso hn ör akylio pork huta
debich ie nihiör uhe otatympe.
Uhe iok hnakyrapni ich toko iok uu pybyly xy
xiokoräha iok uu obio yluu ese ich tiör uhe
estas comidas, cuando se para, se para
como alas para descansar un poco y le da
un poco de agua y le deja para descansar y
no le deja que los padres se le acerque,
después a la tarde ya le llevan para bañar
en el río, aunque haga frío, después los
parientes le prepara un lugar para que él
duerma con sus compañeros, se levantan
muy temprano para irse otra vez, como dos
semanas se bañan para poner sus ropas y
el ya no puede hacer nada, tiene que estar
ahí nomás sin trabaja, su pariente le dan de
comer poco, porque losweteräk no pueden
comer mucho, se dice dolkar, el joven que
come su comida blanco que no tenga
condimentos para que cuando se enferme
pueda resistir a la enfermedad y no le pueda
hacer nada, por eso los ancianos no quieren
que comamos estas comidas porque somos
jóvenes, Exynwyhÿrta dijo y son sus
consejos, cuando se fueron enojados con
losYxyro, porque ellos le mataron todos a
los hijos de Exynwyhÿrta, y le maldijo a
losYxyro digo si ustedes le hacen mal a
nosotros cuando se culminan tiene morir
dos, uno muere porque hizo mal a nosotros
y tiene que cumplir mis consejo, si no
cumplen rápido se morirá porque se olvida
de mi palabra y las palabras de los ancianos
y hacen lo que dicen los consejos, ellos le
maldijeron a losYxyro, por eso losYxyro le
dejaron estas cosas, pero lo hicieron otra
vez para mostrar a los jóvenes nuevos la
historia de nuestros ancestros, cuando
terminó ellos ocuparon los lugares, después
losYxyro le siguieron a los Ahnäpsyro pero
ya eran los verdaderos y cuando gritó la
Hopyporra ya todo estaba muy silencio
porque en general cuando la Hopyporra si
o si tiene quedar aunque ladra los perros
igual tiene que estar en el Debylybyta
porque forma un grupo para los Ahnäpsyro,
primero me llevaron al Tobwich para prestar
servicio en el monte, los ancianos me
aconsejan y me dicen que un weteräk no
puede comer venado porque tiene su color
rojo y tiene mancha en el cuerpo, también
no puede comer galleta ni sandía, y carne
de vaca, no puede comer a la noche porque
puede tener dolor de muela, por eso se
prohíbe a laweteräk que coman estas,
elweteräk no puede gritar dentro de la
xutsorz iiho dolise, iiho pyt ich xy atokolo
pyt, imyke ich xy tíokoräha iok dolice wyr
obio, tykyraha wyr uhe ochihikni ich
xiokoräha iok uhe os teha, ojiuhu ary ym
yluuta ysorz, ich tykyrahani ich xiokoräha iok
uu nekyne, ich tokonaha harre xuu toköia
yre oñyraha uu poorz wutu oñyraha, hn
oiero uu wei tatym iok waa yluuta aña
tanymyke typaaxo uu kenena takali uu wei
ich oiuko po, hn ojio uu kurral dyhyrbytyke
ich oiukopo, hn uhe oiuta waa domingo ym
pihyte dyhyrbyt hn iuku jybe porrz, ich
xiokoräho iok uhe ospybo uhe os oi, hn
hnoko ie eraha wyrr hne hn ei eku ich erahta
amyr hn eiho oierz ym uu owa wytok uu obio
hn eiho uu chukwi uu hnanyro uu yrmych,
uu ospybo hn ynporz, ich xy anaho uhe
tykyraha ni ich día toi, hn uhe día toni ym
pihyte ich owa hnakyrap ia ich eraha obio
yluu, ahni emsyr xy bei uu obio he abyro
elo, obio he eihnymyr nehe ich xy oierz,
pork ich abyr elo ie aseu obiope ich amo nat
dech de pörit pihyte uhu owa wytok alyptehe
hnymo hnok eihnymo ïenio oierz nehe, ext
eikera nehe, pihyte ielyh os duhu waa
tymychära ielyh os duhu eich ohnooko eieku
ich ienak duhu dele hnana owa hn ahmur
dylt iet ich xy ahna ñura, ielyh os poter waa
tymychära uhe naha kuchyt ich hni recién
hn ielyh os dios uu darrt, hn ich jakaha xyp
ele aahlna hn porroxt ahwoso xutsorz, día
xutsorz ym ahakör uhe titym owa he kuchëk
dytak iok ich eraha xyp uu obio, eseeke ich
ie eihnymo ör ahmyrpe, ich erahaxyp obio
uu yrich tybi owa ich eraha uu obio pork ich
tíokoräha owa hna ich hno eraha xyp anaha
poikynak owa yrich tybii owa ich erahaxyp,
ich otsahmür uu obioko ich erahta iïa
bortyso hn tak pihyt ie alei obio, aseu
yhybiita ahna hnekyne ke eihapti ör kyrante
ich ör ouchom pork ich owa wytok pihyte ie
uhu dahlo souhwe owa pork otsyy deech
iuhwa ich aat doso ich wyr ich akylio
xiokoräha iok uu kuchyt uhe ich oom tatym
iok dii tona ich tykyraha obio, pihyt ie uu
dahlo souhwa pork uhe os dalo iuwe owa
ich aay doso, ich wyr yr akylio xiokoräha iok
uu obio hn tatym iok uhe ich oom, tatym iok
dii tona ich tykyraha kuxhäro hn uu obio hn
takahi pyrahtana ielyh tíos pyhrata ich pihe
ör kyrante kontoo uu hnanyme iex iok wytok
ich tyrmsyrpe uhe yrreh ahakör ich tiör iex
comunidad y no puede comer delante de
sus padres, tienen que comer solo y mirar al
monte.
El wuetër (joven iniciado) se saca todo su
ropa para pintarse con el color preferido
rojo, y se ponen las faldas emplumadas,
pone en su cabeza un paspar rojo y se
ponen aro, y de mañanita se fueron para dar
vuelta por la comunidad como tres o cuatro
vueltas y descansan, le acompañan
losweteräks más antiguos, para que no
puedan comer porque habrá vigilia y
siempre hacían así, siguen hasta las nueve
y le dan de comer un poquito, no dejes que
el sol te gane porque o sino vas a tener un
dolor de cuerpo, estos son los consejos que
me enseñaron las cosas buena, después
que murió mi padre ya sabia todo, el me
enseño todo, todos los trabajos que hizo ya
guardo en mi mente, todo lo que me
enseñó, nunca le reté a mi mujer hasta que
mis hijos y mis nietos están todos grandes y
yo estoy trabajando todavía nunca me
canso de los trabajos, cuando un patrón me
da un trabajo, siempre cumplo las ordenes
que me dan y hago cualquier trabajo que
ellos me piden, como en estos años ya no
usan más los carros con buey ya todos usan
maquinarias para los trabajos, pero todavía
yo se montar caballo y se hacer alambrado
y los corrales para la vaca, mi padre me
enseñó todo y yo aprendí por medio de él y
hasta hoy me aprecia mi patrón y los otros
me envidian, porque el patrón me llama
siempre y a los otros no, porque soy muy
bueno con los trabajos, por eso el patrón
siempre me llama porque soy muy
cumplido, por eso yo les cuento a mis hijos
si trabajas, y compras tus cosas, eso no es
para mi, es para tus hijos cuando sean
grande ya sabrán de todo, cuando yo
muera, yo nunca me pongo de mal humor
cuando trabajo, aunque estoy cansado los
patrones me quieren, Cuando yo salgo de
mivivienda los patrones sacan mi nombre
como si fuera como ellos, porque ellos me
quieren y ya estoy viejo y estoy trabajando
todavía me llama y yo obedezco.
Cuando yo era joven acompañaba siempre
a mi Padre, el me enseña los trabajos como
se hacen, yo hago lo que él me dice y me
enseña, el corta los árboles grandes y yo le
tokohlo uu poorz wutu hn iex tokonaha
hnekyne per xy iok nihiök ie hnekyn, ahora
xy pur kyskaho paho uhe wyr tykyraha toho,
hn tokohlo poorz wutuu tiör ahnamyro par
wöho sakaha ehet uhe os hnoksynak uhe
ochymchehe wöho uhe märo otsyy corral,
pork dii xiokoräha iok hn iok ihaap ich
tykybe uhe oxiör heke erze iex tiör, yrich
tybii uu pYxyrbo ich xix takaha, heke Yxyro
ie ochyx bahymich uhe yrich xuu dale sahna
owa pork asykyta iei hnymich yrich sahmür
owa, ich otsyy wychy ie techym oriök pe xy
techym wychy xuu hnomyra xyp yrich umo
ör ym ich wytokpa heke tahmür, heke titym
uu pihyt ahora ich yratax hn ihaabox, to
pihyte enxii owa he owa nehe asuhäro
kyhnïanehe ie par iok petyk ich par uu eiho,
uu uhe ich ör kyrante ich pork ör yre hn owa,
he kuchek dytak iok ich owa wytok ia hn
eraha kuche yluu, yre odypua ele osdyke ich
eraha ia, heke erze tiör ich yre otsahmür iok
ielyh tokon pylorro uu yre uhe ochyp iok
ahni tyrmsyr xy takaha yre sahmür iok,
tykytole wahacha oriök ihiuch Baia ich ochiu
pich ich xy iok yso uu yre komohabo, pork
otsahmür uu pukurbo otsahmür uhe pely yry
.
Ich iok ylaro per iex iok uroh, otybii iok ich
tiör.
Relator: Victorina Tomïarä (Video 1990-91)
Relato: Tata yr ahwoso
Yxyr Ahwoso
Ym ich iok aila uhe takaha takahi pork tuu
pastor techäha iok , par tuu iok sano ich
debalde uhe tíadyke ich ie dotore ohninem
xyp ioklatepe, iok ie iok olpe xy iok permo
uhe iok apybityta, ielyh iok permo uhe iok
apybityta ielyh iok permo hn iok ielyh
takabuhu, ich dechole ich takabuhu bruno
ekuta pyte nix iok tohwe, ich iok sanoni xy
tyx ehmiör ör ybio, wahacha San Carlo xy
takakyhy iok tohwe titym pihyta, Yxyr
ahwoso tykyraha per xy ie iok pwelpe ich
hnap iok sano hn tipuhut, ich tipuhut ich
ayudo para que me enseñe, cuando él deja
de cortar yo sigo cortando y cuando ya
sabia cortar los árboles yo practique más de
cortar tejas, me enseñaba como cortar y
cuando ya podía cortar me enseñó como
subir a un carro con buey, le acompañaba a
él para saber, cargamos los troncos dentro
del carro y el muestra y me enseña, yo saco
los bueyes y le llevo a la sombra; nos
fuimos para hacer el corral, después desde
muy temprano fuimos otra vez un día
domingo para ver los árboles para ver si hay
un poco de miel, mi padre me dijo quiero
que aprendas todo mi hijo, porque si uno
llega a saber de todas cosas, no tendrás
hambre, tumujer ,ni tus hijos porque ya
sabrás trabajar y tienes que aprender a
sobrevivir solo estos lo que yo aprendí de
Padre, y mi Padre antes de morir me dijo:
ahora que ya eres hombre mi hijo ya sabes
todos los trabajos, aun cuando estas
cansado no debes abandonar tu trabajo,
para poder mantener a tu familia no pienses
en quedarte sin trabajo y te duermas muy
tarde, porque o si no tus hijos pueden llorar
de hambre, mi hijo siempre tienes que estar
muy fuerte para con los trabajos, si tu
piensas juntarte con una mujer no le retes, y
nunca le pegues a las mujeres, porque
algún día lo necesitarás, y así también dice
la palabra de Dios, cuando te llaman para
trabajar tienes que obedecer a los patrones
que te dan trabajo, así cuando yo muera ya
sabrás todo, y tus hijos no pasarán hambre
Traducción Español
Dicen que ella estaba contenta para pedirle
al pastor que ore por ella, para que se cure,
yo estaba en un hospital de balde y me
curaba
los
Doctores
me
daban
medicamentos, y yo estaba muy flaca pero
no era así, yo estaba enferma cuando era
joven, y cuando salí de aquí me fui en
lavivienda de Bruno por que yo era inútil;
soy trabajadora, cuando estuve en San
Carlos yo trabajaba con los paraguayos,
compraba galleta y le digo a mi hija yo sé
mucho de la cultura, pero no puedo contar y
pehet dotuu, ich iok doso, nap iok sano no puedo hablar, porque estoy enferma
nehe hn tita cualquiera.
todavía cuando esté bien los contaré.
Relator: Faustino Rojas (Video 1990-91)
Relato: Tata deluhu
Yxyr Ahwoso
Iok hnakyrbitak kite ich iok konsaho ata aura
ich ymatak per iex tykeche ma, ich iok
konsaho dich ie talok diilype ie tykiei datyk
heke tykeche ich ie tykpiim datyk, tienyh
tykeche pork ich iok konsaho ymatak heke
tykeche deiktío ich eihnapso ör aila deiktío
par tykeche nos asíur otechym iok ich aila,
olak ochylo ich amsaha pihiuch ehet, heke
tykeche, ich chun Yxyr ahwoso, hn teche ym
duku iok takächa tokonäha porrzebicha, hn
duku tokoïa uu dosaSÿro deio uu tormenta
ich tutÿr dyke par chykëhe dyke.
Traducción Español
Yo cuando era joven yo era un chamán, y
ahora soy viejo pero sigo siendo un
chamán, ahora soy más fuerte que antes,
ahora ya no tengo vergüenza a nadie
porque soy un chamán viejo, por eso
cuando canto a mis paisanos están muy
contentos y cuando canto los hijos de la
lluvia están escuchando, lo que canto en la
tierra y hasta manda a las enfermedades y
yo estoy muy contento que vinieron a visitar
a mivivienda, por eso canto para ustedes;
canto una canción y dijo que viajaba con las
estrellas en el lucero, y el otro cuando
desvía la tormenta a otro lado.
CASSEDTE N° 12
Relator: Pablo Romero (Video 1990-91)
Relato: Tata yr Ahwoso
Yxyr Ahwoso
Iok Yxyr ybytós iok xurani ese Baia Negra
San Ramo iok xurani, uu ait 1938, junio 29
hn ele ich iok 52 año hn ich takaha par 53
uhe iok 20 año ni ich iok piensa par tipeku
depwe uhe takaiäha pyhräta ahyrni nehe ich
oriök ihox uhe oriök ihox hna, to kex
yhnäapo uhe iok hnakyrap hn pyrähta
tymychära, iok piensa uhe, to da osdii iok ör
bahluwa par tybybeei ör pYxyrbo uhe os
chyraha kuche imo ieh oro ulu de iok
tymyraha, hn tykyraha kuche imo hn uhe
tokosyr uhe pyxaap hn uu pyhnapse tahmür
ör hn tahmür uhe tycheu uhe kuche nos
tahmür ör tykyrehe yrmako hn sehe tu
odyraha uu kuche, hn uhe deparke sehe tuu
chyhy ör arto, ie uhe tycheu hn tarhäk ich ie
ylorz pe per pykturo, puh dosuhla uhe marö
ysie, tahmür to nos ör ysie tahmüro uu ylaro
wyr uhe ochybyt iok Tobwich hni par xiör iok
peiuwo xy yso waa marö ör cuartel oierpe
ese Tobwich uhe ochybyt ohwa eraha yrma
hn abei owa nehe hn abeei uu powyx, heke
ele aura ich tykyraha yrmo uhe tolorz ni to
iok he pihox pork iok tiempo hna hn ie kuela
yr todo lugar uu nihiök ie kuelyr, to Ramo,
Pyräsa, Niana, heke uu dyrbaha xy iok de
kabiuhwo ehet hn wöho ehet uu corral hn
këhe kuela chyne ich iok dytyk pork iok
piensa sehe tykyraha hute per con to ese
ich tykyraha hnomyramo , tykyraha tycheu
hn iok lee per ie tanto pe pork hni ie hute
chihipe hn ie estudio chyhype hn ie kuelarz
nihiök per wyrz xy tíou puhuta nehe ich
tykyraha, aura ich oiholo ie ulu yrz ör ext
hör, ant hör Leeke hn Kole ör hnie Yxyro ör
ekuerta waa deluuta ylara, iok waa oriök
yluuta ylara iex ie tykeeipe iex täkar yrmo,
pork wate uhe xuu tykyraha yrmoni hn
xiokoräha kuche ni, hn tahmür uhe oxios
iepe hn uu dihipyt kynehet tyrët hn xios ör
wychy ie tahmür pe ieh xy oriök uhe ojyta
uhe oro owyt, xy oriök dechy, hn ele aahle
uu boxexo aahlo, otsyy oihom saha marö
yluuta dyx oix ym iok mahrria hn wat ytspo
ym iok ehmioro, per ie dyrehpe asa
ehmiorra yluutpe hn ese iok mahrria ie
dyrehe yluutape ich kynaha, ie odyrahape,
hn uhe ich resien owa mahria, pihyta
Pablo relata su vida
Traducción Español
Yo soy un Yxyr ybytós nací cerca de Bahía
Negra en Puerto Ramos en el año 1938
mes de junio del 29 pero en éste momento
ya estoy con 51 años, casi 53 años,
después..., cuando tenia 20 años yo pensé
enviviendarme con una mujer, luego
encontré para mi esposa y me casé hasta
que tuvimos hijos, y yo pensé que soy
hombre, y ella es mujer no puede trabajar,
pensé porque no me nombran como líder
cacique para mostrar a mi hermano que es
bueno y para saber hacer las cosas yo
puedo enseñar a todos, como nosotros
tenemos nuestros clanes yo soy de la
familia tymyräha y se sentir cosa de mi
paisano, se ayudar a mi pueblo y les quiero
mucho y me gusta que sepan las cosas y lo
que tengo quiero que ellos tengan también,
no es que yo tenga y no quiera darle, es
para nosotros, si es de mi es de ustedes
también porque somos pobres no podemos
hacer mal a mi prójimo porque somos todos
iguales, pobres, y yo les aprecio a los viejos,
porque fueron ellos los que me enseñaron
en el Tobwich, me dieron una disciplina.
Dicen que se parece al cuartel de los
blancos pero el Tobwich cuando entras, te
enseñan los consejos del bien, para saber
cuidarte y salir adelante y cuidar a tu
pueblo. Por eso yo se por estos momentos
lo que dice los viejos, por eso yo digo
cuando yo tenía hijos, porque en mi tiempo
no había escuela, todos los lugares no
había escuela, en Puerto 14
de
mayo,Enixte Puerto Esperanza, Pto Diana,
por eso en la mañana yo siempre estoy en
el corral, con las vacas y los caballos, no
sabia nada pero si había escuela, yo sabia
muchas cosas pero ya algunas, como
escribir y se leer pero, no tanto, pero no
mucho, por que no había escuela en esos
tiempos, no había estudio, pero yo estudié
por mi cabeza hasta que yo supe leer por
eso yo les digo, ya no hay caso los
hermanos, mi abuela y mi abuelo ellos se
recuerdan de losYxyro y yo conozco todavía
mi cultura, y no me olvido todavía por eso
por medio de la cultura me hizo saber las
estuDiana, waa María wate pwel ym iok
ehmiorra ich chyna to de primero hasta
sexto curso chyna 6 año po par yre
profesora ich wata märo ör yluuta ich de par
profesora, ich märo otsyy ich oom par
xiokoräha Ör hute pork ich chyna yr estudio
heke sehe anaho yxtor tuu ör ylo uu ör iho
ör ylorz per anaha, uu boxex he sehe
estudía data tienyh sohwa asykyta por he
chyraha yrmo, Yxyrm deihyt tiempyt nehe
ich tokole mal hn ym iok ehmioro, nahmür xy
takaha tiör kuela wuela ym iok ehmioro per
ie wat yluuta pe, ata märo ör ytspo ie ör
sigue bienpe, ör yluu kyhnïa pork uu relgion
kynehe ie tära oriök pe wyr kynëhe tära
märo kynaho ie tära uu märo dyke asa pe
ich dukuhla, uu dihipo kynaho, ant kite ie
Yxyro odyrehepe erze creyente o catolico
ich nihiök Yxyr xy yluuta pork uhe debyblybe
uhe deke ich otutür dahuch osakat ie
otybeei ie, onichi ie hn okahnyr ie per ele
aahle ich nihiök oriök kal oriök reunion ich
oios ie uu kuxhäro uu pykaabo pork sehe
oduktyrehe, wate märo ör yluuta bach uhe
xuu yre letrado uhe ie nahmürpe diuhu uu
dyrpe sehe takyhy uu dexybo ör dyr wyrz ich
märo otsyy politica kyhnïa hn anühwo
pyhnäpso erze religión kynehe nat techym
wychy mal ich ie techym uu dexybich bienpe
ich waa tymychära ytspo techym waa
nanymcha mal pork ym wate católica , ich
wychy ym owa pentecostal, Dios sohmyra
uhe de, ich xy oxios ie kyx eiok Dios ihiöro,
oñara uu hnymich he naha iomsaha
hnymichpo nehe eiok ytso waa porz eta eiok
hnymich oso jytolyke ich iomsahlopo
hnymich hn ie oseempe ie ör piensa pe hn
sehe oduhu yrma dutuhwo odyraha yrmo
par otybeei ör, per xy sehe dYxyr uu
kuxhäro uhe dexybo ör doseeno par yre
wate ie yluutape, wychy ie os iosyrtak pe,
delsybyk, uhe xusorz chelys dexybo hn ie
odulorz, otsyy uhe owa nehe ie iñera kuchyt
ie abyta deke ör otatym iok, otsyy owa
hnakyrap ie abyta kuchyt hn eiñera uu
kuchyt uhe kynaha pork owa hnakyrap, hn
ie aselo dybalte hn awaha exybo hn uu
anyhme hno wychy ie deke ör ahwoso pe,
deke ör os owa hnakyrap he owa kyrante hn
akoräha exybo abeei ör hn enxii öri, otsyy
pork Exynwyhÿrta ahwoso hn Hnemür ör
ahwoso hn iex tykyraha waa oro yluuta, ich
cosas y me enseñó muchas cosas y me
gusta ayudar a mi hermano y protegerle y
no quiero que se peleen, o si viene algún
extranjero y quiere meterse en problemas,
no quiero que pase nada de eso, solo
nosotros que contamos, pero la nueva
generación ya dice que somos ya
paraguayos. Ya entramos en lo de los
blancos, y las mujeres también, pero ellos,
no saben nada de los blancos, no saben la
ley de los blancos, y quieren ser blancos y
no estudian no saben nada sobre los
paraguayos. Cuando vos estudias recién
puedes entrar con los blancos porque ya
entendas la ley. Mi hija estudio desde 6°
grado hasta 6° curso y estudio más 6 años
para ser profesora hasta que supo la ley de
los blancos, porque es profesora ella
enseña en la escuela de los paraguayos y le
felicitan a ella, por eso yo quiero que mi
paisano obligué a sus hijos que estudien
para que salgan adelante, o tal vez salga
mal, y después dicen que es un blanco, y
quiere burlar porque dice que es una
paraguaya pero no esta formado, pero hasta
los blancos mismos no siguen bien, porque
hay mucha religión, pero no viene de los
paraguayos sino de los extranjeros. Antes,
no sabían nada de las religiones como
católicos o Pentecostés y los bautistas, ellos
no sabían, solo tenían su religión: la
Debylybyta porque es su costumbre, cuando
hay una ceremonia en el Tobwich ellos se
juntan todo en el Tobiwch, le aconsejan, le
cuidan pero nosotros la nueva generación
no podemos juntarnos porque cuando
tenemos una reunión siempre nos
discutimos por las pocas cosas que
tenemos todos quieren llevar, éstos nos
llaman cosas de los blancos. Un blanco que
quiere joder a su prójimo y no quiere
trabajar a eso le llaman política y por eso,
mis paisanos confunden con las religiones y
mira mal a su prójimo dice que es de una
religión o dice, que es católico o
Pentecostés, pero yo digo que hay un solo
Dios que hay en el mundo y ellos se pelean
por las religiones, porque somos hijos de
Dios, él nos creó con la tierra, y cuando
morimos en la tierra volvemos a ser polvo
por eso los otros piensan y quieren ser más
altos y quieren saber más que el otro,
tykyraha to, uhe märo ochyx kuchyt , otsyy
respeto hn educación hn ieuwo otsyy kyx
iok educado tykyraha hute, kelhe tykyraha
huteke ich iok educado, ie waa educación
yluutpe, educación uu märo ahwoso hn xy
Yxyr ahwox, otsyy abychuk wychy otsyy
educación, iosyrtak sahmür dexybo sosÿr ör
wychy educado man uhe ie educación
ochyx Kuchyt ich churu uhe chesdelo hn
marö ahwox otsyy maleducado, nahu iok
deke ör otatym iokni uhe iok detobwich hn
Ahnäpsyro tur ich deke ör ochybyte
wahacha par osakat iok, por uhe iok kyrante
hn piho ochyne, nehe ich tinxii piho par uhe
iok debihi nëhe wyrz uhe otatym iok, hn waa
märo ör yluuta xy ytspo eiuwo de osak deiho
hn eiuhwo xy ie odakat örpe, ich öro yzie, ie
kuxhäro hnamie pe to no oriök yzie, nos ör
yzie, heke tita to he pihor nehe ich tu pihar
Maestra par xy oriök oñyra ie arr hnymo
oñinxie, onyxii waa pihyta yx pihyta nyxii ör
par uhe ohnyna ioke yx tykyna ör onym iok
ele eiok dexybich ich dytyk chymchehe hute
pyta nehe ich chyaha deiuhwo nehe ich, ich
ihyta xiokoräha oriök ihaabo ext hör oduhlo,
ich piho ör tre uhe ör Maestra hn ör otier
uhe odelyke, oxiokoräha ör hute hn waa
sohmyra uhe de wahacha Asunción waa
reserba xy hno pork falta uhe pyhnäapso
oxym importancia wate pihyta par tyrët
xiokoräha ör dyka, par sehrz, ie odapurpe yx
pyhtape to nok odyx kuchyt ich yl xy tohwa
deihyta ni, hn chymchähalyke ieh ele he
necesita wychy uhe sapur, par eraha yrmo
tienyh atym exybo uhe märo pregunta, pork
waa uhe vive sin uhe atym exybich waa owa
necesida uhe ie ata ie datyk dyraha
solamente ata on tahmür dyke, on tapur
dyke ich ochyraha ochukwi ulu nehe ich
oxym owa heke ata ele hoy iex ie tykypokpe
uhe om iok os sehe oiuhu eihet ich takaha
tipuhut pork nahu pahwoso ie tykpimpe pork
iok Yxyr, hn xix tet pahwoso tukun uu
pYxyrbo ör ahwoso, hn tukun märo ahwoso
uhe otsyy español, hn guarani , ich ie oriök
ahwoso pe per tykyraha ich ted uu pulo
pixo, por uhe tenti puh Yxyr tyk tinxi uu
kuchyt tykyraha yluuta xy os sahuwe uu
kuchyt tykyraha par uhu kyys, aköraha
exybich par kahnyr yre hn par kahnyr
dexybich, oriök dekyx ör ich iuwyrhna ich xy
naho ahlo ie ohanmür otër uhe ylarz uhe
quieren encontrar cosas por el sudor de los
otros, pero esa no es la forman es una mala
educación, por eso se dice que no desees
las cosas que el otro tiene, mis abuelos me
contaron a mí, eso...
Cuando vos seas hombre no desees las
cosas que no son tuyas, porque vos sos
hombre, no te enojes por cualquier cosa no
te enojes con hermano o tu hermana, eso
es palabra de los abuelos dicen que un
hombre debe cuidar debe cuidar a los otros,
porque son palabra de losseres míticos
Exynwyhÿrta y Nehmür y todavía sé de mi
cultura, y nunca olvido, como los blancos
dicen propuesta o educación uno tiene que
saber cuidar y saber escuchar a los
prójimos eso se dice educado, y lo que no
son educado significa que no tiene amor a
los demás, por cada cosa se enoja y por
cualquier cosa, eso se llama mal educado,
dicen los blancos, estos me contaron los
abuelos, pero también se hablar mi idioma
antiguo, para que yo pueda defender a mi
paisano en el futuro, enseñando a tu
hermano para defender a su prójimo y se
defienda a si mismo, nuestro abuelo ya
terminaron solo la nueva generación no
quiere escuchar a los ancianos por eso los
viejos cuando están en suvivienda, están
todos los días, ahí ya no quiere hablar más,
porque los nuevos no saben que cuando un
viejo muere, es como un blanco que se
pierde un libro y es el mismo el viejo Yxyr
cuando se muere ya se entierra un libro,
para nosotros es muy importante nuestros
abuelos porque tiene toda las historias en
su mente, los blancos tienen libros porque
ellos escriben, es como el Mariscal López,
el se murió hace mucho tiempo, pero
cuando llega su día 1° de marzo lo
recuerdan a él y no se olvidan, pero en
cambio nosotros no tenemos libros escritos,
pero tenemos a los ancianos, por eso
cuando un viejo muere se pierde, es como
si se enterrara un libro, ellos no saben que
los ancianos saben muchas cosas pero si
alguien conversa con él, recién él habla con
esa persona pero si nadie habla con un
anciano, él también no habla contigo pero si
vos le das importancia a un viejo él te dará
muchos consejos muy lindos, pero en esta
nueva juventud cuando un anciano le habla,
chilehetpe heke uu ylaro otsakaha uu lebe
xy otsakaha ie hn anuhwo ahlo ie odyrehpe
uhe ylorz hnomet toky ieh xy yso uu baach
uhe yr libro pierte, ese ylarz ich bale ytso
uhe libro pork ich chyraha uu historia waa
os poruwo yluuta märo ör libro, de pork ör
yre ochicheu hute, xy yso uhe Mariscal
Lopez ich toni kex datyk tiempo, pork kada
1° de marzo ich ör ekuerta, otsyy
presidente, ich odota chymyh yre urr ni ie
odykeipe man oriök ie oriök Hute chyhype,
uhe ylaro uhe toky ich oriök libro noo ïa
ochyzym waa oriök librota ym ylarz uhe toi
per anuhwo boxexo ahlo ie odyrehepe asa
libro uhe ochizym ie odyrehepe uhe ich, ich
odyrahape uhe ylorz uhe toi, ich chyraha
deiuhwo, hn chyraha yrmo per uhe akaha ör
eikër ich ni keitkër owa par tatym owa hn uu
ie eikër ich keitkër owape pork ylaro chyraha
deiuhwo, heke nahu boxexo aahlo ieh uu
ylarz keitkër ör ich oiet ono, ie ohnamür
otërpe heke ylaro ich chyraha ich ie
onahmür pe okeitkër örpe ich xy odechy
douhwo iabo de per wyr ie odilehetpe, xy
ode douhlo pork ylaro ochyraha deiuhwo hni
kahnyr erze ni heke ich ylaro, man nech uhe
ie eiñu yrr ie yhych dukuhla ich chyhnyr
dehet pehet, ich toi pork, xy chymehi kuchyt,
oro poruwo, otsyy uhe eimehi kuchyt, xy
ystpo uhe de poorz tienyh xuu aty pork xy
eimehi kuchek po ich chekxehe chyx uhe
Yxyro os porrox , ke chyx os dyrehekite uhe
porroxt de, hn uhe tiipuhut uhe ylaro, otatym
iokni ich tykeei iehwo hn iex tykyraha iehwo,
hn anühwo ext hör sehe tuu otakaxo dehta
odix uu kuchyt ich otakaxo hn okahnyrie,
ohnereie otybeei ie man ie otechym ie eiok
pork ylaro osytak uhe tymychära tata uu lare
hn uu hnakyrbich uhe tata po uu lare, hn
uhe os nyxii kuchyt, hn os nete dexybo, ich
tanymyraha po, anühwo yrmo ich yrmo ahlo,
oriök yluuta ich ie iuwyrz boxexo ahlo ich iex
oxios ie, ext hör, algúno uhe ör eiuwox
otechym uu boxexo ich otsyy kex ynäapo
ich chimëhi uu deiso wychy xiör uu kuche
myhnüwo yhy daalo xios dexybo. Ant kite
ielyh Yxyr dakaha oiehrpyta uhe xios
dexybo, pork ielyh otur uu duhwo uu märo
ör iuhlo ör yre xy otsakaha uu dauhlo oteu
uu näro, hn ahora uu boxexo aahlo otsyy
ojip datyk ojahu uu kuche uhe de monte, ich
iomsahalo uhe ich kynäho wahacha eikyx,
se levanta y deja al anciano porque no
quiere escuchar los consejos de los viejos,
por eso los viejos ya conocen a los jóvenes
ya no quieren hablar más con ellos, están
en susviviendas y no salen, porque ellos
saben cuidarse y protegerse, por eso el que
es muy cabezudo puede tener vida corta
porque no lleva bien las cosas en su lugar,
nuestros ancestros dicen que si alguien
hace mal las cosas, el que está en los cielos
le castigará, por hacer mal las cosas, él le
corta su camino porque Dios está y existe
desde antes que yo conociera a Dios y
cuando yo hablo, los que me contaron los
ancianos ya me olvido algunos, yo siempre
prefiero siempre que nos unamos para
poder
ayudarnos y cuidarnos para no
pelearnos y mirar uno al otro, porque los
viejos nos aconsejan que la mujer nunca
debe contar chismes y el hombre también,
nosotros tenemos que arreglar las cosas y
poner en su lugar, por eso les cuento
porque son nueva generación, la nueva
costumbre con esta nueva generación los
jóvenes ya no quiere saber nada, algunos
dicen porque él siempre le maltrata a su
familia cuando esta ebrio nosotros antes
nunca fuimos preso, y nunca molestamos a
los demás, porque nunca salimos de
nuestras costumbres y comemos comidas
tradicionales y ahora los jóvenes nuevos ya
no quieren saber nada de las comidas del
monte, ya entran en cosas muy raro, para
salir adelante tiene que conversar con los
demás compañeros, para que salga una
cosa, pero si no hablas en tono no va salir
en el futuro, por eso yo digo porque los
jóvenes dicen que son blanco, no es así
tenemos que mejorarnos nuestra situación
para que todos podamos tener nuestras
cosas, en cambio si no hablas no conoces
las palabras de tu compañero, y no puede
hacer nada, pero tu sólo quieres apoderarte
de los bienes de tu prójimo, no puedes
hacer eso, porque nunca tendrás tu objetivo,
tienes que hablar con tu hermano para que
pueda tener tus cosas y nosotros también.
Una vez yo entré como líder de mi pueblo,
porque quiero cuidar a mi paisano y le pido
las cosas por el nombre de mi pueblo y me
dan a mi cosas, yo no pido por mi y no
puedo decir que soy profesional, cuando yo
eiok produce uu kuche per nunaapo duhu
kuchet tokole ich ie keitkër dexybope, hn ie
keitkër märope por chyraha uu wahacha iok
ykyriit os ybich datykpo hn eu datyk nëhe,
yrmo aahlo ich ie ojyraha, ie yluutpe boxexo
aahlo otsyy ich eiok märo nynxii eioklo par
hnymyt eiok kuxhärox, per owa kuxhärox uu
ynäapo uhe ie eikër exybope enxii ahwotío
hn eku ör yluu par ahakör uhe os ykyrït uhe
os pykiox hn uu tanymyrahapo uhe ielyh eiet
xy owa uhe sehe enxii owa xy ie emchaha
owape tienyh eikër exybo asylo ie me par
hnymyt, uu olak dexybo wohso hnyrehe ie
par pykio de arr,Man on xy iok ich ie datyk
chihi ahyr, man jëek uhe sehe dyrehepa ich
xy jëek dakaha pahyr titym, kyx deech iethni
hn ochix iok ör bahluwa, uhe märo otsyy
cacique sehe tykbeei ext hör hn uu kuchyt
uhe takaha tapur ich takaha uu pouch uu
iich, ich resien oxym iok kuchaabo man ie to
iok dytyk hn iok dytyk datykërpo, baach uhe
takaha tapur uu kuchyt hn iok hnomyra ie
dosym iokpe, baach diilatyk tormihi iok uhe
iok sohmÿra, man uhe takaha hn takahi uu
ant hör uu ör iimo, hn ör dosyrio titaka ich
otsyy booi dyke kuchyt pykaat asym exybo
hn anpebe pork hnymyt ör ouchom man ie
to pork ele, heke akumbese ich titym ext hör
to iok ie tykyla datyk, he ohnomo iok per he
sehe datsÿr oriök, ie par tatsÿr ör petyk, to ie
tyktyla datyk uhe takahi uu kuchyt ich takai,
tita uu oriök doSÿr ie ich ie tykypook pe pork
iok Yxyr.
Hn uu lalo iehwo hna ich tykybeei ext hör
hna ich iok hnomyra pa ich meio yhné, pork
märo tybeei dexybo ich oxy uu kuchaabo
pork yre takyhyr yx ytspo, ich tata uu dexybo
uu ör iimo, uu ör daSÿrio ich baach chilehet
par sapur kuche deio pork yre ich yre sueldo
de uhe märo oxutsorz pork he takyhy wate
ich xy prokura uu dexybo ör yxuhäro heke
märo oxym xeke pork otsapur uu dihipo
kynäho ör pote date man ext hör xy onaha
ochybyte örke ich ojakaha pehet hn otsyy
mei exybo otakaxym ör akoräha ör par ör
eiuwox hn ör kuxhärox.
me voy a pedir a los paraguayos ayuda,
ellos no me van a dar solo a mi porque ellos
no le interesan a mí, porque estoy solo pero
cuando represento a mi pueblo y les cuento
las necesidades de mis hermanos, sus
sufrimiento, y necesidades ahí recién me
escuchan y me dan un poco de cosas que
yo le pido, y me dan para mi pueblo, para
que puedan beneficiarse a ellos, por eso
algunas veces yo les digo a mis hermanos
que yo no tengo miedo a nadie, pero ellos
piensan que yo quiero pelear, no es eso si
no que no le tengo miedo de pedir las cosas
y decir la verdad y la necesidad de mi gente,
no tengo vergüenza a nadie porque soy un
Yxyr.
Cuando pasa los nuevos tiempos yo les
cuidaba a mi gente, pero era un poco
pesado para mi porque estuve solo, pero
como los blancos cuando uno entra como
líder, tienen un sueldo y se mantienen de
eso, y el que trabaja para su Pueblo y tiene
para poder comer y busca para su gente y
así son los blancos, piden muchas a los
otros, en otras parte del extranjero y donde
tiene mucha plata, pero en cambio los
indígenas cuando entran hacen otra cosa,
pero su obligación es enseñar.
Dicen que cuando te juntas con otros
jóvenes tienes que enseñar para que tenga
lindos pensamientos y tengan sus propias
cosas, pero cuando uno entra como
presidente o cacique, se olvida de ayudar a
su prójimo, y el dice yo soy el cacique no
hace falta a que yo trabaje, solo hace lo que
él quiere, hasta ahora todavía no veo a otro
líder que hacen cosas buenas para la
comunidad y conseguir algo para el pueblo,
como por ejemplo, vacas, caballos, etc.,
para que pidan al nombre de su gente, pero
es muy difícil que un Yxyr haga estos, como
dice nuestros ancestros, él quiere ser como
un millonario pero no es así la gestión, si
voz pensas en ti mismo es muy difícil, pero
en cambio si hablas bien con tu comunidad,
eso es diferente y las cosas pueden salir
adelante, pero si eres egoísta nada saldrá
bien, todos son cuentos y eso es cierto mira
nuestrasviviendas no hay nada no hay
futuro, no tenemos nada para que podamos
estar mejor, por eso les cuento mis
hermanos y mis hermanas que debemos
seguir adelante, como los blancos siempre
salen para adelante, porque ellos hacen
estudiar a sus hijos, pero nosotros no, no
CASSEDTE N° 13 (Video 1990-91)Pablo Romero
Yxyr Ahwoso
Hn otsy mei exybo akaxym ör akoräha ör
par ör eiuwox akaxym ör par ör kuxhärox
per masaha uhe par ör bahluwa ich ym kyx
iok presidente ie necesitape uhe togo waa
yhybitape, hn tiör uu kuchyt tienyh xy onihiör
pylybe hn takak japa tukumo Yxyr uhe iok
cacique hna nehe ich ai , uhe xiokör uu
kuche uhe ich oom, xuu dexybo ör echox ich
kyhnïa uu hnomyno hn uu wöho ör uu
kemion pork otsapur uu kuchyt ich oxym ich
kuesta, uhe Yxyro poruwo otsyy etan, pork
xy hnarim yre ie hnarim dexybope hn uhe xy
owa hnarim owa, ich ie datyk, man owa
hnarim uu exybo ich kuchyt tokole pork wyr
uhe owa eraha ör ich oxym owa uu kuchyt,
owa sohmyra ie ahakör datyk pork xy ata
uhe owa hnomyra ich wyr uhe os dare hn
wychy uhe ich jakaha oriök, uhe ojix uu
kuche ich oiuhu oriök deio mechym Dyka
oriök ihiuch, nioxyp uu kuchyt uhe par ojytÿr
wahacha uhe os ykyrïit uu wuebich par uhe
oriök ouchom, per uu ext hör ör ant ör otsyy
jytyr wahacha eiok ykyrïit par eiok märo ich
kex mahrria nunaapo pork oxym chaha
boxexo ör hute pytaka ic ör ihaabo ör
estudía pe ie kuela hnoko ich oim, japaha
tokomo boxexta uhe chyna uu yr estudio hn
par tokomo to wychy he deech iet nëhe ich
takachym oriök pork ich chyraha hute,
kanaha Doctor nehe,kanaha iet piloto nehe,
ich iex nihiök ich ochÿra deheta porrz, nihiök
uu Yxyr uhe maneja deiho par uhe xuu
deiho oxiokoräha yr hute par erze kuchyt
uhe oriök necita, ich wyr odeeke ich recién
oiuhlo uhe ich ode uhe baach hn futuro, ich
orö de uu ykyrïit uhe oriök piensa uhe
nykiox, ich iex nihiök jaapa progreso
chyhype ich nihiök, märo ochyx kuchyt oxym
örke ich ochiwäha uhe oxym ör. Hn uhe ie
tiita ich ie sohmyrape ode, tahmür uhe iok
ouchom, sehe tykechym uhe ext hör hn ant
ör uhe onym ie, hn ohniör det ahwoso
okeitkër ie hn ohnomo uu dabio par uhe ör
abio otühmeie hn odybyte delu par omasaha
deluuta aahle par hnymyt oriök kuxkanix,
Traducción Español
hacemos así, porque no hay escuela, y
donde hay escuela el niño no quiere
estudiar, todavía no veo al niño que termina
su colegio, para que yo pueda decir que ese
pueda ayudarnos, y pueda llegar a ser como
Doctor o Maestro que pueda ayudar a la
comunidad, todavía no hay eso, porque no
hay un Yxyr que pueda manejar a su hijo,
para enseñar a que entre en la escuela
porque eso lo que enseñan las cosas lo que
necesitamos nosotros, cuando estos hay
todos nosotros podemos decir que ya
estamos preparados para el futuro, y por
eso no hay progreso, no tenemos gentes
que son capaces, por eso los blancos
cuando los blancos le dan las cosas y se
venden porque no son capacitados, por eso
les estoy contando de que no soy líder, solo
quiero mejorar la situación quiero ver a mi
Hermano que mis hermanos se hablen para
buscar la manera de que los hombres
tengan entendimiento, y busquen el
mejoramiento entre ellos para que podamos
encontrar el objetivo de cuidarnos entre
todos, estas cosas falta para que mis
hermanos sepan, porque algunos están
diciendo que son paraguayo, pero cada uno
cuando tiene una cosa y dicen es mío, yo
procure por eso, y los otros no procuran,
ellos hacen mal las cosas, muy mal,
después dicen que es un blanco, un blanco
tiene sus leyes, tiene su prisión cuando las
cosas no están bien, le mandan a la cárcel,
ellos no le perdona a los que fallan por eso
son mucho, no son igual a nosotros, que
somos muy poco, porque nos peleamos
cuando tenemos una cosa que se le da a la
comunidad y se pelean por las cosas que se
le da a la comunidad, no quieren compartir
con otras comunidades que hay, por eso
tenemos que buscar la forma de compartir
todo, yo cuando estoy solo y pienso, porque
no pensamos de uno de nosotros seamos
sea un dirigente que tenga buenos
pensamientos para que podamos pensar
uhe os nixii ie hn os tybeei ie os kahnyr ie
anüh uhe falta oriök falta uhe ext hör ochÿra
nähu pork orö chyx oiulo orö märo, per kal
uno uhe chyx uu kuchyt ich ym xy iok, nyx
wychy prokura iok prokura heke tyx ich
chimëhi yre, ich xuu yre kähr, hn ym iok
mahrria, märo ich yluu de, pork ör oiehrpe
de uhe kuchyt ouch kär ich ochyr ie ich ie
okahnyr iepe heke ör kyhnïa ie ör ylo
oriökpe ich oriök arahbo, hnan ich ojyhne ie
uhe kuchaabo masaha oriök wyxyr hn ka
pouhch ym dyke xy iok pouhch wyr pouhch
kynaha os ich yso uhe oro kynäho ich chiei
wyr eioklo, de Orimpo ata niana, pyrasa,
katorce, potrerito, ich tienyh oriök piensa par
ojakaxo oriök ouch, ojapür kuchytyk, heke
iok tíakar ich iok piensa to kex hnäapo
anahu ext hör ie ojytkër ie, par jëek piensa,
par erze ör bahluwa ich duhu deiuhwo tysyr,
par uhe ohniör kuche ahlo, ojikër einsyro,
nahü kuxhäro ahalo ich chyx ouch kär,
naho otío otsyy ojybeei olak uu baach ym
takaha tykbeei Yxyro iok tynxii Yxyro hn
takachym Yxyro, per ie tokomope xy
kuxhäro ich pykaabo uhe täacha oro, wychy
ich oriök ihaabo permo piho chixeu oriök
ihaabo ani oro yly tokole per xy nihiök, hn
sehe uhe ym iok indigenista hn ie otäacha,
hn otöhwa ör ymxio o otöhwa nantak pork ie
Yxyro ochyhpe par Yxyrm uu Yxyro ör
ymxio. Hn ese indigenista ich ie Askasa uu
Yxyrope uhe ör permo xy oiosym ör uu
porrz, hn wyr oriök poruwo ör manyx oxym
deiho ör porrz nat ör sano, oriök permo ich
oiutyr dyt bahlut ie datyk tybeei oriök hn ie
onumo owa el datyk teu owa o chymyh
ahwo amyr, ich nihiök, uhe elybex ich ni
aak, hn uhe nihiök ich xy owa amyr ie datyk
hnomo owa el dosulaap täachaka permo ich
tära dukuhla ie märo oduhpe uhe ym iok
indigenista ich nihiök, wyr uhe ie oompe hn
wychy he oriök Yxyro tienyh ojäarak oriök
puesto, oro Yxyro per wyr Yxyro kynäho uhe
omasaha uu indigenista ör ahyr oir otsyy
ojybeei duhu Yxyro par kuchëek ouch kär
ich oro oñentii ör, omasaho ich märo otër ör
wuete ich xy otsakahachys sehe dorrza
duhu Yxyr ich baach oxiero ahwo, kemyhy
mil sohwa ich xiero ahwo, ich Yxyr imyr
sehe dorza dexybo nehe ich imyr ich tolyhy
baach yluuta, ich ie datyk do bien mejor uhe
xy ie datyk techym oro, xy oriök ylorz xy
cosas nuevas, pero siempre sale mal,
algunos dicen que los blancos, cuidan a los
indígenas, pero todavía no lo veo, que le
ayudan, son muy poco cuando le dan al
prójimo y cuando se enferman nuestros
hijos no sabemos en donde sacar los
medicamentos y es muy difícil de conseguir
, y los blancos dicen trabajan para losYxyro,
pero no hacen caso a losYxyro y nosotros le
damos remedio yuyo para sanar a un hijo, y
estos son los medicamentos de losYxyro
poruwo y si vos te vas a Asunción ellos no
te hacen caso, ni te pregunta si tienes
hambre o no, y si vos tenés plata tu puedes
comer y si no tenés pasas hambre, no te
compadecen si sos pobre o venís de lejos,
los blancos jamás hacen esto.
Lo que dicen que son indigenistas y eso
esta queda muy feo no nada buen, por eso
losYxyro tenemos que cuidar nuestros
puestos, porque los otros indígenas que no
son ybytós, entran en los puestos para
cuidar a los hermanos indígenas para
defender los derechos, pero cuando entran
los blancos, les juega a ellos los engaña a
ellos y no saben, el que quiere defender a
su prójimo y el blanco le tapa su boca con
un 10.000 diez mil y ya no habla más y el
Yxyr deja de defender al indígena y ya no
salen bien las cosas, mejor que nadie nos
ayude, así esta más bien y esperamos
hasta donde podamos parar, o que el
mundo nos
Elimine y allí llegamos a
nuestro final. Es lindo que entremos como
líder, y le escuchamos a los demás y por
eso les cuento estas cosas y me hacen
recordar, me enferma, porque nos quieren
jugar y ya no quieren escuchar nuestra
cultura que dicen que murió un Yxyr por
tener, eso nunca sucedió nunca hubo
hambre en la época de nuestros
antepasados y estos lo que dicen que
quieren a nosotros, ellos tienen que quedar
a vivir con nosotros para conocer la
situación que tenemos. Lo que yo quiero si
no nos dan provisiones que nos den
medicamentos para nuestros hijos, por eso
yo les dije el hambre no te mata, si tu no
trabaja puedes tener hambre, por eso
alguno que espera el sudor de los demás
ese no es la forma de mi hermano.
otechym chymyh nëhe yrmo hnyna oriök
nëhe o kymyhy yrmo hnenyr nëhe hn oriök
iuwyr. Ich yrt uhe os komyrsa ie hn uhe os
chunt ie, hn nahu uhe tiita ich peiucha ich xy
iok dasoxyp xy oro yso uhe xy oriök doxypo
xy sehe odoter oriök ich ie tahmürpe uhe
waa oro yluuta poruhta ie tukun el YxyrYxyr
toni seut sëhi ich nihiök ie seuwtykyx, per
anühwo einsyro uhe otechym oriök hnahu
ohnamür oro wyxyr hn otakaxym oriök,
tienyh odebuhu oriök arr par uhe odyraha
waa oro yluuta bien man ie dybyte dehra ich
dechy pork baach xy necita uu serz noi uu
oriök iimo ochym uu oriök baha ich hnoko,
xy ese hnoma, lo que iok tahmür uhe ie
odosym oriök uhe ojahu ich xy odosym oriök
omxio par uhe oriök iho doso heke tulorz to
seut ie nëhi örpe xy uhe chyx ie belatyk
pwel seut teu owa, hn uhe oitier hnymo ich
eix uhe eu kuxkaramo de uhe ör eiho elylo
man uhe on xy tiem ayuda, hn takahi wyr ich
ie täachpe, eieht par apur ich on cacique per
tienyh apur owa eiuche uu exybo ata uu ör
doSÿrio ese ich oxym owa kuchyt man xy
owa xy ie märo otakaxym owa pe wychy uhe
de nahu boxexo aahlo, odebi uu dexybo ör
doseet aabo ich oxuu deio, wate ie yluutpe
ör ext hör hn eiok hnynsyro ich pahwoso ich
urrz.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Nov. 1989)
Relato: Oiäha Beerzy
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ich tanymyräha waa he otsyy oiäha beerzy Les cuento la historia que se llama oiäha
wate os eiok poruwo ochybyte uhe ie beerzy, nuestros ancestros dicen que esta
wueted tyk do teu, ör wyr hnakyrbityso ör prohibido comer a este animal, también las
wyr apybityte ie os dix ykio pork uhe os mujeres no pueden comer, porque si alguien
tohre watyz oiäha beerza osakas yreke ich le roba a este animal los oiäha beerzy
xy ör aabo otoi, ör ehet heke ie eiok poruwo pueden morir sus hijos por eso loYxyro
onahmür petyk, uhe tienyh os torehe wyrz poruwo no quieren nadie le robe para
dabyso, otsyy eiok poorzio ahwoso comer, porque son palabras de los
Exynwyhÿrta tatym eiok kite, sakat wyr eiok ancestros y también de Exynwyhÿrta que le
poruwo por nix otsanymyräha nix otatym contó a nuestros abuelos y ellos nos
oriök, hn wyrzweteräk par nix ie odix wyr cuentan a nosotros y nosotros le contamos
kuche ykio ie otohra, pork hnoku os otohra a losweteräk para que no coman las cosas
ich kuche uu ker nimehi uu ör wue ie ör pwel prohibidas y no puedan comer escondido,
odeet wyr Ahnäpsyro yhnymio pork uu también a que no coman grasas porque si
Ahnäpsyro yhnymio awuehta tienyh eseen ellos comen la grasa pueden dañar a su
par he owa Ahnäpsyr ie os dix wyrz dabyso garganta y no pueden hacer como los
hn ohnymëhi uu ör myhnüwo uu dehepich
ahwoso, Exynwyhÿrta ahwoso tatym örke,
ata tër wyr tymychära hn teerz uu
hnakyrbito, par he oriök ojanymyraha uu
oriök ebe ochun heke titym olaklo par he
erahalo wyr namyhy uhe entylo anühwo ör
akylio poruwo ybytóso ör akylio uhe
entyloko he tyknaha paho tyhio, otsyy wata
eiok orra waa oiäha berzyta uhe tokolekite
hn eiok poruwo oxuu hni par he tymychära
ie odyx ykio hn oriök ystpo ie datyk pwel
dixeu ykio sin que chyx eiok askasa wate
Exynwyhÿrta wyr yr akylio uhe tatym eiok,
otsyy hno uhe jetylo uu yr yhnymio iehy
jemehilo pork jahu uu doxypo käro heke
chimëhi eiok wuehta, ör ext hör ie tära os
kynëhet tykpe tära eiok poruwo piich pork
Exynwyhÿrta tatym ör ym ie ehlo asa oiäha
beerzta hnoko olak wueta tata uhe etlo wyr
yr ynymio.
Oiäha beerzy abix
Otsyy eiok porz otyk teiäha dabyso häro kite
teiäha uu arich uu intypor dyyrk uu monte
paho teiäha dabyso otsyy esee kite eiok
porz otyk chyx wyrz doxypyt chiei wyr ojëer
beerzy, otsyy sarahk eiok porz otyk os sehe
deerzymyke hn dale eiok porztyk xuu door
pohorra xy sakaha poorz ich xy tybich otsyy
uu dechyke ichy xios tybich per ie datyk
nunt pork he de hmonty, otsyy hn tybich
nehe ich deech poxyk, ich eiok porz otyk
bari iuwe sëhi nehe ich ata uu jylkaa ich xy
saha uu poorz nehe ich umuhu po ese
poorz, otsyy dyhyrbytyke ich techym uu deet
ich xy wyr sakaha wychy uut ese oiäha
beerzy, hn umo uu eiok porz otyk soly
ahnymich hn soly hnok tykynymich hn elylo
ioke ich keitkër wyrz oiäha beerzy, otsyy
keitkër wyr oiäha beerzyke hn wyr umo soly
hno ie ojahu owa petyk, man mei oriök
akoräha oriök uu oriök yhyio hn wyr ehio par
he ent wyr Ahnapse par uhe oduhu oriök ich
ahok oriök he ojytyr, otsyy eiok porz otyk
oïia wyr beerzy, ich xy ohno oteiäha dabyso
ich xy eiok porz otyk ïia xy teu oseuro xy teu
dabyso kynäho man xy wyr teu uu dabyso
uu oiäha uu beerzy, otsyy he eseep hn eiok
porz otyk daruhwa, nehe ich osdeio kite ich
eiok porz otyk wuexo tära hnymich kite, oie
waa yrahta ieh xy ierz pork kelhe toi, otsyy
yrähtate ierke como poluia ich he ich
osdeiokite hn eiok poruwo oteiäha arich hn
Ahnäpsyro, no pueden gritar como ellos,
porque para gritar como ellos tiene que
tener linda vos, y no tiene que hacer mal las
cosas de los Ahnäpsyro porque son
consejos de la Exynwyhÿrta que cuenta a
todos, hasta las mujeres también, para que
así podemos predicar a los jóvenes estas y
hasta que nuestros hijos puedan escuchar,
por eso les digo a ustedes para que
guarden estas historias
de los Yxyro
poruwo.
Dicen que nuestra raíz, cuando salió este
animal oiäha beerzy nuestro abuelo le
mataron para que las chicas y los varones
no la toquen y la coman, nadie no podía
tocar porque nosotros hacemos caso a los
consejos de Exynwyhÿrta que nos contaron
a nosotros, porque si nosotros hacemos
como los Ahnäpsyro sale mal, y porque no
cumplimos la regla y nos daña nuestra
garganta, por eso mi hermano no viene de
otra persona sino viene de nuestros
abuelos, Exynwyhÿrta les contó a ellos que
no pueden comer a este animal oiäha
beerzy, o si tendrán problema de la
garganta. Oiäha beerzy abix
Dicen que un Yxyr se fue al monte para
buscar comida, después este Yxyr cuando
entró en el monte encontró a un chancho
del monte que le parecía al aiäha beerzy, el
Yxyr quería matarle pero el chancho del
monte le atacó primero hasta que subió
encima de un árbol, este Yxyr se arriba
pedía auxilio pero nadie le escuchaba
porque estaba muy lejos, desde temprano
estuvo gritando pidiendo ayuda, hasta que
oscureció, y el pobre estaba muy cansado, y
tenia mucha hambre y hasta que quedó
dormido encima del árbol, y cuando
amaneció miró por debajo del árbol y los
animales estaban todavía ahí, los oiäha
beerzy, después los animales le hablaron al
Yxyr y le dijeron porque te bajas de ahí
arriba, y el Yxyr le contestó no puedo
bajarme porque o si no si yo me bajo
ustedes me comerán, y el los animales le
dijeron no tengas miedo no te haremos
daño, no te vamos a comer, solo queremos
que nos acompañe y enseñarnos las cosas
de tu mundo.
Después él decidió de acompañar a los
animales, le acompañaba para buscar
omo uku eiok porz otyk uhe iäha oiäha
beerzy, otsyy otechym uhe ïia uu oiäha
beerzy ich ochyraha uhe Yxyr ïia, esee hn
otechym, omo uu Yxyr eseeke otechym
oxuu dele dale ich ochyraha wychy oiuhlo
he tokite, ieh ïia doxypo, otsyy eseep hn
odale eiok porzio wychy uhe ïia uu oiäha
beerzy uu eiok porz otyk, otsyy odale
osakas yre ochixeu hn ohnoi osatÿr ochyx
wahacha ör ihiuch oxym waa yrähtate ich ie
nahmürpe asa hnarähta hn ich ie aila con ör
yre, otsyy eiok poruwo ochixeu hn oxiero
poorza par xy sakahachys hn xy otechym
uhe ich wuecho tära uu nyrmich yzo uu
oiöho beerzy uu wuecho otsyy hn
sakahachys kite ie takpe nat deech iethni hn
ext hör dekuxu hn hno iuwo hnopo par hno
dale uu doxypyt ii oiäha beerzy par iäs,
otsyy uhe iok uhe jyrkylo ich tienyh jukime
pork wyr kuche tienyh oiuhlo kärz, eiok porz
otyk os hnoko os dyhyrbytyke ich ihiuch
nihiök, otsyy hn ohno osahna yhyx ochukwi
ochuku uu eiok porz otechym hmonty, hn
uhe hnoko ich ma tola ör ich deihipe ich xix
ïia uu doxypyt uhe os oiäha beerzy ich ör
jylak ich hnoi par xy ihiëre, otsyy kal uhe
chiei uu dyt ich tatym uu oiäha beerzy, soly
deke ich dyt ich jykëhe waa pyt ich ohno
ochomtys yre pork ich uu dyt ich chun ör
ahwoso, pork Yxyr otsyy ich doxypyt sahmür
pork wychy uu tybeei örni ie onyhne örpe uu
doxypyt pork wychy uhe tybeei ör otsyy chyx
hnoi ich ie odixpe uu Yxyr porz pork ich ihïo
uu doxypo hn ich chynsehe yr ich hno yre
ich erze jylak ich ie deipe ich ie os dyrehepe
watyk.
comida con los animales pero este Yxyr no
comía las comidas que estos animales
consumen, solamente él comía cosas de su
mundo, el Yxyr no se acostumbraba con
ellos pero pasando el tiempo ya estaba muy
bien con ellos, ya salía pelo en la espalda
del hombre, ya formaba parte de los
chancho del monte, y su mujer se quedó
viuda.
Un día los hombres de la aldea fueron para
cazar animales silvestre, y los hombres de
la aldea le vieron al Yxyr que estaba con los
chancho del monte y reconocieron que hay
un hombre en medio de los animales, ellos
decían que ya se había muerto, pero este
Yxyr estaba vivo todavía, después ellos los
otros hombres le atraparon al hombre que
se convirtió como animales chancho del
monte, ellos se escondieron para atrapar a
su paisano, después le atraparon y se
llevaron de vuelta avivienda le dejaron con
su mujer, pero este ya no quería a su mujer,
no sentía mas felicidad con su familia,
porque el se hallaba más con los chancho
del monte, oiäha beerzy, una vez él intento
escaparse al monte, después ellos le
atacaron por el tambo para que no se
escape y se quedó ahí, el hombre tenia pelo
por su espalda por andar con los oiäha
beerzy, después él se quedó ahí ya no
quería comer, un día se soltó la soga y
volvió a escaparse otra vez, el ya estaba
acostumbrado andar con los chancho del
monte, cuando amaneció no estaba en
suvivienda, y fueron otra vez para buscar en
el monte y no le encontraron más a él,
porque él le cuida a los oiäha beerzy le
dirige por otros lados, y escuchan la palabra
del Yxyr y le quieren mucho a él, porque él
lo que le cuida y nadie no pueden matarlos,
y este Yxyr se fue para siempre con lo
chancho del monte (oiäha beerzy) y nadie
no sabia en donde
Estaba.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Pohio mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Pohio otsyy eiok porzio ochyxeu uu kerz Dicen que nuestros ancestros cuando
ykio, uhe teu wyr kerz ykio chyxeu waa comen los sebos del teyú te pueden dañar
wueta ie duhu ör wueta om petyk, heke la garganta, y tampoco pueden gritar, por
Exynwyhÿrta sakar örke ich tatym ör wyr os
akylio par heweteräk ochÿra uu kuche kerz
yluu, otsyy Pohiot uhe tuk pohit euhu deiktyk
akas owa hn eu, otsyy uu pohit uu kerz ich
chymtía waa ewuelo ochypua ich owa tok
pork pohiot kerz jaka owa debio wychy xy
emsyr ie duhu erahpetyk, ie duhu owa
wohtix, otsyy wyr pohit kerz ie sehi iok, heke
eiok poruwo osakat eiok erze pohio yluu, hn
tatym eiokpo uu os akylio oxutsorz namyhy
uhe ahna pohityk uhe ojeiäha arich, hn ahna
pohitío uhe choxy doko ie on takaha tíou
waa pomikyt pork esee pohit, otsyy masaha
kosytyke ich somtysyr chynsehe yr echyräk
par iem owa par uhe tienyh ches, heke eiok
poruwo osakat eiok ie uhe dakat eiok
dybalte hn hnenier eiok petyk sakat eiok par
wyr pohit wyr yluu, otsyy hno uku aluhu uu
amikyt ich pohityk karm owa, nehe ich ata
nehe ich owa hmonty pehetyk ör ext hör
chiei wyr ör akylio uhe otatym oriök
uutobwich wyr yluu kymyhy ieiwyr o kymyhy
eiok poruwo onaha per par eiok chiei wyr
pork ich otatym eiok bien par uhe eiok pwel
jyrahalo ör ext hör ym ie asylo wyr pohio
kerz hn asylo uu kuche kerz hn elylo ör ext
hör pork ie duhu os wueta owych oompetyk
hnoko ehet Ahnäpsyro ynmio ich Ahnäpsyro
ynmio tokolyhy wate awehtape pork ich pwr
uu kuche hnare heke ie awuetape ie tokole
bienpe ör ext hör par he eenlo hn erahalo
waa yluuta juwyr.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Wuetëre ör mohnynäk
Yxyr Ahwoso
eso Exynwyhÿrta siempre los aconsejan a
losweteräk que no pueden comer grasa de
cualquier animal, dicen si vos le mata a un
teyú en el monte y si tu comes escondido, la
grasa del teyú te puede la dañar la garganta
y cuando te ocupan no tienes ganas de
hacer nada, la grasa te pone muy mal,
porque el teyú hace mal a nuestro cuerpo, y
los únicos que nos aconsejan son losYxyro
poruwo para que no coman esta especie,
también dicen que si ustedes salen de caza,
no le persigan al teyú cuando está entrando
en su cueva, porque se puede convertir en
una serpiente y te puede morder, y por eso
nuestros ancestros nos da estos consejos,
todos dicen la verdad de los teyú por eso mi
hermano tenemos que guardar estos
consejos que no dijeron en el Tobwich, ellos
no quieren que toquen la grasa de los teyú,
que no coman por que le puede hacer mal a
nuestra garganta y no pueden hacer como
los Ahnäpsyro que comen la grasa, por eso
quiero que escuchen, guarden y conozcan
bien las raíces.
Traducción Español
Uhe oriökweteräk oriök poruwo osak oriök
uhe hni otoi tona ich örni ich xy ojyxeu uu ör
akylio pahabo uu xy wychpo uu pohit po uhe
otatym oriök uhe ie oijahu hnoko oiuhu uu
pohit ich ie oriök wueta ouchompe pork
ojeet wyr ynymio man he ojekxu oriök hn
ojeet ani ynymio ich tokole bien, otsyy
ieweteräk do dixeu uu doxypyt hn teu wyr
ëro, hn hnyne hn dio uu debio aho, os ie
wueted do duhla otsyy xuuweteräkyk huta
debich hn teu wyr dabyso käro hn dio wyr
debio aha, otsyy he namyhy uhe permytyk
tära deiktyk hn jakaha yre ich yre uu doso ie
noimpe pork ich jakaha debio aho pork yre
sahmür teu uu kuche debio uhe chieu aho,
heke os sakat ör otsyy, Exynwyhÿrta
ahwoso kite tatym eiok poorzio kite, hn nyx
osanymyräha otatym eioklo, hn iex ojixeu
pahabo par he entylo ör ext hör, otsyy
uheweteräkyk dix doxypyt uhe os tuhu uhe
os pehe o ylarz os tuhu ieh pehe hnotyta
ouch de, otsyy wueted tienyh chiuhu waa
hnotyta yr ychepyta hn chekxehe hn tära
imyhy uu jÿrmich uu ëro pixo, otsyy wychy
wueted pwel teu, ie teu hn dolix wyr debio,
teu wyr jÿrmich ëro hnorn hnoim xy hnoi
chyz nix ylarz tära deiktyk hn teu wyrz uhe
wueted iim, otsyy ie wueted do dolix wyr
doxihio debio hnoko uu wueted dix derz uhe
teiäha arich kuchëk dYxyrhy uu hmonty o
ylpiot tyk oxiosie ylpiotyk teu ich nyx dolyx
uu debio, wyr eiok poruwo uu ör ahwoso
uhe otatym eiok heke nyx ojixeu uu eiok
poruwo ör ahwoso pahabo ich nyx
ojanymyräha par he entylo ör ext hör, otsyy
ie wueted teu dabyso hn hnyné, wueted teu
uu dabix eiabo xy teu uu eiabo hn chybyte
ouwych hn ieweteräk tubuhu lobo aho ie
duhu yr käar hn ie hne uhe do hmonty hn
dyx uu ospybo ie do diuhwa hname o
diuhwa hnamikit hn diuhu uu ospybyt uu
otich hn tybuhu, otsyy hnoku wueted tyk teu
wyr dabyso käro, hn kex diuhu hname uu
ospybo hn tybuhu hname he man nyr yre
doxyptyk deiktyk, pork eiok chyxie otsyy
hnoko echëet dis owa amikyt ich esee
amikyt ich uu echëet uu woso iuhwe owa ich
uu amikyt koos hn kota ich uu ahme tokole
hn waa amantyta tokole uu echëet woso uu
topyk ata uu amikyt wuerby, otsyy heke os
sarzweteräk kuxhäro pork wyr Exynwyhÿrta
akylio uhe tatym eiok, nix eiok poruwo
Cuando somosweteräk nuestros ancestros
nuestro abuelo que ya murieron nos
aconsejaban y nosotros guardamos en
nuestra mente, también hablan de los Tello,
cuando nos aconsejan que no debemos
comer la grasa de los Tello, porque te va
hacer mal la garganta, y no va salir bien
nuestros rituales, pero si obedecemos todos
los consejos va salir bien.
Un weteräk no puede comer a los animales
la carne y sus huesos porque esta
prohibido, no puede hacer eso, y si un
weteräk hace eso hace eso y come la
comida prohibida, se pueden enfermar muy
grave, porque le gusta comer los huesos y
la carne de los animales, por eso
Exynwyhÿrta les decía a nuestros ancestros,
y ellos nos contaban a nosotros para que
losweteräk no puedan comer a ciertos
animales como el anguila, opehe, porque
dicen que las anguila tienen una herida en
la espalda y el weteräk tiene que sacar y
solamente comer el lomo, tampoco no
podían comer la cola y los huesos, solo
tienen que comer el lomito, y no pueden
comer todo también, porque tiene que dejar
algo para los viejos, ellos si pueden comer
todo, hasta los huesos, losweteräk no
pueden comer porque si ellos comen, y
cuando salen a mariscar y encuentran a
unpuma, elpuma puede comérselo hasta
descuartizarle los huesos, por eso loYxyro
poruwo nos cuentan estos, y nosotros
contamos para ustedes.
Mis hermanos nunca un weteräk come todo
su comida, tiene comer poco y dejar algún
resto, no puede comer toda su comida, y
estos son los consejos de los ancianos que
no deben comer mucho, porque son unos
soldados y son jóvenes, también cuando se
vaya en el monte no debe meter su mano
por los pozos, porque puede morderte
alguna serpiente, y el que no cumple sus
obligaciones y hace lo que el quiera, puede
tener serios problemas, o te mueres por
causa de la mordida de una serpiente hasta
infectarse y podrirse todo y perderás un
brazo, por eso se le prohíbe a losweteräk
comer estos, son palabras de Exynwyhÿrta,
así nos cuenta que no pueden comer
cualquier cosa, para que así podamos hacer
bien las cosas de los Ahnäpsyro sin tener
otatym eiok, os ie uhulo olak käarz ör ext
hör hn ant hör par he pwel echymylo doke
uhe tienyh otatym olake hn ehmërlo
Exynwyhÿrta
alylio
hn
eiok
porzio
otsanymyräha otatym eiok hn nix toka eiok
jonteu ör ext hör par uhe jetylo uu
Ahnäpsyro uu ynymio ich uu Ahnäpsyro eiok
wuehta om uhe tokole hn sehn uhe jetylo uu
eiok ynymio käro ör ext hör par he pwel
iekxuhu eiok uu kuxhäro kerz hn kuche
hnerö ie ixeu uu kuche hnäre hn iora deiktío
iubuhu wyr wöho hnäre nehe ich ie eiok
wuehta balpe par he jybich lo hn jetylo uu
eiok ynymio, ör ext hör nahu ör akylio uhe
tära Tobwich, hn tära Exynwyhÿrta hn nix
Exynwyhÿrta tatym eiok porzio hn nix eiok
porzio otatym oriök par he nuu wyr eiok nuu
iotylo uu eiok akylio.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Pohio mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Tita xy wyr pohio iehy iehwo de wÿsso hn
iehwyr pohipo uhe os wontak per, ojiita uu
pohio uu wyhÿrt wyr otsyy doutybo hn pohio
uhe wyzo wyr he de dyke eiok hnymich uhe
iex ochiwa jüuru, pohio doutybo ich
ochiwapo per uhe os wontak o kynähapo,
ich tita pohio doutybo kymyhy oteu, kymyhy
ielyh oteu, ich ie tykyrehepe pork uu pohio
wyzo wyr oteu, otsyy chiei wyr pohio uhe
seetie, per xy kynäho, otsyy wyr xy de uu
hmonty deio aho erze pohio wÿrzo uhe os
dutybo hn uu pohio xakyroko xy delyke eiok
hnymich, xy de dukuhla, wyr pohio eiok
poruwo ochix ich otÿr uu konsaho osëep, hn
ata waa eiok yrähta hn uu Ahnäpsyro yturbo
uhe seet wyr pohio uturbo, uu pohio wyzo,
hn pohio wÿrzo yturbo uhe os doutybo
yturbo, heke wyr he sarm eiok kuche yluur
uhe osahyrm eiok uu kuche yluu wyrke os
seet uu yr jare, yr yturbo kynäho hn
Ahnäpsyro kynäho po wyr he Ahnäpsyr
sëetpo uu yr yturbo, hn ör ext hör uu pina
Dolaha tata xutsorz ym wyrz he uu
Ahnäpsyro sëet wyr jaarz, hn hnamyhy uhe
tyknäha partyk ich eenxylo ör ext hör amuhu
deiktío, entylo deiktío.
problema de la garganta, por eso mis
hermanos podemos comer la grasa de los
animales, como vaca y los demás, porque
hacen mal a nuestra
Garganta y no
podemos gritar, mis hermanos tenemos que
escuchar estos consejos, porque no viene
de nosotros, sino de nuestros ancestros y
escuchamos los consejos de Exynwyhÿrta y
después nos toca contar nosotros para
ustedes, para que valoricemos nuestra
historia.
Traducción Español
Les cuento sobre los Tello que son los
mismos como los otros pero tiene diferentes
clases, hay otros que son rojos y negro y los
otros se llaman Tellopuma, pero voy contar
de los Tello rojo, son los doutybo pero
algunos no saben si se comen , que
también se venden su piel, pero son
diferentes, pero yo se que se come los
rojos, y son todos los mismos e iguales,
pero hay los otros que están en los montes
grande, los rojos que son los doutybo y que
son chico, que esta en nuestra tierra, por
eso cuando los chamánes encuentran y
cantan hasta que llegue la ceremonia ritual,
usan los colores del Tello negro y los
doutybo, ellos no quieren que hagamos
cosas malas, por eso ellos usan los colores
del Tello, porque tienen lindos colores, los
negros y los doutybo, por eso no quieren
que hagamos cosas malas, usan los colores
del Tello y se pintan como un Tello, los
chamánes y los Ahnäpsyro, por eso les
cuento por que el finado Dolaha me contó
así, y el que escucha en alguna parte
guarden.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Konsaho mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Tiita uu konsaho mohnynäk uhe eiok
poruwo teeche ich chyx uhe oïia ie yrmo,
oriök ekuerta konsaho uhe ör yre oteechy
ochynsäha wyr doxypo, ochir mohnynëk
ohno omasaha konsehet iet uhe teechyke
xuu deech, ich umo uu dexybich pork sehe
dexybich duhu heke yre teeche, hn uhe
teechyke ich ör dexybich öie, par he oteie,
otsyy eiok poorz otyk teeche hn uu iet techy
wahacha oduhkula ör yre ich omo ie, heke
oriök ojiita par he uu ext hör entylo hn
erahalopo, otsyy eiok porz otyk teeche xuu
deech, ix uu iet xuu deech toi, uhe wutokpa
ich yre tienyh xuu wychy dasypyt pork oteie
heke eiok konsaho poruwo ochinsehe yre
wyr doxypo oxuu wyr mohnynë, heke ojiitym
olake par he eentylo hn ëerpo uu ör yluu uu
konsaho ör yluu, otsyy eiok porz otyk
teechyke xuu deich, tur chuxür yre xiokör
yre jaarz hn sëet wyr kuche jaarz par he
pwele yrkansa hn chynsehe yre uu doxypo
kynäho, eiok porz xuu deich ata chiuhu uu
hnarmysta, armysta iata de wyhÿr hn jaata
de xyrte, hn uu iet ystpo ich teeche xuu
deich po pork xuu yr yso uu doxypo, heke ie
eiok porz otyk teechyke hn dybyte yr eich,
ich tienyh chiuhu yre, teechyke xuu deich
ich ie taakpe hno xy teeche, otsyy eiok
pontyk teechyke ich jylkaa ich chiuhu
hnarmysta, hn chiuhu dech oxuu otechym
uhe yre ich chyx xii datysa tatym ör uhe
tienyh kuchyt ysorz uhe tienyh pasa ör yre,
heke eiok porz otyk xuu deich ata sehi uu
hnanehet, yre ich serz uu hname ich toi, yr
yxo sëhi, hn yre sakaha lyke per ich umo uu
hnamenYxyr uhe toi, hn esee maa teeche,
ich esee uhe tysoho niogot hn dyhlak takyke
ich teechepo, pork ich umo uhe xuu doxypyt
heke ör ext hör, hn ant hör ëerhno anhu
konsaho ör yluu uhe ochynsehe yre yso wyr
mohnyhnë, ojiita uhe ojiire wyr yluu hn jun
uu ör ahwoso uhe eiok poruwo otatym oriök,
hn ojanymyräha par he nuu os sonteu wyr
ör ahwoso uu konsaho uu ör yluu hn uhe
Traducción Español
Les cuento sobre los chamánes cuando
cantan se convierten en cualquier especie
de animales y cuando canta el otro chamán,
el otro puede mirar su espíritu, pero ya sabe
todo lo que el otro chamán le quiere matar,
por eso le canta, no es canta de balde sino
que le esta desafiando al otro chamán,
cuando el otro le canta, y el otro también
porque quiere desafiar sus poderes, y entre
ellos se pueden ver todo, y por eso nos
contaron para que ustedes también puedan
conocer.
Dicen que un chamán cuando canta al otro
chamán, y el otro también canta y el que
tiene más poderes puede matar al otro, por
eso nuestro chamánes se pueden convertir
en un animal, por eso les cuento a ustedes,
un chamán cuando canta pinta todo su
cuerpo para que pueda convertirse en un
animal, y cuando canta hasta la noche y
después saca su sangre, y tiene otra sangre
en su cuerpo, tiene una sangre muy negra y
rojo, y el otro chamán también canta en otra
parte, porque quiere convertirse en un
animal, por eso los chamánes siempre se
cuidan de sus enemigos, está siempre
preparado y cuando cantan no pueden
comer porque ellos sacan su poder por su
boca y anuncia que va a suceder, por eso
ellos cantan hasta el anochecer, porque
quieren matar a otro chamán, y tiene que
morir uno y el gana tiene que quedarse allí
para que después pueda cantar más, y
después a la noche recién se baña y come,
y después el canta otra vez para anunciar
que ya mató al otro, y por eso mis hermanos
escuchen estos relatos de los chamánes;
nosotros escuchamos las palabras de
nuestros ancestros, ellos nos contaron a
nosotros y nosotros le contamos a ustedes
para que puedan conocer las historias de
los chamánes que se convierten en
animales y también otros que cuando
cantan le llaman a los animales para el
ochynsehe yre doxypo, konsaho iehwo ode
uhe oteeche otybii doxypo par uhe oteu uu
os poso käro, heke os sahmür konsaho, hn
iehwo ode oteeche uhe os iihlo sëhi,
oteeche otybii osazÿro, wyr chun, chun ör
wyr konsaho ich narrz pork pwel Yxyrm ör
niokyt xuu oho, heke eiok poorzio ode uhe
otybii wyr poorz uhe ehex uhe os teu uhe
pohna wyr hnymich uurt oso uhe otybii uhe
par jahulo par he os chÿra uu dyt, hn sehe
titym olakpo uhe Uhe tienyh ontylo anühwo
eiok poruwo ör ahwoso pork ör yre otatym
eiok iex hnomyramo ör ekuerta ich iehwo ich
ochykei ör askasa yre yre hn ör cree yre,
man eiok ie ihiörpe uhe konsaho otsobyta ör
ojiuhu uu ör ylo uhe doso, otsakyr ör
konsehet chybyte hname hn chiuhu wyrz ich
eiok sano ör ext hör.
consumo y otras comidas más, por eso
queremos mucho a nuestro chamánes y
cuando hay mucha seca y no hay más
agua, uno de los chamánes canta para
llamar a la lluvia grande y el clima escucha
a los chamánes y por eso hay chamánes
que son de los cielos y hay chamánes y hay
otros que son de la tierra, por eso lo
chamánes cantan para llamar al agua y las
comidas, y por eso yo les cuento para que
valoricen estas historias de nuestros
ancestros porque ellos creen en lo que
Hacen y ellos también curan a los enfermos,
el pone su mano sobre alguien para buscar
su enfermedad y después saca de su boca
la enfermedad y nos sanamos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Pto. Diana Nov. 1989)
Relato: Konsaho
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Eiok poorzio tyyr olylo de uhe töhwa el LosYxyro ybytóso traen un Ahnyrak es
ahnyrak, wychy uu konsaho ör kabiuhwa como un caballo ellos se convierten como
wychy uhe otytyräha ich tokole chinsehe yr caballo y vuelan por el cielo y su arma es el
kabiuhwa ich ochykäha poorz pehet, eiok anyhrak es como si fuera su arma mortal,
poorzio uu wyr oholo uhe ahnerak, hn ellos traen también una pemuna es como un
otöhwa pemunta po ich eiok poorz otyk par de plumas de aves, pero es como para
töhwa par sobyta ör he elo taso hn wychy curar a los enfermos, si alguien esta
töhwa par chyr waa chÿra owa eiho hn enfermo el le pone esa pemunta para
tytyräha owa hn chÿra hnomyta, chiuhu uu después sacar con su boca, primero pone
wohn, ich sehek waa yr pemunta ehet hn su mano para saber en donde se encuentra
chymchaha, uu yr pemunta ehet, ich sahräk la enfermedad, y después saca y pone
kakach ich hnoi chysym arich pehet, por he dentro de la pemunta para que no pueda
hno wychy permyt hnyrpo wyr eiok poruwo salir su enfermedad y pueda contagiar a
wyr ke konsaho oxiör oxutsorz hn ör abyto otra persona, por eso el guarda y lleva lejos
de uhe ochybyta, hn ör durxuro de oxiero y entierra, por eso nuestros ancestros son
dert wyr ör yre otsyy polaxyro konsaho uhe chamánes y tienen sus elementos, también
oiho ich iulorz otsyy dihipo ahnak wyrr eiok para atar su rodilla por eso cuando un
konsaho uhe ochimsehe wyrz.
chamán vuela, decimos que es un chamán
que se convierte en esos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Nov.1989)
Relato: Dohior kaharz
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ojiita uu dohior karz wychy echyräk kakyr Les cuento Dohior Kaharz este una
wychy uhe os teiäha dabyso, dale os ykio serpiente gigante que busca su comida y
dale uhe hno teiäha arich, hn wychy dohiorz tropieza por los caminos cuando se va a
kahorz oo ieto uhe ochyräk kaharz uhe buscar para su comida y se tropieza por sus
chymxyra ör ykich ich ie tuk datyk, hn dale caminos esta serpiente amarillo Dohior,
ekych ich ychym owa uhe märo os jeta hn cuando tropiezas en su camino te da mala
wychy xuu ör mala suerte, uhe dale ekio ich
ie tuk datyk, hn uhe iuko iutyr arich ich
jonäha ospybo ich wychy dote eiok ykych
ese uhe otsyy dohior o Dasymior kaharz,
wychy dale iok ykich ich ychym eiok waa he
os jeeta ich ie ixpe, tienyh duhu owa pyt iet
par owa pwel iex hn aham par he owa pwel
eix uu kuchyt heke ie eiok porrtyk nahmür
uhe wychy dale ykych pork otsyy dale ekych
ich ie eex uu kuchyt uhe ekui, hn uu doxypo
o uu ospybo, eike ich xy ehna ahmé.
suerte, no podes mariscar nada y cuando
nos vamos de caza al monte esta serpiente
quiere salir en tu camino, es porque quiere
darte yeta para no encontrar nada pero si
vos ves su huella tu puedes pasar por otro
lado, así podrás encontrar algo, y por eso
nuestros ancestros no quiere encontrar a
estas serpientes amarillo porque trae mala
suerte.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Nov. 1989)
Relato: Eiok iowat yrähta.
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ojiita eiok poruwo ör eiok porulate uhe eiok Les cuento sobre nuestros ancestros con su
iowat hnoi waa ihilate kite heke tita hn mujer, que Eiowat era una serpiente muy
kymyhy chiei o kymyhy tiei o kymyhy grande que se llevó a la hija, les cuento no
tyknäha pork ich osdeio wychy uhe otata uu si esta bien como ya pasó mucho tiempo
Wuehyre lyxyr tata tatym iok, par uhe nix que contó el finado Dolaha para que yo
tanymyräha.
continué contar esta historia.
Otsyy eiok porz otyräha ihyta de xy hno tÿr Dicen que había una hija de un Yxyr que
deiktío ii awyt, Yxyrm data, otsyy xix ytsorz ii siempre le ayudaba a su madre, le traía
niokyt, otsyy deech iet kite ich he nyr yre agua, le ayuda para limpiar suvivienda y
wychy, eiok iowat he ie deet deibich ich hnoi siempre se va al río para buscar agua ella
waa yr ihyta im per ie duhu wate tope ich sola, después un día ella se fue al río y le
ieht, ich hnoi par ïia arr per eiok poruwo ie encontró a la serpiente gigante eiok iowat,
odyrehe yluurarzx, ich xy ochybyte deiktío, cuando ella entró en el río para llenar su
hn waa yr data soly ich teu pihyta esee balde le serpiente se llevó para su mujer y
doxypyt otyk, soly he ich pihyta myhné los familiares estaban muy desesperado por
deityk per yre ie dyrehepe uhe dexypyt hnoi no saber que pasó con la niña, pero su
par ïia arr uu otsyy eiok iowa, otsyy ich mamá le asegura que algo se llevó como un
osdeio uhe hno asa boxex date, ich waa animal, y todos dijeron que estaba muerta
data xyx ierz ekuerta waa deihyta oruhta pero nadie sabe que la serpiente llevó
waa he hno deech iet ich uu ihyt ich dych paraviviendar con ella.
hnakyrap, hnanymcha uhe doxypyt uhe Después pasó mucho tiempo y la madre de
hnoi, hn xy yre ihaap, depwe ich dych, ich la muchacha siempre lloraba recordaba a su
hno serzym chypyrme wahacha hmonty hija. Cuando pasó muchos años el hermano
chÿra pormyt ieh eiok poruwo uu ör aabo xy de la niña ya creció ya era joven cuando su
oserzym uu chypyrme ochÿra uu porpyt hermana se perdió y después ya fue mayor
otsyy esep serzym chypyrme chÿra uu de edad, el fue al monte para cazar pájaro
porpyt kal dechole ich hno serzym uu del monte, como losYxyro poruwo, sus hijos
chypyrme, deech ietyke etuhyta, otsyy sehe usan una cosa como un palo, pero solo para
derzym waa etuhyta dali porpyt ich waa matar pájaro. El fue al monte para
etuhta soly, he tuk owa, otsyy eseeke ich iim buscarlos, al día siguiente se fue otra vez,
ie derzym petyk waa etuhta ie derzym petyk después un día estaba a punto matar a un
hn soly kex ynäapo heke ahna etuhta soly pájaro (Eluhlo) cuando el le apuntaba con
he tuk iok hn sol kex ynäapo heke hn iok ie su honda al pájaro cantaba como si fuera
tykyraha petyk ie tykyraha pisstyk uhe que está cantando algo, y después volvió su
tykynäha otyk, otsyy eseeke hn iim waa llanto, el muchacho se dejó y de fue de
chypyrcha hn hno tÿr waa data saha ahyr hn regreso a suvivienda y dijo no se porque el
umo soly he tuk owa, soly sehe terzymyke
hn umo soly hno tuk owa, sehe hn toköim
soly kex yhnäapo heke ysorz, hn data otyräk
umo soly pihyte, ysorz heke chypyrcha
tatym owa hn soly waa anymcha uhe hn
meinie kite aanpata Yxyrm iok niokot Yxyrm
iok deech iet kite anymycha hnokite masaha
tiermyt ehet hn he doxypyt otyk hnoi teu
waa anymcha ich teu hni depchap ie
ojiixpetyk, ich kex doxyptyk dei anymcha
deiktyk ich ie ojyrehe watyk, kymyhy ylpiot
tyk teu o kymyhy dihiptyk duhu ich xix ie
tykyraha watyk, soly wate anymcha uhe wat
chypyrcha umo owa he tuh ahwo pork ich
anymcha pierte kite ich ie otyk dyraha
watyk, otsyy esee he hn uu hnakyrbich umo
waa data soly mamá oi iich tynxii eiok par
takaha tuki waa pynymyncha, hn waa soly
ich kata anymcha debio poro xy sehe bei
ekui moim anymcha, hn soly hno xy tuki
pynymyncha nix jix uu debio, ich xy takaha
aty nehe ich kuchet teu iok nehe hn xy tahn
yhych, hn waa data techymyke hn hnaap
tiör abyso par boi, eseeke hn xiör uu oposo
sarrz uu yrz, hn tuu uu ylchite, pork Yxyrm
hn hnoi teu dehet pehet par teu, otsyy esep
ich chyhmër uu dasuho hn uu kuxhäro par
uhe hnoi par chuki waa nanymyncha os uhe
hnoko ich xy data ierz ner uu boxex
hnakyrbityk, os hnoko xy data ierz ekuerta
kal jylkaa ich ierz uhe chukwi waa
hnanymcha uhe ie datyk dyraha uhe kex
datyk teu kite, eiok porz otyk hno, otsyy he
hno tÿr deka, hn he serka, ich nat chyné uu
yrma uhe hno uhe hnoko hn xy yrr uu
doxypo uhe tei uu sylé, uhe teihe otsyy
boxex hnakyrbityk teche wyr sule hn tola
sehe ie dyter yrepe hn soly xy tutür pork ich
xy tukwihna ynt xy takaha takachym soly
umoko hn je dale hno iehe ahyr, yn umo
soly xy beelatykpo, boxexte hn sie iok xy
tuki waa pynymyncha waa he pierte kite ynt
waa he hn Yxyr mam awythna ich pierte, hn
xy oriök osier hn iex tuki waa ynt par he
tykyraha yr owych, soly he ie yrate owych
petyk, hn sule omo soly ie ojyrehe watyk,
soly uhe namyhy uhe bo hn kuchekyx ich
ebi oriök, ich chekuxu hn sule wuecho hn
soly xix tÿr Yxyrm uu yr wuecho, hnoi soly
namyhy uu kuchekyx ich aseu uu iok
wuechyt hn echa, yle ich iok dechy arr, otsyy
esep ich xy hno, ich nehe ich hnynym ich
me contó así porque se murió uno de mi
pariente pero yo no se si estaba todo bien
mi familia. El se fue en suvivienda y se
sentó con su madre y le contó, cuando me
fui al monte me encontré con un pájaro que
me hablaba, pero para mi no murió nadie de
mi familia y la madre contestó y le dijo mi
hijo es verdad te digo de ese pájaro, tu
hermana cuando era niña ella me ayudaba,
un día tu hermanita se fue al río y no
regresó más, no sabemos nada si un animal
lo mató porque ni su hueso no encontramos,
no sabemos en donde se llevó a tu hermana
ya no sabemos nada lo hemos buscado por
todos lados pero no hay ni un rastro, no
sabemos si se comió un yaguareté o si le
mataron, por eso este pájaro te a voz
porque es tu hermana. La hermana
reaccionó inmediatamente y le dijo a su
madre hoy mismo me voy a buscar a mi
hermana y su madre le dijo porque quieres
irte, así nomás. El joven le dijo a su madre
me voy a ir a buscar, hasta encontrar sus
huesos y me voy hasta que algo me pase a
mi también, después su madre le miró y le
dijo bueno mi hijo esta bien tu puedes irte,
pero déjame que te prepare tu matula para
llevar, la madre le preparó todo y el se
preparo todos sus cosas y se fue para
buscar a su hermana y cuando se marchó
su padre lloraba y se fue el muchacho su
mama le recordaba cada tarde porque el se
fue para buscar a su hermana que nadie
sabia que lo le pasó a ella. Este joven Yxyr
dice que cuando salió de suvivienda ya
estaba muy lejos, buscaba por el resto del
mundo pero no encontró rasgos, después él
encontró a unos animales como los siervos
que se estaban peleando y él se acercó
pero tenia miedo, después decidió
acercarse porque el vino por su hermana y
se animó de acercarse y los animales le
preguntaron quien es usted y que estas
buscando, los siervos le preguntaron, el
muchacho le dijo yo solo estoy buscando a
mi hermana que se perdió hace mucho
tiempo porque somos dos ella y yo por eso
estoy buscando porque quiero saber en
donde se encuentra y los dijeron que no
saben nada de ella
y los siervos le
ofrecieron su ayuda en cuanto te marches
nosotros te daremos y si nos necesitas nos
umuhu otsyy xy ytsorz uhe hno chukwi waa
nanymyncha otsyy eseepni, ich chyx uu
echyre teie po ich techymyke uu echyre uhe
teie hn hno dale soly namyhy otío teioke xy
teieke, otsyy eseeke hn hno eiok porz otyk
tÿr hn uu echyre deio soly sybe pych tatykpo
boxexte xy bepyx datykpo hn ymo soly xy
tuku yntm, hn ynt Yxyr mamá awythna,
depwueni hn kuchëk teu ich ie tykyraha hnt
watyk heke ich tuki hn soly he ie amyno, hn
sol hno ie oñomope sol per uhe bo hn uhe
owa necita oriök ich xy ebi oriök ich oriök de
ahyr, otsyy esee hn echeet Yxyrm waa yr
kolta, otsyy par kuchekyx ich techa waa
echeet yr kolta ich dechy ahyr, otsyy xix
ytsorz, nehe ich chyr yre doxyp iet, otsyy
chyx boxexo ör osier oteiehe uu botyt, hn uu
botyt xy hnomyra hn ör wol ïia, hn esee ör
wol sakas ör hn uu batyk wychy hnoi ör
ochykäha poorz pehet otsyy uu boxex
hnakyrbityt techym örke xy tër ör ahwoso, iet
umo soly ele botyt, soly papa Yxyrm iokhni
sol par owa, hn sol esee wol par exybich,
hn sol hno sol xy asym iok esee botyt pork
tahmür hn xy boi ele ör wol, soly esee ie
oxios ieke ich takal ör, otsyy eseeke uu
boxex hnakyrbityk dale ör chenxehe iet uu
botyt ahyr hn chenxehe uu ör wol arr, otsyy
esepyke hn soly hnaho oriök dech Yxyrm
oriök hni par uhe dyke oriök dexybich
sahmür uu dyt uhe hno tÿr ich ich oïonaha
dyke botyt, uhe oiulorz botyt ara oriök ich
onymcha oriök dylt ich hnoi oriök chybyte
uhe onahmür hn uhe ojix uu kuchyt uhe
ojytyla ich Yxyrt ojöomo joki eiuhu oriök ich
chiuhu oriök, soly man dyke bota dyke par
iïa otÿr deiktío, hn eseeke soly ich ie akaxym
olakpe soly takahi par uhe iok usa, hn soly
boi boxexo oxym, otsyy oxymyke uu duhu
boxex hnakyrbitakat uhe chukwi hnakyrbitak
uhe chukwi hnanymcha ich hnoike, otsyy
hnoko xy xuu deiwo tysÿr, soly kex tienyh
tuu yhnäapo uhe tokonäha dyke batyt, otsyy
hnoko ich kex chyhy deiktyk hn chiuhu uu
botyt keitkër chymchäha derrza, hn soly
botyt sehe tuu arrz iok ebyte waa
pynymyncha arrz, sol par he tikitkër waa hn
os ie dyraha waa hnanymcha watyk per uu
botyk hnoi chybyte waa hnanymyncha arrz,
otsyy eseepyke ich umo uu botyt arrz iok
ebyte waa ynta arrz iex tukwi ich os
deiwychy hnymyt tyx ynt, ich ieh uhe yle
llamas, solo tienes que girar nuestro pelo y
allí estamos contigo, después el siguió su
camino hasta que se durmió en el camino y
así el fue para buscar a su hermana. El fue
otra vez encontró a unos animales que
estaban peleando, pero esta vez eran son
serpientes, el muchacho se acercó otra vez
para preguntar, y las serpientes se acerco al
muchacho y dijo lo mismo si me mata que
me mates, después llegó la serpiente y le
dijo que buscas y que quieres, el muchacho
le contestó yo estoy buscando a mi
hermana que trabajo con mi madre,
nosotros somos dos nomás, mi hermana se
fue para buscar agua y algo se llevo a ella,
por eso estoy buscando y quiero saber si
ustedes no saben en donde se encuentra mi
hermana, las serpientes le dijeron que no,
que no saben nada de ellos y le ofrecieron
su ayuda, y le dieron su cola, para que
cuando necesites de nuestra ayuda nos
puedas llamar.
Después el siguió otra vez su camino, se
fue por el resto del mundo hasta que
encontró a unos animales humanos que
eran niños que se estaban peleando de sus
cosas, de una sola bota, y un kepi, este kepi
es para esconder a ellos y la bota es para
llevar a trasladar en cualquier parte del
mundo, el muchacho estaba mirando a los
otros dos muchachos discutiéndose y el
escuchaba, los dos muchachos extraño le
dice a su hermano, esta bota es mío mi
padre me la regalo y me dio también una
gorra para mí, el otro no quiere su gorra
solo quiere su bota. El joven Yxyr estaba
observando y se entremetió y dijo que lo
que pasa con ustedes y se quitó la bota y el
gorro y le pregunto estos para que sirve,
ellos dijeron que la bota sirve para llevarte
en cualquier parte en donde tu le pidas y el
kepi sirve para esconderte, después el joven
aprovechó y dijo y le pidió a los muchachos
si le pueden darles, después ellos se lo
dieron y decían al Yxyr joven que estas
cosas son de nuestros padres que nos dio
para que cuando mi hermano quiera irse a
otra parte la bota le pueda llevar a cualquier
parte del mundo, por eso nuestro padre no
obsequio, y cuando nos ponemos la bota le
pedimos para que nos lleve a tal lugar, y si
sucede algo malo le pedimos al joki para
pata ich botyt hnoi, nehe ich chymchaha uu
hnanymcha yr uhurra ehet, chybyte uu yr
hnanymcha uhurra ehet hn umo uu ör wol
soly joki eiuhu iok, otsyy eseepyke ich
tokole ietyke hnanymcha xutsorz ychi um uu
hnanymyncha dale hn seete hn umo owa
otyk jëekpo, hn soly iok uu ebich, soly uhe
buu kite uhe owa pierte kite hn iok ihaap, hn
ele iok dych kite ich tokol owa, teerzym
chypyrcha hn umo iok sol he tuhu owa sol
hn titym mama hn tatym iok, sol ich
anymyncha pierte hni sol heke eseep nehe
ich tuk owa ata nehe ich tyx uu pohnie hn
pohnie oxym iok dyke botyt hn botyt hn botyt
töhwa seia iok dyke owa, soly heke oura
sehe tykyraha kymyhy iuko o kex uu hnäapo
hnanymyncha dale osedie bien hn
hnanymyncha umo soly ele uhe owa de
pebiche ich uu eiok iowat ör posÿr, uu
doxypyk uhe chyne yrmo ich kär, soly kal
uhe oiehke ich chum ör ahat ich chesdelo
hn sehe otío soly ich ie tykyraha sol nymyhy
amyhno uhe tyrët ychi akas olak sol ehe
num, sol hn tykitkër hnamyhy ahwotykyx ele
xy uu ebich tokole ojetie hn atokole, otsyy
eseeke ie okeitkërie ich Ochum ikort hn
hnanymyncha sol ichy akass owa jam, ie
tyrët esee hn umo uu joki sol akass iok, ich
chakas, ich uu otdych ie dyrehe watyk, otsyy
ieh, inmych ichy chun aat hn umo waa
hnarata soly he doxyptyk dyrehe dykyke hn
soly nioxyp noim ie datyk dykäha dyke, hn
sol xy datykërpo hn sehe dykyke soly ich
niohiök ie datyk pwel dix ich eiok de ota data
ehet ie datyk dix, esee ich imyke sahkyrke
hn yrähta tÿr, hn keitkër saraxi hn ymo soly
kymyhy aserak o otyk otära deiktyk kymyhy
ahmür ör o kex uu yhnäapo, hn soly wychy
como ör dexaap soly he hnäapo sehe uu
tykytak ebich tyk, hnamyhy xy uu jëek
täacha xy uu ebich ör jëek tokole ojeeta ie,
hn soly uu otyk tokole uu ebich ojeetie hn uu
debich chuntyke hn umo uu joki soly ich
eiuhu iok, ich joki chiuhu, ieh tokole ich xiör,
ör oriök jowat uhe oriök iulorz os posyr uhe
int ör, uhe os ott dych esee os ich dalyke ich
osedie ör uu boxex hnakyrbich, uhe wat yr
hnanaap, otsyy nehe ich chyx otsyy hn xuu
takyhy uu dahuch oiok iowat hnoko ich xy
wychy sakaha hnanymcha arrz, xy ör piensa
uhe par ohno osei, otsyy eseepyke hn umo
soly uu hnäapo nom par iuko pork nehe iex
que nos esconda, después el Yxyr ya no
quería darle a ellos, llevo y lo utilizó para
buscar a su hermana, el no sabia en donde
estaba su hermana, y le pregunto a la bota,
bota tu sabes en donde se encuentra mi
hermana, llévame por favor; y ese momento
el cerró los ojos y llevó en donde esta su
hermana le dejó dentro de unavivienda en
donde esta su hermana y después le pidió
al joki sacadme afuera letomó y le saco
afuera y se paro frente de su hermana y su
hermana se sorprendió y le abrasó como
ella no conocía a su hermano y le preguntó
quién es usted y el muchacho le dijo yo soy
tu hermano menor, cuando vos te perdiste
yo era muy chico todavía, pero ahora crecí y
soy un hombre, unos de estos días estuve
cazando pájaros y uno de los pájaros me
contó todo, me fui le conté a mi madre le
pregunte si yo tenia una hermana y ella me
dijo que si, vos perdiste a una hermana; y
por eso decidí buscarte hasta encontrarte, y
son muchos los que me ayudaron para
poder encontrarte, a mi me dieron estas
botas y la gorra, y por medio de estos llegué
aquí contigo y ahora quiero saber si vamos
irnos otra vez conmigo avivienda, su
hermana le abrasó y le dijo mira mi hermano
este Lugar que vos estas, este es lavivienda
del animal más salvaje del mundo que solo
come carne y no tiene compasión por nadie
y que ya casi comió la mitad mundo, y el
eiok iowal este huele los rostros de la
persona que pasa por aquí y sabe de todo y
nadie puede escapar de él, y se pone muy
furioso cuando huele el olor de una
persona, por eso quiero que te escondas
cuando venga, y yo le hablaré para ver si
pueden recibirte; la hermana ya sabia la
hora en ellos aparecen, y le dijo a su
hermano ahí vienen ya puedes esconderte,
su hermano le dijo al joki escóndeme y el
joki le escondió, después llegó el ot dich, un
animal gigante, cuando llego sintió el olor de
un hombre y su mujer le dijo que hueles,
estoy oliendo algo, y su mujer le contestó
como que hueles algo si en este lugar no
hay nadie que pueda llegar, estamos en
medio del mar, nadie podrá llegar, cuando
se calmó por completo la mujer le pregunto
por si acaso si algún día viene uno de mis
hermanos que harías tu con mi hermano: le
mam ekuerta owa ich ierz ich mama yly
wyzy uhe ekuerta owa, ich kex owa datyk
año uhe owa pierte, soly iuko jam uhe owa
pwele ich iuko toköia owa, otsyy eseeke hn
soly sehe naap tuu wychy oiok iowat hn
iuko, hn waa hnanymcha soly he tuuke ich
maa ouch kär, soly kata xy iuko xylorz, otsyy
ese hn umo waa hnanymcha soly hnapy do
hn esee iuko pork eiok de wahacha eiok
mama ahyr, otsyy eseepyke ich deich de
pohrit ich wychy hno teiäha dabyso ieh hno
nehe ich dyhlak uu iowat os hnoko, ichy waa
hnanymcha nixyr yre ör uu debich oxuu delt
takaxu uu botyk hn omo soly botyt ara oriök
ebyte oriök uu data iuhe arrz par he hnymyt
ojeeta oriök date, otsyy iehy otäacha waa
orta ich otukuhne uu dyt ör uu debich ich
wychy iebe ie debich ner iehy data umo uu
deihyt ich ie dyrehe waa deihyta petyk, esee
xy chyraha uu deihyt, esee hn wychy soly
ynt ana toköhwa uu ihyt tatym ich waa data
dale seda osep ich satÿr waa hnanymcha
esee boxex hnakyrbityk ich satÿr asa
hnanymcha uhe waa etuhta tatym.
matarías? Y el animal salvaje le contesto
no, como crees yo haría eso, si viene tu
hermano nos vamos saludar, conocernos,
abrasarnos como hermanos, y la mujer dijo
porque aquí esta mi hermano conmigo y
esta serpiente dijo en donde esta tu
hermano que quiero conocerlo, y su
hermano escuchó y le pidió al joki para que
se le descubra, y después cuando vio a la
serpiente se abrasaron; el que decías que
come gente se pone manso, el Yxyr y la
serpiente se saludaron, después el hermano
de su mujer se quedó para comer en
lavivienda pero el animal tenia que salir para
buscar su comida y ellos se quedaron en
lavivienda y pensaron para escaparse, el
hermano le insistió a su hermana para
poder llevarle avivienda.
Dicen que la madre estaba lloraba por la
perdida se su hija después de muchos años,
lloraba siempre porque nadie sabia que le
había pasado a su hija.
Después su hermana le compadeció y le
dijo si tu puedes hermano, vámos avivienda
y su hermano le dijo quiero matar primero a
ese tu marido, y su hermana le dijo no, si le
matas se va complicar la situación, será
mejor que nos apresuremos.
Cuando el ot dich estaba buscando su
comida ellos aprovecharon para marcharse,
su hermano se alegro mucho y dijo hoy a la
tardecita ya estaremos con nuestra Madre
porque tengo las botas que llevan muy
rápido, su hermana le preguntó para que
tienes puesto esas botas, y su hermano dijo
ya lo veras.
Cuando ya estaban listos para marcharse,
le pidió a la bota para que se lo lleve de
vuelta avivienda, y unos instantes ya
estaban en lavivienda de su madre, pero
llegaron detrás de lavivienda, porque quería
dar sorpresa el muchacho que viene por
delante y su hermana por atrás, y la Madre
cuando lo vio le reconoció solamente al hijo
y no reconoció a su hija, y su hijo le dijo
aquí le traje a tu hija mamá, y su Madre le
abrasó y se alegró mucho por el regreso de
su hija, gracias al pájaro que le contó a su
hermano.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Nov. 1989)
Relato: Isyraap
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ojiita xie wyr echyre kynäho echyre ieh iewo Les cuento otra historia, y eran serpientes
chur deiktío hn iewo kynäho iewo ches öe también y eran muchos y diferentes algunos
woso deio, hn wyr Yxyro kynähopo eiok eran muy ponzoñosos eso se los dice
poruwo, otsyy ches ie kole, ich hno otsyy Isyraap nuestra ancestro dicen que comen
ierz xy yso uu pemy aabo yrmich, otsyy eiok la cola al otro y cuando llora es muy
poorzio chunt esee Yxyro uhe ierz yso uu parecido como el hijo de ñandú losYxyro
pemy aabo ichy eiok poorzio osahyrm, ich ie cuando oyen los llantos de esas serpientes
do tÿr wychpe ich hno dur yhyt pork ese ya se apartan se esconden en otro lugar,
Yxyro, otsyy uhe yr yhyt hn ekäha wychy losYxyro cuando escuchan los gritos dicen
yhych eich, otsyy ich ches uu eiorz debio hn que si vos no sabes que uno de Ysyraap
ches uu amiko debio ich os dyyrk ich xy owa pasó por ahí y si vos pasas por su camino te
de hnymich, nehe ich ata uu sehi owa, otsyy puede dar una enfermedad, un dolor de
ches os debio esee Yxyro heke os tola eiok rodilla muy fuerte y dolores de hueso en
poorzio otola, os he uhe ochix wyr Yxyro todo el cuerpo y nadie podrá curarte hasta
ichy aseu eichie esee Yxyro uhe owa enitak que te mueras, por eso loYxyro le tenían
hn emyr dich uhe ierz yso uu pamo aabo miedo, no podían pasar encima de la huella
ierz uu hmonty entyke ichy aam uu yhych de esa serpiente porque es muy poderoso y
oduhu owa petyk, pork ich wyr oulo heke ör venenosa, por eso cuando escucha los
ant hör uhe jyrkyhlo, entylo nahu eiok Yxyro que parecen hijos de ñandú cuando
poruwo ör ahwoso, ichy ontylo hn atyla wyrz lloran, esta serpiente le gusta mucho el
hn ereha uu yrmio, otsyy eiok porz otyk chyx pasto y los campos lindos donde hay
iewo kite xy umo porzio tutur porza uut hn muchos árboles secos, y cuando uno
töhwa xuu pio chypeesa töhwa yhnemio escucha unos de esos Ysyraap tiene que
ylaro chybyte ör uu yr ïo ylaro ïia xuu salir de ese lugar porque vive con los
chichuwe wyrz toko hn xy japaha wyr nyrme animales, por eso mi hermano cuando
uu Yxyro, otsyy eiok poorz otyk soly hnoku salimos de cacería y escuchan los consejos
takaha hn dispykio, otsyy chys ukutuk data de losYxyro poruwo para saber los peligros.
hn xuu chypëesa hn sëhru xuu wyr duhlu hn Dicen que un Yxyr le encuentra a uno
xy tära wyr pío, xuu wyr duhlu ata duhlxyp, cuando esta durmiendo encima de un árbol
ich nioxyp, hn eiok porz otyk hno tÿr dahuch viejo y ellos son mucho el Yxyr le puso por
ichy tata hn waa yrähta soly ichy abei owa, debajo de muchas leñas para quemar y
soly hnok diis ekio, hn sol hno ich hnos esos pastos viejos pone alrededor del árbol
tëruku, otsyy eseeke ich iok porz otyk antes que despierte la serpiente, el Yxyr
täachaka, ich xy sano ie wyr diis ykíope, quiere quemarle porque dice o si no nos va
pork yre chila wyr kuchulo ich sëruhwe to ich a enfermar, tengo quemarle, después
uu kuchulo toi ich nihiök hn toi, ich eiok porz quemó el árbol y había grandes llamas
otyk sano kite ich xy ekuerta hn hno techym alrededor
del árbol y se quemó por
uu yr ouwych ich hno duhlu to hnoi hnanyre completo hasta que se volvió ceniza y el
par he otechym hn ochyraha ieh woso duhlu Yxyr se fue en suvivienda y le contó a su
mujer y su mujer le dijo que tenés que
cuidarte porque le quemaste a losYxyro que
son muy ponzoñoso, y el Yxyr llegó muy
tranquilo no le paso nada, porque él le
quemó a ellos se adelanto y le mato a todos
y el Yxyr se fue muy sano después llevo a
sus compañeros para mostrarle el lugar en
donde se quemarön todos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 1 Nov. 1.989)
Relato: Echyrak Wyrs
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Tita uu echëet uu wyrs uu de monte sakaha Les cuento la serpiente negra que está en el
porio de poorz eio hn de poorz aseu wyrz uu monte le gusta subir por encima de los
eiok poorzio ör yre otola ese echëet maa árboles secos. Estas serpientes lo que
enitaak hnu teu uu doxypo, hn wyrs doxypo nuestros ancestros tenían mucho miedo,
debio hno tytÿr wychy yr ihiuch uhe ches hn esta serpiente es más salvaje el que come
töhwa Yxyrm daabo, heke wychy eiok toda clase de animales por que es un
poruwo tola esee echëet wyrz uhe otsyy carnívoro y lavivienda donde vive hay
otsyy ñuruhwa, hn ahna wuehta kahyr muchos restos de huesos.
wychy uhe ör yre ochyraha yr parte, otsyy Nuestro ancestros tenían miedo de esta
sano ör eiok porzio oxy yrkansa eiok poorzio serpiente que se llama jüuru wah y su
ches ör churz ör, hnoi ör oteu ör xy yhy waa garganta es amarilla por eso losYxyro saben
ör armysta nehe ich ör yre ör seko xy ör que es muy peligroso, dicen que es muy
debio dechy tutÿr ychy yr ihiuch wyrmyhno, rápido para buscar y seguir a su comida,
otsyy heke eiok poruwo otola wychy ñurut dicen que cuando le alcanzan a un Yxyr le
ich ehnitak hn woso deio ie uku doter ospe muerde y se lo lleva para comérselo, pero
pork os posÿr wychy uhe teu oso, chyhné esta serpiente no le come todo el cuerpo,
oso, otsyy deech iet kite eiok poorzio otutur solo toma su sangre hasta que le deja todo
otakaxo ochÿra alybo oxuu sehe dale iewo
ich iewo oxuu, otsyy esee ich hnat otsehi,
otsyy esee ich ohno ochukwi uu yr aabo,
otsyy nehe ich ochyx uu yr aabo waa poorz
esuuta, hn esee osehru wee waa pohorra
esuuta, hn hno wyr aabo wychy hno duhlu,
otsyy eiok uu jixeu esee echëet uhe wyz
uhe os ñuruwa wueta karz jyrahalo ichy
äachylo pork wychy eiok pozÿr wychy teu
eiok hn ches owa ich ie ylo uhe odoi owa
par he odosÿr owa odicheu owa hn owa
sano, sino ata uu sëhi owa chiei wychy ierz,
uhe ches owa ichy atylyhy chys ör ext hör
par he abei olak.
seco y sus huesos dejan por ahí, por eso
losYxyro poruwo le tenían miedo a esta
serpiente Jüuru, porque era muy salvaje y
poderoso lo que elimina a todos, después
pasó un tiempo y nuestros ancestros
juntaron a muchos jóvenes y fueron para
matar con palos alybo, como son muchos la
serpiente no puede enfrentar a todos hasta
que le mataron y fueron al lugar en donde
están sus crías, para eliminarles a todos,
encontraron árboles que tenían agujeros y
quemarön
todos,
por
eso
cuando
caminamos y encontramos a esta serpiente
negra con la garganta amarilla, cuando tu
vez tienes que correr porque es nuestro
enemigo y quiere comernos y cuando te
muerde no es como los otros que puedes
alcanzar el Hospital, el es muy fuerte y
venenoso y puede matarte al instante por
eso les digo mis hermanos cuídense.
CASEETTE N° 2
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio 2 Nov. 1989)
Relato: Hioköko mohnyhnak
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Tiita naa waa woota bahluta uhe ïa uu Estos es un sapo grande que vive en el
niokyt deio uhe umo wyr niokyt deio uhe agua y como pronostico de inundación y
tyrët ich jeryhy ahyr, depwe uu niokot ihiök cuando viene la creciente el sapo grande
örke ich xuu otsakaha porïo odohyr uu llora, porque sabe que una inundación esta
okamy eeio otsakaha ich iaka tyta ie por llegar y cuando baja el agua el sapo
hioköko jerhpetyk pork ich niokyt dych hn también avisa que esta bajando, por eso
uhe uu niokyt uhe ich ihñýmich ich lekytío, nuestros ancestro cuando escucha que un
paho kako ich yrsien ychii hioköko ich jerh, hioköke esta llorando ya saben que esta
jerh pork ich umo uhe kako ich uu eiok cerca la inundación. Estos sapos lloran
poruwo otsyy no ich kako heky wyr hioköko cuando sube el agua y se esta inundando
jerh hioköko jehyrky ich chYxyr uhe awyt todo todos y también lloran cuando ya
kako hn uhe ie jehyrky hn uhe ie jehyrpetiky saben que esta bajando, por eso cuando los
uhe awyt dychyky ich kiere dysir ich xix tÿr hioköko sapo lloran losYxyro poruwo les
pöorc hn xy tÿr pöorc ata uhe xuu otsakaha dice que son de nuestra cultura y baja el
sobyrat eeio heke erze hioköko jehyrke ychii agua.
jerno jernky uu sahna pixy jëer xix jerh uu
dyhlak late hn uu deech uhe jehyrke ich
eseepyky ychii chYxyr uhe tienyh kako ich
onoota kako heke eseeke ich hioköko jerh
wyr eiok poruwo wyxyr otsyy wyr uhe
ochYxyr uhe erze hioköko wyr eioklo oropo
wyr uhe jymëhelo wyr uhe jerh ich uu niokyt
kako.
Relator: Ogwa Flores Balbuena ( cassedte audio N° 2. Nov. 1989)
Relato: Häarz pykaabyt
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Häarz pykaabyt too wychy he os poruwo El häarz pykaabyt es un pajarito que se
otsyy pytïis ese häarz pykaabyt asa llamapytïis, este pajarito es un chamán que
chypyrmycha ihaabyta wychy otsyy konsaho se convirtió en un pajarito, cuando le
porabyt wychy he os chyne wyr mataron a todas las mujeres y salió este
tymychärakite uu ochyne wyr tymychära kite häarz pykaabyt cuando le agarraron al
hn wychy häarz pykaabyt tokole wychy hn venado. Dicen que nuestros ancestros le
ochixeu waa erpyhyltakite uhe onaha waa mataron a todas las mujeres porque ellos no
erpyhyltakite, otsyy eiok pozrii syhna wyr respetaban la ceremonia ritual, cada vez
tymchakite pork kal uu deepich pe otsyy que hacían la ceremonia en la arra, las
esee xy otechym, pork nix he hnakyrbo mujeres se reían y hablaban no le tenían
yraha xy tymcher yraha heke ie otolape kal miedo, porque ellos decían que son de los
uhe debylybyta dalyke tära towbich chix hombres y que no son de las mujeres, por
häarraka tyskÿr daaboko ich xy tymcher eso no respetaban la ceremonia cada vez
ojana ie odiero uu dahwo petyk, nYxyr eiok cuando los hombres procedían a la
poruwo porzio omo soly ie ompetyk uhe ceremonia, las mujeres se burlaban de
ysorz pork ialyloko iet eiok dekyta ellos. Después los hombres ya no le gusta
yhnymiöko xy tymychära oloter eiok ojana los comportamientos de las mujeres y
kex juhulo olak ynäapo uu olak eiuwo decían que vamos hacer con las mujeres
ynäapo per eiutor eiok ouch jytkërie hn porque se están burlando de nosotros, ellos
ochybyte uhe tienyh ochyna ör to, otsyy uu fueron en la arra para hablar entre ellos de
hnakyrbich uhe yrähtax hn aabox , chixeu buscar la forma de eliminar a las mujeres,
uu naryt xuu, xuu waa hnarata, hn yre xuu después ellos decidieron de eliminar a todas
yr yrahta, oxuu ör kampia ie xy ör yrepe uhe las mujeres, cuando ya se pusieron todos
oxuu wyr nyrete ich oxuu ie xy ör yrehte, ich
oxuu ie yrehte ör ytsorz, otsyy soly iuhulo
ynäapo he jyhn xyp ör dech hn otyrre, soly
jÿhne ör uu dyliehe xy ystpo ich ohno otyrre,
soly naap chynsylo ich xy okeitkërie ie
häarra hn tobwich, otsyy soly xiokör yjüuta
iuhu dicheu we ör jyhnÿrlo keitkër pixt par
chymchäha ör ehet, xy olakaha ehet
namyhy el näapo hn iuhulo nok eiok poruwo
oxiör, otsyy eseeke ich oxiör waa waa yjüuta
data oiho uu porz wonty, oxuu chixeu wue
uu tymychäraYxyr ie odyrehepe, otsyy oxuu
chichuwe örke ich waa ijüuta ich etan püur
uu porz wonte ïa ich eseeke ich ochymyt jïiu
perkër pich xy pich nomyraha, otsyy eseeke
ich soly namyhy uu dyhyrbytyke ich jëerkehe
ör ehete os ese ich porzio omo uu dyhlich,
otsyy hn ie sol tokolehepe ich oseihkër ör
ichy, ich oxuu ör hn deiktío poro. Otsyy
osyhn xyp wyr tymychära ich to uu boxexo
ör toi, oxuu ör, ich nioxyp otsyy esee ich
nomahta he ie dyhlake ich chio nort, chio uu
kobyt tymychära poruu chio esee kobyt ie
dakyhrpe ich xy sakaha deiora eich techym
wyr hnakyrbo xuu nonta poxyk ich chukuër
uu dukuër, ich xy techym uu uhe ich ochyne
wyr tymychäraYxyr, yre ich chymyt yre,
otsyy eseeke hn eiok porzio odale otsyy iata
asa de wahacha uhe odale ich uhe serka
ochyx ich iuwe waa ijüuta tära yre ich
erpyhylta tokole ich hnoko ich eseeke ich
eiok porzio osahna waa erpyhylta ich tysii ör
ich xy hnomyra uhe hno asa tymychära uhe
chinsehe yr erpyhylta, otsyy eseeke man uu
jëer ich ochyne örke, otsyy eseeke hn soly
kex nuu näapo pork ich hnomahta hnoko ich
sol iuko, iukilo, os uu yr abich xy ïa ör
erpyhylta abich hn waa yrahta ich hno
chinsehe yre erpyhylta, otsyy ich ochukwi hn
yr abich po chukwi toi, hn eseeke ich waa
erpyhylta kex duhu näapo hn dohorz waa
pohorra eich ich sakaha uu yraho ehet hn
eseeke ich umo uu dabich, hn pret etÿr iok,
otsyy eseeke ich abich dohor pöorc
kynahata ich kai, xuu hnymich, otsyy ie
dyrehe dehychtyk, eseeke hn waa erpyhylta
sohwa uu yhich sol esee pohorz tykyx höor
ekehe chys, otsyy ese eke ich chix waa
narahta osedie hn chixeu waa narahta ykio
umuhu ahyr, esee hn umo soly namyhy uhe
onyrmaas ioke hn oduhu iok ich aseu uu
pychukut ich tyktole chie wate iok arahta
de acuerdo, para que cada familia pueda
dar a otro hombre que le maten a sus
mujeres y el otro también, entonces ellos no
lamentaran a sus seres queridos, se
cambian entre ellos y le matan a sus
mujeres, entonces ya encontraron una
forma de matar y los otros dijeron que
vamos hacer si le matamos a todos y
buscaron la forma y decidieron de matar a
todos, para que no se dieran cuenta,
decidieron hacer un muro grande que
cubriera toda la aldea, y ellos decían,
cuando las mujeres les pregunta para que
hacen estos, y ponemos una excusa
decimos que es una defensa para ellos,
para que cuando nosotros no estamos y
vengan los enemigos no puedan matar a
ustedes, le engañaron a las mujeres,
entonces ellos no sabían que ellos estaban
asiendo un muro para matar a todas y para
que no se escape ninguna por eso esta
asiendo este muro, después ellos hicieron
este muro grande para que no puedan
pasar las mujeres, cuando terminaron este
muro le pusieron árboles y espinas, y palos
grandes y cuando ya estaban todo listo
tenia una sola entrada, después le mataron
a todas las mujeres con sus hijos.
Una mujer selevantó muy temprano para
hacer su trabajo de artesano kobyk, esta
mujer no se sentaba en el suelo, estaba
parada y ella estaba viendo todo que los
hombres están matando a las Mujeres y ella
se preparó para que cuando ellos le
atacaran pueda saltar por el muro, cuando
los hombres vieron a ella, le atacaron, y ella
salto por el muro y se convirtió en un
venado y se fue, después ellos no sabían
que hacer porque se escapo una, y todos
para buscarla hasta su marido también pero
nadie no pudo encontrarla y nadie no sabia
de porque esa mujer venado subió a un
árbol, ella le vio a su marido, y le llamo para
que el se suba junto a ella, y cuando subió
se cayo y no subir, hasta que ella le mostró
su camino y el subió junto a su mujer y se
abrasaron, después tuvieron relaciones
sexuales con ella, y la mujer le dijo a su
marido, escúchame con mucha atención,
cuando me maten yo quiero que agarren mi
ombligo para que yo vuelva a ser la misma,
pero si vos no llevas este mi ombligo, tu
myhnüu, hn soly ich ëhe namyhy kuchekyx
ich tyxeu azykut, otsyy eseepyke soly xy ebii
wyr aryre, sol uu otyrët para takachym ör, hn
eseeke ich otybii ör uu abich, tybich soly
erpyhylta delyke tYxyrke, ich esee ich odale
otytÿr hn ochyrmaas waa erpyhylta ohnoi
otseia dyt, ochybyte wahacha hn tatym ör
sol mechymylo uhe titym olak uu pahwoso
ich tukylo ioke, otsyy esee ich tatym ör soly
uhe tukylio hn ekylo uu iok pykaabo par ylo
uu dyt hn bolilo ebyte pohorz ahyr pohorra
uut hn tei pöorc par ahut, otsyy eseeke hn
oxuu, ich os tasyra uu pykaabo pork ich ie
ör yrehtyr hn ie ör aabox, hn waa erpyhylta
sol he wyr iok per pykaabo uhe ouxylo hn he
bolylo etÿr deityk, etÿrlo ota, hn uhe exylo hn
nos olak yrehte, ode chiei wyr ör yre os
heke os ochowyr uu ëero, otsyy eseeke uhe
ochowyxtoko ich ohno oï oota ochixeu uu
ylchyte os chixeu uu ylaro deio hn uu pehet
dote, otsyy nehe ich he ich aldoce ich iehwo
ör epura soly kata iapur konsehet yk iuhlo
techym uu eiok wansüwabo uhe de
wahacha kex dyt näapo, os konsehet hnoko
ich iehi chexo uu dehet pehet hn sehnier ör,
sol iex nioxyp ich ochypa konsehet iet, oxuu
näapo xy yzpo ie yrkansape wahacha dyt
ich sol iex nihiök xyp, otsyy nehe ich jylkaa
hn konsehet poraap de xy ïa ör hnakyrbitak,
otsyy esee hn akylt ii soly pahta sehe tapur
eiat do techym wahacha eiok ihiuch kex
näapo ich kymyhy eiok yrehte ochyhy o kex
näapo os esee hn tybii, soly pihyte eiat
sapur sahpur owa sehe bu, otsyy ese boxex
ich tÿr por hno ilo chynsehe yr waa he häarz
pykaabyt opytïis, ich hnoko, ich xy uu alylt
techym dech säraxy soly ich dÿt dich ich
tymcher okyhnïa sol chiei wyr eiok po sol
namyhy otatym owa hn on ich iex niohioxyp
par onoim wyr uu ylaro hn jukwi, otsyy
eseepyke hn wychy ich osor uu mony uhe
par ohnoi wahacha ör ihiuch ich wychy
sehnïer ör hn osorz hn xy ohnoi arahbo par
oteu, otsyy eseeke uu konsehet uu dech ich
chyhmër uu olare uhe pur deio ich xy yr
monta ieno hn tybich soly kata xy asylo wyr
olak ware emchahalo kotsyrbo iukulo pork,
otsyy sol eiok soly ich oso otsapikehe waa
dyt ich os kyhnïa, ich eseeke ich os aila, ich
ohno otÿr wahacha dyt, pork ich häarz
pykaabyt
tatym
ör chymyhy häarz
pykaabytpytïis pork ich tykei ich osdeio.
mujer va a salir fe, el contesto si, y la mujer
le dijo ahora tu puedes llamar a tus
compañeros y su marido le llamó y vinieron
todos y le llevaron a la comunidad y la mujer
venado habló con ellos, y dijo quiero que me
escuchen lo que voy a contar yo quiero que
cuando me maten, que se lleven mis trozos
de mi carne para que yo pueda revivir a sus
esposas y sus hijos, y cuando habló todo le
mataron y se llevaron todos sus trozos de
carne en su rancho. La mujer venado le dijo
también que tienen que dejar la carne en
suvivienda el que se largue por un día, los
hombres hicieron lo que le dijo la mujer
venado y fueron al río para buscar anguilas,
dicen que ellos sacaban las grandes
anguilas, y son muchos que lo sacaron y
cuando ya es como al mediodía ya se
acordaron en susviviendas que pasó con la
carne de la mujer venado y le pidieron a un
chamán para que vea en la comunidad,
pero los chamánes no pueden llegar hasta
allá y cuando retornan le engaña a los
demás y todo están desesperado y le piden
a otro chamán. Pero también no pueden
llegar en la comunidad, pero cuando
regresan y les dice no hay nada en nuestra
comunidad, entonces ya nadie sabe que lo
que esta pasando en la comunidad y es
muy tarde, dicen que dentro de los hombres
hay un chamán joven que nadie no le cree
si tiene poder o no, uno de sus compañeros
le recordó y se fue para pedir, le dijo a su
papa si vos no le podes decir a tu hijo, el
chamán para que se vaya en nuestra
comunidad antes, que sea de noche para
que le veas si están nuestras mujeres por
ahí en la comunidad, después el se fue a
suvivienda y a la tardecita regresó, cuando
se fue se convirtió en un pajarito y fue y vio
en la comunidad que ya resucitaron, y se
bajo un poco más y vio a había mucha
gente y retorno en donde están los hombres
y todos estaban esperando, y cuando llegó
todos estaban en silencio, el chamán joven
habló con su Padre en su oído y le dijo,
todos están resucitado y son muchos, el
Padre del joven les engaño otra vez con
ellos y dijo que no hay nada, y los hombres
se pusieron muy triste y dejaron todos los
pescados y los anguilas, y el Padre del
chamán tomó todo lo ellos dejaron, cuando
ya estaban todo lleno sus bolsos, gritó y
dijo: mi hijo dijo que hay mucha gente en
nuestro pueblo, y todos se pusieron
contentos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Konsehet ör Datybich
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Tiita uu konsaho ör osier ör datybich oïe hn
uskaayt de uhe ïa ör hn xakar ich sahmür
chëxer, hn kal uhe chëxer ich hno tÿr uu
jëermich iet sahla ur kucherpyt os xyx
ytsorz, otsyy kal uhe sehe dexer ich hno tÿr
sapur uu yr kuxerpyt, otsyy xix nemych
oxym xuu sahla, hn ie kuxërpo pixope xy
wyr uu jëkurtu uu yr merxuro uhe oxiör uu
kuxerpo, hn uu to otsohbyro oxuu poxyk ich
oxiör uu kuxërpo, otsyy xix sahla uu
kuxerpyt ich naat chyrSÿr yre uhe sahla uu
jëermich, os esee deech ietyke hn ie uu
kuxerpyt ich ie jëermich tytyrähaka ich
echëet tokolyhy uu kotyk, hn esee hn
nemych hno ii uu hmonty hn dyhlak, otsyy
he ich dech xy porïit ich uu boxex hno ii uu
kuxerpyt soly sehe naap takahla uu kuxerpyt
tëxer hn waa naat umo soly kyx eraha
owych uhe de wychy iot ehet, otsyy
eseepyke hn ii uu boxex chymchaha
namikyt uu oit ehet ich wychy ches, uhe os
kotyk pork ich konsehet tytyräha ich uuxy uu
boxex lyxyr hn tatym yr tía soly echëet ches
iok dechy oit ehet, hn soly boi owa ermich
iet, hn ese ich hnoi uuxy dale uu iet, otsyy
uu jëermich iet chixeu waa maata hn
tytyräha hnamé hn chixeu hn soly xy ermich
karman owa, xy tienyh jëermich uhe tienyh
chukutahna, xuu ylo ohnana yhych par he
otöhwa jëermiche par dukutuha hnoko ie
ermich täacha hn nehe ich chyx aty pork ie
datyk dukuta xy yre noma, otsyy eseeke ich
os ohno, osahna yhych uu konsehet uhe
sahla uu kuxërpo ich chyx sahta heke sytak
, ant xuu echëet ches wychy ich pork xy yxo
heke ie odyrehepe watyk nehe ich jylkaa ich
boxex lyxyr ich toi, ich nehe ich ochihitsym
ich uhe ochihïtsymyke ich wychy täacha uu
yr nermich, otsyy eseeke ich ör detybich
otsytak ie, otsyy esee ich wychy ierz towera
uu boxex ich chytak wychy uhe xuu
nermych jierz sed hnanere icha nymych ich
dyhlake ich teeche, otsyy teechyke ich
wychy teeche toi uu nermich, otsyy oxuu
oteeche oxuu piekër ierz, oxuu peikër
telerza oimyke ich xy wyr peikër xy pohna,
otsyy he kal uhe sol tynsehe iok toi, otsyy
ich tó nos uhe yre chynsehe yre ich wychy
ytspo ich uu datybich ie dyrehe yluu yr par
xuu, otsyy ani chukwi waa yluuta uhe tienyh
xuu ich ie yrehe yluu, otsyy esee ich teecha
waa yre peikata soly he namyhy dechole hn
Les cuento konsehet ör datybich, dicen que
un chamán, tenia un sobrino que siempre
presta anzuelo para pescar y su tío le
prestaba, pero este muchacho siempre le
molesta para prestar su anzuelo para
pescar, como antes no había anzuelos de
alambre solo hacían con la uña de las aves,
un día el chamán ya se cansó de su sobrino
de que siempre va suvivienda para prestar
su anzuelo,tomó el anzuelo y le convirtió en
una serpiente venenosa y le puso en su
lugar, como el chamán tiene poderes y este
chamán se fue al monte para buscar
alimento, después el niño fue otra vez a
lavivienda de su tío, le dijo a su tío, tío
quiero prestar tu anzuelo otra vez, la tía del
niño le dijo tu sabes el lugar, puedes ir a
sacar para llevar, y fue el niño, cuando puso
su mano en la bolsa, la serpiente le mordió,
gritó y fue a contarle a su tía, me mordió
una serpiente en el bolso de mi tío, la mujer
le dijo baya a mostrarle al otro de tu tío, y el
chico se fue corriendo, cuando encontró
lavivienda de su tío, el otro chamán miró su
mano y dijo, tu tío te hizo a propósito estos y
solo él tiene que curarte, tenemos que a
besarle a él, y fueron para buscar, pero
nadie no pudo encontrarle, como el no
quiere a su sobrino que preste su anzuelo,
por eso hizo y nadie no puede curar solo él
puede curar, buscaron toda la mañana pero
no pudieron encontrarle hasta la tarde y
murió el niño y le enterraron cuando le
enterraron todo, llegó el chamán, su sobrino
lloro por el niño y se quedaron como
enemigo, porque el mató a su sobrino, como
el sobrino es chamán también y tiene
poderes como su tío y los dos se quedaron
como enemigos porque el tío le mato a su
sobrino, después lloraba bien y canto las
canciones rituales canto también al tío,
cuando cantaron todos dejaron su porongo
porque solo se mueve y le esta desafiando
a su tío con sus poderes, primero se
convirtió en un jacare y el tío también y todo
lo que el sobrino se convierte también su tío
sabe todo, el busca una forma en que
pueda alcanzar para que pueda matar, pero
su tío sabe todo y no puede matarle,
después el sobrino le canta y le dice
mañana te convertiré en un Yxyr normal y
que entre en tu culo hasta que te mueras y
tÿr wychy kychehetyr par tuu masaha
amaach per he nëhi, otsyy eseepyke ich
peikata iehe ie pohnape pork otsyy uhe
peikata pohna ich yre chynsehe yre hn
chyraha os umo uu nermich soly dechole hn
iuko jeiäha arich uu intypor hn soly iuko uu
nermich, os ohnoko hn ohnoi poihto ohnoko
ochyx wahacha hmonty ehet, ich poito
osahna uhe otsyy yrxyr, hn esee hn yrxyrt
dale ör arich hn ör yre odale otoi, otsyy esee
hn umo uu nermich soly ichy alehet toi
omehe soly asykyt xuu emen ich masaha
amaachyke uu yr nermich, amaach hnoko
os hn ele, ele, hn soly ich otyk ïanykyke hn
umo soly xy dakaha sol moim ich tykyraha
soly iuko iehilo, ich ohno, ich wych datybich
masaha wychy amaach uu nermich
chynsehe yrz ysxyrt teu wychy posÿro uhe
de uu ehet, otsyy hn awehta nehe ich wychy
sehi wychy datybich, otsyy seikëhe uhe
yrchyrk tabytehe wychy ehet teu, teu wyr
ehet posÿro ich olaap, otsyy xix oxiokos ie
ör uu datybich, esee hn ohno hnoi wychy
nermich ochexër uu perunt hn nermich
awuenta, otsyy hnoko hn sol ie iok karnada
chyne ich chiuhu waa namityk nyrmich
chiuhu topynta Yxyrm wyr nermich hn
nermich chiuhu namikyt Yxyrm iata ich ör
ytsie, hn ochexër pëhro ich oxiero kabatero
oxiero kahor, popelate, otsyy esee
otäachaka hn osär, iata särh konsehet
eriahtyx, iata särh ichy, otsyy wychy
tokoleke ichy chymchaha pyreta uu kabater
hn Yxyrm, ich otsyy uu kosaha Yxyrm pëhro
hn jinsehe uu karz ich masaha uut, ich wyr
teu hn chiuhu kuxera hn wyr tabyta uut, hn
tära wyr pyreta noxy yre, tymychära oierh ot
daleke yreke hn wysyk, wysyk toka uu
datybich ytspo, otsyy xy ör ytsie, esee wyr
yrxÿr masaha yre amachkite ata sëhi, otsyy
otokite öie, otsyy uhe toky ichy iuku nermich
ich hno, hnoko sakaha pöorc xy techym ichy
hör datybich ode wahacha pöorc xy
otsakaha pöorc hör uu datybich, otsyy
techym nymichyke ich sohwa, ich mechym
datyk toho wahacha sol wate ylchyp pykera
asa he iex ierz, ym sol hno wychy uu polcha
deke he toky, sol kexy xy toopohoich xy ieh
wyr wychypohoich wyxyr, esepyke nixi wate
yre wychy yr jüura uhe dechy nomás de
wach pöorc, otsyy techym nehe ochïhytsym
osahuwe, hnaratate chÿra hnymo hnuku
el tío paro su porongo entonces, su sobrino
ya encontró la forma para matar y dejo de
cantar y le dijo a su tío que mañana
saldremos para mariscar y su tío dijo que si.
De mañana bien temprano se fueron al
monte llevaron sus perros, cuando llegaron
al monte le atropelló un Yxyr, el sobrino
sabe bien y le dijo a su tío, atrápalo tío es
un chancho del monte, cuando su tío le
atropelló ni se dio cuenta que le entro el
culo y su sobrino ya sabe que entró y dijo a
su tío vamos ya se fue tenemos que
regresar avivienda, después se fueron y su
sobrino ya entro por dentro de su tío, le
come los alimentos de su tío, porque vive
por dentro de estomago hasta que se
enflaqueció el tío chamán, después ellos los
dos chamán, el chamán y su sobrino que es
chamán también, fueron para pescar en un
lugar por la tierra, el tío chamán metió su
mano por la tierra y le sacó un caracol y le
da el sobrino también le pone su mano por
la tierra y le saca un caracol, y son iguales,
ellos pescaron, pescaron los pacu, surubí,
dorado y se llevaron para cocinar en
suvivienda, el otro chamán el tío su mujer
cocino y también el chamán que es el
sobrino, su mujer cocino también, cuando
ya esta, la esposa del sobrino del chamán le
saca el caldo del paku para dar a su marido
en un plato, cuando iba a comer el otro
chamán le convirtió en un dorado y se dio
vuelta por el plato y el caldo le quemó al
otro chamán, las mujeres lloraron, después
de mucho tiempo se murió el que entró el
Yxyr, que entró en su culo y se fue al cielo y
siempre mira hacia la tierra de su sobrino,
pero al final murieron juntos y fueron al
cielo, pero siempre miran la tierra y le
muestra a su sobrino mira a la tierra alguien
esta llorando. Parece que es mi cuñado que
esta llorando y el sobrino le contesto no ese
es el perro el que murió por la tierra que
están enterrando, ellos saben que se
murieron pero su espíritu que esta en el
cielo, después de un tiempo el sobrino quiso
hablar con sumujer y le tenia miedo a él y se
quedó como un espíritu ya no podía venir a
la tierra, el sobrino esta esperando el
momento oportuno para matar a su tío, cada
vez cuando se va al monte le pone la pluma
del loro para proteger, el sobrino que
nermich datybich sohwa mechym sol kex
ynäapo ich chÿra hnymo sol ëhe
wychypohoich lyxyr, os nyx deech ietyke,
dyhlio täacha uu konsehet teeche, teeche
ichy uku
datybich tukunupo uu dyt ii,
otsyy hno ii waa hnahrata uku konsehet iet
tytyräha sol puhur dyxlabe puhur waa polut
dix labe, uku konsehet iet tytyräha sol puhu
dixlabe, puhu waa polut dixlabe, ot nehe ich
iet sehem uu pypyt par masaha hnarata
sehe dix hnarata, ich hnarata tära uu
pypytyke ierzke tola soly dychybich ii iok ym
sol abit woro,eseepyke ich iuwyrke xix yr
dychybich ia ot nix deech ietyke sakaha waa
pöorctyke ich nyx xy tybeei uu nermichy, ot
deechtyke ii hmonty, otsyy kal ii uu hmonty
chiiu wyr chukute atsykyta dehete ör katyte
wat tybeei, wate tatym uu kuche häaro,
otsyy esee sehe deerzym nyr lluevoko hn
soly sehe teerzym soly kyx iex waa chukuta
atsykyta iex techym deiktío sol tuu xyhe
noma par diuhu, otsyy esee xyhné, xyhné
hn chiuhu waa chukuta atsykyta, otsyy iehe
chiuhuke ich xuu iakaha, otsyy seerzymke
iahaka, otsyy erze otokite oïie ör osier.
dispara con los rayos no puede porque tiene
su defensa y dijo no voy a mandar que
llovizne para que saque tu sombrero, y
cuando le saca sombrero le saca la cabeza
de su tío con los rayos entonces se
murieron juntos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Dykchybich Kakiör
Yxyr Ahwoso
Tiita kakiör wychy he os ke ychybich hn
oriök ojuhulo dykchybich os posyworopo
oiuhulo, otsyy kakiör dale os ykioko ichy os
woro uu os ychybich heke esee kakiör uhe
dale ekio ich tuk ie moimehe pork ychybich
heke os xuu tukuku boi uu ëro par uu
Ahnäpsyro ouchom uu owa eihaabo hn uu
ouchom po pork nuu uu iet uhe kakiör uhe
chykëhechys ahuch, enaha wychy esee
kakiör hno masaha hostyk, entonse enehe
eistyk toi heke wych kakiör wyr ochybyte po
eioko poruwo wyxyr uroh hn nyx toka eiok
par he jyrahalo esee kakiör pork eiok porzke
urok heke sanyrmäha tatym eiok nYxyr
janyrmähalo jitymie uhe eioko jYxyrlo uu
eiok poruwo ör ahwoso, namyhy he olak
yldue esee kakiör uhe tÿyr owa ich ie on
takaha teer pyhmé ich par he ära, o ëeru
eseepyke ich xix uu ouchom con too wyr uu
eihaabo.
Traducción Español
Les cuento sobre una serpiente en espíritu y
nosotros decimos fantasmas y los ancestros
dicen kakiör. Cuando salen en tu camino
significa que es un espíritu, por eso sale
cuando sale en nuestro camino esta
serpiente, tienes que matarle y no le dejes
que se escape, dicen que cuando le matas y
llevan las carnes para los Ahnäpsyro, todos
tus familias estarán bien con todos tus hijos,
y el otro kakiör cuando pasa por tuvivienda,
y si vos yerras y entra en un poso, entonces
uno de tus parientes va a morir, también
dicen los ancestros, son de las raíces de
nuestros ancestros, ahora nos toca a
nosotros sigamos contando, y nosotros
guardamos las palabras de nuestros
ancestros para contarlo, y si ustedes
encuentran este kakiör no dejes que se
escape, tienes que tirar y matarle, entonces
todos estará bien con todos tus hijos.
Relator: Ogwa Flores Blabuena
Relato: Hoxyta
Yxyr Ahwoso
Ich tiita waa hoxyta uhe eiok porztyk
chyxkite, otsyy waa hoxyta uhe eiok porztyk
chyxkite ich wychy sehe tiita hn tuu ëerlo.
Otsyy eiok porztyk xix teiäha arich ich xix
hno, ör hnaryt öie ör osier, otsyy oteiäha
arich chyx oriök wyr doxypo, otöhwa ich xix
oriök tol día ielyh dakar, otsyy nehe ich
deech iet ich chyx waa hoxyta, otsyy
ynermitak ich xy arrax poro yzo, waa hnyme
wyrz, ehe uhe pahna, otsyy ysorz, otsyy
seem waa narra seia pöorc ich osatie, otsyy
eiok porztyk chyx seem pich sehe duke ich
ymyhy ich nehe ich wat keitkër, hn umo soly
maa bo ni kymyhy äacha, otsyy ohnoko
otsehi ochypëesa dabe ich ochyx waa hoxta
de hn soly hn amo ke xy tuk iok ich ie bolylo
pe nehe ich xy otyhy lyka pöorc, hn eseeke
hn eiok porztyk keitkër, umo wate soly ich
oom Kole xy amuhu dyke ich kex owa
datykërpo, hn soly iok mechym hna parra
uhe tabyta, otsyy xuu tabyta, ich chiuhu xuu
umo hn keitkër uu eiok porztyk soly bu bei
uu Ahnäpse uhu otyrët uu hnakyrbo hn
tymcher ie día uu boxexo xy odakar hn ex
eiok dyke jylkaa, otsyy eiok porztyk hnoko
hn töhwa uu hnakyrbo hn tymychära soly
toköhwa olak ponit, eseeke hn poi seia ör
hmonty, otsyy ochybyte ich osohwa uu
ynermityk uu ör joonit waa he os hoxyta,
ostyy ie eich otechym, os tutÿr eich, ie duhu
waa nara sehetpe ich hn uu tymychära ner
otäacha, otsyy uhe ich okyhnïa ich xuu waa
narra tabyta xuu iet ich osatie ie hnakyrbo
hn tymcher, otsyy osat ie uu dyhyrbytyke uu
dyhyrbytyke nehe ich jylkaa ich uu ör aabo
ör ekypta sehi ich nat uu Yxyr iet sapur waa
hoxta soly ich da ich dykynino ör chype sehi
ör, ostyy eseepyke ich xuu narra ymo ich
ohnyr deiktío, otsyy uhe oner ich eiok
porztyk chixeu waa hoxta hn chyhmër uhe
chyx, ich hnoi par xy ïa ör hn tybeei ör, otsyy
hn esee ich ohno uhe otäacha ich boxexo
iehwo otoi ör amyr, otsyy eseeke hn eiok
porztyk, keitkër wate asa hoxta soly ahakör
uhe os duküerak soly ëra uu piër uhe eix
doxypytyk uhe waa dypyta ylaro ich ebyte
waa doxypyt dypyta ylara ich tienyh chexo
esee doxypyt ich tuk otsyy eseeke ich xy
ochÿra uu duküer waa hoxta nyrmich ich
Traducción Español
Les cuento la hoxyta que encontró un Yxyr
por eso les quiero contar.
Dicen que un Yxyr que le gusta mariscar al
monte con su compañero y siempre traen
animales y nunca se quedan siempre salen
hasta que un día encontraron esta hoxyta,
que es una tortuga grande que tiene un
caparazón blanco y le parece a una flor que
se marchita, cuando el alza su haro por
arriba y le cambia los sentimientos, dice que
encontró y quiere matar con un palo y no
puede matar porque ese Yxyr tiene poder, y
le hablo a esa tortuga grande, el Yxyr le dice
anda un poco en tuvivienda si puedes el
Yxyr se fue y dio vuelta por los alrededores
y no pudo abrasar, no pudo alegrar a la
hoxyta y le dijo hoxyta mira porque querías
matarme, si tu matarías, no podrías irte de
aquí hasta morir, el Yxyr le habló yo no se
que quieres de mí, y le dijo yo soy hoxyta
mira mi haro que saco y muevo y le pidió al
Yxyr para que le traiga a toda su gente,
mujeres y hombres y los chicos que se
queden en lavivienda, entonces se fue el
Yxyr y le trajo a mujeres y hombres y le
mostró la tortuga gigante, hoxyta esta
mirando pero todavía no se movió su haro
hasta que llegaron todo, cuando llegaron
todo alzó su haro y los hombres y mujeres y
tuvieron sexo desde a la mañana hasta la
tarde, y sus hijos lloraban y tenían hambre
hasta que él encontró, y le pidió que le pare
la hoxyta porque ya tiene hambre los niños,
después ella le escuchó y guardo su haro y
le despertaron todo, el Yxyr guardo a la
hoxyta y se llevó en la comunidad con él y
cuando llegaron en susviviendas ya se
murieron algunos niños, y el hablo con la
hoxyta y ella quiere que él haga una cuerda
para que pueda raspar por su espalda
cuando le encuentra a un animal que queda
su huella es una cosa en que pueda usar
para llamar a los animales, dicen que si
encuentran una huella vieja y le raspa por la
espalda de hoxyta e inmediatamente vuelve
ese animal, después de mucho tiempo que
utilizaron hasta que el Yxyr le raspo muy
fuerte con el hilo por la espalda y la tortuga
lloró y se quedo loco, el Yxyr se fue al
tienyh aräaxy, otsyy heke uu eiok porz otyk
chixeu hn chÿra waa hoxta uu nyrmich hn
esee ynermityt jerz pork dukwüer ches uu
nyrmich, ich me här, eseeke ich hnakyrbich
xuu chex huerte ich wate jerz ich wychy
uuxy ich totila masaha hmonty, ich ixuhwo
tata ich xy eiok poruwo oiem, soly hapich
eküer duküer hn ebyte waa dypyta, hn uhe
ochybyte waa dypyta hn oxuu chees waa
hoxta nermich ich wychy cheexpo hn
ochixeu oxieru pohorra ieh, otsyy omo ör
soly ëerlo uu pïer ich aräaxy, otsyy depwe ni
hn eiok porzio os otsedie ör uu dihiptyk hn
öim waa hoxlate hn diptyk hnoi kex dehi
deiptyk.
monte y regresaron con la cuerda, le puso
su huella y le agarraron, le ataron en el
tambo, por eso le dice que puede raspar
fuerte por la espalda de hoxyta, después de
mucho tiempo se pelearon con otros
indígenas y se perdió para siempre nadie
sabe en que parte se encuentra.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Os Poosÿryt
Yxyr Ahwoso
Ich tiita po uu os poosÿryt ich osier per iok
ekuerta uu os poosÿryt uhe teu olakite, uu
Tobwych Kiimyt per eiok ekuerta ich chie
wychy os poosÿryt po per tiita uu namehet
waa uu ylarra ahnymich, otsyy eiok porzio
xy ode darrakobo xy de dahuch uhe ör
arahboko xy ode ör iuhwe odebuhu chys
mamo deio xy ochukuta uu ychukulo osehek
wyrz, iehwo osehek oxuu po par otohra
iokacha, otsyy otytÿrchys anühwo uhe tiita
ich Pina Patalei hn Chalyke ör uhe otatym
iok, nahu uhe otataka ich titym märo ich
chixeu puhuta.
Otsyy eiok porztyk iho ychukut xuupo hn
näha wychy ychukutyke hn sehek derate, os
ioho derate ich armysta chixeu wyr porz ïo,
otsyy xy eiok porz otyk ie chys aty waa
armysta, armysta iehe hn iim, hn hno tÿr
dahuch, hn umo parota soly ie tokola esee
ychukuti ich tykynäha ich yhybiita ches pyrra
ich toköim iex dechy uu ichukutpo, hn wychy
doi töhwa, otsyy eseeke hn tybii uu boxex
par oxuu ii uu pykaabo, otsyy uu boxex hoko
ii wyr sal, he ie ech dohloko ich oho derahte,
sal bei owa par iora, otsyy hnoko hn chys
umo ör armysta, otsyy techymyke waa
armysta uhe de wyr porz ïo, hn de uu pyhio
eio ich nartich hn soly kex tete asa ör
armysta os eseeke hn chÿra namyta xuu
warabo, hn ches ich sahmür uhe salado hn
proba po, hn eseeke hn chyna toho, hn
eseeke ich tubuhu uu pyhio eiho ich chyna
waa dech armysta uhe dechy hnymich,
chyhnaka hn waa ör armysta ïa uhlo hn uhe
karr, otsyy kata deich ör data otsakaha
chyske ich xy dosdarak soly jylkaka data
Yxyrm uu poxt ich ie nahmür teepe, deich
Yxyrm poxt ie taakpe, deich keikërbe ich ie
nahmürpe dilehetpe, otsyy eseeke ich os dei
wychy hn uu deich soly eikër aräaxy sol kex
duhu näapo soly ieker wap namyhy ie
keitkër owa ym nix toka ioke iek hnomyre,
par jyraha ahwotyk kex datyk teu per otsyy
ie odyehepe uhe yre teu waa ör armysta,
wate he os chimëhi, otsyy esee hn data
keitkër wahacha hn tatym data ym soly ehe
ata, iok soly xy sehe tau eihnapse, sol pork
iok tubuhuhna waa papa armysta ich tete
sol ahora xy sehe tau eihnapse pork eiok
Traducción Español
Les cuento una historia, y hay dos pero les
cuento uno que es la historia del nieto de
una vieja, losYxyro son muy poco cuando
hace mucho frío, ellos buscan los palos
santos para quemar porque son muy lindos
para el fuego y también para que se pase el
frío.
Esta historia que estoy contando me lo
contaron mis abuelos, Pina Patalei y
Chalyke, por eso yo se que un ancestro que
se fue para traer madera de palo santo y
cuando cortó el palo santo, con hacha,
cortó su pierna y salió mucha sangre le
salpico por toda parte y no paraba de
sangrar, se quedó por toda parte su sangre,
cuando llegó a suvivienda su mujer le dijo
que te paso y el dijo que se cortó su pierna
y no pudo traer los palos santos, se
quedaron en el monte y le pidió a su hijo
para que se vaya a traer, porque el ya se
cortó todo, y estaba muy cerca los palos, y
el muchacho se fue para traer, y cuando se
fue encontró el lugar y vio la sangre de su
padre, cuando el chico miró la sangre de su
padre, él probó puso en su mano y metió en
boca, y chupo toda la sangre y cuando
retorno a suvivienda ya no quería hablar ya
estaba muy serio y no quería comer, sus
padres se preocupaban por su salud y le
dijo a su madre para que hable con él,
quiere que hable con él, porque sino va a
morir. Cuando su madre habló con él, le
preguntó que te pasa mi hijo, porque estas
así, el hijo le contestó a su madre: -Mamá
yo cuando me fui al monte para traer los
trozos de los palos santo y cuando mire la
sangre de mi padre chupe hasta que deje
todo seco, por eso yo quiero comer carne
humana y porque son ricos los humanos, la
madre le contestó esta bien mi hijo no
puedo decirte nada, y le apoyo a su hijo, le
dijo que le va a contar a su padre y el
muchacho estaba esperando que le hable a
su marido en su oído , le dijo que su hijo ya
esta muy mal, solamente quiere comer
carne humana y su marido le dijo que esta
muy bien, que tenemos que apoyarle a él
porque es nuestro hijo, después el padre le
dijo que pasó mi hijo y él le dijo que ya le
ëro ich tete, esee ich waa data soly astak,
tak, sol ëhe ie owa apura hn titym echet kex
nunäapo, os eseeke ich xy ïiem, otsyy uu
boxex ich wysyk ich techym sehe duhu,
tatym uu dech deich chychyx, eseepyke, ich
waa tymychära tatym dabich os aräaxy
dahwoso hn tatym, hn uu deich soly eiwychy
soly hnoko tonehe xy ylorz xy härz hn soly
naap tikytkër wychy os hnoko ii tatym uu
boxex deich soly pihyte sol owa näapo heke
xy owa dosdarak hn soly ich tatym mamáka,
uhe sehe tau eihnapso ör ëro, pork ich ör
häro teto hn soly ëhe nonehe ojynäha owa
ne xy ylorz, ie owa apura pihyte naap odoi
yre hn tapur iete ichy iuhu, eseepyke xy ihyt
ïem hn dyhyrbytyke ich tymychära ochymyt
yre otybii jëer eich, par oi yre, ohno oi, hn xy
uu ör ebe xy odahkar par otybeei nanyme,
hn uu daabo uhe ör xakyr, otsyy eseep ich
tymcher ör uu hnakyrbo os onoxy ich
nihioxyp esee ich uu boxexta xy dota hn uu
ylarz uhe ihyt karr, umo waa boxexta soly
owa asa nanymcha tykbeei naap buu ota
bien, soly nehe ich ata otäacha hn tokosym
owa, hn Yxyrm waa nanymcha ihaapta hn
ylarz chixeu hn chymchaha pyramyt, he
ante ich ie pyramyt xy osäar uhe os uhe os
doubyk, otsyy chixeu särke ich chixeu wee
uu tiermyt uu ihyt dechy ehet sakaha, ich
esee tiermyt yso uu puerto, ich yrle hëro
kota ychi Yxyrm uu deihyt, hn xy iehe uu
deihyt ahyr, soly xix tetepa papá anaho uu
ëro, soly ie uhu nan pich ie, soly naa ör
kemyhy eioho, otsyy eseep ich xix teu uu
gente ich sahmür, otsyy eseeke ich otäacha
uu Yxyr poruu, soly naap anpaapta hn soly
tokosym dekeke hn uu ylorz soly kyx
tokosym waa anymynchaka hnoike ani
ochukwikite ich ie odyraha watyk ich data
jëerz, nehe ich ata iim, hn xy sakahachys ie
odyrehepe, deech iet ohnokopo otäachaka
ich ytspo ich ielyhy pierpo boxexo, ese
epyke hn eiok porzio otÿr, umo soly xy iuko
iukiim dyke eiok ihiuch pork kuchëk de uhe
teu ör, esee ich eiok porzio ohno otÿr onaas,
hn yre chyx ie ör nër uu boxex uhe härz ör
deich, os odebuhu ich debuhu ör nëer uu
urt, hn ie odyrehepetyk ich ie ör kemyhype,
otsyy esee otsakahachys ör ouchom, he do
día o tre día uhe ör ouchom ich ohnopo, ich
tymychära xy ör ysorz, oi nanyro uuu askör
hn alyle, otsyy ohnopoko ich ör ebe sakaha
contó todo a su madre, y su padre le dijo ya
se que quieres comer carne humana y el
padre le apoyo, entonces él pensó de matar
a una niña, como en las comunidad siempre
hay mujeres, se fueron al monte para
buscar su comida y le dejaron solos a sus
hijas en la comunidad para cuidar a sus
hermanitas, el muchacho y su padre no
salen en ninguna parte como para buscar a
su víctima, dicen que cuando los niños
estaban jugando, el viejo le pidió a la
hermanita, le dijo a su hermanito dame a tu
hermanita y te vas a jugar bien, después el
viejo le utilizó a los niños para sus víctimas,
cuando les pide a los niños, a su hermana ,
les dice a ellos que puedan jugar bien,
porque ellos le van a cuidar a las niñas, y
cuando le da el padre del muchacho le
mata para su hijo después cuando llegaron
las madres, y la niña se fue para pedir a su
hermana, el viejo dijo que ya le entregó a la
amiga, y le buscaron pero no pudieron
encontrarle porque ya le mataron. El
hombre ya era muy malo, comía a las niñas,
y siempre hacia lo mismo, hasta que un día
ya fueron muchos lo desaparecidos y la
nación se mudó en otro lugar y el muchacho
y su padre también se fueron, nadie se dio
cuenta que ellos están matando a gente,
pero cuando llegaron al lugar, el padre hizo
lo mismo como antes le piden a la niña para
cuidar pero después le mata para su
comida, después de mucho tiempo ya se
dieron cuenta de que ellos están matando
gente para comer los indígenas se mudaron
mas lejos todavía y ellos se quedaron,
cuando ya estaban muy lejos el muchacho
le dijo a su padre para hacer su ala como
los pájaros grande y saco sus plumas y se
convirtió en un pájaro gigante, ya pudo
volar, después de mucho tiempo el padre le
dijo a su hijo de que porque no le traemos a
la abuela para cuidar las cosas y justo
cuando le recordaron a losYxyro se
mudaron a otra parte, fueron para buscar a
la abuela, esta por detrás de los demás y
ellos le agarraron y se lo llevaron, cuando la
vieja se desmayo ya estaba en lavivienda
de los que comen gentes y ella dijo porque
me traen aquí y ellos le dicen después el
padre le dijo a su hijo el que come la carne
humano vamos a traer a tu abuela para que
uu dyt otybeei uu nanyre xy otutür os olata
ich uu ylarz ich tybii uu boxex soly owa
wychy exybich tykybeei, otsyy ich teiäha uu
sohlo pixo, hn uu boxex soly namyhy asa
aabo hn bei, otsyy eseepyke ich esee ylarz
chyxeu uu boxex ich sohbyro hn chymchäha
pyramyt ehet chymchäha tiermyt ehet, ich xy
chuktym ich dixpo ich teu, nehe ich chyhna
uu dabixt ich uu boxexo ör date otäacha, uu
boxex dale uu dexybich uu satym uu ylarz,
soly deke osym iok uu pYxyrbich, hn soly
kyx tokosym uu exybichyke hnoi, hn hno
chukwi, ich nehe ich oie uu boxex ielyxyr,
otsyy ich xuu uu boxexo osahna ie uhe teu
ör, otsyy ich ohnoopo otÿrpo os ym ör
kyhnïa ich chyhne ör pyt, ohno otÿr maa
dukuhla otolo uu ör poosÿryt, otsyy
eseepyke os he dixeu uu boxex iet he
dekxehe waa huta, hn chykei waa huekyta
hn esee waa yrahta chyx umoko hn tolo toi
waa dekyta eseeke ich ohno otÿr maa
dukuhla pork ich ochyraha uhe ich ör härz,
otsyy ich otisii örke per xix ochyraha ör
ouch, otsyy eseep hn umo uu deich soly
maa iahu papá hnok xy jahulo nehi owa sol
maa owa proba, os ieh osahnys uu boxexo
ör ëro, hn xuu teu uu ör wänsywabo ich
deich sahmür hn oteu ich esee ich umo uu
deich soly ich ör dukuhla hn soly ahmür ïior
ioho, otsyy esee ich iiu uu osyptiere ochiuhu
uu iho hn ochymchaha neio hn ör proba ich
ie ör pwelpe ich osdeioko ich oiho ör yso uu
osyptiero ich ochynsehe yre uu doxypyt ich
ör härz ör uu deihyt, otsyy eseepyke hn umo
uu deihyt soly iuko joonäha ör yhych, ich
ahora ich eiok ijöox, otsyy ohnoko osahna
eiok poruwo ör yhych nehe ich yrkansa ör,
os dale ör ich xy yso uu ör chypyrme posÿro
soly ör chixeu ör ich sohbyro ör etybio hn
seem hnoi ör seia uu dahuch, otsyy ich
dukuhla uu ihiuch per xy dale ör uu ïio uhe
hnoi oryt, otsyy esee eiok porztyk
sakahachys hn umo uu deihyt uu os posÿryt
soly kata iuki ekyta par takachym eiok ybio
par nanys ör, soly iechym ör namyhy ekyta
sehe ör nerr hn iaale, otsyy hn uu os posÿryt
ör uu deich ohno xy techym ör xytör yr
hnymich ii umo hn dale os iehy dekyta torit
xuu ich oseem hn ohnoiie dupe par takaxym
ör ybio wahacha, hnoi waa ylaro ochyrmaas
ich otytyräha ich oxuu jëerpo sahkar hn soly
he näapo he ouhno iok nanymcha ö eich, hn
nos cocine la comida y nos ayude, ellos
fueron para traer a la abuela, como tienen
alas fueron al lugar en donde se mudaron
las personas y se bajaron para mirar,
cuando vieron a la abuela le atraparon y se
llevaron en suvivienda, le despertaron ,y
cuando despertó se desmayó, pero ya
estaba con ellos y les dijo porque me
trajeron
Aquí mis nietos y mi hijo y ellos dijeron que
solo para que nos ayude en la cocina para
cocinar carne humana y la abuela le dijo yo
no como carne humana, y ellos dijeron
nosotros vamos a buscar miel y otras
comidas silvestre para vos, nosotros solo
comemos a los humanos, después la abuela
se quedo con ellos y siempre se iban para
buscar a la victima y cuando traen a los
humanos, la abuela llora cuando cocina la
carne humana, le compadece a losYxyro.
LosYxyro ya fueron mas lejos, después de
mucho tiempo el hijo quiere comer a una
embarazada, cuando le trajeron le pidieron
a la abuela, que saque a su hijo para que
cocine primero, y la abuela le dijo al nieto
que tiene hambre, entonces fueron al monte
en ese mismo momento y cuando se
fueron la abuela le sacó al bebe dentro de la
madre, pero no estaba muerto y cuando
miró que estaba vivo, inmediatamente le
llevó a un lugar seguro para que nadie no
pueda verle, y ella, la abuela le habló al niño
que cuando sea grande le matarás a estos
dos que están matando gente y le
Dejó, como al rato retornaron los dos y
querían comer ya el caldo del bebe y le
pidieron a la abuela su comida y ella le dio y
le preguntaron porque es todo caldo y no
hay carne y ella le dijo como es bebe se
cocino por completo, no se dieron cuenta, la
abuela le cuida a su nieto cada vez que
salen esos dos que comen carne humana,
le saca a su nieto para dar de comer y le
baña, después de mucho tiempo ya casi
termina la nación, y el muchacho ya llegó a
su edad que ya es hombre, el joven le
pregunto a su abuela como son ellos que
tanto le tienen miedo y su abuela le dijo que
son muy peligroso porque se alimentan de
nuestra gente, por eso yo te salve para que
salves a la nación, el se cree mucho y el
dice a su abuela le voy matar a los dos, la
soly hnoie oiuhu owape, sol xy par akaxym
oriök anys uu ör hero, hn soly ich ie tau
örpetyk, hn sol ie oulo to eupe, ich xy
ojeiäha arich par ojöhwa uu ospybo par owa
xy oiuhu eihnapse hn soly ëhe, otsyy
otytyräha dekyta bienyke ich xy dekyta
sakaha ör ahyr hn xy ohno odale uu
eihnapse wahacha otöhwa ör kal ochyrmaas
örke eiok porra, otyra chysak ich xy ierz ör
eich ich, xy os posÿro xy otsakahachys,
otsyy hn odelyke ich nat ohno ode dukuhla,
otsyy eseepyke hne doko ich chyxeu
mykëra hn töhwa hn soly eiuhu dyke eihyt
wap hn arrz, soly par tau wychy ihyt wap hn
soly ich aurita hn tychake hn tarz, hn soly
ich iok amyr, iehy bolylo ichy piuwo sëhi iok,
hn soly papa ichy iuko hmonty, sol par Kole
tubuhu, soly nap kole narz wate mykera,
otsyy iehy ohno ichy ylara chixak waa
mykera, hn uu boxex telerza ieka uhe dechy
ehet, otsyy ie ohno iehe eheet uu ychyt hn
hnoi sakas, seia tiermyt ehet xüura bien hn
chybyte ese tiermyt ehet ich tytyräha waa
ylara dale uu duke hn dali uu ytero, xiokör
uu uut hn soly uu owa hne sol iex kuchëk
xiokos echor ich ieh iehnapso ohnio ich uu
owa de par nymyt tuk dyke osypsyr, otsyy
esee chybyte eseeke hn hno sehi sarz uu ix,
otsyy wysyk ich uu osposÿrt täacha oru
deich, umo soly owa uu boxex tau esee hn
Yxyrm hn soly chyx otych xyp, hn soly ich
iex ihaap heke ich tata, hn esee hn oho uu
otich oin, otsyy eseepyke ich waa ylara xix
sonteu esee nanymich os kal uhe wyr
ohnoko ich hno tÿr uu nanymich xuu tysoho
Yxyrm uu apyt xuu yhy, otsyy ich chÿra
kuxhäro nehe ich uu boxex ieh nehe ich ïa,
otsyy ich caci ör posÿryt chyhna uu eiok
poruwo ich ör arahbo, boxex ich hnakyrbitak
eseepyke hn umo waa dekyta soly he otyk
näapo heke atylalo , hn soly ich os posÿryt
ich iahrak nanyma namyhy uhe ich owahne
hn tybyte owa par he tuk, hn soly wychy xy
tuk, otsyy hn dekyta xiör yre porpyt hn uu
kumychyt, ich xiör asohra hn Yxyrm, soly kat
iok ich seerzym ich dekyta chyxeu waa
asohra hn soly ich eiok bario ie balpe, os too
nos prowa ich ie datyk bale, ich soly ich eiok
bario, otsyy eseeke hn xiör waa pohnuuta
hn esee ich seerzym dekyta ich marö ich
ybich sahuwe, hn dale dekyta tytyräha ich
torit dekuxu ich chyxeu waa pohnuuta hn
abuela
hizo los armamentos que va a necesitar
para matar pero primero el muchacho tiene
que matar a su abuela, probó la honda y su
abuelatomó, el hizo todas las pruebas y casi
el ultimo hizo un arma, el utilizó y le mató a
su abuela, pero después le revivió otra vez y
le dijo estas son los que vas a usar con
ellos, cuando ya estaba todo se escondió de
su nieto, cuando llegaron los dos casi
pillaron las huellas del joven, la abuela le
dijo que es de ella porque ningún ser
humano puede venir aquí y me enferme
también y se calmarön y no se dieron
cuenta y fueron otra vez, la abuela le mostró
a su nieto las últimas condiciones, y le
mostró el lugar de los Yxyro, y también le
mostró unos árboles que le ayudaran para
proteger a él cuando necesita , su nieto le
llevó al pueblo en donde están los demás y
su nieto le dijo voy a regresar otra vez, le
dijo por la comunidad y el regresó, su
abuela le dijo cuídate mucho y no le deje
que te gane y cuando vos te vas también yo
le contare día y de noche para que no te
pase nada, entonces el joven se fue para
matar a los que comen carne humana,
cuando se fue el joven todavía no llegó en
lavivienda ya llegaron los que comen carne,
llegaron a lavivienda y no había nadie y le
dicen en donde se fue la abuela, después
de ocho día el joven llegó al lugar y se
preparó muy bien, se escondió muy bien
para que no le vean a él, el joven sabia todo
a que hora llegan porque la abuela le contó
todo y llegó primero, el hijo vio al joven Yxyr
le llamó a su padre y el joven Yxyr le dijo,
porque le llamas a tu padre, le voy a matar a
tu padre, y le dijo mi padre es muy fuerte y
poderoso y vino su padre el anguila grande
le mostró al joven pero el entró dentro de un
caracol y dijo donde estas, aquí estaba se
perdió y su padre trajo palos para excavar y
le buscaron, excavaron un poso muy hondo,
cuando ya estaba muy hondo el joven Yxyr,
salió dentro del caracol y le llamó otra vez al
hijo del anguila, papá aquí esta el joven
Yxyr, le dijo le voy a matar a tu padre, le tiró
un cacote y le sacó un trozo del árbol le
pegó a él y se cayó en el poso hondo y
pudo salir, después el anguila intento de
salir, cuando salió el joven Yxyr corrió
xiör eimo, hn xuu uu ahnymich xy
sakahachys uhe osposÿrt täachaka ich
kemyhy wyr ör dype uhe yr ahnymich yr
dype techym hn soly ör dype, sol hno
bolyloko hn dohuruta sobyr iok ich pyhme
oiuhlo ör uu pyte, eseeke ich amyke, otsyy
eseeke ich ohnopo ich hno iuhu nanymych
par sohwa soly mechym dykych ör ierz, soly
namyhy uhe odale owa iich ie osym owa ör
soly ich sehe tuu bio iok atÿr iok wahacha
eihnapse ich sehe takahi, hnoi dekyta satyr
dekyta sohwa uhe eihnapso de dyka, hnoi
dekyta ich xy sohwa uu porz xuu seerzym
os seerzym ulta ich ukuta epeet soly wate ie
ekytape, otsyy waa wäarra hn waa wopaalta
wyr he tienyh takachym owa soly uhe os
posÿryt dale owa ich ie ahle erze waar hn
woopalta, otsyy ich anymych chyxeu, otsyy
hnoi dekyta nehe ich chybyte wahacha dyt,
hn soly ichy takaxo dyke hn soly ëhe
nanymche ich ontuha hn onteu uu ahme,
soly he boko ich akyta ystpo hnyne uu
dyhlak deio, uhe teeche, ekyta aila owa,
otsyy eiok porztyk chexy uu os posÿryt jüurt
uu hnakyrbityt os hnoko uu os posÿryt he
tyretyke ich dyhlak hn soly kex Kole late tÿr
deiktyk he ylpio otyk teuku ie odyrehepe
watyk ich uu ahnymich hnoi, hn chexo ich
he oxo dio hn chyx esee ör ihiuch uu ör
posÿro, ich täacha hn ohnoi ich chymyt yre,
sakaha uu ormyt, ichy ormyt otsyy esee ich
chyraha waa ör örta pork dekyta tatym ich
tokole iehy uu ihnymich, uu os posÿryt uu
xakar, ich ihnymich ichy tybii uu deich sol
día eiok posyx ele ich tybii uu deich, hn xy
yre nomyra hn uu hnakyrbityk soly wychy
eich xy tuu soly ebii eich elo olak osier xy uu
olak, hn soly wychy papa ie datyk duhu ich
he data, soly namyhy uu eich soihnymich hn
tuu hn toköhwa, otsyy esee ie xutsorz ich
tokole uu deich, otsyy ihnymichyke hn uu
hnakyrbityt sohwa soly mechym eich esee
techym, uhe wychy techym uu deich pöorc
pehet uu os posÿryt xakar ich uu hnakyrbityt
chynsehe yr topynta sakas yre, ich xy ieu uu
ier tybii uu deich eseeke hn deich ihnymich
hn soly delyka, ich eseeke soly owa uu
alybo hn ochïisa, ich nat uu kosyt jaka ich
hnymich deiktío hn xy uu ihyt xy ie arich hn
uu hnakyrbityt ich ormyt chynsehe yre
topynta, otsyy eseeke ich uu Yxyr tokole
sohwa yre, ich uu os posÿryt xakar tybii uu
porque el anguila le seguía, pero el joven
entró por debajo de los árboles y el anguila
no pudo agarrarle y se fue en la comunidad,
cuando ya estaba cerca le disparó con su
arma y le mató por completo, pero su
abuela sigue contando día y de noche y
algunas mujeres le compadecía cuando le
miro hacia allá y vio a su nieto que esta
viniendo, corrió para abrasar a su nieto y el
nieto cuando le mató al anguila saco su cola
de pluma y dijo a la comunidad, yo le mate
al que come nuestros seres queridos, le
llevó para que le quite la pluma, el
muchacho Yxyr regresó para matar al hijo
del anguila, pero el no pudo matar y se
convirtió en un pájaro y se fue.
deich waa hosyt ehet hn soly ie ebii eich
wychy aurita tuu, hn soly wychy ielyh os
duhu, hn chiuhu waa pohorra uhe purr wote
hn xuu chÿra, ich kai uu hosyt ehet ich ie
pwel tokolepe, hn soly hn toköhwa uhe
tienyh teerzym tyke eiche, hn soly hno ich
chyx oiuhwa, ele aurita, otsyy hn iem, otsyy
ieh tokole uu os posÿryt, iehy tokole uu
hnakyrbityt ich hno uuxy, dale uu dekyte uut
uu wopale sonteu sosÿr, pork wyr sosÿr oso
ich kata, os wate yr dekyta, otsyy eiok porz
otyk hnoi xuu chykäha uu dekyta yhych ich
hnoi uu os posÿryt ich hn ele nehe ich de
dukuhla, os seerzym xuu nomyre ich hnoi
seia uhe dyt de, hn chyx uu dyt ahyrke uhe
oloter waa pokorra eseeke hn seerzym pa,
otsyy xuu hn sehikëra uu archet, hn hno ii
waa dekyta, otsyy waa dekyta os xix teeche
uu dyhlak deio soly anete pabok, waa he
tymychära uhe pich am soly moim xy teeche
hn waa he piich myhnyk soly uhulo wate
tyta, otsyy esee ich waa ylara ich xy
sakahachys iem uu nanymich, techym
wahacha ich uu ahnymich tokole ich dale hn
seete ich he uu ahnymich he diuhu waa
wychy os posÿryt iho deta, xy os techym
soly wychy uu ylara ahnymich täacha hn
seda dekyta, hn hnoi wyr he hn oloter
pokorra soly ekuxylo uu wuexo soly naap
takaha uu ihyt tuu, otsyy chyx wahacha os
posÿryt owych ich xuu wychy ihyt de, hn uu
tybii deich po hn soly wychy toku soly
mechym noho ïo de puhuta, soly wate he
poraha dekuxuku hn oluhwa ehta soly hno
tuku, hn soly hnoko tuu owa ylo ma tix
amikyt hn tymchehe owa dyke kosyt, hn soly
emchehe iole, hn uhe chixeu sehe tära ich
wychy chynsehe yre iakar ieuhwe hn hno.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Dyhyldykyta
Yxyr Ahwoso
Tiita dytlykta, otsyy eiok poruu waa ochybyte
uhe os ioniat uhe os ochix asa dytlykta ielyh
oso dylyro waa uu dyt pork otoi uu woso uu
woso ich otsyy uu yr woso, iehy otsyy uu yr
woso uhe iex ich tatehe uu dyt nuhu chyx
oso, deiktío os xiör, ör kite uru hn xuu ör
atdebio doso, xuu ör huta doso, hn xuu ör
huta doso hn xuu arrz urox uhe tokole asa
dyhyldykyta uhe ochyx os ie eixyke hn boi
wyr woso eia uu dyt, namyhy uhe olak jëek
dix wate dyguyldykyta uhe de ehet,
dyguyldykyta xy yso uu wobo itokle uhe
chesdelo, otsyy xy sakaha uu ota pich de uu
katuta uut, uhe olak jëek dix watýs, otsyy
eiok poruwo ie eilo dyt uu woso, otsyy
namyhy uhe eix wate dyguyldykyta ich
akaha wahacha hmonty, uhe owa armir xy
eiäha kuxhäro par eu ich xy akaha hmonty
nehe ich ata jylkaa xyp ich recién etührwa
dyt eii hn eerk episa dyt, erkyhy deiktío por
uu woso do pur deiktío, ich yrsien ich ehi
etÿr ahuch, otsyy hnoko uu eix hn ei etÿr
ahuch ich syhné olak, nuu xuu olak doso,
pwel hno iakaha olak nomyre nehe ich
chyhna olak, otsyy ich por yr woso uhe eix
lo ichy bolylo olak iakaha pehet ör nat hör,
hn ext hör wyr os öie eiok porzio otatym eiok
uhe oxutsorz oimyhy eiok arrz, hn uhe
iuhtylo ich jyrahalo wyr eiok ionie, abese ich
xuu oteeche, hn uhe ie eichyke ich ata nehe
ich sehi owa.
Traducción Español
Les cuento dyhyldykyta, dicen que nuestros
ancestros que es una especie muy peligrosa
y tiene poderes de la maldición de
enfermedades, por eso le tienen miedo por
sus poderes, cuando uno le encuentra a
este puede darte una enfermedad de la
rodilla y que tiene pus, también te hace
doler todo el cuerpo, los huesos y dolor de
cabeza y le da pus en los oídos, por eso le
tienen miedo, si uno le encuentra estos no
puede llegar a la comunidad para prevenir
las maldiciones si le escuchan una voz que
le parece a los toros cuando se enoja, y le
gusta los riachos y los que tiene barros,
nuestros ancestros dicen que nunca pueden
llevar los que encuentran a este animal en
la comunidad porque es muy peligroso, lo
que tiene que hacer es tiene que ir a otra
parte donde no haya gente para que pase
todos los poderes recién tu puedes ir en
tuvivienda, ya habrá nada, por eso nuestro
Yxyro poruwo nos dice estos para que nos
cuide y nos guardemos lo que es peligroso,
algunas veces uno puede contar y se cura
pero a veces no, hasta que muere.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio N° 5, Nov. 1989)
Relato: Arr Wëherta yneht Boxexyt oteiäha Dokulo
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Tiita waa eiok porz otyrak uhe dekite uhe Les cuento la historia que había una mujer
töhwa nenehet uhe ïa, otsyy xy yre yhnerak Yxyr viuda que tiene sus nietos con ella, y
wychy uhe xy chÿra, otsyy eiok porz otyrak también le da de comer y solo el busca su
os chyx wychy yhnet teiäha wyr poso par he comida de esta Yxyr. Un día el se fue con
Yxyrm datalate hn xy teu, wyr uu eiok los mariscadores por el monte para que él le
poruwo uu mohnyne uhe ojiita, otsyy deech pida a los hombres su miel, porque él no le
iet kite hno kal uu ïa uu hmonty exyro kal uu gusta cortar, solo quiere pedir, los hombres
ohnoko yx hnotoi chyxeu oit chymchaha le conocen al muchacho que quiere pedir
ehet hn hno par he sapur ör, otsyy ie sus cosas, entonces ya le conocen a este
teiähape par dolo, otsyy xy sapur ör uhe oi muchacho, cada vez que él aparece para
hmonty exyro, otsyy hmonty exyro otechym, pedir entonces los mariscadores, cargan
otechym ich ochyraha wychy boxexytyke todo en su balde la miel, y después orinan el
oiho wyr ospybo ochixeu ochimchaha yr lugar para que el joven coma los restos que
deibo nehe ich ör iibo ieno hn ie otytyräha sobran y siempre hacen lo mismo, y
wychy ese dokox ehet soly hnoko wychy siempre este muchacho se va con ellos, y
tubuhu uu boxexyt, otsyy xix ytsorz uu sube a un árbol, el muchacho sabe que le
boxex dosalt os chyx ïa ör, otsyy umo uhe árbol tiene orina de ellos, y los hombres le
otytyräha doxyt ehet ich ie dytu yrpe ich buscan pasa por el lugar y lo encuentran en
imyke dale uu kynaho uhe tära dukuhla, ich el bosque, y saben que es el nieto de la
dale ör chixeu ich ochyraha, soly deku waa viuda y no quieren ayudar al pobre, porque
pohluta yr ynehet, soly ich tyrët po sol oiki los hombres dicen al muchacho, nosotros
waa yhnata par oiahulo sehe oiumuhu ahyr, queremos tener relaciones sexuales con tu
ich sahrak yre, kata iok xy, otsyy otsytak uu abuela y ella no quiere por eso no podemos
boxext os ie odosym datyk os kal uhe chix ayudarte, pero si ella nos hace caso con mil
örke ochiuhu wyr ospybo ich otychäha uu yr gusto te ayudaremos, no le quieren al
oulo, otsyy oiehetyke ochixeu pich ochÿra muchacho no le dan nada cada vez que los
deiktío, soly hnok uu boxext tubuhu uu hombres le encuentran ellos le sacan toda
ware, otsyy doskabylyxyr xix ïa ör os la miel y después orinan y ponen su caca
techymyke uhe dochyx otychäha hn para que el muchacho no pueda comer y
otormyhy dosyt deiktío, imyhyke sehe siempre hacen los mismo, y este pobre
tubuhu dokyx ware hn uu yhnata wyr abio muchacho siempre se va con ellos en el
uhe ohnoia ahyr chytak ör yx ystpo ochytak monte, y los hombres ponen su orina y su
po uu ynehet, otsyy xix ytsorz, daskat os cagada con un palo y ponen por alrededor
chyx hno ïa ör os kal ohnoko uhe ie del árbol para que no pueda comer, cada
ohnomoko ich xy hno yhnatate ierz jylkaa vez que encuentra los árboles, se acerca y
uhe ie täachpe ekuerta, otsyy ierz ich jylkaa tiene cagada de los hombres y el no puede
xyp ie ich täacha, iewo oloter, soly sehe ich comer, por causa de la viuda que ellos
oisym pehla deio soly wychy uu pyrbich, sol quieren acostarse con ella por eso no le
tokohloko hn tokoimyhy chepyt uu otych hn quieren a su nieto, y siempre le sucede
pehla deio sol kex hneikehe tubuhu he iex estas cosas, pero siempre les sigue a los
chyhy deiktyk dehet petyk, otsyy eseepyke hombres en el monte y cada vez que lo ven
xy waa nantate ierz ekuerta uu nenehet, ich a este muchacho no le dan nada, pero este
uu ynehet jylkaap xyp ich täacha hn töhwa chico no llegaba en suvivienda cuando ya
tare arabo uhe samyta uhe ochysër, tohwa era muy tarde y su abuela estaba muy
uu aabo uhe ochytser par he yhnata teu, desesperada y lloraba porque no llegaba su
otsyy xix ytsorz esee boxext uhe dosulehe nieto, y los hombres se burlaban de la viuda
hnakyrbo ör nër, otsyy pork ese hnakyrbo
ochüru we, waa yr yhnata pork örke ich
sährak yre, otsyy eseepyke ich hnakyrbo
ochüruwe sol nix dosym oriök yre ich
oimchyhy dyke yr yhnet par oilo uu ospoby
ich oiosym, otsyy oxutsorz uu ör ehet heke
ie ohnamür onynxii wychype ich uhe
ochixeu örke sehe dapur ospybo ware ich
ochyhmër toko ich otytyräha uu ohuch, ich
ochixeu uu pich otormyhy dazyt deiktío, ich
doskaalyxyr iim, otsyy xix ytsorz, otsyy
deech ietyke ich hnopo chyx ietyke xy ie
aharz nehe ich uu hnakyrbich chyhmër
todito wyr yr ospybich yr pako hn masaha
uu dokyx ehet hn tychäha uu dochyx ehet
hn chixeu uu pich hn chÿra os tormyhy
deiktío sol hnoko wychy tubuhu ese boxexyt
eseeke hn doskaalyxyr somtysyr hnoko xy
ierz, otsyy ich iuhwo sëhi, ich xix ytsorz,
otsyy dyhlakhni täacha yhnatate dale chixeu
waa eita warabo tubuhu, xix ytsorz nehe ich
kex dylt wyrz tër datykpo o xekurko hn umo
hnenata soly xy takaha pehnata xy
tymchehe iok monte pork ich hno otychäha
wyr dokylo kal uu takale örke ich otychäha
wyr dokylo uhe sehe tukbuhu warabo ich
otyräha sol hnok tubuhu ware sol ochüru
owa heke eseeke kal uu takale örke ich
otychäha hn otyräha par hno uhe tukbuhu
ich xy amyr, otsyy deech iet kite hn chinxee
yre monte umo waa hnanatate sol xy
takaha, ie owa ekuerta iok xy nehe tix
kuchek nehe uhe nexy iok, otsyy eseeyke
ich uu pohluta uu yhnent ich hno chinxee yr
uu monte ich hnoko os hnoko ich xy
yhnatate ierz ich wychy ie dale ör ykychpe
uu iehwo, otsyy chuun ör chyrehe ör uhe
wyr yy yhnapse ich hno iuhwe ör, otsyy
otybii sol erëet ebuhu ware, ich ie dilehetpe
xix hno, otsyy eseepyke xy hno chynxee yre
monte nehe ich, chyx yre dekych otyk
ylaraap os tyhur ia, otsyy esee chuntyke uu
iokört ich xy hnomyraha ich hno dale chutur
yre techymyke ich ylé kynehe ich chyraha
uhe kynaha, ich tola uu tunyrt iet, sehe
keitkërke ich tola soly kex datykër hn teu iok,
otsyy xy iehechys hn uu tynert iet keitkër sol
ich owa otyk olaap, otsyy eseepyke hn
chytÿr yre dekychyke, ich chix dihiptyk
kynehet, otsyy hn tatym uhe pasa yre, dekyx
sol hnäapo heke he owa pierte o he datyk
teu owa sol deke kal uhe takaha takale wyr
dijeron que le dieron mucha miel por eso no
llega, seguro que esta en el monte, por
comer mucha miel por eso no llega todavía.
La viuda lloraba por su nieto, después llegó
a la tardecita, le trajo un poco de miel que
los hombres le tiraron y el junto para que la
viuda coma, este joven sufría mucho detrás
de los hombres, porque estos hombres le
envidiaban por la viuda, que ellos querían
acostarse con ella, por este motivo no le
quieren al joven, porque dicen que no nos
quiere dar a la viuda, o si no les van a dar a
su nieto la miel como el quiera, ellos dicen
así por eso no le quieren al joven y cuando
le pide la miel, ellos orinan y cagan sobre la
miel y el chico no puede comer, después
cuando pasó un tiempo el se fue al monte
otra vez y encontró a un hombre en la selva,
se acercó al hombre y este estaba cargando
su balde y él estaba observando, y cuando
cargó todo su balde orinó en el lugar, y cagó
en el agujero del árbol y el muchacho le
estaba mirando, este hombre no quiere que
coma y después no pudo llevarse los resto,
y el joven se dio la vuelta y se fue llorando
porque ya tenia mucha hambre, cuando
llegó a la noche en suvivienda muy poco le
trajo a su abuela, revisa y come muy poco,
después pasó mucho tiempo el quiso ir solo
en el monte, porque ya no podía quedarse
más con los hombres, decía ellos no me
quieren, porque cada vez que yo quiero
comer sus mieles ellos ponen su orina y su
cagada por el árbol para que yo no pueda
comer, porque ellos dicen que vos no
querés que tu abuela se acueste con ellos,
por este motivo no me quieren y tengo
hambre.
Un día el joven se fue solo en el monte, su
abuela la viuda le recuerda, el se fue solo
hasta que encontró algo en el monte que le
ayudó, y se fue el nieto de la viuda, ella le
recordaba y lloraba por él, el se fue al monte
escucha los ruidos de sus paisanos y le
pasa, los otros llaman al muchacho, ven a
comer esto y el no le habla, este joven se
iba hasta que encontró a su abuela en el
monte, que es uno de los Yxyro tunurt, el
escuchó los ruidos de su hacha y conoce
que no es de su paisano y se fue para mirar,
cuando miró ya sabia que son otros y tenia
miedo porque no eran sus paisanos, el
uhe oiho ospybo tapür örke ich ie odoxy iok
lyxyrkpe xy otychäha uu dokylo hn
otychäha, sol om iok, sol hnok ebuhu uu
ware tokomo ör too hnäapo heke echähalo,
om oriök soly nix waa anata dosym yr oriök
ich pwel onynxyy owa, otsyy eseeke hn uu
tyhnyr iet sol, tymychära yr kukür, erëet owa
waa eita eilyke aat teu tymchaha nahu,
otsyy chixeu waa ietita chymchaha nur uu
jype date hn pehladeio ïa, otsyy uu boxex
ich ylé tokole sehe tubuhu duhu nana ie hn
tunurt iet uu ylarz sol ie uu nan ie iex dix hn
ebuhu yr sol ie ebuhu hna sol iex dix hnok
tytyrëhe eyy hn esee ich chixeu uu tynyrt iet
xy techym hn xuu uu boxextak ich osdeio hn
keitkër, hn umo soly otyk chyrahapo hn soly
pihiuch de wahacha pyhnapse ör ahyr soly
oriök dechy con pyhnata, xy oriök noma hn
soly atym anata ele ich takaha tytÿr
wahacha par he seem iok, soly deke kex
ojyrehe owa oñunaapo sol ich ör kyhnïa hn
sol ma eiehet tokowa exybich ör eseepyke
hn chiuhu yr poito hn sohwa sol anumei uu
poito uhe otokole waap oiebe oiho iok ich
eraha hn anem iok, ich wychy iok uhe tybeei
ahnata, sol boi naho asym ym atyme, on
deke sol, tyx owa nehe eseeke os boxex os
tubuhu toko chyrehe wyr dekych echio hn
uu yr ylé uu tunurt iet, otsyy eseeke ich hno
sehi uu boxex ich jylkaap xyp ich xy waa
ynahtate ierz, per yre ie hel hno ylpiotyk teu,
otsyy oloter wyr yr yhnapse oloter waa
yhnate sol ich oriök yrbo sehi sol pork
oiukimyke ich olyla dych he tubuhuke nehe
ich sehi he iex chyhy pohrak uut, os waa
pohluuta ierz, ich he dyldeio ich täacha, ich
weita ieno, ich yhnata dale chixeu ich waa
weita ieno, eseep hn soly ich he eihnapse
ïek dosym owaka hn soly ich he titym owa
pynata naap pierz pako hn soly ëhem hn
atym ioke, otsyy eseepyke ich takyke hn
tatym nanata, ym nanata ich tix dihip kyenet
tyke, sol ie eihnapse sol ym iok, sol iok
tunurt ia sol dechole o uu dechole iet ich
oiähcha sol atym waa ahnata par xy seem
iok hn ich xy iem ekych otyk, nyx eihnapse
ichy, otsyy eseepyke hn waa yhnata sol kex
uu hnäapo par eraha ekych, hn sol hno ich
tykyraha pork ich sohwa uu yr poito ich
tykyraha uu deke poito, namyhy uu poito
otokole takachym tykyraha ich esee wychy
deke hn tei owa, pyhnata, ich soly ich onteu
quería hablarles pero tenia miedo a que le
maten y un hombre se cuenta de él y habló
con él, se encontraron y le dijo porque no
sales afuera para que yo pueda hablar
contigo, porque estas muy flaco, joven
quiero que te acerques junto a mí, el viejo le
dijo que te pasó, estas perdido o que paso
contigo, y el joven le contó lo que pasó con
él, dijo: abuelo yo cada vez que salgo con
mi gente, los hombres por el monte, ellos
me tratan mal, cada vez que sacan mieles
en los árboles ellos orinan y también ponen
su cagada en los restos para que así yo no
pueda comer los restos y yo le dije porque
hacen esto, y ellos me dicen por culpa de tu
abuela, porque ellos me envidian, por eso
no quieren que les acompañe, y me odian,
después el otro Yxyr tynyrt le dice al
muchacho porque ellos hacen estas cosas,
son muchas las mujeres y por que ellos
hacen estas cosas, después el tynhyrt le
llamó ven acércate, trae tu balde y carga
miel para tu abuela la viuda y comió la miel
muy rápido y él le dijo no te apures que hay
mucho, cuando le dio todo de comer él
hablo con el joven, de donde es usted y en
donde esta tuvivienda, y el le respondió yo
vivo en donde están mi paisano, allí es
donde se encuentra mi abuela, el abuelo le
dijo: dile a tu abuela que en cualquier
momento estaré con ustedes y el joven le
dijo como voy a reconocerte si ustedes son
mucho, el viejo le mostró a sus perros mira
estos son mis hermanos cuando yo me
baya, y si ellos llegan primero significa que
estoy viniendo, y le dijo ahora lleva estos
dale a tu madrastra y dígale con estaré con
ella en cualquier momento. El muchacho
cuando comió todo se marchó rumbo a
suvivienda, y ya muy tarde y su madrastra
estaba llorando, decía porque no llega mi
ahijado, ella piensa que le pasó algo malo o
le comió un yaguareté y los hombres se
burlaban de la viuda, le decían que ya le
hizo mal la orina en el rostro, estaba muy
preocupada después él llego por la noche le
trajo mucha miel, y su madrastra le dijo que
suerte que tenias hoy, encontraste a alguien
que es bueno, si pero después te contare
cuando se me pase el cansancio, después
cuando comió
todo, le contó a su
madrastra, cuando me fui al monte encontré
wychy ekych soly namyhy uhe os nanehe
dut, ich onteu aseu uu yr poito otyrak hn
öhwa ei ör dyke xy ekych oihie ahyr hn
chiuhu waa jetita hn chymchaha tobyta ehet
ich otubuhu, ich xix ör ekuerta uu dekych uu
depyt iet, otsyy osdeio ich dihipo kynäho os
iäha dyt, otäachaka hn boxex sol umo waa
nahnata sol takaha tiei wahacha tiem deke
sol tykyraha uu yr echio sol iuko, eseepyke
hn hno wahacha xy techym ör uhe otäacha,
ohno oiuwe ich xy techym ör, ich he osdeio
ich umo uu dekych echio eseepyke tatym
waa nahnata soly anu mei deke echio he ie
tyrët, otsyy xusorz ichy umo dekych sol esee
mei uhe Yxyrm iok hna eikatahna wychy
uhe tienyh sakaha ahyr, otsyy esee ich waa
yrahta dale ich ochyx ie ich wychy ïa ahyr
uu tynyrt iet.
al Yxyr tyhnyt, el me dijo que mañana estaré
con tu madrastra, quiero que me esperen, y
ella le dijo si le esperaremos a tu abuelo
para conocernos y su madrastra le dice a su
hijo, como le conoceremos a él, y el joven le
dice, el me mostró a sus perros,
le
reconoceremos por medio de su perro, y
siempre le recordaba al abuelo que él le
encontró.
Después de un tiempo llegaron unos
viajeros, y el joven le dice a su madrastra,
voy a esperar a mi abuelo y se fueron con
su madrastra, ellos fueron y mirando a los
que llegaban, después les vio a unos perros
de su abuelo, que estaba viniendo y llegó el
viejo y le dijo a su madrastra, este es el que
me dio la miel y se va a quedar contigo y la
madrastra le abrasó al viejo desconocido y
se juntaron.
Relator: Ogwa Flores Balbuena ( cassedte audio N° 5, Nov. 1989 )
Relato: Trok – Troho
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Otsyy eiok porza otyrak dekite os Trok- Dicen que había una mujer Yxyr que se
Troho uhe hn dekite xy ör uu dabich öia ie, llamaba Trok – Troh, ella se juntaron como
otsyy waa ör oota waa trok-Troho waa data marido y mujer y la suegra del hombre le
ich sahmür wychy dasëet ich sahmür, otsyy quería mucho a su yerno. Un día su suegra
esee deech iet kite hn chio uu kobyt xuu jart hizo una artesanía de barro para él y un
ich yryhy xiokör uturbo ich yrso sol par xy cántaro que es muy lindo como para salir de
esee pychëet ibyk uhe pichëet hno tÿr casería solo él puede usar, la madre de
deiktykyke xy yrahta det troctohe waa data, Trok-Troho hizo solamente para que el use,
otsyy chiuhu uu dasëet uu ibyt xuu erbo ich la madre de Trok-Trohe hizo para su yerno.
yrso, otsyy esee uu dasëet ich uu Este hombre es muy trabajador y tiene un
hnakyrbich uu wytyk os chyx trabaja os caballo que los utiliza para atrapar a los
kabiuhtyx, uhe inaha uu doxypo yrsyr uu animales, este sale bien temprano encima
kabiuht ich doxypo yrsy, ich dytyk esee de su caballo sale para buscar animales y
kabiuht, otsyy eiok porz otyk hnoko hnoi cuando hay lugares limpios, hace correr a
wychy dechyt ie dyhlak chybyte uruhwo ich su caballo, después cuando se va nunca
hnoko, os kal uu deiktío uhe orahwa ich xuu tiene mala suerte, siempre trae a los
uxy prouwa uu dechyt xuu eike ich hno animales, el conoce mucho del monte y su
teiäha arich, otsyy ielyh hna uu doxypo uhe caballos también y nunca le mata a una sola
asyk turi tokole uu arich uhe omyke, esee especie le mata varios porque es muy
ich xuu dechyt dale ich xuu iehi waa monte vaqueano. Un día este caballo con su
esee xy kabiuh xuu chÿra namonte hn yre dueño se encontraron con un ñandú y le
ytspo, otsyy eseepyke deech iet ich hnäapo hizo descansar bien al caballo y después le
ielyh, tohwa xy doxypyt nomyra ich too mató a todos los avestruces y el regresó a
clase, uhe yre hno, pork yre arich echyr, suvivienda, el cazador el esposo de Trokotsyy esee kabiuht deech iet hnokite ich Troho, y el hombre también tiene a su
chyx pemo, ich xuu ie par ïerz pako, hn madre y su padre que viven al otro lado.
nYxyr uu yraha axturo hn dale wyr inentu Dicen que este hombre un día su mujer le
sahna chyr hnymo uu arich ehet ich chybyte traicionó con otro hombre nadie le contó si
dechyt eich ich tyrët, otsyy xix ytsorz uu no que el mismo le vio con sus propios ojos,
arich exyr uu ylarz uu troctohe uu abich hn porque el cántaro que su suegra le dio,
waa ohota ich sahmür wychy dasëet hn uu dicen que nunca nadie puede usar ni sacar
troctohe uu yr abich, otsyy yr datax hn afuera sin autorización de nadie solo su
dechyx, ode wahacha dyt pyt, ich xy sakaha mujer puede sacar, porque la suegra le dijo
narahta ahyr, otsyy deech ietni ich ynata que no puede jugar por el cántaro, porque
toraha ie uu otatympe ich yre toraha ella le dio solo para el padre y no puede
hnymich, otsyy uu yre kobyt os ielyh os usar. Dicen que un día su mujer llevó su
odiuhu, os waa yr ahrata umo soly dyk kobyt cántaro en el río que es de su marido para
o tybyt owa ie par oter owa ich töhwa par he traer agua, esta mujer cuando se fue al río y
ehe, sol ich enxii, otsyy deech iet waa encontró a un joven en el río, y este joven
yhrata hnoko tÿr waa oota hn hnoi wychy estaba esperando a una chica y habló con
dabich kobyk seia oota par ii awyt os uhe Trok-Troho y ella le aceptó y se fue con él y
hnoko hn chyr yre hnakyrbich hnoi chixeu se acostó con él en el río, Trok-Troho
ykio umuhu ör asa troctohe, otsyy eseene cuando entró donde es sucio se olvidó de
ich abich huta uhe tyrët, os uhe hnakyrbich contarle a su marido, y justo su marido
tyrët hn umo uu yr kobyt, xy dechy hnymich, estaba viniendo y vio su cántaro en la orilla,
hn soly kex hnäapo ele pybich uhe ielyh y dijo porque mi cántaro esta aquí, yo nunca
odiuhu hn pyrahta soly jelyhy diuhu solo uhe saco afuera, solamente mi mujer puede
dale iok iich chiuhu sol hn ahora ich dekyke sacar, pero como es posible que mi pueda
outa wyrz, soly kymyhy ie oteie o odasyräha estar por aquí, acaso tuvieron algún
ör hn oim hn ie dyrehepe waa yrahta uhe iet
tyba dechy ormyt, otsyy eseeke ich ör
pakoko hn waa tymychära iet hn umo uu
kabiuht, hn techym ich umo dabich hn oxy,
hn abich tybii he dix wahacha ich sakas yre
hn hnook poim dabich uhe ich iet chixeu
ykio, per uu yr abich pixt ich umo, otsyy
eseepyke hn tybii waa troctoho tokolyhy
wahacha hn chexo tyr asa tymychära ich xix
sahmür ese dabich yr abei pa heke hn xy tër
uhe yrlate uu kynehet chyxeu ykio hn Yxyrm
yre, otsyy esee hn tÿr dabich hn abich xy boi
lyke pemyte asym ata ör eich o bei eche uu
otyrët, hn xix toköim owa nam owa, soly ich
owa yrYxyrp ich jukiim ie pork ich are iok, hn
tokomo owa soly hn nix iok tok, otsyy
eseeke ich imyke hn chixeu uu pemo iewo
chowyx nomyn eich hn hno, hnoko hn
tokolyhy uu dyt uhe yr oho ode ör uu deech
odechys, otsyy tokolyke umo uu dohota
ihiuch odale sehe odixeu uu nomyn otohwa
awora par odeia uu dahuch, otsyy ochyx
ahyrke, hn soly ele pemyt iet, sol tokosym
troctohe ietyke de wahacha boilyke ör iok
suegro elylo, soly erahalo uhe aaklo hn ie
eraha abeeilo olak ihyta faia, otsyy ese uu
kabiuht ich sahmür pixt wychy troctohe data
ihuch, os maa sahmür ich ie nahmürpe uu
deich pe uu nensyr, otsyy esee ich hnoi uu
nensur ich sehe decho tÿr dekyta ihiuch ich
sahmür dekyta iata ihiuch, otsyy ani dekyta
sarz eio ich chyx wychy hnoi ata chyx
wahacha deich ihiuch, imych dech dale
sonteu kabiuht owa hn imych, chyrmas wyr
pemo Yxyrm deich, hn deich soly hnäapo
pihyte soly kyx ielyh ekëhenyke pihyte hn
soly iok ouch, harz ich pyrahta de wahacha
oota iex iet chixeu, hnakyrbich kynehet,
heke eseeke ichy toköim, soly xy tokosym yr
pemoko or dota, man ich toköim ör, soly
iehewychy pihyte, kata ich tykyrehexyp to he
kuchekyx heke pihyt chiei, oriök ihiuchy,
pork ielyh nahu chyhio, ielyh wychy owa
kabiuht deke yr ihiuch, yr ihiuch de wahacha
mechym wychy owa kabiuht iex ierz ekuerta
dekyta ör, otsyy wysyk, wysyk ich waa
oholate ii neta dahwoso tatym uu troctohe
abich soly kata xy akaha arata ahyrpo, nyx
ohot ojytak owa, ich owa pwel etak oriök
umo sol ich xix toköim yre, otsyy eseeke ich
oholate hno seio xy ierz, otsyy hnoko seio
ich tatym uu dabich, soly xix iim eiok uu eiok
problema en la comunidad y corrieron todos
y dejó aquí, pero el no sabia que su mujer
esta por ahí con otro hombre, después de
tener relaciones sexuales, la mujer observo
hacia orilla y vio al caballo de su marido y
también vio a su marido, y ellos corrieron
Hacia el monte, y su marido le llamó y ella
se escondió de su marido porque le tenia
vergüenza a su marido, porque se acostó
con otro. Después Trok-Trohe regreso con
su marido y el hablo con ella, yo ya te pille
con otro hombre tengo que dejarte, sos
hermosa pero hiciste muy mal, y el le dio
dos ñandú para su madre y su padre y le
llamó a ellos que vengan junto a mi, pero yo
tengo que dejarte porque me traicionaste
con otro hombre. Dicen que su marido le
dejo a ella, y el marido se fuetomó a los
otros ñandú, alzo en su caballo y se fue
salió del lugar en donde esta su suegra,
cuando salió de ese lugar la suegra quería
agarrar a su caballo para llevar en
suvivienda, pero cuando estaba cerca de él
y el le dijo toma a este ñandú, ya le di a
Trok-Troho uno es para ustedes, saben
comer a los animales pero no saben cuidar
a su hija, cuando el dijo eso la suegra lloró,
porque ya sabe que su hija hizo mal, el
caballo conoce lavivienda de la suegra, la
madre de Trok-Troho, no le quiere mucho
lavivienda de su dueño, se acostumbra más
en lavivienda de su suegra, cuando su
dueño le lleva quiere el quiere regresar en
lavivienda de la abuela la madre de TrokTroho, el caballo quiere regresar pero su
dueño le lleva hasta lavivienda de su madre
y cuando llega su padre le abrasa y le
agarra hasta su caballo, él se baja y le
pregunta que pasa mi hijo, tu pasas por
aquí, porque te sucede algo por eso estas
aquí, su hijo le dijo a su padre, estoy muy
mal, yo le encontré a mi mujer que estaba
con otro hombre en el río, por eso yo le
abandone muy rápidamente, porque me
traicionó, solo le di dos ñandú para mis
suegros, yo la arregle todo y su padre le dijo
esta bien mi hijo yo sabia que algo te estaba
pasando por eso viniste aquí en mivivienda,
porque nunca vos pasa por aquí, y el
caballo no le gusta este lugar está llorando
quiere ir en lavivienda de tu suegra y dentro
de un rato su suegra se fue para buscar a
dasëet sol toköim olak ihyta, pork
hnakyrbich iet de uhe yre sahmür, otsyy
eseeke seikëhe chyx wahacha xy seet uu
namyn uu ynere ich nomyn ystpo ierz
ekuerta dekyta ierz uu dyhlak data ata
dechole hn uu hnakyrbityk os ich ie oteiäha
arichpe ich ebicha kära ich ym uhe teiäha
doxypo soly naap iok ouchom, otsyy ich
osdeio wychy ich chixeu uu yr kabiuhtpo par
hnoi chüru, par dyhyrbyt ich hno teiäha
ariche, otsyy chixeu uu kabiuht jylkaapxyp
ich hnoi chüru, ich dyhyrbyt ie dyhlak ich he
doko ie dyhlak ich hno teiäha uu doxypo
täachaka ihiok, sanymyhy dech ihiuch ich uu
nomyn ich xix ierz ekuerta wahacha dekyta
ihiuch, ich waa yrahta he hnomoko, otsyy he
xy techym wychy dabich jexy yr abeipa heke
per xy abich im per kemyhy yre uhe tabich
iet de, otsyy eseep ich xy techym uu dabich
soly aurita hnoi chüru yr kabiuhte hn takaha
takale ykyche, otsyy wysyk, wysyk ich umo
uu dabich uu hnoi uu kabahat seia wahacha
oota, otsyy techym uhe hoko ich dale uu
deich ör os chixeu uu kobyt hn meni hn awyt
kyys de ehet, otsyy esee chixeu hn uxii hn
waa data ör deilyxyr soly troctohe ie achii
wychy awyt kyys de ehet, hn soly hno ich
duhulo, soly takahi iet, ich umo uu dabich
uhe tÿr oota heke, otsyy eseeke ich sarz uu
awyt hn hno sahna uu dabich yhych, chyx
wahacha xy ierz uu dabich aary xy ierz hn
uu dabich soly apik, soly ëhe uu ohot uu
xakar ie dyx latyk, man xuu uu bahlut ich
sehe dekxehe pelybich, soly añer owa heke
sehe tuu expo, hn soly ëhe hn iuko, sol bei
akaha awyt wychy kobyt hn tokoho
wahacha, otsyy xy sakaha uu kabahat eich,
os esee hn masaha awyt hn ie techym uu
kabyt ebichpe, sed hn poikër iho ïa, sol
echym wychy kobyt, sol eichyt wychy makyt
eich hnoko takaha hn dix pweheta sol
echym wychy owa kobyt, otsyy esee sakaha
ich xy techym, ich iehy techym hnymich ich
xuu uu yr kabahat iho bexu wahacha
troctohe ykych, troctohe ym uu kobyt ich y
chixeu uu kabahat kolta, otsyy io chyxeu
nomyn kolta hn abich xuu kabiuht churz hÿr
ebe teu elyxyr ör uu poorz wate eseeke ich
maröko ich hnu kära, ich iimyke abich de
wahacha iex yre de wahacha, hn keitkër
dabich soly ich oom uhe ëerz iok uu
hnymich chio posyre uu kabiuht churriok
su yerno, en suvivienda le pidió piedad, le
dijo que regresara a suvivienda para
juntarse otra vez con sumujer, porque ellos
no le odian le quieren mucho y el hombre le
dijo ya no voy a regresar mas con su hija,
porque me traiciono, y su suegra regresó
con mucho llorando y con tristeza, después
ella le contó a su marido que nunca no va
regresar porque nuestra hija ya tiene a otro
hombre que le ama, la suegra cuando llegó
a suvivienda lloraba y recuerda al caballo, y
el Caballo también llora recuerda a su
abuela día y noche, y el hombre ya no se
iba mas para buscar animales por el monte,
porque le asusto mucho la traición de su
mujer, dejo de cazar por un largo tiempo y
llegó un día otra vez que el quería irse de
cacería con su caballo,tomó a su caballo y
le llevó en el río para bañarle, se iba de
cacería otra vez y dicen que solía irse muy
temprano al monte y cuando regresa trae
muchos animales y le dijo a todos en
lavivienda de su padre tu caballo llora otra
vez recuerda lavivienda de su abuela, dicen
que su ex mujer le vio a su ex marido, ella
estaba vigilando a su ex marido, porque ella
sabe que enseguida el se va ir en el río para
bañarle a su caballo, después la mujer
estaba mirando a él, porque dicen que ella
quería seguirle en el río, como una hora el
estuvo en el río con su caballo, cuando el
salió de suvivienda, la mujer Trok-Troho le
atropelló a lavivienda de los padres,tomó el
cántaro de su marido y derramó el agua la,
madre del hombre, y le dijeron Trok-Troho
no hagas eso, pero ella no le hizo caso y le
siguió a su marido, cuando los padres le
dijeron porque nos derramaste y ella dijo
porque estaba muy caliente el agua, y como
ella le vio a su ex marido que se fue al río
entonces le siguió, cuando encontró a su ex
marido, Trok-Troho estaba llorando y su
marido le dijo cállate y ella le dijo a su ex
marido mi hermano menor no esta enojado,
pero el mayor si me quiere cortar el cuello,
porque no le quiero a mi marido, por eso
quiero que vengas otra vez conmigo, y el
dijo esta bien vamos, y el le dijo, pero
primero anda ve primero a cargar agua en
tu cántaro (kobyk) en el fondo después nos
vamos, cuando ella entró en el río, el ex
marido no se bajó encima de su caballo y la
soly namyhy be kuchëk nehe anaape hn
esee owa kabiuht etybich puru, hn uu
hnakyrbich, soly näapo heke ahäkor dyke
pechyt, soly xy owa he namyhy keitiet,
odosyrehe dyt nehe hn oduhu owa wap,
otsyy osahyr ie ich ör dabich ör ahwoso
myhnüwo ie, ich ör dabich oim xyp ie, heke
os tymychära uhe ör dabich oteie uhe ich ör
osdeio ie ahyrie odahyr ie par hno os owa
sei ie pork ich wosox uu ör owa, ör ant hör
hn ext hör, tymychära ie dahyt dabich hn
hnakyrbich ystpo uhe sahar waa tymychära
ich iakaka, otsyy iuwe ich kex dele tër datyk
po, sehe do teiäha arich ich tola waa
troctohe ahwoso sol he ana doxypytyt ich
owa kabiuht etybich puroh esee he tola,
otsyy he ich osdeio uhe xy sakar hn sol ich
ie tïor datyk sol xy kata xy takaha iok prowa,
otsyy esee ich hno, hnoko hn chyx uu
wasyse hno uuxy chykäha nimpit, eseeke
hn sonteu kabahat üruhwo hn xy dale wyr
wasyse sol xy iok prowa ich doterxyp, otsyy
uhe uuxy ich kabalyxyr derl derxur ich kai hn
etybich puroxyp, ich hn techym nehe ich bari
topa chiuhu uu deech uruhwo hno xy seet
uu dechyt ynere, tyrët sehi troctohe techym
wahacha sol ich he yr kabiuhwa etybich
purhroko hn otechym uu tymcher ör ahwo
wosos, otsyy täachaka masaha deich ihiuch
hn soly pechylyxyr toky sol iok prowa tana
wohsysta hn tära namyta hnymich hn
etybich puhro sol tymychära ahwo woso
waa troctohe ahwos, otsyy eseep ich iuhwe
kex ter dyltío ich ochykei xyp ich ketíot
sasyräha ör, os ketiut sasyräha dyt os
tyrzyke xy dale waa troctohe late ochixeu uu
ylero iet chixeu pyt, ich iet chixeu pyt iet, ich
oloter xyp, otsyy osehek amach elyxyr hn
oïm, xy dechy po osier, otsyy wyr eiok
ahwoso uu woso heke ysorz heke ie iahyr ie
ör ant hör hn ör ext hör.
mujer le estaba mirando, y él le dijo: no me
mires a mi, mira a tu cántaro porque si no
entrará suciedad y me va entrar por mi
garganta, y después ella se apuraba por su
balde, y cuando miro por abajo el caballo
saltó en frente de Trok-Troho pero ella ya
letomó la cola del caballo y le arrastró por la
palmera y le sacó mucha sangre, y se
desmayó y paró su caballo y ya estaba muy
herida, su ex marido le dejó, cuando
despertó le dijo esta bien lo que me hiciste,
cuando te vayas de caza al monte tu caballo
se va romper el cuello y el hombre le
contestó, porque maldices a mi caballo, y a
vos cuando los cayoveos te atropella a voz
primero te van a matar. Ellos se maldecían
entre ellos con palabras feas y se dejaron
para siempre por eso la mujer y su marido
que se pelean mucho tiempoviviendados no
pueden sacar malas palabras, porque es
muy peligroso maldecirnos de nuestras
bocas, primero mis hermanos las mujeres
no pueden maldecir a su marido y el hombre
no puede maldecir a su mujer.
Dicen que Trok-Troho, su maldición para su
marido era cierto, después de mucho tiempo
el hombre no salía más para buscar a los
animales por el monte, porque tenia miedo
de la maldición de Trok-Troho, que le dijo
que se va a romper el cuello del caballo, y el
ya se aburria de no hacer nada, entonces
decidió de ir otra vez al monte, para ver si
es cierto, y se fue al monte, cuando se fue
al monte encontró a unos zorros negro y dijo
voy a probar de atrapar a estos zorros y
ajustó bien sus cinturones del caballo y les
atropelló, cuando corrío el caballo entró en
un poso se cayó, y se quebró el cuello, y él
sacó lo tenia puesto encima, y se fue
llorando en suvivienda, y Trok-Troho le miró
a su ex esposo y le dijo mira se murió tu
caballo, que pena, estas llorando, y cuando
llegó a suvivienda le dijo a sus padres: mi
caballo ha muerto por causa de Trok-Troho.
Después paso unos tiempos, los enemigos
le atropellaron por la madrugada, todos
corrieron y le agarraron a Trok-Troho y le
descuartizaron, le quitaron los cuartos y
dejaron por ahí. Nuestra lengua es muy
venenosas por eso mis hermanos y mis
hermanas no se maldigan unos a otros.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassedte audio N ° 5. Nov. 1989)
Relato: Eikahta Mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ich xie wychy mohnynäk uhe ojiita, otsyy Les cuento otra vez mohnynäk, una mujer
Yxyr porz otyrak dekite, waa he xix otysoho Yxyr siempre se iba para bañarse en el
awyt ohno otÿr oota, ieh ie ohno warz xy yr riacho, como antes no había río solo
etype uhe de, otsyy ohno otÿr yr etype uhe riachos, y cada vez cuando se van en los
de monte ehet kal uhe ohnoko ochykäha ich riachos por el monte, una de las mujeres
eiok porz otyräk os de ïa nanyme soly ich siempre cuando pasa en los riachos, le
oom ahna eikata onta soly ich tahmür nuu gusta ver a los yate-í la mujer dice que es
odi hnakyrapyhy par takahi ahyr, otsyy xix muy lindo, ella le gusta y quiereviviendarse
ytsorz, otsyy ielyh duhu falta uhe kal oi con él, le pidió que sea como marido y
niokyt ohno otÿr waa yr etypta chykëhechys siempre le pide a ese yate-í y nunca se
ich sahpur waa eikata soly dii hnakyrap par olvida de desear, cada vez que pasan por
takahi ahyr, soly pork ich tobyta hnaka onta, los riachos, cuando pasa y le dice, ojala que
otsyy doko, otsyy he dehet awytyke ich sea un hombre para que yo me case con él,
chexo po ich sapurpo ich xie wychy uhe porque le quiero al agujero, ella siempre le
sahpur, otsyy ich waa eikata chii noniaha ich pide hasta que un día el yate-í escuchó la
chun waa tymychära ahwoso uhe sahmür palabra de la mujer que deseaba a él.
yre, otsyy eseepyke uu dyhlich ietyke uhe Después de un tiempo de noche, cuando
umuko ich eikata ii ich chyx dabe waa ella estaba durmiendo le buscaba en su
boxexta uu wychy keitkër, uhe wychy keitkër sueño y se asustó la muchacha cuando él le
waa apybityta sol he owa jëekpo, sol iok habló, dijo yo soy el yate-í que siempre
waa eikata uhe siempre abyta iok, hn soly deseasviviendar conmigo, siempre me lo
ich oom, soly iok heke tykyrehetyke ieh pides, por eso vine para que me acueste
abyta iok ich amo iok soly sehe toköia ahyr, contigo esta noche y le muchacha le dijo
sol heke tykyrehetyke par tukumuhu ahyr, puedes dormir conmigo y me voy aviviendar
hn umo soly omuhu ïam xy toköia ahyr, contigo, la muchacha ya le quería al yate-í y
otsyy ich waa boxexta ich sahmür waa se quedaron juntos, nadie sabe que el esta
eikata, ich eseeke ich xy sakaha ahyr, otsyy con ella, porque solo viene por la noche,
hn ie dohwa yre örpe, otsyy kal dyhlak ni nadie no sabe cual es su marido, hasta que
dyrk, ie os nompetyk ie odyrehepetyk kex se embarazo, y las gentes decían que la
boxexta obyrkyhy po, otsyy nehe ich ata xuu muchacha no tiene marido y esta
mykër, os uhe mykër ich ochyraha, soly ich embarazada, el se transformo como una
boxexta ie odyraha obyrk os he dyraha uhe persona y se quedó a dormir hasta el
yrahta uhe ich mykër ich tokole ich tyrët amanecer, para que le conozcan a él, y se
debuhu dyt, hn xuu dechonym yre ese ich mudó en la comunidad, el lugar donde él
wahacha uhe de yxukult onta ich nihiök estaba ya no existe, y las personas que
odaleke sol ich eikata he noim nonta hna, ie pasan por ahí dicen que el yate-í ya no esta
odyrehepe uhe ich chileku ii boxexta ahyr, más aquí ya se fue, como ellos no saben
otsyy waa apybityta uu eikata sol ich xy que él salió para estar con la muchacha en
toköia ahyr, sol ich tokohwa ör iok sol ie la aldea.
atyla eioklo, otsyy eseep ich sakaha ahyr, El yate-í le dice a la muchacha no me
waa boxexta, otsyy hn waa apybityta tengas miedo vamos a estar juntos como mi
dechonym, eseepyke hn ör wychy dabich esposa y voy a mostrar mi cara para que me
ohnyr ich dikyt jëer uhe ode deikitío, conozcan como hombre, entonces él se
otechym sol mechym waa apybityta sol ich quedó, y cuando amaneció alguna de las
abich otyk ich kynehepa, otsyy ich poro de chicas le miró al esposo de la chica y dijo
waa hnarata ahyr, otsyy odale otatym, soly miren el esposo de la chica, el hombre es
uu abich tärpyrapo, hn soly xy pabe, xy soly muy blanco que junto a su mujer y fueron
waa eikata tykechy hna hn tapur pork tobyta para preguntarle de donde viene el esposo
waa onta tapur nehe ich ata uu tokole de la chica, y ella les dijo que solo es mi
chinseher Yxyr, hn tÿret tÿr iok ym soly
siempre xix apur iok hn eseepyke hn toköia
ahyr, pork xix topyta hn soly ich abich
kynehepa uhe de otsyy esee esee ich xy
sakahachys ör ahyr, ör dohot, otsyy esee
ich deech iet kal uhe oi monte ich hnoto ïa
ör, oi wyr amürmo ich hno ïa ör, otsyy xix
ytsorz, xuu uu ahmürmo, xuu intypor, nos
xuu ihïok doxypo, otsyy hn ie yrahta
dyrehepetyk uhe kex nihiör datykpo, otsyy
nehe ich osdeio wychy ich waa yrahta ich
chyraha os ie yrahtape uhe chyraha xy duhu
monte eichyr, otsyy nochyke dexybo
ohnooko ichy chixeu waa neita ichy hno,
nohochi ieu dyt ichy sakaha deita eich,
tychäha ich xuu pur eikata uu palaha deio,
hn uu he yr ycharo ich pur waa jypyta, otsyy
esee ich xuu wychy ieno ich chekuxu wyr
ylpiot ahyr hn sahnuwe, chymchaha yr oit
ehetyke dixto xuu tei porz eseeke ich yre
xuu yre tata, teu uu poorz ebe, esee ich ie
hnakyrape chynsehe yr hnoko, teu poorz
ebe, otsyy nehe ich ata nos eio yhe ieno
biomyke ich tyrët seio ich chyrnar hnymo ich
chynseher Yxyrpo ich sehi ich waa ohota
dale, otsyy soly mei echëet pe nyro ör
apytyke iex dyrbaha ich täacha, otsyy hn ie
odyrehepe ich xy otubuhu, esee deech iet
kite hn arich eisyrt iet chyx, otsyy techym
uhe tychy, ich xy ie techym uhe monte
eichyr, sol kata kal uhe ohno ich iehe ör ner
sol ahora hn tukumo pa, otsyy iehe xy
techym uhe tychäha ata waa ychora ich yre,
todo ich pur otych esee chekuxu uu ylpiot
ahyrke hn sahnüwe hn yre xuu yre tata ich
yre eihox, aabo teu poorz ebe yhé ieno ich
tyrët, eseeke ich xuu hnymich ich chynsehe
yr Yxyrpo ich hnoi sehi tÿr wahacha hnarata
ich uhe umo uu eihnapsyt iet uhe umo
wychy uhe tychäha, hno tatym sol xix
tokomo xyp nam, hnoko ebuhulo, soly he xy
yluu, soly xix ychakpa ie uku yr dohlope soly
xy sakaha balte ehet hn tychy, waa yrahta
soly xy nehe ich xy tukumpa nehe, otsyy
eseepyke ich xy wyr ichy uu yr eita ie odyx
ykiope pork ich otola, otsyy deech iet ohno
oi monte ichy waa yrahta hno ïa ör sakas
yre uu yr yhych iet pehet, techym hn ich
dexybich tatym uu ier uhe iehe, otsyy xy
iehechy os yrahta iehechys sakas yre, otsyy
ich esee ich chiuhu waa balte chybyte hn
sakaha eich hn tychäha purz eikata ich
esposo el yate-í que estaba en el río en un
árbol, yo le pedía siempre para que se case
conmigo, siempre quería que él salga
paraviviendarme con él, después el me
escuchó y se convirtió en un Yxyr y vino
junto a mi y nosviviendamos.
Y el se quedó con ellos y cada vez que ellos
salen para buscar comida, sale con ellos
como un Yxyr normal, le trae comida a los
animales y su mujer no sabe que lo hace su
marido. Después de mucho tiempo su mujer
ya sabia que lo hacia su marido, pero no era
él era otro hombre que salían para buscar
alimentos, este yate-í, dicen que cuando
salen de suvivienda, con los otros hombres,
cuando sale cerca de suvivienda, él pone su
balde para hacer su cagada encima de él,
para hacer su cagada, pero sale todo miel
del yate-í, como el no es un ser humano por
eso así, y cuando ya esta lleno su balde
tapa y se transforma como avispa para que
pueda alimentarse con las flores, para que
pueda vivir más, cuando ya esta satisfecho
se convierte otra vez en humano, para irse
en suvivienda.
Cuando se convirtió en humano él se fue en
suvivienda y su suegra, dijo mira a tu marido
que llegó, y dejaron a todos los demás, ellos
no sabían nada y comen lo que su yerno el
yate-í trajo.
Después de mucho tiempo le pilló un
cazador, él le estaba observando y se
escondía por el monte, cuando él estaba
haciendo su necesidad en el balde, el
cazador estuvo mirándole y el yate-í no se
dio cuenta, y el cazador dijo con razón el
siempre quiere esta en el último, cada vez
que salen todos recién sale él. Después
cuando cargó todo su balde, se convirtió en
avispa, el Yxyr cazador estaba observando
y se para contarle a su esposa, y le dijo yo
le he visto a tu esposo que cagó en el
balde, y se convirtió en avispa, y la mujer le
dijo no puedo creerte, tengo que ver con mis
propios ojos ahí recién voy a creer.
Después de un tiempo se fueron otra vez en
el monte y la mujer le siguió escondido, y él
no se dio que su mujer lo estaba vigilando
por el monte y se quedó por ahí, y el yate-í
se fue un poco más y se quedo por el
camino y puso su balde debajo de él e hizo
caca dentro del balde, y su mujer le estaba
ylarate umoko hn tola ich ie dyturu yrpe,
esee hn tola uu balte ich ie tubuhu pe xy wyr
ichys ata nehe ich iim uu dabite, ich iimyke
wate eikata pork ie hnakyrbo odoholope, yre
xy tychäha balte ehet.
viendo, y ya tenia miedo y asco del balde
ya no quería comer más lo que traía su
marido, hasta que tuvo que dejarle a su
marido el yate-í, porque no es un hombre de
verdad, no busca para su miel, solamente
hace sus necesidades dentro del balde.
Relator: Ogwa Flores Balbuena ( cassedte audio N° 5 y 6, Nov. 1989 )
Relato: Ylpiot hn Pokorzta
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ojiita waa pokorzta hn ylpiot xie wyr Les cuento sobre el yaguareté y elmono,
mohnynepo.
son también cuentos de nuestros ancestros,
Otsyy pokorzta dekite ör ylpiot öie, otsyy xix más de miles de años el yaguareté y
ör ysorz oteiäha arich öie iet hnoko yx iet elmono, antes eran personas y eran unos
hno, ohno otÿr deiktío, otsyy deech ietkite buenos mariscadores del monte, y muy
ich ör ymaho iehwo, wychy ylpiot chytak buenos amigos, hasta que un día se
pokorzta yx pokorzta chytak os osytak ie os volvieron enemigos y se odiaron.
esee deech iet ni hnoko hn teiäha dabyso Un día el yaguareté se fue para buscar su
ylpiot par he pwel tak ych ystpo uu pokorzta comida, para sustentarse y también elmono
xy hno dyyrk teiäha dabyso, otsyy hno pero estemono cuando se fue al monte,
pokorzta hn ihiök xyp waa wuietyta ihiuch, justamente salio en lavivienda del venado
otsyy uu ylpiot yrahto waa wuietyta, otsyy que es la esposa del yaguareté, pero
ich eseeke ich pokorzta ihiök chysyke hn elmono no sabia, y salió por ahí, después
waa umo wate ylpiot yrahta soly owa kiime elmono le preguntó al venado, tu eres
hn sol ie iok kiimype sol pabichys hn soltera o tienes marido, y ella le contestó: yo
pokorzta tatym soly abich tykyhy po, no soy soltera, tengo marido, y elmono le
wuietyta sol pabich uu ylpiot soly he ie preguntó como se llama tu marido, y el
ahmür toköia ahyr, hn soly paabich ich venado le contestó mi marido es el
ylhaabyk pa hnoko nun ich douhwa hn soly yaguareté y elmono se rió, y le dijo tu no
ie os owa ter esee paabich hn pokorzta umo quieres que yo me case contigo, y ella le
wate wuietyta soly wychy xy pechyt xy iok contestó, no, yo no puedoviviendarme
tokonaha, hn soly uhe namyhy uhe anaha contigo porque mi esposo es muy salvaje y
hn tokomo pa ich resien hn tykyraha hn iok malo y él te puede matar, y nunca puedes
cree owa, otsyy esee ich soly tokonaha tyx hablar mal de él, y elmono le dijo tu marido
wychy nehe hn tokonaha hn toköhwa uu es mi caballo yo voy a subir encima de él, y
abich hn soly ëhe, otsyy eseeke ich hno xy el venado dijo te tengo que ver con mis
teiäha dabyso ich xy tybeei uu ylpiot, otsyy propios ojos ahí recién te voy a creer, y el
nehe ich ylé chyla eseeke hn chÿra narz kaí le dijo algún día me vas a ver; elmono le
hnymó uu pokorzta chÿra uu narz hnymó dijo me voy, cuando le encuentre subiré
tybii deiktío sahpur yrmo, pork ich umo uu encima como un caballo.
ylpiot uhe dechys kelhe hna teu iok, otsyy Y se fue elmono pero siempre esta
eseep ich ylpiot chun uhe jëek dechy ormyt pendiente del yaguareté, hasta que cayó en
hn ylpiot tukuhne ie dyraha otyk chYxyrke su propia trampa, encontró al yaguareté en
hn techym yr heke hn soly datyk teu owa el monte, le engaño al yaguareté, se tiró en
xam, soly ich tíar ich xy iok ekuerta owa, sol el suelo y pidió socorro, me estoy muriendo,
pork owa uhe osyr oriök, hn soly ich sierto, estemono sabia que el yaguareté esta ahí y
hn soly datyk teu owa, hn soly ieh tykty xam, tiene miedo por eso hace eso, después el
dohuta sobyro iok hn soly näapo ie alehet yaguareté escuchó que alguien esta
par he iuko iutyr wahacha pihiuch otsyy pidiendo socorro, y se fue inmediatamente,
esee hn tata yrmo hn ierz, soly ich ie iok se fue para mirar cuando estaba cerca
pwel tykytpe, pork esee pokorz xy xiör, tola reconoció la cara y le dijo que te pasa mi
wychy ylpiot hel no teu iok, otsyy esee hermano, y elmono le respondió estoy muy
sehnier wychy ylpiolyxyr tata yrmo nehe ich mal, me estoy muriendo y siempre te estoy
ylpiot lyxyr, soly he ie ahmür anaho iok, hn recordando que tu eres el único que
sol he tokonaha owa xix iok kai hn umo soly siempre me ayudas, y el yaguareté le dijo si
näapo, soly ich pyhylate dosopa, sol xy falta es cierto, pero dime cual es tu problema y
pybyta opyxta hn esee hn otöhwa nomyne elmono le contestó algo me pasa me estoy
uruhwo, ochybyte uu nyrmich hn pibo oulo muriendo, y el yaguareté le dijo porque no te
de par chiuhu waa derl, otsyy esee hn levantas y vamos avivienda, después
pokorzta ïa hnoko ich xuu yre kaipo par
sehnier esee ylpiot, otsyy nochyke ich tybich
soly kymyhy iok yrkansa wahacha ahuche,
otsyy ich xuu yr kaipo sol ich sobyro iok, hn
soly xy datykër, hn sol xy falta uhe otsepiër
ochÿra ör, par he ëer sol aräaxi, otsyy
eseeke hn ochyhne, ich nahu wyrz kuxhäro
de to, ich eseeke ich hnoi ylpiotlyxyr, otsyy
chyx uu yr ihiuch serka hn sol kata
ahnymich xam, sol ich pihiuch ahyr pyrahta
dechy, hn pokorzta soly kata naap boi iok
lyxyr ebyte wychy ahuch serka hn sol kata
ahnymich, hn sol no boi iok, otsyy eseepyke
ich sehe ylpiot diis ich pokorzta sehniër, hn
xuu pwela tei ich ylpiot sehek dota ich
pokorzta chixeu eix hn sehniër hn hnoi seia
uu yrahta de sehe ylpiot lyxyr doi deia yhyt
ich wychy dali owa xuu chiei waa yrahta de,
otsyy nehe ich chyx wychy hnarata ihiuch hn
hnarata umo uu pokorzt, soly kata am iok on
he tokonäha ne wychy xy iok pechyt, ahora
hn tokomo owa ich xy owa echyt, soly hn
omo uhe tokomo owa tolyke ie diis örpe xy
iok pechyt, otsyy ich sehe ylpiot deikër
wychy pwehet uut hn diise per ich pokorzta
chyxeu pohorra iata ich hnoko iim ylpiot
lyxyr.
Otsyy eseeni ich otsytak ie pork pokorzta ïa
waa ylpiot yrahta ahyr, hn ïa uu ylpiot po os
heke eseeni ich otsytakie pa pork ich
pokorzta iäha ylpiot ich sehe diis ich
pokorzta seia uu porraz uut, ich ihio chixeu
pohorra ukuta ich hno, hn waa weietyta ich
umo uhe pokorzta ïa ylpiot, otsyy eseeke hn
waa yrahta umo uu dabich, soly ielyh
tokomo uhe os ononaha owa, hn ich tokomo
ele ahle, soly kata ym iok soly tokonäha hn
tokomo to wychy paabich wychy enitak, ie
latyk pwuele nonaha hn ele aura hn uu doter
owa os eseeke hn, uu ylpiot umo waa
hnarata soly ich tienyh tiis naap ouchom,
soly xy ie ouch harz, naap dix yre jëek hn
toko owa soly xy tära iok heke, otsyy ich xix
ytsorz ich xix otsytak ie, ylpiot persigue waa
pokorz date ich sehe duhu, otsyy kal
decholyke ich hno teiäha dabyso, uhe teiäha
uu dabyso ich chykwi uu pokorz date sehe
dix par pwel teu, nehe ich he doko ich chyx
pokorzta wahacha, xy turkäabo uu kurkyx,
otsyy he diero uu kurkyx porzyke hn xy
turkäabo, eseeke hn tukune uu pokorz par
teu, per uu pokorz he hnomoko uu ylpiotyke
elmono le pidió socorro yo no puedo
caminar y mi estomago me duele mucho, y
lloraba elmono, pero estemono solamente
disimulaba, estaba engañando al yaguareté,
después el yaguareté le compadeció y le
dijo porque no te subes en mi espalda que
yo te llevo en mivivienda, y elmono le dijo si
me subo no me voy a caer, y el yaguareté
dijo claro que no, y se subió en la espalda
del yaguareté y después cuando se estaba
encima, se cayó otra vez elmono, y el
yaguareté le dijo que te pasa y elmono le
contestó me duele mi estomago, y me falta
un asiento cómodo, le trajeron un apero, los
estribos, y los frenos. Cuando ya estaba
todo listo, se iba y después se cayó otra
vez, y esta vez ya le pidió una guacha para
que pueda pegar al yaguareté y le dijo no te
voy a pegar fuerte, elmono estaba
engañando al yaguareté, cuando ya todo
estaba listo, se fueron, cuando ya estaban
cerca de lavivienda de la mujer del
yaguareté y le dijo tienes que bajarte aquí
mi hermano, y elmono le pidió que se
acerque más un poco. El yaguareté quiere
que lemono se baje de su lomo, y después
elmono le pegó con la guacha, y el
yaguareté le quería morder pero no puede,
y elmono le lleva en donde esta su mujer
venado, le castigo mucho al yaguareté y le
mostró a su mujer que si pudo subirse
encima del yaguareté y el venado le dijo
almono: es cierto lo que me dijiste, ahora te
creo, elmono le dijo este es mi caballo, y el
yaguareté se dio cuenta y se puso muy
furioso, quería matarle, pero elmono se
escapó y subió en los árboles y se fue, y le
dejó al yaguareté.
Después estos dos se odiaban el ylpiot
tanto la pokorzta, porque la pokorzta le
engaño mucho al ylpiot y también subió
encima como de él como un caballo, y
quería morderle al pokorzta, pero subió
encima de los árboles, se escapo y no pudo
el yaguareté no pudo comerle, su mujer la
venado le vio a su marido quemono le
montaba como un caballo y su mujer le dijo
al yaguareté nunca te he visto que alguien
te cabalgue como un caballo, nunca te he
visto que te maltraten así, ahora ya he visto
que el te estuvo pegando, con razón él me
dijo así, y yo le dije que a mi marido nunca
uhe chyla wap hn teechyr, hn he uu ylpiot
ma tukunyke ich ma techa dely, otsyy hn
dukuhla ich nehe ich chyx ahyr, ich pokorzta
umo uhe ich de serka uu ylpiot hn techa uu
kurkych ich chexyhy porz serka porz serka,
otsyy esee hn ylpiot dale, ich uhe ylpiot dale
hn chukus uu yr kurkych, wahacha pörit ich
chixeu pohorra ukyta, wahacha pörit ich
chixeu uu urkych axturo, ich uu pokorzta ich
hnopoko ich ahni sehe teu per ich pokorzta
hno, otsyy eseepyke ich hnoko ich xix
wychy chukwi uu ylpiot sehe teu, otsyy dala
deio ich xix chukwi, otsyy nehe ich deech iet
ich chix, uu pokorzta doho awyt sahräk waa
ysyrpyta, otsyy xy sakahachys yr ysyrpyta
soly namyhy tyrët, hn tau, os meni ich jylkaa
ich waa pokorzta ich iich lyxyr sëhi, soly ich
ie tykyrehepe pyluu yrz ich dyk sakaha lyke
uhe par sehe tokoho wychy niokyt sol dyk
sakaha ke ylpiot hn soly takahi wychy
ospybich tyksoho, otsyy eseeke hn hno
chixeu uu ospybich hn tysoho, masaha uut
hn uu otych noxaka ich eseeke hn taptehe
hnymó ich uu porz ihio hn yhnemio ich
sahuwe uu yle ich kynehexyp, otsyy eseeke
ich soly ich ie wychy ylpiot dyrehe iokpe ich
takahi tokoho wychy awyt, otsyy eseeke ich
hn hno purr uu porz iho, hn uu ospybich
otych, ich kynehexyp ich ie de dukuhla uu
ylpiot iet chytër wahacha iim waa oota hn xy
techym, hn eseeke hn ylpiot soly owa ïekpo
xam, hn soly iok uu pöhiket, ym soly iok
jelyhy tokomo dyke poiket uhe hn iok ihaap,
soly ele aura hn tokomo, ym soly owa
jëekpo xam atym iok o eich, soly iok uu
pöhiket, soly ich ie tykyraha otyk, otsyy esee
ich pokorzta ich yhy uu awytyke hn sakar,
sakaha waa yr etypta ehet, xuu yhy detybich
ichy tysoho churu uu ospybich ware hn
pohikëre hn yhy awyt uhe ich pakoko ichy
uxy, uhe uxy ylpiot umo hn dale uu pokorzta
per ich ie pwel teupe, hn umo soly naap owa
ouchom nehe hn tau owa, otsyy eseep ich ie
ylpiot noimpe, sehe teu wychy pokorzta ich
xix xiokos, otsyy he doko esee ylpiot chie
wychy he doko hn chyx erpylta xy seet
nenymio hne waa erpylta xy seet nenymio
hno dyyrk chyx wahacha ich chexo xy seet
nenymio waa erpylta hn ylpiot xy tukuhne hn
soly kex näapo na erpylta xy seet uu
nenymio hn ihoo soly kex ihiokör datykër, os
yrpylta ioho hn xy techym hn soly naap
nadie puede jugarle porque el es muy
fuerte, y voz dejaste que te juegue como a
un perro, después el yaguareté le dijo a su
mujer le voy a agarrar a ese cuando llegue
el momento oportuno, le voy a devorar,
todavía tiene suerte, te voy a demostrar que
lo voy a matar.
Siempre eran así el yaguareté y elmono,
siempre se odiaban, y cada de mañana el
yaguareté sale para buscar su comida y no
se olvida delmono quiere encontrar para
comerle. Un día el yaguareté encontró
almono que se estaba en una hamaca y el
yaguareté se acerco muy despacio y
elmono le dejo que el le viera como para
que él le pueda comer, pero elmono ya
estaba atento cuando el yaguareté le estaba
vigilando y le descubrió a él, cuando el
yaguareté se acercó, elmono se hamacaba
mas rápido y más arriba, cuando el
yaguareté se acercaba más, elmono se
hamacaba mas rápido y mas arriba, cuando
el yaguareté se acercaba el se hamacaba
más rápido para que pueda alcanzar a los
árboles, cuando el yaguareté le atacó
elmono se hamaco mas fuerte todavía, y
cuando el yaguareté salto por el, quería
atraparle pero estemono subió en los
árboles y el yaguareté no pudo agarrarle, se
quedo colgado en la hamaca y elmono se
escapó otra vez y el yaguareté no pudo
agarrarle solotomó su hamaca, después se
fue otra vez, pero siempre el yaguareté le
buscaba, quería comerle, todos los días el
yaguareté le buscaba almono, hasta que un
día le encontró otra vez.
Un día elmono quería tomar agua pero
sabia que el yaguareté esta por ahí en la
laguna y el yaguareté no quiere acercarse
porque sabe que va venir elmono a tomar
agua, y cuando ya es de tardecita elmono
sentía mucha sed, y no sabia que hacer con
el yaguareté que esta por allí, después
pensó bien elmono, se fue buscó un panal
de miel para cubrirse todo el cuerpo y
cuando encontró los yate-í se baño por todo
el cuerpo, hizo un agujero y entró por
debajo, después se tiró entre las hojas de
los árboles y pastos viejos ytomó en todo su
cuerpo cubrió toda su cara y se veía como
un animal extraño y salvaje, dijo así el
yaguareté no me va reconocer, después el
takaha takachym, os hnoko tÿr waa erpylta
hn keitkër ylpiot, keitkër umo sol he iex eet
datykpo, ym sol xy teet pyhnymio soly dyke
uhe tukuro ich teed hn soly kota ich uhu
puhulate doso, soly pork wyr uu pyhnymio,
soly ma oom iok teed hn soly ëhe, hn soly
chÿrapo uu ehyx, os ie douwape uu dehyx
uu oom, ich sohwa uhe myhnyk par wonte
sohwa uu ylpiolyxyr uu deet kynehet, otsyy
eseeke ich ylpiot tymii wat erpylta uhe iakyt
ihiök deert toi dale uu wate hn ohnokotuo
dechys, otsyy eseeke ich erpylta sam uu
dehichyke, hn soly ekëhe nyke, dyke ich
oom, hn soly maa amychy ted tokowa sol
kata he etyke ich uu puhlate doso uu ylpiot,
os eseeke hn seet wate yr yhnymio sol iaha
iñok delt, eseeke ich dale uu ormyt dych os
iehi ich wontyta chicheu nytyta ich kai hn
chÿra narhnymo ich onakatuo chicheu uu
aat waa erpylta umo uhe ylpiot chyr
narhnymio ich hno sakas yre sol nok nyr hn
teu ioke, otsyy xix ytsorz nyrke chukwi waa
erpylta, sehe duhu diuhu uu wonte uhe de
yre hnyte, ie hnamürpe uhe diuhu os nehe
ich iim, otsyy xylorz, nehe ich xy tYxyr
deiktyk nehe hn tau, soly naap takaha tukwi
uu pokorzta, otsyy ich noopo chukwi uu
pokorzta, ich sytak uhe yre ïaka hn sehpier
yre hn chicheu chÿra pwela hn yrahta umo
heke ich chytak sol he teu uu pokorzta, os
ich napo chukwi wychy pokorzta, xy jelyhy
wychy pokorzta dosym yre, otsyy chyx
wahacha he pokorzta he hnomoko uu ylpiot
iehy os xy ielyh tak xy tybeei wychy, otsyy
he hnomoko uhe tyrët po, otsyy esee ich
chexuku uu betyso xuu kyhnïa hn ihiök wyr
betyso hn tybich he hnomoko uu ylpioty
wahacha ichy tybich ieh he hna tukuxi ich
teu iok pork ich perunak, eseepyke xy tybich
ihiök wyr betyso hn xy tybich ylpiot sakas
yre hn xy tër waa uu wueta tata yr soly nehe
tuu jëerk diero iok pohorra, soly hna waa
iilta waa he data waa he uuxy öri, soly nuu
otata jëek par diero iok pohorra nok hna
mienta doi iok lyxyr, otsyy xy ylpiot tër, soly
iex otyk tybich tola wate iilta soly toka
takachym esee ylpiot ich chun waa iilta data
uhe ie tyrët ich ykortyx, tërke hn uku ich
naap takaha tuu diero iok waap hn xylo
teiäha kynaho hn nix duu diero yre pohorra,
hn esee ylpiot, otsyy xy dosyk heke xy
wychy sehnïer, otsyy tër wychy pokorzta uu
se fue en la laguna para tomar agua, y
cuando estaba lejos, el yaguareté lo miro y
no le reconoció, cuando el yaguareté mas
junto a él, se paró y le preguntó quien es
usted, y le contestó yo soy el poiket y el
yaguareté le dijo que extraño eres, nunca he
visto un animal tan extraño como usted, y
elmono le dijo: yo soy el viejo de la selva, y
le pregunto otra vez quien es usted y le
contesto, yo soy el poiket, y el yaguareté no
sabia quien era, entonces elmono entró en
el agua y tomo mucha agua hasta que le
calmo la sed que tenia y después se baño
en medio de la laguna, y cuando se baño
todo elmono, el yaguareté lo vio y se escapo
otra vez, pero ya era muy tarde y se fue otra
vez en los árboles como él es muy pequeño,
y el yaguareté le dijo; algún día te atrapare y
te comeré todo. Dicen que ya le dejo en paz
almono pero seguía persiguiéndole. Un día
el ylpiot (yaguareté) le persiguió almono y
encontró a un venado, un ciervo (yrpyla)
como de costumbre saltaba jugando de
alegremente y el yaguareté le estaba
mirando, se escondió y el venado seguía
saltando y el yaguareté le pregunto por que
y para que estas saltando y el ciervo le
contestó, porque esto es mi costumbre,
cuando hago esto porque estoy feliz. El
yaguareté le dijo voz estas copiando mi
forma de jugar por eso yo siempre tengo
dolor de cabeza porque voz estas usando
mi técnica, y el le dijo quieres que yo
también haga como usted, y el ciervo le dio
le dio espacio y le pregunto al ciervo por
donde estabas saltando y el ciervo le mostró
por otro camino que es muy feo y con
mucha espina, no le mostró su camino
verdadero, después el yaguareté se preparó
para correr y saltar, cuando salto antes de
llegar al final del camino le clavo una espina
en su pata, y se cayó y cuando se cayó
entro mucha espina por todo su cuerpo y el
ciervo lo vio que se cayó, se fue porque
tenia miedo que el yaguareté le coma y se
escapo de él, dicen que siempre le sucede
algo malo al yaguareté. Cuando se recupero
buscaba al ciervo pero ya no estaba en el
lugar, el quería comerle pero se fue, y el
yaguareté dijo esta bien, algún día te voy a
encontrar para comerte, pero tengo que
buscarle almono primero y se fue otra vez
ahwoso ich dosuulap ich nehe ich hno ii,
chuntyke hn hno tÿr wychy pokorzta soly
datyk teu owa xam, ym soly ahna iilta data
waa he hnoi orï xam, sehe tuu boi iok
pohorra wap xam, naknaha iilta ioke, sol hn
nix tiero owa , hn soly iok wap ahyr, iok
pohorra wap hn jeehna jëek nix uu diero
owa pohorra hn soly xy owa eseeke hn xiero
ylpiot pohorra hnoi chur seia waa pohorra
uut, uhe ich oulo oom chyx dylt iet xiero
wahacha hn iet xiero wahacha pyt iet, ich
xiero uu meiko chÿra uu betyso, os
eseepyke sol nap takahi axturo iewo, hn
hnoko uu pokorzta ich töhwa waa yrtyta waa
arriador, otsyy chyx wychy örke hn soly he
wychy paxtur iet hn soly wychy enei ich
sehpïer chÿra uu ylpiolyxyr ahni ylpiolyxyr
sahpur deiktío ich ie kasyr ich esee ata uu
seihnxyp uu ylpiolyxyr hn imyhy uu pohorra
uut hn hno dohorz pohorra ich hnoko ich xy
ylpiot sakaha pohorra, ich hnoko ich xy
ylpiot sakaha pohorra, nehe ich dechonym
doxypo dale awyt, pemo chykëhechys hn
soly eilo iok lyxyr xam, pemo techymyke hn
soly hno hnoko ojii owa hn eu oriöke, otsyy
intypor chykëhechys soly erëtlo eiuhlo iok
hn intypor soly hno ich owa ioronak xyp,
hnoko eu oriöke, otsyy nuu wyr doxypo uhe
ie datyk do diuhu yre pork otola uhe ich
ioronak, otsyy nehe ich uurz hn waa watsyta
tyrët hn tybii soly naap pret nam, hn hno tÿr,
hn soly eiuhu nahu paxturo, hn soly hnok
tiuhu hn eu ioke ym soly no ie tau owape,
soly ich tykbeei owa soly he uhe tau
kucheke ich tokox owa, otsyy eseepyke, hn
wate chiuhu uu axturo ich de arich hn umo
soly echym naa pyrra chyhy wontyta de,
otsyy waa watzysta techym waa ylpiot nytyta
tei iapa dix waa wontyta ich ches etybich
saraxy, soly kata tykyrahaka heke sehe ie
tahmür tiuhu owape, soly xy apur iok heke
soly no echym, sol eikëhe waa pyrra
hnymich heke, soly echym per eseeke os
nehe ich teu waa watsyzta late, nehe ich
chyhna, otsyy he teku hn chykei uu wuexo
iet, hn uhe ylpiot hnoko hn tybii, hn soly
kata, otsyy amach dich, owa os amach dich,
otsyy eseeke hn chynkër hn chexo, soly he
ormyso uhe tykeei, soly naap takaha tower
hnymo, otsyy eseeke chyx uu ouch hn
tubuhu waa armysta too, sarzym wyr wuexo
tër nanerke ich ie datyk tybii, eseeke ich
para buscarle almono, a él no le gusto que
le maltraten en frente de su mujer cuando
elmono le pegó mucho con el garrote, por
eso le odia.
Después el se fue otra vez para buscar
almono pero elmono nunca dejaba que le
coma. Un día elmono le vio al yaguareté
que le estaba buscando, como elmono
nunca se descuida del yaguareté, siempre
esta pendiente de él, elmono pilló que el
yaguareté estaba viniendo y no sabia que
hacer ytomó unos betyso ( planta que se
usa para hacer soga ), y elmono junto
mucho y traía en su hombro y después gritó,
pidió socorro, como el esta lejos del monte
tiene que inventar alguna cosa para
deshacerse del yaguareté, después elmono
sequía gritando.
Dicen que estaba viniendo un viento muy
fuerte que puede llevar a cualquier cosa,
nadie no puede escapar y quiero que me
escuchen, quiero que estén atento para que
el viento no les lleven al cielo, y entonces
elmono pidió socorro, y el yaguareté
escucho el ruido del viento que soplaba, y le
dijo me voy para decirte que me ates
primero y se fue el yaguareté, cuando
encontró almono, y elmono el dijo por favor
hermano quiero que me ates en un árbol
grande para que no me lleve el viento y el
yaguareté le pidió que él le ate primero,
después buscas a otro que te ate, entonces
elmono le dijo esta bien te voy a atar en un
árbol, y buscó un árbol seguro y grande, el
yaguareté estaba animado, pero yaguareté
le estaba jodiendo otra vez, entonces le ató
en un árbol, sus cuatro patas con la soga,
cuando le ató todo le dijo al yaguareté, me
voy para buscar más soga, cuando regresó
elmono trajo una guacha para pegarle,
cuando regreso, el yaguareté le pregunto
trajiste las sogas, y elmono le contestó: sí,
estos otros son para mi, y este es para
usted, y le garroteo todo mal al yaguareté
con la guacha, y no podía moverse porque
estaba atado en un árbol y aprovechó para
pegarle mucho al yaguareté, y le dejó en el
tambo casi muerto, cuando se fue el ka'i, el
yaguareté se quedo hasta el amanecer en el
tambo, y cuando llegó el día en que los
animales, vienen a tomar agua, y todos
pasaban en donde esta el yaguareté, y los
hno, otsyy ie dykei uu pokorzta pe chyhna
waa watzysta ich hnopo chukwi uu pokorzta
xix sehe teu per pokorzta ie dosym yrepe,
otsyy nochyke ich tära xyp pokorzta
hnymich hn waa pokorzta umuhu porz uut
heke os ota wyr heke, hn yre he techym
dyke pyt ietyke ich dale waa pokorzta par
teu ieh pokorz chyx ylé debich he iehy ylpiot
dale ich masaha ahmürmyt isyt uu hosyt, uu
ylpiot otsyy ich xuu namikyt ïa ich he dixeu
waa kolta waa pokorzta, otsyy eseeke hn
dalí waa pokorzta kolta hn xuu deheta tära
uu hosyt pyt iet, hn keitkër ylpiot soly
mechym kata otata owa uhe xix amach dich
ich mechym uhe arata uu pohorra ytyx uu
hnymich uut hn aseu, ali otsyy eseeke hn
tära waa pokorzta kolta pork pokorzta umo
soly amach dich, otsyy esee hn pook hn tära
per ich wate yr kolta xy tära, otsyy chiei uhe
tära ich pokorzta ich hnoko, pwel teupe
eseeke hn chisäha uu hosyt nehe ich chiuhu
woolate hn soly he ahna uhe xuu pokorzta
hnoko sol he otykyke, hn uu hno, hn soly ich
ekuta huekyta par jëeru ahna woota, hn soly
he ëru ioke hn uu iok ote tokole nehe ich
sëhi wate huetyta hn ylpiot soly xy hnoi jixeu
ukyta hn jäara jybyte onoota ehet, otsyy
esee hn ierz waa woota soly he otära ioke
hn doxio teu ioke soly ich tykyrahaxyp awyt,
asa woota ich sehnïer wychy ylpiot pork
esee ylpiot ich chun uhe woota ym
tykyrahaxyp tahna pohorra, ieh os pokorzta
sakytyke, otsyy eseeke hn ylpiot tära
chybyte wahacha yraxta ehet hn hno sahna
narra tÿr wahacha pyt iet xuu uu ylpiot xy de
wahacha pyt iet, os chys wahacha hn tybii
uu ylpiot soly ich kata os amach dich,
eseeke hn chynker uu ylpiot soly kata xy
taku hn takära ich xy sehnïer iok kehe xy
tykyraha kata xy tymychäha huekyta par he
ich xy duhlu toko, sol xy dakaha ich hnoko,
ich hno chukwipo uu pokorzta sehe dix,
otsyy ich deech iet ich chixeu omo uu
pokorzta xy sakaha pohorra eich pörit, chyx
tak hn tybii ylpiot, tybii uu pokorzta soly xy
eu datykpo xam, hn soly xy tau uu borbi ëro,
hn soly kata ära pykaatyk xam asym iok,
nYxyr, otsyy eseep hn pokorzta tära , os ie
uhe dyptehe chyx chupa chÿra hn soly obi,
takara emyt owa esee ich pokorzta tära uu
borbit uu debich ich ïa uu ylpiot huta ich
obylaha data ich tubuhu waa narmysta uu
ñandú dijeron miren que le paso al
yaguareté, y el yaguareté pedía socorro
para que le desataran y ellos se negaron a
ayudarle, dijeron si te desatamos nos
comerás a nosotros, el yaguareté le pidió
por favor pero pasaron de largo, después
cuando pasaron los chancho del monte, les
pidió también: por favor amigos saquenme
de aquí, no les voy hacer daño, pero
también ellos se negaron y pasaron por ahí.
Dicen que todos los animales no querían
ayudarle porque tenían miedo y saben como
es el yaguareté, el último animal que venia
despacio era el zorro negro, y el yaguareté
le llamo, ven aquí mi hermano quiero que
me quites estas sogas que tengo puestas, y
le pidió socorro, y el zorro negro le dijo si te
desato no me mas a comer, y el yaguareté
le contesto, no, yo te voy a proteger y te voy
a dar de comer, entonces el zorro negro le
libero al yaguareté, le quito todo las sogas, y
ya estaba libre y el yaguareté le pidió al
zorro que le revise porque tiene una espina
en su pata, y el zorro le reviso su pata,
cuando el zorro miro su pie todavía no
encuentra la espina, el yaguareté ya le
estaba mordiendo el cuello del zorro negro
muy despacio, y el zorro dijo yo sabia que
me va a comer el yaguareté, y el yaguareté
le dijo no, vos solamente me estas
apretando mi pie por eso, pero ya no había
caso, tenia que comerle al zorro y después
comió un poco la carne del zorro. Dicen que
el yaguareté se olvido un poco de su piel
por debajo de un tronco, y cuando se fue el
yaguareté, dejo un trozo de su piel y el zorro
grito con razón dicen que sos comilón y el
yaguareté no le gusto lo que le dijo,
entonces le comió todito, y se fue otra vez
para buscar alimento, este yaguareté nunca
se olvida de la venganza contra elmono,
siempre quiere comerle, pero no puede
porque elmono es muy letrado y mas
inteligente que el yaguareté. Pero un día el
yaguareté le toco una sorpresa almono,
dicen que él estaba durmiendo debajo de un
árbol cerca del río, pero estemono no
estaba durmiendo bien, el estaba mirando
por el otro lado y el yaguareté aprovecho
para atacarle con toda su fuerza, pero como
elmono es muy veloz e inteligente, cuando
le ataco el yaguareté, entro en un poso del
ylpiot hn tybii uu ylpiot wahacha porz soly
ebuhu ich par armysta hn esee ich wychy
uhe chyx här, otsyy eseeke hn chyptehe
pykaabo nehe ich sehi ich soly awyt
chypyrapo xam, hn soly esee dechy bo
ekehechys, otsyy esee ich yhy uu awyt hn
umo uu deheta obich, hn soly pokorzta he
duhu ioke soly hn teikëhe jëer nehe, otsyy
eseepyke ich xy
hnó, chukwi wychy pokorzta, otsyy he odoko
ich chyx chypyrcha ylypxi, xy seet nenymio,
otsyy ylypchi ich tära yre ich tyr porz, ich
ylpiot xy techym, hn ese ylpiot ich ie
dyrehepe uhe wate, xy xuu iehi uu awyt, ich
eseeke hn uu ylpiot soly naap takahi wate,
soly wyr iok pynymio ese ylypchita seet, soly
kex näapo uhe oseet uu pynymio sol kata xy
puhulate doso, otsyy eseeke hn hno tÿr hn
soly xy eet datykër hn soly xy teet pynymio,
hn soly wyr iok pynymio, soly kata etyke xuu
puhlate doso, soly ma amich ted, hn soly xy
owa, otsyy ich door waa nykaata nehe ich
de pörit, hn soly mechym uhe takara iok,
otsyy meni ich nymterak dich dechy uut,
otsyy eseeke ich tära yre sol ylbychi ich
masaha uu nymter ich xy kolta tokole
eseeke ich wate hno, sol hnoko uhe tokole
hn teu ioke, ich hno ich uu ylpiot he odios
yre nehe ich tokole, ich yle kynehepyxi ich
pur katuta eseepyke nyrke ich dyrehe watyk,
ich iim hn hno chukwi wychy pokorz xix
ekuerta per ich ie dyrehe watyk.
tatu, y el yaguareté letomó la cola delmono,
después el yaguareté estiro la cola
delmono, pero elmono saco su cabeza por
el otro lado del poso y el dijo al yaguareté
con razón te dicen que sos muy hambriento,
mira estas agarrando la raíz de un árbol y
pensaste que era mi cola, estas muy
equivocado, elmono le mintió otra vez y
soltó la cola delmono y se escapó, subió en
los árboles y se fue, el yaguareté no pudo
atraparle porque elmono le dijo que es un
comilón, por eso largo su cola y se subió en
un árbol y el yaguareté no pudo atraparle,
se escapo del pozo, hasta que el yaguareté
encontró a un sapo y le dijo tu fuiste el que
le dejo escapar almono y dijo te voy quemar
y el sapo le dijo al yaguareté si tu me pones
en el fuego mis burbujas van a apagar las
llamas del fuego y el yaguareté le dijo
entonces te voy a tirar en medio del río para
que mueras ahogado, el sapo lloró y le pidió
que no le tirara al río porque los peces le
van a comer, pero el sapo el esta
engañando el ylpiot, elmono le dijo para que
le engañe porque es muy inútil, entonces el
yaguareté le tiró al sapo en medio del río y
el sapo pasó tranquilamente al otro lado del
río, cuando ya estaba muy lejos del
yaguareté, el sapo le grito sos un comilón, y
el yaguareté dijo maldito este sapo me
engaño, porque no le comí, pero después
no le dio tanta importancia, y se fue para
buscar almono, cuando se iba le encontró
otra vez almono pero esta vez estaba
encima de un árbol muy alto, y el le llamó
almono que estas haciendo allá arriba, y
elmono le respondió estoy comiendo carne
de borebi, el yaguareté le pidió que le
convide su carne, después elmono le dijo
prepárate que te voy a tirar un trozo de
carne, estemono estaba engañando al
ylpiot, preparó la carne con mucho hueso
para tirarle, le dijo al yaguareté aquí va esto
es para ti, tiro con toda su fuerza, y le acertó
en la cabeza del yaguareté y como tenia
mucha grasa el no se dio cuenta que le
rompió la cabeza, y después le pregunto
almono en donde esta el agua porque ya
tengo sed, y elmono le dijo que esta por ahí
, anda ve y búscalo, cuando el yaguareté
tomó agua pillo su herida que era muy
grande; dijo no es posible estemono me
rompió la cabeza le voy a matar algún día,
siguió su camino por el bosque y encontró a
un pajarito, que metía su pico en el agua y
se mojaba, y vuela hacia arriba otra vez, y
este yaguareté no sabe la técnica de este
pajarito, y le estaba observando y el
yaguareté fue junto a él y le dijo, esto que tu
haces siempre yo hago, por eso siempre
tengo dolor de cabeza, porque vos estas
haciendo esto, el yaguareté le pidió para
que él haga lo mismo, y subió en un árbol,
como el no sabia que hay mucho lodo, se
lanzó hacia abajo y se cayó en el lodo, y el
pajarito se fue porque tenia miedo, después
el yaguareté salió, no se sabe como hizo
para salir, pero cuando salió ya no estaba
mas el pajarito, y le dejó , y después se fue
otra vez para buscar almono (pokorzta) pero
ya no sabia en donde se fue.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Kumychyt Jakaha charä – Mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Traducción Español
Ich ojiita xie wyr mohnynäk po uu eiok Les cuento otra vez los mohnyhnäk.
poruwo uhe hn ode ich oloter pokorz hn uu Nuestros ancestros cuando vivían, siempre
sehe oloter kumchylo uhe oloter ich ojiita uu jugaban y los kumchylo siempre juegan, por
kumychylo uhe oloter iehy uu kumchylo uhe eso contamos sobre el kumchylo este juego
oloter anühwo boxexo aahlo ich ie ohnomo cuando se juega, se lanza y el que tira mas
uhe oloter, kyra wychy os arko marö lejos, es el que gana, como esta nueva
ahwoso, hn uhe kexyt eiuchy arko po uhe generación no conoce y nunca vieron por
marö ahwoso wychy he ojiita.
ejemplo el kyra (es un arco) y también le
Otsyy eiok poruwo oloter kumychylo, llaman kechyt.
kumchylo iewo de os abei, hn kumychylo Dicen que nuestros ancestros siempre
iele os kepyr hn iewo de waa he porke waa jugaban estos juegos kumchyt, y también
he uu wuryx erze kumychylo wyr he yluix, hay los kumchylo, que es el mayor y
uhe onata oso ör wyr centro oso uhe olota, también hay kepyr (ancho) y también hay
erze kumychylo uhe onota oso uhe porkyta otros que tienen curvas, estos kumchylo
de ör ahyr yx wyr ystpo centro asa iata de ör tienen su secreto para jugar todos los que
ahyr hn uhe centro oso uu kumchyt uhe están por los ríos y los que viven en el
kepyrak de ör ahyr, yx wyr ör ytspo de ör centro, ellos son los que juegan estos
ahyr wyr he eiok poruwo ochybyte wata kumchylo, si los que viven en el río tienen el
yluuta uhe ie ör olakartykyx ich ie ör pwel kumchyt que tiene dos curvas, tiene que
ohnÿra örpe wychy olakar uu centro oso po tener también el kepyr y los que están en el
oxuu otsakar, ich ie balpe, pork kal waa rió si tiene el kumchyt ancho (kepyr) tienen
porkyta waa he uru yrx, uu kumychyx urux que tener también los que tiene curvas; para
yso uu wueiete wape, onota oso otöhwa que puedan jugar, los ancestros ponen
nomata yx centro oso otöhwa nomata hn estas reglas, si no tiene su alkar no pueden
olakarza onota oso otöhwa ich wyr otöhwa jugar con los que viven en el centro, tiene
iata, xix ytsorz uhe otier chyx otier, man ie que estar afuera porque cada pelota que
uhe wyr otöhwa nomata hn wyr otöhwa tiene curvas es un palo, que le llaman alkar,
otierz, xy tienyh nos ytsorz not, wata eiok
poruwo ör yluuta uhe otsahmür. Otsyy oloter
kumychyloko ochybyte, waa kyra hn otyskër
der chymyhy cinco, o kymyhy cuatro paso
ich ochybyte kyre, eiok poruwo oloter ojëe
deturbo otÿr, oti wyr dehyrmo hn oxiero wyr
centro oxuu tÿr hnymo, esee ich oloter,
otsyy oloter ielyh oduhu tymychära waa he
sakaha hnymich do techym toi, waa
tymycharrä waa he sakaha hnymich tienyh
xy sakys yre xy tymychära uhe ouchom uhe
ie datyk teu ör ich ör pwele otechym uhe
oloter uu kumychylo, otsyy eiok poruwo uhe
oloter ich otytyrëhe ie uhe ör yhne iei uu ör
kumychylo otytyräha uu ör oches ör nak,
oches wyr namaho ieh ie ör ymaho ie pixo
pe xy ör yhne iei ie ohnynkërpe uu ör
ahwosope, pork hno oxuu wychy yr
kumychyt choxype, xy ytso uu kabiuht uhe
oxuu oxy hn osehnïer ich ie choxype
otytyrëhe ie os dota ich ie ör jëermyta xuu
porz, otsyy eiok porz otyk os täraka hn
ouchom, uu kumychyt os eseeke iuwe, ich
otärapoko ich tärpoko ich xuu waa kyhra hn
waa kyhra tära hn hno xuu jakaha waa
chora waa monte hn esee uhe tära uu yr
nemychyt os hno chukwi, hn ie dyrehe
wychy yr kumychyt watyk hn umo uu dexybo
soly eretylo jukwilo soly kex chyrapo hn sol
ie pwel chukwi dyke pierte ke dyke
kumychyt, otsyy oni os chukwi ich ie odixpe,
ahni os techym uu porz ulu hn uu poikëre,
ich xix ie odixpe esee kumychyt, otsyy esee
kumychyt os chynonia eiok porzio, uhe olota
kite hn esee kumychyt uhe kyrra xuu hn xuu
dorz eich hn hno jakaha waa he os charro
yhyta ich xy etybich tokole os ani oso
ochukwi nehe ich chyhna waa semanta ich
xix oso ochukwi ie ohnomope uhe jakaha
charrä yhyta, xy oso chytïer ormo, oiho uu
ohuruhu ich oulo nympio ochyhne uu ormo,
wychy otsyy nehe ich oim esee odotehe hn
ohno ohnaas, otsyy ohno ohnaasyke uu
eiok porz otyk uhe wychy yre kymyhy
ekuerta wychy yr kumychyt ich ode dukuhla
ich xy ekuerta hn soly xy takaha xy naap
tukwi wychy iok kumychyt, soly wychy tienyh
tyx, esee iok kumychyt ie iok pwel toköimpe
sehe tykyraha outyk, otsyy esee hn eiok
porz otyk chexo dale uu kumychyt uu ouch,
os iehy ich oimyke ich onaas, chexyke
techymyke uu kyrra oiuch os xix chukwi,
que parece cuernos del ciervo. Los que
viven en el río tiene una de estas pokorra
(pelota) que tienen curvas y también los del
centro tienen, siempre es así, si son dos
siempre es dos, y no pueden que los otros
tengan dos y los otros tengan uno, no
puede ser así, siempre tienen que ser
iguales, estos son las reglas de nuestros
ancestros, porque ellos quieren así, dicen
que cuando juegan los kumchylo pone los
arcos (kera) y pone como 4 o cinco pasos la
kera, nuestros ancestros jugaban este
kumchylo y se pintaban con ceras de
colores y vestían con sus ropas
tradicionales con cinturones, después
entran en el juego, cuando juegan no le
permiten que jueguen a las mujeres que
están menstruando, y no pueden mirar, las
mujeres tiene que estar lejos, cuando la
mujer esta bien y no esta menstruando
recién pueden jugar y mirar los kumchylo.
Dicen que nuestros ancestros cuando
juegan, maldicen para que no puedan
correr, es como el fútbol cuando juegan,
todos quieren ganar y se enojan de las
palabras de los contrarios, los que están en
la cancha, también para que puedan
alentar, también cuando juegan, corren
como caballos, que corren y se asustan y
corren a toda velocidad, son muchos ellos,
los que gritan cuando juegan.
Uno nuestros ancestros Yxyr cuando tiró,
reboto por el arco, se fue y entro dentro de
un árbol hueco que se llama char samaha,
este Yxyr que lanzó se fue para buscar su
kumchyty y no encontró más, y le llamó a
sus compañeros para que le ayudaran a
buscar también, este Yxyr dijo el que
encuentra primero este kumychyt gana y el
que no encuentra será el perdedor, después
buscaron mucho pero nadie pudo encontrar,
porque este kumychyt ya había convertido
en un ser muy extraño, que desapareció de
los Yxyro poruwo, que jugaban antes.
El kumychyt entró en árbol harrä y nadie no
pudo encontrar, porque entró en la barriga
del árbol y solamente salió la cabeza, y
todos buscaron toda una
semana, y
siempre buscaban pero nadie no pudo
encontrar y nadie sabia que estaba en el
harrä, que es un árbol muy grande, ellos
buscaban por todas partes y dejaban todo
otsyy chyhne ormo ich xix chukwi, otsyy
techym uu porz eiho soly hno dakaha eich
hn dakaha pöorc, os xy chypëesa dabe ichy
sol ie pwel do tÿr dukuhlape xix tienyh de
nahu jëek chukwi, otsyy nehe ich techym
wahacha charrä ich umo uu yr nemychyt uu
etybich uhe de waa chora ich jana paho, ich
aila pa sol kata xix ie tyxpe ich recién ich
tokomo uhe ele kumychyt uhe xiör, soly
ahora ich kynehepa uhe xiör soly takachym,
aap soly tiuhu, hn takahi tokowa wyr
pYxyrbo uhe tYxyrke, ele kumychyt ie
tahmür tokoimpe, hn ie tahmürpe uhe ie
ojyrehe watyk, otsyy eseepyke hn dalí uu
kumychyt uhe de waa chora, otsyy iehy dali
xusor ich echym uu dox deio uhe tokole tära
waa chará ehet, otsyy yhnmo esee ichy xuu
wyr doxyhio he cinco ichy xiero ebich
chiuwa uu kumychyt waa onta ich sonteu uu
niokyt os doxyhio kaike kon niokyt, os uhe
xiero chÿra uu kumychyt, ich nio ieke, otsyy
xy ichys soly ich takaha titym pyhnapsyr,
otsyy hn ie tatym örpe uu waap os xy yre
nomyra uhe teu uu doxyhio, os ihiöke dyhlak
xyp ich hni täacha ich waa yrahta sanisyke
tuhuke uu armiite jëek, otsyy hn ie otylerepe
hn ie odyrehepetyk kelhe xy dox nomyra os
nehe ich xy teu xy ytsorz xy tak ör hnarata ,
otsyy deech iet ich hnoopo chyx uu
nermych, ichy chiuhupo ich uu doxihio
kaike, ich ie duhu Kyhniipe he cuatro ich
xiero ebich po ich sahr hntsánys iewo
eseepyke xy otër uu aat, otsyy iuwe ich iet
tukuhne, uku doxio uu aat soly hoy ie
tukumope takär wychy otyke uhe chyx ihiök
doxihio soly kex duhu tära arapo, otsyy
eseeke ich he dechyke xy umo uu eiok porz
otyk, soly hn takär wyr doxio ate hn tahna
sol kex chyrapo, otsyy esee ich jylkaa ich
nyry ich chymyt yre par iem uu doxio aat,
otsyy jylkaa xyp ich täacha uu kumychyt
eisurt ich täacha ich ihiök po doxio ich
dyhlio, otsyy ich yrahtatsánys iewo hn tuhu
iewo ich aat he uus, ich eiok poorz uhe chun
wychy atyke ich hno tukuhne uu aat dale ich
nehe ich chyx, hn uhe chYxyrke hn xy
huekyta data hüra, ich waa jokacha iet ich
umo soly ichy otío onu mei sol kex datuwo
anu oxiör, otsyy eseep chYxyrchike ichy
wychy uu kumychyt nynsur uhe jakaha
chora, umo waa hnarata soly exy eiok
dexybich pahat, chiuhu iet tyke hn soly boi
limpio sus camino y todo el lugar. Hasta que
ellos dejaron de buscar y se mudaron en
otro lugar, cuando se fueron el Yxyr que
perdió el kumychyt se acordó, y cuando ya
estaban muy lejos decidió regresar, para
buscar, porque el dijo que si o si tengo que
encontrar el kumychyt, no puede ser que se
pierda así nomás yo no voy a dejar así,
quiero saber en donde estará, tengo que
encontrarlo, porque los otros ya se mudaron
en otro lugar. Y el Yxyr se quedó solo para
buscar el kumychyt, regresó al lugar en
donde se había perdido y buscó por todas
partes del bosque, pero no encontró nada,
miró en todos los árboles, en sus raíces, y
dijo que no puede estar arriba, y no puede
estar tan lejos, debe estar por aquí, de
repente, alzo su cabeza y vio al kumychyt
estaba dentro de un árbol, y se puso muy
contento al encontrar al kumychyt, con
razón no pudimos encontrar, porque estaba
muy arriba, pero ahora ya encontré, y tengo
que ir a mostrarle a mis compañeros, que ya
encontré el kumychyt, esto es porque yo no
quería dejar de buscar hasta que encontré.
Después el sacó el kumychyt que está
dentro del árbol charrä, cuando saco estiró
con un palo, y repentinamente salio mucho
pescado dentro del árbol, y después cerró
otra vez con el kumychyt, y paró el agua con
los pescados, y el Yxyr dijo, que bueno, me
voy envivienda para contarle a mis
paisanos, pero después el decidió de no
contar a nadie de sus paisanos, porque él
solo quería comer los pescados.
Dicen, que cuando ya duermen todos,
recién llega a suvivienda, trae los pescados
y su mujer hace asado para que coman y
cocinan los demás; pero losYxyro sienten el
olor del asado de pescado y losYxyro dicen
seguramente alguien trajo pescados, pero
nadie sabe que él siempre come mucho
pescados y que desde hace tiempo que
come bien los pescados con sumujer.
Después de mucho día, él se va otra vez al
lugar, estira con un palo, y sale muchos
pescados, mide la cantidad y cierra otra vez
el agujero, y regresa otra vez a suvivienda y
siempre llega muy tarde, cuando ya
duermen todos los paisanos, él recién llega
en suvivienda, y su mujer prepara el carbón,
prepara el fuego para cocinar el asado, y
lyke hn eu, hn soly dechole hn atym iok
lyxyr ouche par takahi toköia owa, hn soly
ëhe, otsyy eseepyke uu iet uhe hnoi uu dox
hn teu uu ör ehet, ich tër deiktío ich too ör
yre ich hno ochuhnaka, otsyy eseepyke ich
nos oso ochÿra uhe wychy oihök, hn
hnopoko iipo uu dilyx chyke ich hno ojëem,
otsyy ie tuhu po aat tokolyke ich hno odale
ich otytÿr wychy eich, Yxyrm ör pykaabo, hn
iehi ör pyt in umo ör soly ich om dechole hn
iukulo soly wychy iok kumchyt tyxna iakaha
chará, soly jaka chará, hn taklike hn doxio
tära ehet hn tiuhupo, soly esee uhe tienyh
enxii olak iukulo par he tienyh anakylo wyr
doxio toi, otsyy os aila, otsyy eseepyke
iuwe, iuwe ich dechole iehy hnoi ör seia
wahacha chará uu kumychyt de chyhychys
ich xuu oxum yre oiho yr pio, ich chiuhu uu
kumychyt xusorz ich doxio dale hnymich
oxuu wyr doxio wyxyr, ata he nehe ich nuu
wyr ör mone ieno ich chixeu uu yr kumychyt
xiero waa onta , xieroko ich iehe ih esee ich
ohnoi ochyx wahacha ich ör yrehte dale ör,
ich hnakyrbo oihök doxio, ich xix otata sol
wychy uu eiat yr kumychyt uhe iakaha
chará, soly he dixhna kata xy doxio aat tära
dyka sol he teu osdeio ich recién ni ojix eiat
hn Yxyr oriök soly heke ahora xy ojukwi,
otsyy hn xy oriök xy ouchom uhe oi uu
kumychyt uhe jaka chará, otsyy chyx oriök
xix ytsorz, otsyy hn deech iet kite, os xy
kausa waa watzyta uhe ie odoxy uu doxiope
heke otsyy sahpur ör ich oxy ich pykaap hn
sasok hn uu ebe ytspo, otsyy wate he kausa
heke xiokör myhnyk, otsyy eseepyke hnoko
otöhwa po ich waa watzysta he tukuhna ör
yre xy iehe ör ner par techym kex datykpo
esee he oxuu doxio tära, he techym örke ich
umo ör uhe ochiuhu uu kumychyt jaka waa
chará ich xy techym, soly ele ich tokomoko
naap olo hn tiuhu par iok, to hnok wyr doxio
toi, otsyy eseeke ich eiok porzio ich mone
ieno ich ohnoi uu doxypo ich ochixeu uu
dasypo ich ochixeu uu kumychyt oxiero hura
ich ohno otÿr waa dahuch ich os chanys wyr
doxio, otsyy he ie otäacha ich watzysta
masaha chiuhu uu kumychyt, otsyy
kumychyt he diuhu esee kumychyt hn xy
dixeu wychy kumychyt par namyhy duhu
cinco o seis ich diero ebich po, otsyy hn
chiuhu he tära dybyte hnymich nehe ich
awyt sahuwe, otsyy ich uu doxio ich chür, hn
siempre se olía el olor a asado, de pescado.
Después pasaron los días en que ellos
siempre olían el aroma muy tarde, y un Yxyr
dijo tengo que saber de donde viene ese
olor, el Yxyr durmió todo un día, quería
saber de donde viene ese olor, a la tardecita
recién se levanta, para averiguar de donde
viene el olor. El Yxyr que encontró el
kumychyt, cuando llegaba en suvivienda,
traía muchos pescados, y ya era muy tarde,
y hace como de siempre, asado de
pescados y sale el olor de pescado, y el
Yxyr que le esta vigilando le siguió para ver
de donde venia el olor, hasta que encontró
el lugar, cuando encontró había un fuego
muy grande y el dijo, mira allá esta, que
son, voy a mirar, pero cuando llegó el
hombre, le dijo a su mujer para que le dé
uno. El Yxyr que encontró al otro Yxyr, le
pidió para que le muestre el lugar, para que
él pueda irse también, y este hombre llevó
el asado y comió dentro de los otros hombre
y todos sabían que el trajo el asado,
después él se fue otra vez al lugar para
traer sus pescado, cuando él se fue a la
noche ya todos le estaban esperando, y
cuando él llegó recién a la noche hizo
asado, y las gentes de la comunidad olieron,
y después todos se fueron para pedir, y él
repartió todos los trozos, pero no alcanzó
para todos y después dijo bueno, mañana
nos iremos para traer más pescados y les
contó la verdad y les dijo este es mi palo el
kumychyt, que se perdió, yo busqué hasta
que encontré dentro de un árbol, cuando
estiré salió muchos pescados. Por eso les
digo a ustedes que se preparen porque
mañana nos iremos allá; y todos se
pusieron felices, y cuando llegó la hora de
llevarle para mostrarle el lugar, muy
temprano le pidió para que corten palos
para matarle a los pescado, y cuando ya
estaban todos listos él saco el palo
kumychyt, cuando sacó salió muchos
pescados y los hombres le mataban con sus
palos, hasta que se llenó toda las bolsas, y
cuando ya estaba todo lleno, tapó otra vez
el agujero, y todos regresaron otra vez en
susviviendas , y cuando llegaron las
mujeres cocinaban, y decían que por medio
de un hombre que tiene el palo kumychyt
están comiendo su gente, porque él fue que
uu awyt ich ihiök ör wahacha ör ihiuch, otsyy
eseep ich dechonym ör hn awyt ihiök ör, hn
soly ich awyt dich ihiö eiok, soly kex näapo
heke, soly eskër eiok, otsyy eseeke hn
otyskër ör ich nihiö waa watzysta, nihiök uu
dahuch eseeke ich otybii uu hnakyrbit, omo
uu pukuxyrt soly osÿr oriök bei watzysta owa
he chii wahacha uu kumchyt , uu jaka chará
soly namyhy chyhy hn owa, namyhy owa hn
ojinxii nyteuta, otsyy eseeke hn uu pukuxyrt
hno os chix wahacha hn chypëesa uu
kumchyt waa jaka chará, otsyy chypëesa
waa oota ich umo waa watzysta xy
sakahachys pich nart eich, techymyke
chytër hnymich ich yhnymich ahyr, soly uu
näapo, soly ich niokyt ihiök iok sol hn tuku
ich nehe ich ie tykyrehe uu iok kumchyt
watyk, hn soly erëet ory iok ich dorz uu
pukuxynt eich, ich hnoi satyr os hnoi chyx
pörit deiktío hn techym uu pukuxurt uta, soly
oute ana eheta chyx iahrak xyp, hn soly
totila polyta nap echym puhuta hn takar
owa, otsyy xy uu yr poxyk ich watzysta tata
yrmo, soly ie aar iok iam, os esee ich
ihmyke, otsyy esee hnoike nehe ich chyx uu
kumychyt nynsyro hn chyrmaas wate
watzysta hn Yxyrm ör yre os he ohnymyt
huekyta data, ochukuta xy par yxukule,
otsyy iehy pukuxurt chyrmaas wate watzysta
ichy otsëru, kontoo uu ebe ör toi ich ör
nihiök xyp oso waa uhe ie odyrehe uu
kumychyt watyk, otsyy eiok porzio
dyhyrbytyke ich ohno omehe awyt ochukwi
uu kumychyt wahacha chará uut, ochukwi
uu kuchyt, ochukwi ym osakyr uu owyt hn
ochyx hn oxiero uu ebich ich ie doxtix xy par
niokyt per ich oxiero ebich ich ieheke, ich
doxio chür deiktío, otsyy wyrke hn eiok
poruwo olymehe xy oteu hn watzysta
chymëhi ich iu wyr ich oim, ich ie ohnamür
petyk uhe odix dabyso petyk os iehy wychy
uu kumychyt uhe jakaha charä hn soSÿr uu
eiok porzio par xuu otaak, uku hnakyrbich
otyk uu kumchyt, wychy he, eseepni ich os
iim doxio po tÿr deiktío watzysta chimëhi.
encontró el kumychyt, y por eso se olía el
olor en cualquier parte, venia de suvivienda,
el olor a asado, y recién lo encontramos a él
y nos mostró para que comamos también,
por medio del kumychyt que entró en un
árbol.
Y traían y comían bien por mucho tiempo.
Después de mucho tiempo por culpa de la
zorra negra watsyta, que no dejaba de
comer a los pescados, dejaba pero muy
poco para ellos y sus hijos, por culpa del
watsyta salió todo mal las cosas. Un día
fueron otra vez losYxyro en el lugar en
donde esta el kumychyt que entró en un
árbol y la zorra negra le siguió a ellos, y no
se dieron cuenta, los hombres llegaron al
lugar, y esta zorra dijo, que quiere llevar
peces también. Dicen que cuando los
hombres sacaron la tapa del kumychyt
salieron los peces, la zorra estaba
observando y vio todo; y la zorra dijo he
visto todo, cuando ya estaba todo lleno sus
bolsas, taparon el kumychyt y se fueron en
susviviendas, cuando ya se fueron todos la
zorra entró al lugar y sacó la tapa del
kumychyt, y dicen que si ella le mataba a
cinco o seis peces se cerraría solo otra vez
y no iba a pasar nada, pero esta zorra
watsyta cuando sacó la tapa del kumychyt,
salió mucha agua con lo peces, y le tiró a la
zorra al suelo y se inundó todo el lugar
hasta y alcanzó también en la comunidad,
hasta que amaneció y se inundo toda
lasviviendas por la crecida del agua, y ellos
decían miren el agua esta subiendo,
tenemos que contarnos si estamos todos,
después cuando contaron todos, faltaba
una, la zorra negra, y mandaron a llamar a
pachykyt, un pájaro gigante para que le
busque a la zorra, en lugar del kumychyt, le
dijo al pájaro ve y búscalo y cuando lo
encuentres tráemelo junto a nosotros le
daremos su castigo; y se fue el pájaro al
lugar del río en una laguna, rodeaba el lugar
después vio a la zorra, estaba en un pedazo
de tronco, cuando lo vio, se acercó para
llevárselo en su hombro, y cuando bajó le
dijo a la zorra, que te pasa y ella le
respondió hay mucha agua, y yo me subí
encima por causa del agua, busque la tapa
y no encontré, y este pájaro le dijo no te
preocupes yo te llevo, y ella subió encima
del pájaro y le llevó en suvivienda, pasaba
muy arriba y la zorra watsyta miró la cabeza
del pájaro y le preguntó: mi pariente, porque
tu tienes la cabeza muy pelada y el pájaro le
dijo, si sigues mirando mi cabeza te voy a
tirar, y el sacudió con sus alas y la zorra
pidió socorro, y le dijo y si te llevo en
tuvivienda y te entrego al dueño del
kumychyt, que harás, y la zorra no le
respondió nada, y los hombres de la
comunidad tenían preparado el fuego
grande para la zorra, cuando el pájaro llegó
le tiraron al fuego a ella con todos sus hijos
y se quemarön todos, y ellos no sabían
dónde estaba el kumychyt. Entonces se
prepararon para salir bien temprano para
buscar bajo el agua, y buscaron bajo el
agua y encontraron. Luego, volvieron a
cerrar. Colocaron de nuevo en el mismo
lugar el kumychyt y paró el agua pero ya no
hay más peces como antes se fueron por
todas partes del mundo. Estos lo que
nuestros ancestros comieron antes, y por
causa del zorro que salió mal algunos dejan
de buscar comida, porque fue el kumychyt
que entró en un árbol samoho que le ayudo
mucho a nuestros ancestros para comer,
por medio del Yxyr y el kumychyt, y dejaron
los peces que desaparecieron por toda
parte por causa de la zorra Watsyta que
arruinó todo.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassete audio N° 7 Nov. 1989 )
Relato: Basybyky hn Pylotak
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Ojiita uu eiok porzio uhe odelyke kite yrmo Les cuento sobre nuestros ancestros
hn ole deke onoota wyr myno uhe os chios cuando vivían sobre este mundo sobre la
ie, otsyy eiok porzio okyhnïa uhe os ribera, cuando hubo guerra y se peleaban,
ybytóso, otytÿr dahuch, hn os ketíot wyr dicen que eran muchos lo ybytóso y también
kynaho po, iehy uu ketíot he ichy odios wyr los cayoveos, que son los otros indígenas,
eiok poruwo wychy ichy ochyhne ör, otsyy estos cayoveos que tenían problema con los
kal uhe os hno uhe oi ospybo oteiäha ybytóso, que nuestros ancestros le mataron
hmonty, os hn uhe otära hmonty jylkake ich a todos los ybytóso, dicen que cada vez que
uu yrete de hnymo ketíot oxuu ör ochyhne los ybytóso se iban para buscar comida en
wyr ör iho wyxyr, otsyy eiok poruwo ie el monte, y cuando regresaban a la tarde en
odyrehepe uhe kex dihiptykyhy uhe ochyhne su comunidad, encontraron a las mujeres
ör yrehte os chymyhy moro o kex dihiptyk que están todos muertas con sus hijos, los
uhe chyhne oso, otsyy esee deech iet ich cayoveos fueron los que le mataron a todos,
ohnopo ochichuwe ota, ich ystpo, otsyy ie pero nuestros ancestros no sabían de que
eiok poruwo ode ota ich ketíot masaha ör nación los que están atacando a las mujeres
nër ochyhne uu ör yrehte hn ör aabo, otsyy cada vez que ellos no están, y los ybytós
xy eiok porz otyräk nomyra uhe ich nemier dicen que seguramente fueron losayoreo,
hn uuxy wate uhe tata waa yluhu, os pero nadie sabia, dicen que pasó un tiempo
tymychära hn nehe wyr eiok poruwo uu y se fueron otra vez para buscar comida por
ybytóso ochyrehe ör ouch uu ketíot, otsyy los
montes, pero esta vez buscaron
eiok porz otyräk ich ohnopo oteiäha ospybo, anguilas, y después paso la misma cosa
ich xiei ytspo, otsyy he xy odakas yre ormyn cuando estaban en los ríos, y los cayoveos
heke ich omo ör, otsyy eiok poruwo entraron en la comunidad y mataron a todas
ohnopoko ich odale örpo ochyhne uu las mujeres de la aldea son sus hijos, y
tymcher hn uu ör xy ör abio de hmonty os cuando regresaron ya no había más
uhe otäacha otära uu hmonty ich eiok mujeres en la comunidad, dicen que solo se
poruwo ierz iehe wyrz nerete ich oierz, otsyy escapó una mujer ybytóso, fue la única
ich oiehe wyr daabo wyxyr ich ör nihioxyp, que vio todo y contó toda la verdad, hasta
otsyy eiok porz otyk dekite uhe enitak, que los Yxyro ybytóso supieron en donde
dechy ör ehet, otsyy oteie wap kite, ichy estaban y quienes son, y sus orígenes, y
ketíot xuu uu Basybyky uu ybylyxyr, otsyy siempre cuando los hombres salían de la
serzym ketíot chÿra waa asoro hn iaha dylt comunidad, ya entraban en el lugar para
puro de hnymich, otsyy eseep uu ketíot os matar a las mujeres.
kexy eiok porz otyk dale hn ie sehe ahyr Dicen que se fueron por tercera vez al
iehi dolo etybich, ich eiok porz otyk serz, per monte para buscar alimento y cuando
otsyy xy sehe dixeu waa huta uu ketíot iet regresaron ya le mataron a todos otra vez, y
uu Basybyky ylarz, soly he ahmür uhe nuestros ancestros lloraban por sus mujeres
tekxehe etybich, otsyy esee ich ierz uu y sus hijos que murieron, dicen que había
ketíot ylarz soly ie tuk iok moim iok xy iok un solo Yxyr ybytós que era valiente de
ylorz, otsyy esee ich eiok porz otyk chytyr hn luchar, que estaba en la comunidad, cuando
xuu namyta dale hn uhe xuu namyta ich estuvo la primera vez quería que los
yrkansa uu eiok porz otyk, otsyy hn sobyro cayoveos le mataran al padre del Basybyke,
hn otsakaha ie ahyr opeitur ie heke eiok uhe este padre de Basybyle le clavó a un
eiok ekuerta, otsyy eiok porzio odekite ich ör cayoveo con una lanza en la pierna, y le
enitak, hn wychy enitak wychy enitak wychy quebró la pierna del enemigo y ya no podía
Basybyky ylarYxyr uhe otokite ör ketíot iet levantarse del suelo, pero el Yxyr ybytós si
öie otsobyro ör dyke wyxyr, xy ör yre oxuu le mató, antes no le había pasado nada,
ie, heke ele aura otsyy os tÿr ketíot sana ör, pero este Yxyr ybytós solo quería agarrarle
uhe ich oxuu Basybyke lyxyr ich ketíot sana la cabeza de su enemigo pero le cortó de
ör, ich seikër ör ychy, kal uu dyhyrbytyke ich
dale ör seikër ör ichy, otsyy xy techym ör kal
uu ör abio ohno oi hmontyke ich wyr dale ör
seikër ör ichy xuu wyr tymychära Yxyr hn
xuu wyr ö aabo chyhne ör. otsyy eseepkite
hn ochix, hn uu Basybyky uu ihyt de os hn
xakar, otsyy xy wyr eiok poruwo otöhwa,
otsyy esee ich nehe ich dyx uu boxex hn
umo waa debylate soly xy atyla datyk po
uhe xy oxylo, hn soly pihyte soly dihiptyk de
uhe enitak de lyke yrmo soly ich chyhna asa
wyr uu ketíot, uhe otata ör sol dihiptyk de
töhwa pohnuu, wyr he otöhwa hn ochÿra ör
hnn ochÿra ör oxuu olak dech kite, ich
enitak, nehe ich oxuu, ich enitak per nehe
ich oxuu, otsyy esee ich uu boxex
hnakyrbitak ekuerta uu dech hn umo soly
wyr xy tyne ör, hn uu eiok poruwo uu ylaro
sol ich ie ehna örpe, soly wyr xy yso wate os
tito waa he ëru uu hnermych ich yrle de
wychy ahyr, soly he otii ylo uu iewo uhe
serzym ör, hn uu ylarz otyk soly nanyma ie
ylo iehwo pe, uhe derzym ör hn hnyne ör
soly ich ie wyr Yxyro kynaho xy ör yso eiok
uhe os ketíot, hn xy ör yre otöhwa uu
pohnuu uhe ochÿra ör, ich eseeke uu eiok
porz otyk uu ylarz, otsyy chixeu uu basybyke
uu ihyt hn sonteu, hn sakat os eiok porz otyk
ylarap otsakat uu Basybyky ihyt, soly
nanyma ie ylo uhe iehwo uhe serzym ör ich
iewyr Yxyro kynaho, soly xy otöhwa uu
pohnuu yryx soly heke ojytyla soly hn eiok
xy porpo hn opyhne, hn umo soly deke wyr
xy tyna ör soly eilo iok xy iok nomyra, takale
ör tyhne ör osym iok ahnet okorno hn osym
iok par he takale ör tyhne ör ekuerta uu
dech lyxyr per otyk yr iho, ele tita, otsyy
eseeke hn eiok porzio oxior uu axturo, otsyy
ochixeu uu ybylyxyr uu yr iich hn ochukwëra,
soly Basybyky, otsyy hn oxiero uu dukwër
yra hn oxuu iet xy tybei töhwa axtur, otsyy
ich umo ör soly uhe ich nonaha olak ehet
deke ich ara iok tuu ör tuu echymlo, ich ie
atyla , ie atyla örlo ich tokowa uhe tuu ör, hn
dekyx soly ëhe ich chyx ehna ör soly ojÿra
soly nap ie owa apura nap ojichuwe oriök,
otsyy eseep ich os iho wyr hÿr, ant kite oiho
wyr yrr, uhe otsëru hn ör kore hn yrr, uu uno
os oxuu sypeesa yre oxiör waa he os iñu ich
xy pur porz, otsyy oxuu chymyr ie duke,
otsyy odebuhu orota data os yhnemich dich
hn yr pyhne dechys os odebuhuchys wate
cerca, después el Basybyke le dijo yo te voy
a cortar tu cabeza, entonces el viejo
cayoveo le suplicó para que no le mate, que
le deje ir, pero cuando el Basybyke viejo se
acercó le alcanzó y letomó su pierna y le
quebró y se juntos los dos en el suelo, por
eso nosotros le recordamos porque dicen
que eran muy valientes y este Basybyke
viejo que murió con su enemigo, por eso
siempre les perseguían a los ybytóso,.
Cuando ya mataron al Basybyke, siempre
los ybytós se escondían de ellos, hasta que
un día ellos se fueron a los lugares, se
fueron más lejos del monte, pero los
enemigos no le dejaron en paz, le siguieron
en donde se encuentran los ybytóso, y
siempre le atacaban de madrugada y
también cuando los hombres ya no estaban,
aprovechaban para matar a las mujeres con
sus hijos, después ellos encontraron, pero
en ese momento el hijo del guerrero
Basybyke, todavía era un nene. Después
mucho tiempo y el muchacho ya estaba muy
crecido y le preguntó a su madre, porque
ustedes siempre tienen miedo y se
esconden por los montes, y la madre le
contestó hay un grupo de indígena cayoveo
que son muy malos y muy fuertes que
tienen arma de fuego para disparar, ellos
fueron los que le mataron a tu padre, que
fue un gran hombre luchador que no se
dejaba vencer por cualquiera, pero murió
porque ellos le asesinaron a tu padre,
entonces el joven le contestó, en forma de
furor, por la muerte de su padre y le dijo a
su madre que los enemigos son igual que el
relámpago de la lluvia que puede matarte en
un segundo y un viejo le contestó al joven,
ellos no son lo que tu dices, es igual a
nosotros los Yxyro, pero no son de nuestra
etnia, son diferentes, pero lo único que ellos
tienen son las armas de fuego que nosotros
no tenemos, entonces el viejo ybytós letomó
al hijo de Basybyke y le aconsejó que no
son como la lluvia, solo ellos tienen armas
de fuego, por eso tenemos miedo, porque
no tenemos lo que ellos tienen, solamente
tenemos flechas y arcos, el joven hijo del
cacique Basybyke dijo a su abuelo, yo
puedo eliminarlo a ellos, yo quiero que me
den la oportunidad para ir a matar a ellos,
solo quiero que den lugar que yo me
yrpypta data, otsyy hn oxiör yñuta data os
xy wyr ylarYxyr uu ylarz iet umo soly ahlo
ore uhe os kabo ich xuu ochio nare oxiör
katutaka hn otsëru, ochii wyr hnare par
ehmër awyt par uu boxex hnakyrbityk uu
Basybyky sol par ehmër awyt par iohlo,
otsyy esee hn eiok pozti oxiör nare os yler
uhe oxiör nare ochymytyke ichy oseet niokyt
ichyt ochihitsym uu dahulo uhe ode
osepesyr waa iñuuta data os otsahuwe wyr
yrnarom, otsyy eseepyke uu hnakyrbite ör
wyr ylaro oxiör wyr norpo, oxiör opyhne hn
xy uu basybyke xy iehe ör ahyr techym ör
otsyy ochiuhu waa uu koko iho par uhe
otära ich ie depisa dabepe ie nahü örpetyk,
ich Basybyke chiora ör uu boxex hnakyrbityk
sohwa wyr hnakyrbite ör wyr ylaro, otsyy
ochymytyke ich hno ochihitsym owa waa
iñuuta ehet, otsyy dechy iñuuta ehet oxiör
hosyt oxuu berzak oxuu wyr deibo sakyr yso
uu kalape uhe parejo, otsyy eseepyke ich uu
ör niokyt ich nos de uu ör ibo nos ieno
deiktío hno ochyhmër, hn uu porpo otsyy ich
oxym os eiok poruwo otöhwa uu nento uu
ytyso, uhe iulorz ytyso os ochÿra wyr yr
porpo uu axturo, otsyy ör proba yre os uu
porpo uu pohorz kynehe ie awentape eiok
otära hnymo odali ich puro, otsyy xy oteiäha
wyr pohorz uhe vale, otsyy ochyx waa os
porosuwo hn waa he os warhö ich wyr he
owenta, otsyy oxiör yre porpo hn ör asor,
otsyy oxuu omzylo ich oxiero yché soly nahu
iokor apyr date uhe ich kyhnïa uhe ochymyt
wyr hn soly nap hnoi, sol xy tyta ma uhe
ojybyte uruhta hn ochymëhi, soly nanyma
hn ehna ör ie azym waa owa ör ich owa
hnakyrbitak oruhwa hn owa ekuerta uu
ebylyxyr, akaxym owa ojyhne ör toi, otsyy
eiok porz otyk sonteu uu Basybyky os epura
ich dekyx sonteu hn ie duhu onërupe, otsyy
xix otybeei nehe ich ata chymyt wate iñuuta
oiho uu os yrakaro uno oxuu sepesyr ich
oxymtoko ich ör niokyt nos de hn ör porpo
nos de toko, otsyy esee decholyke ich oiem
par uhe otseru os ich uu hnakyrbityk umo uu
dekyx soly nap ër iok tu nei pohorz tuu
echym, otsyy hnakyrbityk tokole ie iuwe waa
iñuuta masaha uu ormyt os xuu wyr pohorz
chyx deiktío chÿra uu yr ahnet chyne porz
lyxyr ich tära pyt hno uuxy ich xuu ör
ichybio, oxioköraha ich dekyx ör otytyräha
uu pohorz par he pwel oxuu uhe ma eik
encargaré de matar a ellos, yo quiero que
me fabriquen una espada de Ahnet, es
como una espada de madera, y cuando
recuerda la muerte de mi padre se pone
muy furioso el hijo del finado Basybyke,
después los ancestros le pusieron el
nombre de su padre; Basybyke, y los viejo
no le dejaron y le pusieron unas sogas por
su cintura, y siempre le acompañaban, para
que no le pasara nada al joven Basybyke,
sabemos que tu puedes, pero no te apures,
primero tenemos que preparar una cueva, y
los ybytóso ya empezaban a trabajar en la
cueva, para cortar palma, hacen como una
trinchera, para protegerse de las balas, ellos
ponen toda clase de árboles, acampan
cerca de una laguna y hacen como cuevas,
después los viejos ordenan para hagan los
Kobo, son como un cántaro para cargar
agua, y las viejas hacen en barras, y
queman para que después se ponga duro, y
se pueda cargar agua. El joven Basybylke
dice hagan estos para que se pueda
guardar agua durante la guerra, las mujeres
viejas trabajaron en esos, y estas viejas
cuando terminaron su trabajo ya empezaron
a cargar agua y entierran en susviviendas y
alrededor de la trinchera, que esta cubierto
todo de palmas, y después los jóvenes y los
ancianos ya empiezan a trabajar en los
arcos y las flechas, el joven Basybyke le
instruye a ellos como prepararse para
luchar, y cuando ya esta todo listo la
trinchera, hacen un pozo grande para poner
los bidones cargados de agua, ponen todos
y preparados, y para los arcos ponen
Betyso que es una planta muy especial, lo
utilizaban para las cuerdas, y los arcos
fabricaban de un árbol que se llama Wahro,
este es el único para el arco, porque los
otros árboles no sirven. Los ybytóso
preparaban mucha flecha, arcos y lanzas,
cuando ya estaba todo listo el joven le dijo a
su abuelo, para que quemen al pasto, y el
viejo le dijo no, no podemos quemar todavía
el pasto, ellos son muy rápidos en
encontrarnos así, no te apures., pero
cuando llegan nosotros tenemos que
vencerlos, y no dejes que ellos te ganes
porque tu eres un joven muy valiente, y tu
pelearás por tu padre y nosotros te
ayudaremos,
para luchar contra el
deio, otsyy esee ich eiok porz otyk iehe hn
otöhwa ochymchäha ehetpo waa iñuuta,
soly he xy wyr örke kola odeeke ich tuu ör
tuu echymlo ör yterpe uhe io, dekyx ör soly
ich ojyraha uhe ich tienyh tuk ör, sol ie otyrët
he namyhy uhe odasyräha eiok nehe hn
ponuhu yr tÿr hnymich ichy oñara owa, par
ahna ahyr owa nehe hn esee ör toho, soly
ëhe ie atyla örlo, otsyy eiok poruwo ochymyt
yre hn xy oxuu wyxyr boxex Tokole xuu
pohorz, otsyy kal dechole ochiei par xuu
pohorz, uu Basybyke ihyt os sosyräha uu
ormo deio ich tärpyt ich doterxyp xuu chÿra
uu ahnet ich ylero chexuku uu ormo tärapo
ich tärapo, uu ormo wyxyr, hn uu dekyta,
otsyy ich ör aila soly ich duku ketíot ör
yrsyrt, ich uu hnakyrbityk uhe ich wytokpa
ich dytyk por he tienyh chyhne wyr namaho,
otyy eiok poruwo oñemyke uu dylt iet hn uu
ietyke ich ohnopo, ylarz umo sol nap eñaha
eiok poso hn eiok porzio ohnopo, ochicheu
wyr yrz hn iewo oi monte os ie ohnarpe ich
otubuhu xy pur ör kör onaha wate iñuuta
ehet, otsyy hn oteiäha ospybo onaha wyr yr
kabo ahoo hn ochihïtsym, wate iñuuta ehet
ich kyhnïa uhe dechys, os ohnoko os ihiök
wyr intyporz hn ahmürmo ich cualkier xy
otöhwa par ochymchaha wate iñuuta ehet,
par uhe namyhy oteie ich xy wate tymychära
otak, otsyy wychy uhe eiok porz otyk xiör uu
ylarz, otsyy eseep ich nuu ochymyt yre hno
ör poso deke waa iñuuta ehet ie datyk amyr,
ör wyr pykynino os xy tära wychy
hnakyrbityk eiwo, sol eiähalo ehmerlo soly
hna uhe iahulo ie tymcher ote latyk, otsyy
ich oteiäha wyr ich ochyte to nos de, otsyy
esee ich iere ich uu Basybyke uu
hnakyrbityk umo sol deke kahta ëru, hn soly
dechole dyhyrbyt, hn tëru, soly hn iasa ör
dyhyrbytyke ich he dech poxyk nehe ich
odelyka soly nok ñeru ele jylka hn ohneikër
eiok dyhliche hn ie wychy eiok pylotyt nihiör
datyke, sol man ñerkër ör deich, ich seke ich
epyta xuu pohorz sol jylka hn ñeru, ich sol
wate yluuta, asa namyhy uhe ich omo hn
ñeru esee he ich odale eioke ich dechonym
ör, ich he dechonym ory, ich ñerkër ör nyke
soly ëhe ich otytyr dawych iet naha ich iet
chymchaha yluuta ich otytÿrchys, otsyy
eseeke uhe ich omoko ich uu ylarz ich
sëruku chybyte huekyta, ich oñem wyr
namaho ich esee ketíot os xy ör yso waa he
enemigo, el viejo ybytós le calmó al joven
Basybyke, pero Basybyke no quería esperar
más, y sus abuelos le atajaban para que no
se apure, y ellos siempre le esperaban al
enemigo, la trinchera ya estaba todo listo
para refugiarse por dentro, ellos pusieron
las palmas en los alrededores y enterraron
todo, donde estaban sus aguas, dentro de
la trinchera, ya tenían todo preparado, y
esperaban para quemar los pastos. El joven
Basybyke le pidió a los viejos para que le
suelten, para entrenar por los árboles,
quiero que me observen como luchar con
los enemigos, y los viejos le soltaron,
cuando le soltaron, salto y entró por el
bosque, con su Ahnet una espada de
madera, corto todo el bosque con su
espada, dicen que cuando corrió y corto
todo los árboles en un minuto paso al otro
lado del bosque, y los ancianos le
bendijeron al muchacho, después el joven
Basybyke tomo una pausa y se metieron
otra vez en la trinchera, y el le dijo al viejo
se fueron los enemigos, yo les cortaré la
cabeza, y los viejos le dijeron tu puedes
ganar, porque tu eres muy fuerte, cuando
los enemigos nos atacan, te dejaremos que
pelees con los ellos, no le tengan miedo a
ellos, los ancestros ya estaban todos listos,
solo dejan entrenar al joven Basybyke por el
bosque, cada de mañana, sale para
entrenar, en el monte y nadie no puede
detenerle porque es muy fuerte, sus abuelas
esta muy contentas cuando le miran a él, le
alentaban que este es el quien le va matar a
los enemigos cayoveos y le va a salvar a la
nación ybytóso, y los ancianos esperaban el
día siguiente, después fueron otra vez para
buscar alimentos y miel, cocinaban y hacían
asado y llevan en la cueva, para que
durante la querrá las mujeres puedan comer
estos alimentos. El ancestro le enseña a los
viejos, y ya estaban todos preparado con
todos sus alimento, dentro de la cueva y
nadie no podría pasar hambre ni los niños,
todos estos planes viene del joven
Basybyke, dijo que tienen que buscar
comida porque sino cuando luchemos, las
mujeres puedan tener hambre, por eso
fueron todos los hombres para buscar
alimento, y el joven Basybyke dijo porque
mejor no empiezan a quemar los pastos, y
Itito, ityta ich uu yhnemich ich ërle dechy
eich, os ich ör yso wate , otsyy eiok porz
otyk sëru dyhlak ich he ohnomoko, os he
ohnomoko waa huekyta iakaha ichy
ochymyt yre par odale wate huekyta os ie os
kurtykyx uhe sehe oduhu wyr eiok poruwo,
otsyy eiok poruwo oñem ör ie ompetyk os iet
umo ich toka iet nyry oñem ör nehe ich
dechole, otsyy uhe deich huta ich wyr ierz
uu erikaro ich uu eiok poruwo soly ich ochys
eiok ahyr, otsyy ich deich tokole ich wate
iahachys iñuuta eich waa sosota, ich ochÿra
soly iehy ochyx eiok, otsyy echym ich
ahwulole ierz deiktío ich yrmo dosdarak uu
eiok poruwo os ie datyk tokole, uu ylarz
otsyy xy chukuta huekyta wychy iñuuta ehet
soly par ohnomo uu kibich hn odale eiok,
otsyy ich kex deich tokole ich odale ör uu ör
ymaho, otsyy otokole oxusorz ich purz beite
uhe oñaha, iewo otuhna hn oxiero dera, ich
otuhna pohnuu, oi eiok porzio, otsyy uu
boxex hnakyrbityk dekyx chiuhu sohwa ör
soly mechym wahacha ich os kyhnïa uhe ie
otyrët uu eiok ymaho, hn soly kata eilo iok
takale ör, hn uu ylaro soly nap ohnyne uu
dot ei nanymche, otsyy os xiokosie uu
otechym wahacha ich omo xyp uu ör yhyx
pork otsyy ode örchet heke otsyy xy otyrët
ich omo uu ör yhyx xy otyrët uu ybytóso xy
osakahachys xy otechym ör ich ör dukuhla
xy otyrët odyrkyhy hnymo he odier uu yr
borke wahacha hn xy otyrët, ich odale xyp
waa ilta de ahuert ich kibich tära wychy ich
Basybyke lyxyr dechys, sakaha wyr dekyx ör
dykyta ör ahyr, otsyy os tytÿr wychy os nere
yr wychy boxex, otsyy hn ör dukuhla uhe
otyrët ich nehe ich ode serka eseep ich omo
ör soly ich xy wyr ketiut mechym ich omo
waa borkyta wyrta waa he tokole, ich ochyx
uu boxex oso waa örke sol wyr xy tyhne ör
soly hn eilo iok, takale ör hn tuu ör tokowa
olak uhe tuu ör, otsyy eiok porz otyk hn ie
odihipe, otsyy iehy ochyx örke omo ör ich uu
ylaro uhe otytÿr wychy iñuuta ehet ich öie ör
ahyrke hn oserzym ör kelhe oñyhne ör,
otsyy uu pohnuu otserzym ör uu
dyhyrbytyke, ich uu eiok poruwo, otsyy xy
osei nonmo, ich otära wyr opyhne oxuu tÿr
pohorz, wyr uhe opyhne os xy yso uhe ybyk
uhe otära, uhe ïa ich chiei hn naha ich xix
naha, otsyy ör yre iich iet chio uu opyhne
iché axturo ich Yxyrm ör uu iet xy tära os
los viejos dijeron que mañana recién
quemaremos el pasto, porque si quemamos
a la mañana, ellos se quedaran por el
camino y nos atacaran por la madrugada, y
tu no podrás hacer nada, y si quemamos de
mañana ellos llegaran de día, y todos se
pusieron contentos. Después decidieron
quemar por la tarde, esa fue la solución,
cuando todos ya estaban dormidos estaban
pensando si quemamos los pastos entonces
los enemigos llegaran a nosotros por el
medio día, los ybytóso calcularon bien, y
opinaban entre si , entonces cuando
durmieron todos, un anciano quemó el pasto
y los ancianos esperaban a los enemigos,
dicen que los cayoveos son muy rápidos en
llegar, cuando ven el fuego inmediatamente
vienen al lugar donde se esta quemando,
dicen que nuestros ancianos cuando
quemarön el lugar, los enemigos se
prepararon para ver de donde viene el
fuego y no tenían sueño de tanto querer
matar a nuestros ancestros ybytóso, y
también los ybytóso no duermen,
se
turnaban cuando dormían, cuando uno tiene
sueño, duerme , y le toca al otro para vigilar
a la comunidad hasta el amanecer andan
así, después cuando ya de madrugada, y
cantan los pájaros chiquito, un mensajero
llega por la trinchera y llora por ahí, nuestros
ancestros saben que los enemigos ya están
muy cerca y los pájaros lloran por todo el
lugar y se ponen muy triste, nadie sale de la
cueva, un anciano prendió el fuego para
que ellos puedan ver el lugar como una
señal, y los enemigos cuando ven el humo
ya se preparan, ponen sus pañuelos rojos
sobre su cuello, y algunos ponen en sus
cinturas, y preparan sus armas de fuego.
El abuelo del joven Basybyke salió para dar
vistazo, y vio a los enemigos que estaban
viniendo, le dijo al joven Basybyke allá
vienen y son muchos nuestros enemigos, y
el joven Basybyke le pidió para que le
suelten, para pelear, y los ancianos no
querían soltarle a él, le dijeron, déjalos que
se terminen primero sus balas, entonces
cuando miraron de donde salen y por donde
vienen, porque en donde están los ybytóso
esta todo limpio, y no hay árboles y los
enemigos venían de pie dejaron todos sus
caballos y vienen caminando, directo hacia
hno ör ysorz, öie ahyr os otyhmyn otära man
ör yre uu ketiut ochÿra eiok poruwo ör
pohnuu, otsyy oserzym eiok poruwo waa
iñuuta ich wyr osehinenmo, otsyy nehe ich
ochyhne yr pohnuu eih, hn opynta iakaha
ñekpo os Basybyke opynta jakaha ñekpo hn
ierz, otyrz, sehe olapo wyr yr pohnuu ei per
ich dukuhla, otsyy esee hn soly ich eiuhu
eihnymich soly hn ie moimlo eihnymich
tienyh olelo ner, otsyy ich iere ochymyt yre,
otsyy eiuhu otära ochytsër iñuuta ebich ich
tokolyke, nix he porz chyhy ich orohta ich
purz perunt uhe omo, otsyy Basybyke dale
ör os ich echym uu ör yterpe ich yso waa
katuta uhe xuu ör, otsyy xuu wyr ketiut ich
iewo oxy osakas yre per yre ich nihiök ich
orohta data ich dale ör xuu ör chÿra ör
noxykyt, ata he chyhna ör, otsyy esee ich
namet hno örme os ie odyrehe nomet watyk,
hn soly he ie tuk uu nomet petyk hn soly hno
ich wantak ich hno, otsyy ich nomet hnoko
nomyrxyp uhe hno, otsyy dyk otyk soly duhu
ör 4 (cuatro) ich uu iet xuu ör 5 (cinco) ich
otöhwa uu ör uhu ochybyte wychy hnymich,
otsyy eseeke hn uu eiok porz otyk ylarz soly
ich otärahaka wahacha ich tokomo xyp uhe
otära, soly kata iuko iechym, otsyy eseep ich
eiok poruwo ohno, kontoo tymychära
otechym uhe wyr otära uu ör ymaho os
ohnochysyke ich otechym wahacha ich omo
uu borke tutur hn pohnuu ei, hn pohnuu uhe
borke ihiök os wyrke sehe odale po ich
Basybyke xuu oiei, ich chyhne örto, otsyy
eiok poruwo chixeu wyr kabiuhwo waa he
me nemier ich chixeu 3 o 4 hn waa he ich
koiti ich chixeu nomyra, o osier, otsyy nos
oso oxios, oñok uu beihete ör uu pohnuu ich
os me ieno ich Basybyke chyhne yre wyr ör
pohnuu chybyte wyrz iñuutaka hn otyskër
wyr kabiuhwo, ich nos de too ich uu ör
uhupo ich nos ie wyr xy nomyra uhe falta,
eiok porzio ich eikdeio, soly xy nomyra uhe
hno, soly kex näapo uhe hno, eiok porz otyk
sol he ie olak pwel ahna yhyx tukulo hno
töhwa dexybo, otsyy eiok poruwo sehe
ohnana yhyx ich ie odyrehe watyk pork ich
monte dichpa, uhe os hno, otsyy he doko he
dyhlio uu ahmürmo ycha he iapa deich
tokolepe uhe oñem uu ör ymaho ich he
sahuwe waa iñuuta hn hno tokole teiäha
ahmürmo, chiei wychy ybytós, otsyy hno
teiäha ahmürmo xy huekyta hüra hn hno,
la aldea, y las abuelas que estaban dentro
de la cueva, le bendijeron al muchacho,
dicen que cada vez más estaban cerca de
los ybytóso, y ellos decían son ellos los
cayoveos que tienen pañuelo rojo, y el joven
Basybyke quería que le dejen solo para
pelear con los enemigos, pero losYxyro
poruwo no le dejaron salir al joven, cuando
los ybytóso le vieron que estaban cerca le
dispararon con sus armas los ybytóso, y
empezaron a disparar desde a la mañana,
los ybytóso estaban todos boca para abajo
en el suelo, ellos lanzaban sus flechas hacia
arriba, usaban sus lanzas a sus enemigos,
dicen que era como la lluvia, pero todo eran
flechas que lanzaban por el aire, y otro
grupo estaban preparados para lanzar sus
lanzas, y otros usaban flechas, sin embargo
los enemigos usaban armas de fuego, ellos
disparaban hasta que se le acabaron sus
balas, dicen Basybyke lanzó una flecha y le
entró en un cayoveo y lloraba, y cuando sus
compañeros le escucharon se fueron para
ayudarle, y corrieron para buscar más
municiones, pero dicen que no le
alcanzaron porque estaba muy lejos, y los
ybytóso le sacaron al joven Basybyke, pero
venia acompañado de uno, y cuando salió
para atacar el lugar estaba muy limpio y
nadie podía esconderse, después Basybyke
le atacó a los cayoveo, le cortaba la cabeza
como si fuera una vaca, que cuando le
matan salpica su sangre, como la lluvia,
cuando le corta la cabeza de los cayoveos,
y los enemigos quieren huir pero no hay
salida para ellos, entonces Basybyke
aprovecho de matarle a todos con su
espada de madera (Ahnet) hasta que le
eliminó a todos, pero se había escapado
uno y no sabían donde se había metido, y
los ybytóso vinieron y le contaron a
Basybyke, yo mete a cinco y el otro decía yo
mate a seis, y pusieron la cabeza en el
suelo y un viejo ybytóso dijo que ellos
salieron por ahí, y dijo porque no vamos por
ahí para mirar el lugar, después se fueron
para vigilar con todas las mujeres, fueron
para mirar el lugar, y cuando llegaron al
lugar vieron que había mucho caballos y
municiones, y ellos querían sus armas, pero
dejaron otra vez, porque Basybyke le mató
a todos, después nuestros ancestros
otsyy he duhu ahmürmo ich kyhnïa hn iñok
sohwa dabe, tyrët ich wychy ketíot iet tokole
os ich chiei wychy ahmürmo ycha uu yhych
hn xutsorz, ichy omo uu ketíot iet os ich tära
uu ahmürmo chur deiktío hn dale uu ketíot.
Otsyy xuuke hn chekxehe etybich hn töhwa
waa huta, hn waa yr beita, sohwa ahmurmo
eichyke hn hno, man wahacha yr ihiuch waa
iñuuta bahluta uhe otytÿ, waa yrahtate,
otsyy xix tybich soly ahmür ycha, os chyhna
uu borke ör beitYxyr hn uu pohnür, os ahni
tybich per ich kex chihy deiktyk, otsyy
yrahtate tybii yrmo, ata yrmo pata wyr borke
uhe os hnoi, sol kex näha uhe yr sahmür
wyr ahmürmo uhe xix hno iee dyhlake ich
hno nehe ich dyhlak ich ie taachpe, otsyy
waa yrahtate tybich ich chixeu nomyrap, hn
uu hnanyme ich ochixeu 4 o 5 heke pota ör,
otyy xix tybii wychy dabite ahmürmo ycha,
soly erët, ich os chyhne kuche ich iex tyhno
pyme, otsyy eseepyke otechym wahacha uu
ahmürmy ycha uu perunt ich omo partís wyr
yrich, hn soly kymyhy wychy uhe hnona o
kex wychy uu ketíot o kymyhy wychy ahmür
ycha, otsyy esee ich xy otechym hn
ochykäha uhe wychy ahmür ycha, sol he
duhu uu ketíot ietyke uhe hnona, otsyy
eseepyke ich ie yr piertepe, oxuu ich oxuu
iet, otsyy esee ich töhwa waa huta, hn soly
ich kasí otysii iok xam, ich dypyta ouch karz
ich ichy xuu chÿra ahnet ich chekxehe
etybich hn töhwa, soly heke toköwa ich xy
os otechym hn sol ich oom, ich ine örxyp,
otsyy ochyxeu uu eiok porzio hn otyskër ie,
otsyy ochyx uu Basybyke uu hnakyrbitak ich
otechym ich nioxyp ie obylo chyhne, nioxyp
man ich chyhné uu ketíot, otsyy wychy uhe
pylotak ör dei, ich ochyte par tybeei ör uu
basybyke uu ihyt par uhe kal oteie ich ohnoi
par chyhne ör wychy uhe pylotak os ybytós
wychy tybeei dexybo par sana ör.
llevaron a los caballos, el que es muy
rápido, pueden tener más cosas y el que es
muy despacio se llevará poco, y todos
tenían sus caballos y llevaban sus pañuelos,
y llevaron todas sus cosas, Basybyke llevó
todas las municiones, y lo llevaron en sus
cuevas, y le llamarön a todos para que
cuenten las cabezas y los caballos, nuestros
ancestros eran muy inteligentes, y cuando
contaron todo faltaba uno, y ahí supieron
que se escapó uno, y Basybyke le dijo
porque no le siguen algunos de ustedes
para buscarle y matarle de una vez por
toda, porque o sino traerá más a sus
compañeros, nuestros ancestros querían ir
para buscarle pero no sabían en donde se
encontraba el cayoveo, porque el monte es
muy grande.
Dicen que un ybytóso salió de madrugada
para buscar armadillo, por el monte, pero el
no le interesaba a su enemigo si se le
espera o no, a él no le interesaba nada,
solo es un buen cazador, y solamente le
interesaban en buscar animales, y cuando
cazó a unos armadillos, ya venia rumbo a
suvivienda, y justamente se le apareció en
su camino el enemigo cayoveo que se había
escapado, y cuando el ybytóso lo vio, tiró
sus cosas, y le atacó al enemigo, le mató y
le trajo la cabeza del enemigo y con su
pañuelo, puso junto a su carga, y se fue en
suvivienda, en la cueva donde esta su
mujer, su mujer siempre le llama a su
marido, Ahmürmo Ycha, ya llevaron todas
las armas y todos los caballos y su mujer no
sabe en donde se encontraba su marido, su
se preocupaba porque el no quiere tener las
cosas que los otros están llevando, mi
esposo solamente le gusta mariscar
armadillos y ya es tarde y todavía no
regresa, gritaba y le llamaba a su marido y
su mujertomó una sola mula, y los otros
agarraron cuatro o cinco mulas, por eso ella
quiere tener mucho también, después
miraron por el camino que esta despejado, y
vieron un pañuelo rojo y los hombres decían
parece que alguien esta viniendo, es el
cazador, no es el enemigo que se escapó, y
a medida que se acercaba ya le
reconocieron que era el Yxyr mariscador
que trae la cabeza de ketíot, entonces
dijeron si el fue el quien lo mató, y no perdió
la batalla, le mató al que se escapó, y trajo
su cabeza y su pañuelo, y cuando bajó sus
cosas le contó a todos, dijo que yo maté, y
todos le miraron al mariscador y le
felicitaron. Después nuestros ancestro le
llamarön a todos para contar si están todos
bien, y le miraron primero al joven
Basybyke, le miraron su cuerpo, y no le
pasó nada, no tenia ni un rasguño, pero le
liquido a todos sus enemigos, entonces le
nombraron como jefe de la nación Yxyr, y es
el padre de los Yxyro que le nombraron para
cuidar a ellos, el hijo del Basybyke viejo que
murió, como para que cuando haya guerra
el defenderá a la nación Yxyr ybytós, para
cuidar y ganar a los enemigos.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Duchata
Yxyr Ahwoso
Ojiita wyr Yxyr orra waa he os duchata
tukun uhe Chalyke tata hn uu pinau Toleta
uhe otata wyr yluu uhe os Duchato wychy
uhe Yxyro poruwo ör orra, otatym oriök,
otsyy uhe wueted ie duhu yr kuxia, tata uu
kuchyt uhe üru ie duhu yr ylo waa he os
Duchato, iehy wyr xy otata wyr dare wueted
heke ochypua uu ylarz tybich ich uuxy,
chymyt yre par ii uhe, sahmür ie nynyrpe ie
tata lare ie otyma wyr erze uhe otata uu lare
heke wyr uhe os Duchate, otsyy Duchate
ahwoso, per os ie ör ahwosope, xy yre xiör
ör ahwoso, no tatym waa kyhnaata uhe os
soly wate ches owa yluuta ahna, o wate
chixeu uu abich wahacha, wate Dochatyto
xy xiokör par he xuu kuchyt tokole, otsyy
eiok poruwo xy ie ohnamürpe erze otsyy
Duchato, Duchato wyr ode uhe oxiör wyrz
kuche myhnüwo con wyr nanyme, otata
dekxi ochise nanym ie hn hnakyrbopo oxuu
oteie, otsyy eseepyke eiok poruwo, eiok
ylarz sapur uu otinehe ebich soly Duchato
tata uu kuchyt uhe ie ürupe nehe ich xuu
oxuu dasypyt heke uu ylarz chytak ich sapur
uku otinehe ebich uhe oi nekur, yre sapur ör
uu ylar, pork ie pwelpe duhu wate
Duchatyta, do kuchëk ich xy echymdo, ysy
uhe olo oota ich echym pixt uu yhych che
uhe yr nomyra par tuklo, otsyy wyr he eiok
porz otyk chÿra ör waa he os Duchato o uu
hnakyrbich uhe chinsaha dexybo ör ie,
ochinsehe tymcher ör ie, o umuhu
tymychära ahyr waa he abichyx wychy uhe
tienyh oxuu, eiok poruwo oxuu, otsyy ie eiok
poruwo wyrz ybytóso os ie, ohnamürpe waa
he tymychära waa he abichyx hn iet umuhu
ahyr, pork ich xiokör uhe os Duchato uhe ör
ysort, heke eiok poruwo ochyta, sehe ie dyt
kar petyk hn uu dyt ich otakaxym ie oxiör
kuchyt uhe tokole bien, ie uhe par ie oduhu
myhnykpe, otsyy eiok porz otyrak waa he
tata pixt kuche, chinsehe ör ie ich oxym
dalerio osatym wyr uhe otinehe ebich otsyy
par oxuu, otatym wyr ich otÿr hn ohno oi
oota ich wyr ohno oi oota, ich wyr oïa ör
osakas yre ochyrehe yre ormo ata nehe ich
omo wate Duchato uhe ouchom, uhe
ouchomyke uhe hno tÿr ïek par uhe hno
tychy o par tÿr, ich oseir ichy, ochynsehe
Traducción al Español
Les cuento sobre las raíces de losYxyro, la
Duchata que significa chismosa, yo escuche
que escucha el finado Chalyke y el finado
Toleta, ellos son los que contaron estas
historias, cuando estábamos en el Tobwych,
nos contaban sobre la Duchata. Estos son
las costumbres de losYxyro que dicen
también ör orra, nos contaban que un joven
weteräk no puede mentir, no puede contar
las cosas que no son verdad, el joven tiene
que contar siempre la verdad, y no puede
ser como la Duchata (chismoso), los
Duchata solo cuentan chismes, y cuando un
viejo le llama a un wueterad, el wueterad
tiene que correr, y tiene que escuchar al
viejo, y no puede estar haragán, no puede
contar chismes y cuentos y no puede copiar
a la Duchata, cuando una mujer es
chismosa y cuenta otras cosas sin razón
que no son ciertos y le hacen enojar a la
otra persona, le dicen que la otra persona
están hablando mal de ella, o están
hablando mal de otra persona, que una
mujer tiene otro marido y esta durmiendo
con otro, estos que son así están hablando
de balde como la Duchata, nuestros
ancestros no le gustan estas cosas como la
Duchata porque le pone mal al pueblo y le
hacen enojar a las otras mujeres le dicen
cosas que no es verdad, y ponen mal las
cosas, también los hombres, dicen que
cuando un anciano le pide al que culmina la
ceremonia (Ahnak) y también le piden a los
que buscan caraguatá, porque el viejo no
puede matar a los Duchata entonces le
piden la colaboración porque ellos son los
que cuidan, cuando se van los que buscan
caraguatá, entonces todos se preparan para
irse con ellos, pero solo tienen que esperar
lo que dicen los ancianos, el dice que solo
tienen que mirar y esperar que llegue el
momento oportuno pata atacar, y ya están
todos preparados como para que cualquier
momento pueden agarrar y también el viejo
le dice que solo tiene que mirar a la
Duchata, porque estos son las reglas de los
ancestros para eliminar a los que son
chismosos, y el joven que le hace problema
con los otros hombres, le quita la mujer de
otakaxo ichy oxuu ebicha uhe kai ichy
osobyro etybich bari toke, odali ahyr
eseepyke ich ohno otäachaka ich öie, otsyy
wyr ich ochyraha ouch esee oxuuke
otäachaka ich oierz wahacha dyt, nehe ich
decholyke otsapur wyr erze ebich par
oxukwi, otsyy ochukike ich ochyx otöhwaka
hn ohno oi wyr iso otatym soly ojYxyrke sol
de wahacha, sol he pauchata duna chiuhu
ahyr, esee xy ör yre uhe oxuu hn otseita
pauchata uhe wychy ylarz sotym örna par
xuu oxuu, otsyhne wyrz uhe ör ylhaabo hn
osyhne uhe otorehe ör yrehte, hn osyhne
purr tymcher uhe otyrëhe wyr hnanyme,
otsyy eiok poruwo ie ohnamürpe, wychy
wate waa ör orra pixta uhe oxior wychy ich
ochytak uhe tymychära chimëhi hn uu
hnakyrbich ytspo, otsyy heke nehe ich
ochyhne wyrzke ie norr yre opoter pork xy
wyr Ahnäpsyro yr ahwoso ochinsehe wate
pauchata wate he xuu, hn uu hnakyrap ich
wychy hNehmur xuu erze wyr uhe Duchato
ör yluu ör ext hör, ör ant hör wyr he otatym
eiok wyrke täraweteräk hn tära debich, wyr
Ahnäpsyro ahwoso wyr xusorz ich iakaha.
otro hombre, a los que se portan así se les
pueden matar, nuestra nación de los
ybytóso no quieren estas cosas, no les
gusta, que cuando una mujer que tiene
marido y duerme con otro hombre que tiene
esposa,
estos son Duchata, por eso
nuestros ancestros quieren que estemos
bien todos los de la comunidad que sean
felices y trabajadores juntos y hagan las
cosas que sean buenos.
Cuando una mujer es chismosa, los que se
encarguen de culminar la ceremonia Ahnak,
se pintan la cara y esperan que se vayan
por el río y se esconden por el bosque para
que no pueda ver a los Duchato, cuando los
Duchata se van para orinar, los hombres le
atropellan, le agarran y le rompen su cuello
y le dejan tirado en el suelo, los que le
mataron le abandonan a la víctima en el
suelo y se van en susviviendas como si
fuera que pasó, aparentaban como si
bañaran en el río, después de un tiempo
recordaron a una mujer, y los parientes se
fueron para buscar, y los que le mataron le
acompañaban también, y le dijeron que a
esta letomó un derrame y murió, pero fueron
ellos mismos que le mataron a nuestros
ancestros, y nadie sabia quien lo mató, pero
fueron ellos y le culpan al derrame para
eliminar a las gentes malas, después de
mucho tiempo le tocó a un joven que es
muy malo, le llevaron a otro lugar y le
pidieron a los pochuwo que le lleven al
monte para buscar comida, cuando llegaron
al monte le agarraron al joven para matar, y
como eran muchos le rompieron su cuello y
murió y
cuando regresaron en la
comunidad lloraban por los parientes para
que busquen los cadáveres, y los que le
mataron sabían en donde estaban, después
ellos mismos fueron para buscar y cuando
le encontraron dijeron que letomó un
derrame cerebral y murió, pero fueron ellos
mismos los que le mataron, el anciano le
pidió para que le maten a los que se portan
mal, cuando una mujer le quita el marido a
otra, y las mujeres que son chismosas,
nuestros ancestros no querían saber nada
de estos, y son de nuestras raíces, de
losYxyro poruwo que le mataron a los
hombres y a las mujeres, que no pueden
hacer enojar a sus parientes, porque son los
mandamientos de los Ahnäpsyro, que le
convierte en derrame para matar, los
Pauchata a las mujeres y los Hnenur a los
hombres son los que le matan a los
Duchato, mis hermanos y mis hermanas
esto son los que nos cuentan nuestros
ancestros para nosotros y vienen de
losweteräk y la cultura de los Ahnäpsyro
que dicen la verdad.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: DapYxyr – Mohnynäk
Yxyr Ahwoso
Ich ojiita uhe eiok poruwo dapYxyr un
ochyraha uhe DapYxyr uhe dekite uu boxex
uhe otöhwa kite, monte exyr töhwa, otsyy
monty echyro ohno oi monty, iehy xix ör
ytsorz uhe oi monty ich oxur deiktío, xix eiok
porzio xix esee ör ybich uhe ör iokoramo wyr
he par oteu xix esee monty hn oteiäha arich,
hn ochinsehe oota, hn ochicheu wyr yrr,
oteiäha doxio xix esee eiok poruwo uhe
oteiäha, otsyy ielyh falta deech ietyke uu
ybykyke ich ie eiok poruwo do petyk heke
ele aura ich nuu jyrahalo kal uu poor kututa
ich dyk otyk ym ich ie takahi montype pork
ich ochyraha, uhe tienyh ör pierte, otsyy ie
do montype petyk otsakyrke pork poorz
kutyta, otsyy nehe ich ata uhe iehe deech
tokole ich ni eiok poruwo ohno oi monty par
uhe teiäha dabyso par ör iho otak, otsyy
eiok ich iahrlo, man eiok poruwo ielyh
odakyr ich iehy dyhlak ich ohno, deich poxyk
ich otöhwa uhe par ör yrehte oteu, otöhwa
ospybo, hn doxio uu par uu yrehte otak ie
par xy odakahape, otsyy deech ietkite os ich
ybyk ma, otsyy ich ie porzi ör pwel oteiäha
dabyso pe ich chÿra ör imych dich uu
chykäha uu ör ihiuch de, otsyy uhe imych
uhe chykëhechys ich ie eiok poruwo ör pwel
ohniör datyk xy otsakahachys dahuwo uhe
ör yre ör yñare de ich xy oteu uu yrakaro hn
qye ospybo, man uhe ör nihiök xy
otsakahachys o omehe iehwo ohno oteiäha
dabyso, otsyy eiok porz otyk iehwo ieheke
hn hno oi hmonty sol ich iakahyrlo osdeio
ich pomet chunty boxex ierz hnymich ich tër,
hn chunt hn soly kex datykpo iex ierz
hnymich, boxex ierz, eiok porz otyk dale xix
techym, otsyy waa porz ukuta he puro
wahacha pohorz waa he os iebe hn he
boxex noñaka iapa waa porrz ukuta kai ich
wychy boxex kai wap, hn waa ebyta ukuta
ukut ymehe, seikëhe waa boxex ukuta
hnymich sobyro waa ukuta iewo ap os he
noñia deiso hn kai, porz ukuta ymehe
sobyro meikyt, eseep eiok porz otyk
techymyke ich ie dyraha kex datyk iho,
keitkër ich ie dilehetpe ie nunt ahwoso pe ie
dyrehe iutyr iewo ap os he eiok porz do
hmontyke he dolo wyr ospybo hne ibo ieno
nomtys yre he ich chyx wychy ihyt chyx ihiök
Traducción al Español
Les cuento lo que dicen nuestros ancestros,
DapYxyr todos saben que DapYxyr estaba,
en el monte y lo trajeron. Dicen que
encontró un mariscador y le trajo, el hombre
se fue para buscar miel, en el monte y
acamparon en el monte, como de siempre
nuestros ancestros son así nunca fallan. Un
día llovió mucho y no podían salir para
buscar sus alimentos, hasta hoy cuando
esta nublado el tiempo no pueden irse,
porque tienen miedo que se pierdan por el
monte, dicen que no fueron en el monte, se
quedaron todos porque el cielo estaba
nublado, hasta que calme la lluvia y el
tiempo este lindo recién se van otra vez a
mariscar. Al día siguiente por la mañana se
fueron otra vez para buscar comida en el
monte para dar de comer a sus hijos,
nosotros algunas veces nos quedamos pero
nuestros ancestros, pero nuestros ancestros
no se quedaban, desde muy temprano salen
para buscar sus alimentos y a la tardecita
recién traen sus alimentos, como carne de
chancho del monte, yate-í, y otros mas
animales silvestres, comen con sus mujeres
y sus hijos.
Dicen que un día llovió mucho y nadie podía
salir, trajo una miseria enorme para
losYxyro y no podían buscar para su
comida, solo comían lo que trajeron la
semana anterior, solamente de eso se
mantenían pero lo que no guardaron su
comida tenían hambre, y si o si tenían que ir
al monte con la lluvia para que puedan dar
de comer a sus hijos, un Yxyr dice que
cuando se fue al monte, el dijo que ya
estamos muchos y no hacemos nada,
entonces se fueron al monte y un cazador
escuchó la voz de un niño llorando, el
hombre mariscador, cuando escuchó se
detuvo y escuchó atentamente de donde
venia la voz y dijo no se que es eso y se
acercó más y escuchó que un niño estaba
llorando en el suelo, nuestro ancestro miró
al niño que estaba en el suelo llorando, y el
árbol que se había caído encima del brazo
del niño, se quedó atorado porque le rompió
el brazo del niño, pero este niño era el hijo
de la lluvia, era uno de los parientes del
wychy deihyt uhe chYxyrke, otsyy eseeke
ich eiok porz otyk oñok xix töhwa ata nehe
ich wuita ieno, otsyy uhe wueta ieno ich sehi
chyx waa neita ihiök ich chyxeu uu boxex
xuu sakaha eich uu DopYxyr os iehwo ap
eseepyke hno satÿr deich poxyk ich täacha,
ysy omo ich odale otechym, soly mechym
wychy töhwa Doxypyt ihyt o kex datyk iho he
dixeuku os boxex xy techym ör ie ierzpe hn
ie tola örpe xy techym ör, otsyy os dale
otytÿr hn soly tokaha hmontyke hn tyx ele
boxex soly eierz, hn takachym poorke hn
tukun, soly eseep hn tykytole wychy hmonty
toköim uhe takachym poorke hn takär wychy
boxex ichy tukun hn takale nehe ich ata tix
uu boxex soly tixyke xy ierz de hnymich
esee takachymyke he ybyta he puhro porït
hn ymehe wychy boxex ukuta, soly eseeke
hn tiuhu waa ebyta hn toköhwa dyke boxex,
hn soly heke toköhwaka hn uu iewo soly ich
oom, soly wychy eiho uu konsaho soly
oñonaha dech örke sehe odesym hnymich
ohniokoräha yreke hn onaha he hnaka hn
pechio wate ebyta ukuta esee boxex soly
heke sakahachys, soly iehwo ap soly dyke
osy DapYxyr ich eseeke hn konsaho
otytyräha hn otecha par uhe ochyrehe
owatyk hn uu deech keitkër uhe chYxyrke,
hn soly ëhe iok ich takaiäha día ör otserzym
wyr poorke hn tykyhna soly tiero wate
pohorra hn iok kai wate ukuta puhro ymehe
iok, soly heke ahora ich tokoïa owa, hn owa
iok uu pech, soly ëke pihyte ich xy mei iok,
hn otsyy nehe ich dich os xy ïa, otsyy
takachym dech, kal uu dech ii uu poor ich xy
sakahachys ich uu dech iich sëhi, hn soly
pihyte ich piich sëhi iok ich ie awytykyx ich
uu ahyru seko, hn uu pybich kako sol he
eiok deich sëhi ioke, hn uu iehwo ihyt uu
DopYxyr, otsyy sapur sol papá nap alexyp
sol tapur uu pohorz oso uu papá ör, otyy
eseeke hn tybich soly ukutora, os tybii iehwo
otsyy esee uhe xusorz ich narke ich yrlé uhe
ybyk sed uu deiktío hn ör ibo, ich uu dech
sahmür hn chyraha uhe iehwo aap, hn soly
ich chyx iehwo aap ele toko waa, otsyy hn
xix dech nyxii uu ich dich, otsyy deech iet
iehy chixeu wychy deihyt soly xy akyr pihyte
akaha exybich ör ahyr aap, takaiäha
ospybo, otsyy ich sakyhyrke
pork uu
konsaho oxiokos uhe otytyräha ata uhe
chilehet esee iehwo ihyt, uhe os dopYxyr,
cielo que se cayó desde arriba y su brazo se
rompió. El anciano Yxyr no tenia idea de
donde venia, trató de hablar con él pero no
este hijo de la lluvia no le entendía y no
sabia que hacer, pero al fin se llevó con él,
el ancestro miró los árboles, y cortó para
sacar miel, cuando ya estaba todo lleno su
bidón, y le cargo al niño en su espalda y no
dejó al niño hasta que tuvo que llevarle en
suvivienda, y a la tardecita recién llegó en
suvivienda con su hijo; el hijo de la lluvia.
Cuando llegó todos le miraron a él porque
era muy extraño, el hijo de la lluvia, el niño
dice que no lloraba solamente tenia miedo
de ellos, y vinieron todos para verle, y el
Yxyr le contó que encontró, les dijo que él
estaba en el monte y escuchó a él, yo me
acerque a para ver si era un niño que
estaba llorando, me fui y le he visto que era
un niño que estaba llorando en el suelo,
debajo de un árbol que se cayó encima de
su brazo y yo le saque y le traje conmigo a
este niño; y algunos decían esta bien, lo
que hiciste, es para tu hijo, lo grandes
chamánes dicen que él salió con sus
padres, se desparramarön por la tierra y se
equivocó su camino y se cayó en la tierra, y
el esta entrenando de disparar en los
árboles, se equivoco por eso se rompió el
brazo, disparó por los árboles, este niño es
el hijo de la lluvia se llama DapYxyr, dicen
que los chamánes le bendijeron al él y
cantaron para que él pueda hablar, el padre
de DapYxyr, el que le encontró, le hablo y
DapYxyr le dijo: es cierto yo vine con mis
padres nos entrenamos y yo me equivoque
me tropecé en un árbol y me caí, por eso yo
quiero vivir con ustedes, no quiero regresar
más allá en cielo, quiero que voz seas mi
padre y el Yxyr aceptó. Y este DapYxyr
vivió mucho tiempo con él hasta que creció
y siempre salía con su padre en el monte, le
ayuda a su padre, cuando su padre corta
los árboles DapYxyr se queda esperando a
su padre, después de eso su padre tenia
sed y dijo mi hijo, tengo mucha sed y no hay
agua por aquí, entonces el hijo de la lluvia
DapYxyr l e dijo a su padre si me esperas
un momento, le voy a pedir a losseres
míticos que son mis que están allá arriba,
después miró al cielo y gritó, manda lluvia
en la tierra, y después dentro de un rato
ich dech hno hn xy akaha naho exybo ör
ahyr, naap takaha takaiäha uu ata par
jahulo, ich hnoko os he doko nehe ich he
deich chyhy pörit ich xy dexybo oloter, otsyy
dexybo oloter odali wyr ytyso uhe yly odalii
uu ytyso ich hüre, otsyy hn ochyxeu pich
oxuu yhyta ich narr yso uu iehwo, otsyy ich
otsahmür, otsyy ich otsahmür uu yhyta ihor
os xy oloter otechy yle nehe ich chyhna yre
iehy ich dich heke umo uu dexybo uu xakaro
soly etylo tinxy olak ouchyhy lyka, otsyy
nixy, dexybo ör douch xiör sobyroto sowyx
ör, hn waa huekyta hn soly ich hoy tienyh
tokaha pork ich nahu oloter iok osdeioko
otsyy eseeke ich iehy oxuu yhyta ich
nanaho ich chyhna xyp ör ich ybykyke, os
ybyk ich yrmo ieno ich tyktape ich oriök oso,
hn uu yr dexybo uhe DopYxyr sowyx örke
ich ör owych om, ode pörik, otsyy ich nehe
ich ör deio otäacha, ich par uhe chyhné ör
ich awyt ihiök ör uu topo wychy DopYxyr
chyhné ör he oloter nehe ich pone ör
chyhne uu ör aabo wyxyr, man uu yr dexybo
ich ör ouchom, otsyy he duku uu dechyke
nehe ich chyx uu hmonty pehet umo uu
dech hn tytyräha uu dech, uu dech techym
poor ichy omo, hn soly ahnymich pihyte erët
iuko hn soly hno papa, ich tyhne uu boxexo
wahacha dyt, doly tyhne örke pork xy oloter
iok heke nehe ich tyhne ör soly nok örke
pork xy oloter iok heke nehe ich tyhne ör,
soly hnok tokaha takahi, otsyy ahni uu dech
tormihi sehe duhu sonmich per xix ie
sonmychpe xix hno sëhi, soly xy tokaha
papa hn nehe ich ahnymo pako nehe, sol uu
pYxyrbo ode wahacha sombroto eich ich ör
ouchom ich tiör sobrotohn tybyte eich, hn
man uu iehwo ich ohnioxyp, otsyy umo uu
dech soly namyhy uhe eich nei owa ñek ich
owa eiucha iok ich on DapYxyr xusorz om
iok on DapYxyr akut orra ich esee ich
tokosym owa niokyt ich tuu ybyk, otsyy ich
os chixeu, uu DapYxyr ahwox uhe os
sahpur iehwo ich oxutsorz xix ybyk pork
wychy uu iehwo yhyt ahwos, otsyy
eseepyke ich eiok porz otyk sehi, techym
wyr daabo os chyx örke xy de pohorz man
uu iehwo ich ohnioxyp, xy ör iso otöhwera,
otsyy eseepyke ich wychy hno iim ör ich ie
dechy petyk hnäapo pork tola ör soly hnok
oduhu iok, ich uu dech iehy ie dykei wychy
DapYxyr ahwox, hn ie iich hneipe, pork ie
llovió mucho , pero solo en el lugar donde
ellos estaban, y cuando cargaron todos sus
bidones, su padre dijo ahora ya veo que es
verdad que es un hijo de la lluvia, entonces
más le quería a él, siempre su padre le
cuidaba muy bien, hasta que esta que
creció grande. Un día le pidió para que se
quede en lavivienda de su hermano, le dijo
quédate hoy con tus hermanos envivienda,
me voy a buscar miel , entonces se con sus
hermanos, este hijo de la lluvia DapYxyr se
quedo porque los chamánes le bendijeron, y
su padre se fue al monte para buscar
comida para ellos, dicen que cuando el esta
con los otros niños le juegan a DapYxyr, le
estira la ceja, y le gustan, porque dicen que
cuando le estiran la cejas sale rayos y brilla
como relámpagos, y los niños le gustan
cuando brillan sus cejas como una luz, y
ellos le encantan cuando brillan y también
agarran un palo y le pegan en le panza de
DapYxyr, y suena como el sonido de lluvias
torrenciales y les gustan mucho, ellos les
gusta el sonido de la barriga, después el ya
se enojaba, como ya era muy grande y le
dijo a sus hermanos mas chicos , les llamó
para ponerle en un lugar seguro, porque él
ya estaba enojado, hizo un sobrado y le
puso a sus hermanos encima para
refugiarse por ahí, el les dijo a sus
hermanos hoy me voy, porque hoy me
jugaron mucho estos niños, y después los
niños le pegaron otra vez en su panza y
explotó y mató a todos los que están por su
alrededor y la mitad de la aldea llovió mucho
y no paraba más hasta que se inundó todo
el pueblo y no paro de llover, pero los
hermanos de DapYxyr que él le ubico están
todos bien. Después los padres de los niños
llegaron y le encontraron todos muertos y
había mucha agua, porque DapYxyr ya le
mató a todos porque le jugaron, y el explotó
porque ellos le jugaron, y solamente sus
hermanos están bien, el DapYxyr se fue
para buscar a su padre, hasta que le
encontró en el monte y le escupió a su
padre y miro hacia arriba y le vio a DapYxyr
el padre Yxyr le llamó, bájate mi hijo, ven
vamos avivienda y DapYxyr contestó no, no
puedo ir contigo, porque yo le mate a mucha
gente en la comunidad los niños, ellos me
jugaron a mi , por eso le mate a todos, y
dykei uu deihyk ohwox uhe eich nehi owa
ich apur iok on DopYxyr ukuta orra, otsyy
esee ich iex jixdo ör ext hör uu eiok poruwo
ich ochyhne yrni nyx eiok ixlo waa eiok
yluuta ylara jibii örke oiehechy iet ich ybyk
ata ahora iex eiok necita uhe boxexo ör ilo
seike ich jybiilo ukutorra, uhe ukutorra ich
Yxyrm ör iebo dich hn ie, jykehilo erze wyr
eiok poruwo ör ahwoso, ich eioke ich hnak
taka uu eiok aabo, otsyy iehwo iho kite
esee, DapYxyr esee ata nehe ich xy jixlo
todo par he iapurlo uhe ioholo.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Iohdle Abich
Yxyr Ahwoso
Ojiita uu eiok porzio ode Tobwich
kiteweteräk tära pixt wyrweteräk uhe ode
Tobwich.
Otsyy eiok poruwo dasuwo xy ör yre dosuo
xy ör yrehe de Debylybyta de deiktío hn
uuweteräk xix omuhu harrä omu Tobwich hn
uu depich uhe ör yre de, otsyy xy kal uhe
omoko ich xy ör yre otata dahwoso deiktío,
otsyy xix ör ysor uhe otata dahwosoweteräk
hn ich sierto uhe oriök ni oñumoko
ahora si yo me voy otra vez me van a matar
a mi también, por eso tengo que irme, pero
mis hermanos están bien, yo le hice un
sobrado y ellos están bien, pero yo tengo
que irme aunque nos queremos mucho,
tenemos que olvidarnos, porque ya no están
más los otros, y le cantó también a su padre
de que si algún día si el tiene sed, le puede
pedir a DapYxyr, que no se olvide de él, le
dijo solo tienes que decir el brazo de
DapYxyr y yo te mandare la lluvia, esto es lo
que dijo DapYxyr, entonces guardaron las
palabras de DapYxyr, por eso cuando le
piden la lluvia, recuerdan las palabras de
DapYxyr y tiene que llover porque es el hijo
de la lluvia. Dicen que se fue el Yxyr en
suvivienda y cuando llegó le encontró a sus
hijos estaban todos bien encima del
sobrado, pero los otros estaban todos
muertos y los parientes lloraban, DapYxyr
ya se fue y dejó a su padre, y el nunca va a
regresar, DapYxyr tenia miedo, porque o si
no lo ybytóso le iban a matar. El padre de
DapYxyr, el Yxyr nunca se olvida las
palabras de su hijo que dijo antes de irse, si
algún día si él tiene sed puedes llamarme
en donde quieras que estés, por eso
nosotros seguimos sus pasos, nuestros
ancestros ya no están, pero nosotros
llevamos siempre las costumbres y sus
tradiciones, porque hasta hoy cuando
necesitamos de ellos, le llamamos y ellos
nos escuchan, cuando les contamos o si los
niños tienen sed, les pedimos y llueve, y nos
toca a nosotros y nuestros hijos, dicen que
es el hijo de la lluvia, este DapYxyr, y hasta
ahora estamos siguiendo sus ideas para
pedirle y nos de, de tomar.
Traducción al Español
Contamos, lo que ocurrió a nuestros
ancestros cuando estaban en el Tobwich, el
lugar sagrado. De ahí que aparece la
historia sobre los jóvenes iniciados wuetëre.
Dicen que nuestros ancestros siempre
realizaban la ceremonia ritual Debylybyta.
Donde fuera. Cuentan que losweteräk
siempre duermen en la escena harrä y en el
Tobwich, y cuando duermen siempre hablan
en sus camas y siempre son así, hablan
ojynymyhytobwichyke
ich
ojiita
oriök
ahwoso, oriök ekuerta kuche, uhe tienyh
osatyr oriök hn oriök ekuerta uu oriök iiso hn
ytsorz, otsyy ör yre omuhu hora xix otata
dahwoso ör ekuerta deiktío ör ekuerta
depich sol kymyhy hna sat nehe yz iena
chypo, otsyy xix ör ytsorz, otsyy deech iet
ich Debylybyta dalepo tyskër daabo nehe
ich chyhne, uhe chyhne, ich otynehe ebich,
ich iuwyr ohnoko ich oxuuweteräk omo soly
abei nohoweteräk kal omo ich otata
dahwoso, xy omuhu hnymich hará hn uu iet
soly ioklyxyr oduhu otära tymychära par
omuhu hn uu iet soly man iok soly oduhu
otära wate Iohdle par omuhu pahyr ie
odyraha otÿrak waa he Iohdle, per yre
chYxyr waa he poraap, otsyy xix ör ytsorz
kal uhe Debylybyta dalyke tyskër daaboko
nehe ich chyhne wyr daboko, ich otynehe
ebich, ohnok ich oxuuweteräk omo, par
otybeei wyrweteräk ahalo, otsyy omoko ich
otata dahwoso ich uu iet soly sehe tuu
tymychära omuhu pahyr ich uu iet man iok
sehe tuu wate Iohdle umuhu pahyr, otsyy xix
ysorz hn iapa wate doope Iohdle os ich
chuntyke wychy ahwoso uu wueted hn xy
ycha, otsyy xix ör ytsorz kal uu Debylybyta
dalyke, tyskër daboko toko ohnoko ich
oxuuweteräk omo, ich otsapurpo uu iet,
sapur tymychära ich uu iet soly sehe tuu
wate Iohdle, Iohdle tyrët omuhu pahyr ich ie
dykeipe waa Iohdle, otsyy nehe ich deech
ietni ich wate ii Iohdle ipa wueted uhe de
darpich, otsyy dechy darpich ich masahaka,
Iohdle masaha umuhu pyt hn chyx dabe uu
wueted soly datyk teu ioklyxyr, soly ie atyla
iok waa Iohdle soly iomo, hn soly ich owa
jëekpo ich aat kyys, hn soly iok waa Iohdle
waa he xix apur iok etyr owa iok, hn soly xix
halyx kyys nam, soly ie iok pwelpe, hn soly
no etyr owa iok, soly pork kal amoko uhe
otsapur uu tymcher kyneheke ich owa
ekuerta iok, on xy sehe tuu Iohdle umuhu
pahyr, heke ich ahora ich tytÿr owa, ie atyla
iok, hn soly xix aatyx kyyspa nam, hn tola uu
wueted, otsyy xix ie wate noimpe xix ii, hn
tola uu wueted, otsyy nehe ich ata wychy
chyxeu, otsyy eseep kal uhe ör ekuerta, waa
Debylybyta
dale
tyskër
daaboko,
oxuuweteräk omo, ich yre chynok darpich
chybyte wahacha dexybo soly erët
ñumunyke, soly hno xy tukumuhu dyke pork
entre sí, cada vez que duermen
estosweteräks y es cierto porque también
nos
tocó
a
nosotros
cuando
éramosweteräk, cada vez al acostarnos
siempre comentábamos antes de dormir,
sobre el Tobwich. Hablamos sobre nosotros
quÉ pasará si salimos del Tobwich... Y
losweteräk siempre son así. Losweteräk que
están en el Tobwich ellos recuerdan que
pasará si ellos salen de allí, habrá otra
ceremonia después y siempre son así. Un
día cuando salió la Debylybyta, cuando se
culmina y los que culminan cantan para
cerrar, se termina y se van todos, hacen
dormir a losweteräk por la escena harrä
para cuidar a los nuevosweteräk y estos
cuando duermen hablan con los otros le
recuerdan estas cosas, el otro joven dice
como quiero que venga una mujer aquí para
dormir conmigo y el otro joven le dice, pero
yo quiero que sea mi esposa, el lucero
Iohdle para que duerma conmigo, ellos no
saben quien es Iohdle, pero ellos lo señalan
como una estrella, y siempre son así , estos
jóvenesweteräk cada vez que culmina la
ceremonia y cuando cantan todo, cierran
todo, y se van todos losweteräk, se quedan
en la arra para cuidar a los otrosweteräk
nuevo cuando duermen se hablan entre si,
hablan de sus cosas y el otro joven le pide
a Iohdle que para que duerma con él , y él
siempre le pide a Iohlde para que duerma
con él, cuando duele en el Tobwich, pero
todavía no le busca a Ihdle, después un día,
Iohdle ya le escuchó lo que él siempre esta
deseando a ella, elweteräk, y siempre son
así , cada vez cuando culmina la ceremonia
y duermen piden mujeres y un joven le pide
a Iohdle. Después de un tiempo Iohdle fue
se fue junto a él en su cama, el wueted
estaba en su cama, Iohdle se fue junto a él
y durmió en a su lado, y el joven se asustó
cuando ella durmió a su lado, y le dijo que te
pasa acaso me tienes miedo, y ella le dijo
no me tengas miedo yo soy Ihodle la que
siempre tu quieres que duerma contigo, y el
joven le respondió quien es usted, tu cuerpo
está tan frió, el joven le dijo que no puede
dormir con ella, pero Iohdle le insistía, solo
tienes que acercarme, porque tu cada vez
que dormías siempre decías que quieres
estar conmigo, siempre cuando duermen los
ich chÿra uhe tienyh kuchyt ii dexybo sol kex
hnäapo eixta ielyh ylorz kal uhe jiita eiok
yrehte ich eix tata toi hn ahora ich umuhu
dukuhla, esee xy dexybo otybii sol hno
oduhu wate umuhu dyke pahyr, ich uu
wueted ich ie dilehetpe per yre ich chyraha
uhe wate iike Ihole, otsyy soly kex hnäapo
ich ie eixta ahwotyx, otsyy xy techym ör, ata
nehe ich omoko ich yre xy iëm techym
wahacha, ich tyrët waa tymychära Iohdle, uu
hnakyrbityk uhe techym wate tymychära
soly os ich yhÿrpa, os poraap, otsyy iehe
eich ymehe uu hnakyrbich ich chixeu, otsyy
ich sahmür wate Iohdle, hn tola, nehe ich ie
tolape, ich sahmür, otsyy xy umuhu wychy
wueted ahyr, kal dyhlak xix ytsorz ich dytëhr
wyr dexybope, otsyy hn umuhu ör serka hn
umuhu maa dukuhla pork ich chÿra uhe
hnaryta xix täacha, otsyy ich iuwe, waa
kychaata ich xix sahmür wychy eihnap
ybytós iet, ich ïa ahyr soly ioklate ich ie
tahmür takahape tytÿr wahacha poort, soly
sehe xix tíakaha dyke ahyr, hn uu
hnakyrbich soly iok tYxyr par akaha porr, ich
ie iok pwelpe uhe tuu oso otechym owa sol
pork ich owa kynäho hn iehy owa yhÿrpa,
hnoko os techym owa hn otola owa hn
oduhu owa, soly heke tykytila uhe akaha
pahyr, hn Iohdle soly ma titym owa waa
yluuta iam, sol asa owa peikata ehek pixt
wychy ehet, bien hn emchehe iok wychy
ehete hn ëra kutyrmich ich emchaha iok
ehet hn aryro ebich, hn xy tíahachys ich
esee ie datyk hnomo iok, ich esee dyhlak ni
tyktole tokära wate peita ehet, hn eseeke hn
yre abich xiör uhe wate Ihole xutsorz soly
nap tukumuhu o ele dyhlake hn dechole hn
tokaha nap emyt wate peikata, soly emite,
otsyy Ihole umuhu wychy naryt ahyr ich
serka dechole, hn Ihole hno sehi tÿr pöorc
sos hnoko wychy abich ie kurtykyx, chixeu
waa yr peikata hn sehek ehet bien ehet xuu
yso santii, otsyy hn ochÿra kutyrmich dych
wychy ehet ich dixto xyp pork wate
porzebicha sol par tíaha wychy ehet heke,
waa Iohdle sol xy eseep noma uhe tienyh
tíaha, otsyy eseepyke uhe ich dyxto ich iem
wate hnarata, otsyy umuhu wahacha arrä,
dyhlich tía, otsyy eseepyke uhe ich dyxto ich
iem wate hnarata, otsyy umuhu wahacha
arrä, dyhlich ietyke ich iem, kal uhe
wyrweteräk ör ekuerta wyr tymychära, yre
jóvenes le piden otra cosa y voz siempre me
pedís, es por eso que yo vine junto a voz, y
no me tengas miedo, pero elweteräk le
tenia miedo, dice que estaba muy frío su
cuerpo y el joven le tenia miedo, pero la
joven Ihole no le dejaba siempre le buscaba,
pero después de un tiempo ya no le tenia
miedo, ya se acostumbraba de ella, dicen
que ya estaba en la ceremonia en el
Tobwich, cuando culminó el Nine Ebich y
se retiraron todos los hombres y le hacían
dormir a losweteräk y el joven ya se llevó su
cama muy lejos ya no se juntaba más con
los otros, porque él sabia que alguien tenia
que buscarle a él, los compañeros querían
saber porque él esta así, él nunca fue así,
siempre cuando hablamos el nos hable
también, pero hoy esta muy raro y está lejos
y no durmió con nosotros, y los otros decían
quiero que aparezca una mujer, que duerma
a mi lado, y el otro joven no habla porque
ya encontró a su Iohdle, los otros no sabían
porque esta así, hasta que se durmieron
todos y el joven estaba esperando a Ihole,
mirando el camino por donde va a salir, este
joven cuando miró a la mujer que llegaba
junto a él, y era muy hermosa como una
estrella se acercó al joven y él abraso, se
estaba enamorando de Iohdle, ya no le
tenia miedo, siempre dormía con el joven
weteräk cada noche siempre es así, el ya no
se le acerca a sus compañeros, duerme
lejos porque sabe que ella le va a buscar a
él siempre. Después de mucho tiempo el
lucero le amó al Yxyr ybytós, y ella ya no
quería regresar al cielo porque quiere
quedarse con el Yxyr en la tierra, el joven le
dijo a ella si tu te quedas conmigo puede
que los paisanos te miren, porque sos muy
extraña, y muy hermosa, si mis paisanos te
ven, te van a tener miedo y te van a matar
si es posible, por eso tengo miedo, no
quiero que te pase nada malo, después
Iohdle le contestó yo voy a encontrar la
solución, ella le dijo al joven su marido, tu
puedes cortar tu porongo, le cortas en dos
trozos y tu puedes ponerme adentro de tu
porongo, pero tienes que cortar bien y
después le pones los paneles de la miel y
yo me quedare ahí
dentro de tu sonaja, entonces nadie podrá
verme, solo cada noche podré salir dentro
ich iipo, Ihole yr yrahta uu wueted, otsyy
konsaha, otsyy ich täachapo par umuhu
wychy naryrt ahyr hn soly ich he emyt waa
peikata, ormyhy uu kutyrmych, hn soly ich
tymyt toko, hn soly hoy ich tynsehe
porzebicha uhe kohax ich aseu iok hn
ehmer iok, ich ie tytÿr wahachape poort,
otsyy eseeke ich uu abich nixy, otsyy ich
serka dechole sakaha uu dabich ahyr
sahnuwa yre chynsehe yre waa he poraap
kohat pyk ich abich chyxeu waa porzebicha
hn chymchaha peikata ehet chichuwe hn
xuu waa yr peikata tei poort, otsyy hn tatym
dech ör data soly ahna iok peikata ie uu
datyk dyxeu ykio xy noihichys, soly ie asylo
ykio ni uu konsehet iet doi par sola ich ie
asymlo ich tährak ie odosym ör petyk, otsyy
ich sahrak wate yr peikata ie duhu dotyk doi,
otsyy eiok porzio xy odechys, os kal jylkaa
ich tokolyke waa wueted yrahta sakaha data
ahyr os chykäha otechym uhe sakaha dy ie
apta ich ie odyrehepe ich ylé kynehe pYxyr
ich kex ienäapo asa delyke os chyräk uhe
ochykehechys decholyke ich nihioxyp, otsyy
xix ysort, otsyy kal uhe ich jylkaaxyp ich
tokole sakaha dota ahyr, techym huta, os ör
dabich omoko ich uhe dechole ich nihioke,
abich chyhmër, otsyy xix ytsorz, nehe ich
osdei wychy os naas hn waa data ör dech
oïa uu Ihole abich xix ihiök wate hnarata, os
naas oim wychy dyt pork esee dyyt ich ie
ospybo chyhné, nihiök ie osposo chyx petyk,
ich ochyhne, hn oim pork ich nihiök, sol iutÿr
dyt iet, jeiäha uu oposo, otsyy ohnooko xy
wychy ihïok wate hnarata de wate peikata
ehet, otsyy ich osdei wychy ich ochyx
dahuch ahyr hn poito osahna intypor hn
chixeu waa yr peikata hn Yxyrm data soly
onteu ie asym datyk, uu dyxeu xy owa aseu,
soly doko dale wyr intypor, otsyy hn hno
dale wyr intypor data, os esee uu dech
hnoopo dale wyr intypor sahna deihyt yhych,
hn waa ylara tybeei waa peikata, otsyy oter
wahacha uhe os xuu wyr intypor, uhe oihök,
os ie osazÿr ich waa nanymcha iata chyxeu
waa peikata hn doter hn chysër sol kex
hnäapo iit chÿra waa yr peikata kutyrmich
ielyh diuhu, iehy os kuturmich chykäha uu yr
erbich, uhe chÿra kuturmich wyr yle xiero to,
otsyy hnanymcha ör ochyxeu waa peikata
hn osehek hn waa porzebicha
del porongo, y su marido le dijo le que le
ordeno Iohdle, Ihole le dijo a su marido hoy
esta noche ya voy a dormir contigo y
después me voy hasta que termine el
porongo, después Iohdle durmió con él y
cerca del amanecer Iohdle se fue al cielo,
cuando se fue su marido ya no tenia mas
sueño ytomó pronto su porongo y cortó en
el medio con mucho cuidado y cortó muy
bien y puso el panel de miel para que este
cerrado, cuando ya estaba todo listo, Iohdle
se quedará dentro de este porongo, cuando
ya termino todo, durmió en la arra para
esperar a su esposa, durmió en la arra a la
noche siguiente esperaba a su
mujer
Iohdle, los otros jóvenesweteräk le
recuerdan a las mujeres, el joven que se
casó con Iohdle no puede hablar con nadie
por que sabe que Iohdle va a regresar otra
vez con su marido, Iohdle le habló si ya
temido todo el trabajo que ella le ordenó
para hacer con el porongo, el marido le
contesto si ya esta todo, y la mujer Iohdle le
dijo a su marido el Yxyr hoy me voy a
convertir en una estrella de piedra para que
puedas guardarme en el porongo, ya no voy
a regresar en el cielo, después su marido le
preparó muy bien, cuando ya estaba cerca
del amanecer que estaba con su marido y le
mostró como se convertía en una piedra, su
esposo letomó, le guardó en su porongo y le
cerró muy bien y alzo su porongo, después
le contó a su madre y a su padre, no quiere
que nadie toque su porongo, ni el chamán
no quiere le preste, no quiero que le des a
nadie, solo es mío y no quiero prestar a
nadie, este ancestro esta por ahí, y solo por
la tarde la mujer estrella sale dentro del
porondo y la esposa del joven weteräk,
cuando ella sale se junta con la mama del
joven y la gente lo miran cuando pasa por
ahí, dicen que cada tardecita sale del
porongo y se sienta con su suegro, cuando
pasan las personas le miran a ella, porque
es muy extraña todos dicen quien es ella, no
saben de donde viene y cuando amanece
ella ya no esta en lavivienda y siempre es
así, todas las tardes sale y mira el cabello
de su suegra y de día, Iohdle no está,
porque su marido siempre le guarda. Hasta
que un día se mudaron del pueblo y los
padres
del esposo de Iohdle se fueron también para
otra parte y el Yxyr joven siempre le trae a
su esposa por la espalda, se mudaron y
dejaron el lugar porque ya no había más
comida para ellos, entonces buscaron otros
lugares donde hay comida, cuando salieron
el joven le cargó a su esposa Iohdle por su
espalda, ella estaba adentro del porongo,
después de un tiempo encontraron un lugar
para vivir, cuando ya estaban cerca los
perros le siguieron a unos chancho del
monte y el joven le dio su porongo donde
Iohdle esta adentro, le dio a su madre y le
dijo no le des a nadie, quiero que cuides
bien mi porongo, porque voy a seguir a los
intypor, el le entregó a su madre y se fue
para seguir a los animales con su padre y le
mataron, y la madre se quedó sola, cuando
estaban todavía lejos, llego una mujer
ytomó el porongo y jugó con ella quería ver
que es lo esta ahí dentro, quería saber
porque el joven tiene en sus manos y no
quiere que nadie lo toque, pero estas
mujeres las hermanas del joven le abrieron
el peikata y la mujer Iohdle, la estrella
explotó cuando salió y le mató a todos los
que están en su alrededor, todos los
parientes y esposas la mitad de la aldea y
solo sobrevivieron los que están por el otro
lado. Dicen que le mató a las hermanas de
su esposo por ella le jugaron a Iohdle
entonces la mujer del joven Yxyr se fue otra
vez al cielo pero antes de irse, Iohdle buscó
a su esposo por el monte, hasta que le
encontró y le escupió desde arriba, y el
joven miro arriba y le vio a Iohdle y le llamó
ven aquí vamos avivienda otra vez, porque
quieres irte, después Iohdle le contestó
tengo dejarte no hay otra forma aunque te
quiero mucho y tu también, pero tengo que
irme, porque le mate a tu hermano y otras
personas más, por eso no quiero regresar
porque si regreso me mataran por recordar
a sus parientes, por eso no voy a regresar
más contigo, y el marido lloraba le suplicaba
para que se quede, pero ya no había más
caso Iohdle le dijo me voy de tu comunidad
y tu padre vive todavía pero tus hermanas
ya están muertos y los restos de la aldea,
por eso me tengo que ir, porque tengo
miedo, después cuando regresó a
suvivienda, miro y había mucho agua, le
mató a todos, era como el hijo de la lluvia,
que le mató a todos, dicen que su marido
siempre le recordaba hasta que un día se
olvidó de su amor para siempre.
Relator: Ogwa Flores Balbuena
Relato: Chihita Bahluta
Yxyr Ahwoso
Ich ojiita uu mohnynäk, ich ojiitapo eiok
poruwo, otsyy odekite xix oi hmonty, xy ytso
ele ahle eix, iuki hmonty ich ör yrmych.
Otsyy eiok porzio ode io yrmychyke xy
tymychära de oi uu puhro, ñer oi uhe os
nenur, hn ochicheu hn uu eiok poruwo xy ör
ospybo he eiok poruwo odyx ospybo hn
eitkër wahacha poot. Otsyy poot hn de
hnypyramyt os pohorra iata ukuta masaha
wychy poort ehet waa he os eebe, otsyy
eiok poruwo kal uhe ohnooko ich odor wale
pohorra ie oduhu datyk hnomyre wyr
hmonty eixyro os odorke hn ohno omasaha
poort, otsyy uu ospybo hn uu eitkër, otsyy xy
ytso uu reine uhe chixeu wyr yraho, otsyy xy
ochyx ich ochyreho ohnyreha wyr deibo ich
xy yso uu bexokoro uu eiok poruwo ie
otatape, otsyy oi hmonty wahacha poor pixt
os otära dyke hnymich hn olor ebyta ie
oduhu hnatyk hnomo yre uhe omasaha waa
poort oi hmonty, pork osahmür uhe xy ie ör
necitape uu ebybii ni uu machete, xy ör
mahta uhe ochiuhu ich ospybo ör uu eitkër
xy uu bexokoro uhe chixeu pohorra pyt, uhe
ante kite, otsyy ie datyk dyrehe wychy ör
yhych os eiok porzio ohnoo, otsyy hn xy wyr
tymychära ohno oi wychy nenur wychy eiok
poroto, Yxyr poruwo ör poos, hn jëer ör yrr
hn uu oseruhwo ich pur tymychära Yxyr
poruu ich ochÿra uhe oteiäha, otsyy eiok
poruwo ohnoko ode wahacha poort he ich
oduhu yrle ich ör iibo ieno ichy oimych
otäachaka hn dyrbaha, eseep, eiok porz
otyräk dechy ör ahyr os iheebe de, ole oïa
uu hmonty exyro ör ebe, otsyy kal uu
hmonty echÿro ör ebe otäacha os wyr ör
ebe os otyräk kime, otsyy uu yr iebe odale
ör otsapur ör wyr ospybo täre os xix oxym
wyr ospybo os ielyh odosym wyr jype os kal
uhe samyta wyr pykaabo ich hnoi Yxyrm
data par teu hn waa data soly he chyx ie
jype, chyhpe uhe odoxy olak, hn soly ich
nihiok xyp datyk dosym oriök sol nehe ich xy
oñamyta, uhe otära ich ojyxeu hn iehwo
oxym oriök, hn soly kex hnäapo ich ie jypyrr
ich tare patym iok waa ör data waa he kiime,
otsyy xy techym ör uu eiok poruwo os ich
otsahmür, os hnooko kal uhe oi wychy
hmontyke ich ie oduhu datyk, hnomo yre
Traducción al Español
Les cuento otra historia que nuestros
ancestros siempre fueron al monte como,
como hasta ahora nos vamos para buscar
comida. Dicen que nuestros ancestros
fueron al monte y las mujeres también,
salen por todas partes para buscar frutas
silvestre y los hombres solo buscan miel y
yate-í por el cielo, dicen que antes el cielo
estaba muy aproximado por la tierra, dicen
que había árboles que llegaban hasta el
cielo y entraba por dentro, este árbol que
llama palo blanco, nuestro ancestros
siempre cuando fueron al monte, suben por
el árbol y entra dentro del cielo, dicen que
en el cielo hay mucha miel, y yate-í es como
la avispa que se cuelgan en los árboles,
dicen que hay muchos, en todas partes, los
Yxyro poruwo ellos cortan los paneles y
cargan sus bidones, son muchos y nuestros
ancestros no tienen miedo de entrar en el
cielo, como nadie sabia que ellos se subían
en un árbol y entraban en el cielo, porque
no nuestros ancestros no permitían que
nadie le vean cuando se iban a mariscar
dentro del cielo, y como hay abundancia
para ellos no necesitaban de hachas,
machetes, etc., solo recolectaban con su
mano, sacaban como los bechokoro, como
antes había mucho y nadie sabia de donde
sacaban la miel y a donde entraban,
losYxyro poruwo siempre se iban, y las
mujeres también, salían para buscar el
nenur, son como porotos, las mujeres
buscaban también el Yrr oSÿrewo, son
nuestras comidas, y los hombres entraban
en el cielo, cuando se van en el cielo muy
pronto llenan sus bidones y bajan en el
suelo, y llegan temprano, cuentan que había
una mujer Yxyr que tenia a sus hijas y sus
hijas entraban con los hijos de los
mariscadores, y una mujer era soltera pero
dicen que tenia una hija, y la hija de la mujer
soltera fueron para pedir a los hombres que
venían del cielo, quería pedir un poco de
miel, pero ellos no le daban a ellas, solo
juntaban los que estaban en el suelo para
darles. Esta jovencita juntaba los restos que
estaban en el suelo y llevaba para su
madre, y la madre le preguntó porque
uhe ohno ich odor waa pohorra ich
omasaha wahacha pohor pich, ich hmonty
dych ich kyhnïa uu ospybo ör wyr eikër, ich
wueita ie hnooko hn xy otubuhu, nehe ich
sol poxyk ich nii otseiho, otsyy uhe otäacha
ich wyr odale ör waa eiok porz otyräk wyr
iebe odale ör otsapur, otsyy hn xix oxym uu
tare, xix ysorz, otsyy nehe ich eiok porz
otyräk, chesdelo soly kex hnäapo onaha ich
ochytak eiok, ich ie odosym eiok jype por he
iubu, soly naap olo, hn tahna ör yhych soly
iehy uu olohor pohor hn tiis wate ör pohorra
soly iehy uu olohor pohor hn tiis wate ör
pohorra tehnymiche, otsyy eseepyke deech
ietyke ich ohno per he diis wapyke hn
imyhy, otsyy ohnooko ich omasaha uu
pohor oi hmonty, hn waa tymychära ches
waa pohorra, otsyy he diis uu dyhyrbytyle
ich deich poxyk ich puhro os sehnymich
wate pohorra ich uu hmonty exÿro ich
otsakaha wahacha pohorz ahnii otybich ich
kasyr ich kaike waa ebyta ukuta ich wate
sehnymich asa chihïta sohwa ör pork ie
odoxype, otsyy esee ich ahnii uu ör yrehte
iem uu dabio wychy ie odyrehepe ör watyk
ahnii ochukwi ör, oxuu ör dexybo otechym
deiktíoni, ör debio ie odixpe, otsyy esee ich
uu ör yrehte oierz ör ekuerta wyr dabio os ie
odyrehe ör watyk, pork ich wate
sehnymichyke waa chihïta, otsyy hn waa
chihïta he nyr wate hnymichyke iehi hno
hnoi wyr ebe he dyhlake xy hno naas, otsyy
hn ochukwi wate chihïta ich ie dyrehe watyk,
hn waa hmonty exÿr iet soly pohorra de
wahacha wate uhe odor soly iuko iechym os
ohnooko ochyx hn soly ahnai he dohor ich
oimsaha pohorz, oteiäha ospybo soly ich
kyhnïa, soly ich per mechym ich de hnymich
he chihita diisyke, soly waa he dechy eiok
ihiuch he diisyke, soly waa he dechy eiok
ihiuch he diisyke nehe ich sehnymich, uu
diikite ich otsakaha pohorz ich ie otäachpe,
otsyy eseepyke ich xy ör yrehte oierz, otsyy
eseeke ich sehe oduhu waa chihita he nunt
ör ahwoso ichy hno, os hnooko asa chihita
ör wyr debe chiuhu wyr hmonty dich ich ie
duhu datyk dix, nehe ich ata uu eiok porzio
uhe ode wahacha pohorz ich ohnooko ich ie
datyk pwele dix ör hn ie odyrehe ör ouch,
otsyy ahnii eiok poruu ör ekuerta uu daabio
wychy hn uu ör iho uhe oïa ör, ahni oierz ata
uhe ör iimo dekuxu man uu ör abio ich
trajiste poca miel, y su hija l e contestó,
porque ellos ya no quieren darnos,
solamente junte los restos que estaban en
el suelo y yo rejunte todo para traerte, y la
madre le dijo porque trajiste poca miel, yo
no comer más de estos. La madre era una
soltera y no tiene marido, por eso siempre le
mira a los hombres, como ellos siempre
salen para buscar miel, no le dejan que
nadie, le miren que ellos entran en el cielo
para buscar miel, que suben por un árbol y
entran dentro del cielo y dicen que es un
monte muy grande, donde hay mucho yateí, cuando entran, cargan todos sus bidones
y se quedan a comer bien, y después recién
regresan a susviviendas, y cuando ellos
llegan recién, sus hijas se van otra vez para
pedir un poco de miel, pero ellos los
hombres no le daban más, siempre hacían
lo mismo, hasta que un día la madre ya
estaba muy cansada de otras cosas y se
enojaba y decía porque ellos nos tratan así
que no nos quieren mas darnos la miel. Ella
dijo que cuando se vayan otra vez, yo le voy
a seguir por donde entran para traer las
mieles, después de un día se fueron y
entraron en el cielo, y la mujer mordió el
árbol con su diente, y se convirtió en Chihita
Bahluta, dicen que al medio día el árbol, ella
echó el árbol, y los mariscadores se
quedaron dentro del cielo, y ellos gritaban
pero nadie no le escuchaba, ya no había
más caso porque el árbol ya había caído. La
mujer Chihita ya había echado el árbol,
porque ella estaba muy enojada con los
hombres, y las mujeres estaban esperando
a su marido pero nadie sabia en donde se
encontraban, los buscaron por todos lados
pero no había pistas de cadáveres, después
las mujeres lloraron por sus esposos, ya no
sabían en donde se encontraban, porque la
mujer Chihita ya le hizo mal a ellos.
Dicen que cuando la mujer Chihita hecho el
árbol inmediatamente se escapó con sus
hijos por la noche, después fueron para
buscar a la mujer Chihita pero ya no estaba
en suvivienda, ya se había ido y los
hombres se quedaron en el cielo, dicen que
había un hombre que se acordó que había
un camino, que entra en el cielo, entonces
este hombre llevó a su gente para mirar el
lugar, cuando fueron encontraron el árbol
ohnookopohoich tía ör pork asa chihita
chees waa pohorra nehe ich sehnymich
pork ie odoxy wyr hebe pe uhe kal otäacha,
heke iex depo eiok uhe jyxlo kuchyt hn uhe
hnaratlo ich osahrak eiok ykio osaräk eiok,
eiok de ykio nehe ix eiok obytyk, pork eiok
ahwoso de uhe xix wosos iex sehi oso hn oi
wöho os xy permo xy os pich woso tära ör
pork ichy tära ör pork ichy tära wate chihitani
hn hno sakas yre, ich ie odix petyk ich hno
wata chihita uhe xiör uhe myhnyk yz uu iho
ör pierte ich omasaha poor, heke oriök
ekuerta uu Yxyro poruwo xix ör pierte xyp xy
otsakaha pohörz.
que estaba en el suelo y le dijo mira este es
el lugar, el árbol se cayó, alguien lo echó, y
los hombres se quedaron allá arriba del
cielo, y todas las mujeres lloraron,
recordaban a sus esposos, después querían
matar a la mujer Chihita, pero ella escuchó y
se fue con sus hijos y nadie, le podía
encontrar entró por el monte mas grande y
nadie no podía encontrarle a ella, hasta
nuestro ancestro que estaba en el cielo se
quedaron ahí para siempre, nadie no le
encontró a ellos, y las mujeres se quedaron
con sus hijos, se quedaron solas lloraban
por sus maridos, hasta que se olvidaron de
sus esposos para siempre, y los maridos se
quedaron para siempre en el cielo por causa
de la Chihita que mordió el árbol hasta que
tuvo que echar, porque estaba muy
enojada, porque no le daban miel a sus
hijas, por eso hasta hoy nuestro ancestros
que encontramos una cosa y no queremos
compartir, los otros nos maldicen hasta que
encontramos un castigo, porque nuestra
boca es muy venenosa, nos puede dejar
muy mal y nosotros decimos que estamos
enfermo pero solo nuestras bocas es
venenoso, porque viene de la Chihita que
hizo mal y no le podían encontrar porque se
escapó, y losYxyro poruwo que se perdieron
entraron en el cielo, por eso nosotros
recordamos a nuestros ancestros que se
quedaron en el cielo.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Nakyrbich uhe sahna dehio hn chukuer nahyrö – Origen de la agricultura
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Sehe tihita ele os pört uhe nomyrä hn Quiero relatar sobre la historia del
chukuër nahyrö hn ich ihorö kynia uhe hombre agricultor, dicen que tuvo
marö otsy (Chacra) yre ÿr aabo ör (7) muchas plantaciones tenía una chacra
siete nakyrbo ör (3) tres hn tymchër ör enorme, el vivía con su familia tenía
(4) waïro. Yre xu uu Edith hno tybei siete hijos, cuatro mujeres y tres
nahyrö uu ÿr ihyt we bich oxt, hn yre hombres. Este hombre amaba a su
umo wichy Edith um bö hn ie amo abei esposa y a sus hijos su hijo mayor era
wÿr pihorö. Uu ihyt he dokö hn he ihny el que cuidada su chacra una vez le
dakÿr ihny dakÿr nehehch dyhlio deio dijo a su hijo vete a cuidar mi chacra
he kukürt daleke hn nehech umo, he pero tiene que vigila y no quiero que
umoko ich woho tokole nehech umo, duermas, de ahí el se fue a la chacra
he umoko ich woho tokole niogot ut de su papá pero esa noche tenía tanto
öte he esepyke hn teu wÿr dëëch sueño hasta que se durmió y al
(padre) ihorö wixy chyna xyp. He dormirse dice que salio unas vacas del
dÿrbytyke ich hno tatum deech soly dii agua y comenzó a comer odas las
kuhurt dale iok lixyke nehech tukumo
hn he tukumoko hn woho teu uu ahyrö
wixy. He espyke ich deech chesdelo
xu wich dei hyt lixy hn xu Ho wich
dahuch. He osdeio kite ich xu wich
Edith jet höpo, soly hö abei pihorö
noko woho tepo um wich Edith soly ie
amo. Otsy he dööko u ihyt tybei, hn he
kukürt duhyke nehech umopo, jehy
otsy u woho tytyräha heke nehech oxu
umo. Otsy he umoko ichu u woho tepo
chynt xup deech ihorö wixy. Dechylyke
ich hno sehi tatum dech, sdydii woho
he teu ahyrö wixyy poko, he ku hür
duhu iok lixyke nehech tukumo. He
esepyke ich deech chesdelo Sehpiër
hn xu tokolyhychys dahuch xu hno.
Otsy he osdeio, kite ich xu uu Edith
xaka wär hno tybei wÿr nahyrö wichy u
ihyt uhe uhurt ös hn hna osahmür.
Soly dylake hn hö abei pihorö, esep
jylkake ich wa data chinemxum otsy he
dix kutür wichyke hn tormyhy arrzibio
hn törmyhy wacha nër.Soly he pihyt
kuhurrt dahle katyta ich hn turmich hn
u oguje chicheu esep ich kuita, esep
ich pihyt nyhÿ. Otsy jylkake ich ihyt
hno hnoi ÿr p¨r pyt, otsy ich dylio deio,
dech huta xy woho techum, otsy katyta
ich oguje chicheu ich nyhÿr xy woho
techum otsy nehech ie umpe ese
boxexyt. He osdeioko uhe woho
otechum uhe ie umpe nehech
otokalyhy arich; he oto walyke ich ese
boxexy chicha wa ÿr puhnuta sehek
dehür sehe derrzym wÿr woho. He
esepyke ich u woho okeitykër soly ie
errzym oriok wixy, nokko errzym oriok
ÿr ich ie bope ehi. Um wÿr woho soly
olak uhe eu wÿrlo um wÿr woho soly
olak uhe eu wÿrlo dii ihorö wixy hn
enylo bolylo ich dii sehpiër oriok wixy.
Esepyke ich u woho keitykër omo soly
esepyke ich u woho keitykër omo soly
ele ahle ich ojahu hn oñyna hn ojy
tyrähapo esep ich nde dalërpo, jehy
ich oriok iuwo sehi oriok wixy heke
esep ich u pukunint umör soly elylo
enylo hn eträhapo esep ich nde
dalërpo, jehy ich oriok iuwo sehi oriok
wixy heke esep ich u pukunint umör
soly elylo enylo hn etyräho hn ie eniër
plantaciones. Al día siguiente de
mañanita temprano se fue a contarle a
su papá que las vacas habían comido
todas sus plantaciones. Entonces su
papa se molesto muchísimo y le
empezó a garrotear y le hecho de
lavivienda y le dijo que el no servia de
nada para el. Luego de unos meses le
envió otra vez a su hijo el menor para
que vigile y cuide su chacra, le dijo que
el debía estar en alerta para cualquier
cosa y su hijo le dijo que si hará todo lo
que pueda. Pero a la medía noche
salieron otra vez las vacas salvajes,
luego observaban que el joven estaba
despierto y con sus poderes y artes
empezaban a escupir sobre el joven
diciendo; ojala que duerma, ojala que
duerma, ojala que duerma, hasta que
durmió y de ahí aprovecharon la
ocasión y se comieron otra vez todas
las plantas que había en la chacra. Al
día siguiente de mañanita temprano el
se dio cuenta que había dormido y que
las vacas habían comido todas las
plantas de su padre; entonces el se fue
a comentarle a su padre lo sucedido.
Al comentarle a su padre, su padre se
quedo muy enojado y empezó a
pegarle a su hijo menor y también le
hecho de lavivienda como su hermano
el menor. Luego al pasar los días y las
semanas este hombre le envía otra vez
y por tercera vez a su tercer hijo
menor. Le dijo hijo te mandaré en la
chacra para que cuides nuestras
plantaciones confió en ti y ojala no
duermas temprano la madre quedo
muy preocupada, entonces preparo
una cera de miel, y le puso en toda su
espalda, en sus brazos, dicen que para
los indígenasybytóso esta cera es muy
importante es lo tradicional de nuestros
antepasados. La madre empezó a
bendecir con sus oraciones, le puso la
cera a su hijo y dice que la cera
parecía que tenía unas agujas, y luego
si el joven tiene sueño las agujas le
despierta. También el llevo su guitarrita
para que pueda tocar no tenga sueño.
El joven se fue a la chacra de su padre
a la medía noche, las vacas miraban y
iok otsy ixym örke ich woho teu otsy
uhe chynaka ich tytyräha, tytyräha ich
de dalërpo. Ese boxexyt otsy ich nyne
wÿr woho ese boxexyt otsy ich nyne
wÿr woho he dÿrbytyke ich hno sehÿ
tÿr dahuch tatum dech soly dii hma
juko echum u ahyrö jexy nde delerïo
xiehe wÿr hn ese dech wichy xy
ylhabyk, soly owa xy eniër iok, otsy ich
sehpiër wich deihyt lixy. Umo soly bö
ahna wÿr exybö ör yhich. He doko ich
chix wÿr dexybö hn wÿr dexybo opotër
soly ynapo heke erët kixy ich dii kan^yr
owa xy, he esepyke ich ochix wich
dexapabyt lixy osobyrö kete jexy soly
hnoko nahna oriok yhiche. Esep ich u
detibo onoko, xy ör dexypabyt lixy
dechy nymich xy jëër, jëër, jëër ne
hech dylak. He esepyke ich woho
ochuntuhe otyk nde uhe jëër hn
okeitykër soly inapo heke eiër soly
mechym pynsyr wasaky lo soly tahna
pyxybo ör yhich hn oso bÿo pyte jexy,
omo iok lixy soly dii sahmür owa, kexy
ynapo heke erët soly ich onööko, he
esepyke ich woho tytyräha, tytyräha
ich owich omyke oxy iehet. Hn u woho
ochix wa nanërpytaka hn oxym soly
ojosum owa hna kapyta haka oriok
ukurbö dë. Soly namyhy ör ahärmich
tyk tokole ich boi wat oiok nërpyta
akaha onoota ich kabehet tokole uhe
yhÿr hn owa ich owa kynehet tokole
ich owa porö hn ele chiix hn eheta
wyhÿr. Esep hni ich woho oxum wa
dakypyta esepyke ich hno u nakyrbityt
lixy sahana wÿr ör yhich po dexybo, he
dokö nehech chix örpo he dix örke xy
ochix obio bach jet ihuch Esepyke hn
hno tÿr ör keitytkër ör. Esep ich u
dexybich bahlut soly moim est lixy xy
noia eiok mechum ich dosulap ich olo
hn xy umuhu nymo otsy u dexybo oxu
sär oposo hn ör yre xy ochix obio hn
xy wich ör dexy bich sär ör poso hn xy
sakaha dyhylt otsy nehech dech iet
kute hn ese yrhich bahlut xiör ör
ahärmich bahlut soly tykyma nakka
pihita xakarrza wa he marö otsy
(Pahawe) Soly tiör urühuta bahluta hn
uhe ñeek chihi uhe sowe ich tokosum
naka pihita. Otsy he dyhle osiër ich
le observaban que el joven no tenía
sueño cuando ya esta por dormir la
cera y las agujas le despiertan, dice
que el joven no podía dormir de la cera
y las agujas, pero las vacas seguían
observando que el muchacho no
duerma.
Entonces
las
vacas
atropellaron la chacratomó su arma y
cuando ya le iba a disparar; las vacas
le hablaron diciendo por favor no nos
dispares por que si no s disparas tu ya
no podrás regresar a tuvivienda nunca
más. El joven se sorprendió mucho
cuando las vacas le hablaron, a ahí
entonces el joven les dijo; por culpa de
ustedes mi padre le hecho de
lavivienda a mis dos hermanos
mayores. Las vacas le contestan
diciendo, nosotros tenemos hambre
por eso comemos las plantas de tu
padre. Las vacas le dieron una
propuesta al joven le dijeron; nosotros
vamos a comer todas las plantas de tu
padre y luego escupiremos por ellas y
con nuestro poder estarán otra vez
todas en sus lugares como si fuera que
no hemos comido nada. El joven le dijo
que si; pero les dijo que por favor no le
mientan. Al comer todo; las vacas
escupieron y con sus poderes las
plantas; estuvieron todas en sus
lugares. De mañanita temprano el
joven se va a suvivienda contento para
comunicarle a su padre que las plantas
siguen igual y que toda esta perfecto,
Al llegar le cuenta su padre y su padre
no le cree que sea mentira; este
hombre dice que era un hombre malo.
Al no creer y sin que se vaya a ver si
era verdad, el le vuelve a echar a su
hijo el mas menor. De ahí el joven se
fue en busca de sus otros hermanos y
entonces les encontró a sus otros
hermanos ya estaba por oscurecer. Al
llegar junto a sus otros hermanos, sus
hermanos mayores estaban molestos
con el por que ellos dicen que a el se
le mezquina mucho y que solamente a
el se le quiere en lavivienda. Luego le
dijeron a su hermanito por que viniste
si a ti te quieren mucho en lavivienda y
a ti nadie te ocupa. Luego dicen que
xiör wich ör aharmich bahlut (Fiesta)
ich tahtum ör tahtum ör soy ñëëk
chichi sowe naka urühuta ich tokosum
wate pihita. Otsy ese dech hni ich ie
datyk dix obio otutür wich bach ihuch
otarÄ dekytio ich kabiuho wixy chÿr yre
otsy he a la lo dylich ich kabiuho wixy
dahle wap ich duluwe ie sowe pe, otsy
xich urühuta datapa, otsy ich ie datyk
sowe. Uu boxexyt woho jylt he nuntyke
ich hno tÿr onoota, he dix wachaka ich
chihu wate capyta hn tarä chybyte
oröhta, otsy he tre cece ich kabehet
dich tokole ich aperö ia hn tribo. Hn
ese boxexyt ich kynehet tokole ich
ÿrhyt hn porö huta wÿrhy, hn ese ÿ
kabehet ich jarök yrhyt ich hurä, ese
boxexyt ich ie ylo wÿr dxybope, ich xy
ytso umarö uhe otsy “Extranjero”. Otsy
esepyke ich iaha wich ÿr kabehet hno
tÿr wacha ÿrhich ihuch. Tatum wich
ÿrhich soly iok elich tokohi wate eihyta
ahÿr. Otsy u dexybo soly wich ie
sowepe, soly xich jarökpa asa urühuta
ixch datapa otsy bystër iet dekite uhe
teu yhyt otsy uhe chymyt yre hn dahle
wate urühuta ich u woho ukürbo hn ÿr
dhÿr xu wat urühuta late epaak ich
iuweke, otsy he soweke ich u bÿs tër
iet iuwetoi iehe nëër. He esepyke ich
wa ör pehepyta ich e käuu… Otybich
ele boxexyt otsy xy eiuwo deio, otsy
xix eiuche u woho awoso, jehy wÿr
woho omo soy uhe namyhy otak uhe
dylak ich ääk, ääk, xy uhu pykap.
Many ese bystër ihap lixy ich tääk pa
xu chuku{er ie, hn yhy ör oholopo ich
techa yle uhe marö otsy (Ebrio). Le
dylake ich omo, hn wa apuwity ta
deech /Padre) soly pihyta amuhu chys
ör ehet hn dÿrbyte hn tyke. Chum
olake jexy ahmür nëëkpo. Otsy he
dylio deio ich ese bystërt komokap lixy
tichaha deyta. Otsy otsy sakÿrhy wich
Yxyr amach ie datyk chihi otër. Many
otsy sakyrhy wichy bystërt ama eh ich
bari xup ich amach katÿk diich ich
tabytehe xup, hn yre xy umo jykich
techa yle heke ie nukape.
He esepyke ich chyniër wich woho jylt
soly juko ñumuhu wahacha ör Ärpich
jet, soly dÿr bich hn dii ni xi wichy
odiaron a su hermano menor, ellos
decían que por culpa de el su padre le
hecho de lavivienda, dicen que luego le
atraparon
y
con
sus
malos
sentimientos hacia su hermano ellos
rompieron las rodillas de su hermano
para que no camine más y que no le
siga los pasos a ellos. Este joven dice
que lloró muchísimo. Lloraba de
mañana hasta de tarde, dice que el
estaba solo ahí en el monte sin comer
nada con las rodillas rotas, lloraba y
lloraba
desesperadamente
y
amargamente. Pero esa tarde dicen
que las vacas pasaban por ahí y
escuchaban que el joven estaba
llorando y se acercaron para ver quien
era y por que estaba llorando. Al
acercarse junto al joven le preguntaron
por que lloraba y el joven les contesto
diciendo yo les di a ustedes las plantas
de mi padre para que coman y mi
padre no me creyó que sus plantas
seguían en sus condiciones y entonces
me hecho de lavivienda, le encontré a
mis hermanos mayores y me
rompieron las rodillas, por que ellos me
dijeron que solamente a mi familia me
quiere pero no es cierto, mi padre a
todos nos quiere por igual. Ahora yo ya
no puedo caminar y mis hermanos ya
se fueron, ellos no querían que yo le
siguiera. Las vacas le hablaron le
escupieron con su arte le pusieron
plantas sobre sus rodillas luego de una
hora el joven se recupero y puedo
caminar otra vez con la ayuda de las
vacas. Las vacas le dieron una capa
con mucho poder, pero le advirtieron
que la capa tenía mucho y que debía
cuidar muchísimo. Y si en caso hay un
festival o festejo nunca olvides de
llevar la capa que te hemos dado. Si
quieres usar la capa deberás
sumergirla en el agua para después
sacarlo afuera y con un soplo la capa
se convierte en un hermoso caballo,
ero tu ya no serás el mismo en el
rostro y en el cuerpo, seas hecho un
hombre de buen aspecto, serás
blanco, ojos verdes. Entonces después
el se despidió de las vacas
bystert jete. Otsy ich onooko omuhuör
ärpich jet, dÿrbytyke ich otechym
anach ich yterpyta mahÿr xup ich
pahnta. He esepyke ich ese yrhich
bahlut chypa wÿr jyle soly bolylo eiaha
börke ohwalo uhu otiër ensaha lazo
otsy otohwa ich oxier wich bysdërt
jelyxy diör oxu börke dali. Otsy
esepyke ich börke dali uhür jexy
osehekehet lixy, he esep kite ich toi,
hn ohnoi otarehe onoota. Many ese
boxexyt wohyt jylt wich ich wich ÿrhich
ixum wate deihyta late, nehech esep
kite hni ich yrhych dich. Otsy nehech
wich isum wat deihya hn xiör ör
aharmich dich xu oso wixy odota. Esep
hni ich u dexybo wixy ör owich omo ich
ie odix obiope ich ör yrhe deio. Ele
boxexyt otsy xich yle yrhich wytok hn
om, otsy nehech esep hni nehech
owich om.
agradeciéndoles profundamente por
haber caminado nuevamente. El joven
siguió su rumbo caminando siguiendo
a sus hermanos mayores, este joven
era muy bueno, inteligente y muy
trabajador. En la caminata que hizo,
luego de un buen tiempo les encontró
otra vez a sus hermanos, dicen que
estaban envivienda de un hombre
blanco trabajando, se acerco y les
hablo a ellos diciéndoles que no les
guardaba ningún rencor sobre los y
quería quedarse un tiempo con ellos.
Entonces sus hermanos se disculparon
y dejaron que se quedara con ellos sus
hermanos trabajaban y el cuidaba
lavivienda y cocinaba para ellos por
que el era el menor que ellos, este
joven dormía en el suelo y sufrió
mucho. Al pasar los días y los meses,
un hombre rico y millonario dice que
tenía tres hijas hermosas, preciosas.
Este señor dicen que hizo una gran
fiesta llamo e invito a todos los jinetes,
el dijo que era un gran fuego y si
alguien
sobre
pasa
el
fuego
seviviendara con mi hija menor, el
hombre le invito a muchos jóvenes
adultos, grandes jinetes. Este hombre
era un multimillonario y cada vez en su
aniversario hacia una gran fiesta, les
aviso a todos los del pueblo. Al llegar
la tarde empezó a hacer la gran fiesta,
había una gran multitud de gente,
había caballos de distintas clases
luego este joven pensó bien y fue a
participar también de la gran fiesta. El
joven se acordó de la capa de las
vacas que le habían regalado,
entonces se fue en el río sumergió la
capa y al sacar afuera se convirtió en
un hermoso caballo con aperos
espectaculares y también el s cambio
bastante tenía el pelo rojizo, blanco,
alto de buen aspecto elegante; su
caballo era hermoso junto a el. Este
joven dice que era como un extranjero
para ellos era como un norte
americano. Luego el se fue a participar
de la gran fiesta al verle la gente
dijeron, miren ahí viene un hombre con
un caballo precioso es parecido a un
norte americano. La gente le miraban
mucho mientras el se acercaba. Sus
hermanos no creían en el que iba
sobre pasar el gran fuego, el fuego era
enorme media como doce metros de
altura ardiente. El joven le dijo al señor
hoy meviviendaré, yo pasaré ese
fuego, el se tenía confianza en si
mismo, estaba seguro que con el
poder y la ayuda de la capa de las
vacas el podrá sobrepasar también
había un brasileño que participo de la
gran fiesta. Al prepararse el joven se
puso en una distancia de cinco metros
y también el brasileño pero este
brasileño se aprovecho del joven.
Luego el joven salto con su caballo y
logró sobre pasar, pero el joven
brasileño dice que también corrió
detrás de él y logro sobrepasar el
fuego. El joven sabio, prudente
guardaba los consejos de las vacas del
agua; las vacas le dijeron si ganas el
premio deviviendarte con la hija del
millonario; en la noche en que cenen
no debes cenar mucho. Sin embargo
esa
noche
el
brasileño
ceno
muchísimo,
tomo
las
bebidas
alcohólicas pero el joven amigo de las
vacas del agua seno poco, el escuchó
los consejos de sus amigos luego de la
cena durmieron, la joven princesa tuvo
dos pretendientes y sin embargo ella
durmió con los dos, uno en la izquierda
y otro en la derecha. Su padre les dijo;
Mañana decidiré con quien se queda
mi hija y a quien ella va amar. Esa
noche en la madrugada, el brasileño
tuvo problemas estomacales, empezó
a tener dolores, y luego díarrea y se
hizo en el pantalón. La princesa joven
en la madrugada empezó a oler
cagada muy fuete y se despertó,
empezó a tocar el pantalón del joven
amigo de las vacas y no tuvo, y no
encontró nada. Luego toco la cola del
brasileño y este estaba empapado de
cagada este estuvo borracho y también
ceno excesivamente, la joven princesa
despertó y le despertó al otro joven y le
dijo despiertote y vamos a dormir en la
otra cama. Y su padre le dijo duerman
en la otra cama y mañana veremos
que hacemos por que este brasileño
me había mentido. Al día siguiente
tempranito, el suegro del joven llamo a
dos hombres les pidió que preparen
dos caballos y dos lazos, para atar en
los dos tobillos, del joven brasileño.
Entonces de ahí los hombres
prepararon los caballos y ataron los
dos tobillos del joven y los caballos
estiraban con fuerza hasta romperle
las piernas en dos pedazos. Luego de
ahí recogieron sus dos pedazos ya
muerto, llevaron en el río y le tiraron
como un animal. El joven amigo de las
vacas se caso con la hija del
millonario, por que el cumplió lo pedido
por sus suegros. Y entonces con la
ayuda de sus amigos las vacas del
agua, el pudo sobre pasar el fuego y
se caso con la hija del Rey Millonario.
Y desde esa vez fueron muy felices.
Esta fue la historia de un joven odiado
por sus hermanos.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Nakyrbich uhe tyytla yxukylt
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Sehe tiita elel nakyrbich, Otsy ymatäk Quiero relatar sobre la historia de un
hn duku dabÿs wytök. Otsy ich ynapso hombre mayor de edad casi anciano,
odotër xup, otsy uhe hno teiaha este hombre era trabajador, cazador
dabyso hn taachaka ich ochenxehe u del monte de animales silvestres y todo
posabö wixy arhy onoi, otsy ich odotër lo que sea y sirva de alimento.
deech iet ich nopo ihok doxypo La gente se burlaba de el, y cada vez
taachaka ich ochenxehe arhÿr, ota syä que el se iba de caza y al llegar unos
ochenxehe arhÿr, otsy onoike xy iuwo hombres le sacan todo lo que el trae,
sehi yrähta late hn u abo wixy. Otsy en esos tiempos había y existíanYxyro
nehech dech iet kite hno teiaha aach malvados y entonces le sacaban y
hn teiaha piö uhe oserü, otsy he dix llevaban lo que traia. También fue de
yxukultyke hn iho pehet hn tytyla, he pesca al río al regresar cuando el
nymsÿrke hn soly hata tokolo lyke estaba cortando los peces vinieron otra
yxukult tykytyla hn takhapo soly ich vez estos hombres y le sacaron todo y
aldoce he esepyke ich yxukult keitykër llevaron a susvivienda, dice que el era
soly ynapo heke etyla iok ich uhu pihër anciano y no podía hacer nada contra
sehi iok, esepyke hn umo wich yxykult ellos. Un día fue al monte en busca de
soly iok xy sehe tuu pohnie takaxum leña y como el estaba cansado corto
iok lixy, deke heke tykytyla ele owa un trozo de palo santo y puso como su
pehet ör yxukult okeitykër ie ese ös almohada y empezó a descansar un
pört otyk eepyke ich keity kër wichy poco. Luego dice que el palo santo le
yxykult tahtum soly deke iok lixy soly hablo diciendo por que me tratas como
uhe tokaha takiaha po byso ich u almohada y me dejas sin respiración; y
pynabso ochenxehe pahÿr soly ich
odotër xup iok lixy, hn ohnoike xy
pihabo wixy ör iuwo sehi. Tahtum
yxykult dawosoko ich umo soly ehe ele
ahle ich tokosum owa pukür bo ich
owa ytso iok. Esep hni he dhylt jet kite
ich ese yma tyt hno teiaha aach otsy
he duhu intypör jexy ich kynia, otsy
taachaka ich umör soly ohwalo
tymchaha naka souta tymytÿr hn
toksum olake, otsy ich chymchaha
sowta data, soly hn tyr tyterä olake.
Otsy chichue ebich ich odalyke u
nakyrbo ör wÿr nerëte jexy sehe
onenxehe ahÿr. Ör kai ie datyk awnta,
ie duhu otope xy dotër ör. Hn yxykult
jylt u poito otsy ich oches dexybo wixy
ich sehi örpo nuwÿr ÿr kuche ich
ukurbo oleio otsy esep kite ich ie
oduhu lörpe.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Nëëtepei konsaha
Yxyr Ahwoso
Sehe tiita ele kosnehet uhe ihny dehna
ich tääta delü ich xy wat yrahta tër um
wat nerähta um ie iok konsaha
eripapae hn ie iok poräpe, iok
konsahapa iok u oso torit de iok hn
ese oso tarit wich tokolyhy u wohyt ich
hno tÿr wacha osypyta, ese konsehet
lixy xu sörz jehy yrë konsahapa. Kata
ele ahle ich xy torit xu ör, hn Yxyrö
al escuchar esto el anciano se asusto
mucho y le hablo también diciendo; yo
estoy buscando a alguien que me
ayude y por esa razón corte un trozo
de palo y puse como mi almohada. De
ahí hablaron entre si, y le contó que
cada vez que el traía algo del monte
para su familia, la otra gente le quitaba
lo que recolectaba. Y yo como soy
anciano no puedo hacer nada, ya no
tengo fuerza, de ahí el palo santo le
dijo; yo te daré mi fuerza y mi poder y
te ayudare luego un día el anciano se
fue otra vez en busca de animales
silvestres. Dicen que mato a chancho
del monte del monte; al llegar a
lavivienda los hombres al verle le
habían atropellado para sacarle la
carne. Sin embargo ya no era el mismo
dicen
que
tenía
una
fuerza
extraordinaria por le ayudo el palo
santo. De ahí los hombres no pudieron
hacer nada contra el por que el tenía
demasiada fuerza, también sus perros
eran como el y mordían a los demás
perros. Todas sus cosas tenía una
fuerza Extraordinaria, luego de ahí
ellos ya no podían sacarles las cosas
que el tenía. Este hombre dice que
tuvo una fuerza como la historia de
Sanson. Se convirtió en un hombre
muy fuerte el anciano. Pero desde esa
vez ya no le quitaron los alimentos, por
que el tenía una fuerza extraña para
ellos y entonces de ahí fueron felices
con sus familias y su esposa. Esta es
la historia del hombre amigo del palo
santo. Y no se olviden que el palo
santo es un palo con poder y fuerza.
Traducción al Español
Esta s la historia del gran chamán
Nëëtepei, este cuando estuvo en vida
fue muy respetado por su gente.
Cuando cantaba le decía a su esposa
que el era un granchamán y el era el
otro de la resurrección y de la muerte.
Los espíritus cuando salen de una
persona se van directamente al
cementerio sin que la persona no este
wichy uhe otsy ie teu datyk, wichy
marö uhe otsy, amny wich konsehet
um iok tokoia u oso abylo uhe sehi ör.
Ele konsehet um u oso torit um wata
dylelta wahe xierü oso ohwo, wata
xierü eiok ahwo sehe eiehet ie owa
puelepe. Nyky konsehet ich jarök, xich
ukurbodeio yre um u topyt uhe chyne
dehiër ich xy wohyt iehe ahÿr iem uhe
hoy seia wacha osypyta hn asa
osypyta otsy jexy ysaha echym ich
urühuta data tarä ehet iem u topo. Hn
ese konsehet um iok uhe tyky bei u
pynapso hn tenti, jehy pürt uhu topynt
nyhÿr uhe marö otsy yre sobyta ör
nehech u topyt nyhÿr po ich hno dÿrk.
Yre um iok tykybipo u osypierë tüü ia u
niogot diich, esep ich osyptierë
inymich jehy wich konsehet tybi esep
ich ynapso wixy oteu. Yre um tykybipo
u noatixe tuu to kolyhy dekytio ich
pynapso oteu hn pyrahta hn u pabö
oteu ör yhebe ieno. Yre um tykybipo u
kapaterö, ich Yxyrö porüo wixy oi
ochyrä opyhe ich sobyräto wixy ieno,
ñeer osanys ñëër osär, jehy ele
konsehet xich sahmür dexybo, sahmür
nanyme heke uhe toi kite ich oso
ehepytax yre nosy tybi u kuche, yre
tybi wo palo tybi porusuo. Jehy ele
konsehe sohwa ör udexe hn tybi ich ie
dii dahlape ich uüpa ich xich dytyk.
Heke uhe ihny dekyte xich u oso yle
yrhich jelyhy nurü kuche xich sahmür
dexybo sahmür nanapso. Ere chi
derakyhy u owakyt, yre nosy chix
kuche. Yre chunt u osyptiere uhe gëër
yre chunt ich tahtum nerahta xu tatum
wÿr nanapso, soly decho.Le ich emyt
dake. Soly he dechole ich intypör
taacha hn otsy uhe soly wich xy chii
dahla hn uhe ie odotispe ich ochymyt
yre. Hn uhe wÿr intypör taacha ich oxu
oxu kynia, nëër osär ñëër ochynys
esep ich oteu ich ör yhe ieno, hn ese
jewo uhe ochotis ich ie oduhu datyk xy
otechum wÿr dexybo. Heke uhe osos
osahmür, many uhe yle käär ich
dexybo ochytak jehy chytak dexybo hn
kynionak. Yre otsy dech iet kite hn
chisehe yre osyptiërt hno jasa wÿrhich
osdeioko ich chexypo ich otsy soly
muerta todavía. El cuenta también que
cuando una persona se desmaya no es
por no comer ni tampoco por que esta
embarazada, el cuenta que es seña de
alguna enfermedad. Y de la muerte
con el tiempo. Este chamán cuenta
que la muerte esta en el sueño cuando
dormimos. Por que algunas veces
tenemos el sueño de la famosa
“dylelta” en Yxyr la muerte cuando
soñamos a dylelta ella nos atrapa por
la noche nos cierra la boca se sienta
encima de nuestro pecho y nos aprieta
con fuerza y si no logramos
despertarnos a tiempo podríamos
llegar hasta la muerte repentina. Varias
veces escuchamos que una persona
amaneció muerta es por que muchos
no saben la verdad y por que
amanecía muerta. El cuenta también
que en el cementerio existe un gran
fuego esperando a la gente y yo
comochamán siempre estoy ahí en el
cementerio y yo soy el que resucita a
mucha gente a mi me dieron el poder
de resucitar a la gente y sacarle de
encima a la famosa “Dylelta” y
entonces de ahí que la persona se
recupera
facilmente
y
resucita
nuevamente. Este fue y era un gran
chamán Yxyr el también poseía el
poder de lososyptïerë el llamaba a los
osybtiere cuando había escasez de
peces para que su gente pueda comer
y darle a sus familias. Llama también
naatixe (Papas silvestres) para que la
gente se alimente de estos alimentos.
También llama a los peces, para que
su gente coma, algunas mujeres
cocinan hacen caldo, Asado, frito.
Estechamán alimentaba a su gente.
Por esa razón cuando ya falleció su
gente lamentaron mucho de su
perdida, el era un hombre bueno
trabajador amable. El llamaba toda
clase de alimentos silvestres. Este
chamán amaba a su familia amaba a
su esposa y amaba a su gente y a su
pueblo. El escucha el hablar de los
osybtiere los osybtiere le comunican el
si algún animal esta por llegar en el
pueblo si se acercan chancho del
konsehet lixy jehe tyrët. Jehy yre
chukuta uhe ich otoi, hn chihu wa
dylelta, jehy wat dylelta wa xu awa
ärmykpo. Hn yre techy ich xy wa
yrahta late xy techum. Yre ie neniër
örpe, xich urü pa, jehy yre shamür
dexype, heke ixum ör wÿr kuche deio.
Yre tehcy ich xu pürho taacha, ich
ixyrö wixy oi ochymchaha osweite ich
onaha ich kynia ich oteu. Püro nau ie
mynepe, heke osaso ich ochymër. Ele
konsehet otsy ie sehi datyk heke uhe
tybi kuchyt xix taacha yre um puulü xix
puluu. Yre um puulü ich puhlu um iok
um soly ie atyla datyk, heke tiör uhe
purühwo tatum iok. Yre uhe techy ich
tatum ör wauluta unet nomet ich uluta
dë, yre heke um uhe tykybi kuchyt xix
taacha yre ese konsehet otsy jelyhy
oso osowe, ie dexybo osowepe. Ich
jakokpa ich oso otola. Hn u dexybo
uhe ör ybio iuwe ör, ich otybi soly
konsehete akaxym oriok wixy ich soly
ehe, esep decholyke ich dylak data xy
xu kasa tabyta. He otechun wachaka
ich otür yrheu ich dolice wixy kynia xy
kasa ihok. Hn anahu Yxyrö otsy
ochiuhu noote ich oxym wa yrahta,
oxym u kabö ich ör abichuo, xy ör
ysypo ich onyne wich konsehet. Otsy
oxum tÿÿr oxy yhy, xich o ahmürpa.
Jehy Yxyrö porüo wixy ich xix ör eiuwo
deio kite.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Dohorä
Yxyr Ahwoso
Tiihta wa Dohorä.
Dohorä ör deech otsy ich otsahmür
pixie wichy uhe marò otsy ör yre otsy
xix, oteiaha aach. Ese deech otsy
montees los osybtieres le comunican a
el y entonces el le comunica a su gente
y su gente se prepara. Entonces al día
siguiente llega estos animales, y la
gente matan para su consumo.
Algunos hacen asado algunas frutas,
etc. Este fue un gran chamán; y todo lo
que le decía a su gente era la pura
verdad el cuando canta; canta en
ayunas y tampoco toma agua hasta la
tarde. Estechamán también llamaba a
las mieles silvestres, su gente iba al
monte y traían en cantidad nunca se
gente pasaba hambre. Y querían a su
chamán y lo respetaban mucho. El
cuando estuvo en vida contaba sus
canciones; y no explicaba que
significaba cada canción tenía su
significado. Este fue un granchamán y
no mentía a la gente. Algunas veces
cuando su gente hacia trabajos
pesados de los blancos ellos le pedían
o el para que les ayuden estechamán
poseía el poder de las hormigas. Si su
gente no pidan terminar rápido ellos le
pedían a el y el les ayudaba con las
hormigas. Dice que la gente trabajaba
en trozos y ellos deben llevar también
sus trozos cerca del río. Pero ellos sin
trabajar mucho al día siguiente sus
trozos aparecen cerca del río con la
ayuda de las hormigas luego al termino
de este trabajo ellos le dan a la esposa
algún dinerito para sus hijos por que
elchamán no cobraba nada. Los
patrones de losYxyro le querían mucho
a el le daban ropa, víveres etc. Le
trataban como una persona de alto
cargo la gente lo respetaba mucho,
algunos le cebaban tereré, algunos
conversaban con él. Hasta que un día
de la ansiedad el puedo descansar en
paz. Esta es la historia del gran
chamán Nëëtepei.
Traducción al Español
Esta es la historia de Dohorä. Dohorä
su mejor amigo era el sol, ellos se
querían mucho, pero luego con el
tiempo Dohorä se enojo y ya no le trato
dech iet hni ich Dohorä im ich ie
noiape. Esep hni ich ör ylypiot oia ie,
ohno oteiaha aach oxu doxypo, hn
ylypiot uhe ie duhu datyk ich dohorä
ixypo, ixumpo, jehy dohorä oso yle
ÿrhyt. Otsy deech iet ich ohno oteiaha
aachpo ohnoko ich ochix nahnür otsy
otechum wa cha aach ehet ich otak.
Ylypiot ör Dohorä okeitykër ie, Ylypiot
soly terrzym wich ytetyt, hn owa
errzym wat tymychära. Esep yke ich
oserrzym nosy ohia, esep ich ooxy
odale, hn japa kuchekix ich ylypiot
chiuhu wat, ÿr opyta chicheu wat
tymychärarza hn chix wat Dohorä ÿr
opynta chiuwa wich ytetyt. Otsy esep
ich Dohorä soly ynapo heke uhuchuta
munu, kixy wat tymychära wat ich
iokyke hn alva wat opynta. Dohorä ör
wich ylypiot otsy ich oxio sie. Hn dech
iet ich Dohorä ör ylypiot ohno oteiaha
aach, otsy ich Dohorä ör ylypiot ohno
oteiaha aach, otsy ich Dohrä xu
Intypör jexy hn ylypiot ie dix datyk. He
dix Dohoräka ich tatum soly pym
babyta ie thuu datykyke. Esep ich
dohorä yxy pykabo, otsy ich dohorä
ihok Intypört jexy. Otsy he dix wachaka
ich
chexypo
ese
ylypiot,
ixi
dohorätsánys wÿr Intypör erö, esep ich
ylypiot sahpürpo um soly hapy exio
pykabytyk. Dohorä techum ich chyräha
um ele ylypiot ich uluta munupa ich
amach dich, ie dyrehe uhe oso ia ie.
Esepyke ich dohorä sanÿs wÿr intypör
erö chymytyke ich chymchaha sowta
ehet chymer. Chymytyke ich hno asa
Dohorä hno sakas yre hnoi wÿr ÿr
dabyso dohÿr hÿr eech sakas yre. Otsy
deech iet ich ylypiot hno sahna yhich
he dixyke ich soly dohorä exio lixy wÿr
Ansuo piuwo sehi iok lixy ich ese ich
Dohorä techum um soly etie tokkoxy
owa. Otsy dohorä teu wÿr ero ich
chypyte he debio pykabo, chybyte ich
teu ese ylypiot chybyte ich teu ese
ylypiot otsy esepyke ich Dohorä chix
debich bahlut tarä chybytehe huta late
ich ylypiot teu chynsaha närmysta ich
Dohorä soly eu, eu wich närt ese, otsy
ich tubuhu närmysta kelhe wich närt
jehy ich amach dich Esep ich dohorä
como amigo. Luego de un tiempo,
Dohorä se amigo con el yaguareté,
eran tal para cual. Ellos se iban de
caza los dos juntos en el monte y si el
yaguareté no lograba cazar nada
Dohorä le convidaba algunas carnes
para su consumo. Dohorä es un animal
guapo y buen. Un día luego se fueron
otra vez de caza en el monte con el
yaguareté y encontraron a dos
animales denominados en Yxyr
(Nahnür) dicen que se estaban
alimentando del pasto, ellos se
pusieron un acuerdo hablaron y
quedaron un acuerdo el yaguareté le
dijo a Dohorä que dispare al macho y
tu a la hembrea y Dohorä le dijo que si.
Luego dispararon los dos y acertaron
pero el yaguareté se apresuro y le
clavo a la hembra en el hombro con su
noxykyt y sin embargo ellos quedaron
en acuerdo que la hembra era para
Dohorä. Entonces dohorä le dijo por
que hizo eso si hicieron un trato que la
hembra era para Dohorä. De ahí se
discutieron un poco y ay no se llevaron
muy bien. Un día fueron otra vez de
caza en el monte, y Dohorä logro cazar
muchos chancho del montees, y el
yaguareté no logro cazar nada. Luego
Dohorä le convido un poco de carne. Y
el yaguareté no se contento con esos
trocitos de carne, al comer todo lo que
le dio Dohorä el se fue otra vez junto a
Dohorä. Al llegar junto a Dohorä vio
que Dohorä estaba haciendo unos
Asados y al regresar el yaguareté,
Dohorä se dio cuenta que el yaguareté
era hambriento y que faltaba poco para
comérsela a ella. Dohorä al hacer toda
su carne puso en su bolso “Souta” y se
subió en una palma, llevo toda su
carne. El yaguareté le busco y le
encontró, el yaguareté le dijo a Dohorä;
Por favor invítame tu carne, estoy por
morirme hace cinco días que no como
nada. Entonces Dohorä le invito la
comida. Dohorä comía su carne desde
arriba y luego le tiraba un poco al
yaguareté, comía un poco y el hueso le
yaguareté y como el yaguareté tenía
hambre comió hasta el hueso. Dohorä
umo wÿr hiör soly bolilo ese ylypiot
hapy iich nehi, bolilo hn uhu jakaha
dekytio, uhu jakaha deky tio, heke jexy
de enehhi hiör uhe jaka ha dekytio.
Otsy he hiör doike ese ylypiot lixy xu
jakaha dekytio, jakaha dekytio, otsy ich
ylypiot iich lixy sehi, otsy ylypiot yhy,
yhy xusorz ich umo deheta obich umo
wich niogot, jehy niogot xy ytso wahe
marö otsy pehe. Otsy xusörz ich umo
deheta obich ese ich soly ahna dohorä
he duhu puhuta lateke ich pobylaha
dich. Oty esepyke ich chexypo chuku
wate dohorä, hn asa dohorä wat umo
wÿr hiörke soly namyhy duku ioke hn
amylo ony chykaha lykaka eniërlo.
Many wat dohorä wat ich nooko noi
wÿr ÿr kärko, otsy ylypiot hno sahna
yhich chuhu wat dohorä. Otsy esep
kite he dö duku wat Dohorä nehech xy
ie dixpe, jehy ese ylypit wich uluta
munuxup heke.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Opahyta anymich
Yxyr Ahwoso
Sehe tiita wa opahyta anymich, ie
konsaha pe xy poräp. Ahna opahyta
sahmür nanymich ixy anymich sahmür
wate dekyta. Otsy deech iet kite hn u
ymato wixy ör iuwo sehi ör wÿ nerehte,
otsy ich memyt kÿs uu ylarö omo wÿr
weterë soly bolylo blylo outa hn wich
hno ia ör ese opahyta anymich. He
odichehe outaka hn oteu wacha outa
oteu doxio, oteu wake, oteu ylehyte ich
wetere ör kär, otsy ich ör yhe ieno ich
osehi, otsy e datyk dyraha xy wetet iet
dekite otsy he odotaka hn dexybo
ochybe heke uhe jylkaka otachaka ich
otyny ich wa wetet nanymicha soly
pehebiche erët takachum eheta tiis
anerö, esep he wa nanymicha dehet
hutaka ich xusörz umo hn soly hapy
lyke datykpo soly xy ytso u ylchyte hn
wake kër, ich wa data soly ie uhulörz.
Otsy he ymatyt chihchyske òr ihuch
chet otsy ich chunt xup uhe wat apuwi
empezó a pensar y luego al comer la
carnetomó un hueso grande y luego le
tiro por la cabeza del yaguareté sin que
se diera cuenta. Dice que su sangre
corría por sus brazos pero Dohorä le
dijo come yaguareté esa es la sangre
del chancho del monte y la grasa el
yaguareté siguió comiendo la carne por
que todavía no sintió el dolor que le
causo Dohorä. De ahí entonces
Dohorä converso con las mariposas,
les dijo quiero que me hagan el favor,
si el yaguareté les pide agua para
beber, lleven pero primero harán que el
se canse y luego muéstrenle el agua.
Las mariposas le llevaron donde esta
el agua, al tomar el agua el yaguareté
sintió que tenía una herida que le dolía
mucho. Entonces el yaguareté se
enojo y se fue otra vez en busca de
Dohorä. El yaguareté les pregunto a
las mariposas y las mariposas le
mostraron otro camino y nunca mas le
pudo encontrar a Dohorä. A pesar que
era su mejor compañera.
Traducción al Español
Quiero contar sobre la historia de una
anciana Yxyr y su nieto, estos ambos
se querían mucho. Un día de intenso
frío dice que no había tantos alimentos
y en nuestra ley las reglas de los
weterë era muy pesada y diferente de
a los weterë se les provean muchos
alimentos de altas calorías, eso esta
totalmente prohibido. Dicen que hubo
un día que les mandaron a todos los
weterë en busca de anguila y otro etc.
El nieto de la abuela era también
weteräk. Y este se fue también con los
demás en busca de los alimentos, el
nieto de la abuela tenía mucho
conocimiento el era futuro kosaha pero
nadie sabia nada los del pueblo. Los
weterë dicen que tenían mucha
hambre y ellos al pescar las anguilas
ya hicieron un fuego y comieron en el
lugar. Sin que los konsaha ancianos se
dieran cuenta en eltobwich, por que
tyta xusörz jehy ör yre ich otola wa
Exynwÿrta akylio. Esep he jylkake uhe
ich dylak ich hno tÿr dëëpich tatum
dexybo soly weterè ich ör kär soly he
oteu wÿrke ylchyte doxio hn wake.
Heke jet deke nanymicha techum hua
ka hn chix kerrza huta. Otsy esep kite
ich okeitykër ie soly xix ñyna ör lo soly
ich ör jarök or kar he dyrbytykër ich
odale börzo ahno otutür tobch ich
okeitykèr ie soly urühuta dta asehe wÿr
ör ie weterë ich ekus örlo hn enkehe ö
nymich xy odulu. Esep kite otsy
dechale jet kite ich oxiör urühuta wahe
ich data hn duhlu ich oxu wÿr weterë
wixy oi ie, he odio ieke osiër, osiër ich
ochukus ör ochymchaha òr urühuta ich
osenke he ör nymich nehehch ochuna
xupör otsy uhe cohyne xup örke ich
nyxi wich opahyta anymich iehe ör nër
hn ese opahyta anymich wich konsaha
poräp. Otsy uhe oi ie ör wich wetet iet
ich ochukus örke, otsy ochukus ör ich
iuwe wat urühutaka ixy wich wetet iet
lixy duhlu. Many yre ich noko ich
tubuchu ör esep ich ör yre ochyräha
uhe wich juha ese opahyta anymich
esepyke ich ohno ese ymato wixy
otechum wa opahyta ichuch ör yre
kelhe chihichys heke. Ohno otechum
ich wa dekyta soly ynapo panymich ich
toky xy ekulo ich oimyke ohno osehi.
Jylkake ich dylak he aldoco dylich ich
taacha ese opahyta anymich. Soly
kole, kole, kole. Tokachaka, otsy ich
tohwa dekyta posabo hn asa dekyta
wat ese anymich wich he chyra ixum
uhe teu heke. Nehech dech iet hni ich
u ymato soly asa opahyta xy datyk
dosum uhe teu wixy wich anymich uhe
ixum uhe teu hn wich ich tohna. Kixy
he xy anymich tÿr uhe dylak otsy ich
sehe odyräha. Otsy ich dylake he al
doce ich anymich tachapo ich um
dekyta soly tokachaka kole; esep ich
um dekyta soly kole sehe thuu dechole
hn aarz lyke tykaha ich wa dekyta um
ehe panymiche dechole hn taarze.
Otsy dÿrbytyke ich opahyta sarrz, ich
xy wÿr otechu ymahto soly ynapo
opahyta jexy sarrz ör yhich dehet esep
ich otsy kixy he wich anymich uhe
eso estaba totalmente prohibido para
ellos.
Luego
dicen
que
ellos
empezaron a jugar por las Anguilas, y
uno de ellostomó un poco del cebo de
la anguila y le puso en la cabeza de su
compañero weteräk y el otro sin darse
cuenta no sintió nada. Luego a la tarde
regresaron a susviviendas entonces
ellos regaron a susviviendas, y la
hermana del nieto de la abuela le dijo a
su hermano vente aquí que miraré tu
cabello sacaré algunos de tus piojos y
el joven se acerco y su hermana al ver
su cabello vio que un cebo de la
anguila estaba en su cabeza; la joven
dice que hablo un poco fuerte y le dijo
que es esto, muy parecido al cebo de
la anguila. Entonces un anciano que
estaba ahí en la pieza escucho lo que
la joven dijo. Para los ancianos eso
estaba totalmente prohibido por que es
mando divino deExynwyhÿrta y ellos
cuando ven que un weterak es
hambriento, al instante ellos lo
eliminan. Luego dice que el anciano
que escucho también fue altobwich
directamente a comunicarles a los
otros konsaho y ancianos luego les
contó que el escucho que ellos
comieron lo prohibido del río, y que la
hermana del joven encontró en la
cabeza un poco de grasa. Los
ancianos entonces hablaron entre si
conversaron entre ellos y decidieron de
eliminarles
totalmente
a
todos.
Decidieron de hacer una gran fiesta y
un gran fuego y que de dos en dos
iban a hacer una competencia para ver
quién tenía mas fuerza. La idea de
ellos era que; al ver que de dos de los
weterë
compiten
entonces
tranquilamente ellos les empujan al
fuego y dejaron que se quemen hasta
que mueran. Según las historias de
losYxyro en aquel tiempo eran salvajes
y ellos obedecían los mandatos de
Exynwÿrta. (LaMadre creadora del
agua). Al ver que dos en dos
competían los konsaho y los ancianos
le empujaban al fuego y ellos se
quemaban y al instante morían los
weterë. Dicen que dos en dos les
taacha ich chykaha. Wa opahyta ich
eiwo deio esep ich umör soly nixy
anylo dylak xix tykychy pyhabylate
doso. Sehnier ör otsy dylake ich
anymich taacha soly kole dechole ich
juko noko oduhu owa nehe. He dylake
ich hnoi wat dekyta ochykaha wich
dehet uhe wat opahyta sarrz. Otsy
dÿrbytyke ich otechum wa opahyta
ichuch ie datyk chihi ich otsy crä
opahyta he doko he anymich doike,
soly ich dÿlak esep kite ich ohno
osahna yhich sehe oduhu he anana
yhich ich ochix wa yräxta ich wÿr
ymato ochx ör dehet pehet. Esep ich u
konsehet umo wat dekyta soly ñumehe
wa yraxta kole ich omeheke, jehy yre
konsaha heke. He otarä pytyke ich
chiuhu tapynta tarä chybytehe wat
yraxtaka ich kamarö wixy okolyke. Ese
Yxyrö wixy otsy ich o mehe wat yraxta
ichy u konsaho teu ör ichye xupör.
Esepyke ich opahyta anymich um hole
asehe owa datykër hn um tisehe iok
osybtiërt uhe um näätÿs many iok
tisahaha iok ihakahär otsy esep kite
ich ör doxypo ich nehech ör owich om
heke jexy nde anahu huche ele yrmo.
empujaban hasta que se terminen
todos. Por ultimo fue el nieto de la
abuela y este era un konsaha. Al
empujarle al joven konsaha este salto
por encima del fuego y se fue por que
el tenía mucho poder pero los ancianos
no sabían. Los ancianos se fueron
para ver lavivienda de su abuela pero
el no estaba ahí, su abuela pensó que
el estaba muerto, lloraba y lloraba
amargamente. Luego llego la noche en
que
todos
estaban
durmiendo,
entonces el joven konsaha a la medía
noche se acerco a lavivienda de su
abuelo y llamo diciendo “kole”, “kole”
soy tu nieto y no he muerto todavía,
dicen que trajo algunas cosas para su
abuela, por que el era el único que
daba de comer a su abuela los
ancianos
con
el
tiempo
ya
sospechaban que su nieto estaba con
vida. Ellos se preguntaban ¿Quién le
da de comer a esta anciana? ¿Será el
nieto que el trae alimentos a ella?
Entonces ellos ya empezaban a
conversar entre ellos- En la segunda
noche volvió otra vez junto a su
abuela, le trajo alimentos y le dijo a su
abuela, mañana quiero que limpies
nuestro camino por que nos iremos
juntos lejos de aquí. Al amanecer la
abuela empezó a limpiar el camino que
se dirigía al monte; la gente le miraba y
los ancianos se acercaron a ella y le
preguntaron: ¿Por qué limpias abuela?
Será que es mi nieto el que de noche
pasa por aquí, y la abuela les dijo.
Ustedes no saben lo que hago yo
estoy limpiando aquí porque a la noche
tenía dolor de panza y un poco de
diarrea por eso estoy limpiando por
que de noche no veo bien el camino.
Los ancianos al escuchar esto
creyeron que era verdad. Al anochecer
a la medía noche vuelve su nieto;
entonces se preparan para ir juntos.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Os porö uhe tyskër porrzbe kite
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Tiita elel nakÿrbich pör uhe ihny dekite Quiero relatar sobre la historia de un
ele nakyrbich otsy uhe ihny dekite otsy hombre Yxyr. Este hombre era
ich eiuwo u nakyrbo jewo wÿr yre iuwo
ich eiuwo kynehe pixo. Dech iet kite
otsy he nymsÿr kite hn tynym he
aldoce he tynymyke nehech umo hn
chukër derüo. Ÿr ÿrt soly sehe thuu
eskër wÿr purrzebe sehe thuu eskër hn
ie ekedatyk en na xup, soly uhe eskër
enna xup ich owa ysio hn akyrbo deio.
Ele Yxyrt umo soly ele tyskër, tyskër,
tyskër ich ie nynape xich kyniaa, otsy
tysk^^er nomÿr, nomÿr neech le
nynape. Eiok jyrähalo uhe ese
porrzebe uhe hynia xy porrzoxt wich
uhe chyräha terhy datykër uhe dë jehy
yre uhe xiör kite. Ele nakÿrbich nyky
yre eiwo kelhe tysker tyhna ich iok ylo
wich pürt otsy uhe ie tyskër nyna petini
hn toi esep hni ich u iso ie odyrehe
puhetoi nawa orra hn ele Yxyrt ulú.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Osasÿrö ymixt dich.
Yxyr Ahwoso
Eiok porzio tola pixa u osasyro, otsy
konsaho uhe ochiisa ha yre u osasyro
hn konsaho oia ör. Otsy uhe etakylo u
konsehet xix ochïnenym ochytak u
konsehet ich esepyke ich u konsehet
nokö iï wyr osasyro ich ii pix u ahuch
uhe chyra òr ymixy otsy chyra ör ymixy
hn u ÿr ymix ie mynykäpe, ich chysër u
ör warrze heke eiok porzxio jelyhy
diuhu dawoso errze konsehe sït ielyhy
eiok porüo diuhu dawoso m unuo errze
konsehet jït. Hn otsy konsehet chun ör
awoso uhe eia enym ich chunt owa hn
äta u kuchyt ÿr jityke ich chunt owa,
heke eiok ie jytok u konsaho, nü wyr
konsaho xix ñamür ör nü wÿr or yre
uhe ochyrä eiok hn osobyta eiok hn
ochukuta eiok errze konsaho. Eiok
porzxio uhe odë kite ielyhy otso nyxe u
konsaho, ich òr ihych porö uhe otyr
wyr konsaho, ielyhy oduhu konsaho
ihuch porö uhe otyr wyr konsaho,
ielyhy oduhu konsaho ihuch dosdërak,
aseu u kuchyt ich asum wa yra tä o
bastante inteligente, trabajador, pero
era un hombre muy orgulloso de si
mismo y siempre quería sobre pasar a
los demás era también muy envidioso.
Un día el se quedo cansado y se
durmió de ahí entonces tuvo un sueño
y su sueño le dijo quiero que cuentes
las estrellas y no quiero que te olvides
ni una y si logras contarlas todas te
daré mi poder para que seas como yo.
El Yxyr le contesto que si se animaba a
contar las estrellas, luego empezó a
contar uno a uno, pero al final no pudo
contarlas todas. Sabemos que las
estrellas son muchas solo dios puede
contarlas por que el es el creado de las
estrellas. Dicen que luego del sueño
que tuvo al amanecer empezó a contar
las estrellas, este hombre fue un
hombre muy creído, el quería ser el
sabelotodo. Pero al final este hombre
por no haber contado todas las
estrellas murió. Esta fue la historia del
Yxyr pört.
Traducción al Español
Nosotros Yxyro poruwo tienen mucho
miedo de las lluvias que son los
osasyrös, dicen que son konsaho los
que se transforman en los osasyros
porque ellos andan juntos. Si odian
mucho al konsehet y habían mal de el,
entonces el konsehet se va y trae a los
osasyros, y vienen directo a tuvivienda
y te atropellan con su ymixt, el ykixt no
es algo cualquiera es para tirar todo lo
que encuentra, por eso nuestros
ancestros nunca sacan palabras feas
sobre konsehet o palabras vulgares
sobre el konsehet. El konsehet
escucha tus palabras, si te acuerdas
mal de el, el te escucha y si cuentas
algo sobre el, el te escucha. Por eso
nosotros no debeos odiarles siempre
tenemos que quererles son ellos los
que nos dan de comer y también nos
curan de cualquier enfermedad,
nuestros ancestros cuando existían
nunca
hablaban
mal
tampoco
criticaban a los konsaho. Los Yxyro
asym u abo hn kuchyt tarä owaka uhe
mynyk ich konsehet nyrhy tybei owa,
sobyta eihyt hn sobÿta owa nehech xu
aiehetpo, u eiok poruo wyxy soly ie
etakÿlie. Uhe otata anahu ör akylio ich
xy oñer, nahu uhe otatum u tymychära
hn otatum u nakyrbo ich oxu ochyraha
u kuche ese dyt hn tybei yre. Otsy
dylio japa porrebe tokole, ichy u sakat
ör iehet sakat ör tybi dyt ech umör soly
ie eia olak awo u konsehet, ie eia olak
awo einapse hn ie eia olak awo
dekytio. Wa uhe seia dawo dekytio hn
uhe seia dawo dekytio ich ie towa
kuchyt uhe ömpe, eiok porzxio soly
towa uhe mynyk, otsy uhe xy otso
xiokös ie ich xy ämo u otso dabyla
deio hn omö seut deio uhe oxiokös ie
män uhe oñana ie paho, onete iër,
odotene dekytio ich ömo dabyso deio.
Otsy ie oduhu u boxexy nakyrbityt
jërhy data arhy ukuweteräk, otsy ielyhy
oduhuweteräk jërhy data arhy. Hn
jërhy dech arhy, jërhy nanymehör arhy
anï anëte odosü kuche xy jërh noma;
ichy esepyke ich umo data torÿt
kymyhy numu dech torÿt heke otso
töla nechy ële alhle wyr eiok anymo,
eiok abo uhe ñeek jerhy eiok arhyke,
ich eiok eiuche eiok nakÿneràk wixy òr
awoso, u boxexy uhe jër ich epiër ich
noim wichy uhe jeër hu ümo eiok
jokacha otsy ie wyr apuwite otechum
ie eiö, ie otso odiokösie ich konsaha
deio olë. Elë ymixy dich uhe tret,
konsehet ia wyr osasyro chÿr ör ymixt
chytak u dyt uhe ochi nenym yre esepy
ich ii wyr dakyle, wyr osasyro uhe ia ör
chixy ör ie ich noi ör seia wacha pix u
ahuch nixy uhe xy ylo eik nakyrap.
Wichich konsaha chykaha port paho,
techum òr dekytio chyraha u anuch
owich, Otsy ia pix wyr osasyro hn u yr
ymixy ich ii pix u ahuch chysër u
arrzake, esepy iche eier äle dekytio ix
wa tymychära uhe chyraha u konsehet
yre, ich techy techaha. Kehe osasyro
ochykaha nypabyt, ich chunt soly jexy
otechaha iok, soly ich om wa ÿnt jexy
techaha iok, esepy ich chexy, sonteku
ich xu wichy ymixt iehe, yre uhe chyrok
wyr osasyro sowa ör dekytio heke
siempre visitaban la vivienda de los
konsaho, nunca la vivienda de los
konsaha estaba triste. Si tienes algo
para darle al konsehet, debes darle a
su esposa o a sus hijos; si estas
enfermo o alguien se siete mal en
cualquier hora el konsehet se despierta
a recibirte en suvivienda para ver que
es lo quieres, entonces el te curra o le
cura a cualquiera que esta enfermo.
Los ancestros dicen que no debemos
odiarnos, si ellos cuentan estos
consejos nosotros escuchamos, estos
consejos cuentan a las mujeres y los
hombres para que sepan las cosas. A
la noche Antes que salga las estrellas,
un viejo se para dar los buenos
consejos, les enseñan y le dicen a sus
paisanos para que no critiquen, o
hablen mal de los konsaho las
personas que hablan por otras
personas no trae nada bueno, solo trae
cosas malas, también cuando se
pelean, y se pelan eso es una seña de
enfermedades y cosas malas y
también mucha hambre; pero cuando
están alegres divertidos; entonces
llegara algo bueno, alimento en
abundancia. Nunca el jovenweteräk
debe llorar enfrente de la madre o su
padre o sus hermanos; si llora
elweteräk y no calla significa que ve la
muerte de su madre o su padre. Por
eso tenemos miedo cuando alguien
llora de balde ahora en esta nueva
generación cuando escuchamos que
alguien o un niño llora nos recordamos
de nuestros ancestros; por eso no
dejemos que un niño llore por llorar y
no le pase nada; y si llora debemos
pagarle para que deje de llorar; nunca
las jovencitas se peleen por que hay
muchos konsaha y ahora este ymixt
que viene, por que el konsehet anda
con los osasyrö, y el no quiere que se
critique por el y le odien. Si alguien
critica o le odia, el se va y traen los
osasyros para venir luego en
tuvivienda; ustedes saben que el
konsaha no es como nosotros, el
konsaha anda por el aire y ve todo lo
que hay alrededor de nosotros, conoce
eiokylo ie jytakylie hn ie ñi eiok unüm u
konsaho. U konsehet uhe xiör u kuchyt
uhe xy chyraha uhe ÿr ürk ich xy
jechym örlo hn jiaha ör arhy. Techy
techyke ich jiuhu niogöt josum juhu
döho dechy duluku yr ärbyta ich nowa
niogöt jyta waÿr ärbyta, u oriok porüo
otatum oiok oxuysorz uhe osakät otso.
Man ie onum eiokpe ely konsehet
techy xy techy xy dech teu, xy it nehi u
eiok poruo ie oduhu. Ylorzpetyk otuhùr
arhy otowa deibò ochyta wa ÿr ärbytu
ochyta ochosyr, oxum niogöt yhy, ñeer
otechy otëe yhyt otakaxym yre. Hör
antör anuhu osasyro uhe dale nymo
konsaho oia ichy oserrzym u düo
ochyna u porhy uhe oserrzy hn u ymi
xi ich sobyrö u porhy date xu icho nör
nymo. Hör antör uhe ich entylo ymixtyk
tyret ich ekulo olak iis uhe oia u
osasyro, etylo ör yre ich chun chykaha
nypabyt eiok poruo uhe oia osasyro.
Esepy hör antör ich echaha ich iehe,
nogö uhe ie echahalo ich ie sehepe.
Eiok konsaha otatum eiok, soly
namyhy uhe ymixt umehe olak ich abei
olak. U konsaha porxio uhe otechy ich
uxo dö ynn, heke konsaha ie odyta
latyk xix osamür ie u konsaha uhe
otechy ich ie oxu dekytio ynnë uhe
konsaho okynia otechy wyr uhe osapür
doxypo, osapür dexo osu tohowa wyr
doxypo dekytio uhe otso oteu. Hör
antör nüwÿr konsaho uhe olë, uhe
ochix u deruo hn o uro käär, otechy hn
oihër nymo, ör urüo noi ör jewo öno
ochykaha nymich ut, jewo onö
ochykaha onota ehet, jewo ochykaha
port pehet, heke eiok konsaha oihier
nymo. Hör antör errze konsaho jexy
öle uhe ataxym eiok hn jexy ochi
nenxym eiok, ie ör uluär käärpe ich ör
uluta owich o, hn esepy uhe ör ilo sehi
hn ie niogot tykys ich ör yle tokole
ochuki konsehet, heke ielyhy odeia
dawo u konsehet hn ie odtakpe ich
osamür u konsaho. Uhe ör ilo sehike
ich ochuki u konsehet uhe port ös soly
bëi wichy konsehet apür uhu techy, hn
osasyro dix eiok, otsy esepyke ich öi
wich konsehet, ie oninxehe yrepe uhe
öi wich konsehet kunsehet xy ÿr akylë
tuvivienda. El konsaha anda con los
osasyros y cuando llueve prepara el
ymixt y atacan directo a tuvivienda y
tira todo lo que encuentra. La mujer
que sabe las canciones del konsehet,
entonces canta esas canciones, si son
lluvias, lluvias que no paran pero ellos
son los konsahos, por eso escuchan
cuando alguien canta, entonces se
paran y atajan al ymixt. El konsaha es
el que le enseña a los asasyro para
que hagan las cosas; por eso nosotros
no nos odiemos y no critiquemos por
nuestrosAhnápsÿro. Cuando vemos
que un konsaha canta hace mímicas
extrañas, tenemos que traer agua darle
para que tome se hace colar tenemos
que traer agua y mojarle un poco la
cabeza y el cuerpo, así nos decía
nuestros ancestros cuando nos
aconsejaban. Nunca debemos decir,
que no importa si el konsehet o si le
queme el sol o que tenga sed. Pero
antiguos se amontonaban junto a el y
traen sus baldes por que el sol es muy,
caliente. Le dan agua para que tome,
algunos cantan con los Ahnápsÿro.
Amigos estos osasyros cuando llegan
en la tierra, ellos disparan en todas
partes, disparan contra los árboles y el
ymixt rompe los árboles. Si escuchan
que viene algún ymixt con las lluvias,
busquen sus parientes para que
también andan con las lluvias, canten
sus canciones y si cantan sus
canciones ellos escuchan y pasan un
poco mas abajo y escuchan sus
canciones los konsaho. Por eso si
cantan queridos hermanos, entonces
las lluvias paran llover, y si no cantan
la lluvia no parara los konsaho nos
dicen si le ataca el ymixt, y si les ataca
a ustedes, tienen que cuidarse mucho.
Si los konsaha se reúnen y cantan
entre mucho el pueblo se pone triste y
sin tonto ruido por que ellos son los
que piden a los animales y piden sus
poderes para que traigan algo que
comer. Amigos ustedes saben que hay
muchos konsaho que sueñan y tienen
o encuentran sueños horribles, ellos
cantan y lloran en la cama cuando
uhe öi osapür, eiok purüo oxu ysorz.
Nogö sagäha arhyrke soly pate
tykyretyke tytyr wa esëpy ich konsehet
soly bö datyk, owa dosö ichy yr akyle
soly ich oriok iilo sehi oriok, päte sehe
tuü ebi nymyt oioho niogöt, soly ehe
hn tykybi; uhu ihixi u dahylo. Heke
esepy uhe ymixt dich tacha uhe
konsaha uruto hn konsaha iä hn chyr
ör ymixt. Otsy esepy ich chiuhu ÿr
peikata hn chiuhu yr pemunta
chymchaha dehyrt ioh techy xu dech,
ich ÿr aky lë sapür uhe xu dech ich xy
otso techum uhe techy techy, uhe ich
chuna uhe ñynsyro ochunt ÿre ich
osasyro chymyt yre ich tëëchum,
tëëchum. Sëët, nenymio ich när, ich u
otso wyxy ör ñermyta data otsy xix
ybyk alhle u konsehe ie techy hn
otehe, konsehet techy ich chiuhu yre
uhe techy, techyke ich chiuhu dyhyr
ich chiuhu u dexo xu tara dehet, wyr
uhe nöse konsaho. Esepy wysyk,
wysyk ich sotör yre nymich, hn chyra
ör ymixy. Heke juhulurz xix konsaho
hn ële alhle xix konsaho nuwÿr antör
hn extör anahu konsaho xix konsaho.
Konsaho öle uhe otakaxy eiok hn
konsaho olë uhe otybi u kuche uhe ich
om. Mechum wichy uhe ö iilo sehi, ich
konsehet tybi chÿr ör ymixt. Ör yre ich
otso nyne hn otso ixum uhe teü hn
onixy. Nü wÿr abo, hn yrata uhe otybei
ör onëte pix ör, wÿr konsaho uhe
otakaxym.
están sonando, algunos konsaha
pasan debajo de la tierra y otros pasan
debajo de río, algunos por el aire y por
eso nuestros konsaha cuando sueñan
lloran en sus sueños hermanos saben
que son los konsahos los que nos
están ayudando a nosotros, ellos nos
curan de cualquier enfermedad ellos
no son nada malo, son muy buenos.
Cuando no hay agua en una
comunidad, y losYxyro tienen sed,
entonces ellos buscan desesperados al
konsehet para pedirle agua por eso
nunca debemos odiarle, siempre
debemos queredle mucho cuando ellos
tienen sed ellos buscan al konsehet
por que el es del aire, dicen vayan a
buscar al konsehet y díganle para que
cante y nos dé un poco de lluvia,
entonces ellos buscan al konsehet.
Nunca debe ir a buscarle gente
cualquiera,
solamente
sus
compañeros. Ellos van a lavivienda del
konsehet y dicen amigo vengo junto a
ti y el konsehet le dice que quieres
acaso estas enfermo, el amigo le
contesta tenemos sed nosotros
queremos que llames a la lluvia para
que maje la tierra y queremos tomar
agua luego el konsehet le dice al Yxyr,
bueno llamare a la lluvia pero aseguren
sus cosas. Por eso cuando llega el
ymyxt con los konsaho y los konsaho
están con ellos cuando llueve mucho.
Entonces saca su peikata, pemunta,
pone debajo de su brazo y canta, hasta
tarde y todos miraban, el cantaba, y
cuando el siente que la lluvia le
escucha a el, empieza a tronar y se
prepara la lluvia, luego sus paisanos se
alegan y se escuchan las voces de
alegría, ellos dicen ya va llover y
esperan ansiosamente de la lluvia. Los
konsaha no es que canta de cantar
nomás, ellos cantan de verdad y canta
con mucho aliento, y entonces vez que
el suda saca sus poderes de adentro,
esos son los konsaho. Luego de varios
minutos ya se acerca la lluvia, se
acerca el ymixt, por eso decimos que
son konsaho. En este nunca siglo
todos los konsaho siempre son
konsaha hay konsaha que nos ayudan
a nosotros, hay konsaha que llaman
cosas lindas. Miren como estos Yxyro
no tenían agua, pero konsehet llama a
la lluvia y al ymixt, entonces hay agua
en abundancia. Ellos agradecen
mucho al konsehet, le dan que comer,
ellos cuidan de su familia como su
esposa, sus hijos, le agradece mucho
por que son ellos los que nos ayudan.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Osäsyro Tserrym echyrbo
Yxyr Ahwoso
Osasyro konsaha oia hn echyrbo
konsaha iapo wü wyr ür woso uhe oia
ie, otsy oteie hn u konsaho oia u
osasyro ich oteie hor wich konsehet iet
oteie, otsy oteie ochyrä ie osasyro oxu
ybyk. Konsehet iet chyraha uhe
osasyro sehi wÿr echyrbo uhe ybyk ich
ie sehepetyk xix ybyk riny chihanä iny
chi nanan neech osasyro iha. Iha wÿr
echyrbö wyxyke ich jewo xu nymich toi
xu wÿr echyrbö tatehe dekytio, ich xy
ybyk konsehet portyk la wyr osasyro,
otsy eiok porzxio uhe ochisaha yre u
osasyrö hn ochisaha yre u echyrbogö,
otsy xix osytak ie, konsha adeio xix
osytak ie. Ör yre uhe oteie ich ör
ihipytyx, ich ör ihokörtix lelyhy oteie
lyke uhe eiok dë u konsaho, xix
oteiehe port paho hn ör yre ich ör pylio
heke oteiehe dekytio. Hör yre otsy xix
osynie, konsehet uhe ich wytokpa uhe
ich woso wyxy ich takaxym, ichy sehi u
duhu konsehet iett, any konsehet
dichyke xix u iet woso iuwue, konsaha
poruo otsy oteie pört paho ochisaha
yre echyrbö hn ochisaaha yre osasyrö
uhe ohcytakyie xix ia hn u jëët uhe ia
wyr echyrbo xy ÿr jÿlak xix ia hn u jëët
uhe osasyro jylak xix ia u osasyrö
heke uhe osasyro ybyk ichy konsehet
itë uhe ochyraha u yrë ichy osëët ich,
echehe u osasyrö. U konsaha otsy
omö eiok porzxio, soly entylo uhe oriok
ybyk hn osasyrò ie sehe ich etylò oriok
yrë, oñuntyke ich oñanteu u osasyro
eiok porzxio ich konsaha deio
ochykaha port paho, hör yre xy
odyrkyhy dekytio teu u kuche xy apo
Traducción al Español
Los
osasyro
disparan
a
las
golondrinas, los konsaha se juntan con
los osasyrös y también las golondrinas.
Sus poderes todos son iguales, los
konsaho que se juntan con los
osasyros
se
pelean
con
las
golondrinas. Dice que se pelean con la
lluvia cuando llueve, el konsaha sabe
que la lluvia mata a las golondrinas.
Cuando llueve, llueve, ya no para las
golondrinas enfrentan, enfrentan hasta
que llueva le dispara y le acepta
cuando le dispara se cae al suelo,
luego se esparce en mitades pero la
lluvia continua con el konsaha. Dicen
que cuando nuestro poruwo se
transforma en la lluvia y también en
golondrina, siempre se pelean los
konsaho ellos cuando se pelean se
escucha el ruido y nunca vemos
cuando se pelean aquí, ellos se pelean
en cualquier lado del aire, ellos
siempre se eliminan entre ellos y el
konsehet que es valiente y tienen
muchos poderes que le ayudan a el,
entonces este konsehet mata al otro
konsehet le mata. Los konsaho
antiguos siempre se pelean en el aire,
se transforman en golondrina y en la
llueva, cuando se odian se pelean.
Cuando llueve mucho y si eres
pariente del konsaho o no eres
pariente, si te acuerdas de la canción
del konsaha debes cantarle una lluvia.
Ellos nos dicen cuando escuchas que
nosotros llovemos mucho sin para,
deberán cantar y hacer todo lo que
nosotros hacemos, y cuando le
otsy iehe apo ich oteu xix ysorz. Ör yre
oteu xy apö, eiok porzxio ochisaho yre
u dexo ich ör eiuwo ich kynaho ich ia u
doxypyt u konsehet eiuwo uhe u
doxypyt ör u duhu doxypyt oteie nech
sëhi u duhu pylio wyxy. Otata eiok
porzxio asagÿr kite om eiokylo sole
dihypyt ahanak xu konsehet ie
jyrehelape hn ie ñumunape dihupyt
ahan otyk u konsaha porüo wy xy ichi
otata, om eiok otsy dihipyt ahan dë
ochiuh u konsehet chykera uku ÿr
ymehet sanä nyrhyke ich xu dech, xu
dechyke ichy ie täkpe, xy yhy niogòt,
ich ie owa wosÿr, ich ie täkpe otsy uhe
äk ich ie owa wosÿ ich xix u amehet
serrzua, u dihipyt ahan uhe chisaha
yre doxypyt iet sehe duhu u eiok
konsehet, ich iahah dolo , iaha dasüo
hn chymytÿr ich techy. Techy ich chia
datysa soly dihipyt sehe duhu iok
chyrehe owich uhe ÿr dë. Eiok ie
jyrehe otiö petykni xy ele ahlena hn
eiok nixeie ichy ni jyrahalo uhe
konsaha olë katä eiok porzxio otata
oxuysorz, ichy ie ñamür pe uhe
ñymchaha eiok ehetpe, xy juhulorz
uhe xy tata dekxi, Hn elë alhle ich
ñumuno uhe dihipo ahana olë wyr uhe
ochisaha yre u dexo, ich osana u
konsaha wixy. Eiok konsaha poru
wyxy otsy oteie. Ichy chykera techy xu
dech, ochyrä ichy ie täk pe, seh derrz
im dabysö, hn ie noim dabyso pe xy
otsy u konsehet uhe tàk ich ie yre ixo
noia pe ich ie yre ixo takaxympe. Heke
eiok portyk xu dech ih ie täkpe esepy
ich u ixo chix, ich nü wyr ixo takaxum
yre konsehet portyk otsy chynera ör
naho osasyro oxiokösie, hn u konsehet
iet uhe chisaha yre echyrbö ich wich
xu dech ix wich xu dech ich ör ysïe u
iet serrzym nymich uhe ia osasyro hn
u iet uhe xy chykaha port pehet.
Terrzym hn ie döla u konsehet pe xy,
iha u yr woso chyne echyrbö wyxy ich
tutür nymich, jewo io ich chyna yre,
eiok portyk techy yshyr otsy nech xu u
dasypyt uhe xu u dasypyt ichy xix
techy, dechole ich xix techy. Soly hapy
odybyte nymich, soly nagä tü pyrë
sehe hn ykapo, yre xix techy.
escuchamos a ustedes entonces
pararemos de llover. Nuestros konsaha
eran grandeschamánes, y andaban en
el aire por que eran enfermedades.
Comen todas las cosas cruda, no
importa que sea crudo siempre comen
y son así nuestro Yxyro porüwo, ellos
no los konsaha cuando se transforma
en sus poderes, sus pensamiento
cambia, ya su memoria actúa como
cualquier animal que se transforma. Y
cuando se pelea con cualquier otro
animal el kosaha puede morir. Cuentan
nuestro poruwo que hubo un konsehet
que mato a un dihipyt ahanak, pero
nosotros nunca vimos a ellos, ellos
cuentan que son otrosYxyro de otra
tribu. El konsehet que sueña, que el
enemigo le venció entonces al
despertar a la mañana el canta sin
comer hasta la tarde, solamente toma
agua cuando tiene sed, pero ya no
come por que ellos dicen que cuando
comen no tienen poder y el enemigo te
puede vencer. Cuando el Dihupyt se
transforma en el animal con quien el se
junta y le quiere matar a nuestro
konsehet, al despertar canta y cuando
sale el sol ya empieza a pintarse, se
pone su traje y se prepara para cantar,
cuando cata el dice un dihipyk me
quiere matar. Nosotros antes no le
conocíamos a ellos, solamente en esta
nueva época sabemos que hay otros
konsaha, que son los dihipo, Yxyro.
Por eso los poruu cuentan y nosotros
decimos que quizás el dice mentiras y
veremos, pero ahora vemos y
sabemos que hay oros dihypo, ellos
son los que se transforman en sus
poderes y vencen a nuestros konsaha
porüwo. Los konsaha siempre cuando
sueñan se pelean con cualquier otro
konsaha, al despertar ellos cantan,
cantan sin comer nada. El konsaha
cuando canta no come, para que sus
poderes actúan en el y le ayude. El
konsaha portyk tuvo un sueño, y se
había peleado con os osasyros, el otro
konsehet se transformo en echyrbo,
pero los dos eran iguales. El otro
konsaha estaba en la tierra con las
Decholyke ich nyrke ich xy yxuo sës,
ich techyke hn söbyta u potytyt tër
dekytio, keitykër upotytyt soly hapy
odybyte nymich ichy ni tokoim naho
pyre. Otsy nech umö uhe ochybÿte
nymich ich sehi u duhu konsehet lyxy
ich ochisumyke, ich eiok konsehet
duhu konsehet lyxy ich ochisumyke,
ich eiok konsehet otyk ich chiuhu wyr
dasüo, ich myhyke ich soly ochybyte
nymichyke, esepy ich eiok konsehet
iehe icheke ich xix wa ÿr peikata xy
pona, ehy ponë ehet uku konsehet
sehe nyrhypo hn u konsehet ichybich
xy dë wate peikata ehet, yre towa u ÿr
ichybich xy dechy peikata ehet, xy
ponä. Nech uhe ich osdeiogö ich yre
chiuhu y ÿr ichhi bich, chiuhuku ich xu
nö masaha wa dukuta uku konsehet
uhe dexybich xuku, uhe masachykek
ich u konsehet ichybich nö sehi tÿr
narata, ich wa yrata töla u ÿr ichybich.
Heke eiok ichybio dë kehe xy ie otola u
ör ichybio kite nana uhe otacha onete
ieke ichy osagaha ie arhypo ixy u yr
ychybich otola kite nech esepy ich
owich. Uhe eiok ichy bich tÿr wa eiok
yrata ich eiok yrata tola ich
dykychybych heke, ie nakyrape ich ör
ichybich ia eiok konsaha portyk xu
dechyke ich tatum ör ich xu dasypy
tyke, eiok konsehet portyk techy soly
ich tuku ichy ochisumyke. Soly
osasyrò xuke ani chiuwa yre nekytio
xix eiok konsehet xu, koonsaha deio ie
odotër iepe, oteie ocyrä ie dexo oxu ie,
hn ñasyr ör xy oteiehe port paho, oteie
dyltele aho, hn oteie por paho hn oteie
onota üt, hn ole dlele ulö, heke uhe
oteie ich ochyra dexo. Eiok konsaho
otechy ochiuhu dexo osowör hn
ochiuhu otsyrbyta oxu tarä deht, ör yre
xix otechy utechyke nech oserrz u
namehet ich oimyke, ese py ich u ö ixo
ich nyraha wichy konsehet, ich
takaxym wichy ich mä woso deio uhe
chyna dasypo. Heke ie jotër u eiok
konsaho ör antör hör extör, konsaho
uhe ochykaah port paho ich ënt xup
uhe otechy, relyhy otata u konsehet hn
xy otata, òr yre ixch omòpa uhe
tehcym chykaha port, sëët nenymio,
golondrinas y el otro estaba en el aire
con los osasyrös. El konsaha
disparaba pero no le aceptaba al
konsaha y si no que aceptaba a las
golondrinas y morían n la tierra y
algunos volaban. El konsehet cantaba,
y mato al konsaha, al amanecer
cantaba y dijo voy a esperar que se le
entierre, por que si hago parar mis
canciones puede resucitar otra vez el
cantaba hasta que termine el día, pero
al despertar tenía la ropa puesta
todavía y cantaba nuevamente, el
soplaba el potyty para escucharle al
enemigo, tengo que esperar que
entierre y dejaré de cantar. Al ver que
se le entierra al otro konsehet dejo de
cantar y saco todo lo que tenía puesto
por el por que el konsehet que el le
mato quería revivir de nuevo, pero su
espíritu estaba en el peikata, al pasar
los días el saca el espíritu del
konsehet, saco y el espíritu y el alma
se fue en el cementerio; luego el
espíritu se fue envivienda de su
esposa pero sumujer le tenía miedo.
Por eso nosotros tenemos espíritus, si
los humanos no tienen miedo del
espíritu de cualquier ser humano
podíamos reabuenarnos con ellos y
vivir otra vez juntos pero nosotros
tenemos miedo y hasta ahora, cada
vez que morimos nuestro espíritu viene
junto a nuestras esposas y ellas tienen
miedo, por que es fantasma ya no es
un ser humano. Este konsehet canto
hasta un día y dijo que había matado a
un ser. El seguía cantando, el dijo que
ella le había matado. Ya se le enterró
ya le mato lo osasyro a pesar que
quería enfrentarme, se convirtió en las
golondrinas pero ya le mate. Este
konsehet le mato, los grandes konsaho
nunca se embromaban, cuando se
pelean usan sus poderes, ellos se
matan y nadie les puede para cuando
se pelan ellos no se pelan en la tierra
solamente en el aireen la oscuridad,
debajo del río, debajo de la tierra
tenemos konsaho que son debajo de la
tierra también konsaho del aire, otros
debajo del río. Por eso cuando se
sëët derë uhe chykaha port paho ör
yre ich io chykaha porint. Ielyhy
ñumuno ör uhe oio, eiok ich jytyla ör,
uhe ñumuno ö ich eiok torÿt xu eiok,
uhe konsaha teie ich otso sajue dabë
omasaho ochehe ülo, otola u ör
ihiokör, otola uhe onaha dextyk ich
nehi ñeek heke otso otola, uhe oteie
ich otara u dexo oxu iakaha dekytio.
Hor extö hn antör errze konsaho heke
kñyntylo pix ör hn jybèi ör hn jäkäxym
ör, ör yre uhe ochihi eiok arhy xix
jakäxym ör urüo ochy herä ichy otechy
ich ürpa wich xu tehcy samÿta u yr
pylio heke jexy takäxym eiok, uhe olak
ñeek nyne dehier hn dö tÿr u konsehet
ich chÿr wa nerüta xu eio, xu eio
tytyrähaka ich iehetpo, nakyrbich o wa
tymychära ich iehet po. Heke ñamür ür
yre extör, uhe u konsaha odë naho
yrmo ich ör nomyrämo hn jybëi ör hn
ñerëlo ör nakynaho onihok nehe.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Intypört bahlut
Yxyr Ahwoso
Ojlitapo u ös port uhe nökite teiaha
orich hn ielyhy nymsÿr eiok port otyk,
otsy eiok portyk otyk xix arich exÿr xy
dyrk, xy arich exÿr, ie lyhy dykei uhe
teia arich. Yre ÿr echi dë uhe towa ör,
xy towa dechiabö uhe säna doxypo,
otsy ÿr echiabö xix oia, hn yre uhe
pelean usan sus poderes, ellos cantan
y sacan sus poderes le muestran a las
personas, también sacan a la ostyrbyta
dentro de ellos. Los konsaho cantan
hasta vencer al enemigo al vencer al
enemigo entonces los poderes del otro
konsehet entra todo en el y le ayudan
mas y tiene mas poderes. Hermanos y
hermanas no burlemos de los konsaho
los konsaho vuelan por el aire tiene
uñas, también se les escucha cuando
pasan por el aire, ellos cantan, nunca
debemos contar por contar, pero ellos
si vieron cuando ellos pasaron por el
aire cantando usando su peikata
nosotros nunca vimos cuando ellos
vuelan, seguramente que si vemos
podríamos desmayarnos. Cuando ellos
se pelean, nuestrosYxyro se esconden
y tienen miedo del ruido que ellos
hacen, tiene miedo que si ellos
disparan y disparan mal podría ser que
les acierte a ellos por eso se le tienen
miedo, por que cuando se pelean tiran
sus poderes en cualquier lugar.
Hermanos tenemos que respetar y
agradecer a los konsaho tenemos que
cuidarlos y ayudemos a ellos cuando
están con nosotros por que ellos no
tienen trabajo, solamente cantan.
Cuando sueñan o tienen sueño al
despertar ellos canta por eso ellos nos
ayudan y nos curan. Si alguien de
ustedes pierde la vida y se llama al
konsehet luego el usa sus poderes,
escupe por el entonces resucita de
nuevo el cuerpo del hombre. Tenemos
que querer mucho a nuestro konsaha
por que ya son pocos los que existen y
tenemos que cuidarles y aprovechar,
antes que se terminen.
Traducción al Español
Contamos la historia de este Yxyr que
fue a cazar en el monte, el nunca
estaba cansado ni aburrido. Este Yxyr
siempre era del monte y nunca se
sentía cansado, de día y d noche
nunca se sentía cansado era del
monte, nunca se olvidaba que tenía
dyrkyhy deky tio nech doxypo chyna ÿr
poito. Uhe doxypo chyna ÿr echiabö
ich dÿrk xy nomyrä, xix towa yr
noxykyt, otsy xix dyr. Otsy dech iet hn
nö, sasyre asyke türi xy yre säna chix
wyr uhe chia uhe otsy moxykare wyr
ksë uhe wyr masaha asyke türi, xierü
hn chicheu chyr noxykyt ich xu chya
xup, uhe xu ich chybyte dyt arhy ich
chexy xix ytsorz ihok nomyrë chybyte
dyt arhy ich chexy eiok portyk. Otsy
wyr iso, hn abö hn wa yrata otsy ielyhy
ör iuwo ne hi xich yr nomyra uhe chyra
wÿr dbö. U eiok portyk otyk otsy xix nö,
xix arich exÿr, xy ytso eiok uhe jyrkÿlo,
uhe eiok iuwo nehike ich neiaha eiok
poso, jukuli eiok ulü, jyrkyhy dekytio,
nÿr pöito hn ie ñy no poito petyk xy
ñyra eiok më, ese eiok portyk otyk xix
ytsorz. Yre iny terhy dahue, ny terhy
dahue nech dekuxu ich xy nyte ysaha
ich ie erhio tix xix ytsorz. U nyte ich
ytso wyr woho ñurhu, ich ynermio deio
hn ie nuna wyr wontepetyk xx dyrkyhy
yrmo teiaha da byso, otsy dech iet ich
eiok portyk otyk nopo teiaha arich,
teiaha amürmo, teiaha poiho, iteia
enermite hn otso poruo teu, otsy wa
yrata xix iem yre, ielyhy yre pypyt yrhe
uhe ihok errze doxypo. Ihok wyr
doxypo dekytio tacha, chybyte dahuch
ich wyr ohotör okuitum ichy osamyta,
ochuk xum wyr yre doxypo erö oxu io.
Uku eiok porzxio ie odrehe uhe otsy
osanyspe u kuche xy ochukux oxior
pichure hn ochym chehe ehet, kuche
ibë hn kuche ichë xy otuhu hn u
chymer. Otsy ich wytok eiok portyk
otyk, otsy xix nö. Otsy xix ia dexybo
nech dexybo ochynÿr ochymsÿr iewo
ochymsÿr hn yre ie nymsÿrpe. Xix dÿr
teiaha doxy po, otsy ybyk ich samür
pix u ybyk, u doxypo ich umehe eiok
hn ÿr umehe ech hn u ihio. Eiok portyk
nö tÿr wyr ÿrmo dio hn chix wyr yrmo
deio ich chiuwa yre sana u doxypo
dekytio xu wyr doxypo ihok chybye dyt
arhy, chytër dyt chytër dyt nech chyna
ielyhy döter. Eiok porzxio otsy ie
odotërpe u otso poso uhe dë doxypyk
uhe tuk ie any takaha tokotër, tysër
wyr i chakabö, tysër wyr ibylo harö,
que ir de caza en el monte, el tiene
animales que le acompañan como el
perro, el le trae a sus perros para cazar
a los animales del monte, sus perros
siempre le acompañaba cada vez que
el andaba por todos lados, un di los
animales del monte eliminaron a sus
perros. Luego de largo tiempo el
caminaba solo, se iba en el monte
solo, solamente traía su cosas para
defenderse,
este
Yxyr
siempre
caminaba. Dicen que un día fue otra
vez en el monte a buscar chancho del
monte, era el único que buscaba y
atrapaba en los hoyos, los hoyos
cavan los Maxycarä, los chancho del
monte entran en los hoyos grandes y el
Yxyr tapa y mata con su noxykyt a
todos los chancho del monte, luego al
matar a todos los chancho del monte,
luego al matar a todos los chancho del
monte el llevaba uno cerca del pueblo,
luego venia a buscar otro hasta que se
terminen, alza uno y ponía cerca del
lugar donde vivía. Su mujer, sus
suegros, sus parientes, sus hijos nunca
ellos tenían hambre era el único que
daba de comer a sus hijos y sus
parientes que eran del monte, es igual
a nosotros que vivimos en algún lado.
Nosotros cuando tenemos hambre
procuramos algo para comer, a veces
buscamos con los perros y a veces
solos. El Yxyr usaba calzados
artesanales pero luego ya se iba
descalzo ya no tenía zapato por que el
toco ya no andábamos y el andaba sin
nada de zapato, los pies de este Yxyr
era como el cuero de la vaca ya no
sentía de las espinas que le clava en
su pie, el siempre buscaba algo para
comer dicen que buscaba tatu,
tortugas, iguana, para que coman los
porzxia, sumujer siempre estaba lista
esperando a su marido por que su
marido nunca llegaba sin traer nada. El
Yxyr no mostraba a nadie, los animales
que mataba el ponía en el lugar, luego
quemaba el lugar hacia fuego entonces
el traía ponía en el lugar y no le
mostraba a nadie. El Yxyr no le
mostraba a nadie y losYxyro siempre
otsy ie otso dorër u doxypyt uhe eiok
porüo wyxy oxu. Otsy uhe oihok ich
ochynehe pix yre, hn ie otso duwör u
doxypyt u iër ie duhu odrehe watyk,
nogö u doxypyt iër uhe dextyk nomo
uhe xu wich doxypytyke doxypyt iër
uhe dextyk nomo uhe xu wich
doxypytyke ich u dexybich umo u iër,
ich nö tÿr u iër hn tyraha otsy uhe
tyraha u iër, any dyrk, any chiuhu yre
ich ie dixpe. Eiok portyk otyk, ielyhy
duwa otso, u doxypo uhe yre xu ha
chybyte yr owich, serüku hn owa
chybyte udorrz ich ie dowörpe. Otsy
ielyhy duwör wich owich, iehe eiokyko
xix ji eiok ym xylie, eiok porzxio otsy ör
ytsörz uhe opota ie ich oly xix ihok
doxypo hn ielyhy tokonok chykaha u
ihichyke ich tybei uhe jexy tyräpo, hn
uhe chix owa, xy tehcum owa. Whe tuk
u doxypytyke, iehe bögo ich masaha u
alërt hn uhe masaha u alërt ich tyraha
hn tichakä ich ie ex doxypo, petyk, ani
owa wÿtok, alue u ÿrmo ex u doxypo
ich doxypo tysi owa nech ehi, nynym
owa ehi ich xy enna amë. Heke eiok
portyk ielyhy dowä ör wyr dasypo öulo
otsy uhe nö ich chiuwa yre u ypype
date aho, xix arich otso eiok porzxio.
Otsy eiok porzxio xix ör ytsorz hn ie ör
ixuo ÿr xy ör yre xy omehech xy oia wÿ
dehyrmo hn pemune xierü däse, ich
onö ochiuwa anÿr durrä o noxyko ich
onö, otsy xix wichi esë uhe towa hn
wichy uhe chyra hn yre ysÿr, xix oihok
nautyke deio ielyhy ononok nautyke
ihebë ör yre doxypo errzy otsy dech
ietyke ich eiok portyk chiuwa ÿrmich po
osy chiuwa yreke ich teiaha arich po,
xu wyr doxypo xakÿro ich chybyte
dehet, soly takoxÿr hn takähi otsy eiok
portyk sowaha yre ehet, soly nymyt tix
bahlua ohe ylo eiok uhe neiaha u
kuche ich ñuwaha eiok ehet nërio nech
jix uhe mynyk. Otsy eiok poryk nö,
sowaha yre ehet, wyr doxypo uhe yre
xu ich chybyte u dehet pehet soly
tykexy hn temyhy pihuta; otsy esepyke
hn sowaha yre ehet, uhe masahaka
ich chyrä yre intipore, otsy eiok portyk
dosulap, chiu wa yre intipore ehet
sehe duhu wyr intiporke hn intipore chi
son envidiosos, dicen por que este
Yxyr siempre trae los animales del
monte y yo no. Al espiar cuando vas en
el monte y te siguen, y matas al animal
y encuentra el lugar y orina y deja su
materia fecal, entonces ya no tendrás
suerte, ni mataras a los animales. A
pesar que seas guapo, pero cuando
quieres matar a los animales y no
alcanzaras. Notros te ayudaremos,
estos animales mezquinaban mucho al
Yxyr. El Yxyr se fue con los chancho
del monte por que ya eran sus
animales siempre andaba con ellos. Al
llegar la noche los chancho del monte
dormían, pero el Yxyr no tenía sueño,
por que el pensaba que si dormía los
chancho del monte le podían comer. Al
ver los ojos de este Yxyr parecía un
animal por ya tenía el olor de los
chancho del monte. Al amanecer ellos
se iban otra vez, pero el Yxyr se iba en
frene y los chancho del monte le
seguían a el, el Yxyr traía y usaba su
noxykyt, el llevaba a los chancho del
monte en el lugar donde había agua. Al
ver el agua estos animales, se
acercaban y tomaban, también el Yxyr
toaba, los chancho del monte se
bañaban también el Yxyr se bañaba. Al
principio este Yxyr tenía la piel como
nosotros, pero después ya le salía
pocos pelos en la espalda hasta la
cola, luego le salía en el pecho hasta
alcanzar todo su cuerpo el Yxyr ya
tenía olor de los chancho del monte, al
dormir de noche el Yxyr dormía con los
chancho del monte, le trataba a estos
animales como su almohada, y los
chancho del monte le cuidaban mucho
al Yxyr, este Yxyr era el padre de los
chancho del monte el Yxyr ya no
encontraba las comidas cocinadas, el
no comía, solamente comía las frutas
del monte que nosotros comemos que
son los pylë (Pepino) el come también
(Oskör) mburukuya y toma agua del
monte. El encontró Ärmite, quería
comer pero no sabia como por que no
había fuego y el tenía miedo para
hacer fuego, por que tenía miedo de
los chancho del monte. Estos animales
nöniaha hn dale, ich ytso upohoich
uhe sës dasybytyk uhe ie drehepety,
otsy wyr inipöre xy ytso wÿr. U Yxyr
portyk tola wyr intipore ich dohyr port,
otsy dohy portyke xy techum wyr
intipore dët sehe duhu ich intipore
sarhak wich üt, otsy ich kynia uhe
sarhak wich üt. Otsy esepy eiok portyk
sakaha wich portyke, iny dÿr bak nech
dylak, eiok portyk techum dech ich
soly ie hy dylak, ani tyich, tybi ÿrmo ich
ie drehe otso watyk xy serrzo uhe
dextio onunt hn odale hn xix ie datyk
nüt ich jylka ich otso osehi, otys nech
decho nymichy hn u intipor xy umuhu
wich üt ñer nÿrhy sepesä wate porha,
ñer umo hn ñer nyrhy osy xix ytsorz
nech dechonum eiok ortyk. Otsy esepy
eiok dosulap, iny jëër, sarro yrmo,
sarro dekytio soly kanaha naho teioke
intypor, ani tybi dekytio ich wueta
chixie otsy eiok portyk ich chyre yre ich
iuwo sehi, ichy ilö sehi hn keityker wyr
intipör soly sehe tykynmich, hn intipor
soly ainmich, uhe ichy ie bü ehi hn ie
kuk oriok hn meia oriok, owa oriok u
niogot uhe yre etype dë, ich ie ojahu
owape hn ie ojïs. Owa pe xy meia
oriok, hn soly ehe wichy uhe to kör hn
soly xy tokoia olak ichy ñukinie, otsy
eiok portyk inmichyke ich ykio tarä tla
wyr intipor hn intipor dale sowyrhy
espesa wyr porhy. Otsy eiok portyk
jëër uhe intipor sowyrhy, esepy ich
uxy, ich intipor sanä ihich, soly ie ojahu
owa pe hn ie ojis owae xy sehe ojit kër
owa, alehe sehe ojitkerwa, esepy ich
eiok portyk iehe ich ykio tarä, techum
wÿr doxypo ich itylta kynehet tokoe,
otsy ich xy eiok portyk tër uhe inipor
keityker, u intipor keityker eiok portyk
soly owa je eraha u ÿr etype äulo, hn
eiok portyk soly ehe tykyraha ÿr etype
oulo. Uhe oolak iilo sehu olak ich
takahi olak, eiok portyk keityker wyr
intipor, esepy ich intipr nyne pixa u ÿr
etype oulo. Uhe olak iilo sehu olak ich
takani olak , eiok portyk keityker wyr
intipor, esep ich intipor nyne pixa u ÿr
awoso, otsy intipor soly ie eier, ie
ojahu olakpe hn ie ojisuape xy ojybei
owa. Uhe kuchek dytak yre dasÿr owa
comían pasto y plantas del monte y el
Yxyr comía las frutas del monte. El
Yxyr se acordaba de sumujer, de sus
paisanos y no sabía en donde estaban,
pero el ya era como lo chancho del
monte, ya era un animal. Pero los
Yxyro le seguían buscando. Luego al
despertar a la mañana, a se iban otra
vez el se iba en el frente y le seguía los
chancho del monte. Al llegar cerca del
pueblo escucho las voces de sus
paisanos y dijo, vamos aquí hay mucha
gente, luego le dio la vuelta a los
chancho del monte y le llevo otra vez a
esconderle a ellos para que nadie les
encuentre. Este Yxyr era así, cuidaba
mucho a los chancho del monte y los
chancho del monte a el. Los chancho
del monte escuchaba el idioma del
Yxyr y el Yxyr entendía las palabras de
los chancho del monte, este Yxyr
andaba desamparado en el monte. El
andaba con los chancho del monte ,
entonces practicaba como comer el
pasto y las plantas del bosque, este
Yxyr comía también lo que comía los
chancho del monte, los chancho del
monte tenían olores y también el Yxyr
tenía olor, los dos eran iguales. Al Yxyr
se llamaba el padre de los chancho del
monte. LosYxyro buscaban al Yxyr, le
buscaban sus suegros y sumujer
mandaba a los otrosYxyro para que le
busque a su esposo le buscaban en
todas artes del monte, hasta que un
día le encontraron, ellos buscaban a
los chancho del monte querían
atraparle. Luego estos animales
corrían y vieron al Yxyr que corría
también con los chancho del monte,
luego sus paisanos se acercaron y le
atraparon al Yxyr. Cuando le agarraron
a este Yxyr el lloro quería irse otra vez
con los chancho del monte por que el a
se acostumbraba a ellos; pero le
atrapa después de varios días y varias
noches llegaron a su pueblo al llegar a
suvivienda le mostraron a su señor a
sus hijos y al ve ellos lloraban junto a
el. El era un hombre guapo hasta que
encontró a esos chancho del monte y l
hizo mal, su suegros lloraban cantando
ich ojale wich doxypyt uhe chynana
wa, ich u initpör sarhak u eiok purt otyk
ich eiok portyk ich jëër, otsy ich nogö
ia wyr intipor ichy ÿr echi xy ia ör. Otsy
intipör chix uhe ich dylakyke ich umo,
man u eiok port otyk otsy ie umpeyk
tolo, soly nogö tu jumo hn intipör
teiokë, otsy ie eiok poryk umpetyk,
nech dechonum, echum u jylë ich yle
wixy ich ehö otsy ich ie ylo eiokpe ich
xy ytso u doxypyt, ich doxypyt tokolyy
yre ich intipo ixy wa deitylta ich myne
otsy iny eiok portyk ia, soly ich juko,
ich eiok portyk iebë chix u ¨r noxykyt
chybyte narmich, ich noi wyr intipor
seia wa hobyta, otsy uhe umo ich dale
yhy u niogöt, ix wich eiok portyk yhy tö,
intipör tysoho ich Yxyr portyk tysoho.
Eiok portyk dusulap, iny ñura omo
nech wuexo nomyre tara, uhe ich ös
watak ich wuexo tarä ñyrmich wap,
nech terhy osykyta ech. Ichy, xi wich
dehetyke, ich ehet wuexox nech terhy
nymich. Eiok port otyk otsy ich wa
intipör itylta jäkaha hn uhe omo ich
tytyla u initipör, umuhu dÿle ech
umuhu yhyta ech xy tybei, otsy xich
wich intipör dech hn intipor balhut.
Eiok port otyk otsy ich le dix u ös poso
uhe eu uhe osär ich ie täkpe, xy teu
wyr porhy ëë uhe dë dekytio uhe otsy
pylë. Teü pyle hn teu oskör hn yhy u
niogö uhe dë wyr yräho. Otsy eiok
portyk chix wÿr ärmite sehe teku ich ie
chyrahape uhe dukuta ürutape, soly
nagä tuküta urüta ich intipör teu iok yre
xix ia wÿr. Initpör teu wyr doxypo, ix
yre teu wyr porhy ëë xix oia ör, eiok
port otyk dusulap eiuche barata, eiche
dabö eiuche deiso ich ie diré ör watyk
hn yre ich dokypyt tokölyhy, otsy ich
doxypyt. Otsy iny otso ochuki ie
odyrehe watyk, ich doxypy nöi tia xix ia
wyr doxypo, terhy uhe intipör nÿrhy
dÿrbytyke. Ich noi dyrki intipör, ich
balhut noi soly erët jyke he lyke ich
iebë xy initpör iehe nëër. Chix u dytyke
hn chun ör awoso ich soly jukulo eiok
jakaha pyt, somtÿs wyr initpör ich noi
sagàs soly nogo odix ör, otsy eiok
portyk ysorz ich tybei pix wyr intipör hn
intipör tybei pix yrë, intipör chy pyte
sus canciones. Este Yxyr ya no le
conocía a sus paisanos, el quería ir
otra vez con los chancho del montees.
Ellos le hablaron al Yxyr pero este Yxyr
les decía que quería regresar donde
estaban los chancho del monte. Los
Yxyro les decía por que te quieres ir si
tú eres como nosotros, por que quieres
ser como animales. El Yxyr le dijo a
sus paisanos, yo no quiero estar aquí
quiero regresar con los chancho del
monte, entonces el Yxyr lloraba pero
siempre le ataban para que no salga.
Luego un día se soltó la piola, una
noche cuando ellos durmieron se soltó,
entonces el se fue a buscar otra vez a
los chancho del monte, después de
tanto tiempo se encontró otra vez a los
chancho del monte. Estos animales se
alegraron mucho al encontrar otra vez
al Yxyr y también el Yxyr se alegraba
mucho. Luego ellos losYxyro hicieron
una reunión y buscaron otra vez al
Yxyr en todas partes del monte.
Después de arios días encontraron
otra vez al Yxyr, luego el Yxyr le hablo
a sus paisanos, los chancho del monte
corrieron al monte y el Yxyr se paro y
le hablo a losYxyro; déjenme yo estoy
tranquilo, yo ya les dejare a ustedes.
Yo soy el përt, cada vez que se
recuerden de mi diga que fue el Yxyr
que le dejo a sumujer a sus suegros a
sus hijos, a pesar que ellos le
adulaban, pero se fue con los
animales. Nunca se le encontró mas a
este Yxyr, el se fue con los animales,
ahora en esta nueva generación sigue
existiendo en el monte, el vive con los
animales y su nombre es përt dijo,
cada vez que se acuerden de mi
llámenme përt.
uhe ÿr chun eiok awoso, ix wich eiok
portyk chunt wyr inipör awoso.
Eiok porty ich dusulapyhy dekytio xy ia
wyr intipör ia ich xiokyraha uhe teu wyr
porhy üro toi, yre teu porhy üro hn ich
ytyl tax, otsy intipor chiuhu deitylta ich
yre chiuhu deitylta ich ytso wyr intipör
esë eiok portyk otybi otsy intipör
bahlut, osy ich otso chuku otaka xo, ÿr
oho ochuk ix wa yralate xu ochuki,
ochuki ochyna ÿrmo dekytio, nech otso
chix, hn uhe otso chixyke hn ochixeu.
Ür yre osanä wÿr intipör hn intipör uxy
hn wich uxytöi eiok port otyk ich uxy xy
wyr intipör säna yrë, esepy ich dexybo
odale dexybo odaleke ochixeu eiok
portyk, otsy ochixeu eiok portykyke
jëër ñerä wÿr initpör xix sehe dü otsy
ochixeuku hn oxierü yhyrrä hn oxierü
meiko hn osatÿr, otsy osatÿrke omuhu
dehet paho sexy dylë terhy datyk ich
ochix dahuch. Ochix dahuchyke ichy
osawa wa yralate, otsy ich yra late
däle xy jëër, oho wyxy oier, obo wyxy
oiër nakyrbich u wyty nech chix nönit,
nech noni chimehi ich oho osët ynerë.
Eiok portyk otyk otsy ich ie diré wyr
anapsoe xix sehe dö. Uhe okeityker
ich keitykër örpo hn um soly xix sehe
takaxy tokoia wÿr doxypo, xy tokoia
wyr intipör eiok porzxio solyy xie wich
owa hn xi wich oriok xy sehe moim
oriok, eia owa doxypytyhy, otsy xix xy
seh moim oriok, eia owa doxypytyhy
otsy xix ie tamür lyke petyk, xix sehe
tokoia wyr doxypo chÿr när nymo jëër,
axtür dekuxu, otsy je ie omo ko, ich
artür de kuxuku ich nogö chuki wyr
nanyme esepy otsy nökite hn chix wyr
nanympo ichy nanyme nyne ich chyr
när nymo ör wichy port Essen ich eiok
porüo osamyta ie soly jukuli, otsy
esepy hn osana ihichpo sehe otowa
esë eiok port otyk esepy ich okynia
uhe oi, otsy omasaha dekytio uhe
ochuki ÿrmo deio omasaha, omasaha
dekytio uhe ochuki ÿrmo deio
omasaha,
omasaha
ärich
deio
omasaha tichermyt deio ochuki, nech
otsy ochixihi uhe dukula eiok porzxio
ochix. Otsy esepy hn keitykër eiok
porzxio, otsy intipör uxy hn yre iehe
arich ehet hn tybi ör ëch, soly xy
takaha toköim olak, iok uhe otsy përt,
namyhy uhe olak eiuche ich ön pert
uhe noi ör keite. Wihy uhe oriok eiuche
uhe ysarz uhe yre intipör kahlut nö
keite masaha yrmich keite hn imihy
wichy dech uhe otsy përt. Wichy uhe
ÿr ïïch pix, hn xy ös port, ös pört, wichy
uhe ïm naräta, ïm doho, im dabö,
wichy uhe oho. Osaka arhy, anï onëte
xix sehe dö nöia intipör nech nö keite
ich ie otso dixpe, hn ële alhle ich wich
intipör bahlut sexy ïa wÿr intipör
dekytio wichy uhe ös përt, wichy u ÿr
iich uhe olak eiuche ich xix wich pich,
wichy uhe otsy ös përt uhe ekrä iok.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : konsaha chykëra porosúo
Yxyr Ahwoso
Xix konsaha ochykera porösuo,
porosüo wÿr uhe konsaho ochykera
hör yre otybi. Konsaha uhe ochykëra
ichy ör urüo ürpa, otybi u kuche uhe
oteu, eiok porzxio otsy chykëra
nyrhyke ich tüür hn porosüo keitykër
uku konsehet, sowa yre soly mechum
iok, iok porhy tykytkër owa uhe ahakòr
uhe ysorz ich om uhe ahakör, ix ysypo
ie seüt tykyx uhe echy ebi iok ich
tybyte otsy eiok portyk nyrhyke ichy
tüü ty mia porosüo jär, yre xu ÿr wyrhyt
hn chyra yre pichur hn hyr iho serü xior
katÿr ich tüür xu yre ytso u porosuo.
Otsy eiok portyk chykera hn xu dech,
tëëchum, tëëchum ich xy otso
otechum eiok portyk uhe techy, soly
nehe uhe sehe eu porösuo ich atymylo
iok ich tykybi eiolë wate uhe i xum eiok
uhe jauhulo. Yre uhe tybi u pyki deio
uhe tara nymich ie tybi doxiope ie tybi
kuchepe uhe tara port xy tybi u kuche
uhe tara ele nymich; otsy eiok portyk
tëëchum uhe dech poxyk ich xu techy
sehe dyraha kymyhy porosuo ixum wyr
dexo. Esepy ich eiok portyk techy,
techy sëët nenymio ich chiuhu xu tara
dawo wa porosuo ixum wyr dexo.
Esepy ich eiok portyk techy, techy sëët
nenymio ich chiu hu xu tara dawo wa
porosuo etä xy otechum hn sowa ör
Traducción al Español
Siempre los konsaha sueñan los
porösuo, ellos llaman los konsaha
cuando sueñan, sus sueños son
reales, ellos llaman a los alimentos
para comer. Los porzxio al tener
sueños se despiertan y se pintan, por
que los porösuo le hablaron al
konsehet y e le, mostró a el le dijo
mírame soy un árbol y te hablo, y si lo
que haces lo correcto no habrá hambre
en ustedes. Si me llamas, cantas yo te
daré y pondré todo lo que tú quieras al
despertar el konsaha, se pinta de
acuerdo a los colores de los porösuo,
usa el color rojo y usas el pichurt,
también que las hojas de palma, hace
una crema y se pinta como los
porösuo. El Yxyr port soñó y canto
hasta que se termine el día todos se
despertaban
y
miraban
cuando
cataban, y les dio a sus paisanos, si
quieren comer porösuo díganme a mi y
llamare a Eiolë ella es la que nos da de
comer. Ella es la llama a la Pykï deio
que sale de la tierra ella no llama no
llama a los peces tampoco los
animales que vuelan por el aire,
solamente llama las cosas que sale de
la tierra. El Yxyr canta hasta de
tardecita cuando el sol esta por entrar
por que el quiere saber si es verdad
ich xy pür porösuo uhe tÿr nymo. Otsy
esep ich xy tso techum sowa ör, xy
sowa uhe osakaha ahyr soly uhe seut
nehi einymo ichy tykybi ich enymo
otak, odäter hn oteu naho porosuo,
otsy eiok konsehet xix konsaha dich,
tybi otso pyki deio ich otso tääk.
Konsaha iexy konsaha petyk, ie xy
otechy petyk, otsy oxym eiok kuchepo
uhe jahu, or yre otybi eiok poso xix
konsaha oia eiok, otsy esepy ich eiok
portyk chiu hu porösuo xu tara dawo
hn sowör ich ochyraha wichy uhe tybi
uhe otso teu u porhy ëë. Otsy eiok
portyk otsy xix ytsorz, uhe osäpür yre
hn hÿr ihu, xïor katÿr hn xu ÿr echak,
chak. Xu yre ytso u porOsuo jär Eiok
portyk xix tybi wyr, ielyhy duhu seütix
xix tybi uhe techyke ich soly iok
nymich ös yre ie port öpe yre uhe tybi
wyr doxypo, otsy eiok porü ïlo sehi ie
ich oxu wich techy hn ixum ör niogöt.
Man nyk xy tybi otso poso, eiok portk
soly nehe ñeek nemü porosuo
chimehi, ich otybi uhe chixeu porösuo
uhe yre chukëra, yre konsaha, hn soly
nykynemü hn konsehet soly ohowa
einymyt ebyte lyke chixeu uku
nanymich chybytichyke hn chiuhu yr
permunta xu nëër xu nëër chës, eiok
jychy ich jiuhu uhe eiok nemu, man yre
chiuhu xu tara dawo, ches chiuhu
porösuo xu tara wichy ñyrmichyke
sowör sowör wyr porosuo wichy uhe
konsaha. Heke eiok uhe ñumuno yr
eiok konsaha uhe öle ör ytsorz ich
ñyntylo pix ör, jakaxum ör hn josum ör
luhe oteu kuchabö bihok uhe dë eiok
ahyr ich joxy lo ör, ich joxylo ie
kuxharo. Hn eiok abö jëËt nemu ich
eia, yre uhe chiuhu sosÿr hör ext ör
nuku konsehet bahlut uhe techy kite
uhe otso teu ich wur porhy pöna uhe
yre techy jexy tykyraha uku konsehet
nomët xy tukunt uhe otata hn ele alhle
jexy tykyraha uku konsehet nomët xy
tukunt uhe otata hn ele ahle jexy
tykyraha u ör yrë pö. Otsy ielyhy duhu
seüt chi hu ör ihuwo, ie duhu seüty tybi
wyr otso pöso uhe tara yrmich. Ix
ytsypo einabsyro oxu depyko ieno,
otsy ich ume otso dinenum u
que los porösuo quiere darle su poder,
entonces este Yxyr cantaba, cantaba a
sus mímicas, luego el Yxyr saco de su
boca la semilla del porösuo, el saco y
todos miraban y el le mostraba a todos
los que estaban con el. Si nuestros
nietos tienen hambre yo llamaré a los
porösuo para que nuestros nietos
coman los porösuo. Este Yxyr siempre
fue un gran chamán, el llama ki deio
para que coman. El ser konsaha no es
solamente cantar; también nos dan
cosas que comer ellos llaman los
alimentos por eso los konsaha viven
con nosotros. El konsaha canto saco el
porösuo les mostró, entonces ellos
saben que es el que llama lo que
comemos que son los porüsuo. Este
Yxyr era si, cada vez que se le pide
porösuo el se pinta de rojo, y usa las
hojas de palma, hace una crema y se
pinta como los colores de los porösuo.
El Yxyr siempre llamaba los alimentos,
nunca hay hambre, cada vez que canta
el dice yo soy de la tierra no soy del
cielo, el es el que llama a los animales.
Algunas veces cuando tienen sed,
ellos llaman a otro konsaha para
pedirle agua para que ellos tomen.
Pero este konsehet llama los
alimentos, y si alguien come mucho de
los porösuo y le agarra el culo,
entonces se llama al konsehet que
sabe de los porösuo. Le llaman
alchamán y le dicen, esta persona
comió mucho de los porösuo y letomó
el culo, luego elchamán les dice traigan
y pónganle aquí. Luego agarra su
pemunta y le hace pasar por la espalda
y muerde un poco, la parte de su
espalda. Nosotros cuando nos vamos
al baño, desechamos toda la materia
fecal, sin embarró este konsehet saca
de su boca la materia fecal, y les
muestra a todos; a ellos se le dice
konseha, por eso nosotros cuando
vemos a nuestro konsaha tenemos que
alegrarnos por ellos y ayudarles,
también darles de comer. Si tenemos
alimento en abundancia debemos darle
a los konsaha y convidarnos entre
nosotros. Si alguno de nuestro hijo no
konsehet. Eiok poruo wyxy oxuysorz
hn ie asÿr jüo hn ie ahyr jüo, ñyntylo
eiok konsaho uhe öle eiok ahyr otsy
eiok konsaho uhe otakaxym eiok öle
eiok ytych uhe otakaxum eiok. Nehe
eiok outyk käär, ñynehe eiok nomyre
toky ichy jale uku konsehet ich japür,
ich u konsehet techy sehenti u topÿt
ykich, yre ni sybyta, u konsehet nö
iaha u dexo ichy dale u topyt ykych iny
het japa dix wa osypyta, ichy konsehet
xu chexy. Chymchaha yr pemunta
ehet, xie uhe ybyta yre säna ihyt xiche
wich dylich ich tohowa ychybich
chymchahapo yre ich ykapo, heke otso
kanyr u konsaho ielyhy otso diokösie,
ielyhy otso diokös ör, xix otso nëte ör,
anyxy konsaha ylyhabyk hn jykehik xix
ñyntyle. Hö antör uhe olak dë uhe
osëëpesa eiok u konsaha wyxy elë
alhle jexy eiok konsaha wucap olë,
jehy otso nihok uhe namyhy ich onihok
ich nixy ñyra eiok hü porhy jylale
kechyne, japür ör ymxio, uhe jalylo
kechyne japür ör ymxio ich oxu ñehi
eiok ylyharrä ich joxy errzomxio. Man
eiok konsaha porzxio iclyhy oduki
delybe, xy asym uhe teku ich chukuta
owa, hn ëntepixa uhe yre chukuta
owa, otsy xix ör ytsorz anahu eiok
konsaho xix ör däsylo, uhe ochukëra u
derüo, ör urüo kärke ichy onyrhy
otechy, otola uhe ör urüo xu ysorz ich
ie konsehet chihipetyk xix toi, yre ichy
chynÿr, heke konsaho uhe chykera
derüo ichy ie duhu kurhuo chihi yrepe.
Iny techy techy, hn dech tokole ich tüur
ichy xu dech eiok konsaha otechy, or
yre ich ömo heke, ör yre ömo u
doxypo, ömo u kuchyt uhe ixum ör
woso otsy eiok portyk uhe dë kite, xix
chyrä uku dyt. Any ie porosuo ixyrit xix
tybi u poroüo xu pöna ich anymo oteu
hör yr nanyme uhe odechys yr ynato
ör. Errze ue ñyntylo pix ö, hör extör hn
antör uhe jïakaha ör arhy.
puede ir al baño debemos llevarle junto
al konsehet, por que es el que sabe de
estas cosas. Este konsehet cuando
canta, todas las cosas están bien para
tener el fruto y podamos comer
También conozco un konsehet que mis
abuelos me han dicho, conozco sus
canciones. Cuando existía todavía este
konsehet nunca había hambre en
lasviviendas. Cada vez que había
hambre, se le pedía a este konsehet
para cantar y pida comida, los alimento
venia del monte, luego sus paisanos
iban en el monte y traían muchas
cosas que comer, en susviviendas no
faltaba nada para comer los porösuo
había en abundancia. Nunca deben
hablar mal del konsehet, tampoco por
espaldas así dicen nuestros ancestro
que nunca debemos recordarnos mal
de los konsaha, debemos tratarles
como se merecen cuando están con
nosotros. Nuestros konsaha son los
que nos ayudan y están en nuestros
alcance, para ayudarnos, si alguien de
nosotros se enferma y pierde la vida
tenemos que acercarnos al konsehet y
pedirle, entonces el Ponce va cantar se
pondrá delante del muerto por que
para el, la muerte es como un
desmayo, el konsaha agarrara sus
poderes se pondrá delante del muerto,
por que el muerto todavía no esta
debajo de la tierra o digamos en el
cementerio. Luego el konsehet trae
nuevamente el espíritu del muerto y
mete en la pemunta, desde esa misma
noche al morir esta persona el trae otra
vez su espíritu y le mete a la persona ,
entonces revive otra vez. Por eso
mezquinamos a los konsaha nunca
debemos pelear con ellos, tampoco
debemos molestarles, a ellos debemos
quererlos, a pesar que sean malos,
borrachos siempre debemos quererlos.
En este siglo y ene esta generación
tenemos todavía pocos konsaha, pero
el día en que ellos terminen o mueran
ya sabremos que hacer; o pediremos a
los blancos medicamentos;
pero
cuando pidamos a los blancos
medicamentos ellos nos obligaran a
pagar del bolsillo. Pero nuestro
konsaha nunca nos pedían dinero,
solamente les damos comidas a
cualquier cosa, entonces ellos te
curan, siempre eran así nuestros
konsaha cada vez que soñaban, al
despertarse ellos cantan ellos tienen
miedo de sus sueños; o que les haga
mal y si el konsaha no hace lo que su
sueño quiere que haga, el podrá morir.
Por eso cuando sueñan nunca tienen
sueño, de mañanita temprano canta,
canta y cuando sale el sol el se pinta y
canta, ellos ven en sus sueños, pero
nosotros no vemos, pero ellos ven los
animales que les da poderes; este
konsaha llamo a los porösuo a pesar
que no sea el tiempo de las plantas
igual el llama para que sus nietos
coman, también para que coman sus
paisanos y sus hermanas, nosotros
debemos mezquinar y querer mucho a
nuestros konsaha por que con ellos
vivimos.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Anabsyrö teu Weteräk
Yxyr Ahwoso
Anabsyro
euweteräk
portyk
keite,ahnápsÿro ie kuchyt yle yrhyt
petyk,ahnápsÿro ylhabö oi ie. Otsy
utobwich yre ÿr ihisyt dë uhe masaha
ich nö. Tokoly hy niogöt kynehe, otsy
yr ütix uhe eiok porzxio sakaha xy
techum hn eiok portyk otyk uhe ia pix
wyrahnápsÿro
hn
ia
pix
waExynwyhÿrta të yhyt, otsyTsyr, esë
uhe ichahnápsÿro keitykë ich ochyrehe
ie awoso, otsy ör eiok portyk okeitykër
ieke ichy oxiokyraha ie kuche hn xy
otechum, waExynwyhÿrta sak-ätTsyr
hn umo soly xixeu u olak yrete, olak
abo hn nakybito, ñugüa ör hn
nÿmchehe
ör
lyketobwich,
ich
örweteräk, niokörweteräk hn namyhy
tynianehe ich onanymyraha nahu uhe
oñet, ese uheExynwyhÿrta sakätTsyr
tatum, hn nix eiok portyk chixeu
waExynwyhÿrta awoso, hn umo soly
ehe, otsy ich ihyExynwyhÿrta ahyr ich
yr yrato, soly ehe nam hn ojixeu ör hn
Traducción al Español
Una vez hubo unahnápsÿro que comió
a unweteräk. Losahnápsÿro no son
nada bueno, losAhnápsÿro son malos y
siempre andan juntos. En eltobwich
tienen un túnel donde ellos tienen su
cabida entran y salen en otros ríos,
ellos tienen su lugar sagrado y loYxyro
que estaban con ellos mirando, y el
Yxyr que andaba mucho con
losahnápsÿro y conExynwyhÿrta y era
el Yxyr el que hablaba mucho con
losAhnápsÿro y se entendían su idioma
y con el Yxyr hablaron losAhnápsÿro,
ellos se enseñaban las cosas unos a
otros.
Exynwyte
dijo
al
Yxyr
agarraremos a todos sus esposas y a
sus hijos, jóvenes y le traeremos a
ellos y meteremos a todos ellos en
eltobwich para que seanweteräk, para
que el día de mañana yo no exista
mas, entonces serán ellos que
continúen
nuestras
costumbres.
EntoncesExynwyhÿrta le dijo al Yxyr
uñowa ör ojexehe ör hn ojybyte
örtobwich. Soly ebyte örtobwich hn
ohowa ör ich ojakät ör ojïtum ör
akÿ7lio u ÿr ülu, otsy esepy hn eiok
portyk
chixeu
uweteräk
onaha
örtobwich, otsy ie otso käta ich
ochixeu u nümet ochybytetobwich,
jehe eiok xy chy eiok käär uhe iny eiok
hupo xy jaulo kuxharo hn ie jyrehe uhe
joxy ie kuche. Otsy eiok portyk
tohowaweteräk chybytetobwich, ich xy
osakät osowa wyr anabsyrö ylu hn
osowo u yr utürbo hn osowa u pemune
uhe oso ochieu hn osowa u chypyrme
iho uhe otso chieu; waExynwyhÿrta
xioryra na ö u otso ñonier; juwy
uahnápsÿro döter anabsÿro wölo, otsy
eiok
portyk
tohowa
wuete
chybytetobwichyke ö osiër ochbyte
örtobwich ich alhlo, ie wyrahnápsÿro
uhe osët petyk ich wyrahnápsÿro pixo
otsy pihich de ÿr ahawo hn poterë dë
hn pihich jëët dë ÿr diorrä, otsy xix
xierü pemunta diorä ie datyk dierü de
iorä xy wyrahnápsÿro uhe xierü deiorä
xu sajuwe, wa dehierä jäta. Otsy
doxypyt uhe chykana porint, ich omo
wyr osp tierë, ich xy wa diora otsy
tybich, ich osyptiere wyxy kai tarä port
xu nymichyhy ikych, esepy ich teu wyr
osyptierë xy teu yka, teu xy apo. Otsy
esepy ich u porzxio ich otohowa
wyrweteräk ör osier, otsy xy otybei ör
ich wyr ör akÿte, osy esepy ich wa
tymychära ixum poso, oxu amyrmo,
oxo intypör, oxu pohio, oxu pytine hör
wyr enermite ich otupör oxu pohio oxu
pytine hör wyr enermite ich otuhu ich
ioxupyke ich onaha iarmykatyke, ich yr
akylt noi ixum uweteräk wachatobwich.
Uhe yr akylt ixumyke ich yr akylt chi
ysa, ichahnápsÿro chichue uweteräk
portyk, otsy tääk xyahnápsÿro iehe ech
xy techum hn yr ie drehepetyk uhe wyr
ënito otsy esepy ich eiok portyk xy
tääk, hn u jëët ich xy eiuwox, jexy
datyk dakäät ich ixy wyrahnápsÿro
daho ixum iet, ich dale dota, ixum iet
ixy dale dota nehech tara wacha pyt;
tokoleke iny u jëët japa nyna dabix
petyk. Otsy esepy ich takyke ich ie
doxy uahnápsÿro petyk, kehe doxy
eso; luego el Yxyr ya supo lo que le
dijoExynwyhÿrta y le dijo que si, pero
este Yxyr se caso conExynwyhÿrta y
era su esposa, el Yxyr le dijo
aExynwyhÿrta que estaba bien lo que
le advirtió. El Yxyr le dijo aExynwyhÿrta
que iba a traer a todos ellos, le
agarraremos y le traeremos en
eltobwich, para que escuchen los
buenos consejos, y las costumbres,
entonces agarraron a todos los jóvenes
y le llevaron en eltobwich Primero le
trajeron a uno y le pusieron en
eltobwich, nosotros sabemos que
siempre somos hambrientos cuando
éramos chupo y comíamos todas las
cosas y no sabíamos como convidar a
los demás. El Yxyr port le trajo al
wuete y le paso en eltobwich le
aconsejaban,
le
mostraba
las
costumbres de ahnápsÿroos, como
era ellos, sus pinturas, s trajes rituales
pemunta le mostraban como tejer con
las plumas del pájaro, eraExynwyhÿrta
la que les enseñaba las artesanías,
ellos hacían de todo, hasta los
sombreros de losAhnápsÿro todos
esos eran las cosas de losAhnápsÿro.
El Yxyr le trajo a dosweteräk y le puso
en eltobwich ellos eran nuevos wetere,
y losAhnápsÿro no eran como los de
ahora, eran los verdaderosahnápsÿro
dicen que tiene la parte abierta en el
frente y otro en el tobillo, ellos siempre
ataban pemune en su frente y también
ataban su tobillo para tapar su otro
oxigeno cuando ellos ven que los
animales
vuelvan
por
el
aire
losAhnápsÿro gritan una vez también
su tobillo grita, de pronto las garza se
caen del cielo. Los anabsyos comen
crudo las cosas, entonces los Yxyro
poruo que trajeron a losweteräk, le
cuidaban a el los eran sus guarda
espaldas. SiempreExynwyhÿrta les
daba de comer a ellos, ellos mataban,
tatu bolita, chancho del monte, tortuga,
kuati y cocinaban, luego les llevaba l
Yxyr para que coman losweteräk, al
darle el Yxyr las comida a loweteräk el
se alejaba de ahí, por que estaban
rodeados deahnápsÿro ellos comían
uahnápsÿro duhu yr ylo u dexyich
doxyke, ichy tokole; yre chyna u
dabich ichy iehet, otsy iehe uhe iehet
ixy u wakäkä icha port pehet,
eseWakäkä otsy ich ytso u doxyt uhe
tau gykybÿtyhy onota. Otsy teu u
wuete portyk, ychy chyna xypyke ich
chixeu u debich ich tarä, ich xiehe wich
debich dechy nymich, waExynwyhÿrta
techum örke örTsyr, ichyTsyr sestelo
tatum wateExynwyhÿrta, soly jexy
napo uhe oxu ysorz anahu eiok äbo.
Soly eiok abo jexy napo uhe oxu
ysorz, hnExynwyhÿrta soly xy ör ysorz,
soly ebi wyr eiok abö jewo, ich tybi wyr
dabo jewopo, otsy abo jewo odaleke
otyrk. Errze uhe otsyWióho,Wióho
daleke ichExynwyhÿrta ör uTsyr oiehe
arhy,Exynwyhÿrta soly bëli echum
wichyweteräk
uheWakäkä
tekü
chynakä. Soly u ÿr debich uhe dechy
nymich asylo, ensahalo pohit kër hn
wa yr armysta exylioe hn echahalo.
Otsy
esepy
ichWióho
nü
i,
Exynwyhÿrta chyrok u dabo hn sehe
duhu wich sehetoo u deihyt. Otsy
Wióho iike chixeu u ÿr debich
churrzyke sarrzym u porhy hn wa
ärmysta uhe dechys nymich chixieke
hn wa balhuta techaha, wa balhuta
techyke ich wyr Wióho chix u nymich
chybyte
chi
ychybichabö,
otsy
uweteräk uWióho chyrke ich xu ihetpo
xyExynwyhÿrta techum hörTsyr hn
soly ich yrhyt uhe eiok abo
ochukutapo, soly tohe ich eiok ihyt
toxup hn soy nö ich nahu öleWióho
uhe ochukuta ör. ErrzeWióho wyr uhe
sosÿr eiok, wyr uhe sosyr otso uhe
otso ät doso ich oi wyr Wióho
oxuWióho chyr detybo techaha ich wyr
nö u ÿr jokacha. Wa uhe tymychära ät
dosoko ich otohowa oseia harrä ich
oxierü yle, oxu ytso uhe odotër popyta,
otsy oxiero
yleke
ichahnápsÿro
ehetyke ich otybi wyr Wióho; iehe uhe
data techy ich xu wate nö owa jokacha
otsy eiok porzxio wyrWióho uhe
takaxum ör hn otsy esepy keite ich
takaxym wichyweteräk portyk, iehet
otsy xy wyrExynwyhÿrta osÿr okeityker
ie, soly ichy om uhe oxu wichweteräk
losweteräk y losAhnápsÿro se ponían
en frente mirando; losweteräk no
sabían que los anabysro eran muy
bravo. Dicen que elweteräk empezó a
comer, pero el otro era muy inteligente
parecía que alguien le aconsejaba, el
comía y convidaba a losAhnápsÿro
poco a poco el wuete le daba a
unahnápsÿro y se alejaba de a poco
del lugar, le daba al otro y se alejaba
de apoco del lugar hasta que pudo salir
de ahí. Mientras el otroweteräk seguía
comiendo y no terminaba todavía de
comer, pero elweteräk no invito a
losAhnápsÿro; si elweteräk invitaba a
losAhnápsÿro wakäka le alzaron arriba
y le comieron alweteräk. Los
anabysroWakäkä son como los
pescados que comen algo en el agua.
Pero el otro wuete comió todo u
comida. Elweteräk le daba un poco su
comida a losAhnápsÿro que estaban a
su lado y no le alcanzo a los otros que
estaban detrás de el. Entonces
losAhnápsÿro le comieron nuevamente
alweteräk pero fueron dos los que
comieron, le dejaron un poco, luego
empezaban a comer otra vez.
Entonces
llamaban otra vez a
losWióho, pero losWióho ya no
pudieron hacer nada, el wuwte murió;
al morir elweteräk,Tsyr se acerco y
tambiénExynwyhÿrta;
al
ver
Exynwyhÿrta le llamo a losWióho para
que le reían otra vez pero losWióho ya
no le pudieron revivir hasta que murió.
Entonces los porzxio le alzaron y le
llevaron alweteräk, que los wakäkä
habían comido. Le llevaron para
mostrarle a los konsaha y que ellos
puedan hacer algo, los konsaha no
quieren que unweteräk muera en
eltobwich, por que ellos dicen que si
unweteräk muere en eltobwich, es algo
feo, pero a pesar que los konsaha
hacían sus ritos, costumbres pero no
pudieron hacer nada, hasta que murió.
Luego cavaron una fosa para meterle
alweteräk, el padre delweteräk que
murió sintió mucho, el lloraba
amargamente, por su hijo; el padre
delweteräk se quedaba en eltobwich,
iehetpo. Soly ich tyspulo nam, necech
tokoimyke ichy wich iehet poko ich ie
tyspulo petyk, ich tokoimyke. Soly
kötyr xy eiok ñynsÿro errzeWióho hn
soly ehe wyr xix otakaxum olak. Otsy
eiok portyk ich wyr xu iehet poko
uWióho iehet ich yhyrra kota ich ie
ÿrpetyk, ich yre u anabysro teku ich ie
yr petyk, otsy espey ich, dech iet ich
chykeipo, otsy ör poso tyretyke u ör
akyle oxum ör u ör date ich othowa ör
poso, iehe eiok porüo xix ör date ich
otohowa ör poso, iehe eiok porüo xix
ör ysorz, otowa wyr amyrmo, ör
nansüo, or yragö uhe o seiatobwich
uheweteräk ör poso. Hn Wióho xu
ichetpo hn chykeipo. Otsy ich yr akyle
towa u ö poso hn tatum soly mëi patä
uhe ue ich alüa ör awo ich ahlle ota
alua ör awa ich ahlle ota, alu anasyro
pihich. Ihc alhle ota, nehe atakoie.
Soly man ie enë hn alehete, man uhe
alua pihiche eech atolyhy wacha
pihiche, akyle sakätweteräk portyk, je
ich iuwo nehi, mehi ni Wióho xu
iehetpe portyk, je ch iuwo nehi, mëni
niWióho xu iehetpo iny yhyrra kota, ich
iuwe, ich chykeike, man uweteräk iet
xy ie dykeipe, ixor, ixor, nech tokde
wichy ahnápsÿro ehet ich nogö. Hn u
iet, teku hn chyna xy pykap uhe ai
wate mata otso iehi ör ke ich otepoko
weteräk portyk otsyWakäkä teu kite
esë eiok portyk o wuett otsy otsy xu
nymichyke ich xix toi uweteräk port
otsy toky ichTsyr dale, hnExynwyhÿrta
techumyke ich xuWióho chyrpo,
hnWióho chyrke ich ie nyrhype. Neech
eiok portyk odale uweteräk portyk
osem onoi u wakak poxu Wakäkä teu
kite. Otsy eiok porzxio onoi oxu
konsaha otechum, oxu söbyta oxu
otechaha, ör yre ochytak uheweteräk
töi, utobwich otsy weteräk toi utobwich
ich kuchyt mynyk, otsy xix toi ani
konsaha wixy oxiokös neech toi otsy
toky hn ochicheu kosotychy esë
ospach, hn ochym sakahatobwich xy
ihe deihyt. Eiok abo xix ör imox, yr ie
tÿr wacha naratpae neech dylak xup
ich ni nö tÿr wacha naratape ie
dehipetyk, otsy ihe deihyt xix jëër,
recordándose de su hijo. Nosotros
sabemos que un hijo es los mas lindo
que dios nos había dado. Este Yxyr ya
no volvía a suvivienda junto a su
esposa, el se quedaba en eltobwich
llorando y cantando sus canciones
hasta que un día de noche volvió a
suvivienda cuando los otros dormían
todo. El dormía con sumujer, pero
dormía en su pie para que sumujer no
sintiera su amargo llanto. El no quería
que sumujer vea su cara, porque no
quería que sumujer supiera que su hijo
había muerto en el tobwich y que
losWakäkä lo devoraron. Entonces el
Yxyr durmió con sumujer, pero en su
pie luego de madrugada el se iba otra
vez en eltobwich, cuado el se iba en
eltobwich no volvía en suvivienda,
solamente de noche volvía con
sumujer para dormir, para que sumujer
no sepa de lo sucedido. Los Yxyro
cuando estaban en duelo, tenían la
cara negra por las lagrimas, por que
ellos no limpiaban sus lagrimas a pesar
de que era hombre o mujer, cuando
alguien muera dejan sus lagrimas en la
cara. Dejaban sus lagrimas en la
mejilla y se quedaba todo negro ellos
nunca jugaban por las personas que
tenían la cara negra, tampoco nunca
deben hablar mal por las personas que
lloran y cantan sus canciones. Amigos
a los que lloran siempre tienen que
adular
porque
tiene
la
boca
maldiciones, nunca deben sacar
palabras dicen que nuestro Yxyr port
siempre lloraba de tarde, recordando a
su hijo y cuando para de llorar,
entonces olía a suvivienda. El Yxyr
nunca le hacía faltar comida a su hijo,
sumujer preguntaba ¿Cómo esta
nuestro hijo? Y el le contesta que esta
bien todavía, pero su hijo ya había
muerto pero el no quería que sumujer
supiera. Cada vez que sumujer
preparaba la comida llevaba pero
llevaba llorando por el camino
recordando a su hijo, luego sus
compañeros le decía para que ya no
llore por u hijo, por que ya losWakäkä
le habían comido. Pero el Yxyr nunca
jëëryhytobwich neech dylak xu ich no
nö tÿr narata ie ninkia narata petyk xy
tytyla nyte, soly nogö pyrata numo
naho pylote ich atix. Otsy ie duhu
naraa derehepetyk uhe yr ihyt
toohotobwich uheWakäkä teu esepy
hn eiok portyk sakachys otsy uhe
dylak ömo ich chynkia wacha, umuhu
narata nyte hn ie dylak ich nö
tÿrtobwich, uhe tÿrtobwich iclyhy dehy
xix sakahatobwich dylak ni sehi tyr
narata, ichy dulo uhe ohie deio,
tymychära o nakyrap u xu dele wysy,
wyr ör ylote uhe sakachys ör yle ielyhy
otso döter ör, wa tymychärarä wua uhe
oula jelyhy otso dotër uhe yle wysy hn
u nakyrich ytsypo. Ielyhy otsoo deia
dawo äsa oula hn u oulyt uhe yre wysy
hör antör errze uhe oihe deika, otsy
ichy ö awo woso deio, heke xix otso
netör, ielyhy otso diuhu dawoso
munue otsy iok poyk xix ihe, jylna ich
jëër, no jëër sasö xupyke ich shi tyr
narata. Yre ielyhy duhu deihyt poso
nihok xix de, soly nogö pyrata draha,
chixyhe ich soly napo ich soly jex
owich om kichehet ich ochisumyke,
Wakäkä chynena ie duhu narata
drëhepetyk. Dechuleke ich wa data
nixi u poso ichy ixum dech isoly ich xy
jerhy dehich, nech chix wuacha
obichyke sakake ich xy echa u deihyt
posabo, yre ie namurpe uhe wa yrata
chyraha soly nech delybyta sät nehe.
Otsy esepy ich yr ypasyro ochixyke ich
odale ochenxehe ö arhy soly pate ich
do ie eiër, ich xy eiat ylorz ichWakäkä
tenua esepy ich ochenxehe kux hara
arhyke ich otsy esepy ich uTsyr soly
käta juhu örlo anahù ahnápsÿroo hn
anahu ahnápsÿroo xich kynia hn kär
teu otso hn anahuahnápsÿro ie
ylutagäx nakäha nyne eiok nehe xy
juhuör esepy ich uTsyr keitykër
Exynwyhÿrta, soly ñunapo nam
nakaha onyna nehe eiok abo hn
exynwyrto soly xy owa ñam sehe enylo
örke ich xy plak uhe eraha ö olutak
uhe tukulo ör.Tsyr soly ene dyrbyt hn
ojuki ör ich oñynor, esepyke dÿrbytyke
ie
dech
de
deitykyke
ich
onoiahnápsÿro
wyxy
otsy
dejaba de llorar siempre se recordaba
de su hijo. Al pasar el tiempo dijo, por
que no matamos a los Ahnápsÿro por
que estos Ahnápsÿro son muchos y
comilones; y comen a las personas,
con estos Ahnápsÿro ya no hay
salvación, tenemos que eliminarlos,
por
que
podrán
comernos
a
nosotrosTsyr le dijo a Exynwyhÿrta;
que vamos a hacer, porque estos
Ahnápsÿro nos eliminaran a nosotros.
Luego, Exynwyhÿrta le dijo que si el
quería matar a losahnápsÿro podría
hacerlo, pero si el sabia como hacerlo.
Luego de mañana temprano llegaron a
todos losAhnápsÿro en el monte, los
anabysro cuando buscan sus comidas
meten su pie en el yuyal y sacan
grandes víboras y comen crudo y
cuando encontraban tortugas ellos le
dan a losYxyro, y los Yxyro cuando
encuentran víboras les da a los
Ahnápsÿro, ellos siempre eran así se
daban las cosas intercalados.Tsyr les
dijo a los Yxyro cundo le lleven a ellos
deben lleva alybo para que le maten y
corten su cabeza. Al día siguiente
temprano llevaron a loAhnápsÿro para
matarles en el monte; al llegar en el
monte
losAhnápsÿro
los
Yxyro
empezaron a matarle, a clavarle con
los alybo le torturaban, le maltrataban
a losAhnápsÿro. Entonces eliminaron a
todos losAhnápsÿro, y los Yxyro
salieron del monte, y controlaban para
saber quién faltaba entre ellos, porque
tenían miedo que uno falte entre ellos
pero ellos estaban todos, ellos se
alegraron por que todos los Ahnápsÿro
estaban muertos. Se fueron para
contarle a Exynwyhÿrta que los
Ahnápsÿro habían muerto, antes de
que lleguen losYxyro, ellos miraban
detrás y vieron que los Ahnápsÿro
volvían otra vez y eran ellos mismos
losAhnápsÿro que venían. Los Yxyro
decían entre ellos estosAhnápsÿro no
sabemos que parte de ellos esta la
muerte para que mueran estosYxyro
no sabían matar a losAhnápsÿro por
queExynwyhÿrta no les contó como
matarlo. Pasaron los das, le llevaron
onoiahnápsÿro wyxyke oseia ÿrmich;
iehe uahnápsÿro teiaha dabyso ich
chiuwa dëër örmo ich chiuhu echyrak
deio sobyrö etybich teu, osy teu xy apo
xy uhe chiuhu amyrmo sobyrö
etybichyke ich ium eiok porzxio. Ix wyr
eiok porzxio chuhu echyre ich ixum u
anabsyo otsy ixx ytsorz ochibehe ie
poso. Eiok portyk uTsyr soly bolilo ör
ixy ohowa alybo tukulo ör uhu wah,
wa. Ichy onoi ör, iny dylak ixy
onoiahnápsÿro wixy osenkehe ör
yrmich, otsy ie uhuahnápsÿro wixy
omasaha ò myt ixy oxu ö, päk, päk, ich
ochyne otsy ich nioxup ich eiok porxio
otokole
ich
otsykër
ie,
oly
nogöahnápsÿro teu eiok ñeke otsy ich
xiene ör yre, ich om wyr ich otoke ich
jykylo. Ich eiok porzxio onö otatum,
Exynwyhÿrta hn japa eiok porzxio odix
wuacha ich otechum wacha ich oiehe
ör nëër, esepy ich soly mä echum eiok
nëër ap ich ichiuhu nymich ukult iehe
otyret, otsy oiehe otechum òrke ich
xiehe wyrahnápsÿro we yret soly xich
ie otope kexy ör torÿt chihi neityk. Eiok
poruo wyxy ie odrehe ör torÿtpe hn wa
Exynwyhÿrta ie tatum örpe. Otsy
deech iet ich onoi örpo, ich xy ytsypo,
esepy hnExynwyhÿrta solyTsyr japa
napo je ich enna ör pyt,Tsyr soly ia
nam soly ich ie ojyraha ör toryt watyk,
soly any ojuhu ör ojekxehe ör etybio,
ochybyrö ör debio soly iehe oñyret ich
oiehe oriok neer.Exynwyhÿrta soly hn
amo ñam kehe sehe enylo uahnápsÿro
ie erehelope wa ör toryt ue dë. Soly
juko tokögua ör toryt, otsy ich noiTsyr
seia tiërmyt ehet hn sowa wa dehierra,
hn sem u pemune uhe xieru wa deiorä,
sem sowaTsyr soly mechum wa otso
ör iherrä,Tsyr techumyke ich pihich iet
dë diorrä,Tsyr terby wa diorrä ich xu
nymichyke, ichy iny ñurhu, my ñurhu
ich tätä ich myne ich nixaxyro tarä ulö,
otsy ichTsyr dalepo tytyraha ich
nixaxyro tarä ulö, otsy ichTsyr dalepo
tytyraha tytyraha ichTsyr dale xu
ichetpo, esepy iehet hn soly ich amo
ñam u otso torÿt owich.Tsyr soly jexy
napo ie owa oriok petykna, nech
oñyna oriok wyxy ich oñyms¨r, soly
otra vez en el monte para matarles,
pero todo era igua,Exynwyhÿrta le
pregunta a su marido le dijo:Tsyr
mataron ya a los Ahnápsÿro yTsyr le
contesto, no sabemos como matar a
los Ahnápsÿro, a pesar que le
matamos le cortamos el cuello, le
partimos
en
dos
pero
no
mueren.Exynwyhÿrta dijo aTsyr, no
sabes como matar a los Ahnápsÿro y
quería asesinarle; luego Exynwyhÿrta
le dijo aTsyr ven vamos te mostrare
donde esta la muerte de losAhnápsÿro;
le llevo aTsyr en el monte y le mostró
donde estaba la muerte de los
Ahnápsÿro; Exynwyhÿrta alzo su
plumaje que se ataba en el tobillo,
entonces le dijo aTsyr mira este es la
otra parte que los Ahnápsÿro respiran.
Exynwyhÿrta le dijo aTsyr quiero que
me patees pero despacio no tan
fuete.Tsyr pateo a Exynwyhÿrta en el
tobillo, y ella se cayo al suelo luego
ese mismo instante tenía todo
gusanos, tenía mal olor; peroTsyr se
acerco escupió, escupió por ella y
Exynwyhÿrta selevantó otra vez. Luego
al levantarse otra vez le dijo aTsyr
ahora conoces donde esta la muerte
de los anasyros,Tsyr le dijo ahora ya
se, por que no me has dicho la verdad,
nosotros
ahora
estamos
muy
cansados. Pero mañana temprano
vamos
a
llevarles
otra
vez
losAhnápsÿro eran mucho, ellos se han
debajo de la tierra y no tenían cosas,
vivían en cualquier lado, pero su lugar
era la nuupu, ahí habita losAhnápsÿro,
ese es el lugar donde algo le pasa a
losAhnápsÿro entonces ellos entran
ahí. Al día siguienteTsyr les dijo a los
demás Yxyro para llevarle otra vez a
losAhnápsÿro.Tsyr les dijo para que
pisen la parte del tobillo, entonces le
llevaron a losAhnápsÿro al monte . Al
llegar al monte, losAhnápsÿro, meten
su pie debajo de las ramas y las
plantas, sacan tatu, pioh, tortuga, y les
entregaban a los Yxyro para comer. Al
comer todo al weteräk sus huesos y se
desarmó su esqueleto sobre el suelo,
pero ya era todo hueso. ElTsyr esposo
dÿrbyt hn ojuki ör otsy meni otso
ihuchys, ich ör ytso nymich ukult
uahnápsÿro, hör yre otsy xy otarä
nymich üt ör yre, ör ihich wa höse
napuuahnápsÿro
iherra.
Wate
uheahnápsÿro kuchek teu ich masaha
chys, ich tokolyhy nesyrp kynahata,
otsy ich ytso u kasa uhe tarä u dët otsy
esepy ich dÿrbyt ich eiok porzxio
onoiörpo, hnTsyr soly bolilo nymyt
enylo ör hn echum pix ör arälo wa
wueta nymich, otsy esepy eiok porzxio
oñoi ör iehe dylak ich otokole onö.
Onogö
ich
onoi
wyrahnápsÿro
ochynehe yre, ich je dix wacha yrmich,
hn ahnápsÿro masaga yrmichyke ixy
chiuwo dëër u osdï, chiuhu amürmo
ich ixum eiok porzxio ix wyr eiok
porzxio ochiuhu u echyrë ich ixu
uahnápsÿro, oxu dabyso masaba ie
nëèr. Otsy eiok porzxio seräha uhe
ytsorz, xy eiok porzxio chytak uhe teu
wichweteräk
kite
hn
ochesdelo
otsyahnápsÿro ör koitio xy debihi uhe
iö hn uhe jäka esepyke ichahnápsÿro
chiuwa dëër örmo ich u eiok porzxio
taräha diör nymich, uhe echum wacha
ich pür topyso hn ochyna ör pÿt; osehi
eiok porzxio any otybe nanër, otybe
nanër nech otacha, osy otachaka ich
soly xix wate wa ör iherra, osy hn otër
wa chatobwich otsy xich ör kynipa,
otërke ich ör ñer mya tërhy wacha dÿt,
esepy ich porzxio otolör soly mä ër ap
ich ör ñeemya data, esepy ich eiok
porzxio onoi pytpo; iehe dylak ich onöi
pytpo.
Otsy
inyahnápsÿro,
inyahnápsÿro neech eiok porzxio
ochyne ör, ör yre ich ochyraha wa
iherra owich uhe dëwa diorra. Otsy
eiok porzxio ich örahnápsÿro oteie ichy
ochynie ör yre eiok porzxio ochytak
uhe wyrahnápsÿro, otsy uhurryke
ichExynwyhÿrta tatumTsyr soly napo
japa enylo ör. Soly ehe ich eiok äho
ich ör wuele uhe icheleExynwyhÿrta
soly kaa moimyhy lychy nagäha exylo
u jewo nehe hn hyna olak uhe otsy
cülo, wÿr ich enio. Eiok porzxio soly xix
oñyna ö nech oñyne ör nehe otsy eiok
porzxio
ie
odyrehe
petyk
wa
uhurbytape uhe terhy, esepy ich u
se enojo y le dijo a Exynwyhÿrta, por
que hicieron así nuestros hijos,
entonces Exynwyhÿrta le dijo, ellos son
así nomás. Llama a todos nuestros
hijos, y los hijos de Tsyr se acercaron,
ello se llama los Bioho, entonces
Exynwyhÿrta y Tsyr se acercaron
juntos a ellos, y les dijo vayan a ver
alweteräk que los wakak comieron,
agarren su hueso y un poco de sangre,
junten todo y bendigan. Entonces
Eynwyrte le mando a su otros hijos
para vayan a ver y para que vuelva
otra vez el wuete. LosWióho fueron y
agarraron el hueso, la sangre las hojas
de los árboles que estaban en el suelo,
juntaron todo luego la madreconsagró,
losWióho agarraban la arena y ponían
sobre los huesos del weteräk, hasta
que se transforma nuevamente en
unweteräk, los ioho agarraron del
brazo delweteräk y le hicieron parar,
entoncesExynwyhÿrta
yTsyr
se
quedaron mirando al weteräk y ellos
dijeron que lindo que nuestros hijos
hicieron el bien y revivieron otra vez al
weteräk ellos pensaron que elweteräk
ya había muerto, Exynwyhÿrta dijo
para eso están nuestros hijos para
resucitar a las personas. LosWióho son
muy poderosos, cuando alguien esta
enfermo ellos llaman a losWióho para
que curen cualquier enfermedad, ellos
usan sus artes plumarios sus pinturas.
Si una mujer esta enferma o le duele
su cuerpo, entonces ellos le llevan en
el harrä o en eltobwich, pero le tapan
todo su cara, como el juego ritual de la
popyta, luego llaman a losWióho, al
escuchar que su madre Exynwyhÿrta
canta ellos se enciman, te extiende las
piernas, te estira las mano para que
desaparezcan todo lo que tienes por
dentro sea enfermedad o lo que
cualquier mal que tienes. LosWióho
siempre eran ellos los que ayudaban a
losYxyro poruo. Desde esa vez ellos
ayudaron alweteräk había muerto pero
ellos le hicieron revivir.Exynwyhÿrta
yTsyr hablaron entre ellos, yTsyr le dijo
aExynwyhÿrta yo estoy muy molesto;
pero gracias a Dios el wuete ya esta
anabsyrö ich tÿrk ioh dale wa höse
uhurbe otsy jata dë harrä hn jata
dëtobwich, otsy dale wa uhurbyta tarä
chybyte wachaKarcha Bahlutbalhut ich
masaga onota nech ie eiok porzxio
orlhupe, eiok porzxio oia seheodixeu
hn uhe inmich ich sehe oduhu, esepy
ich eiok porzxio otërhy wa uhurbyta ich
eiok porzxio chykaha port pehet.
Otsyahnápsÿro chykaha por pehet ixy
eiok porzxio chy kaha port pehet
oterhy
waahnápsÿro
uhrbyta.
Uahnápsÿro otsy iehe uhe chix
wachaKarcha Bahlutbalhut ich masaha
onota, ich ò pyt tÿrk hn ich ochyna ö
pyt. Otsy eiok porzxio chesdelo soly
nehe ñyna ör nehe, hn waExynwyhÿrta
umu soly ich ekuxyhy olak naäna wyr
teu olak nehe uhuwyrhyr hn nyna olak
wÿr ytso u komane ich enïto. Eiok
awoso errze uhuwyrhy osyWakäkä
wyrsö, wyr uhe masaha onota hn nasa
hÿr etype sakaha. Heke eiok poruo
sehe onyna ör awoso ich xu yr tata hn
myne, sehe oduhu hn jexy onunapo
ich taa, wExynwyhÿrta nokite sehi hn
ie tykyraha kymyhy tyr port o tÿr
nymich.Exynwyhÿrta hn nemür otsy
nokite, ie eiok porzxio ihër dixpe hn
oduhu. Heke jex dë naho ÿrmo,
hnahnápsÿro masaha kite.ahnápsÿro
ich masaha chysKarcha Bahlut ich ÿr
ihut hn wa yr uhurbyta dechys, osy
uahnápsÿro otsy ich ie noim wichype,
wyrExynwyhÿrta awoso solyKarcha
Bahlutbalhut wichy u pihuch hn u pabö
xix otarä wichy Karcha Bahlut uhe
niogot tÿr port ich u pabö tokole datehe
dektio soly nogò tyr yrmo dektio ich
ihok atoihee xix ÿr ihut, otsy eiok
porzxio otsy ich ochyneahnápsÿro, uhe
ochyneahnápsÿro ich otùr hn oï u
nemür sehe oduhu otsy nenür oxy,
nixyke nakyrap ihap ich nakyrap dich,
otsy ich eiok xu wa paucha late,
kymyhy dyk syrmsyro oduhu kite, ie
tykyraha. Otsy oxu wa pauchata kite
hn odale numür, hn eiok portyk sanä,
ichy ie dix u nemür petyk, hn eiok
portyk umo u nemür soly pate ich piher
sehi iok hn nemür soly ychyr sehe iher
nehi, esepy any sarrz u nemür sehe
bien nuevamente. Y ahora ya no estoy
enojado por que el wuete ya revivió
otra vez. Eran losWióho los que le
ayudaban a ellos; losWióho le hicieron
para alweteräk pero tenía todavía la
cintura muy decaído, al caminar
elweteräk parecía que no era el, por
que el ya no era el mismo, por que
losAhnápsÿro le comieron a el. Al
pasar varios días este wuete se había
olvidado otra vez losYxyro siempre
tenían que comer, entonces las
madres le daban las comidas a
losweteräk para los anabsyrso, como,
los armadillo; el asado, las comidas;
todos esos ellos llevaban en eltobwich.
A esteweteräk le había comido
losWakäkä, el le dijo a lweteräk cuando
comen dejen un poco para losweteräk,
denle poco a poco a los anabsyos y
retrocedan poco a poco hasta que
puedan salir deltobwich; no deben
comer todo lo que tienen, por que
losAhnápsÿro te pueden comer; pero si
les das un poc que comer podras salir
de ahí. El Yxyr le aconsejo alweteräk,
pero elweteräk seguramente que tenía
mucha hambre, a pesar de que a el le
comieron los wakäkä y no estaba bien
todavía de salud, parecía todo
mareado, pero elweteräk se olvido lo
que se le dijo. Elweteräk comía su
comida, pero el otroweteräk no se
olvido lo que se l dijo, el comía pero le
daba
también
a
losAhnápsÿro,
elweteräk le daba un poco y retrocedía,
le daba y retrocedía poco a poco;
hasta que salio deltobwich donde
estaban loAhnápsÿro y losYxyro,
sacaban víboras y le daban a
losAhnápsÿro, siempre eran así, se
daban las cosas pero por culpa de
losWakäkä que comieron alweteräk
entonces losYxyro se enojaron. Al
poner sus pies debajo de las plantas,
los Yxyro empezaron a pisar los
tobillos de losahnápsÿro, desde esa
ves murieron losAhnápsÿro, cuando
miraban en el suelo todos eran
muertos los que están en el suelo. Al
llegar en suvivienda dijeron que la
muerte de losAhnápsÿro esta en el
duhu sehe xy ie dixpe. U nemür otsy ie
iher tykyx wich nemür pylyk, otsy nech
u nemür nogö ich imyhy eiok portyk
dukula hn chiuhu karchata xu tara
dahar hn chybyte nymich, ich xiox ÿr
etype data wate uhe otsy niogöt dich.
Sehe eiok portyk masaha ich ie
masahape soly nogö doxyt teïo lyxy
ich xy iehe pyt iet xy techum, iher pago
ixy ytsypo nemür xy iehe wacha pÿt.
Hn eiok portyk tybi wichy nemür, soly
bö nehe owa nomyra tenehe dektio hn
nix nemür chiuhu dawoso munüo hn
soly owa uhe owa nomÿra tenehe
dektio, olak namyhy olak nomÿr toi,
nomÿr toi nech olak nihok, uhe olak
nihok nehe ich olak wueap ninxehe yre
marö,
chi
yre
kechyna
ia,
wyrExynwyhÿrta awoso ör nemür uhe
osasÿr eiok jit, otsy asaExynwyhÿrta
hn meür osasÿr hn osahÿr eiok
porzxio. Otsy esepy ich eiok portyk
chexy, hn u nemür nökite kymyhy tÿr
port o tÿ nymich, yre uhe jexy dë naho
yrno, jixylo u kuche ich juhulorz, nemür
sahanio. Wyr uhe jexy oia ie
ärExynwyhÿrta hn nemür, odenaho
yrmo, jexe tokolyhy dektio.
tobillo; pero al llegar en eltobwich se
escuchaba la voz y multitud de
losAhnápsÿro que estaban todavía, y
ellos dijeron entre ellos, ustedes
escuchan
hay
muchosAhnápsÿro
todavía y los porxio querían tener
miedo de ellos. Luego los porzxio
empezaron a llevar otra vez la otra
mitad que quedo pendiente para
matarle; entonces ellos mataron y
eliminaron a todos losAhnápsÿro por
que ya sabían como matarles a
losAhnápsÿro.
LosYxyro
poruo
empezaron
a
pelearse
con
losAhnápsÿro por que a ellos no le
gustaba que losAhnápsÿro sean muy
hambrientos, pero losYxyro mataron a
todos losAhnápsÿro.Exynwyhÿrta le
dijo aTsyr para que dejen pocos a
losAhnápsÿro por que si no les van a
comer los mas malos que existen.
PeroTsyr le dijo a Exynwyrhyrta,,
nosotros vamos a matar a todos los
que faltan, mataremos a todos
losAhnápsÿro losYxyro no sabían que
había un poste que les trasladaban de
un lugar a otro; al pisar este poste lleva
enKarcha Bahlutbalhut, este porte uno
había en el harrä y otro en eltobwich
eran dos. Estos anabysros al pisar la
uhurbyta
llegaban
enKarcha
Bahlutbalhut.
También
losYxyro
pisaban la uhurbyta, querían matarla
losAhnápsÿro
que
faltaban.
LosAhnápsÿro pasaban por el aire,
también losYxyro pasaban en el aire,
ellos
piaban
la
uhurbyta
de
losAhnápsÿro,
pero
no
podían
alcanzar, por que los anabysros
entraban en el río; por eso no le podían
matar. Los Yxyro se enojaron por que
ello era muy hambriento y ellos querían
mata
a
todos
losAhnápsÿro.Exynwyhÿrta les dijo
para que dejen de matar a
losAhnápsÿro por que hayAhnápsÿro
howyrhy que son muy malos y pueden
eliminarle a ustedes; son como los
pescados. Pero los porzxio mataron a
todos los Ahnápsÿro y volvieron otra
vez para matar aExynwyhÿrta escucho
que ellos le querían matar; entonces
ella se elimino sola; se molió como la
arena y tenía mal olor. Ello le querían
matar a Exynwyhÿrta y Nehmür se
fueron y no sabemos en donde,
losYxyro no pudieron matarles. Los
pocos Ahnápsÿro que quedaron se
quedaron
enKarcha
BahlutlosAhnápsÿro no dejanKarcha
Bahlutbalhut, por que es palabra
deExynwyhÿrta. Ella dijo que Karcha
Bahlut era la caza de ella y mis hijos
salen de ahí de Karcha Bahlutbalhut; si
el rió crece mis hijos saldrán a jugar en
todas partes; y se irán en mohine por
que esa es suvivienda. Los porzxio
eliminaron todos losAhnápsÿro, ellos
se pintaron y fueron a buscar a
Nehmür para matarle, pero Nehmür
corrió hacia el monte y el no era
pequeño, era un hombre grande, ellos
también mataron a la pauchata y no
sabemos quien de ellos mato a la
pauchata. Uno de los Yxyr siguió a
Nehmür pero no pudo alcanzarle y le
dijo a Nehmür se fue, le dejo muy lejos
al Yxyr luego Nehmür saco un caracol
y puso en el suelo, y de pronto salio un
río del caracol y había mucos
pescados y el Yxyr quería entrar pero
tenía miedo que le coma los pescados,
el Yxyr estaba cansado y mirando.
Pero Nehmür estaba al otro lado del
río; el Yxyr le dijo al Nehmür; vete
Nehmür, tu andarás solo en el mundo
luego Nehmür le dijo al Yxyr ustedes
son los que morirán uno a uno hasta
que se terminen. Cuando ustedes
estén pocos, algunos van a entrar con
los blancos, era palabra de Nehmür y
Exynwyhÿrta, ellos les maldijeron a los
porzxio.Exynwyhÿrta y Nehmür siguen
existiendo en el mundo y también
losAhnápsÿro siguen saliendo en
cualquier lado.
Relator : Ogwa Flores Balbuena
Relato : Notyrêhet konsaha dich.
Yxyr Ahwoso
Nuku iok deke uhe tiita ÿr ich otsy wo
tyrêhet, yre konsaha dich. Yre chisehe
yre uhe otsy ookaattak, ele doxypyt
otsy techum ör ich chiuhu dele ich otoi
Traducción al Español
Quiero relatar sobre la historia de mi
abuelo gran chamán poseia el poder
de okatak este animal dicen que
cuando mira a ls personas al instante
wichy doxypyt uhe otsy ookaatak ese
notyrehet lixy chix hn sahpûr ör wich
ñonit okeitykêr ie, yre pylotak heke ie
tola latyk. Owa datyk, esep ich ixum
yre owa jehy esep ich chyraha uhe ie
atyla petyk. Ese Notyrehet lixy wich ie
kynaha pokich pa; ele notyrehet otsy
chix wich nonit ich ñonit keitykêr soly
echum wich deech (Sol) soly
echumyhy dyrbyt nehech aldoce, soly
ahakör nahu ich exy iok ich owa iok
pylak Esep ich tokosum owa pihêr,
toksum owa pyle, tokosum owa pahwo
esep ich ixum, hn ese ymatyt ich
ebicha data ie tola datyk, um wich
ñonit soly osÿr iok uhu iok konshaa
dich
iok
sehe
takaxum
nahu
pynapsabo wixy. Esep ich ñonit soly
ich errz iokyke uhe echum wichy
deech (Sol) nehech terhy dahler, soly
ich tykyraha wate owa (Fe) (Tyteuta)
Soly ich tokosum owa. Soly mechum
tokosum owa anahu pukur bo, heke xy
namyhy echum wÿr doxypo ich doxypo
wixy toi, hn soly uhe etyraha owa ich
echum dyt ehet, ese os pört otsy ich
chix wich ñonit ahwoso sak deech iet
kite ich yrahta soly sehe tau pûrho
ñam ich uunak dich sahpûr dabich.
Esepyke ich no chix u pûrt uhe xix
yxyrô ochykaha wich ut sehe odierû
oteu jype, hn ese pûrt de porint ie
datyk dierû. Hn ese konsehet he duko
ich chix soly hnu mei pûrt dich ele; soly
hapy takahi oserûwo wap hn takahi
wichy pûrte, otsy esepyke ich ii wich
pûrt otsy iehe wich orhataka hn xu
dele kambia ich ookaatyt masaha yle
otsy techum wich pûrt ich pûrt lixy koi
esepyke ich ii chichu u jype chym
chaho osweita ich ieno. Lachehe
dahuch ich yxyrô soly mei konsehet he
diuhu wich pûrtyke uhe dechy pört uhe
jelyhy datyk diuhu yre konsaha hn
ñonnierak dich yre um nrâhta soly
takaha takiaha hÿr ebe, he doko ich
chix wietyta wietyta topy otsy chyniêr
ich toxyp esepyke ich xiêr iche soly hn
toka hn ÿr pyrâhata ojoho otiche. Soly
hapy tokolo wÿr hÿr onyrâ.
CASSETTE: N° 9
pueden perder la vida. Este gran
chamán Nytyrehet fue un mi abuelo,
un dia el tuvo un sueño y en ese sueño
le hablo este animal okatak, le dijo
para que cante desde la mañanita
hasta el medio día, pero le dijo al sol, si
haces esto yo te daré mi poder y seras
un gran chamán en la fas de la tierra.
Te dare el poder de mis ojos, de mi
boca este chamán según cuentan el
que no le tenia miedo y le pidio a este
animal el poder y para le bautice para
ser gran chamán para ayudar a su
gente y a su pueblo. Cuando el
chamán termino de cantar, el animal se
dio cuenta de la fe que tenia, entonces
un dia le dio ese gran poder, consiste
en que si el mira a un animal y cambio
el color de sus ojos, entonces ese
animal muere al instante Este gran
chamán siempre fue obediente con
cada sueño que tuvo.
Una vez tena su señora, que tenia
mucha hambre entonces el gran
chamán se metio al bosque y vio miel
que estaba en el arbol, entonces
decidio sacar primero palmito y que
luego iba a sacar esta sabrosa miel. Al
sacar todos los palmitos, luego se fue
a ver la miel para sacar, se acerco y
cambio el color de sus ojos y se
transformo en okatak de ahí miro hacia
arriba y la miel empezo a caerse sin
problema, luego empezó a sacar toda
la miel y puso en su kabo, entonces
cuando quito todo volvio junto a su
esposa, cuentan que también camino a
su comunidad mató a un animal y lo
llevo a su casa.
Relator: Anita Chilela Pérez
Relato: Karua tose
Yxyr Awoso
Ote uhe hn iok apybitaap uhe os dysap hn
iok xakahr Ote sakat iok hn waa Kole os ie
uu ehta debich pork uhe ehta debich ich os
iehi uu Tork, otsyy uhe os huta debich ich os
chyhnyr heke iex piho de hn iok depo ich
iok ymchar hn pahnymo ode ich hn iok
dysaap ich peik deio osatkat iok hn di, waa
Kole uhe maa osatkat iok, omo iok otsyy
hnogo owa syky, echym dihiptio ich odahyr
owa uhe os weteräk os chybyte ör Tobwich,
ie ekâha arra ahyr, yn ie erkyhy dyhlio os
ahwo myhné, osahyr oso japaa urk os
olybyk uhe os apybityta heke iok apybitytani
tyknerpix iok pork ich xy iok hnomyraap, xy
nehe takâr purk nehe pihaabo ör pahnymo
otër dero nehe hn hnymaho ich jehy iok
tymychärapa uu Día ör waa Ote waa he
maa sahrak pykio hn iolte he os sahrak os
ykio, tykyrk pykaap uhe takaha os oich tuu
pibo, Ota xuu dehle sahna iok hel nak jahna,
tokôhwa uu kobo, balde Kole chyp iok ym
par xy owa kûkur nehe par etio, uhe iok
wytuhu hn nahu xy titym owa, pork ata
ñerhu dipix dehet, chimia uu aabo, man iok
tiipuhut takat owa êer nahu paklie pork uhe
os tou os chyn yre uhe amuhu arpyk ich os
he hikik . Owa uhe aty ie ör uhe dihipixt
dehet oxym eiok aabo ör anyhme ie ör uhe
aat tybii nehe, man iok tipuhut takat owa,
êerno nahu pakylio uhe os tohwy, os chyn
yre uhe amo arpaap hiihi, ich ie os hûkur os
chixie uu hnohnierk os teu uu bahat xy ör
eihkyr olak dosuhlo, heke Joel sakat iok ich
tâakara, tykuun pixo uu Joel ahwo too naha
tyknâha con ahwotyk ym iok maa turxûr erze
os hnonier turzur tiuhu uu yhné he eiuhu uu
jûuhur, âara uu jûuhur hn etiis, hn etiis
turzurke hn eiuhu jûuhur âara etiis par he
ahakör ör nehe xy ör hûkur nehexy eihnti ör
tre ode akat hör apaap deiktio uhulo yl owa,
heke anûuh Joel hör otër ör akylio, pork ör
ihîera tabytpa, Kola xy wate he maa hör waa
Tama, waa Hekybe wyr he ör maa tixeu ör
eiuwox hn tixeu ör ahwoso, tytyr hör waa
Kole, waa Tama, tohniêr maa hör chiuu uu
pylybo ym iok echym pahnymta, erêt akahyr
pahyr echym, tahnu ör yhych hna, tahna hör
lekythna he oîi wyr, jermihte, hponier, yhrso
pich xuu ytso uhe ochyr waa he chiuhu onta
Traducción Español
Cuando yo era jovencita y muy chica, mi
madre me aconsejaba y mi abuela me decia
que no tenia cabezuda, y que si no
escuchaba lo ellos decian muy pronto voy a
morir, pero ahora soy mujer ya tengo nietos
y soy inteligente, mi papa y mi abuela fueron
ellos que me aconsejaban y me decian que
no tenia pasar cerca de la harrä y no tenia
que andar de noche, porque la boca de la
gente era muy venenosa, por eso cuando yo
era jovencita me cuidaba mucho y era la
unica y ahora que tengo edad, tengo hijos y
nietos, ya soy una mujer entera, mi papa y
mi mama son los que no me dejaban sola.
Cuando me iba a traer agua, siempre mi
mama me vigilaba para que nadie robe mis
baldes, y mi abuela me decia, para que el
dia de mañana yo sea muy guapa y
entonces yo sea como ella y mi abuela me
decia, que cuando ella me aconseja tengo
que escuchar siempre sus consejos.
Ella me dice que cuando una es haragana,
no es nada bueno, mi abuela decia que
cuando,
nos aconsejan tenemos que
escuchar sus consejos, cuando una es
haragana y duerme hasta la tarde, esa no
sirve para nada, pero cuando es guapa,
hace artesanias y trabaja esa es
bienaventurada y el que no quiere hacer
nada, siempre van a andar mendigando, por
eso cuando Joel me aconseja siempre
escucho lo que Joel dice y no quiero perder
ningun consejo, por eso Joel y los otros
escuchan los consejos de los ancestros y
también tienen colores desosendo y mis
artesanias eran muy hermosos y mi mama
le mostraba a nuestros ancestros y ellos
venian a ver, y de pronto vino un wuetet a
ver mis artesanias y entonces lo Ahnápsÿro
hicieron una fiesta y llevaban
mis
artesanias y después de varios minutos se
querian pelear, porque sus colores eran
diferentes y muy lindas y le encantaba
mucho todos y ahora que ya soy mujer, mi
tía me enseñaba los wexyko, cuando yo era
jovencita nunca tenia vergüenza, siempre
estaba en mi casa haciendo mis artesanias
dia y noche yo trabajaba y algunas veces
yo trabajo hasta la tarde y cuando me viene
eraha uu agujta, xy pohyr xy yhyrtso tiuhu
oiwoko, tiuhu pylyboko, tiuu erze oi wyr uhu
jaarz yhyr titaryhy uhe pybylate manich, tyr
pemanchyky hn tyr kamnote hn tyr kabahat
jûur uhe os jaarzys hn sakaha jêerpo,
sakaha jêerpo pohniehr wyxy yhÿrtso esee
hn uu puknyr wyxy odale wyr lehepich ich
máma chiuhu uu pohniehr uu puhur wyxy
ich odale uu he os dehepich, ich odale uu
wûetet ich oxuu odale Ahnäpsyro ixuhâro
echym ich ohnoi opohniehr ich oteie wysyk,
wysyk ich sehe oteie uu wyr pohniehr, uhe
yr jaaryx yhyr, opohta uhe yhyr uhe ich
umehech, eseeke he hne iok yrmchar hna,
iok Tama xiokorâha iok uu erze wexyko ich
tokôim wyr ich chixeu wyr wexyko, ich ele
aahlhna tiió uu wexyko uhe pihyt tyr ahlhna
tiió uu wexyko, waa pihyta iahta tokoorr too
os chykêhe pixt waa deityta waa data waa
dypyta pihyt ym iok otsyy Mama os he
aminix yhyr, oty he aminix yhyrthni too êhe,
too otyk jêer tabyta too waa Kole hör waa
Tama, hn too nei uhe ochohwa iok kuche
oxuu tahnuu ör manich tahnuu uu manich
uu îrich ie tykypookpe uhe tixt kuxty uhe hn
iok apybytithna hn ie pyraht pohorthna tixeu
uu pohniehr jelyhy pylybo onoim ie nahu
pyby ie pahwotyx xix iok dechys tixeu uu
pohniehr tukwêr tiuhu uu pohniehr uu dyhlio
yrnym iehrke ym tokôim hnemyn dale iok uu
kuhûrzt dale iok ich katyte tokôim uu
pohniehrke ich typaaxo pohniehrke uu
mohné, typaaxoko ich tukumoko, ich dyhlio
esee ich Ote ym iok ym aap moimyhy
ohniehrk ich dyhlak xy aahlo, meiti tiispulo
ich, Ote ym iok xy pahwoso pihyta, xy sehe
ele tuu tongea, xy ele uhe os jysaap os
asykyta iehechys, jelyhy Ote dyrok iok, iok
takyn hör waa dypyte, pork tykyraha Ote
emiehe uu paahbo ör pyhnyhme otym iok
aas kuchyt ich tycheu yso uu apybytita he
eiok nehe eiok iamchyt uu ebe heke a vece
ich dyliet ich titym uu peebe, titym erze
piheebe olak ñena deetpixo ie aseu uu
hnemyn aseu ahnermichaabo os hnemyn os
umo xy os umehe apybityta ymehe, soly mei
akylio soly tohohna uu pihiêr jewo ochÿrta
eiok pohota iehe vivo, nam aap ie vivopo,
eiok chiohota aap iok pohota waa chioho
oiok ör ysier ojix ör ich tix ybío ojo îer wychy
ho chontâr uhe pinata jelyhy os teie, yso os
uhe hnana, os uhe otakaxym deich os uhe
mucho sueño recien dejo mis artesaniaa,
hacia mone oiuwo y luego arreglo doblo y
duermo, entonces de noche alguien me dice
porque no dejás tus cosas ya de noche y
sigues haciendo y de pronto me pongo un
poco nerviosa, y después me vuelve a decir
no te enojes, solamente son mis palabras
hija, solamente quiero que descances y
antes mi abuela me decia que le alce a sus
nietas y le cuide bien, y también me
ordenaba las cosas para yo haga y yo
obedecia, por eso ahora yo les digo a mis
hijos, les digo a mis hijitas, hagan mis
consejos y sigan mis pasos, porque cuando
uno ayuda a su padre y a su madre, ese
será un buen ejemplo para todos, nunca se
enojen por cualquier cosa y hablen como
unas cotorras, porque yo nunca fui así
cuando yo era joven como ustedes, mi
abuela y mi tia eran muy sabias, por eso
siguo los consejos de ellos, a veces me voy
junto a mi abuela para que muestren los
pylybo, que es un palo que se usa en fiestas
rituales.
Antes mi abuela siempre hacia sus
artesanias, también del cuero del caballo y
tenia varios colores.
Gracias a dios estoy viendo muy bien, ya
deje las cosas feas de antes, cuando yo era
joven y por eso razón ahora que soy mujer y
soy vieja les digo a ustedes.
Algunas veces hago mal las cosas y mis
hijas me dicen, mama quizas a voz nadie te
aconsejó cuando eras joven, y yo les
contesto; si mis hijas, algunas veces era así
y ahora ya me entrege a Dios, y pobrecitos
de tus abuelos que ya no viven más.
Antes yo no sabia nada, cuando estaba en
el monte yo no era todavía civilizada, pero
ahora ya somos todos civilizados, porque ya
salimos del monte.
Antes viviamos en los montes grandes y yo
no tenia vergüenza y soportaba toda las
dificultades que se presentaban y nunca
molestaba a los demás, yo no sabia que era
el famoso chisme y el de entremeterse en la
vida de los demás.
Nunca contaba chismes a mis padres o a
mis hermanas o a mis parientes, siempre
tenia en mi mente los consejos de mis
abuelos, cuando yo era jovencita mi abuela
y mi madre temprano me levantaban y me
os takaxyua dahta, tiar ich titum uu peebe,
tokom pihyte to ie agosyl îer, hn ie aseelo
uu kuchyt eilo olak hut, nixi iok
ñermohnekite uhe hn apybityta iok, ys olak,
tykyhnerpixo iok heke ie tukbuhu doruwo hû
ele aura nipixo iehe tiakaha iehy tykyrk, iex
tukum deiktio, iex tokom deiktio, tokôim uu
kuchy myhnykhni uhe hn iok apybitytahna,
heke iok yrmchar titym, ele he titym olak, ele
ör ahwoxo xy seihnpixo jelyhy tuu dix
puhutpe ich jakaha pixo erze kuxhâro uhe
xuu tihit erze wyr osâhmsyro ahwoso tekuxu
iok ichy pihyte waa bahluta ym iok Ote he
jelyhy, puhkuhnera dakat oohni erze Kola
atarâk odakatör hn iok abuela, hn uu waa
iok tia Tama, hn to êhe, wat o tii duhsulaab,
casi tokos pixt otokolhni xuu uhu ele ahlhna,
hn ojosym oriôk bahluthna, esee hna nehe
xuu tykyrehe uhe os chilehet, iok uhe hn
joxylpixhni iok Mont ynerha, eiok dihip
chihiokhni chyp ör maan ant hni xy jelyhy
tykypook kuchyt, tixt uu kuchyt, ich xy iok
awenta, jelyhy tiogos oso, tiakaha ahyr ich
xy iok syhrlé, ie tykyraha uhe chinenym
hnanyme, ie tykyraha, tokôhwa uu dar hn
titym waa pyhnymcha o titym Ote o titym
waa Tama wychy tukumxyp uhe hn iok
dysaap hn iok dyspaap uu pylotyt chiuhu uu
kuchyt waa akyhnyr ochiuhu hnymich uut,
ich otym iok hör abuela Kole, hn êryhy os
êryhy ich o syky ia, os xy ahnem xiero os
êer uhe ekych sakat hör, pylotyt sakat hör
ich, ich akumes titym uu peebe, tyloty
chiuhu kuche ahnor hnymich ich sesee..
sesee os mexyr ör hâr uhe hör data uhe
jylkaa osdexy nos wyr apybityta ochyr yre
ich oxuu yhio ni uno he eilo olak hute wyr
hnakyrbito ode wahacha ich apybityta ichy
otytÿr, os ni pykaap eilo olak hute, jet de
iehechys wychy par têer ör, os he apybityta
dilehet nehe wate tokole hn ohnepier,
ohnepier bien ichakaapte ichyt anûhwo uu
uut oxuu con too anûhwo dyl, ich eseeke xy
ojêera pyhtyt tatym ör ahwoso uhe ich
nhymé, os he uhe apybityta hut debich, hör
hnakyrbityt he iehe uu dexybo tubuhu lorhú
nehe ich hnymich sahuwe os pork ich jêer
mohnak hn ylhaabyk hn ylaro nos wyr ytso
uhe ymchar, oxutsorz os man apybityta uhe
pîhite hn chixeu hnanyme ahwoso
chymchehe dehet wata ho yly yhyta
dilatykyhy oso awoso hno tata ytyt, ytyt ata
decian despierten y pónganse a escuchar
los consejos, porque yo ya era muy
jovencita y grande, y bien desarrollada.
Estos consejos siempre les digo a mis hijos,
cuando yo era joven, mi abuela y los demás
ancianos del Tobwich nos aconsejaban,
siempre nos poniamos en fila para escuchar
los buenos consejos, siempre hablaba en
silencio total sin que nadie hablase, estaba
también los hombres jóvenes en otro lado,
otro viejo se ponia a ver a controlar para ver
quien es el que habla, y el que es
desobediente y habla mucho en la fila,
inmediatamente se le castiga como debe
ser el castigo, y luego nos ponemos en
silencio y escuchamos los buenos consejos
de nuestros ancestros, ellos dicen que
cuando una jovencita se porta mal o un
joven se porta mal, muy pronto tendrá vida
corta, porque son osioso y desobedientes.
O tal vez el hombre sea malo, borracho,
chismoso; y también la mujer cuando es
mala y chismosa, bruja o se le mesquina
mucho, por ejemplo muchas mujeres estan
de reunión y estan tratando de algo muy
delicado y de pronto viene la mujer
chismosa y mala, y derrepente ellas se
levantan, se van y te dejan sola, por eso
ahora en estos tiempos, a pesar de que soy
una mujer de edad, nunca conoci el chisme,
tampoco sé lo que es ser mala, o me
entremeto en alguna cosa que no me
pertenece y que no es mio. Yo aconsejo a
algunas jovencitas y no me hacen caso y no
me creen lo que digo, pero yo les digo la
verdad,
si yo era desobediente y no
obedecia los consejos de mis abuelos, ya
iba estar muerta hace mucho. Les cuento
era era joven mi madre y mi padre se
mudaban y se mudaban, pero siempre mi
padre se iba a buscar hoja de palma y luego
le preguntaba a mi madre, para que sirven
esas hojas de palma?, y ella me contesta
estos para nuestras colchas, sabanas y
mosquiteros, y mañana tu padre va ir a
buscar los postes que faltan para usar.
Mi padre y mi madre nunca se dejaban de
ocuparse entre los dos, siempre andaban
juntos, de mañanita mi madre me ocupaba,
y me decia vete a traer agua, y llevo mis
baldes y yo era siempre era guapa, y hacia
las cosas corriendo, y nunca supe lo es el
uhe erkyr ata kuchyt myhnyk wychy ie
ouchom os chytak owa ie erehte ich xy ytso
uhe dyxaxyro teu owa ich okâra deiktio ym
wate ich jêermohna ich jehe tëret ich tat lara
lyxy os tolo wyxy apybityta heke apybityta
nunca ele anûhwo he tita pahwosabo lyka
erze he ojitymhni desebalhni ich otsotis
oriôk ör kuxy uhe os sakat owa êer pixo
ekych ör, aat hör uu ô akylio esee ich oo
alybyt beerzy kêhe xy pyraabo debich kata
tenaa iokhni, kata iok hnepak osdeio pork
iok nos tukumo Kola hörni, todo eihnapso
poruwo wyxy, Kole hör ohnaasyke ichy
diixuu ormyn tetyke ich dii yr hyr jiakaabo,
hyr iata kex dii latykyhy, sol eiok etyhno,
man echym ich eiok obich oso pork ie
ocheestyky hos osdeioko ich echii uu erze
uhurwe he ei uu uhurwe dechole ich dyhlak
osdêruku uu depich ahyr os ii wyr uu mont
petykyt hör deky hör Kola hör ie odiiesyp,
jelyhy odiesap xuu yso leexap uu deke xix
tôhwa ör Dii hör Ote, hör waa Kola xix
otôhwa iatnehe kal uu altyke de, hör uu
kâko wyxy uhe oso sol wyka iehwo wyka
iehwo oom, otsyy be wate oso ich tokom
latyk oso pork os dysak ie oso dyrehe datyk
otsyy hniokyt ich tykyraha hniokyt ot metio
ahat too poobo ich tukuxy ie araxi pe jelyhy
tyrmsyr askaap iehechy hnymichyke heke
deech iet titym uu peebe too nehe tehnier o
nehe diehroko hn tehnier eiok bahlut bario
nos tukum olak ebe nehe ojaahna dospixo
owich, ojaahna odix wyr tytio hnyner ioko
chypyrme iet waa wyhyrta iet, ie nehe hnaty
iakatpe apich Axnawyhyr dix uu kuchyt nehe
aty neet, ich erze axwyhyr techy uu deech
hute ie kuchyt teku hopi iok yrmchar iok
yrmchar pa oomiok otsyy akyhyr ekio, kex
yhâapo xix ahyr ekio pork ie erehe iokpe
abese iok doso tiuhu arm doso.
Uhe hn iok dysaap oiohta dyhlak per algun
dech hnymich uhe oiohtehe orohta wysyk,
wysyk, okyhnïa ör yre, hn ojipêesa waa
hâarra, ojipêesa waa hâarraka, ich xy, Ote
hör deky hör otechym oriôk uhe oiohta jehy
hni ojomsaha uku dyt altyk ichy ojotehechys
oroht data pur dosubo apybitebe uhe ör
chykebe uhe ör orit tokole ojôhra hiorra ichy
hnomat xiokorke nehe otakax lahwychys
pork hioro uhe otyrête wahacha takax
lahwych,
takax
lahwych
nehe
ich
kyhnïachys hn iata tära wahacha hnomehet
famoso caigue o haraganismo, a veces les
digo a mis hijas nunca me voy a cansar de
trabajar y cuidarles a ustedes hasta que
Dios me lleve al cielo, pero ahora yo mujer
y una anciana, seré como los pájaros le
dará de comer a sus hijos en sus nidos, y
mis hijas me dicen ¿ porque dices eso
mama ?, hijas ustedes no saben que veces
no me siento bien y a veces estoy enferma,
cuando yo era jovencita jugábamos por la
noche y nos divertiamos mucho, jugábamos
alrededor de la harrä (Tobwich) y nuestros
padres y abuelos nos miraban cuando
jugábamos al juego de la mariposa el juego
preferido, bueno tirabamos a la mariposa y
la otra se quedaba en el medio para buscar
su nido, le mariposa se juntaba de dos en
dos, hasta que se junte mucho, y la otra
venia del otro lado, y dos venia por el otro
lado, entonces uno empieza a buscar hasta
alcanzar y luego saltamos como la
mariposa, y luego nos empezaban a buscar
nuevamente, siempre eramos así hasta que
termine el juego y el otro nos quitaba de uno
a uno, hasta que quede de dos o tres y se
esconden hasta que se los encuentre.
Aplaudiamos y nos hallabamos, y siempre
nos miraban nuestros padres y abuelos y
ellos le gustaba mucho ese juego, de pronto
mi madre me llama y yo le decia a mi
madre, ¿ mamá porque me llamass,
solamente estamos jugando un poco más?,
y desde ese momento empezamos a jugar
otro juego, porque el juego de la mariposa
es corto, jugabamos el juego que se
empujan uno con el otro y las chicas y los
muchachos se caian al suelo, y alguna
veces jugabamos el juego “el que tiene más
fuerza”, cuando una joven alza a un
hombre, sus familiares se alegraban mucho
y aplaudian mucho, yo era la primera en la
fila.
Antes teniamos muchas clases de juegos,
también jugaban el juego de la pelota el
sene, cuando jugabamos a la sene, y nos
cansabamos y nuestros padres nos
llamaban, basta ya descansen un poco y
dejen
de
jugar,
pero
nosotros
continuabamos jugando nos preparamos en
dos filas, las mejores jugadoras jugaban
bien y jugaban más, y en la cancha habia
mucha gente que observaban el juego, los
tära wahacha, ör osier tära iet, iet chykâha
esee, iet chykâha esee osahahna iet
chypêesa ich ióh, ich ojuho ojio, ojii ör
ojekxehe wat lehet data ich osahnapo oriôk,
ich xix oriôk ytsorz aty he ochyn oriôkchys
oxuu ochii uu hnomer oxuu ochix,ochix ör
hnomen, ochix ör hnomen aty nehe oriôk
otierchys, oriôk otier ichy, ich wyr como ich
hör arich xy arîch, ich wyr osatkatsyr yre, hn
ani chuk ör, chuk ör, chuk ör aty he ochys
oriôk ekych, ich oiuhu ör hme ichy chyn
oriôk hnampep ojei oriôk ahnym wyr oxuu ör
otära uu hnuun ichy wyr otakax lahwych ich
okyhnïa ich oxuu hname hör aila, hör
hnynyn pixo ochyr hname, ochyr deer
hnymo uu pyknino uhe ich os dysaap uhe os
huta debich ich hör neer hnymo, eseeke
oriôk hnakner xy otechym oriôk oshnynyn
pixo jewo xy oteu moiehe, jêer oteu uu xykyr
ojana chewyxy wyr kabahat xy techym oriôk
otsahmür uhe oiohta, wysyk, wysyk ich
ojohterpo otybii oriôkpo jex ojehopo iexy
oiohta ich ebii oriôklo, ojeretpo ichy ojohter
kynahopo, wate hiorra ich xy pahaap uhe
oiohta ichy ojyhne wyr pepinarra, osahna
oriôk, sahna oriôk ojypêesa waa orohta
ojyhna ochyn oriôke ykich, ich esee hnoma
ich ojekxehe ör ojukwi wyr uku os chusie,
oxiör hnenymio ochusie nehe ich osehnym
iet uhe okua juuu.. uu pyknihnaabo hn
hnakyrbito hn apybityta ie ör huersa aty he
ojiem, ojiem uu hnakyraptyx ojiem ojix pörit
ich hör hnanyr hör aila, hot wat lexybich waa
he ukurbo deio, sol wate he ie latyk hnona,
tiho otsahmür he otii xuu dohierbe iokla
tieherbe nehe ich pixt doso uhe oxuu iok
hna tabyta ichy otuhu iok pebe iahka wyr he
osem ich ör ich wyr he oxuu uu jututuu... wyr
he otoKolatyk po esee, wyr ör ahwotyk latyk
xix os ahmich xix chichie,chichie ich otybii
uu laabo uu lebe ich xy daa otsyy ich uhurzt
otsyy ekxehe olak, ichy oloterchys, echym
ichy ochyr eich, ochyr orohta uu sepixy,
oxuu ochischi waa he ylebich ich xuu chys
ahnymcha ylebichy xuu, ich os techym oso
uhe hose ylebich, hose hnen debich ich
hnakyrbo hn uu yrmchar ochyr xy otechym
uu hnanymo ohnynyn pixo uhe ör olohta ot
eihnym oty ich delbich wat ich xix os delbich
ich oxuu deiktyk iata xuu chexy, ich delbich
hör petyk nehe kex datyk hnyn yre datyk ich
wysyk, wysyk, ich jakaha maahaka ich
abuelos miraban el juego, la otra chica
tiraba y el otro se ponia en el medio, se
tiraba el uno con la otra, eran muy lindo los
juegos que jugabamos antes. Ahora ya no
juegan más, nosotros quisimos seguir
jugando, pero nuestros ancestros ya no
querian más. Nuestra intención era de
mostrar a nuestros hijos, nietos y bisnietos,
pero ellos no querian más que juguemos,
los juegos eran de nuestra cultura y cada
etnia tiene su propio juego y cultura. Por eso
le tenemos a nuestros abuelos para que nos
enseñen muchas cosas, tenemos también el
juego de la pelota (Sene), pokorra y pylybo,
pero eso solamente los hombres son los
que cuentan la historia. Mi abuela Kole dice
que cuando mi madre era joven, era linda y
todos le querian a ella, pero ella no le queria
o amaba a nadie, solamente mi padre era el
amor de su vida, fueron novios hasta
mcuhos meses, hasta que se casaron,
después de varios meses y años mi madre
aceptó casarce con mi padre, mi padre
tenia chacra y en su chacra tenia muchos
alimentos, se iba de caza y traia miel de
abeja, traia carpincho del monte, cuando
traia esas cosas, él le decia a los demás
yxyro, no toquen esto porque esto es para
mi señora y estas otras cosas son para mis
suegros, también traia hojas de palma, pero
antes de cazarse mi madre tenia miedo de
él, todavía no le correspondia como mujer,
después de varios dias mi abuela le dice,
hija este hombre es muy trabajador, bueno y
ningun otro hombre es como él, y este
hombre te quiere como mujer y debes
aceptar. Mi madre le amaba mucho y mi
padre también a ella, después de mucho
tiempo, empezó a tratarle como marido,
cuando llegaba mi padre en casa, mi
abuelo le decia a mi madre, hija tomen
tereré bien frio, con tu futuro marido, mi
abuelo queria que mi madre le tratara bien,
una noche llegó mi padre en casa de mi
madre y luego mi madre decia que tenia
mucho miedo de mi padre
waah... oxuu hnana ich wate hnahaka, xuu
hnahaka ich kaih wahacha xy ytso pixo asa
ahbolta, orsamsÿro ahbolt, ich eseeke ich
wate seerzymke nix waa toka waat tära,
oxiör ör yhych, oxiör uu erpich dich oxuu
tehyr wahacha par naa tohwychy, esee wate
ie deerzypetyk oxuu chypêesa, chypêesa,
esee ich ochypêechys hnos os kyhnïa oxuu
ochixie, oxuu ochixie, xy ich yhyrtpá uhe os
lotá hn hnyrahna hnyskyrbo aahle ie oloter
wyr he hör
iehy he ojahmûrhni nat
chekxehe oriôk nahn he oriôk wyr ahnymó
ohio oriôk eebeke ym ohio oriôk uu
hnanyme uu eebe hnan xy os hnanyrmaha
ie depuehna hn oschekuxu oso wyr esee os
ahnymich eiok dihipik chekxehe eiokhna hn
ie eiok werek desebaahlebe par xy odykêhe
kex uu depyte iehe eiok he orrakite he os
orrakite uhe os deku poruhwo wyxy os toku
kynehet ihyt sanymyrâha nehe ich tokopo
ich xy wych chicheupo ich xy sehe odohter
uu daahbo os doter uu hnahmio, os loter
sehn yrmchar oloterky xuu pokorra aparte
par hnakyrbo hör kumchulo wyr par
hnakyrbo, wyr hnakyrbo otata, xy esee iok
pahwoso pahaap.
Waa Ote dii pixt po uu deke hör he dapur uu
apybityta kite otyk yhyr o kohta pork ie
hnamûr datyk ich xy diich sahmür otsyy îhi
data uhe sahmür aty uu tarot arihna tohw
recien ich nix oxym, o tarot arihna tohwkite
ichy aty, ich hni Oty chynki ich puknyr wyxy
oiôho hnahyrwyxy, uu os pobo, oiôho
ospybo hn wyr eichkyr chyna mama ebyte
owych nehe uu oswehite, tehe uu hnemich
oxiör uu kantyro pebe, nehe nahu par waa
piahta ie aasdykio pur ehker, nahu ospybo,
nahu pur pohoo ich os wehitpa ich aahpyty
uu hnekur oxiero iché hn ochymchehe,
otormyhy ospoby ich hn uhe os wuite uhe
eich he diileksu uu os wehit eichyky ich hna
oteu hn uu eichykyra wat Ote he
diihnamurkite xix ich otyk ich tolpyx uu dii hn
pyhkynaro xy otatym soly exeet ie ojix
hnakyrap dyhytyk to mei exêet ihôo doxypo
uu pehmo hör uhe dihet hör uu kuchule uhe
yrpylé wyr he jelyhy apybityta teu diichybyto
uu deku hör nêer hör Kola hör nêer Kola ym
Ote pork xy exêet ele yhyr nehe exêet
dytêhr owa ie atyla exêet ie arâat exêet hme
pork exêet iihit labnaha ich tarot arihna
tohwo ich oso apybityta os xix otsahk yre ich
takyr Ote tatym iok dii, exêet ym iok yhyr uu
wehîke ör dechy yly yhyr tol abich chuu, sol
chixeu uu kuchyt nihiôk uhe teu, ich xuu
ojieebeke ich xy bolilo exêet erahp maa
oriôk dechy xy ylo oom nehe ich dytër ör
datakite pork xy tixt pyrahto ich tixt pyrahto
uhe ich ylo ich pyrahto chynkio ia eseeke he
oriôk hnakner ym sol eteeret owa asym wyr
exêet wyr asa kyste sol ahta asym exêet uu
kobyt kyys, pork japa deihyt petyk, eseeke
ich dyhlakite oriôk de ich tytër ia ich oiok
data sytêhrko ich oriôk data sol ich tukumo
ich typêesapo piipybe tahu pybe, os
syhtërke ör yxyr poruu ym ör yterhpyk uu
marö sy otyk oxym eiok phnuu chybyte
kontoo alyko uu pichtykix, hnekur latyk
ochybyte iahta chyke, akahnyr xy dosym
eiok uu eich, sehe tykytyla eichyke, pork
pihiera osde, hn too xix tynkii iok pihiêr iok
pabich hn too ich osdeio uhe ytsorz ich
takâra Ote, tykechym Oty uhe tata, ym sehe
tykytyla ebyhlyxy sehe tukuuxi tykytylo hör
dihip hör, dihip hör ie axy onhto pihyta
pebicha uha hna o aatnonehe uu exêet
nehe ich xix abeei, nehe oo pich ich, oriôk
kyhnîihna ich tym oriôk uu hnanymhna ich
os chyhne, ich otormyhy nehe ich chyhné,
man uu dii uu tohnii ym iok xakahrpa hn he
iok doce año, hn iok xakar, esee he dii hör
Ote, uu hnamur iet Ote ör historia ich owych
oom, wyr he tiaha ahyr xy peiucha esee
Ote, kexhnaa eiok date tokole, tokole owych
oom, owych oompa, oiok tokole owych
myhnyk, deech iet peicha tysyr, kex oriôk
yhnäapo, kex oriôk yltix hör, ym ie tärak
oriôk petyk xuu oriôk iiso uhe chimêhi hör,
outix ym oriôk datyk lawych oom, Ote he
esee diichy osym wyr hnopuu deiokite
chynsêhe esee wyr erze pohnuu uu yr
owych myhnyk, nehe xy Ote hör xy marö
uhe amyta ör ich juwyr.
Relator: Ogwa Flores Balbuena (cassette audio N 7 Nov. 1989)
Relato: Hôhôt – Mohnynâk
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Ojiita po ehnei mohnynâk, uhe târyke Hôhôt Les cuento otra vez la historia del hôhôt,
uhe eiok porztyk ochixkite.
mohnynak
que
nuestros
ancestros
Otsyy eiok porz otyk xix arich exyr, jelyhy encontraron.
nyrmsyr uhe teiâha arich, os xy teiâha arich, Dicen que uno de nuestros ancestros nunca
uhe teiâha arichyke uhe teiâha arâmoke se cansa de ir de caza, siempre se va al
ihiôk wyr narok he kyhnïa nynxehe kite, monte para buscar a los animales y cuando
otsyy dexybo otechym hn sol kanaha dexi se va siempre trae mucho, después de un
jaarta hn esee nehe sakar hn sol he xy
datykpo asa he om ioko he sol iara pork
wychy, iok tyrkyhy nahu yrmo hn jelyhy
tukumo waa jaarta otÿrak, sol kal toknoho
pihiöro tybyte pihiöro hnymoko ichy pixybo
oxutsorz he dix jaarte nehe ich sakar, sol xy
ie tykyrehe wych kuch otyk, otsyy xy ie
dakar petyk xix arich exêr ata daldeio, otsyy
dyhyrbytyke ieh hno, uhe hnoko ichy jylkaa
deich poxyk ich yre taachyhy, tôhwa intypor
sahnym, xix ytsorz, uhe kal dyhyrbytyke
echymyke uu yr waarztyke ichy yr warztyke
nihiôk, he lopoko, ichy taachyhy tôhwa uu
ahmurmy, hn yhnermito ichy uku xix arich
exer uku barit ie loterpetyk, heke uu lexybo
otechym, ha ahna aty he jix uu waa jaarta
nehe, ich esee nehe sakar, uhe sahkarke,
sol ym waa sol kex yhnäapo ym iok he ahna
dix waa jaarta nehe ich sahkar, sol ie
tykyrehe wychy otyk ahwoso pork iok xix
tykyrkyhy, ich asa jaata jelyhy tukumo otyk,
sol ie tykyrehe doxypyt otyk he ytsorz, sol
tyhnyrt uu yrmo, noo tuu uu loxypo per
jelyhy tukumo uu ahwoso he xutsorz,
dexybo ochuwe pork yre arich exer pa heke
dexybo opook uhe yre arich exer, oxiokör
lahwoso hnoma sehe oduhu diistelo par
hnoim arich uhe teiâha, otsyy ahni ör
ahwosox ich xix hno teiâha arich, ahni ör
ahwoso myhnûwo xix hno teiâha arich, jehy
dyhlak he doko, ot xix ytsorz chunt ör
ahwoso myhnûwo per dyhlak he dooko xix
arich exer, otsyy ich hnoko teiâha arich po,
otsyy eseepyke he deech ietyke he
dyhlichyke nehe aty jylkaa myke, chiix esee
Hôhôt, ichy chiix esee hôhôtyke poito ojei,
wychy hôhôtyke hne esee hôhôt de ahör
ehet, de hmonty ehet ie chyhy têhe arich
petyk, sol de hmonty ehet, poito ojei, hn
daale sol he asukut tûrii, ot esee hôhôt uhe
daale uu poito uhe yre hiokört dychtyhy
ahûrwo ehet daale uu poitoko ich sol: hii..,
huu.., hii.., huu..,!! Wychy Hôhôt xutsorz
chys, ytso uu tobwych, osyy eiok porz echio
ochichuwe uhe otiah ojei hne esee eiok porz
ymehe ormo, ymehe ormo ichy chixyke, ot
chixyke techym ich yle kynehe ym sol ichy
recien ich tukumo hnaka he waa jaarta
otÿrak, otsyy esee hn sakasyre tola, tola
wychy hôhôt, eiok porzyk, ekuerta ör dexybo
ör ahwoxtyke sol hnoko namyhy tokôim ele
doxypo otyk onomo iok nehe, ijâaha ich he
tiempo ya los otros hombres ya le tenian
envidia a este cazador, le decian que
todavia no encuentra la señal que el tenia
que encontrar, y el yxyr le dice a su mujer,
los otros hombres me dicen que todavia no
encuentro una señal, pero no se de que se
trata, porque yo ya conosco todos las cosas
del monte.
Y siempre es asi cuando el cazador se va
de caza al monte ya no esta nadie, y
siempre trae muchos animales como jabalí,
y otros, el no se quedaba ni un di a, este
yxyr no se quedaba ni un dia, este nuestro
ancestros yxyr era muy guapo y trabajador,
por eso los otros hombres le envidiaban, y
le contaban chismes para que no puedan ir
al monte, y el le decia a su mujer, no se de
que se trata cuando me dicen que algun dia
encuentre la señal, pero yo no encuentro
nada todavia, no se de que estan hablando,
ni lo conosco. Dicen que los hombres le
envidiaban por que siempre trae muchos
animales, por eso le decian palabras feas,
para que no puedan salir, y siempre son asi,
pero el yxyr siempre sale para buscar su
comida por el monte.
Un dia el se fue al monte otra vez y ya
encontró al hôhôt en el medio del monte,
sobre los caraguata, y dicen que este hôhôt
estaba cantando como los Ahnâpsyro, pero
los perros del yxyr estaban rodeados por el
yxyr, y escucharon y se fueron junto a al
lugar para ver y cuando encontró, miró y
estaba muy raro y el cazador yxyr dijo, creo
que esta es la señal que siempre me estan
diciendo y ahora ya encontre, y el yxyr
reordó las palabras de los otros hombres,
entonces decidio ir, para matarle, sacó su
noxykyt y mojo con el agua del caraguata, y
cuando le atropello no le podia matar,
intento tres veces pero no pudo matarle.
Dicen que el hôhôt le habló al yxyr, dijo que
quieres hacerme, y el yxyr le contestó
quiero matarte, y el hôhôt le respondio,
porque quieres matarme, porque mi gente
siempre me dicen que yo algun dia voy a
encontrar voy la señal, por este motivo
tengo que matarte y el hôhôt le dijo pero yo
no soy la señal, no lo soy, entonces hôhôt le
dijo, mira si tu me matas no podras salir vivo
de aquí, entonces le dijo al yxyr, porque
mejor no te vas a tu casa, mira ahí está tu
dix jaarta hna heke ich ie leihipe, sol asi ke
takaha tuk, otsyy eiok porz otyk chixyke yr
noxykyt chixyke ichy chiuhu ahûrwo syta
etybich, syta, syta hn daale, uhe daale uu
hôhôtyke, otseem lotyke sehe oduhutyke hn
iimehe, seem dotyke sehe duhu hn iimehe,
esee hôhôt keitkêr eiok porz otyk, ym sol he
sehe uhu yhnäapo, hn sol sehe too owa, sol
hnäapo heke sehe tuk iok, sol pyhnaapso
om iok hne he dix jaarta nehe ichy sakar, sol
heke ie tykyraha waa jaarta otÿrak, per
recien tukum owa kymyhy, owa wychy uhe
os jaarta, sol ie iokpe, iok uhe os hôhôt,
otsyy esee tienyh too owa pork hnoko onum
iok he dix jaarta hna ichy chyraha ie
dyyrkpetyk ich ie teiâha aachpetyk ich iim
yre, sol heke sehe too owa, hn ahora
tokôimyke, ym sol mechyn kêhe xy tuk ioke
ich ie aachpe naa nehe xy ate lyke pahyr,
hn uu eiok porz otyk soly êhe deke soly ich
om.
Otsyy eseeke uu hôhôt sol he sehe tukio,
otsyy eseepyke ich Hôhôt keitkêr uu eiok
dekych uhe ysorz, tatymyke hn sol ele deke
ich tykyrehe owaka, soly ich maa eret
echym naho hn soly takachym wyr deke uu
owa pemunehn kureke asyke ich tobyta,
soly heke sehe too owa par uhe takahi ese
owa etyrbo, hn soly maa erêt eiuhu naho
uhe de pat, otsyy eseeke ich eiok porz otyk
chytÿr, chyxeu techym, ich ie xy odybyte pe
ich xy tära yr iura, xy yre wexo xy tära yr iura
contoo uu yr oit xy tära yre, xy ches yre huta
uhe os pypyk yr huta debio yr ner erbox,
otsyy contoo yr dorxuro xy tei yre, ie ylo uhe
xy ochiuhu waa pe xy yre durxuro xy tei, de
uhe xûrakite ich eiok porz otyk ie dux
kartakx hn soly ich omo, ich nihiôk ie eix
kartakx soly nahu xy iok ie datyk pwel doihi
pat sol maa hn sol êhe, soly nahu xy iok xy
ches pat ie datyk pwel doi soly hnoko hn
soly êhe, soly tenia xix ytsorz, to namyhy
uhe sehe tuk ioke xy tienyh asym iok xy iok
ieka, ie tuk iok, asa wychy hosyt hn
emchehe iok hn ahuwe hn dechole hn bei
uu ahnapso, uhu odarz oduhu ich nimpio,
par he kal uhe odo uu kuche ich uu ahnapse
otÿret odapur dyke iok duhuta ouch, otsy
eiok porz otyk chunt uhe Hôhôt tatym toko
wyr dahwoso, ich eseeke ich chicheu uu
hosyt chÿra alybyt wart os chÿra alybyt wart
xiokos uu hnymich chicheu soly hnoko uu
camino, y cuando se fue, regresó otra vez
donde estaba hôhôt, intentó muchas veces
pero no pudo salir del lugar donde esta
hôhôt, dicen que hasta la tardecita intentaba
huir para ir a su casa pero no pudo, y el le
dijo mira porque tu querias matarme, si me
matas no podras salir de aquí hasta que
tendremos que morir juntos, y el yxyr le dijo
si mi abuelo
pyhnapso olotiis uhe tihîtsym sol kata,
takahi uu pyhnâpse iewo par otechym,
otakaxym iok par uhe tiita ich os cree sol xy
bei uu ahnapse sol ihi ekêhehnyke, hn eiok
porz otyk os sehe dobyr yre dukuhla, hn
wychy sowa Hôhôt uku ylaryzy uu Wuehyre
sakat oriôk, tatym oriôk xusorz, ich tära uu
Dolaha ahwo ich nahu uhe otataka ich
otatym iok hn ich tykei iewo, otsyy eseeke
ich eiok porz otyk hno sowa dexybo wueta
hn tôhwa tymychära ñer xuu oiâha ör, ochys
wychy Hôhôt xy wyr ytyrbo xy ches, otsyy
eseeke ich uu Hôhôt ich ie dilehetpe xy uu
eiok porz otyk uhe keitkêr, soly tykbii
nahuko par he odyrehe owa hn otechym
owa hn odyrehe uhe owa, pork owa ulorz on
asym iok xy iok ieka hne uhe ahnapse odo
kuche ich otyrêt odapur iok dukuta ich
tokosym ör uhe oteu, otsyy uu Hôhôt ich
taâcha, dehta uhe wychy yr yxyp chyr
keitkêr uhe sehe duke chilehet, otsyy
eseeke ich xy eiok poruhwo otytÿr otechym
uu yr yturbo, otsyy eseeke ich ochihîtsa uu
hosyt otakaxo ich hosak data ich
ochymchaha uu hosyt, hn soly ul puhuta
nynkia wahacha pyt iet sol par he arr doko
uhul nynpio ahna iok dukuta, soly ich xix
arzdo hn ebuhulo como olak ihiuch ese
wucho, otsyy Hôhôt ouch ese he odebuhu
ich tykyraha chymyhy moimne pyt, o kymyhy
nyp wyrz ese Hôhôt ouch, wychy otsyy eiok
poruhwo otôhwa dexybo hn osarz waa
dukuta uu Hôhôt ouch ich nympio uhe os
sarz ochÿra porkyta oxuu ytso waa he otsyy
arra, otsyy kal uhe tymychära uhe ohno
oteiâha yrtonyke ich ohno, otÿr wychy ouch,
ich waa somata sapur wychy Hôhôt, soly
namyhy oiuko hn oñeru wyr wuely hn uhu
wyr yrton tokole uhe mykêr par he oriôk
pwel oiuhu, ich eseeke ich chybyte dahwoso
ich hnoko ahni wuele ihaap ich uu kurbo de
Hôhôt, yx wyr ör ytspo hnakyrbo, uu eiok
poruhwo os ohno oi ynporke ich otytÿr
wychy, otsyy otsapur wychy Hôhôt ich oxuu
nomehet sapur ie to örpe, oxuu nomehet
chilehet sapur par he ie datyk teu örke xy
sol par oxuu yntypor, otsyy ohnoko ich urle
ochyx wyr intypor hn oihiôk uku Hôhôt, hn
xy takaxym ör yre xy os tak, otsyy eseepkite
ata uu eiok porz otyk tâachakite hn hno, os
dyhlak hn chilehet soly ich kata arrz nohna
tatym uu dexybo soly nahna eix waa jarta
nehe soly ich tix waa jarta soly ich ahora ich
ohnihitsym nyke, soly xy iapur yre par he
dosyr eiok par dosym wyr eiok doxypo,
otsyy xix ese hnomo nehe ich ahora, otsyy
Hôhôt ouch.
Relator: Ogwa Flores Balbuena ( cassette audio N° 7 Nov. 1989 )
Relato: Mahito – Mohnynâk
Yxyr Ahwoso
Traducción al Español
Ich tiita uu Mahito mohnynâk yxyr Les voy a contar las aventuras de Mahito...
mohnynâkpo, ich mahito eiok porz otyk ie Cuentan que Mahito, era una persona de los
odyraha kymyhy marria o kex dihiptyk lo que blancos y también de los yxyro. Nadie
si ochyraha uhe Mahito xy îa ör. Otsyy sabía si éste Mahito era un nativo yxyr, o si
deech iet sehe oduhu, uu yre uhe sehnîer ör era paraguayo, o de otra nación. Pero lo
hn sehe oduhu, ich ochukwi yluu, otsyy que sí sabían que su nombre era Mahito, y
ochys waa yluuta, ich os yrich chypa sol que le gustaba engañar a todos por igual.
ayro waa harlexta hn chiuhu uu iok rraha sol Dicen que Mahito estuvo con los yxyro y
par anymyhy dyke ich yrich sehe duhu dix queria matar por engañar a ellos, y los
wahacha hn diero wyr wuei iehy harlexta nativos buscaban la forma de matarlo,
saraxy yre ie ylo uu kamionpe uhe uxy, he después ya encontraron una forma para
dix wahacha sol yrich soly eiok manda matarle, el patrón le dio un trabajo para que
wahacha hmonty par oiulo wyr rraha par traiga rajas con la carreta, para él. El patrón
nyraha wate harlexta he ylpiotyk hnomo hn piensa que como el buey con la carreta es
teu wahacha hmonty sol pork wychy ich muy despacio y en el monte hay muchos
ylpiot yhych heke esee hmonty, soly oxym leones, puedan comérselo a él, y el patron
waa harlexta hn hnoko uu doskalyxy, otsyy le pide para que ponga a los bueyes en la
chys wahacha ie yhnymich ich ylpiot dale, carreta. Después le dieron la carreta con los
otsyy ylpiot dalyke ich sehe teu ich chichue, bueyes y se fue Mahito al monte con la
sehe choxyke, ich sehe ylpiot teu, eseeke carreta, cuando llegó al monte bajó de la
ich keitkêr uu ylpiot ich ylpiot iehe hn chunt, carreta, y, en ese momento se aparecieron
otsyy ich chyx yr wohyt iet chixeu wueheta, los leones. Los leones querian comerlo vivo
ich xuu uu wöho pork ich kyhnïa uu ylpiot a Mahito, y lo rodearon al pobre. Cuentan
uhe dechy uhe yre îa ehet, ich takaxo ich que Mahito habló con los leones y los
yre wöho de heke, uu wui de ich xuu wyr leones le escucharon y se calmarön.
dechio chyhne xyp, otsyy ylpiot chyhne xyp Después, Mahito tomó a los bueyes y los
wyr echio, iehy ylpiot ielyh teu hn hnyna xy mató uno por uno, y repartió la carne a los
sehe teu waa orhorra noma ich iim, sehe leones. Como los leones son mucho le mató
teu, otsyy eseeke ich chyhnaka yhe ieno ich a todos los bueyes para dar a leones, y eran
naha waa harlexta ich uu ieno uu rraha, hn muchos por eso Mahito la única solución
umo uu ylpiot, soly olak kata nap asyrlo iok que tenia era matar a los bueyes del patron
polilo iok otyrno soly ich ehnyno uu iok para sobrevivir, dicen que le mató a todos
pechio hnok yrich poter ioke pork ich los bueyes del patron. Después cuando ya
ehnyno uu wuei. Otsyy ich uu ylpiot xuu yre estaban todos lleno los leones, Mahito cargó
Maso Mahito ich xiero wyr ylpiot chio wuei las leñas en su carreta, cuando ya estaba
yhy xiero wyr ylpiot hnoi chyx wahacha yr todo cargado la carreta, le dijo a los leones
yrhnate serka hn tybich soly tanym arapo ustedes tienen que ayudarme, de llevar mi
waa yr yrnate ör uu yrich ochiuhu deheta carreta por que o sino mi patron me va retar,
otechym ich oxy otata soly Mahito ich he porque comieron comieron todos los
diero ylpioko ich he ylpio hnyna uu wöho bueyes. Este Mahito cuando habló con los
eiok wuei wyxy soly ich aruwo waa uhurra leones, ellos escucharon, y permitieron de
hnok ylpioty teu eioke jêek, otsyy eseeke ich llevar la carreta, entonces Mahito puso
yrich ör hnarata oxiero uhurra, otsyy esee como buey a los leones y le llevó las leñas,
ani tybi ör otsyy xuu harlexta iehe ör ahyr,
soly tanym arâapo anuhwo olak rrahe soly
xy anym uhe owa le esee uhe eleheke lohe
owa eraha iehy yrich ich tola, otsyy eseeke
hn sanym nehe ich chyhne wyr rraha hn
hnoi chio wyr ylpiot wahacha korral, os kal
uhe chio ich nomyre uuxy hno dale hmonty,
eseepyke ich tâacha, os yrich xuu nonta
tära pehet uhe ylpiot ich nihiokxypyke hno
uuxyke, otsyy eseeke hn mahito hno tÿr
ihiuch, hn esee soly ich ie ñyra, sol xy ylorz
nomá, eseeke ich hno tÿr ör ihiuch, hn soly
ich tyknahaka iha to rraha, sol êhe ie
ahwotykyx uu yrnixy, otsyy eseepyke ich
yrnyxy iim soly kata nymchaha kuera ehet
hn ñara, hn yre esee Mahito he ichy hnymyt
waa tymychära iata par chymchaha kuera
ehet toi, otsyy he hnomoko wate tymychära
ylarrate soly ichy tatymyhy arich he nun
wyrz ör ahwosoko wapyke hn ie onymchehe
kuera ehetpe ichy sakat waa ehmiorra ylara,
umo soly hoy ich tienyh ochymchaha iok
kuera ehete sol por ser uhe ie tahmür uhe
wyr hno teepe hn xy ie tahmür wyr kuxhâro
deio uhe oxym iok heke sehe otara iok
odybyte ota ehet soly kex napo ich iok
kynehexyp ich ie tahmür uhe iok yrdeipe xy
pechyt nomyra ich sehe oduhu iok yrich dei
per ich ie tahmürpetyk, soly namyhy uhe
ahmûr, namyhy uhe onymchaha iok kuera
ehete hn bu etÿr wahacha onoota wyr hn ex
iok ele jylkaa, hn soly eseep eiuhu iok waa
kuera ehet hn nix amsaha pouche par nix
odosym owa uu kuche uhe sehe odosym
iok, hn ich om hnakyrbityte uhe atym iok,
otsyy he dyhyrbyt ich ohnoi mahito
ochymchaha kuera ehet, ich ielchi oñara hn
ochybyte onoota wyr, otsyy oimyhy oota
wyr, xy ichys xy de kuera ehet, otsyy eseeke
ich ehmiorra ylarra tÿr, chymyhy yxyr, otsyy
tymychära hno tÿr, otsyy hno tÿrke hn umo
soly xy ahakör datykpo wychy kuera ehet,
hn soly xy sehe odosym iok lyxy note date,
sehe oduhu iok rico, ich ie tahmürpe uhe iok
rico, xy tahmür uhe iok noma hn soly kata
ahmûr anymche owa hn soly xy owa, otsyy
esee ich opahlate chiuhu axturo waa kuera
ich ysahaka, esee ich waa ylarate masaha
ehet, nix Mahito chichu wue soly namyhy
uhe odicheu hn ohnomo owa kelhe xix
ahmûr hn on xix tahmür, otsyy esee ich
masahaka waa ylarate ich Mahito tokole
cuando ya estaba cerca de la casa del
patron, le grito y dijo en donde voi a dejar tu
leña, la mujer del patron miró por la ventana
y le vieron que está trabajando, en medio de
los leones, y le dijo a su marido mi Mahito
trae leones, él le dio a nuestros bueyes y le
tenian miedo, dijeron cierren todas las
puertas y Mahito les grito donde voi a dejar
estas leñas, y le dijeron a Mahito puedes
vajar en donde tu quieras, ellos le tenian
miedo, y Mahito bajo las leñas y se fue al
korral para largar a los leones le saco uno
por uno, cuando saco todo, se fue al monte,
y cuando se fueron todos, Mahito se fue a la
casa del patron, cuando se fue a la casa de
su
patron, su mujer dijo no vamos a dar
de comer a este Mahito, y cuando llegó a la
casa de su patron, el patron le preguntó
sobre sus bueyes, le dijo que paso con mis
animales, y Mahito le respondió le di a los
leones para que coman y después le pedí a
ellos para que traigan tus leñas, pero el
patrón no le dijo nada a Mahito, y ya no
queria saber nada de él, ya no le queria más
dar trabajo a Mahito, y le dijo a su mujer
porque no le tiramos al rio, le pondremos en
un cuero y lo cerramos, para tirarle al rio,
pero este Mahito escuchó todo lo que dijo el
patrón, entonces el preparó para que le
agarren a una mujer en lugar de él, como el
escuchó todo lo que dijo su patron encontró
a una vieja, y le dijo hoy quieren ponerme
dentro de un cuero, por no acerptar sus
riquezas, ellos quieren que yo sea millonario
pero yo no quiero ser un rico, y yo no quiero
de su dinero, y de las cosas lindas que ellos
tienen, yo naci pobre, no se porque soy asi,
y yo no hare eso. Pero Mahito le estaba
engañando a ella, entonces él le decia, yo
soy así, no quiero las cosas lindas por eso
quieren tirarme en el rio, y yo no se porque
no quiero ser un rico, solamente tengo un
caballo, y le preguntó a la mujer si tu
quieres ser millonaria.
Cuando los patrones me ponen dentro del
cuero, tú te puedes ir en la costa del rio, y
ahí me vas a encontrar, si queres ser rica tú
vas a sacarme y entrarás en mi lugar, te
esperare en la tarde, y la mujer le dío
gracias a Mahito, dicen que a la mañana
siguiente, le pusieron a Mahito dentro del
cuero y le llevaron al rio y le dejaron en la
hnoko, os ie datyk nomo ich hno uxy
masaha hmonty xy sakaha ormyt eseeke ich
waa ylarate ich masahaka, otsyy esee ich
he jylka ich ohnoi ochÿra kenut hnoi ochyx
waa otet, ochyx ahyr hn otära hn omo soly
he chyx ahmûr, uhe bu hn soly êhe xix
tahmür esee hn otära ich hnoko jaka hn ör
yre kêlhe ich oiuhuku uu Mahito per uu
mahito ich tokolyke hn chymchaha ylara
dalerz hn hno sakas yre, otsyy eseeke
Mahito kex dykêhe deiktyk, he dybyte yr
deityk he tory wöho ör kabiuhwo hn tôhwa
seia aat he dix atit he dix serka uu orsen ich
chiuhuwa wöho nomyre, par tia uu yr
neiwera ich to nas tia uu kuche, otsyy
eseeke ich he jylka hn he datyk mese
tâacha, otsyy oter wahacha ich tôhwa
wöhox xuu waa yr wahacha ich ikortyx,
sepier wyr wöho ich kyhnïa hn xy yre
nomyra uhe tôhwa hn tybich, otsyy uu
yrnyxy tokole dorr korral techym ich ie
dyrehepe soly kex boxtykypo esee he tôhwa
dechio, soly ich ie tykyrehepe, sol yr dei
soly pork ich yr echyt axturo hûre, soly ich
aurita tyrête, otsyy eseeke ich xuu dechio
iehe hn xuu yr kabahat uxy, tÿr uu yrich uhe
otara yr hna yre yrich hn waa yrta, otsyy hno
tÿr ör yxym ör buei tarde hn soly ioklyxy
sehe takahlo olak korral par tymchaha
pechio, soly par dechole hn tyktolpo hn soly
êhe emchaha, waa yrahta techym dabich hn
umo dabich soly ich iarak sol kex târ deiktyk
po sol mechym ich ihiôk dechio wöho ör
kabiuhwo, eseeke ich yrnixy ihnymich hn
soly emchaha ierbyta oiho esee ich sakaha
Mahito ahyr, otsyy eseeke xy otata dahwoso
ich uhe okeitkër ie ich xuu tër hn ekuerta
soly xy tër, soly wychy os dohustapo
wahacha niokyt uut soly wychy os
tymychära okyhnïa, uhe ör yxyr soly hn
wöho kyhnïa osahrak iok per xy ie iok ailpe
nehe ich tykyrêt, otsyy eseep hn umo uu
yrich herbo ich ochyhne ich oxym owa note
date sol mei iok takana ich yrle takaxpo,
otsyy esee dyhlake omoko ich waa porota
soly da tuu mahito tära iok echiabo, hn soly
ich om iam, soly dyhyrbyt nix uu târ owa,
otsyy eseeke ich Mahito chymchaha kuera
ehet hn chichu waa hn tära, os he aldoce
ich tära yxym ör ta mañana ich otara ich hel
he takacha po, ich mahito xy sakaha waa
yranate ahyr os nehe ich he 5 mese, ich
costa, pero no le tiraron todavía, le dejaron
para la tarde. La mujer vieja se fue en la
costa y le encontró a Mahito y le dijo que
estas haciendo por aquí dentro del cuero,
Mahito habló con la mujer vieja le dijo: me
quieren dar mucho dinero y yo no quiero,
quieren que yo sea un millonario pero yo
quiero por eso quieren tirarme, y le preguntó
a la mujer, si tu quieres ser rica, porque no
entras en mi lugar y la mujer vieja le gusto
las palabras de Mahito y contestó que
entrará en su lugar, la mujer vieja saco la
soga de Mahito y entró en su lugar, y Mahito
le dijo cuando te alzan y te preguntan si
quieres, y tu tienes contestarle que si,
entonces no te van a tirar, y Mahito se
escapó al monte, y cuando llegó la hora, a
la tarde, llevaron a la mujer con la canoa en
medio del rio, le tiraron y se fue en lo
profundo del rio y murío, pero ellos
pensaron que ya mataron a Mahito, ya él
salio y la mujer vieja entró en su lugar y se
fue para esconderse, después de mucho
que dejó su casa, y nadie sabia que hacia y
que esta vivo, se fue por unos largos
tiempos, y recien volvío, cuando volvío ya
tenia mucha vaca, dicen que encontró una
estancia, robó a los animales y le trajo,
cuando vino vendío uno por uno la vaca
para comprar sus cosas lindas, compró un
sombrero lindo, una guacha y todos los
equipos de su caballo, su pañuelo y todos
eran de buena calidad, dicen que meses
más tarde cuando llegó en la estancia de su
patrón, cuando ellos miraban por el camino
le vieron a Mahito que traia muchos
animales, pero ellos no sabian que es él que
trae a las vacas solo, y son muchos. El
patron salío y entró por el corral para mirar y
dijeron quien es ese patrón que trae muchos
animales por aquí,
waa yrata ekuerta sol kex näapo ich
täachpe uu pabich lyxy, hn Mahito soly
wychy ich kien sabe kymyhy tâachpo, o he
dileku hn soly pork ich tymychära uu awyt
uut, soly pork tykyrêt hna ich osarak iok,
soly xix abich chileku pork ich par tymychära
yhyr, sol wychy ich ie täachpe, sol kata xy
tienyh xy hno îaha ie ahyr, por he ich moi
wychy abich soly pork wychy ich hno chileku
sol he iok hna ich ie tahmür örpe sol man
yre ich yre ich sahmür ör, hn esee ich
Mahito yrnate ahyr, otsyy ich osdeio uhe de
wate ahyr yrnate ich he dazxyp wate
yrhnate, uhe ich osdeio uhe de ahyr, hn soly
he ie ahmûr ahna abich yhych par echym
soly namyhy uhe eix uhe de iena ahyr ie
namyhy on takaha dispulo ich tienyh ei abe
toi, pork he ich os kyhnïa hn os ochymyhy
kuche otsyy eseeke ich chymyt yre asa
tymychäraate par he dechole ich otära,
otsyy dyhyrbyte ich nix takaha waa yrahnate
tära, otsyy tära ör nehe ich chyhne ör to, ich
debuhu uu ör ihiuch lyxy sakaha par yre
ihiuch xy sakahachys, otsyy sakahachys
iehy ihiube ich yrich iet chyxpo par tia wyr
echio pyt, hn hno tÿr wahacha dyt iet iim uu
pyt iet, chyx wahacha hnoko ich ie dyrehe
uhe hno tÿr xy chynchehe yre deiktio he
doko ich chyx bach iet uhe hno, otsyy xy
chynxehe yre, otsyy bach iet waa yrahta
umo sol ie otokole iam, otsyy kuchek delyke
sehnîer ör hnoko eix otyke hn dohor wychy
echyte ich nomyra xyp, hn soly com chyx
sehe duhu nehnîer iok, ich kex chyxie ie
duhu peityk par he duhu wychy otyk hnenîer
iok kyx ie datyk pwel hnenîer iok, hn sol xy
owa ich bo ich yrahta xuu hnoko, otsyy
hnoko ich chyx wychy Mahito os chyxyke hn
umo soly he owa jëekpo hn sol iok uu
Mahito xy sakaha pohorz uut, hn sol iok ich
ie tykyrehepe owa sol he owa uhe ehnîer ör,
hn soly ich ie iok pwel tehnïer owape, pork
ich tienyh iok yluuta de porr, soly de
wahacha, sakas yr wahacha soly he xy
chyhylyke ich tak eiuhwo, hn soly ma uhe
sehe tehnïer owa ich asym iok wychy owa
bahat tokahi tuu wyrrau ich dechy serka,
otsyy eseeke ich yxym uu yr kabiuht ich
mahito ich hnoike uu bach yr kabiuht, ich
sehnierke, hn esee Mahito chymchyr heke
heke xy teiâha uhe sehnîer ör, ich hnoi
wychy, otsyy nehe ich jylka xyp ich wychy
hno sehi xy dyrkyhy hnymich hn ylarate soly
ich he eixyke ich iex erkyhy hnymich, soly
hn amo uhe titym owa hn otiis soly ich hnoi
wychy eiok echyt nomyrat, hn sol ich xy umo
iok, soly ychymychy wychy, otsyy Mahito
deech iet xie wychy Mahito he doko dix
wahacha, chymchyr po os he nymchyrke hn
tichy he tychyke hn sahuwe dolta uu dosyt,
otsyy ich yr waa wolta os eseeke hn tybich
soly ahna chypyrcha ich yhyrpa, soly ielyh
chyhy datyk ahyr hn debich pa soly ahna
chympyrcha tienyh xuu tykia iok hnymich hn
xuu tykia iok wöho, xy falta uhe atakaxym
iok, otsyy esee ich kabiuht exyrt chyx soly
datyk teu owa xam, hn soly iex tonteu ahna
chypyrcha ich yhÿrpa uhe delyke ich tahuwe
ahna polta soly ich otsapur iokhna hn tienyh
tokosym ör par he tienyh tykia iok hnymich
soly kata nap takaha wychy echyt par takahi
uu haula par tymychära ehet, hn xy nap osÿr
iok nap onteu, ich eseeke ich hnoko hnoi uu
bach echyt, otsyy wychy ich hnoi par yre,
otsyy ich nehe ich jylka uu bach lyxy, otsyy
eseeke ich soly kata xy takâr, hn uu bach
sakar ich taptehe uu Mahito ychyt os eseeke
ich hnoi xyp uu cabelyxy.

Documentos relacionados