esbosu planu asaun nasionál ba implementasaun

Transcrição

esbosu planu asaun nasionál ba implementasaun
ESBOSU PLANU ASAUN NASIONÁL BA IMPLEMENTASAUN FOME ZERO IHA TIMOR-­LESTE
PILÁR 1
100 PORSENTU ASESU BA AIHAN ADEKUADU, NUTRITIVU NO ASESÍVEL DURANTE TINAN TOMAK (= Pilár Governu nian kona-­ba Hakotu Hamlaha)
Asaun
Instituisaun
Responsável
Instituisaun
Kolaboradór sira
Objetivu 1.1
Povu ki'ak no marjinalizadu sira goza sira nia direitu ba aihan ne'ebé diversa no seguru liu
Rezultadu 1.1.1
Iha ona kondisaun favoravel ba ema hotu atu goza sira nia direitu ba aihan.
Halo avaliasaun periódikamente ba implemantasaun Planu
Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál no fó rekomendasaun
Atividade 1.1.1.A
mudansa hodi asegura katak planu ne'e pro-­ki'ak no sensivel
ba jeneru ho rekunésimentu ba feto agrikultór sira.
Atividade 1.1.1.B
Hala'o kampaña no sensibilizasaun Nasionál kona-­ba Fome
Zero.
Atividade 1.1.1.C
Establese no Implementa Legislasaun kona-­ba "Direitu ba
aihan".
Atividade 1.1.1.D Estabelese no implementa lei kona-­ba utilizasaun rai.
Dezenvolve no implementa polítika utilizasaun rai hodi asegura
utilizasaun masimu husi rai potensiál agrikultura hodi hasa'e
Atividade 1.1.1.E
produsaun aihan doméstiku nomós atu proteze husi utilizasaun
ba infraestrutura.
Produtu 1.1.2
Parseiru Dezenvolvimentu sira
(Doadór, Ajensia ONU,
Sosiedade Sivíl)
EC, World Bank, Australian
DFAT, USAID
Gabinete Primeiro
Ministro
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
PDONU
MAP
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
Parseiru KONSSANTIL sira
Ministériu sira
Parlamentu Nasionál Membru
KONSSANTIL
MJ
MJ
MAP, MCIA (SEMA)
MAP, MCIA (SEMA)
Promove ona sistema agrikultura nomós sistema aihan ne'ebé sustentavel, inklui merkadu.
FAO
Monitorizasaun & Avaliasaun
Liga ba Estratéjia/Polítika
Indikadór
Alvu
% populasaun liu-­‐liu sira ne'ebé moris ki'ak goza ona sira nia direitu ba aihan ne'ebé diversa no NA; 4.5% nutritivu liu; % media kresimentu PIB anuál iha agrikultura 100%; 5% PIB agrikultura anuál
# polítika, lejislasaun ne'ebé dezenvolve no aprova
ona; % populasaun (feto, labarik, mane) goza sira
nia direitu ba aihan
Pelu menus polítika, lejislasaun 2,
aprovadu; 100% populasaun
Tinan Alvu
NA
100% feto no ema ki'ak sira hetan benefisiu;
2016
# sub-­distritu sira ne'ebé kobre iha kampaña
0
65 sub-­distritu
2019
Lejislasaun Direitu ba Aihan aprovadu.
Seidauk iha lei
Lejislasaun Nasionál kona-­ba direitu ba
aihan aprova iha parlementu.
2025
Seidauk iha lei
Lei kona-­ba utilizasaun rai vigora ona
2025
Dezenvolve ona polítika kona-­ba utilizasaun rai
EC, Australian DFAT, USAID,
China Aid, JICA, GIZ,TICA, ABC, % familia iha asesu adekuadu ba fornesimentu
ADB, NZAid
aihan ne'ebé sustentavel
Laiha polítika
polítika utilizasaun rai aprova no implementa
ona.
NA
100%
Obzervasaun sira
3,700,000
% husi totál populasaun feto no ema ki'ik asesa
programa dezenvolvimentu oioin;
UNDP, Rede ba Rai, UN women Implementa ona lei kona-­ba utilizasaun rai
FAO, Rede ba Rai, UN Women
Kondisaun Atuál
Orsamentu
Indikativu (US$)
2025
(1) Planu Estratéjiku
Dezenvolvimentu
Nasionál/PEDN (2011-­2030);
(2) Estratéjia no Planu Asaun
Nasionál ba Jeneru no Setór
Privadu/EPANJSP (2014-­
2017).
200,000
Implementasaun hahú tinan 2015
500,000
$100,000/tinan x tinan 5
Konstituisaun RDTL
1,000,000
$100,000/tinan x 10 tinan ( 2016 tinan
alvu atu estabelese lejislasaun)
PEDN
1,000,000
$100,000/tinan x tinan 3 (tinan alvu ba
estabelesimentu lei 2017)
1,000,000
$100,000/tinan x 10 tinan; Pra-­
kondisaun: implementasaun lei kona-­ba
utilizasaun rai (tinan alvu 2017 ba dez.
polítika)
PEDN
40,500,000
100%
2025
(1) Ppolítika Nasionál
Seguransa Aihan no
Nutrisaun/PNSAN (2014); (2)
Estratéjia Nasionál ba
Nutrisaun/SNN (2013-­2018)
Atividade 1.1.2A
Promove konsumu diversidade aihan liuliu aihan indijeniu sira.
MS
MAP
UNICEF, FAO, WFP, Mercy Corps,
% uma-­kain han aihan diversifikadu; #uma kain
Hivos, Care, HIAM Health, ACIAR-­
troka konsumsaun aihan ne'ebé la'os indigeniu ho
SOL, Naterra, KSI, Permatil,
hahán indijeniu
GIZ/ABD
Atividade 1.1.2B
Hadi'a sistema abastesimentu bee hodi garante disponibilidade
aihan durante tinan tomak.
MOP (SSBS)
MAP
HIAM Health, Mercy Corps, Hivos,
69% uma-­kain iha asesu ba bee moos
% uma-­kain iha bee adekuadu ba sira nia to'os uma-­
Care
(relatóriu MDGs, 2013)
hun.
80%
2025
PNSAN; MAPPE
10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan
Atividade 1.1.2C
Promove produsaun aihan iha to'os uma-­hun (kintal nutrisaun,
haki'ak animal ki'ik sira no akikultura) liuhosi agrikultura familiar
MAP
MS
FAO, Brazil Embassy, World Fish,
% uma-­kain involve iha to'os uma-­hun; % uma-­kain
ACDI-­ VOCA, Mercy Corps, Hivos,
utiliza aihan husi to'os uma-­hun;
Care, HIAM Health, NIWA,GIZ
80%
2025
Estratéjia CPLP
7,000,000 $700,000/tinan x 10 tinan
Atividade 1.1.2D
Estabelese sistema fornesimentu aihan ne'ebé adekuadu no
seguru liu husi introdusaun vouser ba insumu agrikóla sira
nian ba ema marjinalizadu no habelar ba to'o Programa Loja
Agrikultura.
MAP
MCIA
65 loja agrikultura (1 kada distritu)
2025
PEMAP (2014-­2020)
Atividade 1.1.2E
Hadi'a no halo manutensaun etsrada sira ne'ebé iha ona no
loke estrada foun iha fatin ne'ebé seidauk iha asesu. (estradas
Nasionál, distritál no rurál)
Suco hotu-­hotu (100%)
2025
PEDN; PNSAN
Rezultadu 1.1.3
Hametin ona asesu ba empregu desente no produtivu liu-­liu ba juventude rurál no feto ki'ak sira
Atividade 1.1.3.A Halo avaliasaun no haforsa implementasaun programa
dezenvolvimentu rurál (PDR) ezistente sira hodi asegura
oportunidade empregu ba juventude rurál no feto ki'ak sira.
MOP
SEPFOPE
SEPFOPE
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
ILO, Mercy Corps, FAO
% agrikultór/a marjinalizadu no agrikultór/a ki'ik sira
ne'ebé hetan benefisiu husi Loja Agrikultura; # loja
agrikultura ne'ebé operasional
% suco ho asesu ba estrada ho kondisaun di'ak
ILO/EC, ADB, JICA & World Bank
durante tempu udan nomós bailoron
EC,World Bank, JICA, NZ Aid,
GIZ
EC, GIZ, Instituto CaMEs
NA
Programa Estrada ba Dezenvolvimentu
halo ona rehabilitasaun ba estrada 400
km husi totál estrada rurál 3,025 km
% juventude no feto iha empregu di'ak no produtivu
% juventude rurál no feto ki'ak sira ne'ebé servisu
iha PDR;
50%
500,000
$50,000/tinan x 10 tinan (Nota:
orsamentu MAP atuál $30,000/tinan)
20,000,000 $2,000,000/tinan x 10 tinan
12,100,000
50%
PDR fo benefisiu ba ema70,000 (40%
feto & 50% joven) (ILO DWCP 2008-­
2013)
3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan
2017
PEDN; Planu Asaun Nasionál
Empregu ba
Juventude/PANEJ (2009);
Estratéjia ba Empregu
Nasionál/EEN (2008);
EPANJSP
600,000 $200,000/tinan x 3 tinan
Atividade 1.1.3.B Hasa'e juventude rurál no feto ki'ak sira nia kapasidade hodi
involve iha adizaun valór produtu agrikóla ba no atividade
hamosu rendimentu sira seluk hodi hadi'a rendimentu no kria
empregu.
SEPFOPE, SEPI
MAP
Atividade 1.1.3.C Fo apoiu adekuadu ba kooperativas iha area rurál no area
urbana sira hodi promove kriasaun empregu no oportunidade
investimentu ba joventude no feto sira.
MCIA
MAP
Rezultadu 1.1.4
Promove ona protesaun sosiál, servisu sosiál sira no rede seguransa sosiál ba grupu alvu sira.
Atividade 1.1.4.A Promove programa servisu públiku hodi kria empregu.
MOP, SEPFOPE,
MSS, MAE
FAO, UNDP, ILO, Mercy Corps, % juventude rurál no feto ki'ak sira ne'ebé hetan
Care, CRS, World Vision, Hivos, formasaun no involve iha adizaun valór agrikóla no
UN women,GIZ
Atividade atu hamosu rendimentu sira seluk; # grupu
feto iha area rurál sira hetan formasaun kona-­ba
produsaun bibi susuben, fahi no manu
FAO, UNDP, ILO, Hivos,
Oxfam,BNCTL/WB
Australian DFAT, EC, WB
% joven no feto rurál benefisia husi servisu
kooperativa sira iha sub-­distritu idaidak
Reve no hadi'a implementasaun polítika subsidiu insumu
Atividade 1.1.4.C
agrikóla sira
Suporta no hametin programa merenda eskolá r liuhosi hasa'e
Atividade 1.1.4.D profesór/a, kuziñeiru/a no estudante sira nia kuñesimentu kona-­
ba balansu nutrisaun no promove jardin eskolár.
MSS
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
MAP
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
ME
MS, MAP
2025
PEDN; EPANJSP
NA
2025
PEDN;
% populasaun iha asesu ba aihan nutritivu liuhosi
rede servisu sosiál sira
ILO, UNDP, Cardno
# projetu servisu públiku ne'ebé fó empregu
UNDP
Halo ona revizaun no prepara ona planu atu
responde ba 100% grupu alvu sira
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
Revee no prepara planu hodi hadi'a estratéjia no programa
Atividade 1.1.4.B atuál kona-­ba protesaun sosiál, atendementu sosiál no rede
seguransa sosiál.
Programa Fundus b Empregu no
50% juventude rurál; maizoumenus grupu
Formasaun Vokasionál/FEFV benefisia feto 27 mak involve iha produsaun bibi
ona juventude hamutuk 11,262, 55%
susuben, fahi no manu
husi ne'e feto
Halo ona revizaun no planu iha ona ba hadi'a
FAO, ACIAR-­SOL, GIZ, HASATIL implementasaun polítika subsidiu insumu agrikóla
sira
75% juventude no feto hetan benefisiu husi
servisu kooperativa iha sub-­distritu idaidak
PANEJ; EPANJSP
1,500,000 $150,000/tinan x 10 tinan (inklui
agronegosiu sira & prosesamentu hahán
10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan; (1) 92
kooperativa iha 13 distritu. 47
kooperativa kréditu no 45 kooperativa
produsaun. (2) 25 kooperativa finansas
no 80 kooperativa naun-­finansas rejista
ona ho totál membru 10.500
883,900,000
100%
(1) Programa Apoiu ba Area rurál/PAAR Pelumenus projetu ida kada sub-­distritu
projetu abastesimentu bee mos iha suco
sira; (2) Projetu Pakote Referendu 800
ba infraestrutura eskala-­kiik ; (3) 350
projetu PDD I no 169 PDD II. (4)
Programa Cash for work / Serbisu ba
Osan
2025
PEDN; PANEJ);
EPANJSP
Seidauk iha revizaun
Revizaun remata ona no Planu iha ona
2017
Revizaun seidauk halo
Halo ona revizaun no planu iha ona
2016
PEDN; PNSAN
650,000,000 $65,000,000/tinan (PNDS
$5,000,000/Distritu * 13 suco/tinan) x 10
tinan
600,000 $200,000/tinan x 3 tinan
FAO, UNICEF, WFP, Thai
Embassy, Brazil Embassy
# eskola elijivel sira ne'e fo hahán nutritivu; #
profesór/a, kuziñeiru/a no estudante sira ho
NA
kunésimentu balansu-­nutrisaun; # eskola sira ne'ebé
iha ona jardin eskolár
Programa merenda eskolár implementa ona
iha eskola elijivel hotu; profesór/a,
kuziñeiru/a no estudante sira hetan ona
formasaun kona-­ba nutritisaun
2025
Manuál Merenda Eskolár/MME
; SNN; PNSAN
FAO, UNICEF, WFP, Thai
Embassy, Brazil Embassy
% labarik ne'ebé hetan hahán nutritivu; # produtór
aihan lokál sira ne'ebé fa'an sira nia produtus ba
PME; % produtus aihan lokál ne'ebé utiliza iha PME; NA
% orsamentu PME ne'ebé aloka ba sosa produtu
lokál husi agrikultór kiik sira
100% husi labarik grupu alvu; # SBD
agrikultór sira fa'an produtu ba PME; 30%
husi produtu aihan lokál utiliza ona iha PME;
30% husi totál orsamentu PME aloka ba
sosa produtu aihan lokál
2025
MME; PNSAN
Lejislasaun; % produtór kiik sira ne'ebé hetan ona
protesaun ba sira nia vida moris husi dezastre
naturais
Lejislasaun iha ona no implementa ona; %;
100 % produtór kiik sira ne'ebé vulneravel ba
dezastre naturais hetan ona protesaun
2025
200,000 $100,000/tinan x 2 tinan
1,500,000
$150,000/tinan (442 * 1 treinamentu/
suco/tinan*$300/treinamentu) x 10 tinan
Atividade 1.1.4.E
hadi'a programa merenda eskolar/PME utiliza produtus aihan
lokál
ME
MS, MAP
Atividade 1.1.4.F
Dezenvolve no implementa legislasaun hodi proteje vida moris
produtór ki'ik sira nia husi dezastre naturais.
MSS
MAP, MCIA
Rezultadu 1.1.5
Produsaun aihan domestiku aumenta ho forma sustentavel.
Brazil Embassy, Australian
% aumentu iha produsaun aihan; produsaun peskas
DFAT, EC, TICA, China, USAID, aumenta ba # mt/tinan; % / # produsaun ikan,
2%
manutolun no susuben aumenta ba mt/tinan
NZAid
Pelumenus produsaun aihan aumenta 5%;
Produsaun peskas sae ba 1,000mt/tinan;
151,400,000
Atividade 1.1.5A
Promove diversifikasaun produsaun plantas (e.g. aihan,
plantas industrias, hortikultura no sst) , pecuaria no peskas liu
husi programa agricultura rurál sustentavel.
MAP
FAO, GIZ/ABD, ACIAR-­SOL, DAI,
IMVF, Care, Mercy Corps, CRS,
Oxfam, World Vision, Raebia,
World Fish, CI, NIWA
63% husi totál uma-­kain iha Timor-­Leste
produs pelu menus ai-­hahán oin 1
(Sensus, 2010); 72 grupu (@10-­12
Membru ) produs hahán oioin
80% uma-­kain iha rurál; 102 familia
benefisia ona husi programa produsaun bibi
susuben no 1,390 familia involve iha
produsaun manu (timur no la'os manu timur)
2025
PEMAP
$10,590,000/tinan (353 sucos*
$30,000/suco/tinan) x 10 tinan
105,900,000
(orsamentu MAP atuál $2 millaun/2014
ba 40 sucos)
Atividade 1.1.5B
Prepara inventariasaun ba variedade fini no plantas indijeniu
hodi prezerva no hadi'a produsaun.
MAP
Laiha inventoria
Inventoria remata ona
2017
PEMAP
300,000 $100,000/tinan x 3 tinan
Atividade 1.1.5C
Integra peskiza no servisu kona-­ba variedade fini no plantas
indijeniu iha sentru reprodusaun no viveiru sira nia servisu
0
# ne'ebé fa'an ona SBD: #variedade fini no
plantas indijeniu ne'ebé hadi'a ona SBD
2025
PEMAP
3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan
Laiha mapamentu ruma mak halo ona
Servisu mapamentu remata ona
2017
PEDN
900,000 $300,000/tinan x 3 tinan
0
50%
2025
PEMAP
1,300,000
Atividade 1.1.5D
Atividade 1.1.5E
Halo mapamentu ba rai potensial agrikultura no sistema
agrikultura iha teritóriu tomak hodi hasa'e produsaun aihan
doméstiku.
Fo insentivu no supporta joventude rurál atu involve iha
Atividades agrikultura.
MAP
MCIA (SEMA)
MCIA (SEMA)
MAP
MAP
UNDP, HASATIL
% uma kain produs aihan ne'ebé diversifikadu ona
(uma-­kain idaidak produs ona pelu menus produtu
aihan 3); # uma-­kain hetan benefisiu/involve iha
produsaun bibi susuben, fahi no manu
FAO, ACIAR-­SOL, Mercy Corps,
CRS,GIZ/ABD
FAO,ACIAR-­SOL
# variedade fini no plantas indijeniu ne'ebé
melloradu no distribui ona; # variedade fini lokál
disponivel no fa'an iha loja agrikultura
FAO, ACIAR-­SOL, JICA
SEPFOPE
GIZ
% juventude ne'ebé involve iha agrikultura
Laiha lejislasaun
230,000,000
1,600,000
$23,000,000/tinan orsamentu atuál
$.25/estudante/loron)
$200,000/tinan x 8 tinan ( hahú tinan
2017)
$130,000/tinan x 10 tinan (Note:
10,000/distritu/tinan x 13 Distritus)
Atividade 1.1.5F
Hadi'a prestasaun servisu estensaun.
MAP
67% agrikultór sira iha asesu ba servisu
FAO, ACIAR-­SOL, GIZ, Instituto % agrikultór/a espresa satisfasaun kona-­ba servisu
estensaun (Vizita 71%, distribuisaun fini 100%
CaMEs
estensaun.
45% no treinamentu 48%) (MAP 2013)
2025
PEMAP; PNSAN; polítika
Estensaun
5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan
Atividade 1.1.5G
Aumenta suporta ba agrikultór sitra atu implementa prátika
agrikultura ne'ebé orienta ba merkadu liuhosi fornesimentu
insentivu apropriadu.
MAP
FAO, ACIAR-­SOL, GIZ, Instituto % agrikultór/a simu suporta, insentivu atu involve iha
0%
CaMEs, NIWA
prátika agrikultura ne'ebé orienta ba merkadu
80%
2025
PEMAP; PNSAN
5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan
Atividade 1.1.5H
Asegura disponibilidade bee ba produsaun aihan sustentavel.
MAP
100% agrikultór asesu ba bee sufisiente
2025
PEMAP
30,000,000 $3,000,000/tinan x 10 tinan
MOP
JICA, FAO
% agrikutór/a ne'ebé iha ona asesu ba bee sufisiente 63% agrikultór
Objetivu 1.2
Redus Impaktu husi volatilidade esesiva presu aihan liu husi polítika komérsiu, merkadu nakloke, justu no ho funsionamentu di'ak iha
nivel nasionál, rejionál no internasionál.
% populasaun hetan protesaun husi impaktu volatilidade presu
30% husi totál populasaun
Rezultadu 1.2.1
Sistema informasaun no monitorizasaun presu no merkadu ne'ebé apropriadu nomós adekuadu
estabelesidu no promove ona
# sistema merkadu no monitorizasaun presu
kompletu ho mekanizmu diseminasaun
informasaun estabelesidu no iha funsionamentu
Sistema 1 operasionál ona ba
monitorizasaun presu merkadu nasionál
nomós internasionál ho mekanizmu
diseminasaun informasaun kompletu
World Bank
Haforsa sistema informasaun no monitorizasaun merkadu no
presu aihan, inklui monitorizasaun presu aihan iha nivel
Atividade 1.2.1.A
regional no interNasionál ba agrikultór/a, negosiantes no
konsumedores.
MF, MCIA
MAP
FAO
Halo diseminasaun regular kona-­ba informasaun merkadu no
presu aihan liu husi plataforma media lokál ne'ebé asesivel.
MF, MCIA
MAP
FAO
Atividade 1.2.1.B
Dezenvolve mekanizmu ba estabiliza presu ba produtu aihan
Atividade 1.2.1.C
prinsipal sira iha teritóriu tomak.
Rezultadu 1.2.2
Hametin ona konfiabilidade dadus estatístika agrikóla no rurál.
Atividade 1.2.2.A
Prepara planu asaun nasionál hodi hadi'a estatístika
agrikultura no estatístika rural sira.
Atividade 1.2.2.B Implementa sensus agrikultura dahuluk .
hadi'a no haforsa kapasidade institusionál hodi halo
Atividade 1.2.2.C levantamentu, analiza no prepara relatóriu estatístika
agrikultura no rurál.
Rezultadu 1.2.3
Estabelese ona rezerva aihan ba tempu emerjensia.
Atividade 1.2.3.A
Halo avaliasaun no hametin polítikakona-­ba rezerva aihan ba
tempu emerjensia.
Estabelese sistema jestaun rezerva aihan estratéjiku inklui
Atividade 1.2.3.B
rezerva aihan desentralizadu.
MCIA
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
FAO, SUCOFINDO
EC, World Bank
MAP, MF
MSA
MAP, MF
MAP, MF
Monitorizasaun ba merkadu & presu
aihan ezistente iha MF mak oras ne'e
Sistema informasaun no monitorizasaun
hala'o hela monitorizasaun merkadu no merkadu no presu aihan funsiona
presu hahán
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
MSS, MCIA
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
WFP, FAO, UNDP
MSS
Ministériu sira
Membru
KONSSANTIL
WFP, FAO, UNDP
Atividade 1.2.3.C
Haforsa koordenasaun efetivu ba mobilizasaun no distribuisaun
asistensia hahán umanitaria durante tempu emerjensia.
Rezultadu 1.2.4
Hametin ona koperasaun rejionál no sub-­rejionál ba seguransa aihan no ba prevensaun volatilidade esesivu
presu aihan.
Atividade 1.2.4.A
Involve iha rede rejionál (ASEAN, South Pasific, CPLP) no
rede international kona-­ba agrikultura no seguransa aihan.
MNEC
MAP, MCIA, MF
PEMAP
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
% uma-­kain ki'ak sira ne'ebé iha ona asesu ba
produtu aihan prinsipal sira ho presu justu; %
produtór lokál sira ne'ebé fa'an sira nia sasan ho
folin justu
100%
2025
PEDN
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
NA
Nai-­ulun nasaun no parseiru dezenvolvimentu sira
utiliza ona dadus estruturadu kona-­ba setór
agrikultura ne'ebé mak loos no atuál iha sira nia
intervensaun sira
# funsionarius MAP no MF kapasitada hodi halo
levantamentu, analiza no prepara relatóriu
estatístika agrikultura no rurál sira.
WFP, FAO, IFAD,HASATIL
Informasaun agrikultura no estatístika rurál
neébe estruturadu iha nivel distritu nomós
iha nivel nasionál analizadu no disemina
ona
% uma-­kain ho asesu adekuadu ba aihan durante
emerjensia
# enkontru rejionál ne'ebé partisipa ona
5,100,000
Laiha planu asaun
Planu Asaun Nasionál remata ona
2015
PEMAP
Laiha sensus agrikultura
Sensus agrikultura dahuluk remata ona
2018
PEMAP
NA
# funsionariu SBD
2025
PEMAP
Laiha avaliasaun
Hala'o ona avaliasaun ba polítika kona-­ba
rezerva aihan ba tempu emerjensia
2016
PEDN; PNSAN
Esbosu manuál ba distribuisaun aihan
finaliza ona no hein deit aprovasaun;
Armajen 7 estabelesidu ona iha distritu
6.
Sistema rezerva aihan estratéjiku
implementa ona
2025
PEDN; PNSAN; PEMSS
NA
100% uma-­kain ne'ebé afetadu iha asesu
adekuadu ba aihan durante tempu
emerjensia
2025
PNSAN; PEMAP
Pelumenus rede & kooperativa rejionál 3
estabelesidu
NA
# enkontru rejionál SBD
200,000
4,000,000 Preparasaun tenki hahú iha 2015
900,000 $100,000/tinan x 9 tinan
2,000,000
#TBD métrik tonelada aihan disponivel
# kooperativa rejionál estabelesidu
FAO, Instituto Camões
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
2025
Rezerva Estratéjiku Sereál ba # métriku tonelada
ne'ebé stritamente mantein ba % husi populasaun;
Rede seguransa sira ba uma-­kain sira ne'ebé falta
aihan bele asesa ba beibeik
MSS, MCIA
PEDN
100 % agrikultór, negosiante no konsumidór
sira
FAO, UNFPA, UN Women
FAO, UNFPA, UN Women
2025
% agrikultór, negosiante no konsumidór sira iha ona
NA
asesu ba informasaun merkadu no presu
FAO
MSA
3,000,000
500,000 $250,000/tinan x 2 tinan
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
500,000
2025
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
PILÁR 2
LAIHA TAN LABARIK (TINAN 2 BA KRAIK) MAK RA'ES (= Pilár Governu nian kona-­ba Halakon Malnutrisaun)
Asaun
Objetivu 2.1
Instituisaun
Responsável
Instituisaun
Kolaboradór sira
Parseiru
Dezenvolvimentu sira
(Doadór, Ajensia ONU,
Sosiedade Sivíl)
Monitorizasaun & Avaliasaun
Indikadór
Kondisaun Atuál
% populasaun (inan, labarik tinan <5 no feto foinsa'e) hetan ona
kondisaun nutrisaun ne'ebé di'ak; % kiik husi bebé ne'ebé moris ho todan
menus
Hadi'a injestaun/konsumu nutriente (makro no mikro-­nutriente) iha inan, labarik no feto foinsae sira.
Alvu
Tinan
Alvu
Liga ba
Etratéjia/Políti
ka
Orsamentu Indikativu
(US$)
Obzervasaun sira
%SBD
50,000,000
Rezultadu 2.1.1.
+DGL
DRQDDOLPHQWDVDXQEDLQDQEHEHQH·HEHVHLVXVXQRODEDULNVLUD,<&)
Atividade 2.1.1A
Promove fo inan nia susu ben sedu, inan susu been eksklusivu,
prátika fo hahán komplementariu ne'ebé apropriadu no tuir tempu
liuhosi edukasaun no konsulta ba fusionariu saude no membru
iha komunidade (exemplu grupo suporta inan)
(1) Implementasaun Inisiativu Ospital Amigavel ba Bebé (BFHI)
iha hospital hotu; (2) Hadi'a manual ba alimentasaun ba bebé no
labarik kiik-­oan (IYCF) no Intervensaun Nutrisaun Alta Impaktu
(INAI); (3) Aumenta funsionariu sira nia kapasidade hodi halo
intervensaun espesífiku ba nutrisaun, akonsellamentu nutrisaun,
mobilizasaun sosiál no intervensaun sira komunikasaun ba muda
hahalok
Atividade 2.1.1B
Dezenvolve polítika: (1) Fo-­Susu-­Oan; (2) Implementa Kódigu
susuben formula ba bebé (SBF)
Atividade 2.1.1C
Defini no promove prátika ne'ebé apropriadu hodi hadi'a injestaun
nutriente ba inan isin rua no inan fo susu (PLM)
(1) % inisiasaun sedu fó-­susu oan (iha oras ida nia laran); (2) % labarik
Australian DFAT, EC,
fulan 0-­6 susu inan susu-­ben esklusivamente; (3) % labarik fulan 6-­23
UNICEF, WFP. WHO,
(1) 93.4%;(2) 62.3%; (3)
simu diversidade dieta mínimu; (4) % labarik fulan 6-­23 simu dieta
Alola Foundation, HIAM
27.5%; (4) (5) 17.6%, (6)
frekuensia mínimu; (5) % labarik fulan 6-­23 kumpri dieta mínimu aseitavel
Health
(6) % labarik kontinua susu inan susu-­ben to'o kompleta tinan 1
MS prepara hela estimasaun
orsmanetu ba
implementasaun Estratejia
Nasionál ba Nutrisaun
(1) mantein; (2) >80%; (3) 50%;
(4) (5) 50%; (6) 60%
SBD
Atividade 2.1.1D
Rezultadu 2.1.2.
Promove mudansa hahalok no redus konsumsaun alkool no
sigaru ba inan isin-­rua sira
(1) # hospitais ne'ebé implementa ona IHAB; # fasilidade saude alvu ne'ebé
hetan ona akreditasaun ba IHAB; (2) # pakote manual IYCF no INAI ne'ebé
distribui ona; (3) # funsionariu saude formadu iha BFHI, IYCF implementasaun (1) initsia ona iha hospital 2;
Komunikasaun Interpersonal (KIP) & mobilizasaun komunidade; (4) % pesoal (2) laiha (3) SBD; (4) SBD
saude formadu iha IKP aplika ona akonsellamentu nutrisaun no mobilizasaun
komunidade
(1a) 40 fasilidades alvu ;(1b) 32
husi total fasilidades alvu; (2)
1,000 pakotes manual IYCF no
INAI distribui ona; (3) 950 pesoal
saude; (4) 90% iha fasilidades
alvu
MS
EU, UNICEF, WHO,
WFP, , HIAM Health,
ALOLA Foundation
MS
MS, UNICEF, WHO,
WFP, HASATIL
MS
UNICEF, WHO, WFP,
Alola Foundation
Implementasaun pakote prátika ne'ebé viavel
UNFPA, WHO, WFP,
UNICEF
% inan isin-­rua ne'ebé la konsumu alkool no sigaru
Australian DFAT, EC
(1) % kiik serum retinol iha labarik sira tinan < 5; (2) % anemia iha labarik
siratinan < 5 ; (3) % kiik serum ferritin iha labarik sira tinan <5 ; (4) % kiik
nivel iodine urinaria iha labarik sira <5 anos; (5) % anemia iha feto sira
ne'ebé la kous; (6) % anemia iha feto sira ne'ebé kous
WHO, UNICEF, WFP
(1) % labarik fulan 6-­59 ne'ebé iha malnutrisaun moderadu simu ona
alimentasaun suplementariu alvu; (2) % labarik tinan lima mai kraik tinan 5 ba
kraik halo ona triajen (todan kompara ho otas no MUAC) pelumenus tinan dala
2; (3) % ina isin rua ne'ebé halo ona kontaktu ho servisu nutrisionál pelumenus
dala 4 (dezlumbriga + folik asidu) ; (4) % labarik tinan 5 ba kri'ak ho ARI hetan
ona tratamentu iha fasilidade saude; (5) % labarik tinan 5 ba kri'ak ho diaréa
hetan ona tratementu iha fasilidade saude sira; (6) # koordenadór nutrisaun
(SSK) no pontu fokál sira ne'ebé hetan ona kapasitasaun kona-­ba
identifikasaun no tratamentu malnutrisaun agudu grave (MAG); (7) # doutór sira
iha sucos hetan formasaun kona-­ba jestaun kazu komunitaria (JKK) kona-­ba
diareia no ARI
(1) <50% (TLFNS); (2)
<30%; (3) SBD; (4) 71%
(DHS 2009/10); (5) 72%
(DHS2009/10); (6) SSK
uitoan deit, pontu fokál
nutrisaun sira iha ospital ka
pediatria seidauk hetan
formasaun CMAM; (7)
seidauk hetan formasaun
(1) >60%; (2) & (3) 80%; (4) & (5)
90%; (6) 91 formadu ona kona-­ba
identifikasaun no tratamentu
MAG; (7) doutór sira iha suco 442
hetan ona formasaun kona-­ba
JKK
2019
ENN
Esbosu iha ona
MDBA iha ona no implementa ona
2014
ENN
(1) 80%; (2) 80%
2019
ENN
MS
MAP
Hadi'a kobertura sumplementasaun mikro-­nutriente rutina sira
Polítika Nasionál kona-­ba Fo-­Susu-­Oan (BF)
(1) Polítika BF aprova ona no
(1) Esbosu BF iha ona; (2)
implementa ona; (2) Kódigu/lei
Esbosu kodiku SBF iha ona
SBF aprova no implementa ona
Pakote prátika ne'ebé viavel
Pakote prátika ne'ebé viavel defini
atu hadi'a injestaun
nutrisaun iha IIRFO seidauk no implementa ona
dezenvolve
% SBD
Laiha informasaun (LI)
2019
ENN
implementasaun hahú 2015
SBD
2015
ENN
SBD
2015
ENN
2018
ENN; Estratejia
SRMNI
(1) SBD; (2) 62.3% (3) SBD;
(4) SBD; (5) 38.9%; (6) 28% (1) <20%; (2) <40%; (3) <20%; (4) <20%; (5) 10<30%; (6) <20%
(DHS)
SBD
implementation starts from 2015
30,000,000
SBD
Atividade 2.1.2A
Aumenta asesu ba triajen nutrisaun, servisu nutrisaun preventiva,
tratamentu ba defisiensia mikro nutriente no deznutrisaun no
moras ne'ebé komun iha labarik sira
MS
Atividade 2.1.2C
Implementa matadalan dietétika bazeada ba alimentasaun
(MDBA) ba grupu otas hotu-­hotu
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
WHO, UNICEF, WFP
Formulasaun MDBA
Atividade 2.1.2D
Promove konsume aihan ne'ebé riku mikronutriente no aihan
ne'ebé riku ferru ba labarik sira no IIRFO
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
UNICEF, WFP,
Fundasaun ALOLA ,
HIAM HEALTH
(1) % labarik konsumu aihan riku ho ferru; (2) % IIRFO konsumu aihan riku ho
(1) 52%; (2) 53%
ferru
Rezultadu 2.1.3.
Ema barak liu tan mak utiliza no konsumu ona masin iodu no aihan fortifikadu
Atividade 2.1.3A
Promove no fasilita fortifikasaun aihan (inklui produsaun, kontrola
kualidade, merkadu, sst)
(1) Dezenvolve no implementa polítika no padraun nasionál kona-­
MS, MCIE
ba fotifikasaun aihan
(2) Promove aprovasaun no implementasaun dekreitu lei kona-­ba
masin iodine
Atividade 2.1.3B
Promove nutrisaun husi aihan no bio-­ fortifikasaun
Atividade 2.1.3C
Kria no implementa kuadru regulamentu atu garante katak aihan
sira ne'ebé importa hanesan mina, masin, supermi, foós, susu
beén, biskuit siras no aihan seluk) tenke fortifikadu ona
SBD
SBD
implementasaun hahú 2015
15,000,000
(1) % urinaria iodu nivel-­baixu iha FIR sira;
SBD
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
WFP, WHO,UNICEF,
HASATIL
MAP
MS
FAO
MCIE
Ministériu membru
KONSSANTIL sira
WHO, FAO, UNICEF
(1) Polítika no padraun nasionál kona-­ba fortisifikasaun aihan; (2) Dekreitu lei
kona-­ba masin iodu
(1) Polítika no padraun
nasionál kona-­ba
fortisifikasaun aihan iha ona;
(2) Dekreitu lei kona-­ba
kona-­ba masin iodu iha ona
(1) Polítika no padraun nasionál
kona-­ba fortisifikasaun aihan
implementa ona; (2) Dekreitu lei
kona-­ba kona-­ba masin iodu
implementa ona
2015
ENN
# aihan ne'ebé biofortifikadu
LI
#SBD
2018
ENN
Kuadru regulatóriu ba importasaun hahán
La disponivel
Quadru regulatóriu disponivel no
implementa ona
2016
ENN
implementasaun hahú 2015
200,000
$100,000/tinan xtinan 2
Atividade 2.1.3D
Hasae produsaun, asesu no utilizasaun masin iodine
MCIE
Rezultadu 2.1.4
Hadi'a ona rezultadu tratamentu ba iInan ho labarik nebé iha malnutrisaun
Atividade 2.1.4A
Dezenvolve matadalan nasionál ida komprensivu ba jestaun
malnutrisaun moderadu no malnutrisaun agudu grave entre
labarik, inan isin rua no inan fó-­susu oan
Atividade 2.1.4B
Hametin programa Jestaun Malnutrisaun Agudu bazeada ba
Komunidade (JMABK) liuhosi: (1) Hadi'a kapasidade ajente
saude no voluntariu saude komunitariu /Promosaun Saude
Familiár (PSF) atu identifika inan no labarik sira ne'ebé iha kazu
malnutrisaun (ezemplu treinu iha servisu); (2) Hadi'a
monitorizasaun, rejistu no relatóriu; (3) Asegura fornesimentu
hahán terapeutiku no suplementariu, inklui hadi'a estimasaun no
jestaun fornesimentu
MS
Atividade 2.1.4C
Reforsa programa fo hahán iha tempu emerjensia
MSS
Objetivu 2.2
MS
UNICEF
EC, USAID, Australia
DFAT
Ministériu sira membru
UNICEF, WFP, WHO
KONSSANTIL
MS
(1) % malnutrisaun moderadu (MM) iha labarik sira; (2) % malnutrisaun
grave (MG) iha labarik sira; (3) % feto ho todan menus
(1) 12%; (2) 7%; (3) 27%
(1) 7%; (2) 2%; (3) 17%
Matadalan komprensivu nasionál ba jestaun malnutrisaun moderadu no grave
(nu'udar parte husi INAI) dezenvolve ona
Matadalan komprensivu nasionál
Matadalan ba Ambulatoriál
ba jestaun malnutrisaun
(rawat jalan ) no
moderadu no grave (nu'udar parte
Ospitalizasaun (rawat inap )
husi INAI) disponivel no
disponivel
implementa ona
2019
ENN
SBD
implementasaun hahú 2015
30,000,000
SBD
2014
ENN
MS
2019
ENN
WFP
2019
ENN
Disponibilidade estoke kontijensia aihan suplementáriu durante emerjensia
Seidauk iha
% populasaun (inan, labarik tinan 5 mai kraik, ema ne'e'e infektadu husi HIV/SIDA) asesa no simu servisu saude sufisiente; % labarik tinan 5 mai kraik simu imunizasaun; % labarik sira tinan 5 mai kraik laiha lumbriga intestinal, malaria, denge no diaréa
Hadia'a asesu ba servisu saude ba inan, bebé foin moris no labarik sira
(1) % husi fasilidade saude sira ne'ebé iha ona parteira sira; (2) % IRFSO
EC, USAID, Australian hetan ona pakote TAN dala 4; (3) % inan oan nurak ne'ebé hetan TPN
DFAT
durante loron 2; (4) % partus ne'ebé hetan atendimentu husi parteira
kualifikada (5) % labarik tinan <5 ho ARI lori ba fasilidade saude
Atividade 2.2.1A
Promove maternidade seguru iha fasilidade saude, fatin inan sira
ba atu hetan tratamentu saude maternal; (1) Hasa'e númeru
fasilidade saude ne'ebé fornese Tratamentu Ante Natál (TAN)
ne'ebé adekuadu; (2) Asegura fornesementu aihan
suplementariu ne'ebé adekuadu ba inan isin rua no inan fo susu
oan
Atividade 2.2.1B
Hametin kapasidade lokál kona-­ba akonsellamentu hodi hadi'a
edukasaun seguransa aihan no nutrisaun ba labarik no inan sira
no akonsellmentu iha nivel komunidade inklui hahalok atu hetan
asesu ba fasilidade saude nomos luli hahán
Atividade 2.2.1C
Reforsa ligasaun entre nutrisaun inan no labarik nian ho saude
reproduktivu inan nian (ezemplu: solusaun ba kestaun espasu
labarik moris, kontrolu fertilidade, sst)
Rezultadu 2.2.2
Hasae ona proporsaun labarik idade fulan 0-­24 ne'ebé hetan ona imunisazaun kompletu
Atividade 2.2.2A
Reforsa programa imunizasaun liuhosi fasilidade saude
MS
UNICEF, WHO
Atividade 2.2.2B
Asiste sub-­distritu hotu atu hadi'a prestasaun servisu
imunizasaun liuhosi planu mikro sub-­distritál
MS
UNICEF, WHO
Atividade 2.2.2C
Implementa jestaun vasina efetivu hodi asegura disponibilidade
vasina ne'ebé seguru
Rezultadu 2.2.3
Hasa'e ona proporsaun labarik ho idade tinan lima mai kraik livre husi lumbriga
Rezultadu 2.2.4
90%
(1) Koordenadór/pontu fokál
nutrisaun 305 treinadu kona-­ba
# Koordenadór/pontu fokál nutrisaun treinadu kona-­ba JMABK; (2) # fasilidades (1) SBD; (2) SBD; (3) estoke
WFP, UNICEF, WHO,
JMABK; (2) fasilidade saude sira
saude hato'o relatóriu kona-­ba JMABK; (3) # fasilidades saude ho estoke aihan aihan terapeutiku no
Fundasaun Alola, CSOs
(ospital no CSC) 73 ; (3) laiha ona
terapeutiku no suplementariu la to'ok
suplementariu la to'o
relatóriu katak aihan terapeútiku
no estoke suplementáriu hotu
Utilizasaun fasilidade saude ba inan sira durante 24/7 aumenta liu tan
Atividade 2.2.3B
60%
Iha ona pasiente labarik MG
internadu no pasiente labarik
MG ambulatoriu. Presija
inkopera Programe
Alimentasaun Suplementariu
(PAS) ba MM
SBD
Rezultadu 2.2.1
Atividade 2.2.3A
% uma-­kain konsumu masin iodu adekuadu
Tuir nesesidade
implementasaun hahú 2015
SBD
implementasaun hahú 2015
80%
(1) SBD; (2) 82%; (3) 25%; (1) >65%; (2) 95%; (3) >65%; (4)
(4) DHS
80%
40,000,000
SBD
MS
UNFPA, UNICEF, WHO, # fasilidade saude halo servisu TAN; iha fornesimentu suplementariu sufisiente
(1) LI; (2) Sufisiente
WFP, ALOLA Foundation ba IRFSO
(1) SBD; (2) Mantein ida
2018
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI (2014-­
2018)
2015
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
2018
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
implementasaun hahú 2015
SBD
MS
MS
MS
Prevensaun no tratamentu lumbriga intéstinal ba labarik ho idade
MS
fulan 6 to'o tinan lima
Reforsa fo aimoruk lumbriga ba labarik tinan ida to'o tinan lima
MS
dala rua kada tinan liuhosi distribuisaun rutina
Labarik ho idade lima mai karaik ne'ebé moras hetan ona tratamentu tuir protokolu Jestaun Integradu ba
Moras Infantil nian (JIMI)
UNICEF, WFP, WHO,
ALOLA Foundation,
HIAM HEALTH
# SISCA fo akonsellamentu (tabela 6)
LI
#SBD
UNICEF, UNFPA, WHO
LI
#SBD
EC, AUSAID, Australia
% labarik fulan 12-­23 simu imunizasaun kompletu
DFAT
(1) 86.5%\
(1) 95%
% fasilidade saude kompleta ho jestaun kadeia friu vasina
SBD
80%
2018
% sub-­distritu ho funsionariu sira ne'ebé iha abilidade atu halo planeamentu
mikro
SBD
80%
2015
% fasilidade saude sira ne'ebé relata katak estoke vasina hotu
fasilidade saude balun deit
mak relata katak estoke
vasina hotu
Laiha tan relatóriu katak estoke
vasina hotu
UNICEF, WHO
SBD
implementasaun hahú 2015
25,000,000
2015
Estratejia
SRMNI (2014-­
2018)
Estratejia
SRMNI (2014-­
2018)
Estratejia
Programa
Imunizasaun
Alargadu/EPIA
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
SBD
5,000,000
WHO
UNICEF
% labarik eskola oan sira simu aimoruk lumbriga
44%
80%
2018
ENN
% labarik tinan < 5 simu aimoruk lumbriga
LI
Sentru saude hotu no SISCA fahe
aimoruk lumbriga
2015
ENN
(1) SBD
(1) 60%; (2) 80%
EC, USAID, Australian
% labarik moras ne'ebé hetan ona tratamentu
DFAT
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
20,000,000
Atividade 2.2.4A
Reforsa implementasaun ba Jestaun Integradu ba Moras Infantil
nian (JIML), partikularmente prevensaun no jestaun diaréa
MS
WHO, UNICEF
% pesoal saude formadu kona-­ba JIMI
SBD
80%
2015
Atividade 2.2.4B
Promosaun suplementariu Zinc ba jestaun diaréa hamutuk ho
Masin Rehidrasaun Oral (ORS)
MS
UNICEF, WHO
% labarik tinan <5 ho diaréa simu ferru hamutuk ho ORS
30%
60%
2018
Atividade 2.2.4C
Promove prevensaun no tratamentu ba malaria no moras denge
inklui Fornese, promove no prátika lolos kona-­ba utilisazaun
moskiteru ne'ebé trata ona ho insektisida (ITN) & Edukasaun
saude no nutrisaun hodi suporta ba prevensaun malaria no moras
denge
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
SBD
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
MS
WHO
% labarik no inan isin rua hetan malaria & denge; % labarik <5 no inan isin rua
toba uza MTI.
41%; ITN 26%
90%
2018
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
implementasaun hahú 2015
Rezultadu 2.2.5
Atividade 2.2.5A
Inan moras pozitivu HIV, labarik foin moris no labarik sira hetan ona tratamentu no fasilidade apoiu (tuir
padraun nasionál ne'ebé defini ona)
Promove prevensaun no jestaun ba malnutrisaun relasiona ho
Ministériu sira membru
MS
HIV/SIDA
KONSSANTIL
Global Fund
% akosellamentu PMTCT ba inan sira ne'ebé iha infeksaun HIV
10,000,000
% Inan sira ne'ebé infektadu ho HIV/SIDA simu tratamentu PMTCT
SBD
SBD
2018
Implementasaun matadalan nasionál ba nutrisaun (PMTCT)
Matadalan iha ona
PMTCT iha no implementa ona
2014
Iha matadalan kona-­ba estilu moris saudavel
Matadalan iha ona
Matadalan iha ona no implementa
ona
2018
Dezenvolve matadalan nasionál ba tratamentu nutrisaun (PMTCT)
ba populasaun ne'ebé infetadu ho HIV
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
WHO, UNICEF
Atividade 2.2.5C
Dezenvolve no implementa intervensaun hodi promove estilu
moris saudavel
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
WHO
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
Atividade 2.2.5D
Hadi'a asesu ba fasilidade saude ambiental no nutrisaun
Atividade 2.2.5E
Hadi'a kapasidade prestasaun servisu saude kona-­ba pakote
servisu báziku husi: (1) Hadi'a kapasidade pesoal saude iha
sentru no postu saude sira hodi fornese servisus nutrisaun (2)
Hasae kapasidade voluntariu komunitaria ne'ebé eziste ona
hanesan PSF no Grupu Suporta Inan (GSI)
Objetivu 2.3
Aumenta utilizasaun aihan nutritivu iha nivel uma kain, komunidade no nasionál.
Rezultadu 2.3.1
Aumenta ona konsume aihan ne'ebé riku proteina (animal ho vejetál) ba foinsa'e, inan no labarik sira
EC, USAID, Australian
(1) % uma-­kain han aihan husi animal
DFAT, NZ Aid
Atividade 2.3.1A
Hasae utilisazaun aihan husi animal nomós husi ai-­horis iha nivel
uma-­kain konsentra liu-­liu ba sira ne'ebé kbi'it-­laek
MAP
FAO, ACIAR, ILO, NIWA
Atividade 2.3.1B
Denzenvolve reseita hahán ba labarik uza aihan lokál ne'ebé riku
ho proteina
MAP
WHO, HIAM HEALTH,
ALOLA Foundation
Ojetivu 2.4
Hadi'a asesu ba fasilidade bee, saneamentu no intervensaun ijiene.
Rezultadu 2.4.1
Familia sira, liu-­liu labarik , inan no feto foinsa'e sira, uza fasilidade saneamento ne'ebé di'ak liu ona no
fase lima ho sabaun
Atividade 2.4.1A
Habelar inisiativa La Soe Fo'er Boot Arbiru (ODF) ba suco hotu-­
hotu
Atividade 2.4.1B
Hadi'a fasilidade saneamentu ho be sufisiente iha uma-­kain,
eskola, sentru saude no fasilidade públiku
Atividade 2.4.1C
Promosaun prátika di'ak kona-­ba jestaun lixu sanitáriu iha uma-­
kain, komunidade no area públiku, inklui prevensaun labarik sira
espozisaun ba ema no animal nia fo'er boot
MS
Atividade 2.4.2D
Promove prátika ijiene no edukasaun saude ambiental, inklui fase
liman ho sabaun
MS
Rezultadu 2.5.1
80%
WHO, UNICEF
Atividade 2.2.5B
Objetivu 2.5
38%
WHO, UNICEF
% populasaun iha asesu ba pakote servisu báziku ba saude no nutrisaun
<50%
>80%
2018
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
UNFPA, WFP, UNICEF,
(1) % funsionariu no koordenadór/pontu fokál nutrisaun sira formadu kona-­ba
WHO, ALOLA
INAI; (2) % PSF no GSI formadu kona-­ba INAI
Foundation,
MS
MS
MS
% uma-­‐kain iha ona konsumsaun 'aseitavel' (Kontajen Konsumsaun Aihan); % populasaun ne'ebé konsumu ona pelu menus grupu aihan oin 4 (Kontajen Diversidade Dieta Uma-­‐kain nian)
% uma-­kain konsumu aiha husi animal; # porsaun aihan proteina husi animal
nomós ai-­horis konsumu iha uma-­kain durante semana ida nia laran
Implementasaun reseita alimentasaun bebé uza aihan lokál ne'ebé riku ho
proteina
(1) 80%; (80%)
61.3%; LI
90%
(1) SBD:
(1) SBD
SBD
%SBD; # porsaun SBD
LI
Reseita alimentasaun bebé uza
aihan lokál dezenvolve no
implementa ona
% populasaun ne'ebé hela iha kondisaun saneamentu no ijiene ne'ebé di'ak MS
MPW-­DNSB & AND
(1) ENN;(2)
Estratejia
SRMNI
UNICEF, ADB
AusAID-­BESIK, WHO
2019
(1) ENN; (2)
NFNSP (2014)
2018
(1) ENN; (2)
NFNSP (2014)
Hadi'a Promove prátika ijiene no edukasaun saude ambiental, inklui fase liman ho sabaun ábitu no prátika nutrisaun familia sira
nian.
Parseiru KONSSANTIL
Estratejia no planu Komunikasaun Multi-­setoral Nasionál ba nutrisaun implemeta ona
sira
SBD
SBD
Hasaé produsaun aihan husi
animal antisipa ona iha
Rezultadu 1.1.2
Produsaun aihan lokál tama iha
atividade 1.1.2C
(implementasaun hahú 2015)
80%
120,000,000
2025
(1) ENN; (2)
Sanitation
Strategic Plan
40% Uma-­kain iha area rurál sira;
18 fasilidade saneamentu públiku
sira iha distritu no sub-­distritu sira;
2025
(1) ENN; (2)
Sanitation
Strategic Plan
LI
SBD
2018
LI
SBD
2015
% Suco deklara ona ODF; % uma-­kain ne'ebé uza sintina moos ho ijiene di'ak
30%
80%
(1) % uma-­kain ho sintina di'ak no bee adekuadu; (2), % eskola ho
fornesimentu bee no fasilidade saneamentu; (3)% fasilidade saude
fornesementu bee no fasilidades saneamentu
Uma-­kain 38,345 (21.5%)
iha area rurál iha ona ho
sintina di'ak; 9 fasilidade
saneamentu públiku
% Uma-­kain soe fo'er iha fatin apropriadu
AusAID-­BESIK, UNICEF,
% feto sira fase liman tuir rekomendasaun ne'ebé iha
WFP
implementasaun hahú 2015
15,000,000
EC, USAID, Australian
% uma-­kain ho sintina ne'ebé di'ak
DFAT
UNICEF
MAE, MS
(1) 2015;
(2) 2018
% familia sira, feto, mane no feto foinsa'e sira prátika ona hahalok nutrisaun ne'ebé di'ak liu
% komunidade iha grupus ba promove hahalok no prátikas relasionadu ba
(1) 27%
nutrisaun
(1) ENN; (2)
Sanitation
Strategic Plan
(1) ENN; (2)
Sanitation
Strategic Plan
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
90%
(1) 60%
5,000,000
SBD
Atividade 2.5.1A
Dezenvolve estratéjia no planu komunikasaun multi-­setoral
nasionál, mensajen no materia komunikasaun ba pakote
mensajen nutrisaun prioridade bazeia ba evidensia
MS
(1) Iha ona estratéjia no
planu komunikasaun multi-­
Ministériu sira membru Parseiru KONSSANTIL (1) estratéjia no planu komunikasaun multi-­setóral nasionál; (2) # mensajen no setóral nasionál; (2) #
KONSSANTIL
sira
materia komunikasaun kona-­ba nutrisaun
mensajen no materia
komunikasaun kona-­ba
nutrisaun seidauk defini
(1) Estratéjia no planu
komunikasaun multi-­setóral
nasionál iha ona no implementa
ona; (2) # mensajen no materia
komunikasaun kona-­ba nutrisaun
defini ona no dezenvolve ona
2015
ENN
SBD
Atividade 2.5.1B
Promove konsiensia kona-­ba dieta aseitavel no oinsa atu atinji
nesesidade nutrisaun ba inan no labarik sira
UNICEF, WHO, WFP, # eventu (inklui kampaña) ne'ebé hala'o ona; # partisipante sira ne'ebé atende
FAO, ALOLA Foundation eventu idaidak
MS
Pelumenus eventu/kampaña ida
hala'o kada tinan (i.e. durante
Eventu/kampaña hala'o ona
semana fó-­susu-­oan, loron aihan
regularmente
mundial); # partisipantes kada
eventu SBD
2018
ENN
implementasaun hahú 2015
SBD
Atividade 2.5.1C
Disemina materia edukasaun nutrisaun no seguransa aihan tuir
kultura lokál atu muda hahalok ba servidór voluntariu komunitariu
iha setór hotu-­hotu
Rezultadu 2.5.2
Aldeia hot-­hotu iha ona grupo komunidade atu promove hahalok no prátika relasiona ba nutrisaun, no fo
EC, AUSAID, Australian % komunidade ne'ebé iha ona grupu sira ba promove hahalok no prátika
asesu informasaun ba inan aman sira no suporta hodi prevene kresimentu inkonstante iha labarik tinan
DFAT
sira ne'ebé relasionadu ba nutrisaun
rua mai karaik
MS
MAP
UNICEF, WHO, FAO,
WFP
Materia edukasaun apropriadu ba kultura lokál dezenvolve no disemina ona
Materia edukasaun sira
kona-­ba seguransa aihan no
nutrisaun seidauk disemina
ba setór relevante sira
Materia edukasaun sira kona-­ba
seguransa aihan no nutrisaun
disemina ona ba setór relevante
sira
27%
90%
2015
ENN
3,000,000
Atividade 2.5.2A
Atividade 2.5.2B
Rezultadu 2.5.3
Atividade 2.5.3A
Atividade 2.5.3B
Rezultadu 2.5.4
Atividade 2.5.4A
Habelar no habarak grupo komunitariu sira (Grupu Apoiu ba Inan
sira) hodi promove hahalok nutrisaun no atu influensia norma
MS
komunidade ba prátika nutrisaun no saude
Dezenvolve kapasidade rede servisu MS, SCs, ONGs iha nivel
Suco atu mobiliza komunidade liuhosi estabelese GSI atu
MS
promove hahalok di'ak ba nutrisaun
Feto ho idade reprodutivu no feto foinsa'e sira implementa ona prátika posivel ba hadi'a konsume
nutrisaun tuir definisaun nasionál
Defini no promove pakote prátika posivel hodi hadi'a konsumu
nutriente ba feto foinsa'e sira no feto ho idade reprodutivu iha
setór hotu, eskola, ONG sira no media governu
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
Promove programa "dezviu pozitivu (positive devience)" iha
MS
komunidade liuhosi PSF
Feto foinsa'e sira sei iha otas eskola konsiente kona-­ba protesaun fetál, bebé no hadi'a kresimentu
labarik
Promove sensibilizasaun no prátika nutrisaun liuhosi feto foinsa'e
MoE
MS
sira
Atividade 2.5.4B
Implementa Atividade iha eskola hodi aumenta bailidade no
konsensia entre feto foinsa'e iha eskola relasiona ho protesaun
fetál, bebé no labarik sira
Rezultadu 2.5.5
Kapasidade nutrisaun husi ajensia implementadór no koodenadór reforsa ona
Atividade 2.5.5A
Nomeia pontu fokál nutrisaun iha setór relevante hotu iha nivel
nasionál no distritu
MS
Atividade 2.5.5B
Hadi'a rekursu umanu no kapasidade iha area nutrisaun
MS
Atividade 2.5.5C
Prepara planu kapasitasaun nasionál ba nutrisaun liu-­liu haforsa
PSF no kapasidade profisionál saude sira nia kapasidade kona-­
ba oinsa atu lee MUAC, sukat todan no a'as no uza kurva
kresimentu hodi detekta lalais malnutrisaun no ajente saude no
voluntariu komunidade sira (ezemplu ToT no treinamentu on the
job )
MS
Ministériu sira membru
KONSSANTIL
Atividade 2.5.5D
Integra seguransa aihan no nutrisaun iha kuríkulu pre-­servisu
MS
MAP
Rezultadu 2.5.6
Hadi'a ona disponsibilidade evidensia ba foti desizaun
Atividade 2.5.6A
Estabelese sistema vijilánsia sentinel ba hahalok, prátika no
rezultadu servisu nutrisaun
MS
Atividade 2.5.6B
Halo levantamentu regular kona-­ba nutrisaun no levantamentu
dadus kona-­ba nutrisaun no fahe informasaun no rezultadu ba
parseiru hotu-­hotu
MS
MoE
MS
UNICEF, WFP,
Fundasaun ALOLA ,
HIAM HEALTH, NGOs
UNICEF, WFP,
Fundasaun ALOLA ,
NGOs
EC, AUSAID, Australian
DFAT
UNICEF, WHO, WFP
Parseria atu aumenta liu tan grupu apoiu inan dezenvolve ona; grupu apoiu
komunidade sira promove dadaun hahalok no prátika sira ne'ebé relasionadu
ba nutrisaun
0%
%SBD
SBD
# pesoal saude, estensionista sira, membru GSI formadu kona-­ba
komunikasaun inter-­personal
<<10%
60%
% feto ho otas reprodutivu prátika hahalok viavel ne'ebé defini ona iha
nivel nasionál ba hadi'a injestaun nutrisaun
SBD
(1) # departamentu governu husi ministériu relevante sira fo ona
EC, AUSAID, Australia
fromasaun ba pontu fokál nutrisaun (2) # ajente saude no voluntariu
DFAT
komunitaria sira hetan formasaun kona-­ba nutrisaun
Ministériu sira membru
# departamentu inter ministerial relevante ne'ebé nomeia ona pontu fokál ba
KONSSANTIL partners
KONSSANTIL
koordensaun nutrisaun
UNICEF, WHO, WFP,
Alola Foundation
# pesoal saude no voluntariu sira fromadu iha planeamentu, implementasaun
no monitorizasaun intervensaun nutrisaun sira
implementasaun hahú 2015
ENN
implementasaun hahú 2015
2019
HIAM HEALTH, other
% sucos implementa dadaun programa dezviu pozitivu
SBD
NGOs
EC, AUSAID, Australian % feto foinsa'e sira ne'ebé sei eskola iha kuñesimentu kona-­ba prátika
LI
DFAT
nutrisaun sira
% feto adolesente sira bele hanoin hikas fali mensajen no prátika nutrisaun sira
UNICEF
SBD
ne'ebé esensiál
UNFPA
ENN
SBD
Pakote prátika nutrisaun
Prátikas viavel definidu ba feto adolosente no feto sira iha saude reprodutiva iha sira ne'ebé viavel ba feto
ona
adolosente no feto sira iha
saude reprodutiva defini ona
% feto adolesente sira ne'ebé sei iha eskola bele hanoin hikas fali mensajen
sira relasiona ba saude reprodutiva
2018
50%
6,000,000
SBD
Pakote prátika nutrisaun sira
ne'ebé viavel ba feto adolosente
sira no feto sira iha saude
reprodutiva implementa ona
2015
ENN
40%
2019
ENN
50%
50%
SBD
implementasaun hahú 2015
8,000,000
2019
ENN
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
SBD
50%
2015
ENN
SBD
SBD
Limitadu ba departamentu
balun deit
Departamentu/ministériu relevante
hotu iha ona pelu menus pontu
fokál ida ba koordenasaun
nutrisaun
2019
ENN
SBD
#SBD
2015
ENN
10,000,000
SBD
implementasaun hahú 2015
SBD
SBD
UNICEF, WHO, WFP
Planu kapasitasaun ba aumenta kapasidade PSF no ajente saude sira nian
Institutu Nasionál da
Kuríkulu pre-­servisu
Saude (INS), Akadémiku
Laiha planu
Planu kapasitasaun prepara no
implementa ona
2015
ENN
LI
Nutrisaun no seguran aihan
integra iha Kuríkulu pre-­servisu
2015
ENN
(1) Laiha; (2) Dadus
EC, AUSAID, Australian (1) sistema vijilánsia sentinel nutrisaun ezisti; (2) HMIS produs dadus hodi
nutrisaun limitadu; (3)
DFAT
akompaña intervensaun nutrisaun
Limitadu
Sistema vijilánsia sentinel
UNICEF, WHO
Sistema vijilánsia sentinel
laiha
(1) Ezisti ona; (2) Dadus
nutrisaun di'ak ona; (3) Di'ak
ona
Sistema vijilánsia sentinel kona-­
ba nutrisaun estabelese ona
SBD
4,000,000
2015
ENN
2018
ENN
SBD
SBD
UNICEF, WHO, WFP
levantamentu no konferensia nutrisionál nasionál implementa ona
LI
#SBD
implementasaun hahú 2015
PILAR 3
SISTEMA HOTU AIHAN NIAN SUSTENTAVEL (=Pilár Governu kona-­ba Halakon Ki'ak)
Asaun
Objetivu 3.1.
Rezultadu 3.1.1
Atividade 3.1.1.A
Instituisaun
Responsável
Parseiru Dezenvolvimentu
Instituisaun
(Doadór, Ajensia ONU, sosiedade
Kolaboradór sira
sivíl)
Padraun sustentabilidade estabelesidu ba agrikultór sira (inklui sira ne'ebé haki'ak animal no peskadór sira), agro-­komersiante,
kooperativa, governu, uniaun agrikultór sira no sosiedade sivíl hotu.
Padraun nasionál kona-­ba produsaun aihan sustentavel estabelesidu no implementa ona husi agrikultór
sira, pastor no peskadór sira
Dokumenta kuñesimentu tradisionál kona-­ba sustentabilidade rekursus
MAP
MCIA
natural sira
JICA, USAID, AusAID, Norwegian
PEMAP
# estensionista, autóridade lokál no agrikultór sira treinadu Laiha programa sensitizasaun
estensionista, autóridade lokál no agrikultór sira hotu
treinadu ona
2020
PEMAP
FAO
# insentivu sira ne'ebé fó ona
Laiha mekanizmu insentivu
Mekanizmu insentivu estabelesidu
2025
EPANB
160,000 $20,000/tinan x 8 tinan
Brawijaya University
# CDCA estabelesidu CDCA; # grupu agrikultór sira
involve in CDCA
0
# CDCA estabelesidu no operasionál SBD ; # Grupo
agrikultór A SBD ;
2025
PNSAN
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
SBD
# suco sira implementa polítika, lei no regulamentu inklui
tara bandu
27 suco implementa ona Tara
Bandu;
Polítika, lei no regulamentu inklui tara bandu implementa
ona iha 442 suco
2025
EPANB
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
SBD
% autór sira iha sistema aihan tomak implementa ona
padraun kona-­ba aihan kualidade no aihan seguru
MCIA, SEAPRI
FAO, GIZ,HASATIL
MAP
MCIA
MAP
MCIA, SEAPRI
MCIA
MAP
Atividade 3.1.2.B
Implementa programa sensibilizasaun kona-­ba padraun nasionál ba aihan
kualidade no aihan seguru.
Atividade 3.1.2.C
Estabelese laboratoriu nasionál ba teste kualidade no ijiene ba aihan hotu-­
hotu (inklui teste ba aflatoxin no mycotoxin seluk).
Atividade 3.1.2.D
Hametin jestaun ba matadouru no fasilidade quarantena nasionál sira
nomós halo rehabilitasaun ba matadouru sira iha distritu sira.
Atividade 3.1.2.E
Atividade 3.1.2.F
Objetivu 3.2
Rezultadu 3.2.1.
Atividade 3.2.1.A
Atividade 3.2.1.B
Atividade 3.2.1.C
Mantein partisipasaun ativu iha organizasaun saude animal mundiál
(OSAM) no Konvensaun Internasionál ba Protesaun Plantas (KIPP).
Estabelese no implementa mekanismu regulatoriu kona-­ba faan no
distribuisaun hahan ne'ebé praju besik remata.
MoH, MCIA
MoH
FAO, WHO, WFP
MAP, MCIA
FAO, WHO, WFP
MoH, MCIA
MAP
FAO, WHO
MAP
MOP
FAO, ILO
MAP
MoH
FAO
MCIA
SEAPRI
FAO, WHO, PARCIC
# distritu ho programa sensibilizasaun komprensivu
# staf husi matadouru nasionál no distritu sira treinadu; #
matadouru sira ne'ebé funsionál
0
Komunidade hotu iha 13 distritu hatene kona-­ba padraun
aihan kualidade no seguru
2018
1 (MoH)
Laboratóriu nasionál ba kontrolu aihan kualidade no
seguru estabelesidu no operasionál
2025
ENN; PNSAN
$312,500/tinan x 8 tinan
(Sujestaun: Laboratoriu
2,500,000
nasionál ida serve interese
oioin ministeriu sira nian)
1
# staf husi matadouru nasionál no distritu sira atende
ona treinamentu intensivu
Matodouru iha 13 distritu rehabilitadu & funsiona
2020
PNSAN;
Dekreitu
No.23
2,500,000 $500,000/tinan x 5 tinan
# partisipasaun iha konferensia OSAM no KIPP SBD
2025
PNSAN
Regulamentu ba tau label aihan no faan aihan ho projetu
besik remata estabelesidu no implementa ona.
2025
Dekreitu Lei
No.28
# partisipasaun konferensia
Laiha regulamentu
Hametin ona programa peskiza no estensaun hodi implementa prátika sustentavel sira
#TBD
MAP
FAO, ACIAR-­SOL, IFAD, GIZ
MAP
FAO, ACIAR-­SOL
Atividade 3.2.1.D
Investe iha programa estensaun hodi aumenta efetividade prestasaun
servisu ba agrikultór sira hodi promove adopsaun teknolojia agrikultura
sustentavel no adaptivu ba variebilidade klima.
MAP
Atividade 3.2.1.E
Hametin koordensaun/ligasaun entre servisu peskiza sira no estensaun atu
fo atensaun di'ak liu tan ba asuntu sustentabilidade iha sistema hotu aihan
nian.
MAP
Rezultadu 3.2.2.
agrikultór (inklui sira be haki'ak animal) ho peskadór kiik sira implementa ona prátika agrikultura sira no
peskas sustentavel no tahan ba variebilidade klima ne'ebé teste ona no provadu di'ak ba Timor-­Leste
Atividade 3.2.2.A
Fo insentivu no fo apoiu ba agrikultór (inklui sira ne'ebé haki'ak animal) ho
peskadór ki'ik sira hodi adopta ona teknolojia agrikultura no peskas
sustentavel no tahan ba variebilidade klima ne'ebé teste ona no provadu
di'ak ba Timor-­Leste
MAP
Montante investe iha peskiza agrikóla
GIZ, Instituto Camoes, FAO, ACIAR-­
MCIA (SEMA); MSS SOL, Care, Mercy Corps, USC Montante investe iha programa estensaun
Canada
GIZ/Instituto Camoes/EC, FAO,
ACIAR-­SOL, Care, Mercy Corps,
USC Canada, IFAD
MCIA (SEMA); MSS
NZAid, Norway
FAO, ILO,World Fish, NCBA,
HASATIL
Lei
300,000 $100,000/tinan x 10 tinan
150,000 $50,000/tinan x 3 tinan
200,000 $20,000/tinan x 10 tinan
3,000,000 $300,000/ tinan x 10 tinan
3,800,000
# evaluasaun ne'ebé hala'o
Avaliasaun ba programa/projetu peskiza ezistente sira
remata ona
2016
PNSAN
100,000 $100,000/tinan x 2 tinan
LI
Programa kapasitasaun nasionál dezenvolve ona
2017
PNSAN
600,000 $200,000/tinan x 3 tinan
LI
Alvu SBD
2025
PNSAN
EPANB
2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan
LI
Montante sufisiente investe ona hodi ekipa estensionista
sira ho kuñesimentu no abilidade adekuadu hodi ajuda
agrikultór sira implementa agrikultura sustentavel no
adptivu ba variebilidade klima.
2025
PNSAN;
EPANB
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
LI
Mekanizmu koordenasaun entre peskiza no estensaun
estabelesidu no implementa ona
2025
PNSAN
100,000 $100,000/tinan x 10 tinan
# prátika agrikultura no peskas sustentavel no tahan
ba variebilidade klima ne'ebé teste ona iha Timor-­
Leste; % agrikultór (inklui sira ne'ebé haki'ak animal)
ho peskadór kiik adopta ona prátika hirak teste ona.
# insentivu sira ne'ebé fó ona
PEDN; ENN;
Dekreitu Lei
No.23
PEDN; ENN;
Dekreitu Lei
No.23
2025
# programa kapasitasaun, programa peskiza no
estensaun kona-­ba prátika agrikultura sustentavel no
agrikultura adaptivu ba mudansa klimátika ne'ebé
implementa ona
FAO, ACIAR-­SOL, IFAD,HASATIL
5,650,000
Polítika, lei no regulamentu estabelesidu & implementa
ona hodi regula aihan kualidade no seguru
50%
MAP
$125,000/tinan Sujestaun:
125,000 Matadalan integradu 1 ka
matadalan ida/sub-­seitor)
$125,000/tinan x 2 tinan
250,000 (implementasaun hahu
2018)
Laiha polítika
% agrikultór sira adopta ona agrikultura sustentavel
no agrikultura adaptivu ba variebilidade klima
WB, Australian DFAT, EU, GIZ
30,000 $100,000/ year x 3 tinan
100% (autór hotu-­hotu)
Implementa agrikultura sustentavel no agrikultura adaptivu ba variebilidade klima
Halo avaliasaun ba programa/projetu peskiza ezistente sira hodi identifika
dezafiu no oportunidade sira relasiona ho sustentabilidade.
Dezenvolve programa kapasitasaun nasionál ba peskija no estensaun
kona-­ba tékniku agrikultura sustentavel sira no adaptivu ba variebilidade
klima
Aumenta investimentu iha programa peskiza agrikóla hodi identifika no
teste teknolojias agrikultura sustentavel no adptivu ba variebilidade klima
2,065,000
2015
MAP
Estabelese polítika, lei, regulamentu implementadora sira kona-­ba
padraun nasionál ba aihan kualidade no aihan seguru tuir ISO (codex
alimentariu sira)
100% (agrikultór sira, pastór no peskadór sira)
Matadalan estabelesidu
Halo sensibilizasaun no implementa matadalan liu husi sistema estensaun
agrikultura ezistente.
Atividade 3.1.2.A
% agrikultór sita ne'ebé prátika ona padraun kona-­ba
produsaun aihan ho sustentavel
Laiha matadalan
Atividade 3.1.1.C
Padraun nasionál kona-­ba aihan kualidade no aihan seguru estabelese no promove ona ba
implementasaun efetivu iha sistema hotu aihan nian
100% (agrikultór, agro-­negosiante, kooperativa,
governante, uniaun agrikultór no sosiedade sivíl
hotu)
Obzervasaun sira
NBSAP
FAO, HASATIL
Rezultadu 3.1.2
% autór sira (agrikultór, agro-­negosiante, kooperativa,
governante, uniaun agrikultór sira no sosiedade sivíl
hotu) aplika ona padraun sustentabilidade)
Orsamentu
Indikativu
(US$)
2017
MCIA, SEAPRI
Atividade 3.1.1.F
Alvu
Liga ba
Estratéjia/
Polítika
Kuñesimentu tradisionál hotu dokumenta ona hodi hadi'a
produtividade aihan
MAP
Atividade 3.1.1.E
Kondisaun Atuál
Tinan
Alvu
LI
Dezenvolve matadalan nasionál kona-­ba produsaun aihan sustentavel ba
agrikultura, pekuaria, peskas no floresta.
Promove premiu ba sira ne'ebé adopta prátika produsaun aihan
sustentavel
Estabelese Centru Dezenvolvimentu Comunidade Agricóla (CDCA) hodi fo
formasaun ba agrikultór/peskadór sira kona-­ba sistema produsaun,
prosesamentu no merkadu sustentavel.
Implementa polítika, lei no regulamentu (inklui Tara bandu) ba kontrola
prátika sira ne'e bé la sustentavel.
Indikadór
FAO,
Atividade 3.1.1.B
Atividade 3.1.1.D
Monitorizasaun & Avaliasaun
#TBD;50%
Polítika laiha
Polítika kona-­ba ba insentivus no apoiu ba agrikultór sira
estabelesidu no implementa ona
1,000,000
2025
PNSAN
$200,000/tinan x 5 tinan
1,000,000 (implementasaun hahu
2020)
Rezultadu 3.2.3
Atividade 3.2.3.A
Asegura ona kapasidade iha nivel nasionál no sub-­nasionál ba redusaun risku no jestaun dezastre
nomós ba adaptasaun mudansa klimátika
WB, Australian DFAT & UNDP
# ema iha nivel nasionál nomós distritál ne'ebé iha ona
abilidade no esperiensia kona-­ba jestaun redusaun
risku dezastre.
TBD
Fortalese kapasidade institusionál ba redusaun no jestaun dezastre iha
nivel hotu-­hotu
UNDP, Mercy Corps, Instituto
Camoes, Care, CRS, IM, Oxfam,
Plan International, CVTL
Workshop kapasitasaun no treinamentu implementa ona
ba ofisiál dirijente nasionál sira ministériu KONSSANTIL Modul treinamentu no polítika iha
sira nian; # treinamentu kona-­ba RRD ne'ebé implementa ona
ona iha nivel. rejiaun no distritu
At least 5 capacity building workshops held / Pelu menus
workshop kapasidasaun 5 hala'o ona; pelu menu
treinamentu RRD hala'o ona iha nivel rejiaun nomós
distritu
NDOC, DNMG, MAP ALGIS ezisti
ona
SINAA ezisti ona
MSS
Estabelese no hametin sistema avizu informasaun sedu no diseminasaun
Atividade 3.2.3.B kona-­ba mudansa klimátika no risku dezastre hodi fasilita parte interesadu
sira hotu atu antisipa risku no dezastre sira
MSS, MCIA
(SEMA)
Ministériu
KONSSANTIL sira
UNDP, FAO, Mercy Corps, Care,
MAP, MTC, MAE,
CRS, ACIAR-­SOL, Instituto Camoes,
SES (DNPC/PNTL)
Oxfam, Plan International, CVTL
Hametin staf Sistema Informasaun nasionál Avizu Antisipada (SINAA) ba
KONSSANTIL
Atividade 3.2.3.C Seguransa Aihan sira no relatadór dadus husi ministeriu sira seluk nia
MAP
FAO/EC
Ministries
kapasidade hodi fo dadus pontualmente
Iha koerensia polítika intersetoriál sira (ne'ebé kobre seguransa aihan, industria, negosiu, turizmu, enerjia, utilizasaun rai, bee no mudansa
Objetivu 3.3
Rezultadu 3.3.1
Aprosimasaun integrada ba jestaun rekursu natural sira implementa ona
Atividade 3.3.1.A
Estabelese kuadru legal hodi jere no governa investimentu ba utilizsaaun
rai agrikultura, bee, enerjia no ekosistema atu asegura sustentabilidade
rekursus naturais.
MCIA (SEMA)
Atividade 3.3.1.B
Promove aprosimasaun interligasaun aihan-­bee-­enerjia apropriadu ba
Timor-­Leste.
MCIA (SEMA),
MAP, MAE
(PDID, PNDS)
Atividade 3.3.1.C
Promove sistema rezerva bee liu husi habelar liu tan check dam eskala kiik
sira, posu infiltrasaun no métodu konservasaun rai no bee sira seluk hodi
redus bee suli arbiru no aumenta infiltrasaun bee ba railaran.
Atividade 3.3.1.D
Promove enerjia renovavel hanesan idroelétriku (hydropower) , enerjia
solar, enerjia anin no programa biogas.
Rezultadu 3.3.2
Jestaun integradu partisipatoriu ba rekursus kosteiru promovidu
Atividade 3.4.2.A
Halo mapamentu rekursu kosteiru sira
Atividade 3.4.2.B
Atividade 3.4.2.C
Halo treinamentu no sensistizasaun ba komunidade feto no mane sira
ne'ebé hela besik ba tasi kona-­ba jestaun no rehabilitasaun rekursu
kosteiru sira
Hametin implementasaun no monitorizaun ba programa rehabilitasaun
aiparapa, floresta kosteiru no ahu ruin
JICA
MAP, MOP
(DNCQA)
MCIA (SEMA),
MOP
MAP, MSS,
SEAPRI
MOP-­DNSA
MCIA (SEMA)
MAP
# staf ne'ebé fo informasaun
FAO, JICA, HASATIL
Hivos, Mercy Corps, UNDP
MCIA (SEMA)
FAO, World Fish, CI, PEMSEA,
UNDP
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, World Fish, CI, PEMSEA,
ACDI-­VOCA, UNDP
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, World Fish, CI, PEMSEA,
UNDP
300,000 $100,000/tinan x 3 tinan
Sistema ida ba Avizu sedu kona-­ba mudansa klimátika
no risku dezastre fortalesidu ona
2017
PNJRD
300,000 $100,000/tinan x 3 tinan
informasaun pontual/tepat waktu no konfiavel rekolla
husi 13 distritus
2025
PEMAP;
PNSAN
2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan
SBD
# aprosimasaun jestaun rekursu natural no programa
sira ne'ebé implementa ona; % uma-­kain ne'ebé aplika
ona prátika jestaun rekursu natural sira.
aprosimasaun jestaun rekursu natural 2 & 75% husi
umakain sira
15,300,000
kuadru legal kobre investimentu ba utilizsaaun rai
agrikultura, bee, enerjia no ekosistema estabelesedu
2017
TLSDP;
EPANB
% Uma-­kain iha area rurál sira iha asesu ba sistema bee;
Laiha aprosimasaun aihan-­bee-­
68% populasaun urbana iha asesu ba bee; 38%
enerjia ; 63% areas rurais iha
Populasaun iha Díli hetan asesu ba sistema bee ho
asesu ba bee
governu nia apoiu.
Aprosimasaun interligasaun aihan-­bee-­enerjia
estabelesidu no promove ba agrikultór sira; 75%
Umakain iha asesu ba bee; 400 sistema bee instala ona.
2025
TLSDP;
EPANB
Estudu viabilidade ba check dam no dam sira; Sistema
bee sustentavel estabelese ona ba produtór no
NA
konsumedór sira; # areas kompleta ona iha levantamentu.
Estudu viabilidade prepara ona no aprova ona; # areas
kompleta ona levantamentu; # check dam sira eskala
kiik, posu infiltrasaun no métodu konservasaun rai no
bee sira seluk SBD
2020
NAPA
5,000,000 $500,000/ tinan x 10 tinan
2025
NAPA
8,000,000 $800.000/ tinan x 10 tinan
Laiha kuadru legal
# intalasaun idroelétriku, solar power , biogas plant iha
area potensial hotu
1,000 uma-­kain ho painel solar; 1
idroelétriku 300KW operasionál
ona ; unidade biogas 4 instala
ona; estudu viabilidade kona-­ba
enerjia husi anin kompleta ona
# aprosimasaun jestaun rekursu kosteiru no
Norwegian Embassy, NZAid, GEF,
programas ne'ebé implementa ona;% umakain sira iha
ADB
area kostál ne'ebé aplika ona aprosimasaun hirak ne'e
MAP
2017
Polítika
Nasionál ba
Jestaun Risku
Dezastre/PNJ
RD (2008)
# polítika intersetoriál & polítika integra
UNDP
FAO, UNDP
2,600,000
# mane no feto iha komunidade hetan treinamentu kona-­
ba jestaun rekursu kosteiru sira
SBD;12,000 uma-­kain ho painel solar
aprosimasaun jestaun rekursu kosteiru 2 & 75% husi
uma-­kain sira
300,000
$100,000/tinan x 3 tinan (
prekondisaun: Lei ba Rai)
2,000,000 $200.000/tinan x 10 tinan
1,900,000
NA
Mapa foun rekursu kosteiru siraiha ona
2018
EPANB;
PNSAN
800,000 $200.000/tinan x 4 tinan
NA
# mane no feto iha komunidade SBD sira
2022
EPANB;
PNSAN
600,000 $100.000/tinan x 6 tinan
Monitorizasaun la'o hela
Sistema monitorizasaun estabelesidu
2025
EPANB
500,000 $50.000/tinan x 10 tinan
PILÁR 4
100 PORSENTU KRESIMENTU IHA PRODUTIVIDADE NO RENDIMENTU AGRIKULTÓR KIIK SIRA (=Pilár Governu kona-­ba Halakon Ki'ak)
Asaun
Instituisaun
Responsável
Instituisaun
Kolaboradór sira
Parseiru Dezenvolvimentu
sira (Doadór, Ajensia ONU,
Sosiedade Sivíl)
Hasa'e produtividade prudutu agrikóla husi agrikultór kiik sira inklui juventude no feto agrikultór sira.
Rezultadu 4.1.1
Produtividade aihan aumenta ona hodi responde ba demanda aihan.
Atividade 4.1.1A
Halo estudu hodi identifika no buka solusaun ba obstákulu no
dezafiu hirak ne'ebé prevene agrikultór kiik feto no mane sira
atu hasa'e produtividade no produsaun.
SEPI
MAP
FAO, UNDP, IFAD
Atividade 4.1.1B
Aumenta apoiu ba agrikultór kiik sira, agrikultór feto no joven
sira hodi introdus Aprosimasaun Salvaguarda no Produs "ASP"
(sitema intensifikasaun agrikultura sustentavel) inklui liuhosi
integrasaun iha CDCA no servisu estensaun
MAP
SEPI
FAO
Atividade 4.1.1C
Promove utilizasaun Prátika Agríkola Di'ak (PAD) ba agrikultór
kiik sira, agrikultór feto, no joven sira.
MAP
Atividade 4.1.1D
Hametin sistema fini nasionál inklui promosaun variadede lokál
no indijeniu.
MAP
Atividade 4.1.1E
Kria oportunidade ba sientista joven sira no peskizadór nasionál
sira seluk hodi dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa
sira ba hasa'e produtividade agrikóla.
ME
Atividade 4.1.1F
Aumenta ultilizasaun irigasaun ba agrikultór kiik sira liuhosi
hadi'a jestaun sistema irigasaun sira ne'ebé estabelesidu.
MAP
Atividade 4.1.1G
Estende no halo manutensaun ba sistema irigasaun ba fatin
sira ne'ebé seidauk iha asesu
MAP
Atividade 4.1.1H
Apoio kultivasaun planta industriais ho valór ekonómiku aas.
MAP, MCIA
Rezultadu 4.1.2
Atividade 4.1.2.A
Atividade 4.1.2.B
EU, Australian DFAT,
USAID, NZ Aid
MAP
MOP
Atividade 4.1.2.C
Hadi'a pastajen nativu sira no halo kultivasaun aihan animal iha
distritu potensiál sira ba kriasaun animal
Rezultadu 4.1.3
Agrikultór sira adopta no aplika ona prátika apropriadu ba produsaun no jestaun peskas hodi hasa'e
produtividade.
Atividade 4.1.3.A
Promove prátika apropriadu ba produsaun no jestaun peskas
ba akikultór no peskadór sira liuhosi CDCA no servisu
estensaun sira no mos fó insentivu ne'ebé apropriadu
Atividade 4.1.3.B
Promove jestaun apropriadu ba lixu atu prevene polusaun
mariña ne'ebé fo ameasa ba produtividade peska mariña.
Rezultadu 4.1.4.
FAO, ACIAR-­SOL, GIZ,
Instituto Camões
% aumentu produtividade husi aihan bázika (foos,
batar, fehuk aifarina)
Kondisaun Atuál
30%
% agrikultór kiik sira, feto agrikultór no joven aplika ASP
# Agrikultór sira involve iha PAD
MAP
Atividade 4.1.4.A
Establese sistema jestaun estensaun ne'ebé apropriadu
Liga ba
Estratéjia/Polítika
Orsamentu
Indikativu (US$)
Obzervasaun sira
35%
LI
100% agrikultór kiik sira, feto agrikultór no joven aplika
ASP
230 grupu agrikultór (na'in 15)
ba batar no hare aplika ona
agrikultór kiik, feto agrikultór, no joven sira hotu
PAD
53,750,000
2016
TLlSDP; NFNSP
300,000 $150,000/tinan x 2 tinan
2025
NFNSP; EPANJSP
$20,000/tinan x 10 tinan
200,000 (Sujestaun: presiza defini didi'ak
kriteria kona-­ba agrikultór kiik?)
2025
Polítika Estensaun
$400,000/tinan x 10 tinan (Pre
kondisaun: apoiu operasionál
4,000,000
ne'ebé sufisiente ba estensionista
sira)
Polítika Fini
SBD
Sistema fini nasionál estabelesidu no fini lokál promove
ona.
2020
# bolsas ba peskiza fó ba sientista joven sira hodi
dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa sira ba
hasa'e produtividade agrikóla.
LI
Pelu menus 50 bolsas fó ona ba sientista joven sira hodi
dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa sira ba
hasa'e produtividade agrikóla agrikultór kiik sira nian.
2025
FAO, JICA
% agrikultór kiik sira utiliza irigasaun ne'ebé iha ona
LI
50% agrikultór kiik sira utiliza ona sistema irigasaun
estabelesidu sira
2025
FAO,JICA
# hektare ne'ebé kobre iha eskema irigasaun
LI
# hetare SBD
2020
50% agrikultór kiik halo ona kultivasaun plantas
industriais valór aas
2025
(1) Kafe uma-­kain 51,357
Sensus (2010) & WB (2011);
(2) Nuu uma-­kain 76,836
1,250,000 $250,000/ tinan x 5 tinan
2,500,000 $250,000/tinan x 10 tinan
PEMAP; Pln Dez Agri
Master & Irigasaun (JICA,
2014)
PEMAP; Pln Dez Agri
Master & Irigasaun (JICA,
2014)
40,000,000
$8,000,000/tinan x 5 tinan; 37,000
ha natar abandonadu (JICA, 2013)
# hektare kultivasaun plantas industriais valór aas
Australian DFAT, NZ Aid
% aumentu iha produtividade iha kriasaun animal
oioin (karau, fahi, manu)
FAO,ACIAR,ILO, CSOs
% animal na'in sira aplika prátika di'ak liu iha kriasaun
no saude animal
LI
50% animal nain sira aplika ona prátika di'ak liu iha
kriasaun no saude animal
2025
PNSAN; PEMAP
# Sentru reprodusaun pekuaria estabelesidu
LI
Sentru reprodusaun estabelesidu ba: (1) Karau vaka no
timur (2) bibi (3) fahi no (4) manu
2022
PEMAP
5,000,000
75% area pastajen rehabilitadu no kultivadu ho aihan
animal oinoin iha distritu 7(Covalima, Bobonaro,
Oecusse, Viqueque, Liquica, Lautem and Manatuto)
2025
PEMAP
5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan
FAO, ACIAR
GEF, Norway, NZaid
SBD
% area pastajen rehabilitadu
% aumentu produtividade ikan bee midar nian; %
aumentu ikan ne'ebé kaer husi tasi laran
PNSAN
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
FAO, NCBA
200,000 ha (MAP, 2012)
FAO, World Fish, ACDI-­
% peskadór aplika prátika di'ak iha produsaun no
VOCA, Mercy Corps, Hivos,
jestaun peskas
Care, CI, PEMSEA
MAP
LI
50% peskadór aplika ona prátika di'ak iha produsaun no
jestaun peskas
2025
LI
Vila, sidade kosteiru hotu iha ona sistema planeamentu
no jestaun apropriadu ba jestaun lixu no fatin soe lixu
2025
PEDN
80%
Atividade 4.1.4.B
Hametin organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór
sira nian, inklui grupu feto no joven sira nia kapasidade liuhosi
formasaun tékniku no jestaun regular.
MAP
SEPFOPE, SEPI
FAO, GIZ, Oxfam, Mercy
Corps, NIWA, ADB
# organizasaun no grupu partisipa iha treinamentu
tékniku no jestaun
Organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór
sira nian, inklui grupu feto no joven sira hetan ona
8,000 atende ona treinamentu
abilidade apropriadu liuhosi treinamentu tékniku no
jestaun regularl
Atividade 4.1.4.C
Reforsa apoiu no insentivu ba estensionista sira hodi halo
akompañamentu ba rganizasaun no grupu agrikultór, peskadór
no pastór sira nian, inklui grupu feto no joven sira .
MAP
SEPFOPE, SEPI
FAO, GIZ, Oxfam, Mercy
Corps, ACIAR-­SOL
% estensionista hetan ona treinamentu no insentivu
0
$1,000,000/tinan x 5 tinan
(implementasaun hahú 2018)
$1,000.000/tinan x 10 tinan (Nota:
10,000,000 4,723 peskadór mak rejista ona
(dadus MAP)
2,400,000
$300,000/tinan x 8 tinan
(implementasaun hahú 2017)
4,800,000
sistema jestaun estensaun ne'ebé apropriadu
estabelesidu ona
FAO, GIZ
10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan
12,400,000
Politika no estratéjia ba
Dezenvolvimentu
Peskas/PEDP (2007);
estratéjia Akikultura
(2014)
MAP
5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan
20,000,000
Produsaun ikan bee midar
Produsaun ikan bee midar sa'e ba 2 mt/ha; Ikan kaer
0.2 mt/ha; Ikan kaer iha tasi
iha tasi sa'e ba 1,000 mt/tinan
130 mt/tinan
FAO, CI, ACDI-­ VOCA, # Vila, sidade kosteiru ne'ebé iha ona sistema
Mercy Corps, Hivos, Care, planeamentu no jestaun apropriadu ba jestaun lixu no
PEMSEA
fatin soe lixu
% organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no
Suporta, hametin no hakbiit ona organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór sira nian, inklui EC, USAID, Australian pastór sira, inklui feto no joven sira aplika ona sira
grupu feto no joven sira.
DFAT, GIZ, NZ Aid, ADB nia abilidade kona-­ba jestaun no prátika agrikultura
ne'ebé di'ak liu
MCIA (SEMA)
Tinan Alvu
FAO
FAO, ACIAR
MCIA (SEMA)
Alvu
Batar: 2.4T/ha; Fos: 3 T/ha;
Batar 2.5 T/ha.; Hare : 5 T/ha ; Fehuk/Aifarina: 10-­
Fehuk /Aifarina: 3.81-­7.5
11.5 T/ha
T/ha
Estudu realizadu hodi avalia limitasaun sira ne'ebé
agrikultór kiik sira enfrenta iha aumentu produtividade no
Seidauk iha estudu ruma
hodi identifika opsaun polítika sira atu ajuda agrikultór
kiik sira
FAO, ACIAR-­SOL, HASATIL,
PERMATIL, KSI, NATERRA,
GIZ
Agrikultór sira adopta no aplika ona prátika produsaun, reprodusaun no saude animal ne'ebé
apropriadu hodi hasa'e produtividade.
Promove prátika kriasaun animal no saude animal ba agrikultór
no pastór kiik sira liuhosi CDCA no mos servisu estensaun no
MAP
for insentivu apropriadu..
Estabelese sentru reprodusaun pekuaria atu promove
MAP
melloramentu jenétiku
MAP
Indikadór
% aumentu produtividade husi produtu agrikóla
oioin
Objetivu 4.1.
SEPI
Monitórizasaun & Avaliasaun
Politika Estensaun
2020
100% estensionistas hetan treinamentu no insentivu atu
halo akompañamentu ba organizaun no grupu agrikultór 2025
sira
SBD
PEDN; EPANJSP
$300,000/tinan x 8 tinan (Pre
1,800,000 kondisaun: Sistema jestaun
estensaun ida ne'ebé efikáz)
PEDN; EPANJSP
3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan
% rai, area peskas no florestas ne'ebé ona ho
responsabilidade; % kazu okupasaun rai ilegal no
eviksaun ne'ebé rejista ona
Rezultadu 4.1.5
Implementa ona governasaun responsavel ba rai, tasi no floresta atu prevene okupasaun ba rai no
rekursu naturais sira seluk, hadau rai ho forsa no dezlokamentu.
Atividade 4.1.5.A
Revee Matadalan Voluntariu Internasionál kona-­ba
governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta ne'ebé
adopta iha 2012 hodi hare nia aplikabilidade ba kontestu
seguransa aihan no nutrisaun iha Timor-­Leste.
MJ
MAP, MCIA (SEMA)
FAO, Rede ba Rai
Laiha avaliasaun
Halo ona avaliasaun no determina ona aplikabilidade
husi Matadalan Voluntario International ba Timor nia
kontestu
2016
Atividade 4.1.5.B
Dezenvolve Planu Asaun Nasionál(PAN) ba implementasaun
Lei ba Rai no Matadalan Voluntariu Internasionál kona-­ba
governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta.
MJ
MAP, MCIA (SEMA)
UNDP, FAO, Rede ba Rai
Laiha planu asaun
PAN prepared
2019
Rezultadu 4.1.6
Promove ona inovasaun agrikultura liuhosi teknolojia informasaun no komunikasaun (ICT).
Atividade 4.1.6.A
Promove programa inovasaun agrikultura nu'udar programa
regular iha RTTL no plataforma mídia sira seluk.
Atividade 4.1.6.B
Integra Teknolojia Informasaun no Komunikasaun (TIK) ba
Centru Desenvolvimento Comunidade Agricóla (CDCA) no
servisu estensaun.
Atividade 4.1.6.C
Hadi'a fasilidades TIK iha teritóriu tomak
MAP
MAP
MTC
World Bank
EC, USAID, Australian
DFAT
FAO, ACIAR-­SOL
MTC
MAP, MCIA
FAO, Instituto CaMEs, GIZ
JICA
TBD
% agrikultura sira ne'ebé iha ona asesu ba
inovasaun agrikóla hirak ne'ebé promove liuhosi TIK
# plataforma mídia ne'ebé fo sai no publika inovasaun
agrikultura
# CDCA no servisu estensaun sira integra TIK
# fasilidade TIK estabelesidu
PEDN
400,000 $200,000/ tinan x 2 tinan
400,000
80%
LI
TIK la integra iha CDCA
5,250,000
# plataforma mídia SBD
2025
TIK integradu iha CDCA no servisu estensaun
2025
Asesu internet gratuitu ba
komunidade hotu iha Díli no Distritu hotu iha ona fasilidades TIK
distritu hotu
2018
PEDN
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
$50,000/tinan x 5 tinan
(implementasaun hahú 2020)
250,000
Nota: rede telekomunikasaun
disponivel iha area rurál sira
PNSAN
Dekreitu Lei No. 15
(2012); PNSAN
Rezultadu 4.1.7
Promove ona jestaun basia idrográfiku integradu hodi responde ba problema seguransa aihan.
Australian DFAT, JICA
% komunidade sira iha area basia hidrográfika
ne'ebé iha ona kondisaun singuransa aihan ne'ebé
di'ak; # basia hidrográfika ne'ebé hetan
rehabilitasaun tuir evidensia ne'ebé hatudu husi
kobertura vejetal, rai molik menus, nivel bee railaran
di'ak liu no erozaun menus.
Atividade 4.1.7.A
Hala'o estudu viabilidade kona-­ba programa dezenvolvimentu
florestál no dezenvolve estratéjia no planu asaun jestaun
integradu basia hidrográfika..
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, JICA, ACIAR-­SOL,
PERMATIL,GIZ
# basia hidrográfika ho jestaun no planu asaun
integradu
LI
Estudu viabilidadu hala'o ona no estrategia no planu
asaun ba jestaun integradu basia idrografiko preparadu
Atividade 4.1.7.B
Habelar programa ba jestaun basia idrográfiku integradu.
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, JICA, ACIAR-­SOL,
Hivos & Care,GIZ
# programa jestaun integradu basia idrográfiko sira
LI
# SBD
2025
PEDN; NBSAP; Polítika
Nasionál Floresta/NFP
(2005)
Atividade 4.1.7.C
Estabelese sistema M&A hodi halo monitórizasaun ba
implementasaun programa jestaun basia idrográfiku integradu
sira.
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, ACIAR-­SOL, JICA,
Hivos & Care
Sistema M&A estabelesidu no operasional
2025
PEDN; NFP
Atividade 4.1.7.D
Promove floresta komunitaria ne'ebé kóndis ho kontestu Timor-­
Leste
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, JICA, GIZ, Instituto
CaMEs, USC-­Canada
% komunidade iha planu atu implementa floresta
komunitaria; # hektare floresta komunitária
0
Komunidade planaltu hotu implementa ona floresta
komunitaria; # hectares SBD
2025
NFP
Atividade 4.1.7.E
Promove agro florestál.
MAP
MCIA (SEMA)
FAO, JICA, GIZ, Instituto
CaMEs, USC-­Canada
# uma-­kain involve iha agro florestál
0
# uma-­kain involve iha agro florestal SBD
2025
Objetivu 4.2
Hasa'e rendimentu agrikultór, pastór no peskadór kiik sira nian inklui feto no juventude liuhosi asesu ba servisu finanseiru no
merkadu, industria doméstika no eko/agro turizmu.
Rezultadu 4.2.1.
Hametin ona agrikultór kiik, pastór no peskadór sira inklui feto no juventude sira nia asesu ba servisu
ADB, WB, USAID, NZ Aid
finanseiru hanesan poupansa, kréditu, seguru no seluk-­seluk tan.
Atividade 4.2.1.A
Habelar servisu mikro-­kréditu sira (poupansa, kréditu, seguru)
iha teritóriu tomak liu liu iha areas remotas ho fasilita asesu ba
agrikultór, pastór no peskadór kiik sira nian inklui feto no
juventude.
SEAPRI (BNCTL)
Atividade 4.2.1.B
Fó treinamentu ba agrikultór pastór no peskadór kiik inklui feto
no juventude sira kona-­ba planeamentu no jestaun negosiu no
finanseiru.
SEPFOPE, SEPI,
SEAPRI
Rezultadu 4.2.2
Hametin ona agrikultór , pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira nia asesu ba merkadu.
MAP
MAP
Oxfam,Mercy Corps
Laiha M & E
2017
PEMAP; NAPA
# sub-­distritu iha ona servisu mikro-­kréditu sira
% aumentu iha númeru agrikultór, peskadór no
pastór sira inklui feto no joven sira ne'ebé iha ona
asesu ba merkadu nomós konsumedór sira
$1,000,000/tinan x 4 tinan ; (a)
1% populasaun ka 4,034 telefone
fixu (TLTL, 2012c); b) 0.12%
rede internet; (c) 92.5% rede
4,000,000
telemovel (TLTL, 2012c) Nota:
projetu MTC ne'ebé laó hela
dadaun kona-­ba servisu internet
públiku
32,600,000
$200.000/tinan x 3 tinan ( Nota:
MAP planu ona orsamentu ba
600,000
estudu viabilidade ho totál
$500,000)
10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan
2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan
$1,000,000/tinan x 10 tinan (Nota:
10,000,000 (a) Taxa deflorestasaun aas -­
1.1%/ tinan; (b) 50% ailaran
NFP
10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan
80%
80%
BNCTL kobre ona distritu no
Sub-­distritu hotu iha ona servisu mikro-­kréditu sira
sub-­distritu hotu
5,720 benefisiariu husi
% agrikultór pastór no peskadór kiik inklui feto no
Oxfam,Mercy Corps, Child
40/distritu/tinan; Pelu 50%
juventude sira hetan treinamentu kona-­ba planeamentu
Fund, ILO, Moris Rasik
partisipante feto husi distritu
no jestaun negosiu no finanseiru
13
Australian DFAT,GIZ,
USAID, NZ Aid
TBD
% kresimentu agrikultór kiik sira nian, inklui feto no
joven sira, liuhosi industria doméstika no atividade
eko/agro-­turizmu sira
% agrikultór kiik, feto no joven sira ne'ebé iha ona
asesu ba servisu finanseiru sira
$200,000/tinan x 2 tinan
(implementasaun hahú 2018)
80%
100%
18,000,000
2025
Eskema Mikro-­Finansas
Rural (2005)
2025
EPANJSP; PANEJ
$1,500,000/tinan x 10 tinan (Nota:
orsamentu ba emprestimu, la
15,000,000 inklui kustu operasional; kustu
operasionál anuál 80% husi lukru
bruto)
3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan
22,500,000
Atividade 4.2.2.A
Liga agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude
sira ba programa Loja do Povo no Povu Kuda Governo Sosa
atu fa'an produtu lokál.
MAP
MCIA,
Atividade 4.2.2.B
Promove involvimentu setór privadu liuhosi kontratu agrikóla.
SEAPRI
MAP
Atividade 4.2.2.C
Suporta agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no
juventude sira atu kumpri padraun nasionál kona-­ba aihan
kualidade no aihan seguru
MCIA
MAP
Atividade 4.2.2.D
Haforsa kooperativa ka grupu agrikultór sira atu bele tulun
agrikultór kiik sira asesu ba merkadu no konsumedór sira.
MCIA
SEAPRI, MAP
Atividade 4.2.2.E
Fó formasaun ba estensionista sira hodi fo asistensia téknika
ba agrikultór sira hodi liga ba merkadu no konsumedór sira
MAP
SEPFOPE, SEAPRI,
MCIA
GIZ, FAO, Mercy Corps,
IMVF, SOL
Atividade 4.2.2.F
Hasa'e taxa importasaun ba produtu ne'ebé bele produz iha rai
laran no bele ona fornese ba nesesidade doméstiku.
MoF
MCIA
MCIA
MOP
Atividade 4.2.2.G
Atividade 4.2.2.H
Estabelese infraestrutura merkadu ne'ebé asesivel ba ema
marjinalizadu no agrikultór kiik sira.
Hadi'a kualidade jestaun, sistema operasionál no fasilidade
merkadu ne'ebé eziste.
MCIA
FAO,GIZ, ILO, DAI, JICA,
ACIAR-­SOL
DAI/USAID, ACIAR-­SOL
FAO, WHO
% agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no
juventude sira faan produtus ba programa Loja do Povo
& Povu Kuda Governo Sosa
# agrikultór/a ne'ebé involve iha kontratu agrikula;%
agrikultór, pastór no peskadór estabelese kontratu ho
sosa nain
% agrikultór, pastór no peskadór inklui feto no
juventude aplika padraun nasionál kona-­ba aihan
kualidade no aihan seguru
FAO, NIWA, ACIAR-­SOL,GIZ # Kooperativa sira ne'ebé haforsa ona
LI
100%
50% agrikultóres;
0
105 Kooperativa (24%
Kooperativa kréditu & 76%
Kooperativa Produsaun)
2025
2025
SBD
1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan
PEDN
3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
100% grikultór, pastór no peskadór inklui feto no
juventude
2025
SBD
Kooperativa sira haforsa pelumenus iha 45 sub-­distritu
sira
2025
PEDN; Dekretu Lei kona-­
ba Kooperativa (2004)
5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan
% estensionista formadu
LI
100%
2025
SBD
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
SBD
# produtu sira ne'ebé importa ne'ebé bele produs
lokálmente hetan taxa boot liu
LI
Produtu sira ne'ebé importa hotu ne'ebé bele ona
produs lokálmente
2025
SBD
500,000 $50,000/tinan x 10 tinan
SBD
% agrikultór kiik asesu ba infraestrutura merkadu
32 Mini merkadu
100%
2025
PEMAP; PNSAN
10,000,000 $'1,000,000/tinan x 10 tinan
ILO
% husi merkadu ezistentes ho sistema jestaun no
operasionál di'ak liu
0
100%
2025
PEMAP; PNSAN
2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan
Rezultadu 4.2.3
% aumentu iha numeru ema liuliu feto sira ne'ebé
involve iha Atividade industria doméstika hanesan
Promove ona industria doméstika (uma-­kain) liuhosi agro-­prosesamentu no adizaun valór ba produtu USAID, Australian DFAT,
agro-­prosesamentu no adizaun-­valór ba produtu
agrikóla lokál sira uza ekipamentu no instrumentu sira ne'ebé labor-­efisiente liu liu ba feto.
NZ Aid
agrikóla; # grupu feto sira ne'ebé utiliza ona
ekipamentu sira ne'ebé labor-­efisiente
Atividade 4.2.3.A
Implementa programa kapasitasaun ba grupu feto sira atu
hadi'a abilidade membru sira nian iha prosesamentu aihan no
dezenvolve produtu lokál sira seluk inklui uza teknolojia no
instrumentu ne'ebé labor-­efisiente .
SEPFOPE, SEPI
MAP
Atividade 4.2.3.B
Hala'o Feira no kompetisaun aihan nasionál no internasionál
hodi promove produtu industria doméstiku sira.
MCIA, SEAPRI
MAP
Rezultadu 4.2.4
Promove ona eko/agro turizmu ho objetivu atu diversifika rendimentu no kria empregu liu-­liu ba feto no
juventude sira.
Atividade 4.2.5.A
Dezenvolve area potensiál ba eko/agro-­turizmu ne'ebé identifika
ona liuhosi hadi'a no mantein fasilidade apoiu turístiku sira
hanesan estrada, portu, aeroportu, sst.
Atividade 4.2.5.B
Fo treinamentu ba komunidade liu-­liu feto no juventude kona-­ba
servisu turístiku sira ne'ebé apropriadu.
FAO, ILO, UNDP, Mercy
Corps, Care, Hivos, Oxfam; % feto partisipa iha programa kapasitasaun
JICA,GIZ
FAO, ILO;GIZ
# feira no kompetisaun aihan nasionál no internasionál
implementada
SBD
% feto no joven sira ne'ebé hetan servisu iha setór
eko/agro-­turizmu; % kontibuisaun seitór eko/agro-­
turizmu ba rendimentu familia.
TBD
88,000 inviduál atende ona
100% grupu feto sira
trainamentu (29% feto)
Feira internasionál1
Feira nasionál 3/tinan & kompetisaun nasionál 2/tinan
4,250,000
2020
EPANJSP
1,250,000
$250,000/tinan x 5 tinan
(implementasaun hahú 2015)
2025
SBD
3,000,000
$300,000/tinan x 10 tinan
(implementasaun hahú 2015)
100%; 25%
MT
MCIA (SEMA), MAP,
MOP
UNESCO
30 area protejida sira, turizmu
# areas potensiál eko/agro-­turizmu identifikadu no bazeada ba natureza no
Pelumenus area potensiál rua ba eko/agro-­turizmu
dezenvolve ona
turizmu bazeada ba
dezenvolve ona.
komunidade identifikadu ona
MT
SEPI, SEPFOPE
UNESCO
% feto no joven partisipa iha programa kapasitasaun
NA
100% feto no joven sira iha area potensia sira ba
turizmu
19,000,000
2025
NBSAP; estratéjia
Nasionálba
Dezenvolvimentu Turizmu
15,000,000 $1,500,000/tinan x 10 tinan
2025
EPANJSP; estratéjia
Nasionálba
Dezenvolvimentu Turizmu
4,000,000 $400,000/tinan x 10 tinan
PILÁR 5
LAIHA HAHÁN LAKON KA ESTRAGA (=Pilár governu kona-­ba halakon hamlaha)
Asaun
Parseiru
Instituisaun
Instituisaun
Dezenvolvimentu sira
Responsável Kolaboradór sira (Doadór, Ajensia ONU,
Sosiedade Sivíl)
Objetivu 5.1
Hahán lakon ka estraga durante tempu kolleta, armajenamentu, transportasaun, prosesamentu, fa'an retallu no konsumu
minimizadu.
Rezultadu 5.1.1
Parte interesadu hotu, ne'ebé involve iha kadeia fornesementu aihan (KFA), iha ona kuñesimentu no
abilidade atu redus aihan lakon no estragus.
Halo avaliasaun ba aihan lakon iha síkulu fornesementu aihan ezistentes
Atividade 5.1.1.A (husi kolleta to'o merkadu) hodi estabelese liña baze dadus konfiavel kona-­
MAP
ba aihan lakon no estragus iha sikulu sira ne'e.
Hala'o kampaña sensibilizasaun kona-­ba aihan lokál no estragus ba autór
Atividade 5.1.1.B
MAP, MCIA
hotu iha kadeia fornesimentu aihan.
Habelar programa kapasitasaun no demonstrasaun pilotu ba autór hotu iha
KFA kona-­ba jestaun pos-­kolleta, armajenamentu, prosesamentu,
Atividade 5.1.1.C
MAP, MCIA
empakotementu/embalajen no tratamentu ba produtu agrikóla prinsipal sira
hodi atinji redusaun totál ba aihan lakon no estragus.
Suporta adopsaun prátika di'ak liu ba prosesamentu no
Atividade 5.1.1.D empakotementu/embalajen aihan husi prosesadór aihan no negosiante
kiik sira
SEPFOPE,
SEPI
WB, EU, Australian
DFAT, IFAD
Monitorizasaun & Avaliasaun
Indikadór
FAO, IFAD
(1) # avaliasaun ne'ebé hala'o ona; (2) Dadus situasaun
atuál aihan lakon no estragus;
LI
SEAPRI
UNEP, FAO
# kampaña ensibilizasaun kada grupu iha KFA
implementa ona
LI
SEAPRI
FAO, IFAD, PEMSEA,
Mercy Corps, World
Vision, PARCIC, Care,
ACIAR-­SOL, Oxfam,
Hivos, World Vision
MAP, MCIA,
SEAPRI
Promove teknolojia pos-­kolleta inovativu sira, sustentavel no adaptivu ba
klima iha nivel uma-­kain.
MAP
MCIA, SEAPRI
Atividade 5.1.1.E
Dezenvolve no implementa kampaña nasionál kona-­ba kuidadu aihan
inklui semináriu, simpozia, debate estudante, nsst.
MAP
KONSSANTIL
FAO, PARCIC
# prosesadr no negosiante ki'ik sira ne'ebé simu ona
treinamentu kona-­ba utilizasaun
empakotementu/embalajen volume boot ne'ebé iha
kualidade diak.
FAO, IFAD, PEMSEA,
Mercy Corps, World
% uma-­kain utiliza teknolojia armajenamentu aihan
Vision, PARCIC, Care,
inovativa no sustentavel sira
ACIAR-­SOL, Oxfam,
Hivos, World Vision,GIZ
FAO, IFAD, PEMSEA,
Mercy Corps, World
Vision, PARCIC, Care, # distritu ne'ebé implementa kampaña kuidadu aihan
ACIAR-­SOL, Oxfam,
Hivos, World Vision
MAP, MCIA
SEAPRI
FAO, ILO
# produtó aihan, retallu no konsumidór sira iha ligasaun;
# no tipu inisiativa ne'ebé rede ne'e promove ona
Organiza dialogu no konsultasaun multi-­parte interesadu anuál iha nivel
Atividade 5.1.1G nasionál ba promove esforsu konsentradu hodi redus aihan lakon no
estragus.
MAP
Ministériu Membru
KONSSANTIL
sira
FAO
# enkontrus ne'ebé realiza ona
Investe iha fasilidade transporte dedikadu hanesan kamioneta refrijerante
ba produtu agrikóla sira, liu-­liu aifuan, modo, ikan no na'an.
Promove investimentu setór privadu iha infraestrutura pos-­kolleta hanesan
armajen, fasilidade ba refrijerasaun no halo maran produtu agrikóla ho
Atividade 5.1.2.B
fornesimentu bee, eletrisidade no TIK ne'ebé permanente ba produtu
agrikóla sira iha nivel komunidade atraves CDCA sira.
Atividade 5.1.2.C Hadi'a jestaun armajen públiku sira ne'ebé hodi rai hahán
MCIA
SEAPRI
Proporsaun aifuan, modo no produtu peskas no
pekuaria transporta ho kamioneta refrijerante
# CDCA ekipadu ho armajen, fasilidades refrijerasaun
no halo maran ho fornesementu bee, eletrisidade no
TIK konfiavel; # setór privadu investe ona iha uma
embalajen (packing house ),armajen no fasilidade
armajenamentu sira
MAP,MCT, MCIA
FAO, IFAD, ILO, DAI,
World Vision, UNDP
MCIA
MSS, MoE
FAO, WFP
Atividade 5.1.3.A
Dezenvolve no implementa regulamentu no programa insentivu sira hodi
kontrola no jere hahán estragus iha ótel, restorante, no han fatin sira seluk
MCIA
Atividade 5.1.3.B
Estabelese sentru reklamasaun konsumidór públiku ida no enkoraja
reklamasaun kona-­ba iregularidade sira.
MCIA
MCIA
SEAPRI
Ministériu Membru
KONSSANTIL
sira
# infraestrutura pos-­kolleta, transporte no
armajenamentu ho fasilidade kompletu funsiona
ona
DAI, ILO, World Vision
SEAPRI
Polítika no programa insentivu atu hodi prevene no redus aihan lakon no estragus dezenvolve ona
Rezultadu 5.1.3
no implementa ona
Dezenvolve no implementa matadalan nasionál ba konsumidór sira kona-­
Atividade 5.1.3.C ba jestaun aihan ne'ebé estraga, inklui liu husi adopsaun teknolojia
prezervasaun aihan ne'ebé baratu nomós sustentavel.
USAID, Australian
DFAT, EC
Avaliasaun kona-­ba aihan lakon iha
territoriu tomak implementa ona
% autór iha KFA partisipa iha programa kapasitasaun; #
autór sira iha KFA ne'ebé integra ona sira nia
kuñesimentu ne'ebé sira foin hetan iha sira idaidak nia
atividade, projetu no programa sira
Estabelese rede produtór, konsumidór sira no retallu sira ba konsentra
Atividade 5.1.1.F
esforsu hodi redus aihan lakon no estragus.
Aumenta no reforsa ona Investimentu iha infraestrutura pos-­kolleta sira, transporte no
Rezultadu 5.1.2 armajenamentu hanesan: estrada, bee, eletrisidade, teknolojia informasaun no komunikasaun (TIK),
instalasaun enpakotementu sira, resfriamentu (halo malirin) no fatin hamaran.
Alvu
Liga ba
Estratéjia/Polítika
20% iha hare no % Hahán lakon ka estraga durante tempu kolleta,
batar (lakon iha 0%
armajenamentu, transportasaun, prosesamentu,
retallu no konsumu
pos-­‐kolleta)
# parte interesadu sira iha kadeia fornesimentu
Parte interesadu hotu-­hotu iha
hahán ne'ebé aplika ona kuñesimentu no abilidade
kadeia fornesimentu hahán nian
atu redus hahán lakon no estragus.
MCIA
Atividade 5.1.1E
Atividade 5.1.2.A
Kondisaun Atuál
Tinan
Alvu
0
Orsamentu
Indikativu (US$)
Obzervasaun sira
14,500,000.00
2017 PNSAN; PEDN
600,000
$200,000/tinan x 3 tinan
# SBD
2025 PNSAN
2,500,000
$250,000/tinan x 10 tinan
100%
2025 PNSAN
6,000,000
$500,000/tinan X 10 tinan
# SBD
2020
PNSAN; Polítika
Koperativa
1,000,000
$200,000/ tinan x 5 tinan (implementasaun
hahú 2016)
3,000,000
$300,000/tinan x 10 tinan
LI
100% umakain
2025 PEDN; PNSAN
LI
Kampaña kuidadu aihan implementa
ona iha distritu hotu
2025 PEDN
900,000
$100,000/tinan x 9 tinan (implementasaun
hahú 2016)
LI
Rede produtór, konsumidór no retallu
iras ba redus aihan lakon no estragus
estabelesidu; # inisiativa SBD
2025 PEDN
500,000
$50,000/tinan x 10 tinan
LI
Dialogu no konsultasaun multi-­parte
interesadu anuál kona-­ba aihan lakon
no estragus hala'o iha nivel nasionál
2025 SBD
# fasilidade pos-­kolleta, kareta
refrijerante no armajen no
embalajen fatin SBD
Iha ona kamioneta Aifuan, modo no produtu peskas no
(refrijerante)
pekuaria hotu transporta ona ho
dedikadu 2
kamioneta refrijerante
LI
800,000
$80,000/tinan x 10 tinan
21,750,000
2025 PEDN; PNSAN
5,000,000
$500,000/tinan x 10 tinan
100% CDCA; Pelu menu 3
2025 PEDN; PNSAN
12,000,000
$1,500,000/ tinan x 8 tinan (implementasaun
hahú 2018)
Armajen públiku sira iha ona sistema
jestaun no kontrolu ne'ebé diak
2025 PEDN; PNSAN
1,000,000
$100,000/ tinan x 10 tinan
SBD
# polítika no regulamentu ne'ebé estabelese no
aprova ona; # programa insentivu ne'ebé
estabelese no implementa ona; # ema ne'ebé simu
ona insentivu
SBD
FAO
(1) # regulamentu hodi kontrola aihan estragus iha
estabelesimentu setór privadu sira; (2) # Setór privadu
implementa ona regulamentu hirak ne'e; # no tipu
insentivu konsedidu sira
LI
Regulamentu & programa insentivu
sira hodi kontrola hahán estragus iha
estabelesementu setór privadu sira
nian dezenvolve no implementa ona
(1) Dekretu Lei No. 07
2025 (2009); (2) Dekretu Lei No.
28 (2011)
FAO, WHO
# sentru reklamasaun sira konsumidór sira
estabelesidu no operasionál
LI
Sentru reklamasaun sira konsumidór
sira estabelesidu no operasionál in 13
districts
Dekretu Lei No. 23;
2017 Polítika Kontra Ekonomia
Seguransa Alimentar
FAO, USC-­Canada
% redusaun aihan estragus ne'ebé atribui ba
implementasaun matadalan nasionál
LI
Matadalan nasionál kona-­ba jestaun
hahán estragus dezenvolve no
implementa ona
2017 PEDN
1,550,000
$200,000/tinan x 4 tinan
Ezemplu: konsumidór sira bele husu hahán
800,000 menus nune'e selu mos menus; la enkoraja
infeita pratus ne'ebé la nesesariu; la enkoraja
soe hahán restu.
750,000
$250,000/ tinan x 3 tinan
400,000
$200,000/tinan x 2 tinan

Documentos relacionados