esbosu planu asaun nasionál ba implementasaun
Transcrição
esbosu planu asaun nasionál ba implementasaun
ESBOSU PLANU ASAUN NASIONÁL BA IMPLEMENTASAUN FOME ZERO IHA TIMOR-LESTE PILÁR 1 100 PORSENTU ASESU BA AIHAN ADEKUADU, NUTRITIVU NO ASESÍVEL DURANTE TINAN TOMAK (= Pilár Governu nian kona-ba Hakotu Hamlaha) Asaun Instituisaun Responsável Instituisaun Kolaboradór sira Objetivu 1.1 Povu ki'ak no marjinalizadu sira goza sira nia direitu ba aihan ne'ebé diversa no seguru liu Rezultadu 1.1.1 Iha ona kondisaun favoravel ba ema hotu atu goza sira nia direitu ba aihan. Halo avaliasaun periódikamente ba implemantasaun Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál no fó rekomendasaun Atividade 1.1.1.A mudansa hodi asegura katak planu ne'e pro-ki'ak no sensivel ba jeneru ho rekunésimentu ba feto agrikultór sira. Atividade 1.1.1.B Hala'o kampaña no sensibilizasaun Nasionál kona-ba Fome Zero. Atividade 1.1.1.C Establese no Implementa Legislasaun kona-ba "Direitu ba aihan". Atividade 1.1.1.D Estabelese no implementa lei kona-ba utilizasaun rai. Dezenvolve no implementa polítika utilizasaun rai hodi asegura utilizasaun masimu husi rai potensiál agrikultura hodi hasa'e Atividade 1.1.1.E produsaun aihan doméstiku nomós atu proteze husi utilizasaun ba infraestrutura. Produtu 1.1.2 Parseiru Dezenvolvimentu sira (Doadór, Ajensia ONU, Sosiedade Sivíl) EC, World Bank, Australian DFAT, USAID Gabinete Primeiro Ministro Ministériu sira Membru KONSSANTIL PDONU MAP Ministériu sira Membru KONSSANTIL Parseiru KONSSANTIL sira Ministériu sira Parlamentu Nasionál Membru KONSSANTIL MJ MJ MAP, MCIA (SEMA) MAP, MCIA (SEMA) Promove ona sistema agrikultura nomós sistema aihan ne'ebé sustentavel, inklui merkadu. FAO Monitorizasaun & Avaliasaun Liga ba Estratéjia/Polítika Indikadór Alvu % populasaun liu-‐liu sira ne'ebé moris ki'ak goza ona sira nia direitu ba aihan ne'ebé diversa no NA; 4.5% nutritivu liu; % media kresimentu PIB anuál iha agrikultura 100%; 5% PIB agrikultura anuál # polítika, lejislasaun ne'ebé dezenvolve no aprova ona; % populasaun (feto, labarik, mane) goza sira nia direitu ba aihan Pelu menus polítika, lejislasaun 2, aprovadu; 100% populasaun Tinan Alvu NA 100% feto no ema ki'ak sira hetan benefisiu; 2016 # sub-distritu sira ne'ebé kobre iha kampaña 0 65 sub-distritu 2019 Lejislasaun Direitu ba Aihan aprovadu. Seidauk iha lei Lejislasaun Nasionál kona-ba direitu ba aihan aprova iha parlementu. 2025 Seidauk iha lei Lei kona-ba utilizasaun rai vigora ona 2025 Dezenvolve ona polítika kona-ba utilizasaun rai EC, Australian DFAT, USAID, China Aid, JICA, GIZ,TICA, ABC, % familia iha asesu adekuadu ba fornesimentu ADB, NZAid aihan ne'ebé sustentavel Laiha polítika polítika utilizasaun rai aprova no implementa ona. NA 100% Obzervasaun sira 3,700,000 % husi totál populasaun feto no ema ki'ik asesa programa dezenvolvimentu oioin; UNDP, Rede ba Rai, UN women Implementa ona lei kona-ba utilizasaun rai FAO, Rede ba Rai, UN Women Kondisaun Atuál Orsamentu Indikativu (US$) 2025 (1) Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál/PEDN (2011-2030); (2) Estratéjia no Planu Asaun Nasionál ba Jeneru no Setór Privadu/EPANJSP (2014- 2017). 200,000 Implementasaun hahú tinan 2015 500,000 $100,000/tinan x tinan 5 Konstituisaun RDTL 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan ( 2016 tinan alvu atu estabelese lejislasaun) PEDN 1,000,000 $100,000/tinan x tinan 3 (tinan alvu ba estabelesimentu lei 2017) 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan; Pra- kondisaun: implementasaun lei kona-ba utilizasaun rai (tinan alvu 2017 ba dez. polítika) PEDN 40,500,000 100% 2025 (1) Ppolítika Nasionál Seguransa Aihan no Nutrisaun/PNSAN (2014); (2) Estratéjia Nasionál ba Nutrisaun/SNN (2013-2018) Atividade 1.1.2A Promove konsumu diversidade aihan liuliu aihan indijeniu sira. MS MAP UNICEF, FAO, WFP, Mercy Corps, % uma-kain han aihan diversifikadu; #uma kain Hivos, Care, HIAM Health, ACIAR- troka konsumsaun aihan ne'ebé la'os indigeniu ho SOL, Naterra, KSI, Permatil, hahán indijeniu GIZ/ABD Atividade 1.1.2B Hadi'a sistema abastesimentu bee hodi garante disponibilidade aihan durante tinan tomak. MOP (SSBS) MAP HIAM Health, Mercy Corps, Hivos, 69% uma-kain iha asesu ba bee moos % uma-kain iha bee adekuadu ba sira nia to'os uma- Care (relatóriu MDGs, 2013) hun. 80% 2025 PNSAN; MAPPE 10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan Atividade 1.1.2C Promove produsaun aihan iha to'os uma-hun (kintal nutrisaun, haki'ak animal ki'ik sira no akikultura) liuhosi agrikultura familiar MAP MS FAO, Brazil Embassy, World Fish, % uma-kain involve iha to'os uma-hun; % uma-kain ACDI- VOCA, Mercy Corps, Hivos, utiliza aihan husi to'os uma-hun; Care, HIAM Health, NIWA,GIZ 80% 2025 Estratéjia CPLP 7,000,000 $700,000/tinan x 10 tinan Atividade 1.1.2D Estabelese sistema fornesimentu aihan ne'ebé adekuadu no seguru liu husi introdusaun vouser ba insumu agrikóla sira nian ba ema marjinalizadu no habelar ba to'o Programa Loja Agrikultura. MAP MCIA 65 loja agrikultura (1 kada distritu) 2025 PEMAP (2014-2020) Atividade 1.1.2E Hadi'a no halo manutensaun etsrada sira ne'ebé iha ona no loke estrada foun iha fatin ne'ebé seidauk iha asesu. (estradas Nasionál, distritál no rurál) Suco hotu-hotu (100%) 2025 PEDN; PNSAN Rezultadu 1.1.3 Hametin ona asesu ba empregu desente no produtivu liu-liu ba juventude rurál no feto ki'ak sira Atividade 1.1.3.A Halo avaliasaun no haforsa implementasaun programa dezenvolvimentu rurál (PDR) ezistente sira hodi asegura oportunidade empregu ba juventude rurál no feto ki'ak sira. MOP SEPFOPE SEPFOPE Ministériu sira Membru KONSSANTIL ILO, Mercy Corps, FAO % agrikultór/a marjinalizadu no agrikultór/a ki'ik sira ne'ebé hetan benefisiu husi Loja Agrikultura; # loja agrikultura ne'ebé operasional % suco ho asesu ba estrada ho kondisaun di'ak ILO/EC, ADB, JICA & World Bank durante tempu udan nomós bailoron EC,World Bank, JICA, NZ Aid, GIZ EC, GIZ, Instituto CaMEs NA Programa Estrada ba Dezenvolvimentu halo ona rehabilitasaun ba estrada 400 km husi totál estrada rurál 3,025 km % juventude no feto iha empregu di'ak no produtivu % juventude rurál no feto ki'ak sira ne'ebé servisu iha PDR; 50% 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan (Nota: orsamentu MAP atuál $30,000/tinan) 20,000,000 $2,000,000/tinan x 10 tinan 12,100,000 50% PDR fo benefisiu ba ema70,000 (40% feto & 50% joven) (ILO DWCP 2008- 2013) 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan 2017 PEDN; Planu Asaun Nasionál Empregu ba Juventude/PANEJ (2009); Estratéjia ba Empregu Nasionál/EEN (2008); EPANJSP 600,000 $200,000/tinan x 3 tinan Atividade 1.1.3.B Hasa'e juventude rurál no feto ki'ak sira nia kapasidade hodi involve iha adizaun valór produtu agrikóla ba no atividade hamosu rendimentu sira seluk hodi hadi'a rendimentu no kria empregu. SEPFOPE, SEPI MAP Atividade 1.1.3.C Fo apoiu adekuadu ba kooperativas iha area rurál no area urbana sira hodi promove kriasaun empregu no oportunidade investimentu ba joventude no feto sira. MCIA MAP Rezultadu 1.1.4 Promove ona protesaun sosiál, servisu sosiál sira no rede seguransa sosiál ba grupu alvu sira. Atividade 1.1.4.A Promove programa servisu públiku hodi kria empregu. MOP, SEPFOPE, MSS, MAE FAO, UNDP, ILO, Mercy Corps, % juventude rurál no feto ki'ak sira ne'ebé hetan Care, CRS, World Vision, Hivos, formasaun no involve iha adizaun valór agrikóla no UN women,GIZ Atividade atu hamosu rendimentu sira seluk; # grupu feto iha area rurál sira hetan formasaun kona-ba produsaun bibi susuben, fahi no manu FAO, UNDP, ILO, Hivos, Oxfam,BNCTL/WB Australian DFAT, EC, WB % joven no feto rurál benefisia husi servisu kooperativa sira iha sub-distritu idaidak Reve no hadi'a implementasaun polítika subsidiu insumu Atividade 1.1.4.C agrikóla sira Suporta no hametin programa merenda eskolá r liuhosi hasa'e Atividade 1.1.4.D profesór/a, kuziñeiru/a no estudante sira nia kuñesimentu kona- ba balansu nutrisaun no promove jardin eskolár. MSS Ministériu sira Membru KONSSANTIL MAP Ministériu sira Membru KONSSANTIL ME MS, MAP 2025 PEDN; EPANJSP NA 2025 PEDN; % populasaun iha asesu ba aihan nutritivu liuhosi rede servisu sosiál sira ILO, UNDP, Cardno # projetu servisu públiku ne'ebé fó empregu UNDP Halo ona revizaun no prepara ona planu atu responde ba 100% grupu alvu sira Ministériu sira Membru KONSSANTIL Revee no prepara planu hodi hadi'a estratéjia no programa Atividade 1.1.4.B atuál kona-ba protesaun sosiál, atendementu sosiál no rede seguransa sosiál. Programa Fundus b Empregu no 50% juventude rurál; maizoumenus grupu Formasaun Vokasionál/FEFV benefisia feto 27 mak involve iha produsaun bibi ona juventude hamutuk 11,262, 55% susuben, fahi no manu husi ne'e feto Halo ona revizaun no planu iha ona ba hadi'a FAO, ACIAR-SOL, GIZ, HASATIL implementasaun polítika subsidiu insumu agrikóla sira 75% juventude no feto hetan benefisiu husi servisu kooperativa iha sub-distritu idaidak PANEJ; EPANJSP 1,500,000 $150,000/tinan x 10 tinan (inklui agronegosiu sira & prosesamentu hahán 10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan; (1) 92 kooperativa iha 13 distritu. 47 kooperativa kréditu no 45 kooperativa produsaun. (2) 25 kooperativa finansas no 80 kooperativa naun-finansas rejista ona ho totál membru 10.500 883,900,000 100% (1) Programa Apoiu ba Area rurál/PAAR Pelumenus projetu ida kada sub-distritu projetu abastesimentu bee mos iha suco sira; (2) Projetu Pakote Referendu 800 ba infraestrutura eskala-kiik ; (3) 350 projetu PDD I no 169 PDD II. (4) Programa Cash for work / Serbisu ba Osan 2025 PEDN; PANEJ); EPANJSP Seidauk iha revizaun Revizaun remata ona no Planu iha ona 2017 Revizaun seidauk halo Halo ona revizaun no planu iha ona 2016 PEDN; PNSAN 650,000,000 $65,000,000/tinan (PNDS $5,000,000/Distritu * 13 suco/tinan) x 10 tinan 600,000 $200,000/tinan x 3 tinan FAO, UNICEF, WFP, Thai Embassy, Brazil Embassy # eskola elijivel sira ne'e fo hahán nutritivu; # profesór/a, kuziñeiru/a no estudante sira ho NA kunésimentu balansu-nutrisaun; # eskola sira ne'ebé iha ona jardin eskolár Programa merenda eskolár implementa ona iha eskola elijivel hotu; profesór/a, kuziñeiru/a no estudante sira hetan ona formasaun kona-ba nutritisaun 2025 Manuál Merenda Eskolár/MME ; SNN; PNSAN FAO, UNICEF, WFP, Thai Embassy, Brazil Embassy % labarik ne'ebé hetan hahán nutritivu; # produtór aihan lokál sira ne'ebé fa'an sira nia produtus ba PME; % produtus aihan lokál ne'ebé utiliza iha PME; NA % orsamentu PME ne'ebé aloka ba sosa produtu lokál husi agrikultór kiik sira 100% husi labarik grupu alvu; # SBD agrikultór sira fa'an produtu ba PME; 30% husi produtu aihan lokál utiliza ona iha PME; 30% husi totál orsamentu PME aloka ba sosa produtu aihan lokál 2025 MME; PNSAN Lejislasaun; % produtór kiik sira ne'ebé hetan ona protesaun ba sira nia vida moris husi dezastre naturais Lejislasaun iha ona no implementa ona; %; 100 % produtór kiik sira ne'ebé vulneravel ba dezastre naturais hetan ona protesaun 2025 200,000 $100,000/tinan x 2 tinan 1,500,000 $150,000/tinan (442 * 1 treinamentu/ suco/tinan*$300/treinamentu) x 10 tinan Atividade 1.1.4.E hadi'a programa merenda eskolar/PME utiliza produtus aihan lokál ME MS, MAP Atividade 1.1.4.F Dezenvolve no implementa legislasaun hodi proteje vida moris produtór ki'ik sira nia husi dezastre naturais. MSS MAP, MCIA Rezultadu 1.1.5 Produsaun aihan domestiku aumenta ho forma sustentavel. Brazil Embassy, Australian % aumentu iha produsaun aihan; produsaun peskas DFAT, EC, TICA, China, USAID, aumenta ba # mt/tinan; % / # produsaun ikan, 2% manutolun no susuben aumenta ba mt/tinan NZAid Pelumenus produsaun aihan aumenta 5%; Produsaun peskas sae ba 1,000mt/tinan; 151,400,000 Atividade 1.1.5A Promove diversifikasaun produsaun plantas (e.g. aihan, plantas industrias, hortikultura no sst) , pecuaria no peskas liu husi programa agricultura rurál sustentavel. MAP FAO, GIZ/ABD, ACIAR-SOL, DAI, IMVF, Care, Mercy Corps, CRS, Oxfam, World Vision, Raebia, World Fish, CI, NIWA 63% husi totál uma-kain iha Timor-Leste produs pelu menus ai-hahán oin 1 (Sensus, 2010); 72 grupu (@10-12 Membru ) produs hahán oioin 80% uma-kain iha rurál; 102 familia benefisia ona husi programa produsaun bibi susuben no 1,390 familia involve iha produsaun manu (timur no la'os manu timur) 2025 PEMAP $10,590,000/tinan (353 sucos* $30,000/suco/tinan) x 10 tinan 105,900,000 (orsamentu MAP atuál $2 millaun/2014 ba 40 sucos) Atividade 1.1.5B Prepara inventariasaun ba variedade fini no plantas indijeniu hodi prezerva no hadi'a produsaun. MAP Laiha inventoria Inventoria remata ona 2017 PEMAP 300,000 $100,000/tinan x 3 tinan Atividade 1.1.5C Integra peskiza no servisu kona-ba variedade fini no plantas indijeniu iha sentru reprodusaun no viveiru sira nia servisu 0 # ne'ebé fa'an ona SBD: #variedade fini no plantas indijeniu ne'ebé hadi'a ona SBD 2025 PEMAP 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan Laiha mapamentu ruma mak halo ona Servisu mapamentu remata ona 2017 PEDN 900,000 $300,000/tinan x 3 tinan 0 50% 2025 PEMAP 1,300,000 Atividade 1.1.5D Atividade 1.1.5E Halo mapamentu ba rai potensial agrikultura no sistema agrikultura iha teritóriu tomak hodi hasa'e produsaun aihan doméstiku. Fo insentivu no supporta joventude rurál atu involve iha Atividades agrikultura. MAP MCIA (SEMA) MCIA (SEMA) MAP MAP UNDP, HASATIL % uma kain produs aihan ne'ebé diversifikadu ona (uma-kain idaidak produs ona pelu menus produtu aihan 3); # uma-kain hetan benefisiu/involve iha produsaun bibi susuben, fahi no manu FAO, ACIAR-SOL, Mercy Corps, CRS,GIZ/ABD FAO,ACIAR-SOL # variedade fini no plantas indijeniu ne'ebé melloradu no distribui ona; # variedade fini lokál disponivel no fa'an iha loja agrikultura FAO, ACIAR-SOL, JICA SEPFOPE GIZ % juventude ne'ebé involve iha agrikultura Laiha lejislasaun 230,000,000 1,600,000 $23,000,000/tinan orsamentu atuál $.25/estudante/loron) $200,000/tinan x 8 tinan ( hahú tinan 2017) $130,000/tinan x 10 tinan (Note: 10,000/distritu/tinan x 13 Distritus) Atividade 1.1.5F Hadi'a prestasaun servisu estensaun. MAP 67% agrikultór sira iha asesu ba servisu FAO, ACIAR-SOL, GIZ, Instituto % agrikultór/a espresa satisfasaun kona-ba servisu estensaun (Vizita 71%, distribuisaun fini 100% CaMEs estensaun. 45% no treinamentu 48%) (MAP 2013) 2025 PEMAP; PNSAN; polítika Estensaun 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan Atividade 1.1.5G Aumenta suporta ba agrikultór sitra atu implementa prátika agrikultura ne'ebé orienta ba merkadu liuhosi fornesimentu insentivu apropriadu. MAP FAO, ACIAR-SOL, GIZ, Instituto % agrikultór/a simu suporta, insentivu atu involve iha 0% CaMEs, NIWA prátika agrikultura ne'ebé orienta ba merkadu 80% 2025 PEMAP; PNSAN 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan Atividade 1.1.5H Asegura disponibilidade bee ba produsaun aihan sustentavel. MAP 100% agrikultór asesu ba bee sufisiente 2025 PEMAP 30,000,000 $3,000,000/tinan x 10 tinan MOP JICA, FAO % agrikutór/a ne'ebé iha ona asesu ba bee sufisiente 63% agrikultór Objetivu 1.2 Redus Impaktu husi volatilidade esesiva presu aihan liu husi polítika komérsiu, merkadu nakloke, justu no ho funsionamentu di'ak iha nivel nasionál, rejionál no internasionál. % populasaun hetan protesaun husi impaktu volatilidade presu 30% husi totál populasaun Rezultadu 1.2.1 Sistema informasaun no monitorizasaun presu no merkadu ne'ebé apropriadu nomós adekuadu estabelesidu no promove ona # sistema merkadu no monitorizasaun presu kompletu ho mekanizmu diseminasaun informasaun estabelesidu no iha funsionamentu Sistema 1 operasionál ona ba monitorizasaun presu merkadu nasionál nomós internasionál ho mekanizmu diseminasaun informasaun kompletu World Bank Haforsa sistema informasaun no monitorizasaun merkadu no presu aihan, inklui monitorizasaun presu aihan iha nivel Atividade 1.2.1.A regional no interNasionál ba agrikultór/a, negosiantes no konsumedores. MF, MCIA MAP FAO Halo diseminasaun regular kona-ba informasaun merkadu no presu aihan liu husi plataforma media lokál ne'ebé asesivel. MF, MCIA MAP FAO Atividade 1.2.1.B Dezenvolve mekanizmu ba estabiliza presu ba produtu aihan Atividade 1.2.1.C prinsipal sira iha teritóriu tomak. Rezultadu 1.2.2 Hametin ona konfiabilidade dadus estatístika agrikóla no rurál. Atividade 1.2.2.A Prepara planu asaun nasionál hodi hadi'a estatístika agrikultura no estatístika rural sira. Atividade 1.2.2.B Implementa sensus agrikultura dahuluk . hadi'a no haforsa kapasidade institusionál hodi halo Atividade 1.2.2.C levantamentu, analiza no prepara relatóriu estatístika agrikultura no rurál. Rezultadu 1.2.3 Estabelese ona rezerva aihan ba tempu emerjensia. Atividade 1.2.3.A Halo avaliasaun no hametin polítikakona-ba rezerva aihan ba tempu emerjensia. Estabelese sistema jestaun rezerva aihan estratéjiku inklui Atividade 1.2.3.B rezerva aihan desentralizadu. MCIA Ministériu sira Membru KONSSANTIL FAO, SUCOFINDO EC, World Bank MAP, MF MSA MAP, MF MAP, MF Monitorizasaun ba merkadu & presu aihan ezistente iha MF mak oras ne'e Sistema informasaun no monitorizasaun hala'o hela monitorizasaun merkadu no merkadu no presu aihan funsiona presu hahán Ministériu sira Membru KONSSANTIL MSS, MCIA Ministériu sira Membru KONSSANTIL WFP, FAO, UNDP MSS Ministériu sira Membru KONSSANTIL WFP, FAO, UNDP Atividade 1.2.3.C Haforsa koordenasaun efetivu ba mobilizasaun no distribuisaun asistensia hahán umanitaria durante tempu emerjensia. Rezultadu 1.2.4 Hametin ona koperasaun rejionál no sub-rejionál ba seguransa aihan no ba prevensaun volatilidade esesivu presu aihan. Atividade 1.2.4.A Involve iha rede rejionál (ASEAN, South Pasific, CPLP) no rede international kona-ba agrikultura no seguransa aihan. MNEC MAP, MCIA, MF PEMAP 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan % uma-kain ki'ak sira ne'ebé iha ona asesu ba produtu aihan prinsipal sira ho presu justu; % produtór lokál sira ne'ebé fa'an sira nia sasan ho folin justu 100% 2025 PEDN 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan NA Nai-ulun nasaun no parseiru dezenvolvimentu sira utiliza ona dadus estruturadu kona-ba setór agrikultura ne'ebé mak loos no atuál iha sira nia intervensaun sira # funsionarius MAP no MF kapasitada hodi halo levantamentu, analiza no prepara relatóriu estatístika agrikultura no rurál sira. WFP, FAO, IFAD,HASATIL Informasaun agrikultura no estatístika rurál neébe estruturadu iha nivel distritu nomós iha nivel nasionál analizadu no disemina ona % uma-kain ho asesu adekuadu ba aihan durante emerjensia # enkontru rejionál ne'ebé partisipa ona 5,100,000 Laiha planu asaun Planu Asaun Nasionál remata ona 2015 PEMAP Laiha sensus agrikultura Sensus agrikultura dahuluk remata ona 2018 PEMAP NA # funsionariu SBD 2025 PEMAP Laiha avaliasaun Hala'o ona avaliasaun ba polítika kona-ba rezerva aihan ba tempu emerjensia 2016 PEDN; PNSAN Esbosu manuál ba distribuisaun aihan finaliza ona no hein deit aprovasaun; Armajen 7 estabelesidu ona iha distritu 6. Sistema rezerva aihan estratéjiku implementa ona 2025 PEDN; PNSAN; PEMSS NA 100% uma-kain ne'ebé afetadu iha asesu adekuadu ba aihan durante tempu emerjensia 2025 PNSAN; PEMAP Pelumenus rede & kooperativa rejionál 3 estabelesidu NA # enkontru rejionál SBD 200,000 4,000,000 Preparasaun tenki hahú iha 2015 900,000 $100,000/tinan x 9 tinan 2,000,000 #TBD métrik tonelada aihan disponivel # kooperativa rejionál estabelesidu FAO, Instituto Camões 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan 2025 Rezerva Estratéjiku Sereál ba # métriku tonelada ne'ebé stritamente mantein ba % husi populasaun; Rede seguransa sira ba uma-kain sira ne'ebé falta aihan bele asesa ba beibeik MSS, MCIA PEDN 100 % agrikultór, negosiante no konsumidór sira FAO, UNFPA, UN Women FAO, UNFPA, UN Women 2025 % agrikultór, negosiante no konsumidór sira iha ona NA asesu ba informasaun merkadu no presu FAO MSA 3,000,000 500,000 $250,000/tinan x 2 tinan 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan 500,000 2025 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan PILÁR 2 LAIHA TAN LABARIK (TINAN 2 BA KRAIK) MAK RA'ES (= Pilár Governu nian kona-ba Halakon Malnutrisaun) Asaun Objetivu 2.1 Instituisaun Responsável Instituisaun Kolaboradór sira Parseiru Dezenvolvimentu sira (Doadór, Ajensia ONU, Sosiedade Sivíl) Monitorizasaun & Avaliasaun Indikadór Kondisaun Atuál % populasaun (inan, labarik tinan <5 no feto foinsa'e) hetan ona kondisaun nutrisaun ne'ebé di'ak; % kiik husi bebé ne'ebé moris ho todan menus Hadi'a injestaun/konsumu nutriente (makro no mikro-nutriente) iha inan, labarik no feto foinsae sira. Alvu Tinan Alvu Liga ba Etratéjia/Políti ka Orsamentu Indikativu (US$) Obzervasaun sira %SBD 50,000,000 Rezultadu 2.1.1. +DGL DRQDDOLPHQWDVDXQEDLQDQEHEHQH·HEHVHLVXVXQRODEDULNVLUD,<&) Atividade 2.1.1A Promove fo inan nia susu ben sedu, inan susu been eksklusivu, prátika fo hahán komplementariu ne'ebé apropriadu no tuir tempu liuhosi edukasaun no konsulta ba fusionariu saude no membru iha komunidade (exemplu grupo suporta inan) (1) Implementasaun Inisiativu Ospital Amigavel ba Bebé (BFHI) iha hospital hotu; (2) Hadi'a manual ba alimentasaun ba bebé no labarik kiik-oan (IYCF) no Intervensaun Nutrisaun Alta Impaktu (INAI); (3) Aumenta funsionariu sira nia kapasidade hodi halo intervensaun espesífiku ba nutrisaun, akonsellamentu nutrisaun, mobilizasaun sosiál no intervensaun sira komunikasaun ba muda hahalok Atividade 2.1.1B Dezenvolve polítika: (1) Fo-Susu-Oan; (2) Implementa Kódigu susuben formula ba bebé (SBF) Atividade 2.1.1C Defini no promove prátika ne'ebé apropriadu hodi hadi'a injestaun nutriente ba inan isin rua no inan fo susu (PLM) (1) % inisiasaun sedu fó-susu oan (iha oras ida nia laran); (2) % labarik Australian DFAT, EC, fulan 0-6 susu inan susu-ben esklusivamente; (3) % labarik fulan 6-23 UNICEF, WFP. WHO, (1) 93.4%;(2) 62.3%; (3) simu diversidade dieta mínimu; (4) % labarik fulan 6-23 simu dieta Alola Foundation, HIAM 27.5%; (4) (5) 17.6%, (6) frekuensia mínimu; (5) % labarik fulan 6-23 kumpri dieta mínimu aseitavel Health (6) % labarik kontinua susu inan susu-ben to'o kompleta tinan 1 MS prepara hela estimasaun orsmanetu ba implementasaun Estratejia Nasionál ba Nutrisaun (1) mantein; (2) >80%; (3) 50%; (4) (5) 50%; (6) 60% SBD Atividade 2.1.1D Rezultadu 2.1.2. Promove mudansa hahalok no redus konsumsaun alkool no sigaru ba inan isin-rua sira (1) # hospitais ne'ebé implementa ona IHAB; # fasilidade saude alvu ne'ebé hetan ona akreditasaun ba IHAB; (2) # pakote manual IYCF no INAI ne'ebé distribui ona; (3) # funsionariu saude formadu iha BFHI, IYCF implementasaun (1) initsia ona iha hospital 2; Komunikasaun Interpersonal (KIP) & mobilizasaun komunidade; (4) % pesoal (2) laiha (3) SBD; (4) SBD saude formadu iha IKP aplika ona akonsellamentu nutrisaun no mobilizasaun komunidade (1a) 40 fasilidades alvu ;(1b) 32 husi total fasilidades alvu; (2) 1,000 pakotes manual IYCF no INAI distribui ona; (3) 950 pesoal saude; (4) 90% iha fasilidades alvu MS EU, UNICEF, WHO, WFP, , HIAM Health, ALOLA Foundation MS MS, UNICEF, WHO, WFP, HASATIL MS UNICEF, WHO, WFP, Alola Foundation Implementasaun pakote prátika ne'ebé viavel UNFPA, WHO, WFP, UNICEF % inan isin-rua ne'ebé la konsumu alkool no sigaru Australian DFAT, EC (1) % kiik serum retinol iha labarik sira tinan < 5; (2) % anemia iha labarik siratinan < 5 ; (3) % kiik serum ferritin iha labarik sira tinan <5 ; (4) % kiik nivel iodine urinaria iha labarik sira <5 anos; (5) % anemia iha feto sira ne'ebé la kous; (6) % anemia iha feto sira ne'ebé kous WHO, UNICEF, WFP (1) % labarik fulan 6-59 ne'ebé iha malnutrisaun moderadu simu ona alimentasaun suplementariu alvu; (2) % labarik tinan lima mai kraik tinan 5 ba kraik halo ona triajen (todan kompara ho otas no MUAC) pelumenus tinan dala 2; (3) % ina isin rua ne'ebé halo ona kontaktu ho servisu nutrisionál pelumenus dala 4 (dezlumbriga + folik asidu) ; (4) % labarik tinan 5 ba kri'ak ho ARI hetan ona tratamentu iha fasilidade saude; (5) % labarik tinan 5 ba kri'ak ho diaréa hetan ona tratementu iha fasilidade saude sira; (6) # koordenadór nutrisaun (SSK) no pontu fokál sira ne'ebé hetan ona kapasitasaun kona-ba identifikasaun no tratamentu malnutrisaun agudu grave (MAG); (7) # doutór sira iha sucos hetan formasaun kona-ba jestaun kazu komunitaria (JKK) kona-ba diareia no ARI (1) <50% (TLFNS); (2) <30%; (3) SBD; (4) 71% (DHS 2009/10); (5) 72% (DHS2009/10); (6) SSK uitoan deit, pontu fokál nutrisaun sira iha ospital ka pediatria seidauk hetan formasaun CMAM; (7) seidauk hetan formasaun (1) >60%; (2) & (3) 80%; (4) & (5) 90%; (6) 91 formadu ona kona-ba identifikasaun no tratamentu MAG; (7) doutór sira iha suco 442 hetan ona formasaun kona-ba JKK 2019 ENN Esbosu iha ona MDBA iha ona no implementa ona 2014 ENN (1) 80%; (2) 80% 2019 ENN MS MAP Hadi'a kobertura sumplementasaun mikro-nutriente rutina sira Polítika Nasionál kona-ba Fo-Susu-Oan (BF) (1) Polítika BF aprova ona no (1) Esbosu BF iha ona; (2) implementa ona; (2) Kódigu/lei Esbosu kodiku SBF iha ona SBF aprova no implementa ona Pakote prátika ne'ebé viavel Pakote prátika ne'ebé viavel defini atu hadi'a injestaun nutrisaun iha IIRFO seidauk no implementa ona dezenvolve % SBD Laiha informasaun (LI) 2019 ENN implementasaun hahú 2015 SBD 2015 ENN SBD 2015 ENN 2018 ENN; Estratejia SRMNI (1) SBD; (2) 62.3% (3) SBD; (4) SBD; (5) 38.9%; (6) 28% (1) <20%; (2) <40%; (3) <20%; (4) <20%; (5) 10<30%; (6) <20% (DHS) SBD implementation starts from 2015 30,000,000 SBD Atividade 2.1.2A Aumenta asesu ba triajen nutrisaun, servisu nutrisaun preventiva, tratamentu ba defisiensia mikro nutriente no deznutrisaun no moras ne'ebé komun iha labarik sira MS Atividade 2.1.2C Implementa matadalan dietétika bazeada ba alimentasaun (MDBA) ba grupu otas hotu-hotu MS Ministériu sira membru KONSSANTIL WHO, UNICEF, WFP Formulasaun MDBA Atividade 2.1.2D Promove konsume aihan ne'ebé riku mikronutriente no aihan ne'ebé riku ferru ba labarik sira no IIRFO MS Ministériu sira membru KONSSANTIL UNICEF, WFP, Fundasaun ALOLA , HIAM HEALTH (1) % labarik konsumu aihan riku ho ferru; (2) % IIRFO konsumu aihan riku ho (1) 52%; (2) 53% ferru Rezultadu 2.1.3. Ema barak liu tan mak utiliza no konsumu ona masin iodu no aihan fortifikadu Atividade 2.1.3A Promove no fasilita fortifikasaun aihan (inklui produsaun, kontrola kualidade, merkadu, sst) (1) Dezenvolve no implementa polítika no padraun nasionál kona- MS, MCIE ba fotifikasaun aihan (2) Promove aprovasaun no implementasaun dekreitu lei kona-ba masin iodine Atividade 2.1.3B Promove nutrisaun husi aihan no bio- fortifikasaun Atividade 2.1.3C Kria no implementa kuadru regulamentu atu garante katak aihan sira ne'ebé importa hanesan mina, masin, supermi, foós, susu beén, biskuit siras no aihan seluk) tenke fortifikadu ona SBD SBD implementasaun hahú 2015 15,000,000 (1) % urinaria iodu nivel-baixu iha FIR sira; SBD Ministériu sira membru KONSSANTIL WFP, WHO,UNICEF, HASATIL MAP MS FAO MCIE Ministériu membru KONSSANTIL sira WHO, FAO, UNICEF (1) Polítika no padraun nasionál kona-ba fortisifikasaun aihan; (2) Dekreitu lei kona-ba masin iodu (1) Polítika no padraun nasionál kona-ba fortisifikasaun aihan iha ona; (2) Dekreitu lei kona-ba kona-ba masin iodu iha ona (1) Polítika no padraun nasionál kona-ba fortisifikasaun aihan implementa ona; (2) Dekreitu lei kona-ba kona-ba masin iodu implementa ona 2015 ENN # aihan ne'ebé biofortifikadu LI #SBD 2018 ENN Kuadru regulatóriu ba importasaun hahán La disponivel Quadru regulatóriu disponivel no implementa ona 2016 ENN implementasaun hahú 2015 200,000 $100,000/tinan xtinan 2 Atividade 2.1.3D Hasae produsaun, asesu no utilizasaun masin iodine MCIE Rezultadu 2.1.4 Hadi'a ona rezultadu tratamentu ba iInan ho labarik nebé iha malnutrisaun Atividade 2.1.4A Dezenvolve matadalan nasionál ida komprensivu ba jestaun malnutrisaun moderadu no malnutrisaun agudu grave entre labarik, inan isin rua no inan fó-susu oan Atividade 2.1.4B Hametin programa Jestaun Malnutrisaun Agudu bazeada ba Komunidade (JMABK) liuhosi: (1) Hadi'a kapasidade ajente saude no voluntariu saude komunitariu /Promosaun Saude Familiár (PSF) atu identifika inan no labarik sira ne'ebé iha kazu malnutrisaun (ezemplu treinu iha servisu); (2) Hadi'a monitorizasaun, rejistu no relatóriu; (3) Asegura fornesimentu hahán terapeutiku no suplementariu, inklui hadi'a estimasaun no jestaun fornesimentu MS Atividade 2.1.4C Reforsa programa fo hahán iha tempu emerjensia MSS Objetivu 2.2 MS UNICEF EC, USAID, Australia DFAT Ministériu sira membru UNICEF, WFP, WHO KONSSANTIL MS (1) % malnutrisaun moderadu (MM) iha labarik sira; (2) % malnutrisaun grave (MG) iha labarik sira; (3) % feto ho todan menus (1) 12%; (2) 7%; (3) 27% (1) 7%; (2) 2%; (3) 17% Matadalan komprensivu nasionál ba jestaun malnutrisaun moderadu no grave (nu'udar parte husi INAI) dezenvolve ona Matadalan komprensivu nasionál Matadalan ba Ambulatoriál ba jestaun malnutrisaun (rawat jalan ) no moderadu no grave (nu'udar parte Ospitalizasaun (rawat inap ) husi INAI) disponivel no disponivel implementa ona 2019 ENN SBD implementasaun hahú 2015 30,000,000 SBD 2014 ENN MS 2019 ENN WFP 2019 ENN Disponibilidade estoke kontijensia aihan suplementáriu durante emerjensia Seidauk iha % populasaun (inan, labarik tinan 5 mai kraik, ema ne'e'e infektadu husi HIV/SIDA) asesa no simu servisu saude sufisiente; % labarik tinan 5 mai kraik simu imunizasaun; % labarik sira tinan 5 mai kraik laiha lumbriga intestinal, malaria, denge no diaréa Hadia'a asesu ba servisu saude ba inan, bebé foin moris no labarik sira (1) % husi fasilidade saude sira ne'ebé iha ona parteira sira; (2) % IRFSO EC, USAID, Australian hetan ona pakote TAN dala 4; (3) % inan oan nurak ne'ebé hetan TPN DFAT durante loron 2; (4) % partus ne'ebé hetan atendimentu husi parteira kualifikada (5) % labarik tinan <5 ho ARI lori ba fasilidade saude Atividade 2.2.1A Promove maternidade seguru iha fasilidade saude, fatin inan sira ba atu hetan tratamentu saude maternal; (1) Hasa'e númeru fasilidade saude ne'ebé fornese Tratamentu Ante Natál (TAN) ne'ebé adekuadu; (2) Asegura fornesementu aihan suplementariu ne'ebé adekuadu ba inan isin rua no inan fo susu oan Atividade 2.2.1B Hametin kapasidade lokál kona-ba akonsellamentu hodi hadi'a edukasaun seguransa aihan no nutrisaun ba labarik no inan sira no akonsellmentu iha nivel komunidade inklui hahalok atu hetan asesu ba fasilidade saude nomos luli hahán Atividade 2.2.1C Reforsa ligasaun entre nutrisaun inan no labarik nian ho saude reproduktivu inan nian (ezemplu: solusaun ba kestaun espasu labarik moris, kontrolu fertilidade, sst) Rezultadu 2.2.2 Hasae ona proporsaun labarik idade fulan 0-24 ne'ebé hetan ona imunisazaun kompletu Atividade 2.2.2A Reforsa programa imunizasaun liuhosi fasilidade saude MS UNICEF, WHO Atividade 2.2.2B Asiste sub-distritu hotu atu hadi'a prestasaun servisu imunizasaun liuhosi planu mikro sub-distritál MS UNICEF, WHO Atividade 2.2.2C Implementa jestaun vasina efetivu hodi asegura disponibilidade vasina ne'ebé seguru Rezultadu 2.2.3 Hasa'e ona proporsaun labarik ho idade tinan lima mai kraik livre husi lumbriga Rezultadu 2.2.4 90% (1) Koordenadór/pontu fokál nutrisaun 305 treinadu kona-ba # Koordenadór/pontu fokál nutrisaun treinadu kona-ba JMABK; (2) # fasilidades (1) SBD; (2) SBD; (3) estoke WFP, UNICEF, WHO, JMABK; (2) fasilidade saude sira saude hato'o relatóriu kona-ba JMABK; (3) # fasilidades saude ho estoke aihan aihan terapeutiku no Fundasaun Alola, CSOs (ospital no CSC) 73 ; (3) laiha ona terapeutiku no suplementariu la to'ok suplementariu la to'o relatóriu katak aihan terapeútiku no estoke suplementáriu hotu Utilizasaun fasilidade saude ba inan sira durante 24/7 aumenta liu tan Atividade 2.2.3B 60% Iha ona pasiente labarik MG internadu no pasiente labarik MG ambulatoriu. Presija inkopera Programe Alimentasaun Suplementariu (PAS) ba MM SBD Rezultadu 2.2.1 Atividade 2.2.3A % uma-kain konsumu masin iodu adekuadu Tuir nesesidade implementasaun hahú 2015 SBD implementasaun hahú 2015 80% (1) SBD; (2) 82%; (3) 25%; (1) >65%; (2) 95%; (3) >65%; (4) (4) DHS 80% 40,000,000 SBD MS UNFPA, UNICEF, WHO, # fasilidade saude halo servisu TAN; iha fornesimentu suplementariu sufisiente (1) LI; (2) Sufisiente WFP, ALOLA Foundation ba IRFSO (1) SBD; (2) Mantein ida 2018 (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI (2014- 2018) 2015 (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI 2018 (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI implementasaun hahú 2015 SBD MS MS MS Prevensaun no tratamentu lumbriga intéstinal ba labarik ho idade MS fulan 6 to'o tinan lima Reforsa fo aimoruk lumbriga ba labarik tinan ida to'o tinan lima MS dala rua kada tinan liuhosi distribuisaun rutina Labarik ho idade lima mai karaik ne'ebé moras hetan ona tratamentu tuir protokolu Jestaun Integradu ba Moras Infantil nian (JIMI) UNICEF, WFP, WHO, ALOLA Foundation, HIAM HEALTH # SISCA fo akonsellamentu (tabela 6) LI #SBD UNICEF, UNFPA, WHO LI #SBD EC, AUSAID, Australia % labarik fulan 12-23 simu imunizasaun kompletu DFAT (1) 86.5%\ (1) 95% % fasilidade saude kompleta ho jestaun kadeia friu vasina SBD 80% 2018 % sub-distritu ho funsionariu sira ne'ebé iha abilidade atu halo planeamentu mikro SBD 80% 2015 % fasilidade saude sira ne'ebé relata katak estoke vasina hotu fasilidade saude balun deit mak relata katak estoke vasina hotu Laiha tan relatóriu katak estoke vasina hotu UNICEF, WHO SBD implementasaun hahú 2015 25,000,000 2015 Estratejia SRMNI (2014- 2018) Estratejia SRMNI (2014- 2018) Estratejia Programa Imunizasaun Alargadu/EPIA SBD implementasaun hahú 2015 SBD SBD 5,000,000 WHO UNICEF % labarik eskola oan sira simu aimoruk lumbriga 44% 80% 2018 ENN % labarik tinan < 5 simu aimoruk lumbriga LI Sentru saude hotu no SISCA fahe aimoruk lumbriga 2015 ENN (1) SBD (1) 60%; (2) 80% EC, USAID, Australian % labarik moras ne'ebé hetan ona tratamentu DFAT SBD implementasaun hahú 2015 SBD 20,000,000 Atividade 2.2.4A Reforsa implementasaun ba Jestaun Integradu ba Moras Infantil nian (JIML), partikularmente prevensaun no jestaun diaréa MS WHO, UNICEF % pesoal saude formadu kona-ba JIMI SBD 80% 2015 Atividade 2.2.4B Promosaun suplementariu Zinc ba jestaun diaréa hamutuk ho Masin Rehidrasaun Oral (ORS) MS UNICEF, WHO % labarik tinan <5 ho diaréa simu ferru hamutuk ho ORS 30% 60% 2018 Atividade 2.2.4C Promove prevensaun no tratamentu ba malaria no moras denge inklui Fornese, promove no prátika lolos kona-ba utilisazaun moskiteru ne'ebé trata ona ho insektisida (ITN) & Edukasaun saude no nutrisaun hodi suporta ba prevensaun malaria no moras denge (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI SBD SBD implementasaun hahú 2015 SBD MS WHO % labarik no inan isin rua hetan malaria & denge; % labarik <5 no inan isin rua toba uza MTI. 41%; ITN 26% 90% 2018 (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI implementasaun hahú 2015 Rezultadu 2.2.5 Atividade 2.2.5A Inan moras pozitivu HIV, labarik foin moris no labarik sira hetan ona tratamentu no fasilidade apoiu (tuir padraun nasionál ne'ebé defini ona) Promove prevensaun no jestaun ba malnutrisaun relasiona ho Ministériu sira membru MS HIV/SIDA KONSSANTIL Global Fund % akosellamentu PMTCT ba inan sira ne'ebé iha infeksaun HIV 10,000,000 % Inan sira ne'ebé infektadu ho HIV/SIDA simu tratamentu PMTCT SBD SBD 2018 Implementasaun matadalan nasionál ba nutrisaun (PMTCT) Matadalan iha ona PMTCT iha no implementa ona 2014 Iha matadalan kona-ba estilu moris saudavel Matadalan iha ona Matadalan iha ona no implementa ona 2018 Dezenvolve matadalan nasionál ba tratamentu nutrisaun (PMTCT) ba populasaun ne'ebé infetadu ho HIV MS Ministériu sira membru KONSSANTIL WHO, UNICEF Atividade 2.2.5C Dezenvolve no implementa intervensaun hodi promove estilu moris saudavel MS Ministériu sira membru KONSSANTIL WHO MS Ministériu sira membru KONSSANTIL Atividade 2.2.5D Hadi'a asesu ba fasilidade saude ambiental no nutrisaun Atividade 2.2.5E Hadi'a kapasidade prestasaun servisu saude kona-ba pakote servisu báziku husi: (1) Hadi'a kapasidade pesoal saude iha sentru no postu saude sira hodi fornese servisus nutrisaun (2) Hasae kapasidade voluntariu komunitaria ne'ebé eziste ona hanesan PSF no Grupu Suporta Inan (GSI) Objetivu 2.3 Aumenta utilizasaun aihan nutritivu iha nivel uma kain, komunidade no nasionál. Rezultadu 2.3.1 Aumenta ona konsume aihan ne'ebé riku proteina (animal ho vejetál) ba foinsa'e, inan no labarik sira EC, USAID, Australian (1) % uma-kain han aihan husi animal DFAT, NZ Aid Atividade 2.3.1A Hasae utilisazaun aihan husi animal nomós husi ai-horis iha nivel uma-kain konsentra liu-liu ba sira ne'ebé kbi'it-laek MAP FAO, ACIAR, ILO, NIWA Atividade 2.3.1B Denzenvolve reseita hahán ba labarik uza aihan lokál ne'ebé riku ho proteina MAP WHO, HIAM HEALTH, ALOLA Foundation Ojetivu 2.4 Hadi'a asesu ba fasilidade bee, saneamentu no intervensaun ijiene. Rezultadu 2.4.1 Familia sira, liu-liu labarik , inan no feto foinsa'e sira, uza fasilidade saneamento ne'ebé di'ak liu ona no fase lima ho sabaun Atividade 2.4.1A Habelar inisiativa La Soe Fo'er Boot Arbiru (ODF) ba suco hotu- hotu Atividade 2.4.1B Hadi'a fasilidade saneamentu ho be sufisiente iha uma-kain, eskola, sentru saude no fasilidade públiku Atividade 2.4.1C Promosaun prátika di'ak kona-ba jestaun lixu sanitáriu iha uma- kain, komunidade no area públiku, inklui prevensaun labarik sira espozisaun ba ema no animal nia fo'er boot MS Atividade 2.4.2D Promove prátika ijiene no edukasaun saude ambiental, inklui fase liman ho sabaun MS Rezultadu 2.5.1 80% WHO, UNICEF Atividade 2.2.5B Objetivu 2.5 38% WHO, UNICEF % populasaun iha asesu ba pakote servisu báziku ba saude no nutrisaun <50% >80% 2018 (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI SBD implementasaun hahú 2015 SBD SBD implementasaun hahú 2015 SBD implementasaun hahú 2015 SBD UNFPA, WFP, UNICEF, (1) % funsionariu no koordenadór/pontu fokál nutrisaun sira formadu kona-ba WHO, ALOLA INAI; (2) % PSF no GSI formadu kona-ba INAI Foundation, MS MS MS % uma-‐kain iha ona konsumsaun 'aseitavel' (Kontajen Konsumsaun Aihan); % populasaun ne'ebé konsumu ona pelu menus grupu aihan oin 4 (Kontajen Diversidade Dieta Uma-‐kain nian) % uma-kain konsumu aiha husi animal; # porsaun aihan proteina husi animal nomós ai-horis konsumu iha uma-kain durante semana ida nia laran Implementasaun reseita alimentasaun bebé uza aihan lokál ne'ebé riku ho proteina (1) 80%; (80%) 61.3%; LI 90% (1) SBD: (1) SBD SBD %SBD; # porsaun SBD LI Reseita alimentasaun bebé uza aihan lokál dezenvolve no implementa ona % populasaun ne'ebé hela iha kondisaun saneamentu no ijiene ne'ebé di'ak MS MPW-DNSB & AND (1) ENN;(2) Estratejia SRMNI UNICEF, ADB AusAID-BESIK, WHO 2019 (1) ENN; (2) NFNSP (2014) 2018 (1) ENN; (2) NFNSP (2014) Hadi'a Promove prátika ijiene no edukasaun saude ambiental, inklui fase liman ho sabaun ábitu no prátika nutrisaun familia sira nian. Parseiru KONSSANTIL Estratejia no planu Komunikasaun Multi-setoral Nasionál ba nutrisaun implemeta ona sira SBD SBD Hasaé produsaun aihan husi animal antisipa ona iha Rezultadu 1.1.2 Produsaun aihan lokál tama iha atividade 1.1.2C (implementasaun hahú 2015) 80% 120,000,000 2025 (1) ENN; (2) Sanitation Strategic Plan 40% Uma-kain iha area rurál sira; 18 fasilidade saneamentu públiku sira iha distritu no sub-distritu sira; 2025 (1) ENN; (2) Sanitation Strategic Plan LI SBD 2018 LI SBD 2015 % Suco deklara ona ODF; % uma-kain ne'ebé uza sintina moos ho ijiene di'ak 30% 80% (1) % uma-kain ho sintina di'ak no bee adekuadu; (2), % eskola ho fornesimentu bee no fasilidade saneamentu; (3)% fasilidade saude fornesementu bee no fasilidades saneamentu Uma-kain 38,345 (21.5%) iha area rurál iha ona ho sintina di'ak; 9 fasilidade saneamentu públiku % Uma-kain soe fo'er iha fatin apropriadu AusAID-BESIK, UNICEF, % feto sira fase liman tuir rekomendasaun ne'ebé iha WFP implementasaun hahú 2015 15,000,000 EC, USAID, Australian % uma-kain ho sintina ne'ebé di'ak DFAT UNICEF MAE, MS (1) 2015; (2) 2018 % familia sira, feto, mane no feto foinsa'e sira prátika ona hahalok nutrisaun ne'ebé di'ak liu % komunidade iha grupus ba promove hahalok no prátikas relasionadu ba (1) 27% nutrisaun (1) ENN; (2) Sanitation Strategic Plan (1) ENN; (2) Sanitation Strategic Plan SBD implementasaun hahú 2015 SBD implementasaun hahú 2015 SBD implementasaun hahú 2015 SBD 90% (1) 60% 5,000,000 SBD Atividade 2.5.1A Dezenvolve estratéjia no planu komunikasaun multi-setoral nasionál, mensajen no materia komunikasaun ba pakote mensajen nutrisaun prioridade bazeia ba evidensia MS (1) Iha ona estratéjia no planu komunikasaun multi- Ministériu sira membru Parseiru KONSSANTIL (1) estratéjia no planu komunikasaun multi-setóral nasionál; (2) # mensajen no setóral nasionál; (2) # KONSSANTIL sira materia komunikasaun kona-ba nutrisaun mensajen no materia komunikasaun kona-ba nutrisaun seidauk defini (1) Estratéjia no planu komunikasaun multi-setóral nasionál iha ona no implementa ona; (2) # mensajen no materia komunikasaun kona-ba nutrisaun defini ona no dezenvolve ona 2015 ENN SBD Atividade 2.5.1B Promove konsiensia kona-ba dieta aseitavel no oinsa atu atinji nesesidade nutrisaun ba inan no labarik sira UNICEF, WHO, WFP, # eventu (inklui kampaña) ne'ebé hala'o ona; # partisipante sira ne'ebé atende FAO, ALOLA Foundation eventu idaidak MS Pelumenus eventu/kampaña ida hala'o kada tinan (i.e. durante Eventu/kampaña hala'o ona semana fó-susu-oan, loron aihan regularmente mundial); # partisipantes kada eventu SBD 2018 ENN implementasaun hahú 2015 SBD Atividade 2.5.1C Disemina materia edukasaun nutrisaun no seguransa aihan tuir kultura lokál atu muda hahalok ba servidór voluntariu komunitariu iha setór hotu-hotu Rezultadu 2.5.2 Aldeia hot-hotu iha ona grupo komunidade atu promove hahalok no prátika relasiona ba nutrisaun, no fo EC, AUSAID, Australian % komunidade ne'ebé iha ona grupu sira ba promove hahalok no prátika asesu informasaun ba inan aman sira no suporta hodi prevene kresimentu inkonstante iha labarik tinan DFAT sira ne'ebé relasionadu ba nutrisaun rua mai karaik MS MAP UNICEF, WHO, FAO, WFP Materia edukasaun apropriadu ba kultura lokál dezenvolve no disemina ona Materia edukasaun sira kona-ba seguransa aihan no nutrisaun seidauk disemina ba setór relevante sira Materia edukasaun sira kona-ba seguransa aihan no nutrisaun disemina ona ba setór relevante sira 27% 90% 2015 ENN 3,000,000 Atividade 2.5.2A Atividade 2.5.2B Rezultadu 2.5.3 Atividade 2.5.3A Atividade 2.5.3B Rezultadu 2.5.4 Atividade 2.5.4A Habelar no habarak grupo komunitariu sira (Grupu Apoiu ba Inan sira) hodi promove hahalok nutrisaun no atu influensia norma MS komunidade ba prátika nutrisaun no saude Dezenvolve kapasidade rede servisu MS, SCs, ONGs iha nivel Suco atu mobiliza komunidade liuhosi estabelese GSI atu MS promove hahalok di'ak ba nutrisaun Feto ho idade reprodutivu no feto foinsa'e sira implementa ona prátika posivel ba hadi'a konsume nutrisaun tuir definisaun nasionál Defini no promove pakote prátika posivel hodi hadi'a konsumu nutriente ba feto foinsa'e sira no feto ho idade reprodutivu iha setór hotu, eskola, ONG sira no media governu MS Ministériu sira membru KONSSANTIL Promove programa "dezviu pozitivu (positive devience)" iha MS komunidade liuhosi PSF Feto foinsa'e sira sei iha otas eskola konsiente kona-ba protesaun fetál, bebé no hadi'a kresimentu labarik Promove sensibilizasaun no prátika nutrisaun liuhosi feto foinsa'e MoE MS sira Atividade 2.5.4B Implementa Atividade iha eskola hodi aumenta bailidade no konsensia entre feto foinsa'e iha eskola relasiona ho protesaun fetál, bebé no labarik sira Rezultadu 2.5.5 Kapasidade nutrisaun husi ajensia implementadór no koodenadór reforsa ona Atividade 2.5.5A Nomeia pontu fokál nutrisaun iha setór relevante hotu iha nivel nasionál no distritu MS Atividade 2.5.5B Hadi'a rekursu umanu no kapasidade iha area nutrisaun MS Atividade 2.5.5C Prepara planu kapasitasaun nasionál ba nutrisaun liu-liu haforsa PSF no kapasidade profisionál saude sira nia kapasidade kona- ba oinsa atu lee MUAC, sukat todan no a'as no uza kurva kresimentu hodi detekta lalais malnutrisaun no ajente saude no voluntariu komunidade sira (ezemplu ToT no treinamentu on the job ) MS Ministériu sira membru KONSSANTIL Atividade 2.5.5D Integra seguransa aihan no nutrisaun iha kuríkulu pre-servisu MS MAP Rezultadu 2.5.6 Hadi'a ona disponsibilidade evidensia ba foti desizaun Atividade 2.5.6A Estabelese sistema vijilánsia sentinel ba hahalok, prátika no rezultadu servisu nutrisaun MS Atividade 2.5.6B Halo levantamentu regular kona-ba nutrisaun no levantamentu dadus kona-ba nutrisaun no fahe informasaun no rezultadu ba parseiru hotu-hotu MS MoE MS UNICEF, WFP, Fundasaun ALOLA , HIAM HEALTH, NGOs UNICEF, WFP, Fundasaun ALOLA , NGOs EC, AUSAID, Australian DFAT UNICEF, WHO, WFP Parseria atu aumenta liu tan grupu apoiu inan dezenvolve ona; grupu apoiu komunidade sira promove dadaun hahalok no prátika sira ne'ebé relasionadu ba nutrisaun 0% %SBD SBD # pesoal saude, estensionista sira, membru GSI formadu kona-ba komunikasaun inter-personal <<10% 60% % feto ho otas reprodutivu prátika hahalok viavel ne'ebé defini ona iha nivel nasionál ba hadi'a injestaun nutrisaun SBD (1) # departamentu governu husi ministériu relevante sira fo ona EC, AUSAID, Australia fromasaun ba pontu fokál nutrisaun (2) # ajente saude no voluntariu DFAT komunitaria sira hetan formasaun kona-ba nutrisaun Ministériu sira membru # departamentu inter ministerial relevante ne'ebé nomeia ona pontu fokál ba KONSSANTIL partners KONSSANTIL koordensaun nutrisaun UNICEF, WHO, WFP, Alola Foundation # pesoal saude no voluntariu sira fromadu iha planeamentu, implementasaun no monitorizasaun intervensaun nutrisaun sira implementasaun hahú 2015 ENN implementasaun hahú 2015 2019 HIAM HEALTH, other % sucos implementa dadaun programa dezviu pozitivu SBD NGOs EC, AUSAID, Australian % feto foinsa'e sira ne'ebé sei eskola iha kuñesimentu kona-ba prátika LI DFAT nutrisaun sira % feto adolesente sira bele hanoin hikas fali mensajen no prátika nutrisaun sira UNICEF SBD ne'ebé esensiál UNFPA ENN SBD Pakote prátika nutrisaun Prátikas viavel definidu ba feto adolosente no feto sira iha saude reprodutiva iha sira ne'ebé viavel ba feto ona adolosente no feto sira iha saude reprodutiva defini ona % feto adolesente sira ne'ebé sei iha eskola bele hanoin hikas fali mensajen sira relasiona ba saude reprodutiva 2018 50% 6,000,000 SBD Pakote prátika nutrisaun sira ne'ebé viavel ba feto adolosente sira no feto sira iha saude reprodutiva implementa ona 2015 ENN 40% 2019 ENN 50% 50% SBD implementasaun hahú 2015 8,000,000 2019 ENN SBD implementasaun hahú 2015 SBD SBD 50% 2015 ENN SBD SBD Limitadu ba departamentu balun deit Departamentu/ministériu relevante hotu iha ona pelu menus pontu fokál ida ba koordenasaun nutrisaun 2019 ENN SBD #SBD 2015 ENN 10,000,000 SBD implementasaun hahú 2015 SBD SBD UNICEF, WHO, WFP Planu kapasitasaun ba aumenta kapasidade PSF no ajente saude sira nian Institutu Nasionál da Kuríkulu pre-servisu Saude (INS), Akadémiku Laiha planu Planu kapasitasaun prepara no implementa ona 2015 ENN LI Nutrisaun no seguran aihan integra iha Kuríkulu pre-servisu 2015 ENN (1) Laiha; (2) Dadus EC, AUSAID, Australian (1) sistema vijilánsia sentinel nutrisaun ezisti; (2) HMIS produs dadus hodi nutrisaun limitadu; (3) DFAT akompaña intervensaun nutrisaun Limitadu Sistema vijilánsia sentinel UNICEF, WHO Sistema vijilánsia sentinel laiha (1) Ezisti ona; (2) Dadus nutrisaun di'ak ona; (3) Di'ak ona Sistema vijilánsia sentinel kona- ba nutrisaun estabelese ona SBD 4,000,000 2015 ENN 2018 ENN SBD SBD UNICEF, WHO, WFP levantamentu no konferensia nutrisionál nasionál implementa ona LI #SBD implementasaun hahú 2015 PILAR 3 SISTEMA HOTU AIHAN NIAN SUSTENTAVEL (=Pilár Governu kona-ba Halakon Ki'ak) Asaun Objetivu 3.1. Rezultadu 3.1.1 Atividade 3.1.1.A Instituisaun Responsável Parseiru Dezenvolvimentu Instituisaun (Doadór, Ajensia ONU, sosiedade Kolaboradór sira sivíl) Padraun sustentabilidade estabelesidu ba agrikultór sira (inklui sira ne'ebé haki'ak animal no peskadór sira), agro-komersiante, kooperativa, governu, uniaun agrikultór sira no sosiedade sivíl hotu. Padraun nasionál kona-ba produsaun aihan sustentavel estabelesidu no implementa ona husi agrikultór sira, pastor no peskadór sira Dokumenta kuñesimentu tradisionál kona-ba sustentabilidade rekursus MAP MCIA natural sira JICA, USAID, AusAID, Norwegian PEMAP # estensionista, autóridade lokál no agrikultór sira treinadu Laiha programa sensitizasaun estensionista, autóridade lokál no agrikultór sira hotu treinadu ona 2020 PEMAP FAO # insentivu sira ne'ebé fó ona Laiha mekanizmu insentivu Mekanizmu insentivu estabelesidu 2025 EPANB 160,000 $20,000/tinan x 8 tinan Brawijaya University # CDCA estabelesidu CDCA; # grupu agrikultór sira involve in CDCA 0 # CDCA estabelesidu no operasionál SBD ; # Grupo agrikultór A SBD ; 2025 PNSAN 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan SBD # suco sira implementa polítika, lei no regulamentu inklui tara bandu 27 suco implementa ona Tara Bandu; Polítika, lei no regulamentu inklui tara bandu implementa ona iha 442 suco 2025 EPANB 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan SBD % autór sira iha sistema aihan tomak implementa ona padraun kona-ba aihan kualidade no aihan seguru MCIA, SEAPRI FAO, GIZ,HASATIL MAP MCIA MAP MCIA, SEAPRI MCIA MAP Atividade 3.1.2.B Implementa programa sensibilizasaun kona-ba padraun nasionál ba aihan kualidade no aihan seguru. Atividade 3.1.2.C Estabelese laboratoriu nasionál ba teste kualidade no ijiene ba aihan hotu- hotu (inklui teste ba aflatoxin no mycotoxin seluk). Atividade 3.1.2.D Hametin jestaun ba matadouru no fasilidade quarantena nasionál sira nomós halo rehabilitasaun ba matadouru sira iha distritu sira. Atividade 3.1.2.E Atividade 3.1.2.F Objetivu 3.2 Rezultadu 3.2.1. Atividade 3.2.1.A Atividade 3.2.1.B Atividade 3.2.1.C Mantein partisipasaun ativu iha organizasaun saude animal mundiál (OSAM) no Konvensaun Internasionál ba Protesaun Plantas (KIPP). Estabelese no implementa mekanismu regulatoriu kona-ba faan no distribuisaun hahan ne'ebé praju besik remata. MoH, MCIA MoH FAO, WHO, WFP MAP, MCIA FAO, WHO, WFP MoH, MCIA MAP FAO, WHO MAP MOP FAO, ILO MAP MoH FAO MCIA SEAPRI FAO, WHO, PARCIC # distritu ho programa sensibilizasaun komprensivu # staf husi matadouru nasionál no distritu sira treinadu; # matadouru sira ne'ebé funsionál 0 Komunidade hotu iha 13 distritu hatene kona-ba padraun aihan kualidade no seguru 2018 1 (MoH) Laboratóriu nasionál ba kontrolu aihan kualidade no seguru estabelesidu no operasionál 2025 ENN; PNSAN $312,500/tinan x 8 tinan (Sujestaun: Laboratoriu 2,500,000 nasionál ida serve interese oioin ministeriu sira nian) 1 # staf husi matadouru nasionál no distritu sira atende ona treinamentu intensivu Matodouru iha 13 distritu rehabilitadu & funsiona 2020 PNSAN; Dekreitu No.23 2,500,000 $500,000/tinan x 5 tinan # partisipasaun iha konferensia OSAM no KIPP SBD 2025 PNSAN Regulamentu ba tau label aihan no faan aihan ho projetu besik remata estabelesidu no implementa ona. 2025 Dekreitu Lei No.28 # partisipasaun konferensia Laiha regulamentu Hametin ona programa peskiza no estensaun hodi implementa prátika sustentavel sira #TBD MAP FAO, ACIAR-SOL, IFAD, GIZ MAP FAO, ACIAR-SOL Atividade 3.2.1.D Investe iha programa estensaun hodi aumenta efetividade prestasaun servisu ba agrikultór sira hodi promove adopsaun teknolojia agrikultura sustentavel no adaptivu ba variebilidade klima. MAP Atividade 3.2.1.E Hametin koordensaun/ligasaun entre servisu peskiza sira no estensaun atu fo atensaun di'ak liu tan ba asuntu sustentabilidade iha sistema hotu aihan nian. MAP Rezultadu 3.2.2. agrikultór (inklui sira be haki'ak animal) ho peskadór kiik sira implementa ona prátika agrikultura sira no peskas sustentavel no tahan ba variebilidade klima ne'ebé teste ona no provadu di'ak ba Timor-Leste Atividade 3.2.2.A Fo insentivu no fo apoiu ba agrikultór (inklui sira ne'ebé haki'ak animal) ho peskadór ki'ik sira hodi adopta ona teknolojia agrikultura no peskas sustentavel no tahan ba variebilidade klima ne'ebé teste ona no provadu di'ak ba Timor-Leste MAP Montante investe iha peskiza agrikóla GIZ, Instituto Camoes, FAO, ACIAR- MCIA (SEMA); MSS SOL, Care, Mercy Corps, USC Montante investe iha programa estensaun Canada GIZ/Instituto Camoes/EC, FAO, ACIAR-SOL, Care, Mercy Corps, USC Canada, IFAD MCIA (SEMA); MSS NZAid, Norway FAO, ILO,World Fish, NCBA, HASATIL Lei 300,000 $100,000/tinan x 10 tinan 150,000 $50,000/tinan x 3 tinan 200,000 $20,000/tinan x 10 tinan 3,000,000 $300,000/ tinan x 10 tinan 3,800,000 # evaluasaun ne'ebé hala'o Avaliasaun ba programa/projetu peskiza ezistente sira remata ona 2016 PNSAN 100,000 $100,000/tinan x 2 tinan LI Programa kapasitasaun nasionál dezenvolve ona 2017 PNSAN 600,000 $200,000/tinan x 3 tinan LI Alvu SBD 2025 PNSAN EPANB 2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan LI Montante sufisiente investe ona hodi ekipa estensionista sira ho kuñesimentu no abilidade adekuadu hodi ajuda agrikultór sira implementa agrikultura sustentavel no adptivu ba variebilidade klima. 2025 PNSAN; EPANB 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan LI Mekanizmu koordenasaun entre peskiza no estensaun estabelesidu no implementa ona 2025 PNSAN 100,000 $100,000/tinan x 10 tinan # prátika agrikultura no peskas sustentavel no tahan ba variebilidade klima ne'ebé teste ona iha Timor- Leste; % agrikultór (inklui sira ne'ebé haki'ak animal) ho peskadór kiik adopta ona prátika hirak teste ona. # insentivu sira ne'ebé fó ona PEDN; ENN; Dekreitu Lei No.23 PEDN; ENN; Dekreitu Lei No.23 2025 # programa kapasitasaun, programa peskiza no estensaun kona-ba prátika agrikultura sustentavel no agrikultura adaptivu ba mudansa klimátika ne'ebé implementa ona FAO, ACIAR-SOL, IFAD,HASATIL 5,650,000 Polítika, lei no regulamentu estabelesidu & implementa ona hodi regula aihan kualidade no seguru 50% MAP $125,000/tinan Sujestaun: 125,000 Matadalan integradu 1 ka matadalan ida/sub-seitor) $125,000/tinan x 2 tinan 250,000 (implementasaun hahu 2018) Laiha polítika % agrikultór sira adopta ona agrikultura sustentavel no agrikultura adaptivu ba variebilidade klima WB, Australian DFAT, EU, GIZ 30,000 $100,000/ year x 3 tinan 100% (autór hotu-hotu) Implementa agrikultura sustentavel no agrikultura adaptivu ba variebilidade klima Halo avaliasaun ba programa/projetu peskiza ezistente sira hodi identifika dezafiu no oportunidade sira relasiona ho sustentabilidade. Dezenvolve programa kapasitasaun nasionál ba peskija no estensaun kona-ba tékniku agrikultura sustentavel sira no adaptivu ba variebilidade klima Aumenta investimentu iha programa peskiza agrikóla hodi identifika no teste teknolojias agrikultura sustentavel no adptivu ba variebilidade klima 2,065,000 2015 MAP Estabelese polítika, lei, regulamentu implementadora sira kona-ba padraun nasionál ba aihan kualidade no aihan seguru tuir ISO (codex alimentariu sira) 100% (agrikultór sira, pastór no peskadór sira) Matadalan estabelesidu Halo sensibilizasaun no implementa matadalan liu husi sistema estensaun agrikultura ezistente. Atividade 3.1.2.A % agrikultór sita ne'ebé prátika ona padraun kona-ba produsaun aihan ho sustentavel Laiha matadalan Atividade 3.1.1.C Padraun nasionál kona-ba aihan kualidade no aihan seguru estabelese no promove ona ba implementasaun efetivu iha sistema hotu aihan nian 100% (agrikultór, agro-negosiante, kooperativa, governante, uniaun agrikultór no sosiedade sivíl hotu) Obzervasaun sira NBSAP FAO, HASATIL Rezultadu 3.1.2 % autór sira (agrikultór, agro-negosiante, kooperativa, governante, uniaun agrikultór sira no sosiedade sivíl hotu) aplika ona padraun sustentabilidade) Orsamentu Indikativu (US$) 2017 MCIA, SEAPRI Atividade 3.1.1.F Alvu Liga ba Estratéjia/ Polítika Kuñesimentu tradisionál hotu dokumenta ona hodi hadi'a produtividade aihan MAP Atividade 3.1.1.E Kondisaun Atuál Tinan Alvu LI Dezenvolve matadalan nasionál kona-ba produsaun aihan sustentavel ba agrikultura, pekuaria, peskas no floresta. Promove premiu ba sira ne'ebé adopta prátika produsaun aihan sustentavel Estabelese Centru Dezenvolvimentu Comunidade Agricóla (CDCA) hodi fo formasaun ba agrikultór/peskadór sira kona-ba sistema produsaun, prosesamentu no merkadu sustentavel. Implementa polítika, lei no regulamentu (inklui Tara bandu) ba kontrola prátika sira ne'e bé la sustentavel. Indikadór FAO, Atividade 3.1.1.B Atividade 3.1.1.D Monitorizasaun & Avaliasaun #TBD;50% Polítika laiha Polítika kona-ba ba insentivus no apoiu ba agrikultór sira estabelesidu no implementa ona 1,000,000 2025 PNSAN $200,000/tinan x 5 tinan 1,000,000 (implementasaun hahu 2020) Rezultadu 3.2.3 Atividade 3.2.3.A Asegura ona kapasidade iha nivel nasionál no sub-nasionál ba redusaun risku no jestaun dezastre nomós ba adaptasaun mudansa klimátika WB, Australian DFAT & UNDP # ema iha nivel nasionál nomós distritál ne'ebé iha ona abilidade no esperiensia kona-ba jestaun redusaun risku dezastre. TBD Fortalese kapasidade institusionál ba redusaun no jestaun dezastre iha nivel hotu-hotu UNDP, Mercy Corps, Instituto Camoes, Care, CRS, IM, Oxfam, Plan International, CVTL Workshop kapasitasaun no treinamentu implementa ona ba ofisiál dirijente nasionál sira ministériu KONSSANTIL Modul treinamentu no polítika iha sira nian; # treinamentu kona-ba RRD ne'ebé implementa ona ona iha nivel. rejiaun no distritu At least 5 capacity building workshops held / Pelu menus workshop kapasidasaun 5 hala'o ona; pelu menu treinamentu RRD hala'o ona iha nivel rejiaun nomós distritu NDOC, DNMG, MAP ALGIS ezisti ona SINAA ezisti ona MSS Estabelese no hametin sistema avizu informasaun sedu no diseminasaun Atividade 3.2.3.B kona-ba mudansa klimátika no risku dezastre hodi fasilita parte interesadu sira hotu atu antisipa risku no dezastre sira MSS, MCIA (SEMA) Ministériu KONSSANTIL sira UNDP, FAO, Mercy Corps, Care, MAP, MTC, MAE, CRS, ACIAR-SOL, Instituto Camoes, SES (DNPC/PNTL) Oxfam, Plan International, CVTL Hametin staf Sistema Informasaun nasionál Avizu Antisipada (SINAA) ba KONSSANTIL Atividade 3.2.3.C Seguransa Aihan sira no relatadór dadus husi ministeriu sira seluk nia MAP FAO/EC Ministries kapasidade hodi fo dadus pontualmente Iha koerensia polítika intersetoriál sira (ne'ebé kobre seguransa aihan, industria, negosiu, turizmu, enerjia, utilizasaun rai, bee no mudansa Objetivu 3.3 Rezultadu 3.3.1 Aprosimasaun integrada ba jestaun rekursu natural sira implementa ona Atividade 3.3.1.A Estabelese kuadru legal hodi jere no governa investimentu ba utilizsaaun rai agrikultura, bee, enerjia no ekosistema atu asegura sustentabilidade rekursus naturais. MCIA (SEMA) Atividade 3.3.1.B Promove aprosimasaun interligasaun aihan-bee-enerjia apropriadu ba Timor-Leste. MCIA (SEMA), MAP, MAE (PDID, PNDS) Atividade 3.3.1.C Promove sistema rezerva bee liu husi habelar liu tan check dam eskala kiik sira, posu infiltrasaun no métodu konservasaun rai no bee sira seluk hodi redus bee suli arbiru no aumenta infiltrasaun bee ba railaran. Atividade 3.3.1.D Promove enerjia renovavel hanesan idroelétriku (hydropower) , enerjia solar, enerjia anin no programa biogas. Rezultadu 3.3.2 Jestaun integradu partisipatoriu ba rekursus kosteiru promovidu Atividade 3.4.2.A Halo mapamentu rekursu kosteiru sira Atividade 3.4.2.B Atividade 3.4.2.C Halo treinamentu no sensistizasaun ba komunidade feto no mane sira ne'ebé hela besik ba tasi kona-ba jestaun no rehabilitasaun rekursu kosteiru sira Hametin implementasaun no monitorizaun ba programa rehabilitasaun aiparapa, floresta kosteiru no ahu ruin JICA MAP, MOP (DNCQA) MCIA (SEMA), MOP MAP, MSS, SEAPRI MOP-DNSA MCIA (SEMA) MAP # staf ne'ebé fo informasaun FAO, JICA, HASATIL Hivos, Mercy Corps, UNDP MCIA (SEMA) FAO, World Fish, CI, PEMSEA, UNDP MAP MCIA (SEMA) FAO, World Fish, CI, PEMSEA, ACDI-VOCA, UNDP MAP MCIA (SEMA) FAO, World Fish, CI, PEMSEA, UNDP 300,000 $100,000/tinan x 3 tinan Sistema ida ba Avizu sedu kona-ba mudansa klimátika no risku dezastre fortalesidu ona 2017 PNJRD 300,000 $100,000/tinan x 3 tinan informasaun pontual/tepat waktu no konfiavel rekolla husi 13 distritus 2025 PEMAP; PNSAN 2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan SBD # aprosimasaun jestaun rekursu natural no programa sira ne'ebé implementa ona; % uma-kain ne'ebé aplika ona prátika jestaun rekursu natural sira. aprosimasaun jestaun rekursu natural 2 & 75% husi umakain sira 15,300,000 kuadru legal kobre investimentu ba utilizsaaun rai agrikultura, bee, enerjia no ekosistema estabelesedu 2017 TLSDP; EPANB % Uma-kain iha area rurál sira iha asesu ba sistema bee; Laiha aprosimasaun aihan-bee- 68% populasaun urbana iha asesu ba bee; 38% enerjia ; 63% areas rurais iha Populasaun iha Díli hetan asesu ba sistema bee ho asesu ba bee governu nia apoiu. Aprosimasaun interligasaun aihan-bee-enerjia estabelesidu no promove ba agrikultór sira; 75% Umakain iha asesu ba bee; 400 sistema bee instala ona. 2025 TLSDP; EPANB Estudu viabilidade ba check dam no dam sira; Sistema bee sustentavel estabelese ona ba produtór no NA konsumedór sira; # areas kompleta ona iha levantamentu. Estudu viabilidade prepara ona no aprova ona; # areas kompleta ona levantamentu; # check dam sira eskala kiik, posu infiltrasaun no métodu konservasaun rai no bee sira seluk SBD 2020 NAPA 5,000,000 $500,000/ tinan x 10 tinan 2025 NAPA 8,000,000 $800.000/ tinan x 10 tinan Laiha kuadru legal # intalasaun idroelétriku, solar power , biogas plant iha area potensial hotu 1,000 uma-kain ho painel solar; 1 idroelétriku 300KW operasionál ona ; unidade biogas 4 instala ona; estudu viabilidade kona-ba enerjia husi anin kompleta ona # aprosimasaun jestaun rekursu kosteiru no Norwegian Embassy, NZAid, GEF, programas ne'ebé implementa ona;% umakain sira iha ADB area kostál ne'ebé aplika ona aprosimasaun hirak ne'e MAP 2017 Polítika Nasionál ba Jestaun Risku Dezastre/PNJ RD (2008) # polítika intersetoriál & polítika integra UNDP FAO, UNDP 2,600,000 # mane no feto iha komunidade hetan treinamentu kona- ba jestaun rekursu kosteiru sira SBD;12,000 uma-kain ho painel solar aprosimasaun jestaun rekursu kosteiru 2 & 75% husi uma-kain sira 300,000 $100,000/tinan x 3 tinan ( prekondisaun: Lei ba Rai) 2,000,000 $200.000/tinan x 10 tinan 1,900,000 NA Mapa foun rekursu kosteiru siraiha ona 2018 EPANB; PNSAN 800,000 $200.000/tinan x 4 tinan NA # mane no feto iha komunidade SBD sira 2022 EPANB; PNSAN 600,000 $100.000/tinan x 6 tinan Monitorizasaun la'o hela Sistema monitorizasaun estabelesidu 2025 EPANB 500,000 $50.000/tinan x 10 tinan PILÁR 4 100 PORSENTU KRESIMENTU IHA PRODUTIVIDADE NO RENDIMENTU AGRIKULTÓR KIIK SIRA (=Pilár Governu kona-ba Halakon Ki'ak) Asaun Instituisaun Responsável Instituisaun Kolaboradór sira Parseiru Dezenvolvimentu sira (Doadór, Ajensia ONU, Sosiedade Sivíl) Hasa'e produtividade prudutu agrikóla husi agrikultór kiik sira inklui juventude no feto agrikultór sira. Rezultadu 4.1.1 Produtividade aihan aumenta ona hodi responde ba demanda aihan. Atividade 4.1.1A Halo estudu hodi identifika no buka solusaun ba obstákulu no dezafiu hirak ne'ebé prevene agrikultór kiik feto no mane sira atu hasa'e produtividade no produsaun. SEPI MAP FAO, UNDP, IFAD Atividade 4.1.1B Aumenta apoiu ba agrikultór kiik sira, agrikultór feto no joven sira hodi introdus Aprosimasaun Salvaguarda no Produs "ASP" (sitema intensifikasaun agrikultura sustentavel) inklui liuhosi integrasaun iha CDCA no servisu estensaun MAP SEPI FAO Atividade 4.1.1C Promove utilizasaun Prátika Agríkola Di'ak (PAD) ba agrikultór kiik sira, agrikultór feto, no joven sira. MAP Atividade 4.1.1D Hametin sistema fini nasionál inklui promosaun variadede lokál no indijeniu. MAP Atividade 4.1.1E Kria oportunidade ba sientista joven sira no peskizadór nasionál sira seluk hodi dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa sira ba hasa'e produtividade agrikóla. ME Atividade 4.1.1F Aumenta ultilizasaun irigasaun ba agrikultór kiik sira liuhosi hadi'a jestaun sistema irigasaun sira ne'ebé estabelesidu. MAP Atividade 4.1.1G Estende no halo manutensaun ba sistema irigasaun ba fatin sira ne'ebé seidauk iha asesu MAP Atividade 4.1.1H Apoio kultivasaun planta industriais ho valór ekonómiku aas. MAP, MCIA Rezultadu 4.1.2 Atividade 4.1.2.A Atividade 4.1.2.B EU, Australian DFAT, USAID, NZ Aid MAP MOP Atividade 4.1.2.C Hadi'a pastajen nativu sira no halo kultivasaun aihan animal iha distritu potensiál sira ba kriasaun animal Rezultadu 4.1.3 Agrikultór sira adopta no aplika ona prátika apropriadu ba produsaun no jestaun peskas hodi hasa'e produtividade. Atividade 4.1.3.A Promove prátika apropriadu ba produsaun no jestaun peskas ba akikultór no peskadór sira liuhosi CDCA no servisu estensaun sira no mos fó insentivu ne'ebé apropriadu Atividade 4.1.3.B Promove jestaun apropriadu ba lixu atu prevene polusaun mariña ne'ebé fo ameasa ba produtividade peska mariña. Rezultadu 4.1.4. FAO, ACIAR-SOL, GIZ, Instituto Camões % aumentu produtividade husi aihan bázika (foos, batar, fehuk aifarina) Kondisaun Atuál 30% % agrikultór kiik sira, feto agrikultór no joven aplika ASP # Agrikultór sira involve iha PAD MAP Atividade 4.1.4.A Establese sistema jestaun estensaun ne'ebé apropriadu Liga ba Estratéjia/Polítika Orsamentu Indikativu (US$) Obzervasaun sira 35% LI 100% agrikultór kiik sira, feto agrikultór no joven aplika ASP 230 grupu agrikultór (na'in 15) ba batar no hare aplika ona agrikultór kiik, feto agrikultór, no joven sira hotu PAD 53,750,000 2016 TLlSDP; NFNSP 300,000 $150,000/tinan x 2 tinan 2025 NFNSP; EPANJSP $20,000/tinan x 10 tinan 200,000 (Sujestaun: presiza defini didi'ak kriteria kona-ba agrikultór kiik?) 2025 Polítika Estensaun $400,000/tinan x 10 tinan (Pre kondisaun: apoiu operasionál 4,000,000 ne'ebé sufisiente ba estensionista sira) Polítika Fini SBD Sistema fini nasionál estabelesidu no fini lokál promove ona. 2020 # bolsas ba peskiza fó ba sientista joven sira hodi dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa sira ba hasa'e produtividade agrikóla. LI Pelu menus 50 bolsas fó ona ba sientista joven sira hodi dezenvolve teknolojia alternativa no inovativa sira ba hasa'e produtividade agrikóla agrikultór kiik sira nian. 2025 FAO, JICA % agrikultór kiik sira utiliza irigasaun ne'ebé iha ona LI 50% agrikultór kiik sira utiliza ona sistema irigasaun estabelesidu sira 2025 FAO,JICA # hektare ne'ebé kobre iha eskema irigasaun LI # hetare SBD 2020 50% agrikultór kiik halo ona kultivasaun plantas industriais valór aas 2025 (1) Kafe uma-kain 51,357 Sensus (2010) & WB (2011); (2) Nuu uma-kain 76,836 1,250,000 $250,000/ tinan x 5 tinan 2,500,000 $250,000/tinan x 10 tinan PEMAP; Pln Dez Agri Master & Irigasaun (JICA, 2014) PEMAP; Pln Dez Agri Master & Irigasaun (JICA, 2014) 40,000,000 $8,000,000/tinan x 5 tinan; 37,000 ha natar abandonadu (JICA, 2013) # hektare kultivasaun plantas industriais valór aas Australian DFAT, NZ Aid % aumentu iha produtividade iha kriasaun animal oioin (karau, fahi, manu) FAO,ACIAR,ILO, CSOs % animal na'in sira aplika prátika di'ak liu iha kriasaun no saude animal LI 50% animal nain sira aplika ona prátika di'ak liu iha kriasaun no saude animal 2025 PNSAN; PEMAP # Sentru reprodusaun pekuaria estabelesidu LI Sentru reprodusaun estabelesidu ba: (1) Karau vaka no timur (2) bibi (3) fahi no (4) manu 2022 PEMAP 5,000,000 75% area pastajen rehabilitadu no kultivadu ho aihan animal oinoin iha distritu 7(Covalima, Bobonaro, Oecusse, Viqueque, Liquica, Lautem and Manatuto) 2025 PEMAP 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan FAO, ACIAR GEF, Norway, NZaid SBD % area pastajen rehabilitadu % aumentu produtividade ikan bee midar nian; % aumentu ikan ne'ebé kaer husi tasi laran PNSAN 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan FAO, NCBA 200,000 ha (MAP, 2012) FAO, World Fish, ACDI- % peskadór aplika prátika di'ak iha produsaun no VOCA, Mercy Corps, Hivos, jestaun peskas Care, CI, PEMSEA MAP LI 50% peskadór aplika ona prátika di'ak iha produsaun no jestaun peskas 2025 LI Vila, sidade kosteiru hotu iha ona sistema planeamentu no jestaun apropriadu ba jestaun lixu no fatin soe lixu 2025 PEDN 80% Atividade 4.1.4.B Hametin organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór sira nian, inklui grupu feto no joven sira nia kapasidade liuhosi formasaun tékniku no jestaun regular. MAP SEPFOPE, SEPI FAO, GIZ, Oxfam, Mercy Corps, NIWA, ADB # organizasaun no grupu partisipa iha treinamentu tékniku no jestaun Organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór sira nian, inklui grupu feto no joven sira hetan ona 8,000 atende ona treinamentu abilidade apropriadu liuhosi treinamentu tékniku no jestaun regularl Atividade 4.1.4.C Reforsa apoiu no insentivu ba estensionista sira hodi halo akompañamentu ba rganizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór sira nian, inklui grupu feto no joven sira . MAP SEPFOPE, SEPI FAO, GIZ, Oxfam, Mercy Corps, ACIAR-SOL % estensionista hetan ona treinamentu no insentivu 0 $1,000,000/tinan x 5 tinan (implementasaun hahú 2018) $1,000.000/tinan x 10 tinan (Nota: 10,000,000 4,723 peskadór mak rejista ona (dadus MAP) 2,400,000 $300,000/tinan x 8 tinan (implementasaun hahú 2017) 4,800,000 sistema jestaun estensaun ne'ebé apropriadu estabelesidu ona FAO, GIZ 10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan 12,400,000 Politika no estratéjia ba Dezenvolvimentu Peskas/PEDP (2007); estratéjia Akikultura (2014) MAP 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan 20,000,000 Produsaun ikan bee midar Produsaun ikan bee midar sa'e ba 2 mt/ha; Ikan kaer 0.2 mt/ha; Ikan kaer iha tasi iha tasi sa'e ba 1,000 mt/tinan 130 mt/tinan FAO, CI, ACDI- VOCA, # Vila, sidade kosteiru ne'ebé iha ona sistema Mercy Corps, Hivos, Care, planeamentu no jestaun apropriadu ba jestaun lixu no PEMSEA fatin soe lixu % organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no Suporta, hametin no hakbiit ona organizasaun no grupu agrikultór, peskadór no pastór sira nian, inklui EC, USAID, Australian pastór sira, inklui feto no joven sira aplika ona sira grupu feto no joven sira. DFAT, GIZ, NZ Aid, ADB nia abilidade kona-ba jestaun no prátika agrikultura ne'ebé di'ak liu MCIA (SEMA) Tinan Alvu FAO FAO, ACIAR MCIA (SEMA) Alvu Batar: 2.4T/ha; Fos: 3 T/ha; Batar 2.5 T/ha.; Hare : 5 T/ha ; Fehuk/Aifarina: 10- Fehuk /Aifarina: 3.81-7.5 11.5 T/ha T/ha Estudu realizadu hodi avalia limitasaun sira ne'ebé agrikultór kiik sira enfrenta iha aumentu produtividade no Seidauk iha estudu ruma hodi identifika opsaun polítika sira atu ajuda agrikultór kiik sira FAO, ACIAR-SOL, HASATIL, PERMATIL, KSI, NATERRA, GIZ Agrikultór sira adopta no aplika ona prátika produsaun, reprodusaun no saude animal ne'ebé apropriadu hodi hasa'e produtividade. Promove prátika kriasaun animal no saude animal ba agrikultór no pastór kiik sira liuhosi CDCA no mos servisu estensaun no MAP for insentivu apropriadu.. Estabelese sentru reprodusaun pekuaria atu promove MAP melloramentu jenétiku MAP Indikadór % aumentu produtividade husi produtu agrikóla oioin Objetivu 4.1. SEPI Monitórizasaun & Avaliasaun Politika Estensaun 2020 100% estensionistas hetan treinamentu no insentivu atu halo akompañamentu ba organizaun no grupu agrikultór 2025 sira SBD PEDN; EPANJSP $300,000/tinan x 8 tinan (Pre 1,800,000 kondisaun: Sistema jestaun estensaun ida ne'ebé efikáz) PEDN; EPANJSP 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan % rai, area peskas no florestas ne'ebé ona ho responsabilidade; % kazu okupasaun rai ilegal no eviksaun ne'ebé rejista ona Rezultadu 4.1.5 Implementa ona governasaun responsavel ba rai, tasi no floresta atu prevene okupasaun ba rai no rekursu naturais sira seluk, hadau rai ho forsa no dezlokamentu. Atividade 4.1.5.A Revee Matadalan Voluntariu Internasionál kona-ba governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta ne'ebé adopta iha 2012 hodi hare nia aplikabilidade ba kontestu seguransa aihan no nutrisaun iha Timor-Leste. MJ MAP, MCIA (SEMA) FAO, Rede ba Rai Laiha avaliasaun Halo ona avaliasaun no determina ona aplikabilidade husi Matadalan Voluntario International ba Timor nia kontestu 2016 Atividade 4.1.5.B Dezenvolve Planu Asaun Nasionál(PAN) ba implementasaun Lei ba Rai no Matadalan Voluntariu Internasionál kona-ba governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta. MJ MAP, MCIA (SEMA) UNDP, FAO, Rede ba Rai Laiha planu asaun PAN prepared 2019 Rezultadu 4.1.6 Promove ona inovasaun agrikultura liuhosi teknolojia informasaun no komunikasaun (ICT). Atividade 4.1.6.A Promove programa inovasaun agrikultura nu'udar programa regular iha RTTL no plataforma mídia sira seluk. Atividade 4.1.6.B Integra Teknolojia Informasaun no Komunikasaun (TIK) ba Centru Desenvolvimento Comunidade Agricóla (CDCA) no servisu estensaun. Atividade 4.1.6.C Hadi'a fasilidades TIK iha teritóriu tomak MAP MAP MTC World Bank EC, USAID, Australian DFAT FAO, ACIAR-SOL MTC MAP, MCIA FAO, Instituto CaMEs, GIZ JICA TBD % agrikultura sira ne'ebé iha ona asesu ba inovasaun agrikóla hirak ne'ebé promove liuhosi TIK # plataforma mídia ne'ebé fo sai no publika inovasaun agrikultura # CDCA no servisu estensaun sira integra TIK # fasilidade TIK estabelesidu PEDN 400,000 $200,000/ tinan x 2 tinan 400,000 80% LI TIK la integra iha CDCA 5,250,000 # plataforma mídia SBD 2025 TIK integradu iha CDCA no servisu estensaun 2025 Asesu internet gratuitu ba komunidade hotu iha Díli no Distritu hotu iha ona fasilidades TIK distritu hotu 2018 PEDN 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan $50,000/tinan x 5 tinan (implementasaun hahú 2020) 250,000 Nota: rede telekomunikasaun disponivel iha area rurál sira PNSAN Dekreitu Lei No. 15 (2012); PNSAN Rezultadu 4.1.7 Promove ona jestaun basia idrográfiku integradu hodi responde ba problema seguransa aihan. Australian DFAT, JICA % komunidade sira iha area basia hidrográfika ne'ebé iha ona kondisaun singuransa aihan ne'ebé di'ak; # basia hidrográfika ne'ebé hetan rehabilitasaun tuir evidensia ne'ebé hatudu husi kobertura vejetal, rai molik menus, nivel bee railaran di'ak liu no erozaun menus. Atividade 4.1.7.A Hala'o estudu viabilidade kona-ba programa dezenvolvimentu florestál no dezenvolve estratéjia no planu asaun jestaun integradu basia hidrográfika.. MAP MCIA (SEMA) FAO, JICA, ACIAR-SOL, PERMATIL,GIZ # basia hidrográfika ho jestaun no planu asaun integradu LI Estudu viabilidadu hala'o ona no estrategia no planu asaun ba jestaun integradu basia idrografiko preparadu Atividade 4.1.7.B Habelar programa ba jestaun basia idrográfiku integradu. MAP MCIA (SEMA) FAO, JICA, ACIAR-SOL, Hivos & Care,GIZ # programa jestaun integradu basia idrográfiko sira LI # SBD 2025 PEDN; NBSAP; Polítika Nasionál Floresta/NFP (2005) Atividade 4.1.7.C Estabelese sistema M&A hodi halo monitórizasaun ba implementasaun programa jestaun basia idrográfiku integradu sira. MAP MCIA (SEMA) FAO, ACIAR-SOL, JICA, Hivos & Care Sistema M&A estabelesidu no operasional 2025 PEDN; NFP Atividade 4.1.7.D Promove floresta komunitaria ne'ebé kóndis ho kontestu Timor- Leste MAP MCIA (SEMA) FAO, JICA, GIZ, Instituto CaMEs, USC-Canada % komunidade iha planu atu implementa floresta komunitaria; # hektare floresta komunitária 0 Komunidade planaltu hotu implementa ona floresta komunitaria; # hectares SBD 2025 NFP Atividade 4.1.7.E Promove agro florestál. MAP MCIA (SEMA) FAO, JICA, GIZ, Instituto CaMEs, USC-Canada # uma-kain involve iha agro florestál 0 # uma-kain involve iha agro florestal SBD 2025 Objetivu 4.2 Hasa'e rendimentu agrikultór, pastór no peskadór kiik sira nian inklui feto no juventude liuhosi asesu ba servisu finanseiru no merkadu, industria doméstika no eko/agro turizmu. Rezultadu 4.2.1. Hametin ona agrikultór kiik, pastór no peskadór sira inklui feto no juventude sira nia asesu ba servisu ADB, WB, USAID, NZ Aid finanseiru hanesan poupansa, kréditu, seguru no seluk-seluk tan. Atividade 4.2.1.A Habelar servisu mikro-kréditu sira (poupansa, kréditu, seguru) iha teritóriu tomak liu liu iha areas remotas ho fasilita asesu ba agrikultór, pastór no peskadór kiik sira nian inklui feto no juventude. SEAPRI (BNCTL) Atividade 4.2.1.B Fó treinamentu ba agrikultór pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira kona-ba planeamentu no jestaun negosiu no finanseiru. SEPFOPE, SEPI, SEAPRI Rezultadu 4.2.2 Hametin ona agrikultór , pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira nia asesu ba merkadu. MAP MAP Oxfam,Mercy Corps Laiha M & E 2017 PEMAP; NAPA # sub-distritu iha ona servisu mikro-kréditu sira % aumentu iha númeru agrikultór, peskadór no pastór sira inklui feto no joven sira ne'ebé iha ona asesu ba merkadu nomós konsumedór sira $1,000,000/tinan x 4 tinan ; (a) 1% populasaun ka 4,034 telefone fixu (TLTL, 2012c); b) 0.12% rede internet; (c) 92.5% rede 4,000,000 telemovel (TLTL, 2012c) Nota: projetu MTC ne'ebé laó hela dadaun kona-ba servisu internet públiku 32,600,000 $200.000/tinan x 3 tinan ( Nota: MAP planu ona orsamentu ba 600,000 estudu viabilidade ho totál $500,000) 10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan 2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan $1,000,000/tinan x 10 tinan (Nota: 10,000,000 (a) Taxa deflorestasaun aas - 1.1%/ tinan; (b) 50% ailaran NFP 10,000,000 $1,000,000/tinan x 10 tinan 80% 80% BNCTL kobre ona distritu no Sub-distritu hotu iha ona servisu mikro-kréditu sira sub-distritu hotu 5,720 benefisiariu husi % agrikultór pastór no peskadór kiik inklui feto no Oxfam,Mercy Corps, Child 40/distritu/tinan; Pelu 50% juventude sira hetan treinamentu kona-ba planeamentu Fund, ILO, Moris Rasik partisipante feto husi distritu no jestaun negosiu no finanseiru 13 Australian DFAT,GIZ, USAID, NZ Aid TBD % kresimentu agrikultór kiik sira nian, inklui feto no joven sira, liuhosi industria doméstika no atividade eko/agro-turizmu sira % agrikultór kiik, feto no joven sira ne'ebé iha ona asesu ba servisu finanseiru sira $200,000/tinan x 2 tinan (implementasaun hahú 2018) 80% 100% 18,000,000 2025 Eskema Mikro-Finansas Rural (2005) 2025 EPANJSP; PANEJ $1,500,000/tinan x 10 tinan (Nota: orsamentu ba emprestimu, la 15,000,000 inklui kustu operasional; kustu operasionál anuál 80% husi lukru bruto) 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan 22,500,000 Atividade 4.2.2.A Liga agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira ba programa Loja do Povo no Povu Kuda Governo Sosa atu fa'an produtu lokál. MAP MCIA, Atividade 4.2.2.B Promove involvimentu setór privadu liuhosi kontratu agrikóla. SEAPRI MAP Atividade 4.2.2.C Suporta agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira atu kumpri padraun nasionál kona-ba aihan kualidade no aihan seguru MCIA MAP Atividade 4.2.2.D Haforsa kooperativa ka grupu agrikultór sira atu bele tulun agrikultór kiik sira asesu ba merkadu no konsumedór sira. MCIA SEAPRI, MAP Atividade 4.2.2.E Fó formasaun ba estensionista sira hodi fo asistensia téknika ba agrikultór sira hodi liga ba merkadu no konsumedór sira MAP SEPFOPE, SEAPRI, MCIA GIZ, FAO, Mercy Corps, IMVF, SOL Atividade 4.2.2.F Hasa'e taxa importasaun ba produtu ne'ebé bele produz iha rai laran no bele ona fornese ba nesesidade doméstiku. MoF MCIA MCIA MOP Atividade 4.2.2.G Atividade 4.2.2.H Estabelese infraestrutura merkadu ne'ebé asesivel ba ema marjinalizadu no agrikultór kiik sira. Hadi'a kualidade jestaun, sistema operasionál no fasilidade merkadu ne'ebé eziste. MCIA FAO,GIZ, ILO, DAI, JICA, ACIAR-SOL DAI/USAID, ACIAR-SOL FAO, WHO % agrikultór, pastór no peskadór kiik inklui feto no juventude sira faan produtus ba programa Loja do Povo & Povu Kuda Governo Sosa # agrikultór/a ne'ebé involve iha kontratu agrikula;% agrikultór, pastór no peskadór estabelese kontratu ho sosa nain % agrikultór, pastór no peskadór inklui feto no juventude aplika padraun nasionál kona-ba aihan kualidade no aihan seguru FAO, NIWA, ACIAR-SOL,GIZ # Kooperativa sira ne'ebé haforsa ona LI 100% 50% agrikultóres; 0 105 Kooperativa (24% Kooperativa kréditu & 76% Kooperativa Produsaun) 2025 2025 SBD 1,000,000 $100,000/tinan x 10 tinan PEDN 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan 100% grikultór, pastór no peskadór inklui feto no juventude 2025 SBD Kooperativa sira haforsa pelumenus iha 45 sub-distritu sira 2025 PEDN; Dekretu Lei kona- ba Kooperativa (2004) 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan % estensionista formadu LI 100% 2025 SBD 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan SBD # produtu sira ne'ebé importa ne'ebé bele produs lokálmente hetan taxa boot liu LI Produtu sira ne'ebé importa hotu ne'ebé bele ona produs lokálmente 2025 SBD 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan SBD % agrikultór kiik asesu ba infraestrutura merkadu 32 Mini merkadu 100% 2025 PEMAP; PNSAN 10,000,000 $'1,000,000/tinan x 10 tinan ILO % husi merkadu ezistentes ho sistema jestaun no operasionál di'ak liu 0 100% 2025 PEMAP; PNSAN 2,000,000 $200,000/tinan x 10 tinan Rezultadu 4.2.3 % aumentu iha numeru ema liuliu feto sira ne'ebé involve iha Atividade industria doméstika hanesan Promove ona industria doméstika (uma-kain) liuhosi agro-prosesamentu no adizaun valór ba produtu USAID, Australian DFAT, agro-prosesamentu no adizaun-valór ba produtu agrikóla lokál sira uza ekipamentu no instrumentu sira ne'ebé labor-efisiente liu liu ba feto. NZ Aid agrikóla; # grupu feto sira ne'ebé utiliza ona ekipamentu sira ne'ebé labor-efisiente Atividade 4.2.3.A Implementa programa kapasitasaun ba grupu feto sira atu hadi'a abilidade membru sira nian iha prosesamentu aihan no dezenvolve produtu lokál sira seluk inklui uza teknolojia no instrumentu ne'ebé labor-efisiente . SEPFOPE, SEPI MAP Atividade 4.2.3.B Hala'o Feira no kompetisaun aihan nasionál no internasionál hodi promove produtu industria doméstiku sira. MCIA, SEAPRI MAP Rezultadu 4.2.4 Promove ona eko/agro turizmu ho objetivu atu diversifika rendimentu no kria empregu liu-liu ba feto no juventude sira. Atividade 4.2.5.A Dezenvolve area potensiál ba eko/agro-turizmu ne'ebé identifika ona liuhosi hadi'a no mantein fasilidade apoiu turístiku sira hanesan estrada, portu, aeroportu, sst. Atividade 4.2.5.B Fo treinamentu ba komunidade liu-liu feto no juventude kona-ba servisu turístiku sira ne'ebé apropriadu. FAO, ILO, UNDP, Mercy Corps, Care, Hivos, Oxfam; % feto partisipa iha programa kapasitasaun JICA,GIZ FAO, ILO;GIZ # feira no kompetisaun aihan nasionál no internasionál implementada SBD % feto no joven sira ne'ebé hetan servisu iha setór eko/agro-turizmu; % kontibuisaun seitór eko/agro- turizmu ba rendimentu familia. TBD 88,000 inviduál atende ona 100% grupu feto sira trainamentu (29% feto) Feira internasionál1 Feira nasionál 3/tinan & kompetisaun nasionál 2/tinan 4,250,000 2020 EPANJSP 1,250,000 $250,000/tinan x 5 tinan (implementasaun hahú 2015) 2025 SBD 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan (implementasaun hahú 2015) 100%; 25% MT MCIA (SEMA), MAP, MOP UNESCO 30 area protejida sira, turizmu # areas potensiál eko/agro-turizmu identifikadu no bazeada ba natureza no Pelumenus area potensiál rua ba eko/agro-turizmu dezenvolve ona turizmu bazeada ba dezenvolve ona. komunidade identifikadu ona MT SEPI, SEPFOPE UNESCO % feto no joven partisipa iha programa kapasitasaun NA 100% feto no joven sira iha area potensia sira ba turizmu 19,000,000 2025 NBSAP; estratéjia Nasionálba Dezenvolvimentu Turizmu 15,000,000 $1,500,000/tinan x 10 tinan 2025 EPANJSP; estratéjia Nasionálba Dezenvolvimentu Turizmu 4,000,000 $400,000/tinan x 10 tinan PILÁR 5 LAIHA HAHÁN LAKON KA ESTRAGA (=Pilár governu kona-ba halakon hamlaha) Asaun Parseiru Instituisaun Instituisaun Dezenvolvimentu sira Responsável Kolaboradór sira (Doadór, Ajensia ONU, Sosiedade Sivíl) Objetivu 5.1 Hahán lakon ka estraga durante tempu kolleta, armajenamentu, transportasaun, prosesamentu, fa'an retallu no konsumu minimizadu. Rezultadu 5.1.1 Parte interesadu hotu, ne'ebé involve iha kadeia fornesementu aihan (KFA), iha ona kuñesimentu no abilidade atu redus aihan lakon no estragus. Halo avaliasaun ba aihan lakon iha síkulu fornesementu aihan ezistentes Atividade 5.1.1.A (husi kolleta to'o merkadu) hodi estabelese liña baze dadus konfiavel kona- MAP ba aihan lakon no estragus iha sikulu sira ne'e. Hala'o kampaña sensibilizasaun kona-ba aihan lokál no estragus ba autór Atividade 5.1.1.B MAP, MCIA hotu iha kadeia fornesimentu aihan. Habelar programa kapasitasaun no demonstrasaun pilotu ba autór hotu iha KFA kona-ba jestaun pos-kolleta, armajenamentu, prosesamentu, Atividade 5.1.1.C MAP, MCIA empakotementu/embalajen no tratamentu ba produtu agrikóla prinsipal sira hodi atinji redusaun totál ba aihan lakon no estragus. Suporta adopsaun prátika di'ak liu ba prosesamentu no Atividade 5.1.1.D empakotementu/embalajen aihan husi prosesadór aihan no negosiante kiik sira SEPFOPE, SEPI WB, EU, Australian DFAT, IFAD Monitorizasaun & Avaliasaun Indikadór FAO, IFAD (1) # avaliasaun ne'ebé hala'o ona; (2) Dadus situasaun atuál aihan lakon no estragus; LI SEAPRI UNEP, FAO # kampaña ensibilizasaun kada grupu iha KFA implementa ona LI SEAPRI FAO, IFAD, PEMSEA, Mercy Corps, World Vision, PARCIC, Care, ACIAR-SOL, Oxfam, Hivos, World Vision MAP, MCIA, SEAPRI Promove teknolojia pos-kolleta inovativu sira, sustentavel no adaptivu ba klima iha nivel uma-kain. MAP MCIA, SEAPRI Atividade 5.1.1.E Dezenvolve no implementa kampaña nasionál kona-ba kuidadu aihan inklui semináriu, simpozia, debate estudante, nsst. MAP KONSSANTIL FAO, PARCIC # prosesadr no negosiante ki'ik sira ne'ebé simu ona treinamentu kona-ba utilizasaun empakotementu/embalajen volume boot ne'ebé iha kualidade diak. FAO, IFAD, PEMSEA, Mercy Corps, World % uma-kain utiliza teknolojia armajenamentu aihan Vision, PARCIC, Care, inovativa no sustentavel sira ACIAR-SOL, Oxfam, Hivos, World Vision,GIZ FAO, IFAD, PEMSEA, Mercy Corps, World Vision, PARCIC, Care, # distritu ne'ebé implementa kampaña kuidadu aihan ACIAR-SOL, Oxfam, Hivos, World Vision MAP, MCIA SEAPRI FAO, ILO # produtó aihan, retallu no konsumidór sira iha ligasaun; # no tipu inisiativa ne'ebé rede ne'e promove ona Organiza dialogu no konsultasaun multi-parte interesadu anuál iha nivel Atividade 5.1.1G nasionál ba promove esforsu konsentradu hodi redus aihan lakon no estragus. MAP Ministériu Membru KONSSANTIL sira FAO # enkontrus ne'ebé realiza ona Investe iha fasilidade transporte dedikadu hanesan kamioneta refrijerante ba produtu agrikóla sira, liu-liu aifuan, modo, ikan no na'an. Promove investimentu setór privadu iha infraestrutura pos-kolleta hanesan armajen, fasilidade ba refrijerasaun no halo maran produtu agrikóla ho Atividade 5.1.2.B fornesimentu bee, eletrisidade no TIK ne'ebé permanente ba produtu agrikóla sira iha nivel komunidade atraves CDCA sira. Atividade 5.1.2.C Hadi'a jestaun armajen públiku sira ne'ebé hodi rai hahán MCIA SEAPRI Proporsaun aifuan, modo no produtu peskas no pekuaria transporta ho kamioneta refrijerante # CDCA ekipadu ho armajen, fasilidades refrijerasaun no halo maran ho fornesementu bee, eletrisidade no TIK konfiavel; # setór privadu investe ona iha uma embalajen (packing house ),armajen no fasilidade armajenamentu sira MAP,MCT, MCIA FAO, IFAD, ILO, DAI, World Vision, UNDP MCIA MSS, MoE FAO, WFP Atividade 5.1.3.A Dezenvolve no implementa regulamentu no programa insentivu sira hodi kontrola no jere hahán estragus iha ótel, restorante, no han fatin sira seluk MCIA Atividade 5.1.3.B Estabelese sentru reklamasaun konsumidór públiku ida no enkoraja reklamasaun kona-ba iregularidade sira. MCIA MCIA SEAPRI Ministériu Membru KONSSANTIL sira # infraestrutura pos-kolleta, transporte no armajenamentu ho fasilidade kompletu funsiona ona DAI, ILO, World Vision SEAPRI Polítika no programa insentivu atu hodi prevene no redus aihan lakon no estragus dezenvolve ona Rezultadu 5.1.3 no implementa ona Dezenvolve no implementa matadalan nasionál ba konsumidór sira kona- Atividade 5.1.3.C ba jestaun aihan ne'ebé estraga, inklui liu husi adopsaun teknolojia prezervasaun aihan ne'ebé baratu nomós sustentavel. USAID, Australian DFAT, EC Avaliasaun kona-ba aihan lakon iha territoriu tomak implementa ona % autór iha KFA partisipa iha programa kapasitasaun; # autór sira iha KFA ne'ebé integra ona sira nia kuñesimentu ne'ebé sira foin hetan iha sira idaidak nia atividade, projetu no programa sira Estabelese rede produtór, konsumidór sira no retallu sira ba konsentra Atividade 5.1.1.F esforsu hodi redus aihan lakon no estragus. Aumenta no reforsa ona Investimentu iha infraestrutura pos-kolleta sira, transporte no Rezultadu 5.1.2 armajenamentu hanesan: estrada, bee, eletrisidade, teknolojia informasaun no komunikasaun (TIK), instalasaun enpakotementu sira, resfriamentu (halo malirin) no fatin hamaran. Alvu Liga ba Estratéjia/Polítika 20% iha hare no % Hahán lakon ka estraga durante tempu kolleta, batar (lakon iha 0% armajenamentu, transportasaun, prosesamentu, retallu no konsumu pos-‐kolleta) # parte interesadu sira iha kadeia fornesimentu Parte interesadu hotu-hotu iha hahán ne'ebé aplika ona kuñesimentu no abilidade kadeia fornesimentu hahán nian atu redus hahán lakon no estragus. MCIA Atividade 5.1.1E Atividade 5.1.2.A Kondisaun Atuál Tinan Alvu 0 Orsamentu Indikativu (US$) Obzervasaun sira 14,500,000.00 2017 PNSAN; PEDN 600,000 $200,000/tinan x 3 tinan # SBD 2025 PNSAN 2,500,000 $250,000/tinan x 10 tinan 100% 2025 PNSAN 6,000,000 $500,000/tinan X 10 tinan # SBD 2020 PNSAN; Polítika Koperativa 1,000,000 $200,000/ tinan x 5 tinan (implementasaun hahú 2016) 3,000,000 $300,000/tinan x 10 tinan LI 100% umakain 2025 PEDN; PNSAN LI Kampaña kuidadu aihan implementa ona iha distritu hotu 2025 PEDN 900,000 $100,000/tinan x 9 tinan (implementasaun hahú 2016) LI Rede produtór, konsumidór no retallu iras ba redus aihan lakon no estragus estabelesidu; # inisiativa SBD 2025 PEDN 500,000 $50,000/tinan x 10 tinan LI Dialogu no konsultasaun multi-parte interesadu anuál kona-ba aihan lakon no estragus hala'o iha nivel nasionál 2025 SBD # fasilidade pos-kolleta, kareta refrijerante no armajen no embalajen fatin SBD Iha ona kamioneta Aifuan, modo no produtu peskas no (refrijerante) pekuaria hotu transporta ona ho dedikadu 2 kamioneta refrijerante LI 800,000 $80,000/tinan x 10 tinan 21,750,000 2025 PEDN; PNSAN 5,000,000 $500,000/tinan x 10 tinan 100% CDCA; Pelu menu 3 2025 PEDN; PNSAN 12,000,000 $1,500,000/ tinan x 8 tinan (implementasaun hahú 2018) Armajen públiku sira iha ona sistema jestaun no kontrolu ne'ebé diak 2025 PEDN; PNSAN 1,000,000 $100,000/ tinan x 10 tinan SBD # polítika no regulamentu ne'ebé estabelese no aprova ona; # programa insentivu ne'ebé estabelese no implementa ona; # ema ne'ebé simu ona insentivu SBD FAO (1) # regulamentu hodi kontrola aihan estragus iha estabelesimentu setór privadu sira; (2) # Setór privadu implementa ona regulamentu hirak ne'e; # no tipu insentivu konsedidu sira LI Regulamentu & programa insentivu sira hodi kontrola hahán estragus iha estabelesementu setór privadu sira nian dezenvolve no implementa ona (1) Dekretu Lei No. 07 2025 (2009); (2) Dekretu Lei No. 28 (2011) FAO, WHO # sentru reklamasaun sira konsumidór sira estabelesidu no operasionál LI Sentru reklamasaun sira konsumidór sira estabelesidu no operasionál in 13 districts Dekretu Lei No. 23; 2017 Polítika Kontra Ekonomia Seguransa Alimentar FAO, USC-Canada % redusaun aihan estragus ne'ebé atribui ba implementasaun matadalan nasionál LI Matadalan nasionál kona-ba jestaun hahán estragus dezenvolve no implementa ona 2017 PEDN 1,550,000 $200,000/tinan x 4 tinan Ezemplu: konsumidór sira bele husu hahán 800,000 menus nune'e selu mos menus; la enkoraja infeita pratus ne'ebé la nesesariu; la enkoraja soe hahán restu. 750,000 $250,000/ tinan x 3 tinan 400,000 $200,000/tinan x 2 tinan