Valle-Inclán em Portugal - Consello da Cultura Galega

Transcrição

Valle-Inclán em Portugal - Consello da Cultura Galega
Otros verbos, nuevas lecturas:
Valle-Inclán traducido [1906-1936]
Outros verbos, novas leituras:
Valle-Inclán traduzido [1906-1936]
Otros verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936] Outros verbos, novas leituras: Valle-Inclán traduzido [1906-1936]
Valle-Inclán en Portugal
Ramón Villares
Presidente del Consello da Cultura Galega
Instituto Cervantes
Rua de Santa Marta, 43
Lisboa
11 de mayo-26 de junio 2015
11 de maio-26 de junho 2015
Horario / Horário
Lunes a viernes, de 10.00 h-20.00 h
Sábado, de 10.00 h-12.30 h
Segunda a sexta-feira,de 10.00 h-20.00 h
Sábado, de 10.00 h-12.30 h
L
a relación de Valle-Inclán con Portugal forma parte de la nebulosa imagen
que el escritor creó de sí mismo. En una entrevista que Ferreira de Castro le hizo
en el Ateneo de Madrid en 1926, confesó haber visitado ese país una única vez. Con
todo, hay referencias que revelan inequívocamente que Portugal siempre estuvo
en su horizonte político y cultural.
En su obra literaria dejó entrever las grietas de una cultura que le era próxima.
La despectiva pero interesante referencia al Rey de Portugal en Luces de bohemia
«Consideren ustedes que me llamo el Rey de Portugal, para significar que no valgo
un chavo!» dio paso a otra menos política como la de Los cuernos de Don Friolera,
donde sitúa la acción muy cerca de la frontera portuguesa.
Con todo, ni Portugal fue un desconocido para Valle-Inclán ni al revés. Podría definirse como el diálogo con la intelectualidad portuguesa de un tiempo que se inicia
a través de la relación con Leal da Câmara, que adquiere cuerpo con las continuadas
colaboraciones en la prensa y coge músculo con las traducciones que Valle hizo de
Eça de Queirós.
Fue el dibujante portugués la puerta de entrada a Portugal de buena parte de la
nómina de autores que conformaron la Generación del 98, con los que compartió
experiencias en su exilio madrileño. Valle-Inclán lo acogió en la tertulia frecuentada
por Unamuno, Manuel Bueno, los hermanos Baroja o Jacinto Benavente. La conexión ideológica entre ambos quedó impresa también en la propia fisonomía del escritor. Leal da Câmara fue uno de los implicados en aquel incidente en el Café de la
Montaña que le costó el brazo a Valle-Inclán y en el que, entre la nebulosa que dejó
tras de sí este suceso, se discutía la soberanía portuguesa.
Si las revistas culturales de la época pudieron alternar las firmas de João Grave,
Mayer Garção, Sílvio Rebelo o Tomás da Fonseca con las de Pío Baroja, Jacinto Benavente o Unamuno fue gracias a Leal da Câmara. Entre todos le dieron forma al
poco tiempo de vida que tuvo la Revista Nova, en la que Valle-Inclán no llegó a colaborar a pesar de los vínculos cercanos que lo unían al proyecto.
Con todo, la relación de Valle-Inclán con la intelectualidad portuguesa fue más
bien esporádica, llena de altos y bajos, de lapsos y vueltas, en la que mantuvo contactos con artistas, poetas, filósofos, críticos literarios y políticos, que lo reclamaron
para conocer su opinión sobre la Gran Guerra y otros acontecimientos políticos.
Guerra Junqueiro, António Ferro, Leonardo Coimbra, Ferreira de Castro e Fidelino
de Figueiredo fueron algunos de sus interlocutores que alternaron su faceta cultural
con la política. En el marco de esta relación «diplomática» fue miembro de la So-
3
Valle-Inclán em Portugal
ciedad de Amigos de Portugal, que surgió con la intención de fomentar el intercambio cultural, económico y social entre los dos países. Con esta participación,
Valle fue ampliando su radio de acción incorporando nuevos contactos como Leonardo Coimbra o el poeta Eugénio de Castro.
Es necesario también tener en consideración la no siempre bien vista concepción
de Valle-Inclán sobre el portugués como gallego literario. Un ideario que sienta sus
raíces en la creencia de la federación ibérica, cimentada en la existencia de cuatro
geografías y sensibilidades diferentes en la Península Ibérica surgidas durante el
proceso de romanización: la Cantábrica, la Bética, la Tarraconense y la Lusitania.
En la exposición que ahora presentamos se recoge una muestra significativa de
esta relación: la publicación que la revista Civilização. Grande Magazine Mensal, dirigida por Ferreira de Castro, hizo de A cabeça do Batista. El propio director se congratulaba de esa colaboración, que definió como «joia literária e um auténtico
brinde de Natal que oferecemos aos nossos leitores». No es ahora tiempo de Navidad, pero esta muestra también se puede entender como un regalo que ofrecemos para recuperar la nebulosa de un creador leído ahora en clave internacional y
puesto en diálogo con su conjunto.
En Otros verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936] se abre más
aún el foco y se muestra la traducción de su obra a diversas lenguas europeas, principalmente al francés y al inglés, ofreciendo un rasgo poco atendido hasta el presente de este creador poliédrico y universal.
4
Ramón Villares
Presidente do Consello da Cultura Galega
A
relação de Valle-Inclán com Portugal faz parte da imagem enigmática que
o escritor criou de si próprio. Em 1926, numa entrevista realizada por Ferreira de
Castro no Ateneo de Madrid, Valle-Inclán confessou ter visitado este país apenas
uma única vez. Todavia, há referências que revelam inequivocamente que Portugal
sempre esteve no seu horizonte político e cultural.
Na sua obra literária, deixou entrever brechas de uma cultura que lhe era próxima.
A depreciativa mas interessante referência ao rei de Portugal em Luces de bohemia
(«Consideren ustedes que me llamo el Rey de Portugal, para significar que no valgo
un chavo!») deu lugar a outra referência menos política como a de Los cuernos de
Don Friolera, que situa a ação muito perto da fronteira portuguesa.
Todavia, nem Portugal foi desconhecido para Valle-Inclán nem o inverso aconteceu. Esta afinidade poderia definir-se como o diálogo com a intelectualidade portuguesa numa época que se inicia com a relação com Leal da Câmara, a qual
adquire consistência com as contínuas colaborações na imprensa e ganha força
com as traduções que Valle-Inclán fez das obras de Eça de Queirós.
O caricaturista português foi a porta de entrada em Portugal de grande parte dos
vários autores que constituíram a Geração de 98 e com os quais partilhou experiências no seu exílio madrileno. Valle-Inclán acolheu-o na tertúlia frequentada por
Unamuno, Manuel Bueno, os irmãos Baroja ou Jacinto Benavente. A ligação ideológica entre ambos ficou marcada na própria fisionomia do escritor. Leal da Câmara
foi um dos envolvidos no incidente ocorrido no Café de la Montaña que custou o
braço a Valle-Inclán e em que, no meio do rasto de incertezas que este acontecimento deixou atrás de si, se discutia a soberania portuguesa.
Se as revistas culturais da época conseguiram alternar as assinaturas de João
Grave, Mayer Garção, Sílvio Rebelo ou Tomás da Fonseca com as de Pío Baroja, Jacinto Benavente ou Unamuno foi graças a Leal da Câmara. Todos deram forma ao
pouco tempo de vida que a Revista Nova teve, na qual Valle-Inclán não chegou a
colaborar apesar dos estritos vínculos que o uniam ao projeto.
Todavia, a relação de Valle-Inclán com a intelectualidade portuguesa foi em todo
caso esporádica, cheia de altos e baixos, lapsos e voltas, durante a qual manteve
contacto com artistas, poetas, filósofos, críticos literários e políticos, que o procuravam para conhecer a sua opinião sobre a I Guerra Mundial e outros acontecimentos políticos. Guerra Junqueiro, António Ferro, Leonardo Coimbra, Ferreira de
Castro e Fidelino de Figueiredo foram alguns dos interlocutores que alternaram a
sua faceta cultural com a política. No âmbito desta relação «diplomática», foi mem-
5
bro da Sociedad de Amigos de Portugal, que nasceu com a intenção de fomentar o
intercâmbio cultural, económico e social entre os dois países. Pelo facto de pertencer a esta sociedade, Valle-Inclán aumentou o seu raio de ação e incorporou
novos contactos, tais como Leonardo Coimbra ou o poeta Eugénio de Castro.
Além disso, é necessário ter em consideração a nem sempre bem vista conceção
de Valle-Inclán sobre o português como galego literário. Trata-se de uma ideologia
que tem origem na convicção da federação ibérica, cimentada na existência de
quatro geografias e sensibilidades diferentes na Península Ibérica, surgidas durante
o processo de romanização: a Cantábrica, a Bética, a Tarraconense e a Lusitânia.
Na exposição que agora apresentamos, incluímos uma amostra significativa
desta relação: a publicação que a revista Civilização. Grande Magazine Mensal, dirigida por Ferreira de Castro, fez d’ A cabeça do Batista. O próprio diretor congratulou-se com esta colaboração, que definiu como «joia literária e um autêntico
brinde de Natal que oferecemos aos nossos leitores». Não estamos agora em
tempo de Natal, mas esta amostra também pode ser entendida como um presente
que oferecemos para recuperar a imagem enigmática de um criador lido atualmente em contexto internacional e em diálogo com o seu conjunto.
Em Outros verbos, novas leituras: Valle-Inclán traduzido [1906-1936] acentua-se
ainda mais o foco e apresenta-se a tradução da sua obra em diversas línguas europeias, nomeadamente para francês e inglês, oferecendo um traço até agora pouco
explorado deste criador poliédrico e universal.
6
E
l Instituto Cervantes acoge en sus sedes de Lisboa y Roma la exposición
Otros verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936], organizada por
el Consello da Cultura Galega y dedicada a la recepción internacional del dramaturgo a través de la traducción de su obra a distintos idiomas.
Y no puede ser más oportuna, ya que paralelamente en nuestra sede del Instituto
Cervantes en Madrid se ha inaugurado Quijotes por el mundo, con motivo del IV
centenario de la publicación de la II parte de Quijote. Esta exposición, mostrando
la colección cervantina de las bibliotecas de nuestro Instituto, se centra en las múltiples traducciones del texto universal, así como en los distintos niveles de recepción de esta novela, en su proceso de internacionalización a lo largo de los siglos.
Valle Inclán, personaje quijotesco en su propia biografía, es el paradigma de la
Edad de Plata como Cervantes lo fue en el Siglo de Oro. Ambos renuevan las formas del lenguaje y los géneros literarios, los dos marcan un punto de inflexión en
la cultura peninsular y universal.
Valle Inclán vivió su vida literariamente, hasta el final. Vida y obra fueron edificándose con un estilo tan propio que fue despertando entusiasmo y adhesión por
todo el mundo. Y comenzaron las traducciones que han difundido su voz: portugués, italiano, inglés, francés, rumano, búlgaro, húngaro o checo, fueron algunos
de los treinta y dos idiomas donde, a la postre, la escritura de Valle se ha vertido.
Tarea no poco difícil, dado el alto nivel de originalidad de nuestro ilustre gallego.
Aunque su escritura fue en castellano, hay un claro sustrato galaico que impregna
su verbo, su musicalidad, su forma de ver el mundo.
Estas traducciones poseen un marcado valor cultural, pues se enfrentaron al difícil arte de trasladar a otras lenguas la expresividad de este artista que convertía
el estilo en un universo único. Pero Valle Inclán no sólo consiguió que sus libros se
vertiesen a esos idiomas, sino que fue objeto de estudios, análisis, retratos, en diversos países donde recibió la generosa acogida de especialistas que resaltaron
con entusiasmo la personalidad de una obra lograda a través de modos literarios
complejos e innovadores. Valle viajó por el mundo, tuvo una vida novelesca, practicó todos los géneros, él mismo realizó traducciones, como al gran escritor portugués Eça de Queiroz, pues nada literariamente le era ajeno. Valle, así mismo,
tuvo una estrecha vinculación con Italia desde su juventud, y más concretamente
con Roma en sus años finales, como director de la Academia Española de Bellas
Artes en Roma.
Esta exposición ilumina la memoria de la difusión en el mundo de la obra valleinclanesca, traducciones concentradas principalmente en la narrativa de este escri-
7
tor que nunca dejó indiferentes a sus lectores, y que hoy en día sigue siendo un
paradigma de creatividad y estilo. Outros verbos, novas lecturas recupera el viaje
a otros idiomas de una de las grandes figuras literarias del siglo xx, porque su palabra es una creación llena de vida, de futuro literario que se construye cada instante. Como afirmaba el propio Valle en La Lámpara maravillosa, hace ahora casi
cien años, «son las palabras espejos mágicos donde se evocan todas las imágenes
del mundo».
Beatriz Hernanz Angulo
Diretora de Cultura
Instituto Cervantes
8
O
Instituto Cervantes recebe, nas suas sedes de Lisboa e Roma, a exposição
Outros verbos, novas leituras: Valle-Inclán traduzido [1906-1936], organizada pelo
Consello da Cultura Galega e dedicada à receção internacional do dramaturgo através da tradução da sua obra para várias línguas.
Não podia ser mais oportuna pois, paralelamente, foi inaugurada na sede do Instituto Cervantes em Madrid a exposição Quijotes por el mundo, a propósito do IV
centenário da publicação da II parte de D. Quixote. Esta exposição, que mostra a
coleção cervantina das bibliotecas do nosso Instituto, centra-se nas inúmeras traduções do texto universal, assim como nos vários níveis de receção deste romance
e no seu processo de internacionalização ao longo dos séculos. Valle Inclán, personagem quixotesca na sua própria biografia, é o paradigma da Idade da Prata, tal
como Cervantes o foi no Século de Ouro Espanhol. Ambos renovam as formas da
linguagem e os géneros literários e representam um ponto de viragem na cultura
peninsular e universal.
Valle Inclán viveu a sua vida literariamente até ao fim. A sua vida e obra edificaram-se com um estilo tão próprio que despertaram entusiasmo e adesão em todo
o mundo, dando início às traduções que difundiram a sua voz: português, italiano,
inglês, francês, romeno, búlgaro, húngaro ou checo foram alguns dos trinta e dois
idiomas para os quais, em última análise, foi vertida a escrita de Valle Inclán. Trata-se de uma tarefa não muito fácil, dado o elevado nível de originalidade do nosso
ilustre galego. Apesar de ser em castelhano, a sua escrita possui um evidente substrato galaico que impregna o seu verbo, a sua musicalidade, a sua forma de ver o
mundo.
As traduções têm um marcado valor cultural pois deparam-se com a difícil arte
de trasladar para outras línguas a expressividade deste artista que transformava o
estilo num universo único. Contudo, Valle Inclán não só conseguiu que os seus livros
fossem traduzidos para essas línguas mas também que fossem objeto de estudos,
análises e retratos nos diversos países onde foram generosamente recebidos por
especialistas que salientaram, com entusiasmo, a personalidade de uma obra conseguida através de modos literários complexos e inovadores. Valle Inclán viajou
pelo mundo, teve uma vida novelesca, praticou todos os géneros e traduziu (como
o grande escritor português Eça de Queiroz), pois nada lhe era literariamente
alheio. Para além disso, Valle Inclán tinha, desde a sua juventude, uma estreita ligação com Itália e, mais concretamente, com Roma, nos seus últimos anos de vida,
enquanto diretor da Academia Española de Bellas Artes.
Esta exposição ilumina a memória da divulgação, em todo o mundo, da obra
valleinclanesca através de traduções concentradas principalmente na narrativa
9
deste escritor que nunca deixou os seus leitores indiferentes e que, hoje-em-dia,
continua a ser um paradigma de criatividade e estilo. Outros verbos, novas leituras:
Valle-Inclán traduzido [1906-1936] recupera a viagem a outros idiomas de uma das
grandes figuras literárias do século xx, porque a sua palavra é uma criação repleta
de vida e de futuro literário que se constrói a cada instante. Como o próprio Valle
Inclán afirmava em La Lámpara maravillosa, faz agora quase cem anos, que «son
las palabras espejos mágicos donde se evocan todas las imágenes del mundo».
Beatriz Hernanz Angulo
Diretora de Cultura
Instituto Cervantes
E
10
ntre las diversas necrologías publicadas en Portugal con motivo del fallecimiento de Ramón del Valle-Inclán en 1936, destaca la profunda admiración que su
figura suscitó entre sus contemporáneos portugueses: por su profundo conocimiento de la literatura e historia lusas, por su declarada admiración y sincera amistad con algunos de los grandes escritores portugueses ―entre los que destaca la
figura de Guerra Junqueiro―, por su origen gallego ―que lo fraternizaba desde el
punto de vista histórico y lingüístico― y, en definitiva, por el alto capital simbólico
acumulado y reconocido en ambos campos culturales (español y luso)… Todos estos
elementos convirtieron a Valle-Inclán en una referencia para todos aquellos jóvenes
escritores y artistas que en la década de los años 20 y 30 hacían el trayecto Lisboa-Madrid… Y habían sido, precisamente, Novais Teixeira, António Ferro o Ferreira
de Castro los encargados ―como bien recordaba este último en 1928 en las páginas 11
de La Gaceta Literaria― de «trazer para areia» del gran público en Portugal a los
escritores de la modernidad literaria española, entre los cuales destacaba la figura
de Valle-Inclán. De él y sobre él fueron publicadas, sobre todo en las páginas de la
prensa lisboeta, traducciones de sus obras, noticias sobre su trayectoria y diversas
entrevistas en las que Valle-Inclán siempre dejó entrever su manifiesto interés y
simpatía con el pueblo luso, al cual consideraba unido a su ser gallego a través de
los conceptos históricos de Lusitânia y latim galaico.
Lisboa fue, así, una de las principales capitales europeas en la difusión y promoción de la figura y de la obra de Ramón del Valle-Inclán... Tiene mucho sentido, por
lo tanto, que Lisboa sea también una de las primeras sedes de la muestra Otros
verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936], iniciativa del Consello
da Cultura Galega y de la Cátedra Valle-Inclán de la Universidad de Santiago de Compostela, encaminada a iluminar la imagen de un escritor que, inicialmente atrapado
entre los diversos códigos culturales de los lugares que habitó y transitó (especialmente, Galicia-Madrid), supo finalmente construir a partir de ellos el engranaje
perfecto de su identidad literaria, artística y cultural a nivel internacional.
Son varias las preguntas a este propósito:
¿Consiguió Valle-Inclán ser un escritor internacionalmente reconocido en su
tiempo? ¿Si así fue, donde obtuvo las mayores cotas de éxito? ¿En qué lenguas ha
sido más leído? ¿A qué personas y entidades confió su imagen en el extranjero?
¿Cuál fue su grado de intervención en este proceso? ¿Cuáles son sus proyectos y
expectativas? ¿Cuál ha sido, en síntesis, la versión de Valle-Inclán que triunfó más
allá de las fronteras (si alguna lo hizo)?
A todas estas interrogantes pretende dar respuesta la presente exposición, en la
cual, después de una síntesis de la trayectoria del escritor ―como gallego y galleguista―, recuperamos los ecos internacionales de su figura y obra, fruto tanto del
interés de sus coetáneos por el carácter diferencial de su producción en el campo
literario español, como de sus viajes al extranjero y de los contactos con intelectuales de diversos orígenes.
Gracias a la labor desarrollada en los últimos años por el Grupo de Investigación
Valle-Inclán de la Universidad de Santiago de Compostela, reunimos un corpus de
variados matices que redimensiona la nómina de gestores, traductores, editores,
críticos, revistas o periódicos con los que se relacionó el autor gallego, incorpora
nuevas traducciones de sus textos publicadas en vida del escritor, rescata el epistolario intercambiado con algunos de los agentes responsables del proceso de publicación en otros países y recupera incluso las ilustraciones y caricaturas que
acompañaron a los textos, en todas aquellas lenguas en que llegó a ver su obra traducida: búlgaro, checo, francés, holandés, húngaro, inglés, islandés, italiano, letón,
polaco, portugués, rumano y sueco… Un conjunto de materias y testimonios de los
cuales esta exposición ofrece, por primera vez, una muestra significativa, en forma
de primera radiografía del proceso de internacionalización de la figura de Ramón
del Valle-Inclán.
A través de ella, nos aproximamos a un público especialmente interesado en su
concepción gallega de la vida, del arte y de la cultura; pero también de la figura de
un hombre cuyo nombre fue adquiriendo progresiva relevancia en la Europa y en
12 la América de su tiempo, como intelectual comprometido. A esto se suma una imagen inédita del escritor: la del experimentado gestor de su obra y buen conocedor
de las dinámicas del campo literario internacional.
La producción de Valle-Inclán y su persona se convierten, así, en un significativo
camino de ida y vuelta que nos permite divisar como nuestros productos culturales
han sido recibidos y utilizados por otras comunidades lingüísticas y culturales al
inicio del siglo xx. Una propuesta original, destinada bien a especialistas en la materia, bien ―sobre todo― al público amateur, que verá ciertamente alterada la imagen previa del escritor a quien Joaquim Novais Teixeira describía, ya en 1928, en
toda su complejidad estética y de identitad:
[...] senhor de rica prosa castelhana, poeta de enforcados e feitiçarias, desentulhador de
virtudes postergadas, figa contra malefícios, cantadeiro de tolhidos, mendigos e pastores,
herbolário do Bom-Gôsto a delirar em Arte; agravista e executor de tortuosos, injuriantes e
dos que pecam sem arrependimento; cronista-mor do reinado, o primeiro constitucional, da
Sua Majestade a Senhora Dona Isabel II; Wagner do ritmo, Goya na intenção, no grotesco,
no humano, Rembrandt no claro escuro e na violência dramática, Tiziano na riqueza do colorido, místico e longado a Deus como O Greco, nobre e austero como Velazquez, aristócrata
como Van Dyck, mefistofélico como Quevedo, criador de símbolos eternos como Calderon...
Sea este inédito retrato, el más gallego e internacional al mismo tiempo del escritor, punto de encuentro geocultural e histórico desde el cual (re)pensar el legado
literario e intelectual de Ramón del Valle-Inclán, en otros verbos, en nuevas lecturas.
Rosario Mascato Rey
Comisaria de la exposición
D
as várias necrologias publicadas em Portugal aquando do falecimento de
Ramón del Valle-Inclán em 1936, infere-se a profunda admiração que a sua figura
suscitou entre os seus contemporâneos portugueses: pelo seu profundo conhecimento da literatura e história lusas, pela sua declarada admiração e sincera amizade com alguns dos grandes literatos portugueses – entre os quais destaca-se a
figura de Guerra Junqueiro –, pela sua origem galega – que o fraternizava do ponto
de vista histórico e linguístico – e, em definitivo, pelo alto capital simbólico acumulado e reconhecido em ambos os campos culturais (espanhol e luso)... Todos
estes elementos converteram Valle-Inclán numa referência para todos aqueles jovens escritores e artistas que na década de 20 e 30 faziam o trajeto Lisboa-Madrid...
E foram, precisamente, Novais Teixeira, António Ferro ou Ferreira de Castro os encarregados – como bem recordava este último em 1928 nas páginas de La Gaceta
Literaria – de «trazer para a areia» do grande público em Portugal os literatos da
modernidade literária espanhola, entre os quais se destacava a figura de Valle-Inclán. Dele e sobre ele foram publicadas, sobretudo nas páginas da imprensa lis- 13
boeta, traduções das suas obras, notícias sobre a sua trajetória e diversas
entrevistas em que Valle-Inclán sempre deixou entrever o seu manifesto interesse
e simpatia para com o povo luso, o qual considerava unido ao seu ser galego através
dos conceitos históricos de Lusitânia e latim galaico.
Lisboa foi, assim, uma das principais capitais europeias na difusão e promoção
da figura e da obra de Ramón del Valle-Inclán... Faz todo o sentido, portanto, que
Lisboa seja também uma das primeiras sedes da mostra Outros verbos, novas leituras: Valle-Inclán traduzido [1906-1936]: uma iniciativa do Consello da Cultura Galega e da Cátedra Valle-Inclán da Universidade de Santiago de Compostela,
encaminhada a iluminar a imagem dum escritor que, inicialmente atrapado entre
os diversos códigos culturais dos lugares que habitou e transitou (especialmente,
Galiza-Madrid), soube finalmente construir a partir deles a engrenagem perfeita
da sua identidade literária, artística e cultural a nível internacional.
São variadas as perguntas a este propósito:
Conseguiu Valle-Inclán ser um escritor internacionalmente reconhecido no seu
tempo? Se assim for, onde obteve maiores cotas de sucesso? Em que línguas foi
mais lido? A que pessoas e entidades confiou a sua imagem no estrangeiro? Qual
foi o seu grau de intervenção neste processo? Quais os seus projetos e expetativas?
Qual foi, em síntese, a face de Valle-Inclán que triunfou além-fronteiras (se alguma
o fez)?
A todas estas interrogações pretende dar resposta a presente exposição, na qual,
após uma síntese da trajetória do escritor – como galego e galeguista –, recuperamos os ecos internacionais da sua figura e obra, fruto tanto do interesse dos seus
coetâneos pelo carácter diferencial da sua produção no campo literário espanhol,
como das suas viagens ao estrangeiro e dos contactos com intelectuais de diversas
origens.
Graças ao labor desenvolvido nos últimos anos pelo Grupo de Investigación Valle-Inclán da Universidade de Santiago de Compostela, reunimos um corpus de variados
matizes que redimensiona a nómina de gestores, tradutores, editores, críticos, revistas ou jornais com que se relacionou o produtor galego, incorpora novas traduções dos seus textos publicadas em vida do escritor, resgata o epistolário trocado
com alguns dos agentes responsáveis do processo de publicação noutros países e
recupera ainda as ilustrações e caricaturas que acompanharam os textos, em todas
aquelas línguas em que ele próprio chegou a ver a sua obra traduzida: búlgaro,
checo, francês, neerlandês, húngaro, inglês, islandês, italiano, letão, polaco, português, romeno e sueco... Um conjunto de matérias e testemunhos dos quais esta exposição oferece, pela primeira vez, uma mostra significativa, em jeito de primeira
radiografia do processo de internacionalização da figura de Ramón del Valle-Inclán.
Através dela, aproximamo-nos dum público nomeadamente interessado na sua
conceção galega da vida, da arte e da cultura; mas também da figura dum homem
cujo nome foi adquirindo progressivo relevo na Europa e América do seu tempo,
como intelectual comprometido. A isto soma-se uma imagem inédita do escritor:
a do experimentado gestor da sua obra e bom conhecedor das dinâmicas do campo
literário internacional.
A produção de Valle-Inclán e a sua pessoa convertem-se assim num significativo
caminho de ida e volta que nos permite enxergar como os nossos produtos culturais
foram recebidos e utilizados por outras comunidades linguísticas e culturais no iní14 cio do século xx. Uma proposta original, destinada quer a especialistas na matéria
quer – sobretudo – ao público amateur, que verá certamente alterada a sua imagem
prévia do escritor a quem Joaquim Novais Teixeira descrevia, já em 1928, em toda
a sua complexidade estética e identitária:
[...] senhor de rica prosa castelhana, poeta de enforcados e feitiçarias, desentulhador de virtudes postergadas, figa contra malefícios, cantadeiro de tolhidos, mendigos e pastores, herbolário do Bom-Gôsto a delirar em Arte; agravista e executor de tortuosos, injuriantes e dos
que pecam sem arrependimento; cronista-mor do reinado, o primeiro constitucional, da Sua
Majestade a Senhora Dona Isabel II; Wagner do ritmo, Goya na intenção, no grotesco, no humano, Rembrandt no claro escuro e na violência dramática, Tiziano na riqueza do colorido,
místico e longado a Deus como O Greco, nobre e austero como Velazquez, aristócrata como
Van Dyck, mefistofélico como Quevedo, criador de símbolos eternos como Calderon…
Seja este inédito retrato, o mais galego e internacional a um tempo do escritor,
ponto de encontro geocultural e histórico desde o qual (re-)pensar o legado literário
e intelectual de Ramón del Valle-Inclán, noutros verbos, em novas leituras.
Rosario Mascato Rey
Comissária da exposição
EXPOSICIÓN
Paneles en castellano y portugués
EXPOSIÇÃO
Painéis em castelhano e português
Otros verbos, nuevas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936] Outros verbos, novas leituras: Valle-Inclán traducido [1906-1936]
Organiza
Consello da Cultura Galega
Colabora
Instituto Cervantes
Cátedra Valle-Inclán (Universidade
de Santiago de Compostela)
Comisaria de la exposición y coordinadora del catálogo / Comissária da exposição e
coordenadora do catálogo
Rosario Mascato Rey
Documentación / Documentação
Javier del Valle-Inclán Alsina
Grupo de Investigación Valle-Inclán da USC
Audiovisuales / Audiovisuais
Fátima Failde Doval
Manuel Gago Mariño
Miguel Alonso Fachado
Pablo Varela Varela
Programación de la exposición en Lisboa / Programação da exposição em Lisboa
Javier Rioyo Jambrina
Gonzalo del Puerto Gil
María Luisa Carranza Huerta
Isabel Sánchez Sánchez
Coordinación de la itinerancia / Coordinação da itinerancia
Luz Bejarano Coca
Emilia García López
Agradecimientos / Agradecimentos
Carmen María Otero Parga
Centro de Educación Especial Manuel López
Navalón (Santiago de Compostela)
Centro de Linguas Modernas da USC
Dora Henriques Matos
Dumitrita Boar
El Correo Gallego
Élodie Mahé
Facultade de CC. da Comunicación da USC
Fátima María García Doval
Ivelina Karagyulieva
Katerina Vlakasova
Keith Ammerman
Lucie Rihová
Pétur Eiriksson
Ramona Parada Sobrido
Viktoriya Kúbik
Viola Novarini
Diseño / Desenho
Imago Mundi
Producción / Produção
Escenoset
Transporte
Halcourier
Montaje / Montagem
Ferrovial
Impresión / Impressão
Tórculo
NIPO IC: 503-15-009-5
Depósito Legal: C 000 2015
17
18
19
20
21
22
23
Outros verbos,
novas lecturas:
Valle-Inclán traducido
[1906-1936]
Valle-Inclán en Portugal
Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936]
Ramón Villares
Presidente do Consello da Cultura Galega
Instituto Cervantes
Rúa de Santa Marta, 43
Lisboa
11 de maio-26 de xuño 2015
Horario
Luns a venres, de 10.00 h-20.00 h
Sábado, de 10.00 h-12.30 h
A
relación de Valle-Inclán con Portugal forma parte da nebulosa imaxe que
o escritor creou de si mesmo. Nunha entrevista que Ferreira de Castro lle fixo no
Ateneo de Madrid en 1926, confesou ter visitado ese país unha única vez. Con todo,
hai referencias que revelan inequivocamente que Portugal sempre estivo no seu
horizonte político e cultural.
Na súa obra literaria deixou entrever fendas dunha cultura que lle era próxima. A
despectiva pero interesante referencia ao rei de Portugal en Luces de bohemia
«Consideren ustedes que me llamo el Rey de Portugal, para significar que no valgo
un chavo!» deu paso a outra menos política como a de Los cuernos de Don Friolera,
onde sitúa a acción moi preto da raia portuguesa.
Con todo, nin Portugal foi un descoñecido para Valle-Inclán nin ao revés. Podería
definirse como o diálogo coa intelectualidade portuguesa dun tempo que se inicia a
través da relación con Leal da Câmara, que adquire corpo coas continuadas colaboracións na prensa e colle músculo coas traducións que Valle fixo de Eça de Queirós.
Foi o debuxante portugués a porta de entrada a Portugal de boa parte da nómina
de autores que conformaron a xeración do 98, cos que partillou experiencias no
seu exilio madrileño. Valle-Inclán acolleuno no faladoiro frecuentado por Unamuno,
Manuel Bueno, os irmáns Baroja ou Jacinto Benavente. A conexión ideolóxica entre
ambos quedou impresa mesmo na propia fisionomía do escritor. Leal da Câmara
foi un dos implicados naquel incidente no Café de la Montaña que lle custou o brazo
a Valle-Inclán e no que, entre a nebulosa que deixou tras de si este suceso, se discutía a soberanía portuguesa.
Se as revistas culturais da época puideron alternar as firmas de João Grave, Mayer
Garção, Sílvio Rebelo ou Tomás da Fonseca coas de Pío Baroja, Jacinto Benavente
ou Unamuno foi grazas a Leal da Câmara. Entre todos déronlle forma ao pouco
tempo de vida que tivo a Revista Nova, na que Valle-Inclán non chegou a colaborar
malia os próximos vencellos que o unían ao proxecto.
Con todo, a relación de Valle-Inclán coa intelectualidade portuguesa foi máis ben
esporádica, inzada de altos e baixos, de lapsos e voltas, na que mantivo contactos
con artistas, poetas, filósofos, críticos literarios e políticos, que o reclamaron para
coñecer a súa opinión sobre a Gran Guerra e outros acontecementos políticos. Guerra Junqueiro, António Ferro, Leonardo Coimbra, Ferreira de Castro e Fidelino de
Figueiredo foron algúns dos seus interlocutores que alternaron a súa faceta cultural
coa política. No marco desta relación «diplomática» foi membro da Sociedad de
3
Amigos de Portugal, que xurdiu coa intención de fomentar o intercambio cultural,
económico e social entre os dous países. Con esta pertenza, Valle foi ampliando o
seu radio de acción incorporando novos contactos como Leonardo Coimbra ou o
poeta Eugénio de Castro.
Cómpre tamén ter en consideración a non sempre ben vista concepción de Valle-Inclán sobre o portugués como galego literario. Un ideario que senta as súas raíces
na crenza da federación ibérica, cimentada na existencia de catro xeografías e sensibilidades diferentes na Península Ibérica xurdidas durante o proceso de romanización: a Cantábrica, a Bética, a Tarraconense e a Lusitania.
Na exposición que agora presentamos recóllese unha mostra significativa desta
relación: a publicación que a revista Civilização. Grande Magazine Mensal, dirixida
por Ferreira de Castro, fixo de A cabeça do Batista. O propio director congratulouse
desa colaboración, que definiu como «joia literária e um auténtico brinde de Natal
que oferecemos aos nossos leitores». Non é agora tempo de Nadal, pero esta mostra tamén se pode entender como un agasallo que ofrecemos para recuperar a nebulosa dun creador lido agora en clave internacional e posto en diálogo co seu
conxunto.
En Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936] ábrese máis
aínda o foco e amósase a tradución da súa obra para diversas linguas europeas, nomeadamente para o francés e o inglés, ofrecendo un trazo pouco atendido ata o
presente deste creador poliédrico e universal.
4
O
Instituto Cervantes acolle, nas súas sedes de Lisboa e Roma, a exposición
Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936], organizada polo
Consello da Cultura Galega e dedicada á recepción internacional do dramaturgo a
través da tradución da súa obra a distintos idiomas.
E non pode ser máis oportuna xa que, paralelamente, na nosa sede do Instituto
Cervantes en Madrid inaugurouse Quijotes por el mundo, con motivo do IV centenario da publicación da II parte do Quijote. Esta exposición, que amosa a colección
cervantina das bibliotecas do noso Instituto, céntrase nas múltiples traducións do
texto universal, así como nos distintos niveis de recepción desta novela, no seu proceso de internacionalización ao longo dos séculos. Valle- Inclán, personaxe quixotesco na súa propia biografía, é o paradigma da Idade de Prata como Cervantes o
foi no Século de Ouro. Ambos renovan as formas da linguaxe e os xéneros literarios,
os dous marcan un punto de inflexión na cultura peninsular e universal.
Valle-Inclán viviu a súa vida literariamente, ata o final. Vida e obra foron edificándose cun estilo tan propio que foi espertando entusiasmo e adhesión por todo o
mundo. E comezaron as traducións que difundiron a súa voz: portugués, italiano,
inglés, francés, romanés, búlgaro, húngaro ou checo foron algúns dos trinta e dous
idiomas aos que, en definitiva, a escritura de Valle se verteu. Tarefa non pouco difícil, dado o alto nivel de orixinalidade do noso ilustre galego. Aínda que a súa escritura foi en castelán, hai un claro substrato interior galaico que impregna o seu
verbo, a súa musicalidade, a súa forma de ver o mundo.
Estas traducións posúen un marcado valor cultural, pois enfrontáronse á difícil
arte de trasladar a outras linguas a expresividade deste artista que convertía o estilo nun universo único. Pero Valle-Inclán non só conseguiu que os seus libros se
traducisen a eses idiomas, senón que foi obxecto de estudos, análises, retratos,
en diversos países, onde recibiu a xenerosa acollida de especialistas que resaltaron
con entusiasmo a personalidade dunha obra lograda a través de modos literarios
complexos e innovadores. Valle viaxou polo mundo, tivo unha vida novelesca,
practicou todos os xéneros, el mesmo realizou traducións, como do gran escritor
portugués Eça de Queirós, pois nada literariamente lle era alleo. Valle, así mesmo,
tivo unha estreita vinculación con Italia desde a súa xuventude, e máis concretamente con Roma nos seus anos finais, como director da Academia Española de
Belas Artes en Roma.
Esta exposición ilumina a memoria da difusión no mundo da obra valleinclaniana,
traducións concentradas principalmente na narrativa deste escritor que nunca deixou indiferentes aos seus lectores e que, hoxe en día, segue sendo un paradigma
de creatividade e estilo. Outros verbos, novas lecturas recupera a viaxe a outros idiomas dunha das grandes figuras literarias do século xx, porque a súa palabra é unha
5
creación chea de vida, de futuro literario que se constrúe cada instante. Como afirmaba o propio Valle en La Lámpara maravillosa, hai agora case cen anos, «son las
palabras espejos mágicos donde se evocan todas las imágenes del mundo».
Beatriz Hernanz Angulo
Directora de Cultura
Instituto Cervantes
6
E
ntre as diversas necroloxías publicadas en Portugal con motivo do pasamento de Ramón del Valle-Inclán en 1936, destaca a profunda admiración que a
súa figura suscitou entre os seus contemporáneos portugueses: polo seu profundo
coñecemento da literatura e historia lusas, pola súa declarada admiración e sincera
amizade con algúns dos grandes escritores portugueses ―entre os cales destaca a
figura de Guerra Junqueiro―, pola súa orixe galega —que o fraternizaba desde o
punto de vista histórico e lingüístico— e, en definitiva, polo alto capital simbólico
acumulado e recoñecido en ambos os campos culturais (español e luso)... Todos
estes elementos converterán a Valle-Inclán nunha referencia para todos aqueles
mozos escritores e artistas que na década dos 20 e 30 facían o traxecto Lisboa-Madrid... E foron, precisamente, Novais Teixeira, António Ferro ou Ferreira de Castro
os encargados –como ben recordaba este último en 1928 nas páxinas de La Gaceta
Literaria– de «trazer para a areia» do gran público en Portugal os escritores da modernidade literaria española, entre os cales destacaba a figura de Valle-Inclán. Del
e sobre el foron publicadas, sobre todo nas páxinas da prensa lisboeta, traducións
das súas obras, noticias sobre a súa traxectoria e diversas entrevistas en que ValleInclán sempre deixou entrever o seu manifesto interese e simpatía co pobo luso, o
cal consideraba unido ao seu ser galego a través dos conceptos históricos de Lusitânia e latim galaico.
Lisboa foi, así, unha das principais capitais europeas na difusión e promoción da
figura e da obra de Ramón del Valle-Inclán… Ten todo o sentido, polo tanto, que
Lisboa sexa tamén unha das primeiras sedes da mostra Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936]: unha iniciativa do Consello da Cultura Galega
e da Cátedra Valle-Inclán da Universidade de Santiago de Compostela, encamiñada
a iluminar a imaxe dun escritor que, inicialmente atrapado entre os diversos códigos
culturais dos lugares que habitou e transitou (especialmente, Galicia-Madrid),
soubo finalmente construír a partir deles o enlace perfecto da súa identidade literaria, artística e cultural a nivel internacional.
Son varias as preguntas a este propósito:
Conseguiu Valle-Inclán ser un escritor internacionalmente recoñecido no seu
tempo? Se así for, onde obtivo maiores cotas de éxito? En que linguas foi máis lido?
A que persoas e entidades confiou a súa imaxe no estranxeiro? Cal foi o seu grao
de intervención neste proceso? Cales os seus proxectos e expectativas? Cal foi, en
síntese, o perfil de Valle-Inclán que triunfou alén das fronteiras (se algún o fixo)?
A todas estas interrogantes pretende dar resposta a presente exposición, na cal,
despois dunha síntese da traxectoria do escritor —como galego e galeguista—, recuperamos os ecos internacionais da súa figura e obra, froito tanto do interese dos seus
coetáneos polo carácter diferencial da súa produción no campo literario español, como
das súas viaxes ao estranxeiro e dos contactos con intelectuais de diversas orixes.
7
8
Grazas ao labor desenvolvido nos últimos anos polo Grupo de Investigación Valle-Inclán da Universidade de Santiago de Compostela, reunimos un corpus de variados
matices que muda a nómina de xestores, tradutores, editores, críticos, revistas ou
xornais cos que se relacionou ao autor galego, incorpora novas traducións dos seus
textos publicadas en vida do escritor, rescata o epistolario intercambiado con algúns dos axentes responsables do proceso de publicación noutros países e recupera, mesmo, as ilustracións e caricaturas que acompañarán os textos, en todas
aquelas linguas en que el mesmo chegou a ver a súa obra traducida: búlgaro, checo,
francés, holandés, húngaro, inglés, islandés, italiano, letón, polaco, portugués, romanés e sueco... Un conxunto de materias e testemuños dos que esta exposición
ofrece, por primeira vez, unha mostra significativa, a xeito de primeira radiografía
do proceso de internacionalización da figura de Ramón del Valle-Inclán.
A través dela, aproximámonos a un público nomeadamente interesado na súa
concepción galega da vida, da arte e da cultura; pero tamén da figura dun home
cuxo nome foi adquirindo progresiva relevancia na Europa e na América do seu
tempo, como intelectual comprometido. A isto súmase unha imaxe inédita do escritor: a do experimentado xestor da súa obra e bo coñecedor das dinámicas do
campo literario internacional.
A produción de Valle-Inclán e a súa persoa convértense, así, nun significativo camiño de ida e volta que nos permite enxergar como os nosos produtos culturais
foron recibidos e utilizados por outras comunidades lingüísticas e culturais no inicio
do século xx. Unha proposta orixinal, destinada ben a especialistas na materia, ben
—sobre todo— ao público amateur, que verá certamente alterada a súa imaxe previa do escritor a quen Joaquim Novais Teixeira describía, xa en 1928, en toda a súa
complexidade estética e identitaria:
[...] senhor de rica prosa castelhana, poeta de enforcados e feitiçarias, desentulhador de virtudes postergadas, figa contra malefícios, cantadeiro de tolhidos, mendigos e pastores, herbolário do Bom-Gôsto a delirar em Arte; agravista e executor de tortuosos, injuriantes e dos
que pecam sem arrependimento; cronista-mor do reinado, o primeiro constitucional, da Sua
Majestade a Senhora Dona Isabel II; Wagner do ritmo, Goya na intenção, no grotesco, no humano, Rembrandt no claro escuro e na violência dramática, Tiziano na riqueza do colorido,
místico e longado a Deus como O Greco, nobre e austero como Velazquez, aristócrata como
Van Dyck, mefistofélico como Quevedo, criador de símbolos eternos como Calderon...
Sexa este inédito retrato, o máis galego e internacional ao mesmo tempo do escritor, punto de encontro xeocultural e histórico desde o cal (re-)pensar o legado
literario e intelectual de Ramón del Valle-Inclán, noutros verbos, en novas lecturas.
Rosario Mascato Rey
Comisaria da exposición
EXPOSICIÓN
Paneis en galego e inglés
Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido [1906-1936]
Organiza
Consello da Cultura Galega
Colabora
Instituto Cervantes
Cátedra Valle-Inclán (Universidade
de Santiago de Compostela)
Comisaria da exposición e coordinadora do catálogo
Rosario Mascato Rey
Documentación
Javier del Valle-Inclán Alsina
Grupo de Investigación Valle-Inclán da USC
Audiovisuais
Fátima Failde Doval
Manuel Gago Mariño
Miguel Alonso Fachado
Pablo Varela Varela
Programación da exposición en Lisboa
Javier Rioyo Jambrina
Gonzalo del Puerto Gil
María Luisa Carranza Huerta
Isabel Sánchez Sánchez
Coordinación da itinerancia
Luz Bejarano Coca
Emilia García López
Agradecementos
Carmen María Otero Parga
Centro de Educación Especial Manuel López
Navalón (Santiago de Compostela)
Centro de Linguas Modernas da USC
Dora Henriques Matos
Dumitrita Boar
El Correo Gallego
Élodie Mahé
Facultade de CC. da Comunicación da USC
Fátima María García Doval
Ivelina Karagyulieva
Katerina Vlakasova
Keith Ammerman
Lucie Rihová
Pétur Eiriksson
Ramona Parada Sobrido
Viktoriya Kúbik
Viola Novarini
Deseño
Imago Mundi
Produción
Escenoset
Transporte
Halcourier
Montaxe
Ferrovial
Impresión
Tórculo
NIPO IC: 503-15-009-5
Depósito Legal: C 000 2015
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
30
28
29
26
27
24
25

Documentos relacionados