polítika no programa sira-ne`ebé iha relasaun ho husik eskola iha

Transcrição

polítika no programa sira-ne`ebé iha relasaun ho husik eskola iha
POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA RELASAUN HO
HUSIK ESKOLA IHA TIMOR LESTE
Kontratu. nu EDH-I-00-05-00029-00
Orden Knaar AID-OAA-TO-10-00010
22 Jullu 2011
Estudu ne’e prodús ba Ajénsia Estadus Unidus ba Dezenvolvimentu Internasionál atu haree fila fali. Prepara husi Creative
Associates International.
Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho
Husik Eskola iha Timor-Leste
Hato’o ba:
Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál
(USAID)
Washington, DC
Hato’o husi:
Creative Associates International, Inc.
Washington, DC
22 Jullu 2011
Relatóriu ne’e harii husi suporta ne’ebé simu husi Povu Amerikanu liuhusi Ajénsia Estadu
Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID). Creative Associates
International kaer responsabilidade tomak ba konteúdu relatóriu ne’e, maka ladún reflete
haree husi USAID ka Governu Estadu Unidu sira nian.
Rekerimentu Hato’o ba DEC
a.
Númeru akordu ho
USAID
Kontratu númeru. EDH-I-00-05-00029-00
Task Order AID-OAA-TO-10-00010
b. Títulu Objetivu USAID
Investe iha Ema (IIP)
c. Títulu Projetu USAID
Programa Pilotu Rejional Prevensaun Husik Eskola iha Ázia
no Médiu Oriente husi USAID (SDPP)
d.
Área Programa USAID
no Parte husi Programa
Edukasaun (área programa 3.2)
Edukasaun Bázika (parte programa 3.2.1)
e. Títulu Deskritivu
Polítika no Programa sira-ne’ebé iha Relasaun ho Husik Eskola
iha Timor-Leste
f. Naran Autór sira
Lorie Brush, Jennifer Shin, Rajani Shrestha
g.
Naran Kompania
ne’ebé Kontrata
Unidade Operasionál
h. USAID nian ne’ebé tau
matan no COTR
i.
Data ne’ebé fó-sai
j.
Lian Dokumentu nian
Creative Associates International, Inc.
5301 Wisconsin Avenue, NW, Suite 700
Washington, DC 20015
Telefone: 202 966 5804 Fax: 202 363 4771
Kontatu: [email protected]
AME/ME/TS
Rebecca Adams, COTR
22 Jullu 2011
Inglés, Portugés, Tetun
Índise
Lista Tabela nian........................................................................................................................... ii
Akrónimu sira .............................................................................................................................. iii
Rezumu .......................................................................................................................................... 1
I.
Introdusuan............................................................................................................................. 3
II.
Polítika no Programa............................................................................................................ 5
A. Kontestu legal ba Edukasaun .............................................................................................. 5
B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola ............................................................................................. 8
C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran ............................................ 8
D. Serbisu Suporta Eskola ....................................................................................................... 9
E. Hahalok Kultura ................................................................................................................ 10
III. Opsaun ba Implementasaun SDPP .................................................................................... 12
Apéndise A: Tabela Polítika no Programa ba Rai Timor-Leste ............................................ 14
Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola ............ 15
Referénsia Sira ............................................................................................................................ 26
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina i
Lista Tabela nian
Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória
Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Ezame no Liu Klase
Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian hodi Suporta Labarik Feto no Estudante
ne’ebé iha Perigu atu Husik Eskola
Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Problema Seluk ba Tama Eskola no
Kontinua Eskola Nafatin
Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé iha Relasaun ho Kondisaun Eskola
Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu no Formasaun Mestre sira nian
Tabela 7: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Hahalok Mestre sira nian iha Klase
Laran
Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu
Tabela 9: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola
Tabela 10: Hahalok Kultura iha Timor-Leste
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina ii
Akrónimu sira
AME
Kantor ne’ebé tau matan ba Ázia no Médiu Oriente
CFS
Eskola Habelun Labarik (Iha Timor-Leste hanaran ‘Eskola Foun’)
COTR
Reprezentante Tékniku ba Ofisiál ne’ebé Kontrata (USAID)
DEC
Sentral ba Esperiénsia Dezenvolvimentu nian
EFA
Edukasaun ba Ema Hotu
EMIS
Sistema Jestaun Informasaun ba Edukasaun
FTI
Fast Track Initiative - Inisiativa Prosesu Lailais
HIV/AIDS
VIH/ SIDA
INDMO
Instituto Nacional para o Desenvolvimentu da Mão de Obra
ILO
Organizasaun Internasionál ba Serbisu
MOE
Ministériu Edukasaun
NGO
Organizasaun Ladún Governu
PTA
Associação de Pais e Mestres (APM)/ Asosiasaun Inan-Aman ho Mestre
RDTL
Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian
SDPP
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola
SISCA
Serbisu Integradu Saúde Komunidade
SMC
Komité Jestaun Eskola
UN
Nasaun Unida sira
UNESCO
Organizasaun Nasaun Unida sira nian ba Edukasaun, Siénsia no Kultura
UNICEF
Fundu Nasaun Unida sira nian ba Labarik
UNIFEM
Fundu Nasaun Unida sira nian ba Dezenvolvimentu Feto
US
Estadu Unidu sira
USAID
Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasional
WFP
Programa Mundial ba Hahán
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina iii
Rezumu
Rai ida-idak (Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste) ne’ebé envolve iha Programa
Pilotu Prevensaun Husik Eskola (SDPP) maka suporta husi USAID harii polítika ba
edukasaun labarik nian, no nasaun balun iha polítika barak liu fali sira seluk. Ida-idak iha
organizasaun la’ós governu (ONG ka NGO) ne’ebé suporta serbisu edukasaun, maski númeru
grupu sira-ne’e lahanesan iha rai ida-idak: iha Tajikistan iha ONG uitoan de’it, maibé iha
Kambodia liu na’in 50. SDPP nia knaar mak implementa projetu ida-ne’ebé han malu ho
kontestu polítika local no tulun serbisu ne’ebé implementa ona, maibé ladún duplika serbisu
sira-ne’e. Relatóriu ne’e haree liuliu ba polítika no programa ne’ebé iha relasaun ho husik
eskola iha Timor-Leste.
Atu prepara dokumentu kona-ba polítika no programa sira, parseiru SDPP iha rai laran
hakerek matriz ida hodi deskreve maizumenus tópiku 40 ne’ebé relevante ba husik eskola.
Matriz ne’e deskreve konteúdu programa no dokumentu ne’ebé relevante, grupu ne’ebé foka
ba, realidade implementasaun iha rai laran no efeitu ne’ebé mosu ba husik eskola. En jeral,
tópiku sira-ne’e inklui kontestu legal edukasaun nian (porezemplu, rekerimentu ba edukasaun
grátis no kompulsória, serbisu ne’ebé iha ba labarik feto no labarik ne’ebé iha perigu atu
husik eskola, kalendáriu eskola nian no labarik na’in hira mak iha klase laran), kondisaun
eskola (porezemplu, asesu ba eskola no kondisaun di’ak ba labarik feto), rekruta mestre sira,
formasaun ba mestre sira no hahalok iha klase laran (porezemplu, rekruta minoria sira no
feto, uza lia-inan), serbisu suporta eskola ne’ebé liu edukasaun bázika (porezemplu,
edukasaun rekorrente, serbisu saúde, hahán) no hahalok kultura ne’ebé bele hamosu husik
eskola (porezemplu, kaben sedu). Tuir fali polítika no programa, dokumentu ne’e hato’o
opsaun balun ba implementasaun SDPP iha rai laran, tuir kontestu edukasaun ne’ebé iha.
Opsaun ne’e sei hadia tuir informasaun ne’ebé hetan husi rezultadu peskiza SDPP hala’o iha
rai laran no mós sei hadia tuir diskusaun ne’ebé sei iha ho Ministériu Edukasaun no parseiru
sira seluk.
Timor-Leste iha polítika edukasaun menus liu fali duké rai SDPP sira seluk. Iha área balun
polítika seidauk iha (kona-ba labarik na’in hira iha klase laran, transporte, fasilita atu muda
ba eskola seluk); iha área seluk, polítika hato’o tiha ona maibé seidauk implementa tomak
(promosaun automátika ba klase inisiál, bolsa estudu ba labarik feto, fasilidade eskola ne’ebé
asesível no di’ak ba labarik feto, rekruta mestre feto, uza lia-inan ba klase inisiál). Iha mós
área balun ne’ebé projetu hahú tiha (“Eskola Foun” no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu
atu husik eskola). Eskola barak seidauk iha livru hotu, tuir kalendáriu eskola ne’ebé ladún
haree ba atividade agrikultura, iha eskola filial ho mestre voluntáriu iha komunidade barak,
no iha serbisu uitoan de’it atu asegura katak estudante sei hetan suporta no mai eskola
nafatin. SDPP bele:

Suporta Ministériu Edukasaun nia esforsu atu prepara no implementa polítika tan hodi
suporta labarik ne’ebé husik eskola.

Implementa Projetu Livru ba Labarik atu prodús material ne’ebé presiza ba Siklu 1 no
2, liuhusi esforsu husi staff edukasaun ne’ebé iha.

Suporta Ministériu Edukasaun atu hadia kualidade livru ne’ebé iha ona ba Siklu 1 no
2, liuhusi hadia tradusaun ba lia lokal ka hala’o atualizasaun.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 1

Prepara no implementa pilotu hodi eskola Siklu 1 no 2 bele uza kalendáriu eskolar
alternativu ne’ebé haree ba atividade agrikultura, no avalia impaktu ba taxa labarik
ne’ebé mai eskola no husik eskola.

Harii grupu serbisu mestre nian no implementa programa hodi mestre sira bele
suporta malu atu hadia sira-nia kapasidade.

Haforsa APM sira ka serbisu ho líder lokal sira atu tau matan ba mestre no estudante
nia prezensa, no mós atu dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke
inan-aman nia haree ba importánsia edukasaun.

Serbisu ho parseiru lokal hodi harii klube estudante no hahú suporta ba membru klube
atu kontinua eskola nafatin.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 2
I. Introdusuan
Hodi foti desizaun ne’ebé di’ak kona-ba programa ne’ebé bele hamenus husik eskola iha rai
ida, sai importante atu komprende didi’ak kontestu polítika edukasaun iha rai laran no
programa ne’ebé iha ona. Programa ne’ebé sei implementa tenke tuir polítika ne’ebé iha,
labele kontra polítika sira. Programa ne’e mós labele duplika programa ne’ebé iha no tenke
bazeia ba buat ne’ebé hatudu susesu ona iha kontestu besik atu hanesan. Revizaun ba
literatura1 ba programa husik eskola ne’ebé SDPP hala’o tiha ona fó sujestaun balun oinsá atu
harii programa hodi prevene husik eskola. Dokumentu ne’e kona-ba polítika no programa,
mak hakerek tuir kontratu SDPP nian, sai nu’udar pasu tuirmai atu harii programa prevene
husik eskola ne’ebé sei hetan susesu iha rai Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste.
Dokumentu ne’e fahe ba parte tolu. Tuir Introdusaun ne’e, ami deskreve polítika no
programa ne’ebé iha Timor-Leste, haree ba área ka tópiku na’in 40 maka bele afeta husik
eskola. Tuir fali mai, ami haree ba polítika no programa sira-ne’e hodi halo proposta ba
opsaun atu implementa SDPP, ho atensaun ba kontestu polítika no programa ne’ebé iha.
Maibé tenke konsidera katak sujestaun sira-ne’e sei hadia liuhusi rezultadu peskiza SDPP
hala’o daudaun iha rai laran no diskusaun ho Ministériu Edukasaun no parseiru sira.
Uluk nana’in, prepara lista ho tópiku na’in 42 ba staff SDPP iha rai laran atu buka
informasaun klean. Bainhira halo edisaun, tópiku hamenus ona ba 41. Tópiku hotu hili tanba
iha relasaun ho inan-aman haruka labarik ba eskola (hanesan bandu propina ba eskola públika
no serbisu labarik), relasaun ho mestre fó edukasaun ne’ebé iha kualidade (kódigu konduta ba
mestre, uza lia-inan iha klase laran) ka tulun labarik atu kontinua eskola nafatin (kondisaun
di’ak ba labarik feto, serbisu saúde iha eskola laran). Atu prepara relatóriu no analiza, halibur
hamutuk tópiku sira iha área lima:
(1) Kontestu legal edukasaun nian. Área ne’e deskreve lei edukasaun iha rai laran no
regra implementasaun, inklui haree ba área edukasaun grátis no obrigatória no asaun
ne’ebé dalaruma hasai labarik balun husi eskola, maski ne’e la’ós intensaun
(porezemplu, folin uniforme ka material eskola, ezame atu tama ka remata eskola,
polítika jéneru, laiha serbisu ba labarik ne’ebé perigu atu husik eskola ka labarik
defisiente, kalendáriu eskola ne’ebé la tau matan ba atividade agrikultura). Iha kazu
balun, lei hatudu filozofia ba métodu ida ba edukasaun, maibé bainhira husu se lei
ne’e implementa ka lae, haree katak tuir realidade lei ne’e hanesan mehi ida maibé
seidauk sai nu’udar realidade. Problema importante seluk ne’ebé tenke konsidera
maka filozofia edukasaun ne’ebé iha no kurríkulu dalaruma fó opsaun ka lae ba
estuda, hanesan programa alternativu ka vokasionál.
(2) Fasilidade Eskola. Tópiku iha área ne’e inklui eskola ne’ebé asesível no di’ak ba
labarik feto, hamutuk ho asrama ka toba fatin. Tópiku ne’e refere liu ba kondisaun
fízika eskola nian, ne’ebé maka bele dada no kaer estudante nia interese atu mai
eskola nafatin.
(3) Rekrutamentu no formasaun ba mestre no hahalok iha klase laran. Área ne’e haree
liu ba prosesu edukasaun iha klase laran, hahú ho kualifikasaun mínimu nasaun ne’e
determina ba mestre sira, formasaun ne’ebé fó ba mestre no mestre nia hahalok xave
1
School Dropout Prevention Pilot Program Review of the Literature, Creative Associates International, 2011.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 3
iha klase laran: sira uza lia-inan atu hanorin? Sira-nia hahalok hamosu hanorin di’ak
ba labarik ka lae? Oinsá sira-nia haree ba dixiplina?
(4) Serbisu suporta eskola. Eskola balun fó serbisu tan atu suporta estudante, la’ós
hanorin de’it. Serbisu sira-ne’e bele dada estudante mai eskola ka lae. Área ne’e haree
ba serbisu hanesan kursu ekivalénsia ba labarik ne’ebé idade boot ona, fó han meiudia, serbisu saúde, klase abilidade moris ka klube ruma.
(5) Hahalok kultura. Área ikus ne’e hatudu hahalok kultura ne’ebé bele afeta labarik
kontinua nafatin eskola, hanesan idade kaben, haree ba isin-rua no serimónia foinsa’e
ne’ebé labarik tenke hala’o.
Tuir relatóriu nia parte prinsipal, iha mós Apéndise A ne’ebé iha tabela kompleta ba polítika
no programa iha Timor-Leste. Tabela ne’e deskreve dokumentu original ba polítika no
programa, sira-nia grupu alvu, hato’o komentáriu ba implementasaun no rezultadu ne’ebé
hetan ba husik eskola liuhusi polítika no programa sira-ne’e. Iha kazu barak, ladún iha
avaliasaun formal atu haree se programa no polítika sira-ne’e sai efetivu ka lae ba husik
eskola. Maibé staff SDPP nian hasoru malu ho funsionáriu husi ME, ajénsia ne’ebé
implementa ka fó finansiamentu ba programa, no espesialista edukasaun lokal atu rona husi
sira kona-ba efeitu ba husik eskola.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 4
II. Polítika no Programa
A. Kontestu legal ba Edukasaun
Tabela 1 hatudu kontestu polítika edukasaun grátis no kompulsória iha Timor-leste. Liña lima
iha tabela nia leten hatudu situasaun edukasaun “kompulsória” no deskreve se rai ne’e haree
ba edukasaun nu’udar direitu labarik, prepara lei ne’ebé obriga atu fó edukasaun ba labarik,
bandu labarik atu envolve iha serbisu (buat ne’ebé bele hasai labarik husi eskola), obriga
eskola atu tuir padraun governu nian, no asegura katak labarik tama eskola loroloron. TimorLeste haktuir labarik nia direitu ba edukasaun, liuhusi komisaun nasionál ne’ebé harii atu
asegura direitu labarik, no halo edukasaun ba klase 1-9 kompulsória. Tuir lei, labarik ne’ebé
seidauk tinan 15 labele serbisu. Estudu ne’ebé hala’o husi Departamentu Serbisu EUA nian
(2008) hatudu katak labarik Timoroan 85% ne’ebé tinan 10-14 serbisu hela, no 91% husi sira
envolve iha serbisu agrikultura. Laiha lei ne’ebé obriga eskola ka autoridade edukasaun lokal
atu asegura katak labarik mai eskola loroloron, no mós laiha funsionáriu ne’ebé iha knaar atu
tau matan loroloron ba labarik ne’ebé la mai eskola, entaun dalaruma karáter “kompulsóriu”
edukasaun bázika nian ladún haforsa hanesan iha parte hotu-hotu.
Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória
Área polítika
1. Direitu labarik
2. Edukasaun kompulsória
3. Lei Serbisu Labarik
4. Responsabilidade eskola (ba
husik eskola)
5. Haree ba estudante ne’ebé la
mai eskola
6. Propina eskola
7. Bolsa estudu
8. Rekerimentu ba uniforme
9. Fó material eskola, livru, no
seluk tan
Timor-Leste
Promove husi Komisaun Nasional Direitu Labarik
Obrigatória ba edukasaun bázika (klase 1-9)
Bandu labarik ne’ebé seidauk tinan 15 hala’o serbisu
Laiha
Laiha
Bandu propina to’o klase 12
Fó “Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk ka ladún iha kaben
hodi labarik bele kontinua eskola nafatin
Ladún presiza uniforme
Fó livru ba eskola no iha programa husi ONG sira atu fó osan
ka material ba eskola
Liña 6 to’o 9 iha Tabela 1 hatudu informasaun kona-ba folin eskola, hanesan bandu propina,
fó bolsa estudu atu hamenus gastu ba família ki’ak, husu uniforme ka fó livru no material.
Timor-Leste bandu propina ba edukasaun bázika no sekundária, maibé eskola siklu 1 no 2
balun, liu-liu iha áreas remotas, uza mestre voluntáriu ne’ebé husu ba inan-aman atu selu ka
fó kontribuisaun ruma. Inan-aman mós tenke selu ba material eskola balun. Governu fó
“Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk no sira ne’ebé kaben laiha, ho kondisaun katak labarik
mai eskola beibeik. Timor-Leste ladún husu alunu sira atu uza uniforme, entaun laiha despeza
ba área ne’e, no mós fó ona material hanorin no aprende ba eskola sira. Governu Timor-Leste
serbisu hamutuk ho Banku Mundial atu fó fundu ki’ik ba eskola primária sira, maka bele uza
osan ne’e atu sosa material ne’ebé presiza, no mós fó livru grátis iha Portugés, maski
programa ne’e hetan dezafiu balun ho distribuisaun fundu no mestre ho alunu balun hasoru
difikuldade atu komprende livru2. Governu mós suporta produsaun revista Lafaek ba
2
Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010.
Independent Evaluation Group, 2011.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 5
estudante no mestre sira. Revista sira-ne’e fó-sai artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba
kontestu lokal no hakerek ho lia rua, entaun introdús Portugés pasu ba pasu.
Tabela 2 to’o 4 kontinua atu haree fila fali ba kontestu legal Timor-Leste nian liuhusi hato’o
fatór balun hamenus labarik nia asesu ba eskola no prezensa nafatin iha eskola. Fatór sirane’e inklui polítika no programa kona-ba buat tuirmai:










Ezame ne’ebé labarik tenke tuir atu tama siklu foun ka atu remata klase ka siklu ruma;
Promosaun, bainhira eskola iha númeru máksimu labarik ne’ebé bele liu klase ka
polítika ne’ebé haruka labarik pasa klase automátiku;
Limite idade ba siklu eskola, hodi labarik bele sai husi eskola ho idade loos, maski
sira seidauk kompleta estudu;
Jéneru, maka bele fó korajen ba labarik feto atu tama eskola no kontinua sira-nia
edukasaun, ka hamosu problema ba sira;
Serbisu ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola no labarik defisiente sira, ka
sira-ne’ebé hasai husi eskola tanba sira-nia kondisaun sosial, grupu, lian ka defisiénsia
ruma;
Kalendáriu eskola ne’ebé bele haree ka lae ba serbisu família sira ne’ebé envolve iha
agrikultura;
Labarik na’in hira iha klase laran, tanba dalaruma iha labarik barakliu no balun
“lakon” tanba iha ema barak demais nia laran;
Distánsia entre eskola no uma, tanba dalaruma naruk loos no inan-aman sente katak
ladún seguru ka apropriadu ba labarik sira atu bá eskola;
Fó transporte, hodi labarik ne’ebé hela dook husi eskola bele mai ho di’ak; no
Buat ne’ebé presiza atu muda ba eskola seluk, maka bele fasilita moris ba labarik
ne’ebé mai husi família ne’ebé tenke muda hela fatin ba beibeik.
Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Promosaun no Ezame
Área Polítika
10. Ezame tama eskola
11. Númeru máksimu labarik atu
liu klase
12. Pasa klase automátiku
13. Limite idade ba siklu eskola
14. Ezame atu remata eskola
Timor-Leste
Laiha
Laiha
Iha proposta ona ba pasa klase automátiku ba klase 13, maibé seidauk implementa
Laiha
Obrigatóriu bainhira remata siklu (klase 6. 9 no 12)
Kona-ba rekerimentu ba ezame no promosaun, hanesan hatudu iha Tabela 2, Timor-Leste fó
korajen ba labarik sira atu hakat ba oin iha eskola: laiha ezame atu tama, laiha idade limite ba
siklu eskola, no presiza tuir de’it ezame atu remata siklu (klase 6, 9 no 12). Labarik barak la
pasa klase iha klase dahuluk, no dalabarak sira husik eskola tanba idade boot ona, entaun
Ministériu Edukasaun hato’o proposta ba promosaun automátika (pasa klase) iha klase 1 to’o
3, maibé seidauk implementa.
Tabela 3 hato’o informasaun kona-ba polítika atu promove igualdade iha asesu eskola no
kontinua nafatin eskola, maski jéneru, kondisaun risku (oan ki’ak, minoria), ekonomia umaka’in nian, ka defisiénsia. Timor-Leste iha polítika atu fó bolsa estudu ba labarik feto maibé
seidauk iha orsamentu ba programa ne’e, no aprova de’it programa pilotu ida husi CARE atu
suporta direitu labarik feto ba edukasaun. Iha mós Departamentu ba Edukasaun Inkluziva,
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 6
ne’ebé foin hahú serbisu, ho sentru ida atu suporta labarik ne’ebé iha nesesidade espesiál iha
Dili.
Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian atu Suporta Labarik Feto no Labarik
ne’ebé Perigu atu Husik Eskola
Área Polítika
15. Polítika ba jéneru
16. Suporta ba labarik ne’ebé
iha perigu atu husik eskola
Timor-Leste
Fó sujestaun kona-ba bolsa estudu; iha programa pilotu ida atu
promove edukasaun ba labarik feto
Harii sentru suporta labarik defisiente iha Dili
Tabela 4 hatudu pozisaun Timor-Leste nian iha asuntu seluk ne’ebé literatura hatudu katak
iha ligasaun ba asesu no retensaun iha eskola. Dahuluk maka kalendáriu eskolar. Tanba
família barak presiza labarik nia ajuda iha agrikultura, tuir tempu, balun bele falta eskola ba
semana hirak iha tinan ida. Sira bele hetan valór aat tanba situasaun ne’e no la pasa klase.
Daruak maka labarik na’in hira iha klase ida, tanba karik iha labarik barak liu, balun ladún
hetan atensaun no hetan valór aat, no dalaruma mestre rasik ladún hatene saida mak akontese
ho sira tanba labarik barak demais. Datoluk, eskola dook liu halo labarik baruk atu bá, no
inan-aman bele hanoin katak distánsia ne’e ladún seguru ba sira-nia oan (liuliu ba labarik
feto) atu la’o loroloron. Ikusmai, iha rai barak bele muda ba eskola seluk bainhira tinan
eskola hahú ka remata de’it, entaun labarik ne’ebé mai husi família maka muda ba fatin seluk
iha tinan klaran tenke hein to’o tinan tuirmai atu tama fali eskola.
Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kestaun Seluk ne’ebé iha
Relasaun ba Retensaun no Asesu
Área Polítika
17. Kalendáriu eskolar
18. Labarik na’in hira iha klase
laran
19. Asesu / distánsia ba eskola
20. Transporte
21. Muda ba eskola seluk
Timor-Leste
Iha kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível
Laiha restrisaun
Iha eskola filial ba klase 1-3 atu hasai asesu; koko daudaun
atu halibur eskola sira-ne’e hamutuk ho eskola bázika
Laiha
Laiha
Iha área ida ne’ebé hatudu iha leten, Timor-Leste iha polítika ida ne’ebé fó-korajen ba labarik
sira atu tuir eskola. Iha tempu Indonézia, hahú eskola filial barak ba klase 1 to’o 3 atu hasai
númeru labarik ne’ebé eskola, no númeru eskola filial kontinua atu sae. Maibé eskola filial
dalabarak ladún fó edukasaun ne’ebé tuir padraun kualidade, tanba mestre barak sai hanesan
voluntáriu ne’ebé ladún tuir formasaun formal no mós eskola dalaruma ladún fó klase
loroloron. Objetivu Ministériu Edukasaun agora daudaun mak integrasaun eskola filial no
eskola bázika, maibé seidauk hatene se labarik sira sei muda fali husi eskola filial ba eskola
bázika hodi remata siklu báziku. Polítika sira seluk bele hamenus prezensa iha eskola:
kalendáriu ne’ebé ladún fleksível, maka la tuir serbisu agrikultura; laiha limite ba distánsia
labarik tenke la’o to’o eskola; laiha transporte ba estudante sira; no laiha polítika atu fasilita
labarik sira muda ba eskola seluk.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 7
B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola
Tabela 5 diskute polítika rua importante ba fasilidade eskola. Iha Timor-Leste, eskola balun
seidauk iha hariis-fatin keta-ketak ba feto no mane, maski iha ona proposta atu harii (maibé
seidauk iha orsamentu). Labarik baibain bá eskola mesak, no laiha toba fatin ba estudante iha
eskola sekundária hotu. Sistema edukasaun seidauk iha orsamentu atu aumenta sira-nia
fasilidade hodi eskola bele iha nível kualidade ne’ebé dada labarik sira atu mai tuir klase.
Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Fasilidade Eskola
Área Polítika
Timor-Leste
22. Fasilidade ne’ebé asesível no
di’ak ba labarik feto
23. Toba fatin ba estudante sira
Iha ona proposta atu harii hariis-fatin ketak ba labarik feto iha
eskola primária balun, maibé seidauk iha orsamentu3
Eskola balun fó toba fatin ba estudante (iha sekundária)
C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran
Hodi hala’o prosesu edukasaun, labarik sira tenke mai eskola beibeik no kontinua eskola,
maibé buat ne’e depende ba polítika governu hanesan buat ne’ebé hato’o iha leten, no mós ba
mestre nia hahalok no konteúdu kurríkulu nian. Tabela 6 hato’o polítika no programa iha
Timor-Leste atu hala’o rekrutamentu no formasaun ba mestre sira. Iha formasaun molok hahú
serbisu no mós polítika rua husi ME. Polítika dahuluk mak hasa’e númeru mestre feto no
balansu jéneru liuhusi fó bolsa estudu ba feto sira ne’ebé tuir kursu iha universidade. Tuir fali
mai, fó formasaun iha lia-Portugés no pedagojia ba mestre sira, liuliu iha siklu 1-2. Estratéjia
sira-ne’e bele fó ezemplu barak liu tan ba estudante feto no hasa’e mestre nia kapasidade atu
hanorin tuir kurríkulu. Buat sira-ne’e bele mós ajuda atu halo eskola interesante liu tan ba
estudante sira.
Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu Mestre no Formasaun
Área Polítika
24. Kontratu mestre
25. Hasa’e mestre nia
kapasidade
Timor-Leste
Iha polítika ne’ebé suporta husi UNIFEM atu hasa’e balansu jéneru entre
mestre sira liuhusi fó bolsa estudu ba feto ne’ebé tuir kursu iha
universidade no fó formasaun ba funsionáriu feto iha ME
Mestre barak simu ona formasaun iha lia-Portugés liuhusi suporta husi
Cooperação Portuguesa. Barakliu hanorin iha siklu 1-2.
Hanesan hatudu iha Tabela 7, Timor-Leste hahú tiha ona atu halo eskola fatin di’ak ba
labarik:




3
Kódigu konduta mestre nian bazeia ba Kompeténsia Sira ne’ebé inklui fluénsia iha lia
ofisial Portugés no Tetun no abilidade pedagójika;
Aprova ona projetu pilotu husi UNICEF atu dezenvolve Eskola Foun iha eskola 30;
Aprova ona polítika atu fó korajen ba mestre hodi uza lia-inan iha klase dahuluk no
introdús pasu ba pasu lia ofisial; no
Bandu kastigu fíziku ba labarik.
Planu Serbisu Unidade Jéneru ME tinan 2010-2011
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 8
Inisiativa hotu ne’e maka pasu ba oin hodi eskola sai di’ak ba labarik no tenke implementa
didi’ak no tau matan hodi asegura katak sei iha duni efeitu atu hasa’e númeru labarik ne’ebé
kontinua eskola to’o remata.
Tabela 7: Polítika no Programa Timor Leste nian ba Hahalok Mestre iha Klase Laran
Área Polítika
26. Kódigu konduta ba
mestre
27. Prevene book ho
alunu no asédiu
28. Kastigu fíziku
29. Eskola Di’ak ba
Labarik
30. Lia hanorin
Timor-Leste
Iha Estrutura Kompeténsia sira ba Mestre iha área profisionalizmu,
konesimentu tékniku, fluénsia iha lingua ofisial, no abilidade pedagójika,
maka sei uza atu avalia sira-nia serbisu
Laiha
Bandu kastigu fíziku, maski iha informasaun katak mestre barak uza
nafatin
Iha projetu pilotu iha eskola 30 ne’ebé UNICEF maka kaer. Projetu ne’e
inklui formasaun semana ida ne’ebé repete ba beibeik, kona-ba pedagojia
sentrada ba labarik, jestaun eskola no partisipasaun komunidade
 Konsidera Portugés nu’udar lia hanorin ofisiál no Tetun nu’udar lia
auxiliar to’o klase 4
 Foin aprova polítika atu uza lia-inan iha klase inisiál sira, no hatama
Tetun ho Portugés pasu ba pasu ba alunu sira
Tabela 8 hatudu informasaun kona-ba kurríkulu iha eskola públika no opsaun ba edukasaun
vokasionál. Kurríkulu primáriu bazeia liu ba kurríkulu Portugés nian, nia tradusaun ba Tetun
sai ladún klaru (aas liu) no mestre balun ladún komprende didi’ak, entaun kurríkulu ne’e bele
sai hanesan problema ba estudante sira4. Maibé labarik ne’ebé husik eskola ka remata eskola
to’o siklu 3 de’it, iha oportunidade atu tama programa alternativu ka dezenvolve abilidade
tékniku-vokasionál.
Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu
Área Polítika
31. Kurríkulu ba
eskola primária no
sekundária
32. Edukasaun
Vokasional
Timor-Leste
Dezenvolve ona kurríkulu primária ne’ebé bazeia ba kurríkulu tuan
Portugés nian, ho relevánsia lokal limitadu. Mestre tenke iha kapasidade
maka’as atu implementa, no mós kurríkulu nia tradusaun ba Tetun sai aas
liu. Mestre balun ladún komprende ho klaru no seidauk iha kapasidade atu
implementa kurríkulu ne’e.
Fó suporta ba eskola tékniku-vokasional ba estudante ne’ebé remata siklu
3/ pré-sekundária no mós programa alternativu ba estudante ne’ebé husik
eskola.
D. Serbisu Suporta Eskola
Tabela 9 hato’o serbisu tan ne’ebé eskola ka komunidade bele oferese, maka bele ajuda
estudante sira kontinua eskola nafatin. Timor-Leste iha balun de’it:
4
Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN &
Center for International Conflict Resolution, Columbia University, August 2010; Shah, R. Goodbye Conflict,
Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J. Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev
2011.04.005
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 9




Programa Merenda Eskolar (maibé implementasaun hasoru dezafiu balun);
Profisionál saúde ba komunidade atu haree ba kondisaun no promove nutrisaun no
hahalok di’ak ba saúde;
Hatama abilidade moris ba kurríkulu pré-sekundáriu;
Harii APM (Associação de Pais e Mestres) iha eskola balun.
En jeral, eskola iha Timor-Leste sai hanesan instituisaun atu hato’o kurríkulu edukasaun ba
labarik no iha serbisu seluk ne’ebé limitadu tebes.
Tabela 9: Programa no Polítika Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola
Área Polítika
33. Kursu seluk atu
suporta estudante
ne’ebé hetan valór aat
34. Merenda eskolar
(hahán)
35. Tau matan ba
saúde estudante
36. Klase kona-ba
Abilidade Moris
37. Atividade
extrakurrikular
38. Partisipasaun
komunidade
Timor-Leste
Laiha
Iha programa merenda eskolar ne’ebé fó eskola fos, koto, mina no gás
fulan-fulan, maibé distribuisaun iha atrazu balun desde hahú, no bainhira
muda husi WFP ba ME iha 2010. Implementasaun sai ladún regular no
dalaruma la fó hahán natoon ba nesesidade estudante, tanba agora tama iha
eskola hotu, maibé planu inicial haree ba distritu neen de’it.5
Ministériu Saúde vizita komunidade sira no lori profisional atu tau matan
ba saúde, promove nutrisaun di’ak no hahalok di’ak ba saúde iha enkontru
fulan-fulan.
Hatama aspetu balun husi programa abilidade moris UNICEF nian iha
kurríkulu siklu 3
Laiha
Suporta implementasaun APM ho suporta husi UNICEF6
E. Hahalok Kultura
Maski ne’e ladún parte polítika ministériu ba edukasaun, hahalok kultura bele afeta labarik
nia asesu ba eskola no kapasidade atu kontinua eskola. Hahalok ne’e inklui idade kaben,
serimónia ba foinsa’e sira ne’ebé afeta ba eskola, no saida mak akontese bainhira feto
foinsa’e isin-rua (haree Tabela 10). Timor-Leste ladún iha idade mínimu atu kaben no grupu
balun simu hahalok kaben sedu. Iha dadus ne’ebé hatudu katak inan foinsa’e sai hanesan
20%, maibé laiha lei kona-ba foinsa’e isin-rua kontinua nafatin eskola ka fila ba eskola
bainhira partus ona, maski inan foinsa’e baibain ladún fila ba eskola.
Tabela 10: Hahalok Kultura Timor-Leste nian
Área Polítika
39. Idade kaben
Timor-Leste
Ladún iha lei ba idade atu kaben. Feto baibain kaben sedu iha grupu balun,
inklui Baikeno7
5
Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report –
November 2009.
6
Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF Evaluation Office,
July 2010.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 10
Área Polítika
40. Isin-rua
41. Serimónia ba
foinsa’e
7
Timor-Leste
 Ladún iha polítika ba foinsa’e isin-rua atu kontinua eskola ka tama fali
bainhira bebé moris ona, maibé eskola barakliu ladún simu inan foinsa’e
 Iha taxa foinsa’e isin-rua besik atu 20%7
 Hala’o ona estudu atu haree ba impaktu isin-rua ba problema husik
eskola
Laiha
Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 11
III.
Opsaun ba Implementasaun SDPP
Timor-Leste iha númeru limitadu polítika edukasaun kompara ho rai sira seluk ne’ebé hola
parte iha projetu SDPP. Iha área balun, seidauk iha polítika (labarik na’in hira iha klase laran,
transporte, muda ba eskola seluk), no iha área seluk iha ona proposta ba polítika maibé
seidauk implementa (porezemplu, pasa klase automátiku ba klase inicial, bolsa estudu ba
labarik feto, fasilidade eskola asesível no di’ak ba feto, rekrutamentu mestre feto, uza lia-inan
iha klase inisiál); no iha área balun seluk, iha ona projetu pilotu maibé seidauk sai fali
nu’udar polítika (porezemplu, Eskola Foun no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik
eskola). Buat sira-ne’e sujere opsaun dahuluk ba programa SDPP:
(1) Suporta ME nia esforsu atu prepara no implementa polítika ne’ebé bele prevene
labarik sira husik eskola.
Suporta ne’e bele halo staff SDPP nian hala’o nia serbisu hanesan staff Ministériu nian, hodi
bele suporta komité ne’ebé prepara polítika, tulun sira atu buka orsamentu apropriadu, lori
doadór potensiál hodi diskute programa, avalia impaktu polítika ne’ebé iha ona ba labarik nia
eskola (prezensa iha eskola no kontinua eskola) no prepara artigu hodi suporta polítika no
programa foun. Staff bele kria Task Force ba Edukasaun Primária, porezemplu, ne’ebé
halibur hamutuk parseiru sira hodi fó informasaun ba Ministériu.
Opsaun rua tuirmai mosu tanba kualidade livru ne’ebé fó ba labarik atu estuda. Proposta
dahuluk maka produsaun material suplementar, hanesan revista Lafaek, no proposta daruak
maka hadia livru sira-ne’ebé iha ona.
(2) Implementa Projetu Livru ba Labarik hodi fó-sai material ne’ebé presiza ba klase
primária nian liuhusi esforsu husi staff edukasaun.
Iha rai seluk ne’ebé ladún iha buat barak ba labarik sira atu lee (porezemplu, Tanzánia), ONG
sira halibur hamutuk ema ne’ebé serbisu ba edukasaun, hanesan mestre ne’ebé hanorin ba
eskola primária, hodi fó formasaun, suporta no fó korajen ba sira atu hakerek no pinta istória
ba labarik. Istória sira-ne’e dalaruma sai hanesan istória rai nian, ai-knanoik kona-ba labarik
ki’ik, biografia ema boot sira nian, livru siénsia kona-ba flora no fauna lokal, ka istória
pesoál. Karik Ministériu aprova, SDPP bele publika istória sira-ne’ebé di’akliu, prodús kópia
barak no fahe ba eskola primária sira.
(3) Organiza projetu ida hodi hadia kualidade ba livru testu ba primária, liuhusi
prepara tradusaun iha lia lokal ka halo atualizasaun.
Tanba dezafiu ne’ebé hasoru atu uza livru testu iha Portugés, karik staff SDPP nian bele mós
koordena atu hala’o tradusaun ba livru testu primária nian, no karik hetan aprovasaun husi
Ministériu, fó material fali ba Ministériu hodi publika no fahe. Tanba livru prodús tinan balun
liubá, bele mós halo atualizasaun ba konteúdu. Opsaun ne’e mós asume katak bainhira hala’o
tradusaun ne’e, Ministériu implementa hela nia polítika atu uza lia-inan, entaun SDPP sei
hadia material no mós suporta atu organiza formasaun ba mestre sira hodi uza edukasaun
bilinge iha klase laran.
Opsaun tuirmai ba SDPP haree ba kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível:
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 12
(4) Prepara no implementa pilotu ida atu eskola primária bele prepara nia kalendáriu
eskolar alternativu ne’ebé haree ba serbisu agrikultura, no avalia impaktu ba
prezensa iha eskola no porsentu labarik ne’ebé husik eskola.
Ita hatene katak labarik barak la tama eskola hodi bele suporta família hala’o serbisu
agrikultura, no labarik sira-ne’e bele hetan valór aat iha eskola. Bele hala’o programa pilotu
iha eskola primária balun de’it hodi ema iha ne’ebá hola rasik desizaun kona-ba kalendáriu
ne’ebé fahe tempu ba knaar to’os/natar nian atu koko haree se kalendáriu fleksível ne’e
hasa’e labarik nia prezensa iha eskola no hamenus husik eskola.
Opsaun rua tuirmai fó tulun eskola filial sira-ne’ebé iha mestre voluntáriu maka seidauk iha
formasaun di’ak ba sira-nia pozisaun no iha suporta limitadu husi governu.
(5) Kria grupu mestre sira no implementa programa atu sira bele suporta malu
(mentoring) hodi hadia sira-nia kapasidade.
Atu hadia kualidade edukasaun, SDPP bele ajuda mestre sira halibur malu atu forma grupu
ne’ebé hala’o enkontru fulan-fulan no fó oportunidade ba sira atu diskute problema baibain
ne’ebé iha, hadia koñesimentu kona-ba konteúdu no hadia sira-nia kapasidade ba pedagojia.
Projetu sei ladún selu mestre sira (komunidade maka kaer responsabilidade ba mestre
voluntáriu) maibé bele hasa’e sira-nia orgullu ba serbisu no hadia kualidade edukasaun
ne’ebé sira fó ba estudante.
(6) Haforsa APM ka líder lokal hodi tau matan ba mestre no estudante nia prezensa,
dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke inan-aman nia haree ba
importánsia edukasaun.
Meius seluk ba SDPP atu hadia kualidade eskola filial sira mak asegura katak sei iha APM
ne’ebé funsiona no grupu sira-ne’e sei foti asaun atu hadia kualidade eskola. APM sira bele
simu formasaun ba sira-nia knaar, dezenvolve planu atu hadia eskola, no fó suporta atu
implementa parte xave planu nian (karik liuhusi fundu ki’ik).
SDPP bele mós haree ba problema motivasaun estudante atu ba eskola lororolon, liuhusi dada
atensaun ba kurríkulu liuhusi klube no tulun labarik sira ho transporte.
(7) Serbisu hamutuk ho parseiru lokal atu harii klube estudante no fó suporta ba
membru klube atu kontinua eskola nafatin.
Rai barak uza ona klube estudante atu fó korajen ba labarik sira atu mai eskola nafatin no
fahe informasaun ne’ebé importante. SDPP bele serbisu hamutuk ho eskola balun iha pilotu
ida hodi harii klube, haree problema saida ne’ebé membru klube hasoru atu mai eskola
loroloron, no tulun sira atu rezolve dezafiu ne’ebé mosu bainhira bele. Klube bele organiza
atividade iha komunidade atu hatudu importánsia edukasaun, fó oportunidade ba labarik sira
atu aprende abilidade ka kriatividade ne’ebé importante, ka prepara buat ruma ne’ebé bele
fa’an hodi hetan osan ba eskola. Karik labarik sira iha difikuldade atu mai eskola, bele fó
bisikleta ba sira, maibé bicicleta ne’e sei pertense ba klube, no bainhira labarik sira ne’e
remata eskola bele fó bisikleta ba estudante seluk.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 13
Apéndise A:
Tabela Polítika no Programa ba Rai
Timor-Leste
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 14
Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola
Tópiku Polítika
Dokumentu
KONTESTU LEGAL EDUKASAUN
1. Direitu labarik Komisaun Nasionál Direitu Labarik harii iha tinan
2008 iha Ministériu Justisa nia okos hodi promove
direitu labarik no suporta implementasaun polítika atu
promove direitu sira-ne’e.
2. Edukasaun
Lei de Bases da Educação (2009) hato’o edukasaun
kompulsória
kompulsória ba klase 1-9. Hahú 2009, klase sira-ne’e
hanaran “Edukasaun Bázika”.
3. Lei Serbisu
Labarik
Timor-Leste asina ona Konvensaun Dahuluk ILO
nian no en teoria bandu labarik ne’ebé la to’o tinan 15
atu envolve iha serbisu.
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Inanaman,
mestre,
labarik
Labarik
tinan 6-14
Komisaun promove kampaña kontra
violénsia iha uma laran, suporta
movimentu labarik no promove
edukasaun no saúde iha Baze.
ME kria/ harii eskola bázika 250.
Eskola filial sira sei halibur hamutuk
ho eskola bázika no espera katak
labarik sira sei hakat husi eskola filial
ba eskola bázika bainhira sira liu ba
klase aas. Governu mós buka atu
hasa’e númeru labarik ne’ebé tama
eskola ho idade ne’ebé loos iha klase
1 (tinan 6) no hamenus repete klase
iha Siklu 1.
Hala’o tiha ona peskiza
kona-ba violénsia ba
labarik, maibé seidauk fósai rezultadu.
Dadus preliminar husi
EMIS hatudu katak
matríkula aumenta tan iha
klase inisiál, maibé
situasaun ne’e karik mosu
tanba populasaun mós
aumenta.
Matríkula iha klase inisiál
aumenta ona durante tinan
kotuk tanba polítika ne’e,
no mós tanba populasaun
aumenta, bandu propina iha
eskola, hahú merenda
eskolar no aumenta númeru
eskola filial ne’ebé iha.
Seidauk iha
implementasaun. Peskiza
husi Departamentu Serbisu
EUA nian8 hatudu katak
labarik Timoroan 85%
entre tinan 10-14 serbisu
hela, no 91% husi grupu
ne’e serbisu agrikultura.
Labarik
ne’ebé la
to’o tinan
15
8
United States Department of Labor (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of Child Labor - East Timor. Available at:
http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 15
Tópiku Polítika
Dokumentu
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Relatóriu informal no
observasaun hatudu katak
labarik kontinua atu
envolve nafatin iha serbisu
agrikultura no komérsiu
informal.
4. Responsabili
dade eskola (ba
husik eskola)
5. Buka
estudante ne’ebé
la mai eskola/
haree ba sira-nia
kondisaun
6. Propina ba
eskola
Bandu propina ba eskola iha 2006, nu’udar parte
esforsu atu hasa’e matríkula no prevene husik eskola.
Estudante
husi klase
1 to’o 12
ne’ebé tuir
eskola
públika
Seidauk analiza loloos,
maibé bandu propina karik
iha impaktu limitadu tanba
inan-aman tenke kontinua
atu tau osan nafatin ba
despeza ho edukasaun.
Ministériu Solidariedade Sosiál implementa ona
sistema “Bolsa da Mãe” hodi inan ki’ak, faluk ka
mesak bele fó suporta mínimu ba sira-nia oan no
hasa’e númeru labarik ne’ebé tama eskola. Hodi simu
osan, inan sira tenke haruka oan ba eskola nafatin no
tau matan ba saúde iha klínika.
Eskola
oan sirane’ebé
mai husi
família
ki’ak ka
Iha despeza nafatin ho eskola tanba
eskola primária barak, liu-liu iha
áreas remotas, uza mestre voluntáriu
tanba mestre kontratadu la to’o.
Voluntáriu sira espera tulun husi inanaman, maka tenke selu mós ba
kadernu, lapizeira, lápis, borraxa, no
seluk tan. Governu esforsa an agora
daudaun atu kontrata mestre
voluntáriu, maibé prosesu la’o neineik
tanba (a) mestre sira tenke simu
formasaun ne’ebé loos; no (b)
limitasaun ho orsamentu.
Agora daudaun organiza fali
programa tanba identifika problema
balun ho implementasaun. Agora
hala’o pilotu ba aprosimasaun foun
ne’ebé inklui monitorizasaun.
7. Bolsa estudu
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Seidauk iha dadus kona-ba
impaktu ba husik eskola.
Pájina 16
Tópiku Polítika
Dokumentu
Grupu
Alvu
aman
laiha
8. Farda
obrigatória
Ladún obriga atu iha farda eskolar/ uniforme.
9. Provizaun
material eskolar,
livru testu no
material
aprendizajen
seluk
Husi 2005-6 to’o 2008-2009, ME implementa ona
programa fundu ki’ik ba eskola primária liuhusi
finansiamentu husi Banku Mundial. Fundus bele uza
atu hadi’a eskola ka atu sosa material eskolar ba klase
no mós ba alunu ki’ak liu.
Eskola
primária
Projetu Kualidade ba Eskola Fundamental ne’ebé
suporta husi Banku Mundial mosu iha 2006 no fó
livru testu iha lia-Portugés ba eskola primária.
Estudante
primária
nian
Revista Lafaek prodús oin tolu ba estudante sira no
ida ba mestre, hodi suporta implementasaun ba
kurríkulu eskola primária, no mós, husi 2010 ba oin,
ba kurríkulu foun pre-sekundária nian. Revista fó
artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba kontestu
lokal no hakerek ho lia rua (introdús Portugés pasu ba
pasu nu’udar lia-hanorin).
Estudante
no mestre
husi preprimária
to’o klase
9
10. Ezame atu
tama eskola
11. % labarik
ne’ebé bele liu
Deskrisaun/ Komentáriu
Iha presaun iha área urbana balun
(vila laran) hodi alunu sosa no hatais
uniforme.
Informasaun husi mestre no
funsionáriu ME hatudu katak
dalaruma distribuisaun fundus ladún
regular no ladún iha kontrolu
maka’as, liu-liu iha áreas rurais, no
iha rezultadu limitadu.
Tanba problema tékniku no lojístiku,
livru rai hela ba tempu naruk no
remata fahe iha 2010 de’it.
Distribuisaun la to’o ba estudante
hotu, eskola hotu ka matéria hotu.
Informasaun husi mestre sira sujere
katak mestre no estudante barak iha
difikuldade atu komprende konteúdu
tanba problema ho língua.
Relatóriu avaliasaun ikus hatudu
katak revista Lafaek maka material
atu lee no rekursu suporta kurríkulu
ne’ebé estudante rekoñese liu:
estudante 96% dehan katak sira
koñese revista, 86% dehan katak uza
revista iha eskola no 93% uza revista
iha uma atu estuda. Mestre 96% uza
revista atu hanorin.
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Ladún sukat efeitu ba husik
eskola.
Laiha ezame atu tama eskola.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 17
Tópiku Polítika
klase
12. Promosaun
automátika (pasa
klase
automátiku)
Dokumentu
Iha 2009 mosu proposta ida atu hala’o promosaun
automátika ba klase 1-3 maibé seidauk implementa.
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
Estudante
iha klase
1-3
Tanba estudante barak la liu klase no
hetan valor aat iha klase inisial, sirane’ebé idade boot ona baibain husik
eskola. Proposta ne’e ladún inklui
mekanismu seluk atu suporta
estudante (tutoria, atividade extrakurrikular, avaliasaun formativa).
13. Idade limite
ba siklu eskola
14. Ezame atu
remata eskola
Laiha idade limite
Hodi asegura katak estudante hetan kompeténsia no
abilidade mínima atu hakat ba nível edukasaun aas
tan, ME prepara ezame atu remata eskola.
Estudante
iha klase
6, 9 no 12
Iha reforsu padraun kualidade ezame
iha 2009-2010 no númeru estudante
ne’ebé liu ezame tuun uitoan. Tanba
ne’e, estudante iha eskola balun halo
demonstrasaun kontra ezame, maibé
informasaun ladún ofisiál konsidera
katak ezame nasional la to’o nível
rekerimentu kurríkulu nasional.
15. Polítika
ne’ebé iha
relasaun ba
jéneru
Unidade Jéneru iha Ministériu Edukasaun sujere
polítika atu hasa’e númeru estudante feto liuhusi fó
bolsa estudu, hala’o promosaun / advokasia iha
nível komunidade liuhusi drama no kampaña, no
serbisu hamutuk ho divizaun kurríkulu.
Labarik
feto
16. Suporta ba
labarik ne’ebé
iha risku atu
husik eskola no
labarik defisiente
17. Kalendáriu
Ministériu Edukasaun kria ona Departamentu
Edukasaun Inkluziva iha 2008. Departamentu ne’e
promove inisiativa (formasaun, fó material) no
advokasia ba edukasaun inkluziva ho suporta husi
UNICEF no ONG sira.
Implementa ona iha 2010 kalendáriu eskolar foun
Eskolaoan sira
ne’ebé
defisiente
Implementasaun polítika ne’e
depende ba orsamentu ne’ebé seidauk
mosu iha 2010. Komponente
promosaun edukasaun ba labarik feto
implementa daudaun iha nível pilotu
husi projetu CARE “Eduka Feto
Joven iha Nasaun Joven”.
Kria ona sentru hodi suporta labarik
ho nesesidade espesial iha Dili.
Eskola
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Informasaun ladún ofisiál
hatudu katak estudante
barakliu ne’ebé la liu ezame
(maizumenus 10% husi
sira-ne’ebé matrikuladu iha
klase ne’e) baibain husik
eskola, maibé seidauk iha
peskiza ne’ebé hatudu
impaktu ezame nasional ba
husik eskola.
Seidauk sukat.
Seidauk sukat.
Informasaun ne’ebé iha
Pájina 18
Tópiku Polítika
eskolar
18. Tamañu
klase/ rásiu
estudante/mestre
19. Asesu/
distánsia ba
eskola
Dokumentu
husi Janeiru to’o Dezembru hodi tuir siklu formasaun
mestre sira nian. Ladún tuir tempu kuda/ koa iha
agrikultura, liu-liu toos kafé no natar.
Durante tempu Indonézia, mosu eskola filial ki’ikoan
(to’o klase 3) hodi serbi populasaun iha áreas remotas.
20. Transporte
21. Muda ba
eskola seluk
FASILIDADE/ KONDISAUN ESKOLA
22. Fasilidade
Unidade Jéneru husi Ministériu Edukasaun sujere
ne’ebé asesível
harii hariis-fatin iha eskola hodi hasa’e número feto
no di’ak ba feto
ne’ebé tama eskola.
23. Toba fatin ba Dalaruma eskola sekundária fó toba-fatin ba
estudante/
estudante.
asrama
Grupu
Alvu
públika
Deskrisaun/ Komentáriu
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
sujere katak mestre no
alunu la tama eskola tanba
serbisu agrikultura no
serimónia tradicional,
maibé seidauk hala’o
peskiza klean.
Labarik
tinan 6-10
Eskola filial aumenta barak husi 2007
ba oin tanba populasaun aumenta,
bandu propina ba eskola, fó merenda
eskolar, kondisaun eskola no fatór
seluk. Ministériu Edukasaun suporta
eskola filial sira liuhusi fundos FTI
nian (fó material eskolar no
formasaun) maibé buka atu hamenus
númeru eskola filial ne’ebé iha liuhusi
bandu loke eskola filial foun no
halibur eskola filial hamutuk ho
eskola bázika.
Maski eskola filial hatán ba
aumentu matríkula entre
2007 no 2010, sai klaru
katak kualidade eskola ne’e
la tuir padraun. Mestre
barak iha filial sira sai
hanesan voluntáriu ne’ebé
laiha formasaun no
dalaruma serbisu eskola la
la’o. Seidauk iha estudu atu
hatudu se labarik sira muda
husi eskola filial ba eskola
bázika hodi remata
edukasaun bázika.
Estudante Seidauk iha orsamentu ba polítika
iha eskola ne’e.
primária
Eskola
sekundária
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Seidauk sukat
Pájina 19
Tópiku Polítika
Dokumentu
Grupu
Alvu
KONTRATU BA MESTRE, FORMASAUN NO HAHALOK IHA KLASE LARAN
24. Rekrutament Polítika Promosaun Funsionáriu Feto iha ME:
Mestre iha
u/ kontratu ba
Unidade Jéneru Ministériu Edukasaun nian, ho
primária
mestre
suporta husi UNIFEM, hato’o proposta ida (ne’ebé
no
seidauk implementa) atu kontrata mestre feto hodi
sekundária
promove balansu jéneru ba mestre sira no fó ezemplu
di’ak ba labarik feto. Sei hahú atu implementa polítika
liuhusi fó bolsa estudu ba estudante feto iha
Fakuldade Edukasaun no fó korajen ba sira atu remata
sira-nia estudu. Polítika mós fó proposta atu hasai
kapasidade funsionáriu feto ne’ebé serbisu iha ME iha
Dili no rejional sira, liuhusi formasaun no enkontru.
25. Hasai
Mestre iha
Polítika Formasaun ba Mestre husi Ministériu
kapasidade
Edukasaun: ME fó proposta ba polítika foun ba
primária
mestre sira
formasaun ba mestre sira, ne’ebé seidauk remata atu
no
implementa. Polítika ne’e foka liu ba formasaun iha
sekundária
lia-Portugés. Bacharelato ne’ebé promove liuhusi
Cooperação Portuguesa inklui formasaun ba lingua,
pedagojia no opsaun ba kursu fulan ida ba
Matemátika, Fízika no Biolojia. ME fó mós
formasaun tan, liu-liu ba língua, ho durasaun semana
tolu, dala tolu iha tinan ida nia laran.
26. Kódigu
Estrutura Kompeténsia ba Mestre iha Timor-Leste Mestre
konduta mestre
(Setembru 2008): Dezenvolve ona estrutura
rejistradu
sira nian
kompeténsia ba mestre sira hodi hadia kualidade
profisional edukasaun, hahú iha 2005-2006. Identifika
ona domíniu haat nu’udar karaterístika xave ba mestre
kompetente (profisionalizmu, koñesimentu tékniku,
fluénsia iha lia ofisiál, abilidade pedagójika). Maski
seidauk iha kódigu konduta ofisiál husi Ministériu,
kompeténsia sai nu’udar matadalan ba hahalok mestre
Deskrisaun/ Komentáriu
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Agora daudaun iha estimativa katak
mestre mane sai hanesan 70% ka liu
iha Timor-Leste. Porsentajen sai boot
liu husi Siklu 2 ba oin (klase 5 ba
leten). Situasaun ne’e hamenus
ezemplu di’ak ba estudante feto no
bele hamosu hahalok la di’ak ba
jéneru iha klase laran.
Formasaun sira-ne’e oferese ba
número mestre limitadu, barakliu husi
eskola primária. (bacharelato)
Espera katak estrutura kompeténsia
sira nian sei forma baze ida atu avalia
mestre nia hahalok liuhusi atividade
inspesaun no Ezame Nasional ba
Profesór. Mestre ne’ebé la hatudu
abilidade nesesária iha domíniu haat
sei ladún kontrata ka promove husi
2009 ba oin.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Seidauk iha avaliasaun
ofisiál ba efeitu polítika
ne’e. Maibé rezultadu husi
formasaun ba kompeténsia
ne’ebé hala’o iha 2010
liuhusi parseria entre ME
no NRC iha eskola remota
30 hatudu katak iha númeru
estudante aumenta tanba
Pájina 20
Tópiku Polítika
Dokumentu
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
nian.
27. Prevene
book ho
estudante no
asédiu ba
estudante
28. Kastigu
fíziku
29. Eskola di’ak
ba labarik
30. Lia-hanorin
Ministériu Edukasaun foti ona desizaun ba
“toleránsia zero ba kastigu fíziku” ne’ebé Ministru
Edukasaun tau iha ofísiu no fó-sai iha revista Lafaek
ba Edukadór iha 2009.
Mestre
Projetu Eskola Foun ne’ebé implementa husi
UNICEF iha eskola 30 iha área besik vila sai hanesan
formasaun beibeik semana ida-idak ba mestre no
diretór sira kona-ba pedagojia haree ba labarik,
jestaun eskola no partisipasaun komunidade. Iha mós
monitorizasaun no suporta nafatin ba eskola.
Lei de Bases da Educação, 2008 no 2010, no
Polítika Nasionál ba Lia-Hanorin, 2007, hato’o
katak Portugés sai nu’udar lia ofisiál atu hanorin no
bele uza Tetun nu’udar lia-ofisiál (oral de’it).
Komunikasaun husi ME (2008) konsidera
apropriadu atu introdús lia Portugés pasu ba pasu
nu’udar lia-hanorin to’o klase 4. Komisaun nasional
UNESCO nian dezenvolve ona polítika nasionál foun
hamutuk ho grupu serbisu ne’ebé haree liu ba lia
hanorin. Polítika foun fó-sai ona iha Marsu 201110 no
Eskola
primária
Eskola
hotu
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
labarik ne’ebé husik eskola
ona fila fali ba klase.9
Formasaun ba mestre haforsa
dixiplina pozitiva no fó rekompensa
ba estudante. Maibé polítika ladún
aforras beibeik no kastigu fíziku mosu
beibeik iha eskola iha Timor laran.
Sei hala’o avaliasaun iha
2011.
Sensu 2004 hatudu katak maioria
populasaun ladún iha fluénsia iha liahanorin (Portugés). UNICEF hala’o
peskiza iha 200711 ne’ebé hatudu
katak estudante sira-nia komprensaun
ba Portugés la to’o hodi sira bele liu
ezame ne’ebé tuir padraun kurríkulu.
Informasaun ladún ofisiál hatudu
momoos katak mestre ho estudante
hotu ladún iha fluénsia natoon iha
Maski seidauk iha peskiza
ne’ebé klean, iha evidénsia
barak katak komprensaun
ba língua iha papél boot iha
problema repetisaun ho
bele sai hanesan fatór
importante ba husik eskola.
9
Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010.
Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother Tongue-Based Multilingual Education for Timor Leste: National Policy.
11
Vine, Ken. (2007). Pilot Study of Learning and Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics, Tetum and Portuguese.
10
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 21
Tópiku Polítika
Dokumentu
sei implementa uza lia-inan iha klase inisiál, ho
implementasaun pasu ba pasu ba lia-Tetun no tuirmai
ba lia-Portugés.
31. Kurríkulu
32. Edukasaun
vokasionál ka
programa eskola
ba serbisu
INDMO (Instituto Nacional para o Desenvolvimento
da Mão de Obra) fó suporta ba eskola téknikuvokasionál sira (ba estudante ne’ebé remata ona presekundária) no mós ba sentru ne’ebé fó programa
alternativu ba estudante ne’ebé husik eskola ona.
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
Portugés hodi uza hanesan liahanorin1213. Iha mós informasaun
katak mestre no estudante sira iha
Lautein no Oekusi hasoru difikuldade
barak atu komprende Tetun. Iha
avaliasaun ikus ba Projetu Lafaek atu
Suporta Kurríkulu, estudante 30%
dehan katak sira susar atu komprende
Portugés, maski konteúdu hakerek ho
lia rua.
Mestre sira hasoru difikuldade atu
komprende kurríkulu primáriu ofisiál
ne’ebé fó-sai iha 2006, maski hetan
formasaun ona. Iha ligasaun maka’as
ho kurríkulu Portugés, dalaruma laiha
relevánsia maka’as ba kontestu lokal,
mestre sira seidauk iha kapasidade
natoon atu aplika parte balun no
tradusaun ba Tetun sai aas liu12. Livru
testu ofisiál hakerek ho Portugés no
mestre balun seidauk iha fluénsia
maka’as iha lia ne’e.
Estudante SEFOPE fó suporta maka’as ba sentru
pretékniku-vokasionál, hanesan hadi’a
sekundária fatin, fó ekipamentu no bolsa estudu.
nian no
SEFOPE serbisu hamutuk ho Igreja,
estudante
ONG no programa kooperasaun
ne’ebé
bilateral ho suporta husi AisAID no
husik
ILO. Harii ona estrutura nasional ba
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Seidauk sukat.
INDMO karik sei iha
impaktu ba husik eskola
tanba fó dalan atu uza
kualifikasaun ne’ebé simu
iha kursu tékniku-
12
Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University,
August 2010
13
Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 22
Tópiku Polítika
Dokumentu
SERBISU SUPORTA ESKOLA
33. Hanorin tan
ba alunu ne’ebé
hetan valor aat
34. Fó hahán
Programa Merenda eskolar implementa ona husi
Ministériu Edukasaun serbisu hamutuk ho WFP, entre
2006-2009. Eskola primária simu fos, koto, mina no
gás fulan-fulan no mós pakote implementasaun
hanesan fogaun gás, fatin atu te’in no bikan/kanuru.
Iha 2010, Ministériu Edukasaun foti responsabilidade
atu fahe hahán.
14
Grupu
Alvu
eskola
Labarik
iha klase
1-6
Deskrisaun/ Komentáriu
kualifikasaun hamutuk ho ME atu
hala’o akreditasaun ba kursu ne’ebé
suporta no serbisu hamutuk ho
sistema edukasaun formal.
Distribuisaun hahán hetan dezafiu
balun iha 2010 no ME kaer
responsabilidade ba lojístika.
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
vokasionál iha sistema
edukasaun formal.
Dadus EMIS hatudu katak
matríkula aumenta maka’as
iha klase inisiál husi 2007
ba oin. Informasaun husi
mestre no inan-aman
hatudu katak merenda
eskolar sai hanesan
insentivu boot ba matríkula.
Bainhira hetan dezafiu ba
distribuisaun hahán iha
2010, mestre balun dehan
katak iha impaktu negativu
ba labarik nia prezensa iha
eskola. Maibé estudu
ne’ebé hala’o husi WFP iha
200914 hatudu katak
distribuisaun ladún regular
no problema ho
implementasaun mosu
desde programa hahú, no
ladún hetan evidénsia
kuantitativa ne’ebé hatudu
impaktu ba matríkula ka
Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report – November 2009
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 23
Tópiku Polítika
Dokumentu
Grupu
Alvu
35. Kuidadu
saúde estudante
SISCA (Serviço Integrado para a Saúde
Comunitária) maka programa ne’ebé Ministériu
Saúde implementa iha komunidade ho suporta husi
ONG sira. Programa organiza enkontru fulan-fulan iha
komunidade ne’ebé profisionál saúde no voluntáriu
hala’o serbisu hamutuk atu tau matan ba padraun
saúde. Promove mós nutrisaun di’ak no hahalok di’ak
ba saúde.
Membru
komunida
de hotu,
liu-liu
labarik la
to’o tinan
5 no inan
isin-rua
36. Klase
abilidade moris
UNICEF serbisu hamutuk ho ME implementa
Programa Formasaun ba Abilidade Moris ba joven
sira. Komponente programa ne’e hatama iha kurríkulu
pre-sekundária.
Labarik
no joven
sira
37. Atividade
extra-kurrikular
38. Partisipasaun
komunidade
UNICEF no ME suporta implementasaun APM
liuhusi programa “Escolas Amigas das Crianças”
hahú iha 2006. Programa hala’o formasaun no
monitorizasaun.
HAHALOK KULTURA
39. Idade atu
Ladún iha rekerimentu legal.
kaben
15
Deskrisaun/ Komentáriu
Estudante barak hela dook husi
ospitál no klínika no susar atu hetan
asesu ba serbisu saúde.
Eskola
primária
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
nível atensaun estudante
nian.
Seidauk iha peskiza ne’ebé
halo ligasaun entre SISCA
no hamenus husik eskola,
maibé programa ne’e karik
iha efeitu pozitivu, liu-liu
ba estudante ne’ebé hela iha
área rural no remota. CARE
hala’o peskiza kona-ba
labarik feto ne’ebé husik
eskola (2010) no hetan
katak labarik no inan-aman
ne’ebé moras sai hanesan
kauza ba husik eskola.
Seidauk sukat
Sei avalia programa iha
2011.
Grupu étniku balun baibain kaben
sedu, hanesan Baikeno sira15. Liafuan
‘kaben’ uza ho sentidu luan.
Foinsa’e isin-rua besik 20%, maibé
dalaruma la kaben kedas, hela
Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 24
Tópiku Polítika
40. Isin-rua
Dokumentu
Iha ona peskiza ne’ebé hala’o husi Unidade Jéneru
Ministériu Edukasaun nian, serbisu hamutuk ho
Ministériu Saúde, Ministériu Solidariedade Sosiál no
Sekretaria ba Promosaun Igualdade, hodi identifika
impaktu isin-rua iha idade foinsa’e ba husik eskola
iha nível sekundária.
Grupu
Alvu
Deskrisaun/ Komentáriu
hamutuk nu’udar feen-laen no depois
kaben bainhira iha kbiit atu fó
barlake. Baibain bele iha ona
‘fetosa’a-umane’ maski seidauk
kaben.
Estudante Tuir Ministru nia kritériu, estudante
sekundária ne’ebé la to’o sekundária ka husik
nian
eskola ona ladún inklui. Peskiza ne’e
sei informa polítika atu inan foinsa’e
bele tama fali iha eskola sekundária.
Efeitu ne’ebé Haree iha
Husik Eskola
Atu sukat bainhira polítika
implementa ona.
41. Serimónia ba
foinsa’e
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 25
Referénsia Sira
Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in
Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University,
August 2010.
Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF
Evaluation Office, July 2010.
Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations –
Final Report – November 2009.
Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation,
2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011.
Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother TongueBased Multilingual Education for Timor Leste: National Policy.
Ministério da Educação, Gender Unit Work Plan FY2011 (Planu serbisu Unidade Jéneru
Ministériu Edukasaun – Tinan Fiskal 2011).
Shah, R. Goodbye Conflict, Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J.
Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev 2011.04.005
Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School
Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010.
Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate,
November 2010.
UNESCO International Institute for Educational Planning/Sida Advisory Team. (April 2010).
Expanded Basic Education Program (EBEP) Phase II: 2006-2010 Review report of year
2009.
http://www.iiep.unesco.org/fileadmin/user_upload/News_And_Events/pdf/2010/SATReview
report2009.pdf.
United States Department of Labor. (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of
Child Labor - East Timor. Available at:
http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html.
Vine, K. (2007). Pilot Study of Learning Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics,
Tetum and Portuguese. UNICEF, Dili: RDTL.
Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –
Timor-Leste, Jullu 2011
Pájina 26

Documentos relacionados