Ze zbiorów dr Z. Choroszego

Transcrição

Ze zbiorów dr Z. Choroszego
KONFERENCJA POLSKO-NIEMIECKA
DEUTSCH-POLNISCHES KONFERENZ
Bioróżnorodność zwierząt gospodarskich
praktyczne wykorzystanie – teraźniejszość i przyszłość
Biodiversität von landwirtschaftlichen Nutztieren
praktische Nutzung – Gegenwart und Zukunft
Organizowana przez:
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy (Kraków-Balice)
Fundację Hannsa-Seidela (Monachium)
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy (Freising)
Fundację Instytutu Zootechniki PIB PATRONUS ANIMALIUM (Kraków)
Stowarzyszenie Galseid (Balice)
przy współudziale Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Warszawa)
Balice, 15–17.10.2013
PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
32-083 Balice k. Krakowa tel. (++48) 12 3572500 fax (++48) 12 2856733
e-mail: [email protected]
internet: http://www.izoo.krakow.pl
DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB
prof. dr hab. Eugeniusz Herbut
REDAKCJA NAUKOWA MATERIAŁÓW:
prof. dr hab. Eugeniusz Herbut
dr inż. Jan Knapik
Wydanie publikacji współfinansowane przez:
Instytut Zootechniki PIB, Kraków-Balice
Fundacja Hannsa-Seidela, Monachium
Opracowanie redakcyjne:
mgr Danuta Dobrowolska
Skład komputerowy, łamanie i projekt okładki:
mgr Bogusława Krawiec
Na okładce:
Paulus Potter (1625-1654)
The Bulls
ISBN 978-83-7607-264-7
Drukowano w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB.
Program Konferencji
15 października 2013, wtorek
Przyjazd uczestników
16 października 2013, środa
07.00
Śniadanie
08.00 – 09.00
Msza św. w pierwszą rocznicę śmierci Prof. Hermanna Bognera
09.00 – 10.00
Rejestracja uczestników
10.00 – 10.30
Przywitanie
prof. Eugeniusz Herbut, Dyrektor IZ PIB, Kraków-Balice
Jakob Opperer, Prezydent Bawarskiego Krajowego Instytutu
Rolniczego, Freising
Dr. Michael Czepalla, HSS, Monachium
10.30 – 10.50
„Prof. Dr. Hermann Bogner – człowiek i naukowiec”
prof. Hanna Czaja-Bogner
10.50 – 11.10
Retrospektywne spojrzenie na 15 dotychczas przeprowadzonych konferencji
Friedrich Huber, Ltd. Landwirtschaftsdirektor a.D.
11.10. – 11.30
Referat wprowadzający
„Różnorodność biologiczna, zasoby genetyczne i dobrostan
zwierząt”
Jakob Opperer, Prezydent LfL, Freising
11.30 – 12.00
„Wartość zasobów genetycznych dla nowoczesnej hodowli
zwierząt”
prof. Jędrzej Krupiński, IZ PIB, Kraków-Balice;
dr hab. Elżbieta Martyniuk, SGWW, Warszawa
12.00 –12.30
„Wartość zasobów genetycznych dla nowoczesnej hodowli
zwierząt”
Dr. Christian Edel i Dr. Kay-Uwe Götz, LfL, Freising
12.30 – 13.00
Dyskusja
3
13.00 – 14.30
Obiad i możliwość zapoznania się z posterami
14.30 – 15.00
„Aktualne aspekty dobrostanu w nowoczesnych metodach
utrzymania zwierząt”
Dr. Bernhard Haidn, LfL, Freising
15.00 – 15.30
„Aktualne aspekty dobrostanu w nowoczesnych metodach
utrzymania zwierząt”
prof. Eugeniusz Herbut i dr Jacek Walczak, IZ PIB, KrakówBalice
15.30 – 16.00
Przerwa kawowa z oglądaniem posterów
16.00 – 16.30
Omówienie posterów przez moderatora
16.30 – 17.30
Dyskusja na temat wykładów i posterów
18.00
Uroczysta kolacja w Pałacu Radziwiłłów w Balicach
– Powrót do hotelu
17 października 2013, czwartek
08.00
Śniadanie
09.00 – 09.30
„Regionalne i tradycyjne produkty z surowców pochodzenia
zwierzęcego”
dr hab. Emilia Bagnicka, IGiHZ PAN, Jastrzębiec;
dr Romualda Danków, UP, Poznań;
dr Tadeusz Pakulski, IZ PIB, ZD Kołuda Wielka;
prof. Jarosław Horbańczuk, IGiHZ PAN, Jastrzębiec
09.30 – 10.00
„Regionalne i tradycyjne produkty z produkcji zwierzęcej”
Dr. Peter Sutor, LfL, Freising
10.00 – 10.45
Przerwa kawowa z oglądaniem posterów
10.45 – 11.05
Omówienie posterów przez moderatora
11.05 – 11.35
„Protokół z Nagoi: potencjalne implikacje dla obrotu materiałem hodowlanym zwierząt”
4
dr hab. Elżbieta Martyniuk, Krajowy Ośrodek Koordynacyjny, IZ PIB Balice; Wydział Nauk o Zwierzętach SGGW,
Warszawa
11.35 – 12.10
Dyskusja na temat wykładów i posterów
12.10 – 12.45
Podsumowanie wyników
i niemieckiego eksperta
13.00
Obiad
14.00
Transport do hotelu (Kraków)
Konferencji
przez
polskiego
5
Programm
15. Oktober 2013, Dienstag
Anreise der Teilnehmer
16. Oktober 2013, Mittwoch
07.00
Frühstück
08.00 – 09.00
Heilige Messe zum ersten Jahrestag des Todes von Prof.
Hermann Bogner
09.00 – 10.00
Einschreibung der Teilnehmer
10.00 – 10.30
Begrüßung
Prof. Eugeniusz Herbut, Direktor IZ PIB, Kraków-Balice
Jakob Opperer, Präsident der Landesanstalt für Landwirtschaft
Dr. Michael Czepalla, HSS, München
10.30 – 10.50
„Prof. Dr. Hermann Bogner – ein Mensch und ein Wissenschaftler“
Prof. Hanna Czaja-Bogner
10.50 – 11.10
Kurzer Überblick über die bisher durchgeführten 15 Konferenzen
Friedrich Huber, Ltd. Landwirtschaftsdirektor a.D.
11.10. – 11.30
Hinführung zum Thema
„Biodiversität, genetische Ressourcen und Tierwohl“
Jakob Opperer, Präsident der LfL, Freising
11.30 – 12.00
„Der Wert der genetischen Ressourcen für die moderne Tierzucht“
Prof. Jędrzej Krupiński, IZ PIB, Kraków-Balice;
Dr. hab. Elżbieta Martyniuk, SGGW, Warszawa
12.00 – 12.30
„Der Wert der genetischen Ressourcen für die moderne Tierzucht“
Dr. Christian Edel und Dr. Kay-Uwe Götz, LfL, Freising
6
12.30 – 13.00
Diskussion
13.00 – 14.30
Mittagessen und Möglichkeit zur Besichtigung der Poster
14.30 – 15.00
„Aktuelle Aspekte zum Tierwohl in modernen Haltungsverfahren“
Dr. Bernhard Haidn, LfL, Freising
15.00 – 15.30
„Aktuelle Aspekte zum Tierwohl in modernen Haltungsverfahren“
Prof. Eugeniusz Herbut und Dr. Jacek Walczak, IZ PIB,
Kraków-Balice
15.30 – 16.00
Kaffeepause mit Posterbesichtigung
16.00 – 16.30
Diskussion der Poster vom Moderator
16.30 – 17.30
Diskussion der Referate und Poster
18.00
Festliches Abendessen im Palais Radziwill in Balice
– Rückfahrt zum Hotel
17. Oktober 2013, Donnerstag
08.00
Frühstück
09.00 – 09.30
„Regionale und traditionelle Produkte aus tierischer Erzeugung“
Dr. hab. Emilia Bagnicka, IGiHZ PAN, Jastrzębiec;
Dr. Romualda Danków, UP, Poznań;
Dr. Tadeusz Pakulski, IZ PIB, ZD Kołuda Wielka;
Prof. Jarosław Horbańczuk, IGiHZ PAN, Jastrzębiec
09.30 – 10.00
„Regionale und traditionelle Produkte aus tierischer Erzeugung“
Dr. Peter Sutor, LfL, Freising
10.00 – 10.45
Kaffeepause mit Posterbesichtigung
10.45 – 11.05
Diskussion der Poster vom Moderator
7
11.05 – 11.35
„Protokoll von Nagoya: potenzielle Implikationen für Verkehr von Zuchtmaterial der Nutztiere“
Dr. hab. Elżbieta Martyniuk, die Nationale Koordinierungsstelle, IZ PIB, Balice; Institut für Nutztierwissenschaften
SGGW, Warszawa
11.35 – 12.10
Diskussion der Referate und Poster
12.10 – 12.45
Zusammenfassung der Ergebnisse der Konferenz der polnischen und deutschen Experten
13.00
Mittagessen
14.00
Transfer zum Hotel (Kraków)
8
Referaty
Referates
Balice, 15–17 października 2013
Referaty – Referates
PROF. DR HERMANN BOGNER –
CZŁOWIEK I NAUKOWIEC – A JA POZWOLĘ SOBIE
DODAĆ DO TEGO JESZCZE JEDNO: MYŚLIWY
Hanna Czaja-Bogner
Angelbrechting, Niemcy
Mój mąż urodził się 28 maja 1921 r. w Weiden, tam też ukończył szkołę podstawową i gimnazjum humanistyczne. Jak każdy młody Niemiec,
w czasie II wojny światowej w 1940 r. został powołany do wojska na 2 lata.
Potem rozpoczął praktykę rolniczą w Pöttmes oraz studia w Wyższej Szkole
Rolniczej Tetschen – Liebwerd. Studia musiał przerwać, wezwany znowu do
służby wojennej. Po wojnie, której koniec zastał Go w niewoli angielskiej, objął swoją pierwszą posadę w Wydziale Hodowli Zwierząt w Ratyzbonie, wznawiając równocześnie studia w Wyższej Szkole Rolniczej w Hochenheim, a następnie na Wydziale Rolniczym monachijskiego Uniwersytetu Technicznego
we Freising/Wiehenstephan.
Po uzyskaniu dyplomu, 1 kwietnia 1947 r., rozpoczęła się zawodowa
„wędrówka” prof. Bognera: od Wydziału Hodowli Zwierząt w Weilheim
w Górnej Bawarii, poprzez Wydział Hodowli Zwierząt w Bamberg, Stację
Oceny Osobniczej Buhajów w Neustadt/Aisch, Ministerstwo Wyżywienia, Rolnictwa i Leśnictwa w Monachium, Bawarski Związek Kontroli Użytkowości
Mlecznej, aby w końcu zakotwiczyć w Bawarskim Instytucie Hodowli Zwierząt w Grub, którym kierował nieprzerwanie 27 lat, do momentu przejścia na
emeryturę.
Pracując w Ministerstwie oraz w Związku Kontroli Użytkowości
Mlecznej, zorganizował pierwszy w Niemczech komputerowy system gromadzenia i przetwarzania danych z kontroli użytkowości mlecznej.
Typowy charakter naukowca inspirował Go do uzyskiwania kolejnych
stopni i tytułów naukowych: doktora nauk rolniczych w 1948 r., docenta nauk
rolniczych w 1968 r. oraz profesora na Uniwersytecie Nauk o Ziemi w Wiedniu
w 1978 r., gdzie zorganizował i prowadził nowy kierunek nauczania: etologię,
która to dziedzina nauki stała się głównym punktem Jego zainteresowań badawczych.
Od początku swej kariery zawodowej i naukowej prof. Bogner był bardzo aktywny, co odzwierciedlało się w licznych publikacjach, których było po-
11
nad 200, w tym kilka samodzielnych i opracowanych we współautorstwie wydawnictw książkowych.
Wypromował też 22 doktorantów i był członkiem kilkudziesięciu komisji ds. przeprowadzania przewodów doktorskich i habilitacjnych.
Zaangażowanie naukowe i organizacyjne prof. Bognera zostało uhonorowane licznymi odznaczeniami naukowymi i państwowymi. Jednym ze
znaczniejszych było nadanie Mu tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu
Rolniczego w Mosonagyarovar na Węgrzech oraz Medalu Niemieckiego Towarzystwa Hodowlanego Hermann-von-Natusius.
Uniwersytet Nauk o Ziemi w Wiedniu uhonorował Profesora za szczególne zasługi dla poszerzania zakresu nauczania, przyznając Mu Medal Honorowy Uniwersytetu, podobnie jak Słoweński Instytut Weterynarii. Otrzymał też
dwukrotnie odznakę „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”, jedną w Niemczech,
a drugą w Polsce. Został też odznaczony Medalem 50- i 60-lecia Instytutu Zootechniki oraz Niemieckim Krzyżem Zasługi, jednym z najwyższych odznaczeń
państwowych.
Prof. Hermann Bogner był członkiem licznych towarzystw i gremiów
naukowych, zarówno w Niemczech, jak i za granicą, w każdym z nich zaznaczając wyraźnie swą obecność.
Był otwarty na współpracę naukową w każdej chwili i w każdym miejscu. Dla Niego nie istniały żadne granice, gdy chodziło o rozpropagowywanie
nauk zootechnicznych. Czy to Afryka czy Chiny, Europa czy Ameryka – wszędzie nawiązywał kontakty naukowe. Dzięki temu m.in. oraz dzięki długoletniej
współpracy z Fundacją Hannsa-Seidela dziesiątki stypendystów z całego świata, w tym wielu z Polski, miało okazję pogłębić swą wiedzę fachową na stażu
w Instytucie w Grub.
Szeroki wachlarz zainteresowań naukowych prof. Bognera, Jego międzynarodowe kontakty i otwartość na wszystkie nowinki naukowe oraz chęć
wspierania młodych naukowców zyskały Mu wielu przyjaciół i ogromną popularność i życzliwość w kręgach zootechników i hodowców zwierząt, którą cieszył się aż do śmierci.
Po przejściu na emeryturę w 1986 r. nadal aktywnie uczestniczył w życiu zawodowym, służąc radą i doświadczeniem każdemu, kto tego potrzebował, pozostając nadal członkiem wielu organizacji naukowych.
Takim był Hermann naukowcem.
A jakim był człowiekiem?
Śmiało mogę powiedzieć, że był niewielki wzrostem, ale wielki duchem. Jego pozycja, tytuły i powszechny szacunek, jakim cieszył się w środowisku naukowym, nigdy nie rzutowały negatywnie na stosunek do innych ludzi. Zawsze uśmiechnięty, optymistycznie nastawiony do rzeczywistości, umiał
znaleźć wyjście z każdej sytuacji. Wielekroć w swym długim życiu znalazł się
„pod wozem”, jednak radość i chęć życia pozwalały Mu zawsze wydźwignąć
12
się i iść do przodu. Pomagały Mu w tym liczne zainteresowania, wśród których
jednym z najważniejszych była historia, w tym szczególnie historia Bawarii.
Prof. Bogner był studentem Uniwersytetu Trzeciego Wieku, gdzie 15 semestrów tę historię studiował. Był rojalistą, jak zresztą wielu Bawarczyków i historię rodów panujących, Wittelsbachów czy Habsburgów, miał w jednym palcu. Fascynujące było zwiedzać z Nim Bawarię. Potrafił opowiedzieć zawsze
wiele ciekawych rzeczy o miejscach przez nas odwiedzanych, o kulturze, zabytkach i zwyczajach.
Znał też dobrze historię Polski i czasem wstyd mi było, że ja, Polka,
nie znam jej tak dobrze, jak On. Miał zawsze pod ręką „Małą Historię Polski”,
do której często zaglądał, śmiejąc się ze mnie, że nie wiem tego czy tamtego.
Lubił Polskę i dobrze czuł się w swojej drugiej ojczyźnie, jak nazywał nasz
kraj. Miał okazję dość często bywać w Polsce z racji długoletniej współpracy
z Fundacją Hannsa-Seidela, a w ostatnich latach życia z zupełnie prywatnych
powodów. Jednym z Jego ostatnich, niestety niespełnionych marzeń, było wybudowanie pod Krakowem drewnianego domu. Do ostatnich chwil życia snuł
takie właśnie marzenia.
Jednak, największym hobby prof. Bognera było polowanie. Polował
głównie w Bawarii, w austriackiej Styrii, no i w Polsce oczywiście. W naszym
domu w Angelbrechting wisi ok. 200 trofeów myśliwskich: jeleni, kozłów, kozic, głuszców, cietrzewi i wielu innych. Tak zwana „Knochenkammer” była
Jego ulubionym miejscem pracy i wypoczynku. Tam najczęściej słuchał muzyki poważnej, której był znawcą i miłośnikiem. Tam też pisał opowiadania
i wspominki myśliwskie, publikowane w czasopismach łowieckich.
Namiętnie też fotografował, dokumentując każde ważniejsze wydarzenie, każde polowanie, każdą łowiecką zdobycz.
Udzielał się też chętnie w najrozmaitszych lokalnych stowarzyszeniach, organizując np. pierwsze święto stawiania drzewka majowego w Angelbrechting i uczestnicząc w każdej lokalnej inicjatywie, póki starczyło sił.
Był również skarbnicą kawałów, które chętnie opowiadał przy kuflu
bawarskiego pszenicznego piwa lub polskiego „Żywca”, albo przy lampce
czerwonego wina.
Lubił dobrą kuchnię, również polską i był fanem polskiej wiejskiej
kiełbasy, nazywając ją „die polnische Rotwurst”. A jeśli do tego dodać kieliszeczek żubrówki – to było to!
28 września 2012 r. prof. Hermann Bogner odszedł do Krainy Wiecznych Łowów.
Wielu z Was, tu obecnych, znało Go osobiście wiele lat, utrzymując zarówno zawodowe, jak i prywatne kontakty. Był bezsprzecznie wybitnym
i wszechstronnym naukowcem, ale przede wszystkim był przyjacielem, do-
13
brym, kochanym, serdecznym i ciepłym CZŁOWIEKIEM. Mam też nadzieję,
że takim pozostanie w Waszej pamięci.
Pozwólcie mi Państwo na koniec na bardzo osobistą refleksję, którą
wyrażę słowami Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej:
„Gdy się miało szczęście, które się nie trafia,
czyjeś ciało i Ziemię całą,
a zostanie tylko fotografia
to – to jest bardzo mało”.
Darz Bór, Hermann! – Weidmannsheil!
14
PROF. DR. HERMANN BOGNER – EIN MENSCH UND EIN
WISSENSCHAFTLER –
UND ICH ERLAUBE MIR NOCH EINES HINZUZUFÜGEN:
EIN JÄGER
Hanna Czaja-Bogner
Angelbrechting, Deutschland
Mein Mann wurde am 28 Mai 1921 in Weiden geboren. Hier hat er
auch die Grundschule und das Humanistische Gymnasium besucht. Wie jeder
junge Deutsche im Zweiten Weltkrieg hat er 1940 die Einberufung für zwei
Jahre bekommen. Nach dem Wehrdienst hat er ein landwirtschaftliches
Praktikum in Pöttmes abgeleistet und anschließend an der Landwirtschaftlichen
Hochschule Tetschen-Liebwerd studiert. Seine Studienzeit wurde durch den
Zweiten Weltkrieg unterbrochen. Er wurde nochmals zum Wehrdienst
aufgefordert. Bei Weltkriegsende war er in englischer Gefangenschaft. Im
November 1945 konnte Hermann Bogner seine erste Arbeitsstelle beim
Tierzuchtamt in Regensburg antreten, gleichzeitig studierte er an der Landwirtschaftlichen Hochschule Hohenheim und dann an der Landwirtschaftlichen
Fakultät der Technischen Hochschule München in Freising/Weihenstephan, wo
er promovierte.
Am 1. 04. 1947 begann die lange „Dienstreise“ von Prof. Hermann
Bogner: vom Tierzuchtamt in Weilheim/Obb. zum Tierzuchtamt Bamberg, zur
Bullenprüfungsstelle Neustadt/Aisch, zum Staatsministerium für Ernährung,
Landwirtschaft und Forsten in München und dem Landeskontrollverband
Bayern e.V. bis schließlich zur Landesanstalt für Tierzucht in Grub, wo er 27
Jahre Leiter war, bis zur Pensionierung.
Arbeitend im Ministerium und im Landeskontrollverband hat Prof.
Bogner erstmals in Deutschland das Computersystem für Milchleistungsprüfung organisiert.
Der typische forschende Charakter hat ihn zu folgenden
wissenschaftlichen Titeln inspiriert: Doktor der Landwirtschaft 1948,
Universitätsdozent 1968 und 1978: Universitätsprofessor an der BOKU in
Wien für das Fach „Tierproduktion“. In Wien hat er Ethologie, ein neues Fach,
eingeführt und unterrichtet, welches ein Hauptpunkt seines Forschungsinteresses geworden ist.
15
Am Anfang seiner beruflichen und wissenschaftlichen Karriere war
Prof. Bogner sehr aktiv. Er konnte in seiner Dienstzeit ca. 200
Veröffentlichungen herausbringen, darunter ein paar fachliche Bücher.
Außerdem führte er 22 Doktoranden durch ihre Promotion und er war auch
Mitglied bei Dutzenden von Promotionskomissionnen.
Sein wissenschaftliches und organisatorisches Engagement wurde mit
viele Auszeichnungen honoriert. Von Bedeutung ist die Verleihung der
Ehrendoktorwürde der Landwirtschaftlichen Universität Mosonmagyarovar in
Ungarn und die Verleihung der Hermann-von-Natusius-Medaille der
„Deutschen Gesellschaft für Züchtungskunde“. Ebenso erhielt Prof. H. Bogner
die Ehrenmedaille für besondere Verdienste um die Lehre an der Universität
Bodenkultur in Wien und an der Veterinär Universität in Slowenien. Zweimal
wurde er ausgezeichnet als „Verdienter Arbeiter der Landwirtschaft“ – in
Deutschland und in Polen. Er erhielt die Medaille 50- und 60-Jahre des Instituts
für Tierzucht in Polen. Der deutsche Staat verlieh ihm das Bundesverdienstkreuz, eine der höchsten deutschen Auszeichnungen.
Prof. Hermann Bogner war Mitarbeiter in einer Reihe von
wissenschaftlichen Gremien in Deutschland und im Ausland. Er nahm diese
Aufgaben sehr ernst und hat großen Einfluss auf diese Gremien genommen.
Er war jederzeit für wissenschaftlichen Zusammenarbeit offen. Für die
Wissenschaft sah Prof. Bogner keine Grenzen. Egal ob Afrika oder China,
Europa oder Amerika – überall hat er wissenschaftliche Kontakte geknüpft.
Dank dieser Kontakte und dank der langen Zusammenarbeit mit der HannsSeidel-Stiftung konnten Dutzende Stipendiaten aus aller Welt, auch viele aus
Polen, in Grub ihr Wissen vertiefen.
Sein breit gefächertes Interesse, internationale Kontakte, Offenheit für
alle wissenschaftliche Neuigkeiten und der Wille, die jungen Wissenschaftler
zu unterstützen, haben ihm zu großer Popularität verholfen.
Seit 1986 war Prof. H. Bogner im Ruhestand. Nach wie vor war er aber
beruflich sehr aktiv und stand mit Rat und Tat jedem zur Verfügung. Ebenso
war er weiter Mitglied von vielen wissenschaftlichen Gremien.
So war Hermann als Wissenschaftler.
Und wie war er als Mensch?
Bestimmt kann ich sagen, daß er nicht groß von Wuchs war, aber er
war immer groß-mütig. Sein Wissen, seine Titel, seine Position haben ihm nie
im Verhältnis zu anderen Menschen beeinflusst. Immer schüchtern und
lächelnd, optimistisch auf die Wirklichkeit ausgerichtet, konnte er für jede
Situation eine gute Lösung finden. Oftmals in seinem Leben war er in einer
schwierigen Lage, aber die Freude und der starke Lebenswille haben ihm
immer erlaubt sich zu erheben und weiter zu gehen. Zahlreiche Interessen
haben ihm geholfen. Das wichtigste Interesse galt der Geschichte, besonders
der Bayerischen Geschichte. So hat Prof. Bogner 15 Semester Bayerische
16
Geschichte an Seniorenstudium absolviert. Er war ein Royalist, wie auch Bayer
durch und durch und er konnte jederzeit aus der Wittelsbacher oder Habsburger
Familiengeschichte erzählen.
Faszinierend war, mit ihm Bayern zu besichtigen. Er konnte immer
viele interessante Dinge über die besichtigten Plätze, über die Kultur,
Denkmäler und Bräuche berichten.
Er hat sich auch in polnischer Geschichte gut ausgekannt. Von Zeit zu
Zeit habe ich mich geschämt, daß ich, eine Polin, die Heimatgeschichte nicht
so gut wie er beherrschte. Bei der Hand hat Hermann immer eine „Kleine
Geschichte Polens“ gehabt, oft nachschlagend und lächelnd über meine
Unwissenheit. Er hat Polen gern gehabt und hat sich wohlgefühlt in seiner, so
genannten „zweiten Heimat“.
Prof. Bogner hat oft Polen besucht dank langer Zusammenarbeit mit
der Hanns-Seidel-Stiftung und dann dank ganz privater Gründe. Einer seiner
letzten, leider nicht erfüllten Träume war, in der Nähe von Krakau ein Holzhaus
zu bauen. Bis zum letzten Lebensjahr hatte er diesen Traum.
Aber das größte Hobby Prof. Bogners war die Jagd. Er hat meistens in
Bayern, in der Steiermark und natürlich in Polen gejagt. In unserem Haus in
Angelbrechting sind ca. 200 Jagdtrophäen: Hirsche, Rehböcke, Auerhähne,
Birkhähne und viele andere. Die sogenannte „Knochenkammer“ war sein
liebster Arbeits- und Erholungsplatz. Dort hat er klassische Musik gehört, deren
Kenner und Freund er war, und die Jagdgeschichten geschrieben, die in
Jagdzeitungen publiziert wurden.
Hermann war auch ein passionierte Fotograf. Er hat alle wichtigen
Momente dokumentiert, jede Jagd, jede Jagdbeute.
Prof. Bogner war in vielen verschiedenen lokalen Vereinen engagiert
soweit ist ihm seine Zeit und Kraft erlaubte wie z.B. als Organisator der ersten
Maibaumaufstellung in Angelbrechting.
Er hatte einen großen Schatz an Witzen, die er gerne bei Weißbier oder
bei „Żywiec“ oder einem Glas Rotwein zum Besten gab.
Ein Feinschmecker, der auch polnische Gerichte gerne gegessen hat,
ein Fan der „polnischen Rotwurst“ – mit einem Glas Wiesent-Wodka – das war
seine Spezialität!
Am 28. September 2012 ist Prof. Dr. Hermann Bogner in die Ewigen
Jagd-Gründe gegangen.
Viele der hier Anwesenden haben ihn persönlich gekannt und
berufliche und private Kontakte gepflegt. Zweifellos, er war ein berühmter und
vielseitiger Wissenschaftler, aber vor allem ein Freund und ein guter, lieber und
warmherziger MENSCH. Ich hoffe, daß er so in Eurer Erinnerung bleibt.
17
Zum Ende lassen Sie mich, bitte, etwas sehr Nachdenkliches
ausdrücken, das ich mit den Worten einer polnischen Dichterin, Maria
Pawlikowska-Jasnorzewska, aussprechen möchte:
„Wenn man das unvorstellbare Glück hatte,
dessen Körper
samt Universum,
wenn dann nur ein Foto bleibt
so ist es wenig –
herzlich wenig.“ (frei übersetzt)
Darz Bór Hermann! – Weidmannsheil!
18
RETROSPEKTYWNE SPOJRZENIE NA OWOCNĄ
WSPÓŁPRACĘ W ZAKRESIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ
MIĘDZY POLSKĄ I BAWARIĄ/NIEMCAMI
OD 1990 DO 2013 R.
Fritz Huber
Ltd. Dyrektor rolniczy a.D., Miesbach, Bawaria, Niemcy
Sytuacja około roku 1990
Patrzymy wstecz na listopad 1990 r. Żelazna kurtyna między obydwoma państwami niemieckimi przed rokiem nareszcie upadła. Kilkudziesięcioletnie zmagania Republiki Federalnej Niemiec o zbliżenie z Niemiecką
Republiką Demokratyczną zakończyły się w końcu sukcesem. Kraje sąsiednie
na wschodzie znalazły się nagle bliżej, jednak polityczne i gospodarcze struktury znacznie się różniły. Dalekowzroczni politycy, naukowcy i osobistości
zmagają się o zbliżenie się narodów.
Unia Europejska obejmowała wtedy 12 państw zachodnioeuropejskich.
Czy można było w ogóle znaleźć drogę do rozszerzenia na wschód?
Prof. dr dr h.c. Hermann Bogner, Prezydent Bawarskiego Krajowego Instytutu Hodowli Zwierząt w Grub, Monachium
Profesor Bogner jest trafnym przykładem, co pozytywnego może uruchomić ruchliwa osobowość. Latem 1990 r. zagadnął mnie mój przyjaciel
Hermann, czy chciałbym współdziałać przy fachowej współpracy z Polską. Po
25-letniej pracy w hodowli zwierząt, z tego 20 lat w Miesbach, byłem kierownikiem Działu „Produkcja zwierzęca” i zastępcą Dyrektora Bawarskiego Krajowego Instytutu Gospodarki Żywnościowej w Monachium.
Prof. Bogner był dla mnie cennym towarzyszem na fachowej drodze,
wielkim wzorem do naśladowania i wreszcie miłym przyjacielem. Ja wiedziałem, że jeśli Hermann dąży do nowych celów, to jest to ważny projekt. Oczywiście natychmiast zgodziłem się.
Wtedy to, obok hodowli zwierząt, wyraźnym centrum zainteresowań
prof. Bognera był dobrostan zwierząt. Poprzez swoją profesurę w Wiedniu
19
i z zapleczem swojego, odnoszącego sukcesy Krajowego Instytutu, ze swoją
wiedzą fachową, otwartością na świat, swoimi wysokimi cechami charakteru
i myśliwskimi zainteresowaniami posiadał cenne kontakty w wielu krajach.
Oczywiście nawiązanie kontaktów z Polską wspierały także najwyższe
gremia Bawarskiego Państwowego Ministerstwa Gospodarki Żywnościowej,
Rolnictwa i Leśnictwa.
Fundacja Hannsa Seidela e.V. Monachium, referent dr Michael Czepalla
Tak więc, Bogner wziął na łódź także Fundację Hannsa Seidela
(Hanns-Seidel-Stiftung), a tym samym dr Michaela Czepallę − nie rolnika czy
naukowca-przyrodnika, jednakże zaangażowanego eksperta zarządzania, szeroko w świecie reprezentującego polityczną fundację, szczególnie w problematyce edukacyjnej. Wrażenia były zróżnicowane, rolnictwo i hodowla zwierząt w dużym gospodarstwie i gospodarstwach chłopskich (duże znaczenie).
Bawaria od lat brała udział w przyjmowaniu młodych studentów i absolwentów z zagranicy jako stypendystów HSS. Prof. Bogner został nawet powołany do Komisji Kwalifikacyjnej. Skutkiem czego, poprzez Instytut Krajowy Grub, zaistniał pozytywny kontakt z Instytutem Zootechniki Państwowym Instytutem Badawczym w Krakowie-Balicach.
Dzięki temu powstały pozytywne warunki do dobrego startu w Polsce.
Fundacja HSS przyjęła na siebie także wspomaganie finansowe.
Pierwsza fachowa Konferencja w Krakowie-Balicach, 25.11. do 01.12. 1990
W niedzielę 25.11.1990 r. o godz. 8.06 wylot z Monachium-Riem
przez Frankfurt do Warszawy, powitanie przez dr. Jana Knapika z Balic, pociągiem do Krakowa i przybycie do pałacu w Balicach o 21.30. W skład naszego bawarskiego zespołu wchodzili: prof. Bogner, Michael Czepalla, Radca Ministerialny Josef Huber, Bawarskie Państwowe Ministerstwo Gospodarki Żywnościowej, Rolnictwa i Leśnictwa, dr Gottfried Averdunk, dr Peter Matzke,
obydwaj z Grub oraz ja.
Temat: „Sytuacja rynkowa w EU, wymogi jakościowe przy sprzedaży
w Niemczech, państwowe przedsięwzięcia dla bezpieczeństwa jakościowego”.
Referaty zostały rozdzielone między nas.
Następnego dnia rano po przyjacielsku przywitał nas Dyrektor Naczelny prof. dr J. Krupiński i Jego Zastępca prof. dr S. Niedźwiadek.
W Sali pałacowej wystartowała pierwsza Konferencja z około 50 uczestnikami,
przedstawicielami Ministerstwa, Akademii Nauk i szkół wyższych, jak
i współpracownikami Instytutu Zootechniki, przeważnie byłymi stypendystami
20
Fundacji HSS. Według moich notatek naukowiec zarabiał wtedy około 250,00
do 300,00 DM, a kilogram masła kosztował 3,80 DM.
Jako tłumacze i uprzejmi opiekunowie byli przy nas koledzy dr Jan
Knapik, dr Henryk Żywczok i dr Wojciech Kieć, także z wódką w odpowiednim czasie.
29.11.1990 przemieściliśmy się busem, w ramach wyjazdu fachowego,
do Pawłowic w okolicach Poznania, dużego oddziału Instytutu. Wrażenia były
zróżnicowane, rolnictwo i hodowla zwierząt w dużym gospodarstwie i gospodarstwach chłopskich (duże znaczenie).
Duże rozszerzenie UE o państwa Europy Wschodniej od 01.05.2004 r.
Duże marzenie stało się rzeczywistością, następnych 10 członków
przybywa do UE: Estonia, Łotwa, Litwa, Malta, Polska, Republika Słowacka,
Słowenia, Republika Czeska, Węgry i Cypr!
Po pozytywnym starcie w listopadzie 1990 r., istniało zapotrzebowanie
na organizowanie następnych konferencji fachowych w bez mała rocznych odstępach czasu. Polska była bardzo mocno zainteresowana poznaniem zachodnioniemieckich standardów w obszarze rolnictwa i dostosowaniem własnych
przepisów do prawa niemieckiego i unijnego. Rozwinęła się wzajemna wymiana wiedzy − my z naszymi postępami w poprawie jakości, przyjaciele z ich
wynikami w technice produkcji. Szczególnie ówczesny Wicedyrektor prof. E.
Herbut angażował się stale w osiągnięcie optymalnego powodzenia.
Poprzez 11, zawsze aktualnych fachowych konferencji towarzyszyliśmy naszym sąsiadom w Polsce, gdzie rolnictwo ma duże znaczenie, w niełatwej drodze do przyjęcia do Unii Europejskiej.
Aktualna sytuacja 2013
W trakcie kolejnych czterech konferencji dyskutowano o specjalistycznych problemach hodowli zwierząt, różnych formach ich utrzymania, jak również o wynikach badań naukowych. Prof. H. Bogner wzywał stale do angażowania się w doświadczenia na ten sam temat w obydwu krajach.
Zmiana miejsc odbywania konferencji była bardzo korzystna: Balice
z dzisiejszą – 8 razy, Pawłowice – 2 razy, Jastrzębiec, Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN – 2 razy, Popielno, Instytut Genetyki i Hodowli Doświadczalnej PAN – 1 raz, Gdynia/Gdańsk, Instytut Morski – 1 raz, PAN – 1 raz
i Grub/Monachium, BLT oraz LfL – 2 razy.
W zależności od tematyki konferencji, jako referenci byli zapraszani
także koledzy z zewnątrz. Tak np., w 7. konferencji zaangażowani byli Dr.
Gottfried Lobmair, Dyrektor Izby Rolniczej w Linzu/Austria. Oczywistym jest,
21
że Fundacja musi gospodarować oszczędnie, właśnie koszty przejazdu referentów muszą być utrzymane w ramach. Tak między innymi, 10 razy podróż musiała odbyć się busem.
Razem możemy spojrzeć wstecz na prawie 16 konferencji fachowych.
Ja miałem szczęście, obok dr Michaela Czepalli, być zaangażowanym we
wszystkie konferencje, od pierwszej do 7. w 1998 r. z wykładami i od 6. konferencji z małym sprawozdaniem w każdej.
Pomimo najcięższych kłótni i drastycznych wojen w przeszłości, wzrosło wzajemne zrozumienie i sądzę, że mogę stwierdzić, że obecnie jesteśmy
sąsiadami, którzy cenią się i także wzajemnie sobie pomagają. Do będącego
w centrum uwagi tematu: „Zdrowa i ekonomiczna produkcja zwierzęca” wszyscy uczestnicy na pewno wnieśli pozytywny wkład. Prof. dr dr h.c. Hermann
Bogner zaskarbił sobie wysokie uznanie, był motorem tego dzialania. Jest mi
niezmiernie smutno, że on nie może już doświadczyć tego pełnego nadziei
rozwoju. Spośród uczestników bawarskich delegacji zmarli ponadto prof. dr
dr h.c. Hans Schön, prezydent-założyciel nowego dużego Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego i dr Gottfried Averdunk, Wiceprezydent wcześniejszego BLT.
Ja również chciałem się pożegnać i cieszę się, że Prezydent Heiner Pirkelmann, Grub/Freising przejmie pisanie sprawozdań z konferencji. Wszystkim
kolegom i przyjaciołom dziękuję za wyśmienitą fachową i koleżeńską współpracę i wsparcie. Duże podziękowania kieruję naturalnie dla Michaela Czepalli, mistrza w swoim fachu. Niech także dalej postępuje owocna i pełna zaufania
współpraca między tymi fachowymi instytucjami i ekspertami obydwu państw.
Urzędujący Prezydenci, prof. dr Eugeniusz Herbut, Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach i Jacob Opperer, Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy oraz jego Wiceprezydent Christian Stockinger są dobrymi gwarantami dalszego pozytywnego rozwoju.
22
RÜCKBLICK AUF EINE ERFOLGREICHE
ZUSAMMENARBEIT IM FACHGEBIET TIERPRODUKTION
ZWISCHEN POLEN UND BAYERN/DEUTSCHLAND
VON 1990 BIS 2013
Fritz Huber
Ltd. Landwirtschaftsdirektor a.D., Miesbach, Bayern, Deutschland
Situation um 1990
Schauen wir auf November 1990 zurück. Der Eiserne Vorhang zwischen den beiden deutschen Staaten ist vor einem Jahr endlich gefallen. Das
jahrzehntelange Ringen der Bundesrepublik Deutschland um Annäherung zur
Deutschen Demokratischen Republik hatte schließlich doch Erfolg. Die Nachbarländer im Osten rückten plötzlich wieder naher, jedoch waren die politischen und wirtschaftlichen Strukturen stark verändert. Weitblickende Politiker,
Wissenschaftler und Persönlichkeiten rangen um ein Zusammenfinden der
Volker.
Die Europäische Union umfasste zu dieser Zeit im Westen Europas 12
Länder. War überhaupt ein Weg zu finden für eine Erweiterung im Osten?
Prof. Dr. Dr. h.c. Hermann Bogner, Präsident der Bayerischen Landesanstalt für Tierzucht in Grub, München
Prof. Bogner ist ein treffendes Beispiel, was eine rührige Persönlichkeit
positiv in Bewegung setzen kann. Im Sommer 1990 sprach mich mein Freund
Hermann an, ob ich bei einer fachlichen Zusammenarbeit mit Polen mitarbeiten möchte. Nach 25-jähriger Tierzuchtarbeit, davon 20 Jahre in Miesbach, war
ich an der Bayer. Landesanstalt für Ernährung Abteilungsleiter für „Tierische
Erzeugnisse“ und Stellvertreter des Anstaltsleiters.
Prof. Bogner war mir ein wertvoller fachlicher Wegbegleiter, großes
Vorbild und schließlich liebenswerter Freund. Ich wusste, wenn Hermann neue
Ziele anstrebte, dann war es ein wichtiges Projekt. Selbstverständlich sagte ich
sofort zu.
23
Neben Tierzucht war bereits damals Wohlbefinden der Tiere ein ausgeprägter Schwerpunkt von Prof. Bogner. Durch seine Professur in Wien und
mit seiner erfolgreichen Landesanstalt im Rücken, mit seinem Fachwissen und
der Weltoffenheit, seinen hohen charakterlichen Eigenschaften und jagdlichen
Interessen hatte er wertvolle Kontakte in viele Länder.
Selbstverständlich unterstützte auch die Spitze des Bayerischen
Staatsministeriums für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten die Aufnahme der Kontakte mit Polen.
Hanns Seidel Stiftung eV München, Referent Dr. Michael Czepalla
So holte Bogner auch die Hanns Seidel Stiftung ins Boot und damit Dr.
Michael Czepalla, kein Landwirt oder Naturwissenschaftler, jedoch ein engagierter Betriebswirt und weltweit verzweigter Repräsentant der politisch orientierten Stiftung, besonders in Bildungsfragen.
Seit Jahren beteiligte sich Bayern an der Aufnahme von jungen Studierenden und Diplomanten aus dem Ausland als Stipendiaten der HSS. Prof.
Bogner war sogar in die Auswahlkommission berufen. Dadurch bestand auch
über die Landesanstalt Grub ein positiver Kontakt zur Bundesanstalt für
Tierzucht in Balice, Krakau.
Die Voraussetzungen für einen guten Start in Polen waren damit positiv, die HSS übernahm auch die finanzielle Forderung.
Erste Fachkonferenz in Balice, Krakau, 25.11. bis 01.12.1990
Am Sonntag, 25.11.90 um 8.06 Uhr Abflug von M-Riem über Frankfurt nach Warschau, Empfang durch Dr. Jan Knapik aus Balice, mit Zug nach
Krakau und Ankunft im Schloss Balice um 21.30 Uhr. Unser Bayerisches
Team bestand aus Prof. Bogner, Michael Czepalla, Ministerialrat Josef Huber
Staatsministerium für ELF München, Dr. Gottfried Averdunk, Dr. Peter Matzke, beide Grub und mir.
Das Thema: „Marktsituation in der EU, Qualitatsansprüche bei der
Vermarktung in Deutschland, Staatliche Maßnahmen zur Qualitätssicherstellung“. Die Referate hatten wir unter uns aufgeteilt.
Tags darauf wurden wir morgens von Generaldirektor Prof. Dr. J.
Krupiński und Vertreter Prof. Dr. S. Niedźwiadek freundschaftlich begrüßt.
Im kleinen Saal des Schlosses startete die erste Konferenz mit ca 50 Kollegen,
Vertreter vom Ministerium, der Akademie der Wissenschaften und Hochschule, wie Mitarbeiter des Instituts, überwiegend ehemalige Stipendiaten der HSS.
Nach meinen Aufzeichnungen verdiente zu dieser Zeit ein Akademiker etwa
250,00 bis 300,00 DM, ein kg Butter kostete 3,80 DM.
24
Uns zur Seite standen als Dolmetscher und aufmerksame Betreuer die
Kollegen Dr. Jan Knapik, Dr. Henryk Żywczok und Dr. Wojciech Kieć, auch
mit einem Wodka zur rechten Zeit.
Am 29.11.1990 ging es mit einem Kleinbus im Rahmen einer Fachexkursion nach Pawlowice bei Posen, eine große Außenstelle von Balice. Die
Eindrücke waren vielfaltig, Landwirtschaft und Tierhaltung im Großbetrieb
und bäuerlichen Höfen (große Bedeutung).
Große Erweiterung der EU am 01. Mai 2004 durch Länder in Osteuropa
Ein großer Traum wurde Wirklichkeit, folgende zehn Mitglieder kamen zur EU: Estland, Lettland, Litauen, Malta, Polen, Slowakische Republik,
Slowenien, Tschechische Republik, Ungarn und Zypern!
Nach dem positiven Start im November 1990 wurden beinahe in Jahresfolge weitere Fachkonferenzen gewünscht. Polen hatte enormes Interesse im
Bereich Landwirtschaft den westdeutschen Standard kennen zu lernen und ihre
Gesetze dem deutschen- und EU – Recht anzupassen. Es entwickelte sich ein
gegenseitiger Wissensaustausch, wir unsere Fortschritte in der Qualitätsverbesserung, die Freunde mit ihren Ergebnissen in der Produktionstechnik. Gerade
auch Vizedir. Prof. Dr. E. Herbut setzte sich stets für ein optimales Gelingen
ein.
In 11 stets aktuellen Fachkonferenzen begleiteten wir gemeinsam unseren Nachbarn Polen, die Agrarwirtschaft hat hohe Bedeutung, auf dem nicht
leichten Weg zur Aufnahme in die Europäische Union.
Aktuelle Situation 2013
In vier weiteren Konferenzen wurde über spezielle Probleme der
Tierzucht, verschiedener Tierhaltungsformen sowie über wissenschaftliche
Versuchsergebnisse diskutiert. Prof. Bogner drängte auch stets auf Versuchsanstellungen mit gleichen Themen in beiden Ländern.
Ein Wechsel der Konferenzorte war sehr vorteilhaft: Balice mit heute 8x, Pawlovice -2x, Jastrzębiec Institut für Genetik, Akademie Warschau -2x,
Popielno Institut für Wildbiologie u. Ökologie, Akademie -lx, Gdynia/Danzig
Institut für Seefischerei, Akademie -lx und Grub/München, BLT bzw. LfL -2x.
Je nach Themenstellung der Tagungen wurden auch auswärtige Kollegen ais Referenten gewonnen. So wirkte z.B. Dr. Gottfried Lobmair,
Kammerdir. a.D. Linz/Österreich an 7 Veranstaltungen mit. Selbstverständlich
muss eine Stiftung sparsam wirtschaften, gerade die Fahrtkosten der Referenten
mussten im Rahmen bleiben. So wurden allein 10 x die Reisen mit einem
Kleinbus bewältigt.
25
Insgesamt können wir nun auf fast 16 Fachkonferenzen zurückschauen Ich hatte das Glück neben Dr. Michael Czepalla an allen mitzuwirken, bei
den ersten sieben Veranstaltungen bis 1998 mit Vortragen und ab der sechsten
Tagung jeweils mit einem Konferenzbericht.
Trotz schwersten Auseinandersetzungen und einschneidender Kriege in
der Vergangenheit ist das gegenseitige Verständnis gewachsen und ich glaube
feststellen zu können, dass wir nun Nachbarn sind, die sich schätzen und auch
gegenseitig helfen. Mit dem Schwerpunkt „Gesunde wirtschaftliche Nutztierproduktion“ haben alle Beteiligten sicher einen positiven Beitrag geleistet.
Prof. Dr. Dr. h.c. Hermann Bogner hat sich hohe Verdienste erworben,
er war der Motor und Anschieber hierzu. Es ist sehr traurig, dass er diese hoffnungsvolle Entwicklung nicht mehr erleben kann. Weiterhin sind von der bayerischen Delegation Prof. Dr. Dr. h.c. Hans Schon, Gründungspräsident der
neuen großen Landesanstalt für Landwirtschaft in Bayern und Dr. Gottfried
Averdunk, Vizepräsident der früheren BLT, verstorben.
Ich möchte mich verabschieden und freue mich, dass Präsident a.D. Dr.
Heiner Pirkelmann, Grub/Freising, das Schreiben eines Konferenzberichtes
übernimmt. Allen Kollegen und Freunden danke ich für die ausgezeichnete
fachliche und kameradschaftliche Zusammenarbeit und Unterstützung, ein großer Dank geht natürlich an Michael Czepalla, ein Meister. seines
Faches. Möge auch weiterhin eine fruchtbare und vertrauensvolle Zusammenarbeit zwischen diesen Fachstellen und Experten beider Länder erfolgen.
Die amtierenden Präsidenten Prof. Dr. Eugeniusz Herbut der Nationalen Forschungsanstalt Balice und Jacob Opperer der Bayerischen Landesanstalt
für Landwirtschaft mit seinem Vize Christian Stockinger sind gute Garanten
für eine positive Weiterentwicklung.
26
RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, ZASOBY GENETYCZNE
I DOBROSTAN ZWIERZĄT
Jakob Opperer
Prezydent Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego,
Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Niemcy
Powitanie i wprowadzenie
1. Podstawy
Społeczność międzynarodowa po raz pierwszy wyczerpująco opisała
wartość różnorodności biologicznej oraz zagrożenia, na jakie jest ona narażona,
jak i konieczne obszary działań w 1992 r. w Konwencji o różnorodności biologicznej (UN, 1992), a następnie uchwaliła ją podczas Konferencji Narodów
Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju (UNCED) w 1992 r. w Rio de
Janeiro. Od tego czasu toczą się intensywne dyskusje, które pokazują, że
w trakcie ostatniego dwudziestolecia Konwencja nabrała jeszcze większego
znaczenia.
2. Definicja
Za pomocą pojęcia „różnorodność biologiczna“ określa się zróżnicowanie życia na ziemi. Obejmuje ono trzy poziomy (2):
− Ekosystemy (należą do nich biocenozy, biotopy i krajobrazy),
− Różnorodność gatunkową,
− Różnorodność genetyczną w ramach gatunków.
Zgodnie z tą skróconą definicją różnorodność genetyczna oraz zasoby
genetyczne są częścią różnorodności biologicznej. W jaki sposób łączą się one
z dobrostanem zwierząt zostanie wyjaśnione później.
27
3. Znaczenie różnorodności biologicznej
Obok etycznych i religijnych motywów zachowania dzieła stworzenia,
istnieje szereg egzystencjalnych powodów zachowania różnorodności biologicznej. Jednym z nich jest fakt, że rośliny i zwierzęta są koniecznym elementem ludzkiej diety. Patrząc globalnie, spożywa się jednak tylko kilka gatunków.
Spośród tysięcy gatunków, które były w przeszłości uprawiane i poprawiane
przez hodowlę na całym świecie, dziś już tylko kilka składa się na większość
ludzkiej diety. Rolnicy, ogrodnicy i hodowcy muszą jednak i dzisiaj umieć
czerpać z całego spektrum naturalnych zasobów i różnorodności rodzajów roślin i zwierząt użytkowych, powstałych w wyniku trwającej tysiące lat ludzkiej
hodowli, aby zarówno dziś, jak i w przyszłości móc zaspokoić zapotrzebowanie na żywność, leki, pozyskiwanie energii, etc.
Inne działania ekosystemu, takie jak np. ciągłe dostarczanie świeżego
powietrza, oczyszczanie zanieczyszczonej wody i wiązanie dwutlenku węgla
w roślinach, glebie i wodzie również bezpośrednio zależą od różnorodności
roślin i zwierząt.
Rośliny i zwierzęta były w przeszłości również często inspiracją dla
wynalazków technicznych. Celowe przenoszenie wzorców z natury na technikę
znane jest dziś pod pojęciem „bionika“. Pomaga ona na przykład w stworzeniu
takiego pokrycia powierzchni, aby można ją było lepiej czyścić lub w takim
budowaniu domów, aby były one lżejsze, ale mimo tego bardziej stabilne.
Cenimy wreszcie również estetykę i piękno natury oraz krajobrazu ze
względu na ich różnorodność oraz urozmaicenie. Zgodnie z podaną powyżej
definicją są one także częścią różnorodności biologicznej.
4. Zagrożenie różnorodności biologicznej
Różnorodność biologiczna zagrożona jest przez różne czynniki. Tak
więc, na przykład przez uszczelnianie powierzchni gruntu i wyrąb lasów na
całym świecie bezpośrednio niszczone są biotopy. Biologiczna różnorodność
jest zmniejszana przez użycie niedopasowane do miejsca (np. uprawa roli na
glebach zagrożonych erozją, gospodarka żarowa, nadmierne użycie środków
produkcji, nadmierne użytkowanie pastwisk, rezygnacja z nadmiernie dotąd
eksploatowanych powierzchni) lub jednostronne cele hodowlane. Zmiana klimatu i nagłe występowanie gatunków zwierząt i roślin poza zajmowanymi dotychczas przez siebie terenami mogą zagrozić i wyprzeć lokalną florę i faunę.
Przykładem na to mogą być: występująca na terenie Niemiec biedronka azjatycka oraz ślinik luzytański.
Również koncentracja hodowli roślin i zwierząt w rękach dużych międzynarodowych koncernów ma negatywny wpływ na dostępność genetycznych
zasobów roślinnych i zwierzęcych. Wreszcie zachowania konsumentów, doty-
28
czące diety oraz sposobów spędzania czasu wolnego, mogą negatywnie wpływać na różnorodność biologiczną.
5. Konieczne strategie
Ekosystem wtedy sprawnie działa, gdy w danym miejscu i w danych
warunkach środowiska posiada odpowiednie zestawienie gatunków. Nie chodzi
tu tylko o różnorodność, którą można pokazać za pomocą danych liczbowych,
lecz również o zestawienie genów, gatunków i ekosystemów tak, aby biocenozy funkcjonowały prawidłowo. Aby móc je rozpoznać i ocenić, konieczne są
systemowe podejścia badawcze, które uwzględniają różne dyscypliny.
Zdolność reakcji ekosystemów na nowe wyzwania, takie jak np. zmiana klimatu czy pojawiające się choroby, łączy się ściśle z różnorodnością genetyczną i jej dostępnością. W ramach tego samego gatunku co jakiś czas występują jednostki, które lepiej znoszą zdarzenia ekstremalne i szczególne wymagania, jednak tylko wtedy, gdy populacja jest odpowiednio duża i różnorodna.
Ten wymóg występuje również wtedy, gdy pojawiają się nowe społeczne wymagania w stosunku do rolnictwa, np. w kontekście dobrostanu zwierząt.
Mając na względzie odpowiedzialność badań w stosunku do społeczeństwa i rolnictwa, nie można koncentrować się tylko na przeczekiwaniu różnych
wynalazków i na ich późniejszym opisywaniu. Konieczna jest obszerna wiedza, dotycząca predyspozycji genotypowych i przejawów fenotypowych roślin
uprawnych oraz zwierząt użytkowych, aby na czas sformułować odpowiednie
cele hodowli i przełożyć je na praktyczną pracę hodowlaną. Tylko w taki sposób można dopasować się do oczekiwanych wyzwań.
6. Podsumowanie
Aby stawić czoła przyszłości, nie wystarczy uratować kilka gatunków
przed wymarciem czy zebrać głęboko mrożone nasiona w bankach genetycznych. Konieczne są zarówno aktywne badania, nowoczesne strategie hodowlane, obserwacja oraz ochrona i zachowanie gatunków w ich naturalnych biotopach, jak i szacunek dla różnorodności życia w kontekście regionalnym oraz
globalnym.
Piśmiennictwo
1. United Nations (UN): Convention on biological diversity (1992).
2. Bundesamt für Naturschutz (BfN) (2013).
29
BIODIVERSITÄT, GENETISCHE RESSOURCEN
UND TIERWOHL
Jakob Opperer
Präsident der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL),
Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Deutschland
Begrüßung und Hinführung
1. Grundlagen
Die Internationale Völkergemeinschaft hat den Wert der biologischen
Vielfalt, die Gefahren, denen sie ausgesetzt ist und die notwendigen
Handlungsfelder im Jahr 1992 in der Biodiversitätskonvention (1) erstmals
umfassend beschrieben und auf der Konferenz der Vereinten Nationen für
Umwelt und Entwicklung (UNCED) 1992 in Rio de Janeiro beschlossen.
Seither ist ein intensiver Diskussionsprozess im Gange, der zeigt, dass die
Konvention in den zurückliegenden beiden Jahrzehnten an Bedeutung noch
zugenommen hat.
2. Definition
Mit „Biodiversität“ wird die Vielfalt des Lebens auf unserer Erde
beschrieben. Sie umfasst drei Ebenen (2):
− Ökosysteme (dazu gehören Lebensgemeinschaften, Lebensräume und
Landschaften),
− Artenvielfalt,
− Genetische Vielfalt innerhalb der Arten.
Nach dieser Kurzdefinition sind die genetische Vielfalt und die
genetischen Ressourcen ein Teil der Biodiversität. Wie sie mit dem Tierwohl in
Verbindung stehen, wird später verdeutlicht.
3. Bedeutung der Biodiversität
Neben ethischen und religiösen Motiven für die Bewahrung der
Schöpfung gibt es eine Reihe existenzieller Gründe für den Erhalt der
30
Biodiversität. So sind Pflanzen und Tiere für die Ernährung der Menschen
unverzichtbar. Das Nutzungsspektrum ist heute weltweit zwar auf wenige
Arten konzentriert. Von Tausenden Arten, die für die menschliche Ernährung
in der Vergangenheit weltweit kultiviert und durch Zucht verbessert wurden,
liefern heute nur einige wenige den Großteil der menschlichen Nahrung.
Bauern, Gärtner und Züchter müssen aber auch heute aus dem ganzen
Spektrum natürlicher Ressourcen und auf die durch menschliche Züchtung
über Jahrtausende hervorgebrachte Vielfalt an Nutzpflanzenarten und
Nutztierarten schöpfen können, um die Bedürfnisse für die Ernährung, für
pharmazeutische Zwecke, für die Energiegewinnung etc. heute in der Zukunft
erfüllen zu können.
Andere Ökosystemleistungen wie zum Beispiel die stetige
Bereitstellung von frischer Luft, die Reinigung von verschmutztem Wasser und
die Bindung von Kohlenstoff in Pflanzen, Böden und Gewässern hängen
ebenfalls unmittelbar von einer Vielfalt pflanzlicher und tierischer Lebewesen
ab. Pflanzen und Tiere waren in der Vergangenheit auch schon häufig Vorlagen
für technische Erfindungen. Die gezielte Übertragung von Vorbildern aus der
Natur in die Technik ist heute unter dem Begriff „Bionik“ bekannt. Sie hilft
zum Beispiel, Oberflächen so zu beschichten, dass sie besser zu reinigen sind
und Gebäude so zu bauen, dass sie leichter, aber trotzdem stabiler sind. Nicht
zuletzt schätzen wir die Ästhetik und die Schönheit der Natur und der
Kulturlandschaften aufgrund ihrer Vielfalt und ihres Abwechslungsreichtums.
Nach der oben genannten Definition sind auch sie ein Teil der Biodiversität.
4. Bedrohung der Biodiversität
Die Biodiversität ist durch verschiedene Faktoren bedroht. So werden
zum Beispiel durch die Versiegelung von Böden und die Abholzung von
Wäldern weltweit Lebensräume direkt zerstört. Durch eine nicht an den
Standort angepasste Nutzung (z.B. Ackerbau in erosionsgefährdeten Lagen,
Brandrodung, übertriebener Produktionsmitteleinsatz, Überweidung, Aufgabe
von bislang extensiv genutzten Flächen) oder einseitige Zuchtziele wird die
biologische Vielfalt vermindert. Der Klimawandel und plötzlich außerhalb
ihrer bisherigen Verbreitung auftretende Arten können die heimische Flora und
Fauna bedrohen und verdrängen. Beispiele in Deutschland sind der Asiatische
Marienkäfer oder die Spanische Wegschnecke.
Auch die Konzentration der Pflanzen- und Tierzucht in den Händen
großer internationaler Konzerne hat negative Auswirkungen auf Verfügbarkeit
pflanzen- und tiergenetischer Ressourcen. Nicht zuletzt können das
Verbraucherverhalten in Bezug auf die Ernährung und die Freizeitgestaltung
die Biodiversität negativ beeinflussen.
31
5. Notwendige Strategien
Ein Ökosystem ist dann intakt, wenn es die richtige Artenzusammensetzung für den jeweiligen Standort und die dort herrschenden
Umweltbedingungen besitzt. Es kommt also nicht nur auf die in Zahlen
messbare Vielfalt, sondern auf die Zusammensetzung der Gene, Arten und
Ökosysteme an, damit Lebensgemeinschaften funktionieren. Um diese
erkennen und beurteilen zu können sind Systemforschungsansätze unter
Einbeziehung verschiedenster Disziplinen notwendig.
Die Reaktionsfähigkeit von Ökosystemen auf neue Herausforderungen,
z.B. Klimawandel oder Krankheitsausbrüche, steht in engem Zusammenhang
mit der genetischer Vielfalt und deren Verfügbarkeit. Innerhalb ein und
derselben Art gibt es immer wieder Individuen, die Extremereignisse und
besondere Ansprüche besser tolerieren können, wenn die Population genügend
groß und vielfältig ist. Dieses Erfordernis besteht auch dann, wenn neue
gesellschaftliche Forderungen an die Landwirtschaft, z.B. im Hinblick auf das
Tierwohl, erhoben werden.
In vorausschauender Verantwortung der Forschung für Gesellschaft
und Landwirtschaft darf man Entwicklungen nicht nur einfach abwarten und
sie im Nachhinein beschreiben. Es braucht eine genaue Kenntnis der
genotypischen Veranlagungen und der phänotypischen Ausprägung von
Kulturpflanzen und Nutztieren, um rechtzeitig die entsprechenden Zuchtziele
zu formulieren und in der praktischen Züchtungsarbeit umzusetzen. Nur so sind
Anpassungen an die zu erwartenden Herausforderungen möglich.
6. Zusammenfassung
Zur Bewältigung der Zukunft reicht es nicht aus, einige Arten vom
Aussterben zu retten oder tief gefrorene Samen in Genbanken zu sammeln. Es
braucht eine aktive Forschung, moderne Züchtungsstrategien, die Beobachtung,
den Schutz und die Erhaltung von Arten in ihren natürlichen Lebensräumen
und die Achtung aller vor der Vielfalt des Lebens im regionalen und globalen
Kontext.
Literaturverzeichnis
1. United Nations (UN): Convention on biological diversity (1992).
2. Bundesamt für Naturschutz (BfN) (2013).
32
WARTOŚĆ ZASOBÓW GENETYCZNYCH DLA
NOWOCZESNEJ HODOWLI ZWIERZĄT
Jędrzej Krupiński1, Elżbieta Martyniuk1,2
1
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów
Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
2
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli
Zwierząt, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polska
W okresie około 12 000 lat, które minęły od chwili udomowienia
pierwszego gatunku zwierząt gospodarskich, rolnicy wyhodowali na świecie
ponad 7000 ras zwierząt gospodarskich (o których posiadamy udokumentowaną informację), reprezentujących unikatowe konstrukcje genów, zaspokajających nie tylko potrzeby żywieniowe człowieka, ale również odgrywających
kluczowe funkcje w agrosystemach.
Raport o stanie zasobów genetycznych zwierząt w świecie wskazuje,
że pomimo wzrostu świadomości zagrożeń, dotyczących erozji genetycznej,
a także podejmowania działań ochronnych rasy lokalne w dalszym ciągu są
wypierane. Należy przy tym zaznaczyć, że stosowane obecnie metody monitorowania statusu zagrożenia ras niewiele informują o stopniu zawężenia puli
genetycznej czy zinbredowania. Nie informują również o stopniu wzajemnej
genetycznej izolacji subpopulacji w obrębie ras.
Obserwowany rozwój rolnictwa stwarza zagrożenie dla genetycznej
różnorodności zwierząt gospodarskich, prowadzące do marginalizacji tradycyjnych systemów produkcji i związanych z nimi ras lokalnych. Należy zauważyć,
że tradycyjne systemy produkcji wymagały zwierząt wszechstronnie użytkowych, posiadających cenne cechy funkcjonalne, a rasy zwierząt gospodarskich
spełniały kluczowe funkcje w agro-ekosystemach, stanowiąc integralną część
ekosystemów i krajobrazów rolniczych.
Świadomość konieczności zapewnienia stabilnej i trwałej bazy genetycznej, jako warunku dla dalszego rozwoju produkcji zwierzęcej, znalazła odbicie w zainicjowanych przez FAO w 1993 r. skoordynowanych działaniach
międzynarodowych na rzecz zachowania różnorodności genetycznej w populacjach poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich.
33
Na polu ochrony rodzimych ras zwierząt ogromną rolę odgrywały i odgrywają, tak w Europie, jak i w Polsce, ośrodki naukowe i akademickie, które
były inicjatorami ochrony i restytucji ginących populacji.
Można tu przypomnieć inicjatywę prof. T. Vetulaniego, który w latach
30. XX wieku rozpoczął program hodowli zachowawczej konika polskiego,
oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym.
Również w drugiej połowie XX w. ośrodki naukowe przejęły ciężar
zagrożonych populacji zwierząt gospodarskich, dofinansowując ich utrzymanie
z funduszy badawczych.
Polska, działając zgodnie z przesłaniem Konwencji o różnorodności
biologicznej, w 1996 r. oficjalnie włączyła się do realizacji podjętej przez FAO
Światowej Strategii Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt. Minister
Rolnictwa powołał Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. zachowania zasobów
genetycznych zwierząt, który od 2002 r. działa w ramach Instytutu Zootechniki.
W 1999 r. podjęto prace nad krajowym Programem Ochrony Zasobów
Genetycznych Zwierząt, w ramach którego opracowano 32 programy ochrony
zasobów genetycznych, które obejmowały 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich i ryb.
Równocześnie, wprowadzono dopłaty do utrzymania samic, finansowane początkowo z Funduszu Postępu Biologicznego, a następnie w ramach
Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Polityka Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaowocowała wzrostem populacji zwierząt chronionych, co obrazuje tabela 1.
Tabela 1. Liczba stad i zwierząt, objętych programem ochrony zasobów genetycznych,
według stanu na 30 czerwca 2013 r.
Gatunek zwierząt
Konie
Bydło
Owce
Kozy
Świnie
Kury nieśne
Gęsi
Kaczki
Króliki
Zwierzęta futerkowe (lisy,
szynszyle, tchórze, nutrie)
Razem
Lokalne linie pszczół
Łącznie
Liczba
ras/rodów/linii
7
4
13
1
3
19
14
10
1
Liczba stad
(szt.)
1271
893
674
2
84
19
14
10
8
12
24
1219
84
4
88
3 010
–
–
90460
699 (1282*) rodzin
–
Liczba samic (szt.)
5295
7498
46014
29
1764
19 570
4 820
3 961
* Razem z rejonem hodowli M. Kampinoska i strefami hodowli M. Augustowska.
34
Należy stwierdzić, że w okresie ostatnich lat, zwłaszcza w krajach
o wyższym dochodzie narodowym, obserwuje się zmianę podejścia do kryteriów oceny i koncepcji rozwoju rolnictwa.
Wzrost produkcji rolnej jest coraz częściej konfrontowany z jego
wpływem na środowisko, skutkami społecznymi i etycznymi. W coraz większym stopniu wzrasta świadomość ujemnych następstw intensywnego rozwoju
rolnictwa, co doprowadziło do sformułowania i wdrożenia koncepcji rozwoju
zrównoważonego, którego definicję przedstawiła 1987 r. Światowa Komisja
ONZ do Spraw Środowiska i Rozwoju, określając go jako „rozwój zapewniający zaspokojenie obecnych potrzeb społeczeństwa bez uszczerbku dla możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń”.
Polska jest znaczącym producentem żywności w Unii Europejskiej;
w 2011 r. zajmowała czwarte miejsce pod względem produkcji wieprzowiny
i mięsa drobiowego oraz siódme miejsce w produkcji wołowiny.
Należy zauważyć, że o ile produkcja mleka i wieprzowiny zawsze miały w Polsce priorytetowe znaczenie, to w ostatnich latach coraz większą rolę
w gospodarce żywnościowej odgrywa drobiarstwo. W 2012 r. Polska zdetronizowała Wielka Brytanię i została liderem w Unii Europejskiej w produkcji
mięsa brojlerów, a sytuacja ta utrzymuje się w 2013 r. Trzeba podkreślić, że
produkty pochodzenia zwierzęcego mają znaczący i systematycznie rosnący
udział w polskiej żywności w obrocie międzynarodowym. Utrzymanie szerokiej bazy genetycznej na potrzeby produkcji zwierzęcej ma dodatkowy wymiar
ekonomiczny i nie tylko przyczynia się do zapewnienia wyżywienia społeczeństwa, ale także daje możliwość generowania zysków w handlu międzynarodowym.
Krajowa strategia zrównoważonego użytkowania i ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich oraz plan działań na rzecz tych zasobów
W oparciu o wytyczne Światowego Planu Działań na Rzecz Zasobów
Genetycznych Zwierząt Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy,
w ramach rządowego Programu Wieloletniego „Ochrona i zarządzanie krajowymi zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich w warunkach zrównoważonego użytkowania”, podjął działania dotyczące przygotowania Krajowej
Strategii Ochrony Zasobów Genetycznych.
Przyjęto, że priorytetowe działania, których horyzont czasowy określono na rok 2020, mają na celu ograniczenie postępującego ubożenia i zwiększenie niedostatecznego obecnie wykorzystania bioróżnorodności zwierząt gospodarskich jako integralnej części ekosystemów rolniczych. Realizacja przyjętych
priorytetów pozwoli na zachowanie i właściwe wykorzystanie bogactwa zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w skali lokalnej, regionalnej i krajowej.
35
Krajowa Strategia w sposób całościowy odnosi się do ochrony i zrównoważonego użytkowania zasobów genetycznych zwierząt użytkowanych
w Polsce, zarówno ras rodzimych zagrożonych wyginięciem, jak też ras międzynarodowych (transgranicznych), stanowiących podstawę intensywnej produkcji zwierzęcej, w których konieczne jest zachowanie zmienności genetycznej.
Cele Krajowej strategii
Krajowa strategia uwzględnia szeroki zakres zadań, stojących przed
produkcją zwierzęcą: cele związane z zapewnieniem bezpieczeństwa żywnościowego i rozwoju ekonomicznego z celami zrównoważonego rozwoju rolnictwa i produkcji zwierzęcej. Krajowa strategia ma wspierać zrównoważone
użytkowanie oraz doskonalenie i ochronę zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich, co przyczyni się do zwiększenia bezpieczeństwa żywnościowego
Polski, poprawy poziomu wyżywienia ludzi oraz rozwoju obszarów wiejskich.
Krajowa strategia powinna uwzględniać konieczność przystosowania sektora
do zmieniających się warunków środowiskowych i produkcyjnych oraz wprowadzania nowych technologii.
Cel ogólny Krajowej strategii to: „Efektywne wykorzystanie zasobów
genetycznych zwierząt gospodarskich i ich ochrona na rzecz zrównoważonego
rozwoju rolnictwa”. Cele szczegółowe obejmują:
1. Lepsze rozpoznanie potencjału zasobów genetycznych zwierząt użytkowanych w rolnictwie;
2. Utrzymanie i doskonalenie bazy hodowlanej na potrzeby produkcji
zwierzęcej;
3. Zachowanie zmienności genetycznej między rasami i w obrębie ras
w celu pokrycia przyszłych potrzeb hodowli zwierząt;
4. Zapewnienie podaży wysokiej jakości, bezpiecznej żywności pochodzenia zwierzęcego na rynek krajowy i na eksport;
5. Podnoszenie wiedzy i umiejętności zawodowych osób zatrudnionych
w sektorze produkcji zwierzęcej;
6. Zwiększenie świadomości konsumentów o walorach produktów pochodzenia zwierzęcego oraz różnorodnych funkcjach, jakie pełnią
zwierzęta gospodarskie.
Priorytety i Plan działań
Krajowa strategia zbudowana jest w analogiczny sposób jak Światowy
Plan Działań na rzecz zasobów genetycznych zwierząt i obejmuje takie same
cztery obszary priorytetowe. W obrębie tych obszarów zostały określone kra-
36
jowe priorytety i działania, niezbędne do ich realizacji, które przedstawiono
poniżej. Proponowane działania wynikają z przeprowadzonej diagnozy stanu
i perspektyw rozwoju poszczególnych sektorów oraz analizy dostosowania istniejących zasobów genetycznych do potrzeb produkcji.
Obszar I. Charakterystyka, inwentaryzacja i monitoring populacji oraz trendów
i zagrożeń
1. Monitoring struktury rasowej pogłowia poszczególnych gatunków
zwierząt (wielkości populacji ras/mieszańców użytkowanych w kraju);
2. Tworzenie i rozwój centralnych elektronicznych baz danych dla poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich;
3. Wzajemne udostępnianie informacji zebranych w bazach danych o zasobach genetycznych zwierząt gospodarskich (podmiot prowadzący
księgi, stacje unasieniania, IZ PIB, ARiMR i inspekcje weterynaryjne);
4. Poszerzenie charakterystyki fenotypowej i genetycznej ras/odmian/linii
zwierząt gospodarskich.
Obszar II. Zrównoważone użytkowanie i rozwój
5. Ocena wartości użytkowej i hodowlanej oraz publikowanie jej wyników;
6. Przegląd i aktualizacja programów hodowlanych zwierząt gospodarskich;
7. Działania na rzecz poprawy opłacalności produkcji zwierzęcej oraz
rozwoju chowu gatunków o mniejszym znaczeniu ekonomicznym;
8. Wykorzystanie zwierząt gospodarskich, w tym ras rodzimych, w działaniach na rzecz ochrony i kształtowania środowiska.
Obszar III. Ochrona
9. Kontynuacja, usprawnienie i wspieranie działań na rzecz ochrony insitu;
10. Zainicjowanie i prowadzenie rutynowych działań w ramach ochrony
ex-situ;
11. Monitorowanie trendów i zagrożeń, dotyczących zasobów genetycznych zwierząt oraz opracowanie systemów wczesnego ostrzegania
Obszar IV. Strategie, instytucje i budowanie potencjału
12. Rozwijanie współpracy hodowców, producentów i konsumentów;
13. Rozwój kapitału ludzkiego zaangażowanego w produkcji zwierzęcej;
37
14. Kształtowanie świadomości społecznej o roli i znaczeniu hodowli
i chowu zwierząt;
15. Analiza i doskonalenie prawodawstwa w obszarze hodowli zwierząt.
W planie działań, stanowiącym integralną część strategii, przyjęte priorytety podzielone są na bardziej szczegółowe zadania, w których określono instytucje, odpowiedzialne za ich realizację, instytucje i organizacje uczestniczące oraz zakres czasowy i źródło pełnych kosztów ich realizacji.
38
DER WERT DER GENETISCHEN RESSOURCEN FÜR DIE
MODERNE TIERZUCHT
Jędrzej Krupiński1, Elżbieta Martyniuk1,2
1
Abteilung für den Schutz der Genetischen Ressourcen von Tieren, Zootechnisches Institut des
Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
2
Abteilung für Genetik und Tierzucht, Fakultät für Nutztierwissenschaften, Warschauer
Naturwissenschaftliche Universität, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polen
In dem Zeitraum von ungefähr 12 000 Jahren, die seit der Domestikation der ersten Haustierart vergangen sind, haben Landwirte auf der Welt über
7000 Rassen von Haustieren (über die wir dokumentierte Informationen besitzen) gezüchtet, welche einzigartige Konstruktionen von Genen repräsentieren
und die nicht nur Ernährungsbedürfnisse befriedigen, sondern auch Schlüsselfunktionen in landwirtschaftlichen Systemen erfüllen.
Der Bericht über den Zustand der genetischen Ressourcen von Tieren
auf der Welt zeigt, dass die beobachteten Tendenzen der genetischen Erosion
davon zeugen, dass trotz des wachsenden Bewusstseins für die Ergreifung von
Schutzmaßnahmen lokale Rassen weiterhin verdrängt werden. Es muss darauf
hingewiesen werden, dass die derzeitig angewandten Methoden der
Überwachung des Status der Bedrohung von Rassen wenig Auskunft über den
Grad der Schmälerung des Genpools und den Grad Inzucht geben, sie
informieren uns auch nicht über den Grad der gegenseitigen genetischen Isolation der Subpopulationen innerhalb der Rassen.
Die beobachtete Entwicklung der Landwirtschaft bedroht die genetische Vielfalt von Haustieren, was zu einer Marginalisierung der traditionellen
Produktionssysteme und der mit ihnen verbundenen lokalen Rassen führt. Es
muss beachtet werden, dass die traditionellen Produktionssysteme vielseitig
nutzbarer Tiere bedurften, welche wertvolle funktionale Eigenschaften
besaßen. Überdies erfüllten diese Haustierrassen Schlüsselfunktionen in landwirtschaftlichen Ökosystemen und waren ein integraler Bestandteil von
Ökosystemen und Agrarlandschaften.
Das Bewusstsein der Sicherung einer stabilen und dauerhaften
genetischen Basis als Bedingung für die weitere Entwicklung der Tierproduktion spiegelte sich in den 1993 von der FAO begonnen koordinierten
39
internationalen Maßnahmen zur Erhaltung der genetischen Vielfalt in den
Populationen der einzelnen Haustiergattungen wieder.
Beim Schutz heimischer Haustierassen spielten und spielen in Europa
und Polen Forschungs- und Universitätszentren eine enorme Rolle, die Urheber
des Schutzes und der Restitution von verschwindenden Populationen waren.
Hier kann die Initiative Prof. T. Vetulani in Erinnerung gebracht
werden, der, basierend auf einem einzigartigen Züchtungssystem in einem
Waldreservat, in den Dreißigerjahren des 20. Jh. mit einem Programm der
Erhaltungszüchtung des Konik Polski begann.
Auch in der zweiten Hälfte des 20. Jh. haben Forschungszentren den
Schutz von bedrohten Haustierpopulationen übernommen, indem sie ihre
Erhaltung aus Forschungsfonds mitfinanzierten.
Gemäß der Botschaft der Konvention über die biologische Vielfalt
handelnd, beteiligt sich Polen offiziell seit 1996 an der Umsetzung der von der
FAO verfolgten Globalen Strategie zur Erhaltung von Genetischen Ressourcen
von Tieren. Der Landwirtschaftsminister hat ein Nationales Koordinationszentrum zur Erhaltung der genetischen Ressourcen von Tieren berufen,
das seit 2002 im Rahmen des Zootechnischen Instituts tätig ist.
1999 wurden Arbeiten am nationalen Programm des Schutzes von
genetischen Ressourcen von Tieren aufgenommen, in dessen Rahmen 32 Programme des Schutzes von genetischen Ressourcen ausgearbeitet wurden, die
75 Rassen, Schläge und Stämme von Haustieren umfassten.
Gleichzeitig wurden Zuschüsse für die Haltung von Weibchen
eingeführt, die anfangs vom Fonds für den Biologischen Fortschritt und danach
im Rahmen des Entwicklungsprogramms für den Ländlichen Raum finanziert
wurden.
Die Politik des Ministeriums bewirkte einen Zuwachs der Population
von geschützten Tieren, was die Tabelle 1 zeigt.
Tabelle 1. Anzahl von Herden und Tieren, welche das Programm zum Schutz der
genetischen Ressourcen umfasst, gemäß dem Stand vom 30. Juni 2013
Tierart
Pferde
Rinder
Schafe
Ziegen
Schweine
Legehühner
Gänse
40
Anzahl von
Rassen/Stämmen/Linien
7
4
13
1
3
19
14
Anzahl von
Herden (St.)
1271
893
674
2
84
19
14
Anzahl von
Weibchen (St.)
5295
7498
46 014
29
1764
19 570
4820
Enten
Kaninchen
Pelztiere (Füchse,
Chinchillas, Iltisse,
Nutrias)
Zusammen
Lokale Bienenlinien
Zusammen
10
1
10
8
3961
12
24
1219
84
4
88
3010
–
–
90 460
699 (1282*) Völker
–
* Zusammen mit der Zuchtregion M Kampinoska und den Zuchtzonen M Augustowska.
Es muss festgestellt werden, dass innerhalb der letzten Jahre vor allem
in Ländern mit einem höheren Nationaleinkommen eine Änderung der Einstellung zu den Bewertungskriterien und dem Konzept der Landwirtschaftsentwicklung zu sehen ist.
Das Wachstum der landwirtschaftlichen Produktion wird immer öfter
mit seinem Einfluss auf die Umwelt, seinen sozialen und ethischen Folgen
konfrontiert. Das Bewusstsein für die negativen Folgen der intensiven
Landwirtschaftsentwicklung wächst in einem immer höherem Maße, was zur
Formulierung und Umsetzung des Konzepts der nachhaltigen Entwicklung
geführt hat, dessen Definition 1987 die Weltkommission der Vereinten
Nationen für Umwelt und Entwicklung vorgestellt und es als „Entwicklung die
die Befriedigung der derzeitigen Bedürfnisse der Gesellschaft sicherstellt, ohne
Schaden für die Möglichkeiten der Befriedigung der Bedürfnisse zukünftiger
Generationen“ beschrieben hat.
Polen ist ein bedeutender Produzent von Lebensmitteln in der
Europäischen Union, 2011 nahm es den vierten Platz in der Produktion von
Schweine- und Hühnerfleisch und den siebten Platz in der Produktion von
Rindfleisch ein.
Es muss bemerkt werden, dass während die Produktion von Milch und
Schweinefleisch in Polen immer eine vorrangige Bedeutung hatte, in den
letzten Jahren Geflügelzucht eine immer größere Rolle in Lebensmittelwirtschaft spielt; 2012 hat Polen Großbritannien entthront und wurde in
der Produktion von Broilerfleisch in der EU führend und dieser Zustand bleibt
weiterhin 2013 bestehen. Es muss hervorgehoben werden, dass Erzeugnisse
tierischen Ursprungs einen bedeutenden und stetig wachsenden Anteil an den
polnischen Lebensmitteln im internationalen Handel haben. Die Erhaltung
einer breiten genetischen Basis für die Bedürfnisse der Tierproduktion hat eine
zusätzliche wirtschaftliche Dimension und trägt nicht nur zur Sicherung der
Ernährung der Gesellschaft bei, sondern schafft auch Möglichkeiten für
Gewinne im internationalen Handel.
41
Nationale Strategie der nachhaltigen Nutzung und des Schutzes von
genetischen Ressourcen von Haustieren und der Plan der Maßnahmen
zugunsten dieser Ressourcen
Auf der Grundlage der Richtlinien des Globalen Plans der Maßnahmen
zugunsten der Genetischen Ressourcen von Tieren hat das Zootechnische
Institut des Nationalen Forschungsinstituts im Rahmen des mehrjährigen
Regierungsprogramms „Schutz und Management der nationalen genetischen
Ressourcen von Haustieren unter Bedingungen der nachhaltigen Nutzung“
Maßnahmen zur Vorbereitung der Nationalen Strategie des Schutzes von
Genetischen Ressourcen ergriffen.
Es wurde festgelegt, dass die vorrangigen Maßnahmen, die bis zum
Jahr 2020 reichen werden, die Beschränkung des fortschreitenden Schwundes
und die Vergrößerung der derzeit nicht ausreichenden Nutzung der
Biodiversität von Haustieren als integralen Teil von landwirtschaftlichen
Ökosystemen zum Ziel haben werden. Die Umsetzung dieser vorrangigen
Punkte wird die Erhaltung und die richtige Nutzung des Reichtums der
genetischen Ressourcen von Haustieren auf lokaler, regionaler und nationaler
Ebene erlauben.
Die nationale Strategie nimmt ganzheitlich Bezug auf den Schutz und
die nachhaltige Nutzung der genetischen Ressourcen der in Polen genutzten
Tiere, sowohl der vom Aussterben bedrohten heimischen Rassen als auch der
internationalen (grenzübergreifenden) Rassen, die die Grundlage für die intensive Tierproduktion bilden und bei denen es nötig ist die genetische Variabilität
zu erhalten.
Ziele der Nationalen Strategie
Die nationale Strategie nimmt auf ein breites Spektrum von Aufgaben,
die vor der Tierproduktion stehen, auf Ziele die mit der Ernährungssicherheit
und der wirtschaftlichen Entwicklung sowie auf Ziele der nachhaltigen
Entwicklung der Landwirtschaft und der Tierproduktion Bezug. Die nationale
Strategie soll die nachhaltige Nutzung, die Veredelung und den Schutz der
genetischen Ressourcen von Haustieren fördern, was zur Vergrößerung der
Ernährungssicherheit Polens, Verbesserung der Ernährung der Menschen und
Entwicklung des ländlichen Raums beitragen wird. Die nationale Strategie
sollte die Notwendigkeit der Anpassung des Sektors an die sich verändernden
Umwelt- und Produktionsbedingungen sowie die Einführung von neuen
Technologien berücksichtigen.
Das allgemeine Ziel der Nationalen Strategie ist „Die effektive
Nutzung der genetischen Ressourcen von Haustieren und ihr Schutz zugunsten
42
der nachhaltigen Entwicklung der Landwirtschaft“. Die einzelnen Ziele umfassen:
1. Die bessere Erkennung des Potentials der genetischen Ressourcen der in
der Landwirtschaft genutzten Tiere.
2. Die Erhaltung und Veredelung der Zuchtbasis für die Bedürfnisse der
Tierproduktion.
3. Die Erhaltung der genetischen Variabilität zwischen den Rassen und
innerhalb der Rassen, um den zukünftigen Bedarf der Tierzucht zu decken.
4. Die Sicherstellung eines hochqualitativen Angebots, einer sicheren
Nahrung tierischen Ursprungs für den nationalen Markt sowie für den Export.
5. Die Erweiterung von Wissen und Berufsqualifikationen von Personen, die
im Sektor der Tierproduktion beschäftigt sind.
6. Die Schärfung des Bewusstseins der Verbraucher für die Vorzüge der
Erzeugnisse tierischen Ursprungs und die verschiedenen Funktionen,
welche Haustiere erfüllen.
Prioritäten und Maßnahmenplan
Die nationale Strategie ist analog wie der Globale Plan der
Maßnahmen zugunsten der Genetischen Ressourcen von Tieren konzipiert und
umfasst dieselben vier Prioritätsgebiete. Innerhalb dieser Gebiete wurden die
unten angeführten nationalen Prioritäten und Maßnahmen, die zur ihrer
Umsetzung nötig sind, bestimmt. Die vorgeschlagenen Maßnahmen ergeben
sich aus der Diagnose des Zustands und der Entwicklungsperspektiven der
einzelnen Sektoren sowie der Analyse der Anpassung der vorhandenen
genetischen Ressourcen an die Bedürfnisse der Produktion.
Gebiet I. Charakteristik, Bestandsaufnahme und
Populationen sowie der Tendenzen und Bedrohungen
Überwachung
der
1. Überwachung der Rassenstruktur des Bestands der einzelnen Tierarten
(Größe der Rassenpopulationen/Anzahl der Kreuzungstiere, welche in
Polen genutzt werden);
2. Die Anlegung und Ausbau von zentralen Datenbanken für einzelne
Haustierarten;
3. Gegenseitige Zurverfügungstellung von in den Datenbanken
gesammelten Informationen über die genetischen Ressourcen von
Haustieren (die Bücher führende Einrichtung, Besamungsstationen,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Agentur
für die Umstrukturierung und Modernisierung der Landwirtschaft und
Veterinärkontrollen);
43
4. Die Erweiterung der phänotypischen und genetischen Charakteristik
von Rassen/Schlägen/Linien von Haustieren.
Gebiet II. Nachhaltige Nutzung und Entwicklung
5. Bewertung der Nutzleistung und des Zuchtwerts sowie
Veröffentlichung ihrer Ergebnisse;
6. Kontrolle und Aktualisierung der Zuchtprogramme von Haustieren;
7. Maßnahmen zugunsten der Verbesserung der Rentabilität der
Tierproduktion und der Entwicklung der Züchtung von Arten von
geringerer wirtschaftlicher Bedeutung;
8. Nutzung von Haustieren, darunter von Haustieren heimischer Rassen,
bei Maßnahmen zugunsten des Schutzes und der Gestaltung der
Umwelt.
Gebiet III. Schutz
9. Weiterführung, Verbesserung und Unterstützung von Maßnahmen
zugunsten des Schutzes in situ;
10. Initiierung und Ausführung von Routinemaßnahmen im Rahmen des
Schutzes ex situ;
11. Überwachung von Tendenzen und Bedrohungen die genetische
Ressourcen von Tieren betreffen sowie Ausarbeitung von
Frühwarnsystemen.
Gebiet IV. Strategien, Institutionen und Aufbau von Potential
12. Ausbau der Zusammenarbeit zwischen Züchtern, Produzenten und
Verbrauchern;
13. Ausbau von Humankapital, das an der Tierproduktion beteiligt ist;
14. Schärfung des Bewusstseins der Gesellschaft für die Rolle der
Züchtung und Haltung von Tieren;
15. Analyse und Verbesserung der Gesetzgebung auf dem Gebiet der
Tierzüchtung.
Im Maßnahmenplan, der ein integraler Teil der Strategie ist, sind die
angenommenen Prioritäten in detailliertere Aufgaben aufgeteilt, im Rahmen
derer die für ihre Umsetzung verantwortlichen Institutionen, teilnehmende
Institutionen und Organisationen sowie der Zeitraum ihrer Umsetzung und die
Quelle der vollen Kosten ihrer Umsetzung bestimmt wurden.
44
WARTOŚĆ ZASOBÓW GENETYCZNYCH DLA
NOWOCZESNEJ HODOWLI ZWIERZĄT
Christian Edel, Kay-Uwe Götz
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Niemcy
Wstęp
Długoterminowe zachowanie zmienności genetycznej udomowionych
gatunków roślin i zwierząt, służących do produkcji żywności, jest uznanym
i ustanowionym celem działań politycznych. Jako zasadnicze elementy należy
wymienić aspekty bezpieczeństwa żywności w zmieniających się warunkach
społeczno-gospodarczych oraz środowiskowych. Przez gremia ekspertów są
one formułowane jako uzasadnienie dla odpowiednich inicjatyw politycznych
(„utrzymanie zdolności do reagowania na przyszłe wyzwania”, Komisja ds.
Zasobów Genetycznych, Wyżywienia i Rolnictwa FAO, 2013).
Z uwagi na złożoność oceny faktycznej sytuacji w poszczególnych
przypadkach, nie jest zaskakujące, gdy gremia eksperckie uciekają się do zbyt
mocno uproszczonych opisów podstawowych problemów. Tak więc, głównym
problemem jest identyfikowanie w sposób bardzo ogólny: „ ... nacisku na rozwój i wykorzystanie jedynie kilku komercyjnych odmian roślin i ras zwierząt
gospodarskich, przy jednoczesnym pomijaniu lokalnie przystosowanych odmian i ras wraz z ich ważnymi cechami”. Z tego punktu widzenia i wielu
w podobnym tonie utrzymanych publikacji podnoszona jest głównie zmienność
genetyczna między rasami. Ta zmienność może być często przedstawiana
i wiązana z bezpośrednio widocznymi różnicami w prostych cechach fenotypowych, takich jak np.: kolor, wielkość lub np. forma rogów. Poprzez ten niekoniecznie poprawny sposób oszacowania zmienności genetycznej (fenotypowo bardzo zróżnicowane rasy mogą być genetycznie podobne i odwrotnie) może być osiągnięte zrozumienie i uzasadnienie interesu publicznego. W rzeczywistości jednak zmienność między rasami, zwłaszcza w dziedzinie hodowli
zwierząt, stanowi jedynie część całkowitej zmienności genetycznej. Tak samo
ważne źródło zmienności genetycznej znajduje się w obrębie dużych, ustalonych ras i służy ono do wielorakiej praktycznej pracy hodowlanej. Te zmiany
są o wiele trudniejsze do zilustrowania, ale z reguły nie jest to zwykle jedynie
stopniowa gradacja złożonych cech ilościowych.
45
Dodatkowo, panuje powszechnie przekonanie, że rasa jest w dużej
mierze sama w sobie genetycznie jednorodna. Wyobrażenie to pochodzi z hodowli roślin, gdzie jednorodność odmiany jest kluczowym kryterium zakwalifikowania. Zostało to bezkrytycznie przeniesione na zwierzęta i tym samym
tylko w naukowych modelach często próbuje się oszacować zmienność wewnątrz rasy i międzyrasową przy podejmowaniu decyzji (zob. np. Woolliams
i Toro, 2007).
Cały kompleks zagadnień, dotyczących zwierząt domowych, obejmuje
także ich znaczenie kulturowe, a także związane z tym regionalne praktyki
i systemy produkcji. Te dodatkowe zagadnienia mieszczą się również w 17punktowym planie działania Unii Europejskiej. W odpowiednim folderze Komisji Europejskiej stwierdza się: „Zasoby genetyczne są dobrem publicznym
i należną im ochronę uznaje się za ofertę usług społeczeństwa” (European
Union, 2010). Można podejmować próby oceny wartości monetarnej takich
dokonań dla społeczeństwa, wykorzystując dość rozległy zbiór naukowo zatwierdzonych procedur (patrz np., Wronka, 2004). Takie metody różnią się
jednak w znacznym stopniu od rozważań genetycznych, stosowanych w ramach metod hodowli zwierząt i w dużej mierze powinny zostać pominięte
w dalszej dyskusji.
Pojęcie „rasy”
Termin „rasa” jest stosunkowo rozmyty i z punktu widzenia genetyki
populacji za mało konkretny. Dlatego też, w genetyce populacji w podobnym
kontekście mówi się o „podgatunkach”, „populacjach”, „subpopulacjach” lub
„liniach”, czyli o poziomach klasyfikacji poniżej poziomu gatunku. Te populacje lub linie powstają na drodze łagodnego, celowego chowu wsobnego (kojarzenia w populacji hodowlanej) i są zazwyczaj przydatne do kojarzeń. Możliwe dalsze badania definicji rasy można z grubsza podzielić na dwie kategorie:
jedna „funkcjonalna” i jedna „operacyjna”.
„Funkcjonalna” opisuje rasy jako produkt procesu hodowlanego, opartego na chowie wsobnym i selekcji, który doprowadził do tego, że fenotypowo,
w wyglądzie i zachowaniu stała się tak jednolita, że można ją odróżnić od innych ras. Definicja „operacyjna” rasy opiera się na zasadzie, że istnieje zorganizowana hodowla, która swoją pracę hodowlaną podporządkowuje wspólnie
opracowanemu celowi hodowlanemu (ideałowi). Tutaj następuje związanie
rasy z istnieniem czynnej zorganizowanej hodowli. Obie definicje obejmują
istotny aspekt konsolidacji przez chów wsobny (kojarzenie w populacji zwierząt hodowlanych) i selekcję.
46
Prosty model dla powstania rasy
Dla dalszej dyskusji rozsądne może być założenie mocno uproszczonego modelu powstania rasy. Z reguły określana jako produkt procesów losowych (np. spontanicznie występujące mutacje) w większej populacji kilku pojedynczych indywiduów o specyficznych, często określanych kategoriach właściwości. Właściwości te są korzystne dla hodowcy. Teraz będzie on próbował
sprawdzić i rozprzestrzenić za pomocą celowego chowu wsobnego (ściśle mówiąc: kojarzeń kazirodczych) oraz selekcji pożądane właściwości u produkowanego potomstwa, a w końcu zapewnić ich stabilne dziedziczenie. Rezultatem dalszego procesu będzie najpierw, w dużej mierze niezamierzone, ujednolicenie cech i aspektów wtórnych. Również w ramach tego procesu będą usuwane z populacji hodowlanej, na drodze selekcji naturalnej bądź hodowlanej,
cechy niepożądane oraz często występujące w wyniku chowu wsobnego wady
genetyczne („wybór oczyszczania”). Model ten podkreśla zatem celowe lub
nieświadome używanie chowu wsobnego jako podstawowego elementu w powstawaniu rasy i traktuje selekcję jako raczej modulowany element wtórny.
W całym tym procesie losowe utrwalenie alleli poprzez przenoszenie i inbred
jest w znacznym stopniu tolerowane. Tak więc, model ten jest pewnym przeciwieństwem niektórych bardziej popularnych pojęć rasy. Rasy są wyłącznie
mniej lub bardziej celowym produktem, wywołanym przez naturalny lub
sztuczny dobór procesów adaptacyjnych.
Nowsze rozważania genetyki populacji rewidują ogólnie negatywną
ocenę chowu wsobnego (nie kazirodztwa!) i stwierdzają, że chów wsobny
w podobny i faktycznie pozytywny sposób odegrał kluczową rolę w specjacji,
czyli w procesie naturalnego odtworzenia (Joly, 2011).
Wpływ dryftu genetycznego
Dryft genetyczny, czyli przypadkowa, niezamierzona utrata zmienności
genetycznej, jest stałym towarzyszem najczęściej celowych procesów redukujących zmienność – chowu wsobnego i selekcji. Musi być dla nas jasne, że im
intensywniej prowadzone są zamierzone działania, których celem jest ujednolicenie w typie rasowym, tym silniejsza jest także niekontrolowana utrata
zmienności genetycznej. Możemy z tego wnioskować, że w licznych procesach
hodowlanych nie udaje się ostatecznie kontrolować wielu aspektów. Garnitur
genetyczny naszych zwierząt domowych w znacznym stopniu jest produktem
losowym, a nie naszych celowych działań. Dryft występuje tym silniej, im
mniejsza jest aktywna populacja hodowlana bądź jest ona faktycznie mała lub
też mała na skutek silnej selekcji przy doborze zwierząt hodowlanych. Na końcu tego procesu erozji genetycznej (lub czyszczenia) w dobrze „wyhodowanej”
rasie występuje spowolnienie i uchylanie tego procesu: im bardziej jednorodna
47
jest rasa i uboższa w warianty genetyczne, tym mniej jest dominujących wariantów genowych do utraty w dalszym procesie hodowlanym.
Zdolność adaptacyjna
W ramach „specjalizacji” przy tworzeniu rasy traci ona jednak dużo
zdolności adaptacyjnych do zmieniających się warunków produkcji i środowiska. Ta zdolność adaptacyjna może być odzyskana w ograniczonym zakresie
przez mutacje. Ale najważniejszym wymogiem do tego jest duża realna wielkość populacji. Z genetycznego punktu widzenia, do zmieniających się warunków środowiska najgorzej adaptują się małe i rzadkie rasy.
Implikacje dla przedsięwzięć ochronnych
Z relacji, przedstawionych w poprzednich częściach, można wysnuć
następujące wnioski:
− wsobne, genetycznie jednorodne rasy o małej puli genowej, pomimo
ewentualnego posiadania wymaganego „wyposażenia” genetycznego,
utraciły zazwyczaj w dużym stopniu zdolności adaptacyjne;
− selektywną wadą rasy w stosunku do innych, obecnych w tym samym
czasie i lepiej przystosowanych do panujących warunków produkcji,
jest więc z natury długość czasu pobytu w tychże systemach produkcji.
W razie konieczności, silna specjalizacja tych ras wskazuje na oczywistą i trwałą drogę do ich zachowania poprzez wspomaganie, promocję i ożywienie systemów produkcji, zazwyczaj silnie powiązanych z tymi rasami. To
mogą być pozytywne przykłady, w tym rozbudowa nowych rynków i jednoczesne złagodzenie ryzyka dla uczestniczących zwierząt gospodarskich, podane
przez Gandini i Oldenbroek (2007). Tutaj, w ukierunkowanej pomocy dla tworzenia portfela produktów i kanałów sprzedaży, przy jednoczesnym wspomaganiu zagadnień hodowlanych, znajduje się także zasadniczy przedmiot zadań
Bawarskiego Instytutu Rolniczego, co ilustrują postery, przedstawione w ramach tej Konferencji. Korzystna, nawet jeśli nie zawsze zrównoważona sytuacja może również zaistnieć w przypadku, gdy rasa, której to dotyczy, jest
użytkowana na obszarach marginalnych lub przeznaczonych do pielęgnacji
krajobrazu i hodowli. Towarzyszy temu również odpowiednie wsparcie finansowe i fachowe. To wsparcie fachowe, polegające na przykład na sformułowaniu programu hodowlanego ochrony, stoi jednak przed wyzwaniem – czy
utrzymać specyficzne cechy tej rasy czy jednak rozwijać hodowlę w jakiejkolwiek formie. Rezygnacja z tego ostatniego może spowodować dalszy spadek
atrakcyjności tej rasy, a tym samym dalszą intensyfikację stanu zagrożenia.
48
Z drugiej strony, jeśli prowadzi się celową pracę na atrakcyjność rasy, to prawdopodobnie może być postawiony zarzut, że nie spełnia się pierwotnej intencji.
Jednak, w żadnym z wymienionych obszarów nie osiągnie się sukcesu,
jeśli faktem będzie brak sensu trwałego wdrożenia zrównoważonego in situ dla
utrzymania rasy. Bez dalszych kroków dla charakterystyki rzeczywistej różnorodności genetycznej pozostają w tym przypadku działania niespecyficzne –
długoterminowe przechowywanie materiału genetycznego (kriokonserwacja)
itd., stworzenie i utrzymanie specyficznych zasobów populacji. Dla obu przedsięwzięć istnieją dobrze opracowane metody w odniesieniu do wyboru i zakresu wymaganego materiału (patrz np. Gandini i Oldenbroek, 2007). Jako słabo
opracowane wydają się koncepcje długoterminowego bezpieczeństwa banków
genów i zasobów populacji w czasach stałego wycofywania się instytucji państwowych z hodowli zwierząt. Także na pytanie: kto i na jakich zasadach uzyska dostęp do zabezpieczonego materiału, w większości przypadków brakuje
zadowalających odpowiedzi. Najpóźniej w tym momencie zmierzymy się
z trudnym dla nas zadaniem oszacowania utrzymania wiarygodności, a tym
samym z pytaniem, czy i jak da się zmierzyć różnorodność genetyczną.
Pomiar i ocena różnorodności
Z uwagi na fakt, że z długoterminową kriokonserwacją lub z utrzymaniem zasobów populacji związane są znaczne koszty, to z pewnością warto
najpierw dokonać przeglądu istniejącej różnorodności. Prawdopodobne jest, że
wiele różnych ras i odmian krajowych tylko nieznacznie różni się swoim garniturem genetycznym, czy to z powodu wspólnego pochodzenia czy ciągłej wymiany genów. Stosowny dla tego rodzaju oceny jest poziom genetyki molekularnej, która umożliwia charakterystykę poprzez analizę pojedynczych genów
lub poprzez markery genetyczne. Metody te zostały w ostatnich latach rozszerzone o możliwość bardzo dokładnego i stosunkowo niedrogiego scharakteryzowania całego genomu w bardzo gęstej sieci markerów. Dla późniejszego obliczania rozmiarów różnorodności w obrębie i między rasami jest dostępny szeroki zbiór metod (jako dobre podsumowanie patrz: Eding i Bennewitz, 2007).
W związku z tym, w wielu przypadkach sensowne może być powiązanie genetycznie nieodległych ras z równie nieodległą, dużą rasą niezagrożoną. Ta porównawczo niewielka wariancja międzyrasowa zostanie więc przeniesiona na
zwiększoną zmienność wewnątrzrasową. W razie potrzeby, poprzez towarzyszący temu monitoring genetyczny można zapewnić, że istotne bloki typów
haploidalnych pozostaną także później w populacji docelowej, a nie będą utracone już w kolejnych turach selekcji.
Przy założeniu, że znaczące bloki haplotypów „konserwowanych” ras
mają negatywny wpływ na wyniki produkcyjne w obecnych warunkach produkcji, nie będą one jednak w stanie tego kompensować. Takie podejście
49
w stosunku do tradycyjnych metod ma tę zaletę, że można skupić się na utrzymaniu bloków haplotypów u samic. Z uwagi na suboptymalne wydajności jest
to łatwiejsze do osiągnięcia niż „konserwacja” samców.
Opisana procedura posiada zalety zarówno ekonomiczne, jak i pod
względem genetycznym (Bennewitz i in., 2008). W sytuacji, gdy nie można
znaleźć odpowiednio dużej, niezagrożonej populacji, można by zastosować
podejście, polegające na połączeniu wielu małych, genetycznie pokrewnych ras
w dużą populację zasobów. W każdym razie dzięki temu może być obniżone
ryzyko całkowitej utraty, właściwych dla małych lokalnych ras, wariantów genu, jak również zmniejszenie wysokiego ryzyka krótkoterminowego wyginięcia (np. na skutek nadejścia epidemii).
W tym miejscu należy podkreślić, że rozwiązania, w których próbuje
się zachować bardzo zagrożone rasy poprzez wprowadzenie materiału genetycznego fenotypowo podobnych ras (por. kategoria zagrożenia, „fenotypowo
chroniona populacja” fachowego krajowego programu zasobów genetycznych
zwierząt BLE), z genetycznego punktu widzenia muszą być odrzucone. Takie
podejście prowadzi zazwyczaj do utraty typowych wariantów genów i nie
zmniejsza ryzyka wyginięcia, ponieważ z reguły nie prowadzi do znacznego
wzrostu populacji, a wszystko to dla uzyskania wątpliwej korzyści utrzymania
czegoś, co wygląda podobnie jak rasa oryginalna.
Znaczenie zmienności wewnątrzrasowej
W ramach rozpoczętej dyskusji przejdźmy teraz do kolejnego ważnego
aspektu: zachowania różnorodności genetycznej w obrębie rasy. Podejście to
jest oparte na założeniu, że w procesie hodowli samemu należy zachować
ostrożność w celu utrzymania neutralnej i koniecznej dla przyszłego przetrwania rasy – zmienności genetycznej. W ten sposób w dłuższej perspektywie rasa
ma mieć zachowaną niezbędną zdolność adaptacyjną do zmieniających się warunków produkcji. Na tle coraz bardziej skutecznych narzędzi dla zwiększenia
dokładności i intensywności selekcji w trakcie pracy hodowlanej jest co najmniej wskazane, aby na ten obszar zwrócić większą uwagę. Dostępne są obiecujące metody do praktycznego zastosowania w programach hodowlanych (na
dobre podsumowanie zobacz: Meuwissen T.H.E., 2007), choć praktyczne
przykłady udanych wdrożeń są do tej pory raczej rzadkie. Z powodu czysto
ilościowego, w dużych populacjach takie przedsięwzięcia są na ogół łatwiejsze
do zastosowania, ponieważ nie wpływają one na inne prace hodowlane, odnoszące się do zwiększenia atrakcyjności i konkurencyjności w takim samym
stopniu, jak byłoby to w przypadku małych populacji. Jednak, w niektórych
obszarach mogą one ograniczać autonomię decyzji hodowlanych, np. poprzez
ustalenie częstotliwości wykorzystywania zwierząt hodowlanych („optymalny
wybór selekcji”) lub bezpośrednie przypisywanie kojarzeń („minimum coance-
50
stry mating”). Należy przypuszczać, że podczas gdy środki te częściowo wychodzą naprzeciw przesadnym zamierzeniom hodowlanym, to populacja hodowlana zarówno w cechach hodowlanych, jak również w technice produkcji,
będzie bardziej jednolita dla nie zawsze istotnych cech. Powszechne wdrożenie
tych przedsięwzięć w sektorze bydlęcym jest zatem w chwili obecnej czystą
utopią. Dobrze „wyhodowana” populacja, w której zwierzę jest takie jak inne,
często nie jest rozumiana w tym zakresie inaczej niż to, czym ostatecznie jest
produkt końcowy procesu zubożenia genetycznego. Jednocześnie, często
uskarża się na spadek tzw. różnorodności liniowej. Czy związki hodowlane
będą w stanie sprostać tym wyzwaniom okaże się w przyszłości.
Geny czy rasy?
Przyjmuje się, że wskazana w poprzednim rozdziale próba zachowania
różnorodności rasy będzie nadal praktykowana. W trakcie postępu technicznego w centrum uwagi będzie kontynuacja zarządzania haplotypami, poszerzanie
wiedzy oraz charakterystyka i inwentaryzacja poszczególnych wariantów allelicznych. Pierwsze oznaki widać już w coraz większej ilości mapowanych loci
defektów oraz rosnącego zapotrzebowania na narzędzia do inteligentnego managementu wad dziedzicznych. W przypadku, jeśli do dyspozycji są listy inwentaryzacyjne i dokładne charakterystyki zachowywanych wariantów genów,
łatwo mogą być opracowane strategie, mające za zadanie celowe monitorowanie ich lokalizacji w układzie międzyrasowym oraz w obrębie rasy. Zarządzanie różnorodnością w obu obszarach dokonywane jest bardzo dobrze przy pomocy tych samych narzędzi.
Dzięki szerokiej znajomości genetycznej inwentaryzacji wszystkich ras
nastąpi także zasadnicza zmiana pojęcia rasy. Ze względu na brak innych kryteriów, w przeszłości opierała się ona na kryteriach genealogicznych. W przyszłości będzie ona definiowana jako społeczność hodowlana ze wspólnymi
(naukowymi) celami hodowlanymi. Dlatego też, takie pojęcia, jak księgi hodowlane lub czystość rasy będą stawały się przestarzałymi, a za należące do ras
będą uznawane te zwierzęta, które ze względu na swój garnitur genetyczny
mogą wnieść pozytywny wkład do osiągnięcia celu hodowlanego. Pierwsze
przesłanki w tym kierunku są w hodowli hybrydów świń lub skandynawskich
ras bydła.
Na tej drodze będą podejmowane próby zminimalizowania strat
w zmienności różnorodności genetycznej poprzez działania opisane w poprzednich rozdziałach. Wartość zasobów genetycznych dla nowoczesnej hodowli zwierząt pozostaje do obecnej chwili niejasna, a jej rozmiar jest wielkością niewymierną i nie budzi kontrowersji.
51
Wyzwania
W wielu obszarach wzrosły wymagania stawiane nowoczesnej hodowli
zwierząt. Do tych właśnie wyrażonych kompleksów i częściowo przeciążonych
celów hodowlanych dodawane są nowe zadania, takie jak zlecenie genetycznej
poprawy cech zdrowotności, odporności lub zwalczania i kontroli wad dziedzicznych w populacji. Jednocześnie, powinna być zapewniona możliwie jednakowa odziedziczalność i oczywiście celowe utrzymanie rzadkich linii.
W przypadku, gdy zbiór w zakresie cech jest suboptymalny i determinacja genetyczna niska, a procedura przeciw wadom dziedzicznym zbyt ostra i nieprzemyślana oraz temu aspektowi będzie przypisane zbyt duże znaczenie
w celu hodowlanym, może to powodować drastyczne ograniczenia. Baza selekcyjna może okazać się za mała. Należy rozważyć, czy osiągnięcie wątpliwego postępu hodowlanego nie będzie okupione stosunkowo dużą utratą
zmienności genetycznej w obrębie rasy. W tym przypadku „dobrze rozumiane”
nie byłoby dobre. Pozostaje to wyzwaniem dla dziedzin badań, zajmujących się
tematyką tych relacji, aby w przyszłości zwrócić większą uwagę na te zagadnienia i zaproponować naukowo poparte strategie programów hodowlanych.
Można, jak pokazano w poprzednich rozdziałach, sięgać do rozległego zbioru
dobrze sformułowanych metod.
Literatura
Bennewitz J., Simianer H., Meuwissen T.H.E. (2008). Investigations on Merging
Breeds in Genetic Conservation Schemes. J. Dairy. Sci., 91: 2512–2519.
Commission on Genetic Ressources for Food and Agriculture der FAO (2013). Biodiversity for Food Security and Nutrition. Faltblatt;
http://www.fao.org/fileadmin/
templates/nr/documents/CGRFA/CGFRA_factsheet_2013_E_online.pdf
Eding H., Bennewitz J. (2007). Measuring genetic diversity in farm animals. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.),
Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 103–130.
Europäische Union (2010). Preserving genetic resources in agriculture. Faltblatt der
European Commission for Agriculture and Rural Development;
http://ec.europa.eu/agriculture/genetic-resources/com-2001-162-iii_en.pdf
Gandini G., Oldenbroek K. (2007). Strategies for moving from conservation to utilisation. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek
(ed.), Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 29–54.
52
Joly E. (2011). The existence of species rests on a metastable equilibrium between inbreeding and outbreeding. An essay on the close relationship between speciation, inbreeding and recessive mutations. Biology Direct, 2011: 6–62.
Meuwissen T.H.E. (2007). Operation of conservation schemes. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.), Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 167–193.
Woolliams J., Toro M. (2007). What is genetic diversity? In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.), Wageningen Academic
Publishers, Niederlande, ss. 55–74.
Wronka T. (2004). Ökonomische Umweltbewertung: vergleichende Analysen und neuere Entwicklungen der kontingenten Bewertung am Beispiel der Artenvielfalt und
Trinkwasserqualität. Dissertation. Institut für Agrarpolitik und Marktforschung der Justus-Liebig-Universität, Gießen.
53
DER WERT DER GENETISCHEN RESSOURCEN FÜR DIE
MODERNE TIERZUCHT
Christian Edel, Kay-Uwe Götz
Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft, Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Deutschland
Einleitung
Die langfristige Sicherung der genetischen Variabilität der zur Nahrungsmittelproduktion domestizierten Pflanzen- und Tierarten ist ein erklärtes
und etabliertes Ziel politischen Handelns. Es sind im wesentlichen Aspekte der
Nahrungsmittelsicherheit unter sich wandelnden sozioökonomischen Bedingungen und in einer sich verändernden Umwelt, die – von Expertengremien
formuliert – als Begründung für entsprechende politische Initiativen angeführt
werden („maintaining capacity to respond to future challenges“, Commission
on Genetic Ressources for Food and Agriculture der FAO, 2013).
Angesichts der Komplexität einer konkreten Bewertung der Situation
im Einzelfall verwundert es nicht, wenn von entsprechenden Expertengremien
oftmals zu stark vereinfachenden Beschreibungen der zugrunde liegenden
Problemstellung gegriffen wird. So wird die Wurzel des Übels recht pauschal
ausgemacht im: “…focus on the development and use of only a few commercial
crop varieties and breeds of livestock, neglecting locally adapted varieties and
breeds and their important characteristics”. In dieser Betrachtung und vielen
ähnlichen Publikationen wird hauptsächlich auf die genetische Variation zwischen Rassen abgehoben. Diese Variation kann häufig mit wenigen, unmittelbar sichtbaren Unterschieden in einfachen phänotypischen Merkmalen wie z.B.
Färbung, Größe oder z.B. Hornform in Verbindung gebracht werden. Über diese nicht notwendiger Weise korrekte Einschätzung genetischer Variation (phänotypisch sehr divergente Rassen können genetisch vgl. ähnlich sein und umgekehrt) kann ein öffentliches Interesse und Verständnis erreicht werden. Tatsächlich aber stellt die zwischen-Rassen Variabilität insbesondere im Bereich
der Tierzucht nur einen Teil der gesamten genetischen Variation dar. Eine weitere und für die praktische Zuchtarbeit in vielerlei Hinsicht mindestens ebenso
wichtige Ressource genetischer Variation findet man innerhalb der großen, gut
etablierten Rassen. Diese Variation ist deutlich schwerer zu illustrieren, zeigt
54
sie sich in der Regel doch nur an graduellen Abstufungen komplexer quantitativer Merkmale.
Zusätzlich herrscht die landläufige Vorstellung vor, dass eine Rasse in
sich weitgehend genetisch homogen sei. Diese Vorstellung kommt aus der
Pflanzenzucht, wo die Homogenität einer Sorte ein entscheidendes Zulassungskriterium ist. Sie wird auf Nutztiere unkritisch übertragen und somit wird
häufig nur in wissenschaftlichen Modellen der Versuch einer Abwägung zwischen der innerhalb und der zwischen Rassen Variation bei der Entscheidungsfindung unternommen (siehe z.B. Woolliams und Toro, 2007).
Der kulturellen Bedeutung von Haustierrassen, und einer auf kulturellen und politischen Überlegungen basierenden Erhaltung der damit möglicherweise in Verbindung stehenden regionalen Gebräuche und Produktionssysteme,
ist selbstverständlich in einer Gesamtbetrachtung Rechnung zu tragen. Diese
zusätzliche Betrachtungsebene wird auch im Rahmen des 17-Punkte Aktionsplans der EU ins Spiel gebracht. In einem entsprechenden Faltblatt der
Europäischen Kommission wird weiterhin festgestellt: „Genetic resources are
public goods and those conserving them should be considered as offering
a service to society” (Europäische Union, 2010). Für den Versuch einer monetären Bewertung solcher Leistungen für die Gesellschaft liegt inzwischen ein
recht umfangreicher Fundus wissenschaftlich validierter Verfahren vor (siehe
z.B. Wronka, 2004). Solche Ansätze sind allerdings weitgehend verschieden
von genetischen Überlegungen im Rahmen tierzüchterischer Ansätze und sollen deshalb in der nachfolgenden Diskussion weitgehend außen vor bleiben.
Dies geschieht ausdrücklich, ohne damit deren grundsätzliche Bedeutung in
Frage stellen zu wollen.
Der Begriff der „Rasse”
Der Begriff „Rasse” ist vergleichsweise unscharf und in populationsgenetischer Hinsicht nicht wirklich gut fassbar. In der Populationsgenetik wird
deshalb in ähnlichem Kontext von „Unterarten”, „Populationen”, „Subpopulationen” oder „Linien” gesprochen, also von Klassifikationsebenen unterhalb
der Artebene. Diese Populationen oder Linien werden durch gezielte milde Inzucht (Paarungen innerhalb der Herdbuchpopulation) aufrecht erhalten, sind
aber untereinander in aller Regel uneingeschränkt und ohne Fitnesseinschränkungen verpaarbar. Mögliche weitere Versuche der Rassendefinition lassen
sich grob in zwei Kategorien aufteilen, eine „funktionale” und eine „operationelle”. Die „funktionale” beschreibt Rassen als Produkt eines auf Inzucht und
Selektion basierenden Züchtungsprozesses der dazu geführt hat, dass eine Rasse phänotypisch in Erscheinung und Verhalten so einheitlich geworden ist, dass
sie damit von anderen Rassen abgegrenzt werden kann. Die „operationelle”
Definition des Begriffs Rasse basiert auf dem Prinzip, dass eine organisierte
55
Züchterschaft existiert, die sich in ihrer Zuchtarbeit einem gemeinsam definierten Zuchtziel (einem Ideal) unterwirft. Hier ist also die Rasse an das Vorhandensein einer aktiven Züchterschaft geknüpft, muss aber selbst (noch) nicht
phänotypisch abgrenzbar sein. Beide Definitionen beinhalten wesentlich den
Aspekt der Vereinheitlichung durch Inzucht (Paarung innerhalb der Herdbuchpopulation) und Selektion.
Ein einfaches Modell für die Rassenentstehung
Für die nachfolgende Diskussion mag es sinnvoll sein, von einem stark
vereinfachenden Modell der Rassenentstehung auszugehen. Demnach treten, in
der Regel als Produkt von zufälligen Prozessen (z.B. spontan auftretenden Mutationen) in einer größeren Population einzelne, wenige Individuen mit spezifischen, häufig gut zu identifizierenden kategorischen Eigenschaften auf. Diese
Eigenschaften finden den Gefallen eines Züchters. Nun wird dieser versuchen,
durch gezielte Inzucht (genau genommen: Inzestpaarungen) und Selektion die
gewünschten Eigenschaften in den produzierten Nachkommen zu verbreiten
und schließlich dafür zu sorgen, dass sie sich stabil vererben. Im hieraus resultierenden Prozess wird es zu einer weitgehend unbeabsichtigten Vereinheitlichung zunächst sekundärer Merkmale und Aspekte kommen. Ebenfalls im
Rahmen dieses Prozesses werden durch züchterische oder natürliche Selektion
unerwünschte Eigenschaften und die als häufig als Konsequenz der Inzucht
auftretenden „Erbfehler” aus der Zuchtpopulation entfernt („purifying selection“). Dieses Modell betont also die gezielte oder unbeabsichtigt eingesetzte
Inzucht als wesentliches Element bei der Rasseentstehung und sieht Selektion
als ein eher modulierendes, sekundäres Element. Im Laufe dieses Prozesses
wird in einem erheblichen Umfang die zufällige Fixierung von Allelen durch
Inzucht und Drift in Kauf genommen. Damit steht dieses Modell im gewissen
Gegensatz zu der eher landläufigen Vorstellung, Rassen seien mehr oder weniger ausschließlich ein Produkt gezielter, durch künstliche oder natürliche Selektion hervorgerufener Adaptationsprozesse.
Auch neuere populationsgenetische Überlegungen revidieren die allgemein negative Bewertung von Inzucht (nicht Inzest!) und schließen, dass Inzucht in ähnlicher und tatsächlich positiver Weise eine entscheidende Rolle bei
der Speziation, also beim Prozess der natürlichen Artentstehung zukommt
(Joly, 2011).
Das Wirken genetischer Drift
Genetische Drift, also der zufällige, unbeabsichtigte Verlust genetischer Variabilität ist ein konstanter Begleiter der überwiegend absichtlichen
56
Prozesse zur Reduzierung der Variabilität – der Inzucht und der Selektion. Wir
müssen uns darüber klar sein, dass je intensiver die absichtlichen Maßnahmen
zur Vereinheitlichung des Rassetyps eingesetzt werden, umso stärker auch der
unkontrollierte Verlust genetischer Variabilität ist. Daraus kann man den
Schluss ziehen, dass bei den vielen im Züchtungsprozess letztlich nicht zu kontrollierenden Aspekten, unsere Haustierrassen in ihrer genetischen Ausstattung
in erheblichem Umfang ein Produkt des Zufalls sind und nicht das unseres absichtsvollen Tuns. Drift tritt zudem umso stärker auf, je kleiner die aktive
Zuchtpopulation ist, sei es nun faktisch klein oder klein durch starke Selektion
bei der Auswahl der Zuchttiere. Am Ende dieses Prozesses der genetischen
Verarmung (oder Reinigung), also bei der gut „durchgezüchteten“ Rasse, tritt
dann allerdings eine Verlangsamung und Aufhebung dieses Prozesses auf: je
uniformer und um genetische Varianten ärmer eine Rasse wird, desto stärker
nimmt die Wahrscheinlichkeit ab, die wenigen vorherrschenden Genvarianten
im weiteren Züchtungsprozess zu verlieren.
Adaptationsfähigkeit
Im Zuge der „Spezialisierung“ bei der Rassenbildung hat die Rasse
dann allerdings auch viel Adaptationsfähigkeit an sich ändernde Produktionsund Umweltbedingungen verloren. Diese Adaptationsfähigkeit kann in begrenztem Umfang durch Mutationen wiedergewonnen werden. Hierzu ist aber
eine große reale Populationsgröße die wichtigste Voraussetzung. Aus genetischer Sicht sind daher gerade kleine und seltene Rassen die schlechteste Wahl
für die Anpassung an sich wechselnde Umweltverhältnisse.
Konsequenzen für Erhaltungsmaßnahmen
Aus den in den vorangegangenen Abschnitten dargestellten Zusammenhängen können also folgende Schlussfolgerungen gezogen werden:
− Die ingezüchtete, genetisch homogene Rasse mit kleinem Genpool hat
trotz möglicherweise vorhandener gewünschter genetischer Ausstattung in der Regel stark an Adaptationsfähigkeit eingebüßt;
− Der selektive Nachteil der Rasse gegenüber anderen, zeitgleich vorhandenen und an die vorherrschenden Produktionsbedingungen besser
angepassten Rassen ist also inhärent, solange man sich innerhalb dieser
Produktionssysteme bewegt.
Die ggf. vorliegende starke Spezialisierung dieser Rassen weist demnach einen naheliegenden und nachhaltigen Weg zu ihrer Erhaltung und zwar
über die Förderung und Wiederbelebung der mit diesen Rassen in der Regel
stark assoziierten Produktionssysteme. Es können hierfür erfreuliche Beispiele
57
inklusive der Erschließung neuer Absatzmärkte und einer damit einhergehenden Entspannung der Gefährdung der beteiligten Nutztierrassen angeführt werden (Gandini und Oldenbroek, 2007). Hier, in der gezielten Unterstützung beim
Aufbau von Produktportofolios und Vermarktungswegen bei gleichzeitiger Unterstützung in tierzüchterischen Fragestellungen liegt auch der Schwerpunkt der
Ansätze der Landesanstalt für Landwirtschaft, wie die im Rahmen dieser Tagung dargestellten Poster illustrieren sollen. Eine günstige wenn auch nicht unbedingt nachhaltige Situation kann auch in den Fällen vorliegen, wenn die betreffende Rasse zur Nutzung von Grenzstandorten oder im Landschaftsschutz
eingesetzt werden kann und die Zucht zusätzlich von entsprechender finanzieller und fachlicher Förderung begleitet wird. Diese fachliche Förderung, z.B.
durch die Formulierung eines Erhaltungszuchtprogrammes, steht allerdings vor
der Herausforderung, einerseits die spezifischen Eigenschaften der Rasse zu
erhalten, sie aber dennoch in irgendeiner Form züchterisch weiterzuentwickeln.
Verzichtet man auf letzteres, kann dies einen weiteren Verlust von Attraktivität
dieser Rasse und damit eine weitere Verschärfung des Gefährdungsstatus zur
Folge haben. Arbeitet man hingegen gezielt an der Attraktivität der Rasse, setzt
man sich möglicherweise dem Vorwurf aus, der ursprünglichen Intention nicht
gerecht zu werden.
Gelingt allerdings in keinem der angeführten Bereiche ein Erfolg, muss
man sich wohl der Tatsache stellen, dass eine nachhaltige in situ Erhaltung der
Rasse nicht sinnvoll umsetzbar ist. Ohne weitergehende Schritte zur Charakterisierung der tatsächlichen genetischen Diversität verbleiben als Maßnahmen in
diesem Fall eine unspezifische, langfristige Einlagerung genetischen Materials
(Kryokonserve) bzw. die Bildung und Unterhaltung spezifischer Ressourcenpopulationen. Für beide Vorgehensweisen gibt es gut ausgearbeitete Verfahren
im Hinblick auf Auswahl und Umfang des benötigten Materials (siehe z.B.
Gandini und Oldenbroek, 2007). Wenig ausgearbeitet erscheinen hingegen die
Konzepte zur langfristigen Sicherung von Genbanken und Ressourcenpopulationen in Zeiten eines stetigen Rückzugs staatlicher Institutionen aus der Tierzucht. Auch auf die Frage wer und unter welchem Regelwerk zukünftig einmal
Zugriff auf das so gesicherte Material erhält, fehlen in aller Regel befriedigende Antworten. Spätestens an dieser Stelle nähern wir uns aber auch der schwierigen Aufgabe der Abschätzung der Erhaltungswürdigkeit und damit der Frage,
ob und wie sich genetische Diversität überhaupt messen lässt.
Messen und Bewerten von Diversität
Angesichts der Tatsache, dass mit der Kryokonservierung oder der Unterhaltung von Ressourcenpopulationen dauerhaft ggf. erhebliche Kosten verbunden sind, ist es sicherlich sinnvoll, sich zunächst einen Überblick über die
vorhandene Diversität zu verschaffen. Es ist davon auszugehen, dass sich viele
58
Rassen und Landschläge in ihrer genetischen Ausstattung womöglich nur geringfügig unterscheiden, sei dies nun aufgrund eines gemeinsamen Ursprungs
oder aufgrund ständigen Genaustausches. Relevant für diese Form der Beurteilung ist die molekulargenetische Ebene, die durch die Analyse von Einzelgenen
oder über genetischen Marker charakterisiert werden kann. Diese Ansätze wurden erst in den letzten Jahren um die Möglichkeit erweitert, mit einem hochdichten Markernetz das gesamte Genom sehr genau und vergleichsweise kostengünstig zu charakterisieren. Für die sich anschließende Berechnung von
Diversitätsmaßen innerhalb und zwischen Rassen steht ein breiter Methodenschatz zur Verfügung (siehe als gute Zusammenfassung Eding und Bennewitz,
2007). In der Konsequenz mag es in vielen Fällen sinnvoll sein, gefährdete und
sich genetisch nahe stehende Rassen in einer ebenso nahestehenden, großen
und nicht gefährdeten Rasse aufgehen zu lassen. Die vgl. geringe zwischenRassen Varianz wird also in eine erhöhte innerhalb-Rassen Varianz überführt.
Falls nötig kann über ein begleitendes genetisches Monitoring sichergestellt werden, dass die relevanten Haplotypenblöcke dann auch in der Zielpopulation verbleiben und nicht in den nächsten Selektionsrunden bereits wieder verloren gehen.
Geht man davon aus, dass die signifikanten Haplotypenblöcke der konservierten Rasse einen negativen Effekt auf die Leistungsfähigkeit unter den
heutigen Produktionsbedingungen haben, wird man allerdings auch hier nicht
um eine Kompensation herumkommen. Dieser Ansatz bietet allerdings gegenüber konventionellen Ansätzen den Vorteil, dass man sich auf die Erhaltung
der Haplotypenblöcke in weiblichen Tieren konzentrieren kann. Dies ist im
Hinblick auf suboptimale Leistungen wesentlich leichter erreichbar als eine
Konservierung in männlichen Tieren.
Die geschilderte Vorgehensweise hat sowohl in wirtschaftlicher als
auch in genetischer Hinsicht Vorteile (Bennewitz u.a., 2008). Lässt sich keine
passende große, ungefährdete Population finden, könnte ein abgeschwächter
Ansatz darin bestehen mehrere kleine, genetisch nahestehende Rassen zu einer
großen Ressourcenpopulation zusammenzufassen. In jedem Fall sollte sich
damit das Risiko eines vollständigen Verlustes relevanter Genvarianten durch
das für kleine regionale Rassen vgl. hohe Risiko des kurzfristigen Aussterbens
(z.B. durch einen Seuchenzug) reduzieren lassen.
An dieser Stelle muss betont werden, dass Ansätze, bei denen versucht
wird, stark gefährdete Rassen durch Einbeziehung genetischen Materials phänotypisch ähnlicher Rassen zu erhalten (vgl. Gefährdungskategorie „phänotypische Erhaltungspopulation” des nationalen Fachprogramms tiergenetische Ressourcen der BLE) aus genetischer Hinsicht eine klare Absage erteilt werden
muss. Diese Vorgehensweise führt in der Regel zum Verlust der typischen
Genvarianten und reduziert nicht das Aussterberisiko, da es in der Regel nicht
zu einer nennenswerten Vergrößerung der Population führt und das alles um
des zweifelhaften Vorzuges willen, etwas zu erhalten, das so ähnlich aussieht
wie die ursprüngliche Rasse.
59
Die Bedeutung der innerhalb-Rassen Variabilität
Wenden wir uns nun im Rahmen der begonnenen Diskussion einem
weiteren wichtigen Aspekt zu: dem Erhalt der genetischen Diversität innerhalb
einer Rasse. Dieser Ansatz fußt auf der Überlegung, dass im Züchtungsprozess
selbst Vorsorge getragen werden sollte, neutrale und für das zukünftige Überleben der Rasse ggf. notwendige genetische Variation zu erhalten. Der Rasse
soll auf diesem Wege langfristig die notwendige Adaptionsfähigkeit an eine
sich ändernde Produktionsumwelt erhalten bleiben. Vor dem Hintergrund immer effektiver werdender Instrumente zur Erhöhung der Genauigkeit und Intensität der Selektion im Zuchtgeschehen ist es zumindest empfehlenswert, begleitend diesem Bereich eine erhöhte Aufmerksamkeit zu schenken. Erfolgversprechende Methoden zur praktischen Anwendung in Zuchtprogrammen liegen
vor (für eine gute Zusammenfassung siehe Meuwissen, T.H.E., 2007), auch
wenn praktische Beispiele erfolgreicher Umsetzungen bisher eher selten sind.
In von der reinen Stückzahl her großen Populationen sind entsprechende Maßnahmen zudem grundsätzlich leichter umsetzbar, da sie hier die sonstige
Zuchtarbeit im Bezug auf die Steigerung der Attraktivität und Konkurrenzfähigkeit der Rasse nicht im selben Maß beeinflussen wie dies in kleinen Population der Fall wäre. Allerdings schränken sie in manchen Bereichen die Autonomie züchterischer Entscheidungen ein, etwa durch die Fixierung der Einsatzhäufigkeit von Zuchttieren („optimum contribution selection“) oder durch das
unmittelbare Vorschreiben von Verpaarungen („minimum coancestry
mating”). Man muss davon ausgehen, dass diese Maßnahmen dabei den z.T.
übertriebenen züchterischen Anstrengungen entgegenlaufen, eine Zuchtpopulation sowohl in den Zuchtmerkmalen als auch in produktionstechnisch nicht
oder nicht so maßgeblichen Merkmalen immer homogener zu machen. Eine
flächendeckende Umsetzung solcher Maßnahmen im Rindersektor ist daher
zum momentanen Zeitpunkt reine Utopie. Die gut „durchgezüchtete“ Population, in der ein Tier dem anderen gleicht, wird in dieser Hinsicht häufig nicht
als das verstanden, was sie letztendlich auch ist: das Endprodukt eines genetischen Verarmungsprozesses. Gleichzeitig wird oft wehmütig der Verlust der
sog. Linienvielfalt beklagt. Ob die Zuchtverbände zukünftig in der Lage sein
werden, diesen Herausforderungen zu begegnen bleibt abzuwarten.
Gene oder Rassen?
Es ist davon auszugehen, dass sich der bereits im vorangegangenen
Abschnitt angedeutete Abschied vom Versuch der Erhaltung der
Rassendiversität weiter fortsetzen wird. Im Zuge des technischen Fortschrittes
wird sich der Fokus der Betrachtung hin zum Management von Haplotypen
und mit zunehmender Kenntnis hin zu einer Charakterisierung und Inventari-
60
sierung einzelner allelischer Varianten fortsetzen. Erste Anzeichen hierfür lassen sich schon an der zunehmenden Anzahl von kartierten Defectloci und am
zunehmenden Bedarf an Instrumenten zum intelligenten Erbfehlermanagement
erkennen. Liegen Inventarlisten und genaue Charakterisierungen der zu erhaltenden Genvarianten vor, können leicht Strategien entwickelt werden, sowohl
zwischen Rassen als auch innerhalb Rassen ganz gezielt deren Verbleib zu
kontrollieren. Das Management von Diversität wird sich dann in beiden Bereichen derselben Werkzeuge bedienen und sehr genau arbeiten können.
Mit der umfassenden Kenntnis des genetischen Inventars aller Rassen
wird sich gleichzeitig auch der Rassebegriff grundlegend ändern. Basierte dieser in der Vergangenheit mangels anderer Kriterien auf genealogischen Kriterien, werden sich Rassen in der Zukunft als Züchtergemeinschaften mit gemeinsamen (wissenschaftlichen) Zuchtzielen definieren. Damit werden Konzepte
wie Zuchtbücher oder Reinrassigkeit obsolet und als zur Rasse gehörig werden
Tiere angesehen werden, die auf Grund ihrer genetischen Ausstattung einen
positiven Beitrag zur Erreichung des Zuchtziels leisten können. Erste Ansätze
in dieser Richtung gibt es in der Zucht von Hybridschweinen oder skandinavischen Rinderrassen.
Es gilt, auf dem Weg dorthin, mit Hilfe der in den vorangegangenen
Abschnitten beschriebenen Maßnahmen zu versuchen, die Verluste an genetischer Diversität zu minimieren. Der Wert genetischer Ressourcen für die moderne Tierzucht wird bis zu diesem Zeitpunkt eine vage, nicht zu quantifizierende und nicht unumstrittene Größe bleiben.
Die Herausforderungen
Die Ansprüche an die moderne Tierzucht sind in vielen Bereichen gestiegen. Zu den häufig bereits äußert komplexen und teilweise überladenen
Zuchtzielen kommen neue Aufgabenstellungen hinzu, wie der Auftrag der gezielten züchterischen Verbesserung von Gesundheitsmerkmalen, Robustheit
oder die Ausmerzung und Kontrolle von Erbdefekten in der Population. Zugleich soll eine möglichst einheitliche Vererbungsleistung sichergestellt sein
und natürlich sind seltene Linien gezielt zu erhalten. Ist die Erfassung im
Merkmalsbereich suboptimal und die genetische Determination niedrig, wird
zu scharf und unüberlegt gegen Erbfehler vorgegangen und wird diesen Aspekten eine zu große Bedeutung im Zuchtziel eingeräumt, kann dies dazu führen,
dass eine bereits kleine Selektionsbasis in drastischem Umfang weiter eingeschränkt wird. Für eine fragliche Ausbeute im Zuchtfortschritt wäre dann verhältnismäßig viel Verlust an genetischer Variabilität innerhalb der Rasse in
Kauf zu nehmen. Gut gemeint wäre in diesem Fall also nicht gut. Es bleibt eine
Herausforderung für die Ressortforschung auf diese Zusammenhänge zukünftig
verstärkt hinzuweisen und wissenschaftlich fundierte Strategien für die von ihr
61
betreuten Zuchtprogramme vorzuschlagen. Sie kann dabei, wie in den vorangegangenen Abschnitten illustriert, auf einen umfangreichen und wohl ausformulierten Methodenschatz zurückgreifen.
Literatur
Bennewitz J., Simianer H., Meuwissen T.H.E. (2008). Investigations on Merging
Breeds in Genetic Conservation Schemes. J. Dairy. Sci., 91: 2512–2519.
Commission on Genetic Ressources for Food and Agriculture der FAO (2013). Biodiversity for Food Security and Nutrition. Faltblatt;
http://www.fao.org/fileadmin/templates/nr/documents/CGRFA/CGFRA_factsheet_201
3_E_online.pdf
Eding H., Bennewitz J. (2007). Measuring genetic diversity in farm animals. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.),
Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 103–130.
Europäische Union (2010). Preserving genetic resources in agriculture. Faltblatt der
European Commission for Agriculture and Rural Development;
http://ec.europa.eu/agriculture/genetic-resources/com-2001-162-iii_en.pdf
Gandini G., Oldenbroek K. (2007). Strategies for moving from conservation to utilisation. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek
(ed.), Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 29–54.
Joly E. (2011). The existence of species rests on a metastable equilibrium between inbreeding and outbreeding. An essay on the close relationship between speciation, inbreeding and recessive mutations. Biology Direct, 2011: 6–62.
Meuwissen T.H.E. (2007). Operation of conservation schemes. In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.), Wageningen Academic Publishers, Niederlande, ss. 167–193.
Woolliams J., Toro M. (2007). What is genetic diversity? In: Utilisation and conservation of farm animal genetic resources. Kor Oldenbroek (ed.), Wageningen Academic
Publishers, Niederlande, ss. 55–74.
Wronka T. (2004). Ökonomische Umweltbewertung: vergleichende Analysen und neuere Entwicklungen der kontingenten Bewertung am Beispiel der Artenvielfalt und
Trinkwasserqualität. Dissertation. Institut für Agrarpolitik und Marktforschung der Justus-Liebig-Universität, Gießen.
62
AKTUALNE ASPEKTY DOBROSTANU ZWIERZĄT
W NOWOCZESNYCH METODACH UTRZYMANIA
(BYDŁO, ŚWINIE I DRÓB)
Bernhard Haidn, Christina Jais, Klaus Damme, Georg Wendl
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy,
Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Niemcy
1. Wprowadzenie
Rolnictwo bawarskie ma w Niemczech duże znaczenie, a w jego obrębie wybitną pozycję posiada hodowla zwierząt, w szczególności hodowla bydła
i krów mlecznych. Wartość dodana brutto bawarskiego rolnictwa (łącznie
z leśnictwem i rybołówstwem) wynosiła w 2010 r. około 3,7 mld € (StMELF,
2012; 5). Jest to 20,8% całego niemieckiego rolnictwa. Łącznie ze środkami
produkcji wartość produkcji rolnictwa bawarskiego osiągnęła w 2010 r. około
8,8 mld € (StMELF, 2012; 5). Z tego na obszar hodowli zwierząt przypada
około 2/3 (mleko surowe 26,8%, uprawa roślin pastewnych 16,9%, bydło domowe i cielęta 10,5 %, świnie 8,6%, drób 2,9%).
Dobrze funkcjonujące rolnictwo jest i pozostaje podstawowym priorytetem „jakości życia” i „zdolności życiowej kraju”, z czym zgadzają się wszyscy jego mieszkańcy (78% „całkowicie dotyczy”, ewentualnie „raczej dotyczy”) (I.M.A., 2012; 13). Według ankiety, przeprowadzonej wśród 1000
mieszkańców w wieku od 14. roku życia, pod względem kryterium „odpowiedzialne obchodzenie się ze zwierzętami” obecna sytuacja daleko odbiega od
takiej, która być powinna. Aspekt ten powinien dla 85% respondentów dotyczyć rolników, w rzeczywistości jednak tylko 35% osób wyraziło taką opinię.
Sfera publiczna stawia duże oczekiwania swoim rolnikom. Szczególnie
istotne w interesie społeczeństwa są przy tym: jakość żywności (95%), przejrzystość przy produkcji (88%), jak i obchodzenie się ze zwierzętami (87%)
(I.M.A., 2012; 13). Na podstawie przytoczonych wartości można zobaczyć, jak
ważną rolę odgrywa w Niemczech temat produkcji żywności, a także, jakie
znaczenie ma „dobrostan zwierząt” dla społeczeństwa.
Zmiana warunków ramowych polityki (np. zniesienie uregulowań, dotyczących kwot mlecznych w 2015 r.) i wymagań społecznych odnośnie produkcji artykułów spożywczych, przede wszystkim postępu technicznego, po-
63
woduje, że procesy w hodowli zwierząt ciągle się rozwijają. Przed hodowlą
zwierząt stoi wyzwanie dążenia do takiego unowocześnienia obecnego jej stanu, który mógłby jak najlepiej spełnić wymagania zwierząt, dotyczące kryteriów ich dobrostanu. Jednocześnie, nie należy zbytnio obciążać środowiska
(emisje gazu cieplarnianego, amoniaku, fetoru ...) i umożliwić konkurencyjną
produkcję. Dodatkowo, muszą być poprawione warunki pracy. Hodowla zgodna z prawami zwierząt jest też podstawą wysokiej jakości produktu i procesu
hodowli.
2. Wymagania zwierząt
Przyjmuje się, że hodowla zgodna z prawami zwierząt ma miejsce
wówczas, gdy mogą być spełnione minimalne warunki techniczno-hodowlane,
takie jak dostępność miejsca i tym podobne. Przestrzeganie minimalnych
wskaźników lub kryteriów, dotyczących zasobów nie gwarantuje jeszcze zgodnego z prawami zwierząt środowiska hodowli. Dużo większą rolę odgrywa zarządzanie w zakładzie rolnym (karmienie, opieka nad zwierzętami, higiena,
genetyka, konserwacja techniczna...). Poza tym, stosunek między człowiekiem
a zwierzęciem ma znaczny wpływ na dobrostan zwierząt, jak i możliwość odpowiedniego zachowania się. Wymagania zwierząt wobec hodowli można podzielić, zgodnie z Welfare Quality® Assessment Protocol for Cattle, Poultry
and Pigs, na 4 zasady wraz z 12 różnymi kryteriami oceny (Winkler, 2011; 28).
Są to:
− „Dobre odżywianie”:
•
brak trwałego głodu,
•
brak trwałego pragnienia;
− „Dobre warunki hodowli”:
•
możliwość termoregulacji,
•
możliwość odpoczynku,
•
wolność poruszania się;
− „Dobre zdrowie”:
•
brak bólu spowodowanego przez ingerencję,
•
brak chorób,
•
brak szkód;
− „Naturalne zachowanie”:
•
realizacja zachowania socjalnego,
•
realizacja innych sposobów zachowania,
•
dobre stosunki między człowiekiem a zwierzęciem,
•
pozytywny stan emocjonalny.
Poziom dobrostanu zwierząt w procesie hodowli nie jest możliwy do
zarejestrowania, jedynie dzięki wykonywaniu wymaganych pomiarów można
64
stosować kompleksowe systemy oceny na bazie różnych wskaźników, które
uwzględniają kryteria, dotyczące zasobów, zwierząt i zarządzania. Nauka, doradztwo, praktyka i gospodarka są zmuszone do dalszego rozwoju istniejących
systemów oceny, aby mogły być wdrożone w praktyce w sposób pragmatyczny
i bez zbyt dużego nakładu. Są one potrzebne do kontroli w zakładzie rolniczym, analizy słabych punktów w ramach doradztwa, dotyczącego zwierząt
i do certyfikacji etykiet produktów.
Optymalizacja naszego dzisiejszego procesu hodowli w kierunku większego dobrostanu zwierząt jest stopniowym procesem, przy którym ciągle stawia się wymagania nauce, rolnikom, konsumentom i przemysłowi. Zadaniem
gospodarki jest w szczególności badanie obecnych procesów hodowli i próba
przyjmowania innowacyjnych podstaw w rozważaniach, a także rozwijanie
i kształtowanie, po wyciągnięciu wniosków z dzisiejszych procesów, w pełni
nowych koncepcji hodowli.
3. Hodowla bydła i krów mlecznych
Bydło mleczne stanowi w Bawarii podstawę hodowli. Obecnie istnieje
37 000 gospodarstw hodowlanych bydła mlecznego, z których około 60% hoduje krowy w stanowiskach na uwięzi. Są to w większości małe zakłady, a ta
forma hodowli dotyczy 45% pogłowia zwierząt. Przeciętnie, w Bawarii hoduje
się 33 krowy. Tym samym, hodowla ta jest w połowie tak duża, jak przeciętnie
w pozostałych krajach związkowych. Można jednak zauważyć konsekwentną
zmianę struktury w kierunku powiększenia zakładów rolnych, dlatego coraz
bardziej zwiększa się liczba zakładów o stadach w klasie wielkości powyżej 60
sztuk. I tak, w latach 2008−2012 wartości wzrostu w zakładach LKV (LKV =
Landeskuratorium der Erzeugerringe für tierische Veredelung in Bayern e.V. –
Kuratorium Związku Hodowców dla Uszlachetniania Zwierząt w Bawarii)
i w klasie pomiędzy 60 a 99 krów sięgają +35% (z 2752 do 3702 zakładów),
a w klasie od 100 krów wzwyż wartość ta wynosi +128% (z 275 do 626 zakładów).
3.1. Szczególne wymagania dotyczące zwierząt domowych
Oprócz opisanych wcześniej ogólnych wymagań, odnoszących się do
procesu hodowli zwierząt użytkowych, specjalne wymagania ma bydło. Są to
wymogi szczególnie ważne dla funkcjonowania systemu obór.
Podstawowe wymagania w hodowli cieląt do 6. miesiąca życia są uregulowane w Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung (TierSchNutztV; 10) −
Rozporządzeniu dotyczącym hodowli zwierząt użytkowych. Odpowiednio do
wieku cieląt (do 2 tygodni, do 8 tygodni, ponad 8 tygodni) są sformułowane
wymagania, dotyczace systemu hodowli, zapotrzebowania na powierzchnię,
65
kontroli, karmienia i pielęgnacji. Ważnym punktem jest w tym to, że cielaki
powyżej 8 tygodni mogą być trzymane tylko w grupach (możliwe są wyjątki).
Zasadniczo zaleca się, aby cielaki dekornizować, żeby uniknąć później ciężkich zranień przy sporach z innymi osobnikami tego gatunku. Według Ustawy
o ochronie zwierząt (Tierschutzgesetz; 11) jest to dozwolone. Należy jednak
wykorzystać wszystkie możliwości, aby zapobiec bólowi i cierpieniu zwierząt.
To oznacza, że dekornizację należy przeprowadzać przy spokojnie stojącym
zwierzęciu i wraz z podaniem środka przeciwbólowego.
Dla hodowli bydła powyżej 6. miesiąca życia brakuje konkretnego rozporządzenia, jak TierSchNutztV (Rozporządzenie dotyczące hodowli zwierząt
użytkowych; 10). W tym przypadku należy stosować zasady Ustawy o ochronie zwierząt, które są wystarczająco skonkretyzowane oraz właściwe publikacje weterynaryjne i naukowe na temat zachowania się zwierząt. Ponadto, w celu uzasadnienia przez fachowców hodowli, uwzględniającej dobrostan zwierząt, przywoływane są dyrektywy o ochronie zwierząt (np. Dolnej Saksonii;
22). W Bawarii są ustalane przez fachowców ważne rolniczo-techniczne wymagania w arkuszach roboczych ALB (Arbeitsgemeinschaft Landtechnik und
Landwirtschaftliches Bauwesen in Bayern e.V. – Spółdzielnia pracy, technika
wiejska i rolnicza, budownictwo w Bawarii) i są one uznawane za zalecenia
doradztwa i praktyki. Decydujące wypowiedzi w tych arkuszach dla budownictwa i częściowo dla wspierania gospodarstw rolnych dotyczą postulatów o organizowaniu powierzchni dla zwierząt według grup wiekowych i w zależności
od przyjętego systemu hodowli.
Jako standard dla krów mlecznych rozpowszechniła się obora z miejscami do leżenia i z wybiegiem ze względu na stosunkowo niskie zapotrzebowanie na ściółkę. W tym systemie hodowli, z oddzielonymi obszarami funkcyjnymi, powierzchnie wybiegowe służą do dojścia do różnych obszarów zaopatrywania w oborze, jak miejsca do jedzenia, picia, leżenia i dojenia. Całościowe zapotrzebowanie na powierzchnię wybiegową uzależnione jest od masy
ciała krowy i dystansu socjalnego. Łącznie minimalna powierzchnia wybiegowa powinna wynosić na jedną krowę 3,5–4,0 m². Z tego podstawowego wymagania wynikają szerokości wybiegów dla obszarów podawania paszy, które
powinny wynosić 3,5 m (lepiej 4,0 m) i między rzędami boksów, miejsca do
leżenia − 2,5 m (lepiej 3,0 m). Przy dłuższych rzędach miejsc do leżenia, po
każdych 12–15 boksach przewiduje się przejścia o szerokości 2,5 m jako połączenie poprzeczne. Należy unikać ślepych zaułków, aby zwierzęta miały miejsce do ucieczki. Wysokie wymagania stawia się nie tylko pomiarowi powierzchni wybiegowych, ale również ich wykonaniu. Wybiegi muszą być
w przeważającej części suche, pewne do chodzenia, bez rogów i kantów oraz
zapewnić naturalne ścieranie rogów. Dla perforowanych powierzchni odległości szczelin nie mogą przekraczać, jeżeli to możliwe, dla krów 3,5 cm, a szerokości belek − 8 cm.
66
Bydło ma naturalną potrzebę kontaktu ze środowiskiem zewnętrznym.
Szczególnie światło dzienne wpływa pozytywnie na organizm zwierzęcy, dzięki składowi, intensywności promieniowania i swojemu rytmowi. Obory otwarte
i nieotwarte, do których przyłączone jest pastwisko, umożliwiają kontakt ze
światem zewnętrznym. Ponadto, pastwiska oferują zwierzętom zróżnicowanie
biologiczne, świeże powietrze i powiększają przestrzeń ruchową. Wodopoje,
paśniki, boksy do leżenia i szczotki sprawiają, że pastwiska są jeszcze bardziej
atrakcyjne.
Powierzchnie do leżenia powinny być tak wymierzone, aby wszystkie
gatunki hodowlane bydła mogły pomieścić się na takim legowisku. Rozmiary
miejsc do leżenia są określone przez wielkość zwierząt danej rasy. Rozmiary
krów mlecznych (np. wysokość krzyża, wysokość zwierzęcia w kłębie) znacząco powiększyły się w ostatnich 20 latach. Należy przewidzieć rozmiary
boksów dla bydła simentalskiego lub krów holsztyńskich o długości 2,5–2,8 m
(długość miejsc do leżenia 1,85–1,95 m) i szerokości 1,25 m.
Dla każdego zwierzęcia musi być zapewnione miejsce do leżenia. Wykonanie jego powierzchni wymaga silnej izolacji termicznej, wystarczającej
elastyczności (maty gumowe/materace lub ściółka dla zwierząt), nawierzchni
odpornej na poślizg, jak i wolnych przestrzeni z przodu (od stawu nadgarstkowego 1,0−1,2 m) na wstawanie (typowy dla gatunku wymach głowy) i na stronach na kładzenie się. Z powodów higienicznych powierzchnie do leżenia muszą być codziennie czyszczone i zaopatrywane w świeżą ściółkę.
Przy odpowiednim dla gatunku paśniku bydło może sięgać po pożywienie bez większego wysiłku. Powierzchnia do stania powinna być o 20 cm
niższa niż stół paszowy, aby zachować odpowiednią odległość do spożywania
paszy. Pochyło ustawione kraty na karmę, jak i na wielokrotne jej podawanie
uniemożliwiają przeciążenie przednich nóg oraz urazów łopatek.
Nakładanie paszy powinno być wykonywane z uwzględnieniem jej zapasu lub automatycznie częściej w ciągu dnia, aby zwierzęta mogły w spokoju
ją spożywać. Wymaga to jednakowej, wysoko wartościowej paszy lub mieszanki paszowej, ponieważ tylko tak można zapobiec sytuacji, w której zwierzęta wyższej rangi wyżerają bardziej wartościową paszę. Stosunek miejsca
spożywania paszy do zwierzęcia (S-M:Z) należy wybierać w zależności od
środków paszowych, sposobu podawania (pojedynczo, mieszanki) i częstotliwości, jak i stopnia automatyzacji procesu dojenia. Przy standardowym procesie (1- do 2-krotne dziennie podawanie mieszanki paszowej) S-M:Z = 1 : 1,2
nie powinien być przekroczony. Przy automatycznym systemie dojenia (AMS)
i stałym dostępie do paszy są możliwe również stosunki = 1 : 1,5.
Wraz ze zwiększającą się wielkością stada/grupy i stopniem automatyzacji wzrasta produktywność pracy. Oznacza to, że jedna osoba opiekuje się
coraz większą liczbą zwierząt. Przez to kontrola jednego zwierzęcia jest coraz
trudniejsza, ponieważ nie są prowadzone oględziny przy regularnych pracach
w oborze (dojeniu, żywieniu, oczyszczaniu, podawaniu siana). Ustawodawca
67
przewiduje, że stan zwierząt powinien być sprawdzany raz dziennie przez bezpośrednie oględziny osoby odpowiedzialnej za żywienie i opiekę (TierSchNutztV − Rozporządzenie dotyczące hodowli zwierząt użytkowych; 10)
i powinny być podejmowane odpowiednie decyzje, zgodnie z potrzebami.
Liczne urządzenia i czujniki, w połączeniu z automatycznym zbieraniem i oceną danych mogą wspierać i ułatwiać, a przez to znacznie zwiększać efektywność kontroli zwierząt przez rozpoznanie we właściwym czasie odstępstw od
stanu normalnego.
Neutralnie termicznie strefy obejmują u bydła rozpiętość temperatur
w przybliżeniu od 3 do 16°C. Temperatury w tych strefach mogą się dobrze
wyrównywać przez zwiększone spożywanie pokarmu i produkcję ciepła odpowiednio do wykonywanych czynności. Przy wyższych temperaturach w oborze
powstają raczej problemy w przypadku krów o wysokiej dziennej wydajności
ze względu na oddawanie ciepła. Zapewnienie dobrostanu krów mlecznych
przy dużej wydajności i wysokich temperaturach wymaga budowy wentylacji
wspierającej z wentylatorami. Przez to osiąga się lepszy ruch powietrza w obszarze bliskim zwierzętom i lepsze odprowadzanie ciepła.
3.2. Stan realizacji
W przypadku nowych budowli i przy przebudowach przyjazna zwierzętom i korzystna dla organizacji pracy obora wybiegowa stała się rozwiązaniem standardowym w hodowli bydła mlecznego. Większość gospodarstw
utrzymujących bydło mleczne w Bawarii (56% gospodarstw LKV; 14) ma
wciąż jeszcze obory ze stanowiskami uwięziowymi, w których jest trzymanych
około 45% krów. Już od lat nie buduje się nowych stanowisk uwięziowych.
W ostatnich 10 latach liczba gospodarstw ze stanowiskami uwięziowymi
zmniejszała się corocznie o około 1900 (4,2%). Przy szacowanej na 2025 r.
liczbie około 20 000 jeszcze istniejących gospodarstw, która nie tylko z powodu zmiany pokoleniowej zmniejszy się, odsetek obór z tą formą hodowli będzie
wynosił w Bawarii poniżej 20%, a odsetek krów w tych oborach poniżej 10%.
Pomimo tego nagłego, oczekiwanego odwrotu od trzymania na uwięzi
współcześnie zaleca się liczne środki, jak na przykład kombinację trzymania
w oborach z wyprowadzaniem na pastwisko, ewentualnie na wybieg, a udokumentowane przykłady pokazują, że dobrostan zwierząt może być zwiększony
przy tej formie hodowli.
Przy nowych budowach i przebudowach obór bydła mlecznego wydawane są dokładne i obszerne zalecenia, które dotyczą kształtu stanowisk, boksów do leżenia, wybiegów, paśników, wnęk dla chorych i cielaków, jak też poczekalni. Odsyła się do odpowiednich kart informacji i kart pracy (np. karty
pracy ALB; 2).
Odpowiednie zalecenia są realizowane także w praktyce, jak potwierdza badanie dobrostanu zwierząt w nowo budowanych oborach dla bydła
68
mlecznego. Według tego mogły zostać ocenione wszystkie obory bydła mlecznego, jako zgodne z prawami zwierząt i bardzo zgodne z prawami zwierząt
(Reiter i in., 2006; 23). W starszych oborach wybiegowych jest jednak potrzeba
optymalizacji (np. funkcji, wybiegu, klimatu obory). Dokumenty doradcze istnieją również dla obszaru hodowli cielaków, chowu młodego bydła i tuczu bydła. W regularnych odstępach czasu karty pracy ALB są sprawdzane i według
potrzeby aktualizowane.
Rolnikom nie tylko udziela się pomocy dzięki dokumentom doradczym
dla nowych budowli i przebudowy obór. W Kuratorium Uszlachetniania Zwierząt w Bawarii (LKV) jest w budowie system ocen dla bydła (Wendl, 2013;
27), który teraz jest sprawdzany w 100 zakładach testowych. Celami tego systemu są: rozpoznanie słabych punktów i braków w istniejących systemach hodowli oraz wypracowanie propozycji poprawy. Sposób działania jest przy tym
następujący:
− zbieranie danych za pomocą formularza dla wszystkich obszarów
funkcyjnych z uzasadnieniem, dotyczącym zwierząt i rolników (czas
trwania 3–4 godziny na gospodarstwo);
− 3-stopniowy schemat oceny (+ = pozytywna ocena, ± = lekkie braki, –
= poważne braki);
− dokładny protokół doradczy przy każdej poradzie;
− lista zalecanych środków usprawniających.
3.3. Naukowe koncepcje rozwiązań problemu
Istnieją różne naukowe koncepcje, dotyczące poprawy hodowli zwierząt, dzięki współpracy w różnych projektach następujących dyscyplin: budownictwa, techniki, etologii i weterynarii.
Ważnym tematem jest tutaj nadzór nad zwierzętami, który jest dużym
wyzwaniem z uwagi na hodowlę zwierząt w grupach, a także coraz większe
zasoby. W celu sprostania tym zadaniom potrzebny jest system czujników. Ich
zadaniem jest zapis określonych parametrów zwierząt i sygnalizacja odstępstw
przy pojedynczym zwierzęciu w odpowiednim czasie, tak aby hodowca zwierząt mógł podjąć odpowiednio wcześnie właściwe działania, zabezpieczające
zdrowie zwierząt. Wczesne rozpoznanie chorób wymaga dużych nakładów
czasu. Obecnie, w hodowli bydła mlecznego ponad 50% poronień krów jest
spowodowanych przez choroby wymion, racic, kończyn oraz pojawiającą się
bezpłodność (LKV Bayern, 2013; 14), co jest bardzo niezadowalające. Potrzebna jest tu inteligentna technika, która może pomóc przy poprawie zdrowia
zwierząt i opiece nad pojedynczym zwierzęciem dzięki właściwemu systemowi
czujników.
Na rysunku 1 przedstawiono, które czujniki są stosowane w hodowli
bydła mlecznego, a które znajdują się jeszcze w stadium rozwoju, prób
i wprowadzania na rynek. Dalszy rozwój atrakcyjnych cenowo, godnych za-
69
ufania, solidnych i stabilnych przez długi okres czasu systemów czujników
koncentruje się, obok obserwacji zachowania zwierząt, głównie na parametrach
kontroli ich zdrowia (chorób zapalenia gruczołu mlekowego, przemiany materii, kończyn) i płodności.
Nowy wymiar w nadzorze zwierząt otwiera się wraz z określeniem ich
lokalizacji w oborze i na łące. Systemy wspierane przez satelity do określenia
lokalizacji maszyn rolniczych i do lokalnego określania wzrostu plonów są
dłużej używane w gospodarce zewnętrznej. Dla poprawnego utrzymania stanu
pastwiska, jak i poprawy w jego zarządzaniu systemy oparte na satelitach i GIS
okazują się nieodzowne. Dla zwierząt przebywających wewnątrz budynków
technologia określania pozycji jest jednak nieprzydatna, dlatego też szuka się
innych rozwiązań technicznych, aby automatycznie określić, kiedy poszczególne zwierzę wykazuje w oborze określoną aktywność i jak długo. Tym samym, byłoby możliwe nie tylko łatwiejsze znalezienie miejsca dla danych
czynności, wykonywanych przy konkretnym zwierzęciu, ale również automatyczne określenie okresów pobytu w poszczególnych obszarach funkcyjnych
(chodzenie/stanie, leżenie, żywienie, dojenie) i tym samym sygnalizowanie odstępstw od stanu normalnego. W nauce takie systemy wykonują już wartościowe zadania. Realizacja praktyczna w zakładzie jest możliwa, jeżeli w rolnictwie uda się wprowadzić korzystne cenowo systemy z obszaru przemysłowego
i konsumenckiego.
Czujniki generują dużą liczbę danych, które następnie muszą zostać
opracowane w celu podjęcia decyzji operacyjnych. W tym celu potrzebne są
systemy zarządzania stadem, przyjazne dla użytkownika i obejmujące zagadnienia kompleksowo. Przewidywalne zastosowanie dalszych czujników prowadzi zawsze do wydajniejszych, ale i bardziej skomplikowanych systemów
nadzoru zwierząt. Dlatego też, oprogramowanie musi gwarantować, że rolnik
otrzyma szybki podgląd stanu stada i poszczególnych zwierząt, a odstępstwa
od normalnego stanu zostaną przedstawione przy zastosowaniu minimum wysiłku. W tym zakresie pomocą jest program Precision Livestock Forming, który
pomaga podejmować decyzje, dotyczące pojedynczych zwierząt, przekładając
je również na zastosowania praktyczne. Opierające się na komputerach zarządzanie stadem jest coraz bardziej wspierane urządzeniami przenośnymi (komputery, smartfony).
70
Rys. 1. Czujniki do kontroli zwierząt w hodowli bydła mlecznego i stan ich rozwoju
(Wendl, 2011; 26)
Zadaniem nauki jest zdefiniowanie, we współpracy z przemysłem, najkorzystniejszych parametrów do kontroli zwierząt, rozwinięcie, przetestowanie
i optymalizacja czułych systemów czujników oraz algorytmów analizy, jak
i towarzyszenie rolnikom przy wdrażaniu kompleksowych systemów.
4. Hodowla świń
Według przeprowadzonego w maju 2013 r. badania pogłowia zwierząt
w Bawarii prowadzonych jest 6077 gospodarstw rolnych z 3,41 mln świń,
z czego 264 658 to maciory rozpłodowe, a 1,51 mln − tuczniki o masie ponad
50 kg. Przeciętne pogłowie macior rozpłodowych wynosi około 89 zwierząt na
każdą hodowlę rozpłodową. W 33% (w 2002 r. wartość ta wynosiła 15,8%)
gospodarstw z ponad 100 zwierzętami hodowanych jest 71% macior rozpłodowych (w 2002 r. wartość ta wynosiła 42,4%), a w 6,7% gospodarstw z ponad
250 zwierzętami − 24% macior rozpłodowych (7, 24).
W gospodarstwach prowadzących tucz utrzymywane jest przeciętnie
296 świń o masie ponad 50 kg (7). W 29,7% gospodarstw, z możliwością produkcji od 1000 do 1999 sztuk, hodowanych jest 41,6% tuczników, natomiast
w 2,7% gospodarstw, z produkcją powyżej 2000 sztuk − 11,0% tuczników.
W ostatnich latach liczba gospodarstw hodujących świnie zmniejszyła
się o 647, co daje 9,6%. Podczas gdy hodowla świń zmniejszyła się o około
71
50 000 sztuk (1,4%), a liczba macior rozpłodowych o 20 905 sztuk (7,3%),
w tym samym czasie powiększyła się liczba tuczników o 23 000 − 1,5% (6, 15, 16).
Liczba hodowanych zwierząt, przypadających na jedno gospodarstwo,
zwiększa się gwałtownie. Równocześnie mniejsze gospodarstwa zamykają
produkcję.
W Bawarii odsetek krajowego zasobu świń wynosi 12%. W 2012 r., we
Freistaat, ubito sposobem przemysłowym 5,26 mln świń, przez co pozyskano
502 000 t mięsa. Przy przeciętnym spożyciu mięsa wieprzowego w wysokości
52,7 kg na mieszkańca, stopień samozaopatrzenia wynosi około 82,3% (7).
W latach 2011−2012 uzyskano dane z 9 bawarskich ubojni LKV,
z 1868 gospodarstw produkujących prosięta i 1801 gospodarstw tuczących
świnie (z hodowlą 174 041 macior rozpłodowych i 3 333 964 tuczników),
gdzie zwiększyły się wskaźniki przerobowe. Koszty bezpośrednie działań wyniosły 511 € na maciorę i 27,94 € na tucznika rocznie. W produkcji prosiąt
koszty te wynoszą o 33 € mniej, a w produkcji tuczników o 3,30 € więcej niż
przeciętna w ostatnich 5 latach (7).
4.1. Szczególne wymagania świń
Europejska dyrektywa ramowa (12) nakłada w całej Europie minimalny standard dla hodowli świń. W Niemczech te uregulowania zostały wcielone
w 2006 r. do prawodawstwa narodowego (10), przy czym w niektórych punktach zostały uchwalone bardziej surowe przepisy. Ten fakt spowodował, że rosnącym świniom należy udostępniać więcej miejsca (tab. 1).
Tabela 1. Minimalne wymagania powierzchni dla rosnących świń (10)
Masa zwierząt
(przeciętna w grupie)
Prosię do 10 kg
Prosię ponad 10 kg do 20 kg
Prosię ponad 20 kg
Tucznik do 50 kg
Tucznik ponad 50 kg do 110 kg
Tucznik ponad 110 kg
m²/1 zwierzę
0,15
0,20
0,35
0,50
0,75
1,00
Natężenie oświetlenia w obszarach, w których przebywają zwierzęta,
musi wynosić co najmniej 80 luksów. Dodatkowo, musi być zapewnione równomiernie docierające światło dzienne. W tym celu należy przewidzieć powierzchnie przepuszczające światło dzienne (głównie okna) w obrębie 3% powierzchni obory. Możliwe są uzasadnione odstępstwa. W przypadku hodowli
macior, w poszczególnych systemach hodowli zostały ustalone minimalne sze-
72
rokości przejść, jak również został ograniczony odsetek powierzchni perforowanych na stanowisku maciory, chociaż bez konkretnego podania wielkości.
Powątpiewa się, czy minimalne wymagania uwzględniają rzeczywiście
prawa zwierząt w sposób wystarczający. Dotyczy to przede wszystkim prawa
dostępu do powierzchni, jak i odpowiednich materiałów i walorów środowiska.
Wątpliwość ta wyraża się m.in. w programach państwowych, które zalecają
organizację chlewni m.in. z większą powierzchnią, wyższymi dodatkami inwestycyjnymi, jak i w gospodarczych programach marki (3, 8).
Poważnie bierze się pod uwagę niedogodności dla zwierząt, jak np.
skracanie ogonów po urodzeniu, aby zapobiec zjawisku ich gryzienia. Skracanie to, według istniejącego prawa, nie może być przeprowadzane rutynowo,
a jedynie w uzasadnionych przypadkach.
Dopasowanie zwierząt do systemu hodowlanego jest krytykowane
przez zainteresowaną opinię publiczną, oczywiście także ze względu na cierpienia zwierząt przy przycinaniu. Jest to ważne także przy praktyce kastracji
samców bez znieczulenia.
Krytyczne uwagi odnoszą się również do hodowli macior w fazie rozrodczej i krycia z powodu poważnych ograniczeń ich możliwości ruchowych.
4.2. Stan realizacji
Obowiązek grupowej hodowli zapłodnionych macior i udostępnienie
większej powierzchni dla tuczników i prosiąt jest ważny dla nowych budowli
od sierpnia 2006 r., a od 1 stycznia 2013 r. również dla starszych chlewni. Faktyczna realizacja przepisów w gospodarstwach jest sprawdzana intensywnie od
początku tego roku przez państwowe urzędy kontrolne, a wynik kontroli jest
przekazywany do odpowiednich wydziałów UE. Było to konieczne, ponieważ
w Niemczech jeszcze pod koniec 2012 r. odnotowano duży odsetek gospodarstw z pojedynczą hodowlą zapłodnionych macior. W procesie przestawiania
się na hodowlę grupową duża liczba mniejszych gospodarstw zakończyła produkcję, co przyczyniło się do silniejszego zmniejszenia pogłowia macior rozpłodowych (zobacz wyżej).
Najbardziej dyskutowanym obecnie tematem jest kastracja samców
prosiąt bez narkozy, ewentualnie bez pełnego znieczulenia i wynikające z tego
konsekwencje dla tuszy. Niemiecka ustawa o ochronie zwierząt (11) wskazuje
od swojej nowelizacji, że od 1 stycznia 2019 r. zabieg ten może być przeprowadzany jedynie pod narkozą albo bez narkozy, gdy przez środki znieczulające
może być zapewnione pełne znieczulenie. Środek znieczulający, który spełniłby te wymagania, nie został jeszcze opisany. Ponieważ przeprowadzenie narkozy jest według stanu teraźniejszego zarezerwowane dla weterynarzy, ich
działanie nie pokrywa zapotrzebowania. Hodowla knurów, jako alternatywa dla
kastracji, narzuca z powodu występowania charakterystycznego zapachu tusz
pytania, odnoszące się do wykorzystania mięsa. W dzisiejszych czasach około
73
2−3% samców ubija się jako niekastrowane. Ich mięso jest wykorzystywane,
pomimo badania na odstępstwa od zapachu, wyłącznie jako towar przetwórczy
(kiełbasa), ponieważ handel detaliczny żywnością świeżego mięsa knurów nie
zmniejsza się (9). Kastracja za pomocą uodpornienia (kastracja uodparniająca)
jest uważana wprawdzie za efektywną i pozytywną z uwagi na pozbycie się
błędu zapachowego, jak i niechcianego zachowania knurów w grupie, np. podbiegania, zwielokrotnionych walk, jednak mięso tych zwierząt nie jest akceptowane przez handel detaliczny artykułów spożywczych ze względu na domniemane odrzucenie przez konsumentów (9).
4.3. Naukowe koncepcje rozwiązania problemu
Problematyczne obszary, wymienione w rozdziałach 4.1 i 4.2, dotyczące hodowli świń w odniesieniu do dobrostanu zwierząt i postrzeganie rolniczej
hodowli zwierząt przez zainteresowaną opinię publiczną są opracowywane
przez wiele instytucji badawczych.
Odnośnie tuszy, szuka się przede wszystkim możliwości, które zredukują częstotliwość występowania rażącego jej zapachu. Tu okazują się skuteczne przede wszystkim: wysoki przyrost dzienny, który przy niezmienionym
ciężarze tuszy prowadzi do możliwie niskiego jej wieku. Dodatki do pasz mogą
być również skuteczne. LfL udowodnił to dla inuliny, którą jednak trudno jest
technologicznie zastosować w suchej paszy (19). Więcej projektów dotyczy
jednak rozmnażania zwierząt (9, 20). Bawarski projekt z udziałem LfL dąży do
charakteryzacji ras od ojca i od matki za pomocą selekcji genomów, przy czym
z dużą pewnością mogą być rozpoznane cechy ekstremalnych osobników,
dziedziczących z powodu wysokiej reprodukcji. Pozostaje pytanie, jak daleko
można zmniejszyć występowanie niechcianych zachowań dziedzicznych przez
kształtowanie środowiska hodowli i częstotliwość odstępstw od zapachu tuszy.
Poszczególne weterynaryjne placówki badawcze chcą zająć się tematem używania środków przeciwbólowych (9).
Obecnie prowadzi się liczne projekty w gospodarstwach doświadczalnych, łącznie z testowaniem występowania odgryzień ogonów, jak i skutecznego przeciwdziałania i możliwości zapobiegania im (18). LfL jest również od
dwóch lat zaangażowana w tym zakresie, prowadząc doświadczenia w centrach
naukowych w Schwarzenau. Projekty te zajmują się zarówno hodowlą prosiąt
kastrowanych, jak i niekastrowanych. Wszystkie dotychczasowe wyniki potwierdzają dziś, że przycinanie ogonów jest najpewniejszym środkiem zapobiegającym ich gryzieniu. Zastosowanie zmian w środowisku hodowli, zapewnienie o około 50% więcej miejsca i wyraźne zwiększenie zajęć, a także zapewnienie zdatnych do spożycia komponentów błonnika surowego mogą
zmniejszyć wymiar kanibalizmu, jednak nie wyłączą zupełnie ugryzień ogonów (1). To, że środowisko hodowli nie jest jedynym odpowiedzialnym czynnikiem, potwierdza się przez to, że w niektórych próbach osiągnięto sukcesy
74
tylko przez optymalizację klimatu chlewni, żywienia i/lub ochrony zdrowia
zwierząt. Rozwiązanie problemu wydaje się dalekie. Oznacza to, że ustawowo
nakazana rezygnacja z odcinania może nie być obecnie zalecana (18).
Oprócz tematu dobrostanu zwierząt, instytucje badawcze i przedsiębiorstwa przemysłowe poszukują w dalszym ciągu technik pomocowych w zarządzaniu, które powinny zwiększyć wydajność produkcji. Pakiety programowe powinny analizować np. dane chlewni, dotyczące paszy, zużycia wody
i wentylacji, aby zasymilować rozwiązania, odnoszące się do wzrostu i chorób
tuczników (17). Dalsze przykłady to: automatyzacja rozpoznawania macior do
pokrycia i zapłodnionych przy stanowisku pobierania paszy (21), ewentualnie
automatyczna selekcja zdolnych do sprzedaży świń według masy po ważeniu
lub fotometrycznym szacowaniu wagi przy śluzie sortującej (4). Wszystkie te
postępowania zmierzają do tego, aby ułatwić rolnikom zarządzanie przy zwiększającej się wielkości zasobów i zmniejszyć koszty przez oszczędne działania
i dalszą racjonalizację.
5. Hodowla drobiu
Hodowla kur niosek w Niemczech charakteryzuje się zarówno silną regionalną koncentracją, jak też istnieniem pojedynczych gospodarstw. Na północy i na wschodzie kraju dominują na rynku duże zakłady rolniczoprzemysłowe. Na południu funkcjonują jeszcze gospodarstwa rolnicze z liczbą
5000 – 20 000 sztuk, które bezpośrednio obsługują konsumenta końcowego lub
poprzez handel detaliczny produktami spożywczymi (LEH) oraz zaopatrują
w jaja. W gospodarstwach liczących ponad 3000 ptaków, które są objęte urzędowymi statystykami, posiadającymi około 40,8 mln miejsc dla kur niosek,
36% znajduje się w trzech regionach Dolnej Sakasonii (Vechta, Osnabrück,
Cloppenburg). Stopień samozaopatrzenia w jaja (SVG) w Niemczech wynosił
w 2012 r. około 68%. Produkcja mięsa drobiowego jest w całym kraju zintegrowana pionowo, tzn. hodowcy opasów indyków, kurcząt i kaczek pekińskich
są członkami wspólnoty producentów i są związani umowami z dużą ubojnią.
Liczba brojlerów zwiększyła się w Niemczech na przestrzeni lat 2001−2010
o 31%, do 67,5 mln szt. Ilość indyków zwiększyła się w tym samym okresie
o 20%, do 11,4 mln sztuk. Podczas gdy popyt i konsumpcja mięsa kurcząt
zwiększyła się (obecnie jest to około 11,6 kg/osobę) w ostatnich latach linearnie o 300 g/mieszkańca, spożycie mięsa indyków jest niezmienne i w 2011 r.
utrzymało się na wysokim poziomie (ok. 5,7 kg/osobę). Podczas gdy drób
wodny i mięso indyków muszą być importowane, stopień samozaopatrzenia
w mięso brojlerów wynosi w Niemczech 128%. W Bawarii istnieje niedobór
zarówno produktów mięsa drobiowego (stopień samozaopatrzenia − SVG ok.
75%), jak i jaj (SVG ok. 50%).
75
5.1. Wymogi dla hodowli drobiu i ich realizacja w Niemczech
Wymagania, dotyczące urządzenia kurników dla kur niosek i brojlerów
są w Niemczech prawnie uregulowane. Hodowcy indyków i kaczek pekińskich
porozumieli się z weterynarzami, organizacjami konsumentów i ochrony zwierząt na temat minimalnych standardów, które są uwzględnione w dobrowolnych uregulowaniach.
Od 1.01.2009 istnieje zakaz używania klatek dla kur niosek zgodnie
z drugim Rozporządzeniem do zmiany Rozporządzenia, dotyczącego hodowli
zwierząt użytkowych w Niemczech (10). Inne państwa UE powinny zrealizować ten cel ochrony zwierząt do 1.01.2012 r. Podczas gdy w większości
państw UE stosowana jest tzw. wyposażona klatka (EC: Enriched Cage),
w Niemczech od 2006 r. stosowane są tzw. hodowle w małych grupach (KGH),
w związku z czym zbudowano około 5,4 mln miejsc. System ten różnił się od
EC wielkością powierzchni (KGH: 800 cm²/zwierzę; EC: 750 cm²/zwierzę),
minimalną wielkością (2,5 m²), wysokością i umiejscowieniem sztang do siedzenia. Poprzez czwarte Rozporządzenie, będące zmianą Rozporządzenia, dotyczącego hodowli zwierząt użytkowych, została zakazana nowa budowa KGH
w Niemczech. Obecnie w krajach związkowych nie ma zgody na okresy przejściowe do tego systemu.
W 2012 r. w Niemczech 64% kur niosek znajdowało się w jedno- lub
wielopiętrowej hodowli ziemnej, 15% − w hodowli na wolnym powietrzu, około 8% − w ekologicznych hodowlach i 13% − w małych grupach.
W celu przestawienia produkcji na alternatywny system hodowli rolnicy musieli zainwestować poważne środki finansowe (ok. 50 €/miejsce), których refinansowanie nie jest obecnie zapewnione z uwagi na duże koszty żywności i niskie ceny jaj. Problemów przysparza również import jaj klatkowych,
których udział w niemieckim rynku wynosi 35%. To zakłócenie konkurencji
w stosunku do innych państw UE może zostać zniesione tylko przez obowiązkowe oznakowanie produktów przerobu jaj (wypieków, makaronów itp.) oraz
formy hodowli kur niosek w całej UE.
Przy wprowadzaniu w Niemczech w hodowli kurcząt minimalnych
standardów Unii Europejskiej również zaostrzono wymagania w obszarze
ochrony zwierząt. Nie została np. przyjęta obowiązująca w UE dopuszczalna
gęstość obsady – 42 kg/m² powierzchni kurnika. Gęstość obsady ustalono na
35 kg w tuszy krótkiej (<1600 g wagi) i maksymalnie 39 kg/m² w tuszy ciężkiej (zwierzęta >1600 g wagi). Te, jak i inne wymagania zwiększają koszty stałe.
W dobrowolnych ustaleniach na temat hodowli kaczek pekińskich porozumiano się w zakresie gęstości obsadzenia maksymalnego, wynoszącego 21
kg/m². W nowych, takich samych w całym kraju wartościach krańcowych (są
ważne od października 2013 r.) zredukowano gęstość obsady, wynoszącą 45
kg/m² powierzchni użytkowej kurnika dla indyków i maksymalnie 50 kg/m² dla
kogutów. Normalna gęstość obsady, w wysokości 52 kg/m² dla kaczek i 58
76
kg/m² dla kaczorów, jest tylko wtedy dopuszczalna, gdy prowadzący tucz bierze udział w badaniu wskaźników. Dodatkowo, przy uboju ujawniają się kryteria, istotne dla ochrony zwierząt, dotyczące takich problemów, jak: częstotliwość zapalenia kończyn czy występowanie pęcherzy na mięśniach piersiowych. Przy widocznych, negatywnych odstępstwach od normy jest konstruowany i wdrażany plan kontroli zdrowotnej z pomocą lekarza weterynarii.
W kontekście występowania skandali, związanych z artykułami spożywczymi oraz koncentracją produkcji drobiu w nielicznych dużych stadach,
zwraca się uwagę w Niemczech na następujące problemy zwierząt, istotne
z punktu widzenia ich ochrony:
• zbyt duże stosowanie lekarstw (szczególnie antybiotyków) przy drobiu
tuczowym;
• obróbka dziobów kur niosek, indyków i kaczek piżmowych;
• uśmiercanie męskiego rodzeństwa piskląt przy rozmnażaniu hybryd
niosek;
• zakłócenia trawienia, niewydolność serca i układu krążenia oraz
uszkodzenia kończyn u kaczek i kurcząt.
5.2. Naukowe koncepcje rozwiązań problemów
Medialna krytyka intensywności hodowli drobiu tuczowego, a również
łamania ustawy o ochronie zwierząt przy załadunku i transporcie lub zabiegach
na zwierzętach (obcinanie dziobów) doprowadziła do powstania wielu projektów badawczych:
− Studium polowe, dotyczące zabiegów na dziobach u kur niosek w Dolnej Saksonii (12 zakładów: TiHo Hannover) i Bawarii (15 zakładów:
Ludwig-Maximilians-Universität München);
− Ewaluacja kurcząt o dwukierunkowym użytkowaniu (Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL)/Hochschule WeihenstephanTriesdorf);
− Badanie wskaźników do poprawy zarządzania tuszą w hodowli kaczek
(badanie polowe w 20 zakładach: Służba Zdrowia Drobiu (GGD) Bawaria/LfL);
− Determinacja płciowa hybryd niosek piskląt w Ovo (Universität
Leipzig);
− Wykorzystanie męskich osobników hybryd niosek jako piskląt domowych (BLE: LfL/Max-Rubner-Institut (MRI)/Lohmann Tierzucht
(LTZ)).
Dzięki nowemu rozpoznaniu jest nadzieja na rozwój tych badań i zastosowanie nowych rozwiązań w praktyce. Po części, czuć tu silną presję poli-
77
tyczną, ponieważ m.in. zabiegi na dziobach kaczek piżmowych od 1.1.2014 r.
i obcinanie dziobów kur niosek od 2016 mają być w Dolnej Saksonii zakazane.
Problemom związanym z intensywnością produkcji i redukcją antybiotyków w tuczu drobiu wychodzi naprzeciw branża z ofertami produktów premium, pochodzących z chowu ekstensywnego lub z poziomu ochrony zwierząt
(RSPCA Standards albo marka niemieckiego związku ochrony zwierząt). Dodatkowo, powoli zwiększająca się populacja, objęta ochroną zasobów genetycznych, będzie utrzymywana w zredukowanej gęstości obsady w kurnikach
strukturalnych z ogrodami zimowymi lub wybiegami. Produkty drobiowe Premium oferowane są jako właściwe tuczniki od Plukona, drób z prywatnych gospodarstw łąkowych, kurczaki KIKOG od Borgmaiera albo ProPlanet z firmy
Hubers Landhendl.
Udział w rynku tych szczególnych, przyjaznych zwierzętom, jednak
około 30% droższych artykułów spożywczych wynosi w Niemczech około
3%. Dla porównania, 37% konsumpcja Label Rouge i Poulet Certifie Produktion we Francji lub 21% kurcząt premium w Wielkiej Brytanii pokazuje, że
w Niemczech, być może, nie jest jeszcze wykorzystany potencjał rynku dla
drobiarskich produktów premium.
6. Wnioski końcowe
Opinia publiczna stawia rolnikom coraz większe oczekiwania, dlatego
też systemy hodowli zwierząt użytkowych muszą być dalej rozwijane i dopasowywane do dobrostanu zwierząt. Zoptymalizowane systemy hodowli, jak
i zaangażowanie nowych technologii otwierają nowe możliwości nie tylko dla
redukcji obciążenia pracą, ale także dla uwzględniania potrzeb zwierząt. Są one
dużą szansą, przy jednoczesnym wymogu kompleksowego podejścia naukowego. Tylko w ten sposób zoptymalizowane systemy hodowli mogą w przyszłości
ujednolicić aspekty dobrostanu zwierząt, ekonomii, środowiska i pracujących
ludzi, jak też społecznej akceptacji.
Literatura
1.
2.
3.
4.
78
Abriel M., Jais C. (2013). Schwanzbeißen bei Ferkeln und Mastschweinen;
http://www.lfl.bayern.de/ilt/tierhaltung/schweine/029325/index.php
(Odwołanie z 04.09.2013).
Arbeitsgemeinschaft Landtechnik und landwirtschaftliches Bauwesen in Bayern
e.V. (ALB): Różne skoroszyty; http://www.alb-bayern.de (Odwołanie z 06.09.2013).
Arden M. (2012). Tierwohl: Kommt jetzt das Deutschland-Label? Top Agrar, 11:
S4–S7.
Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft (Hrsg.) (LfL, 2007). Innovationen in
der Schweinemast. Schriftenreihe (ISSN 1611-4159), 14: 59–64, 65–74.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Bayerisches Staatsministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten
(StMELF, 2012 a). Agrarbericht 2012;
http://www.agrarbericht-2012.bayern.de/ (Odwołanie z 30.08.2013).
(StMELF, 2012 b). Schweinezucht und -haltung in Bayern -Daten und Fakten.
Faltblatt, Nr. 2012/41.
(StMELF, 2013 a). Schweinezucht und -haltung in Bayern -Daten und Fakten.
Faltblatt, Nr. 2013/24.
(StMELF, 2013 b). Richtlinie zur einzelbetrieblichen Investitionsförderung vom
01.01.2013 Nr. G 4-7271-1/330, Anlage 1 Bauliche – Anforderungen an eine
besonders tiergerechte Haltung;
http://www.stmelf.bayern.de/agrarpolitik/foerderung/003649/index.php
(Odwołanie z 04.09.2013).
(StMELF, 2013 c). Initiative „Runder Tisch für artgerechte Haltung
landwirtschaftlicher Nutztiere“, Protokoll der 2. Besprechung der Arbeitsgruppe
Schwein am 22.07.2013 (nieopublikowane).
Bundesministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Verbraucherschutz
(BMELV, 2006). Verordnung zum Schutz landwirtschaftlicher Nutztiere und
anderer zur Erzeugung tierischer Produkte gehaltene Tiere bei ihrer Haltung
(Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung – TierSchNutztV) (2006). Bundesgesetzblatt Jahrgang 2006, część I, Nr 41 z 31.08.2006, ss. 2044–2056.
Deutscher Bundestag (2007). Tierschutzgesetz in der Fassung der
Bekanntmachung vom 18. Mai 2006 (Bundesgesetzblatt I, ss. 1206, 1313), ostatecznie zmieniony przez artykuł 1 Ustawy z 4. lipca 2013 (BGBl. I, s. 2182).
Europäische Union (1991, 2001). Richtlinie des Rates über Mindestanforderungen
für den Schutz von Schweinen (91/630/EWG), Amtsblatt der Europäischen
Gemeinschaft, Nr. L 340, ss. 33–38, od 11.12.1991, razem z dyrektywą Rady
(2001/88/EG) z 23.10.2001 do zmiany dyrektywy 91/630/EWG, dziennik urzędowy nr L 316, ss. 1–4 z 01.12.2001, razem z dyrektywą Komisji (2001/93/EG) z
09.11.2001 do zmiany Dyrektywy 91/630/EWG, Dziennik urzędowy Wspólnoty
Europejskiej nr L 316, ss. 36–38 z 01.12.2001.
Information.Medien.agrar e.V. (I.M.A.) (2012): Das Image der deutschen Landwirtschaft – Ergebnisse einer Repräsentativbefragung in Deutschland;
http://www.ima-agrar.de/fileadmin/redaktion/download/image-studie/2012/imaimagestudie-landwirtschaft_bericht-2012.pdf (30.08.2013).
Landeskuratorium der Erzeugerringe für tierische Veredelung in Bayern e.V.
(LKV, 2013). Milchleistungsprüfung in Bayern 2012.
Landeskuratorium der Erzeugerringe für tierische Veredelung in Bayern
e.V.
(LKV,
2013).
Fleischleistungsprüfung
in
Bayern
2012;
http://www.lkv.bayern.de/akt/f_akt_jb.htm (Odwołanie z 03.09.2013).
(LKV, 2003). Fleischleistungsprüfung in Bayern 2002;
http://www.lkv.bayern.de/akt/f_akt_jb.htm (Odwołanie z 03.09.2013).
Lehnert H. (2009). Der vernetzte Stall. Top Agrar, 4: S22–S24.
79
18. Lehnert H. (2013). Den Beißern auf der Spur. Top Agrar, 4: S4–S9.
19. Lindermayer H. (2012). Ebergeruch über Futterzusätze reduzieren. SUS, 4: 36–
39.
20. Looft C., Mörlein D., Frieden L., Tholen E. (2012). Wege zur Selektion von
Ebergeruch. DGS Magazin, 2009, 4: 81–83.
21. N. N. (2012). Brunsterkennung per Infrarotsensor. Top Agrar, 4, s. 66.
22. Niedersächsisches Ministerium für den ländlichen Raum, Ernährung,
Landwirtschaft und Verbraucherschutz (2007). Tierschutzleitlinie für die
Milchkuhhaltung. 1. Auflage Mai 2007; http://www.ml.niedersachsen.de/
download/72925/Tierschutzleitlinie_fuer_die_Milchkuhhaltung.pdf (Odwołanie
z 06.09.2013).
23. Reiter K., Tutsch S., Koßmann A. (2006). Tiergerechtheit der Haltungssysteme.
In: Art-gerechte, umweltverträgliche und wettbewerbsfähige Tierhaltungsverfahren. Tagungsband zur LfL – Jahrestagung am 24. Mai 2006 in Freising.
Hrsg.: Bayer. Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL). Freising, 2006, ss. 37–79
(LfLSchriftenreihe 15/2006).
24. Statistisches Bundesamt (2013): Genesis-Online-Datenbank;
https://www-genesis.destatis.de (Odwołanie z 30.08.2013).
25. Top Agrar (2013). Beruhigt grünes Licht Eber? Top Agrar, 6, s. S26.
26. Wendl G. (Hrsg.) (2011). Tierhaltung in Bayern – Quo vadis? Schriftenreihe der
Bayer. Landesanstalt für Landwirtschaft, 7/2011, s. 76.
27. Wendl G. (2013). Haltungstechnik in der Milchviehhaltung – Wohin geht die
Reise? Seminar der Staatliche Führungsakademie für Ernährung, Landwirtschaft
und Forsten in Bayern (Staatliche Führungsakademie für Ernährung,
Landwirtschaft (FÜAK) am 14.05.2013 in Triesdorf.
28. Winkler C. (2011). Zum Entwurf der Tierwohl-Label ‚Schweine‘ und
‚Masthühner‘. Prezentacja z okazji konferencji „Inicjatywa marka dobrostanu
zwierząt“ z dnia 30.06.2011 r. na Wydziale Nauki Rolnictwa Georg August Universität w Göttingen.
80
AKTUELLE ASPEKTE ZUM TIERWOHL IN MODERNEN
HALTUNGSVERFAHREN (RIND, SCHWEIN UND GEFLÜGEL)
Bernhard Haidn, Christina Jais, Klaus Damme, Georg Wendl
Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft, Vöttinger Str. 38, 85354 Freising, Deutschland
1. Einleitung
Die bayerische Landwirtschaft besitzt innerhalb Deutschlands eine
große Bedeutung und innerhalb der Landwirtschaft hat die Tierhaltung
insbesondere die Rinder- und Milchviehhaltung eine herausragende Stellung.
So lag die Bruttowertschöpfung der bayerischen Landwirtschaft (incl. Forst
und Fischerei) im Jahr 2010 bei 3,7 Mrd. € (StMELF, 2012 [5]). Dies ist
immerhin ein Anteil von 20,8% an der gesamten deutschen Landwirtschaft.
Werden Vorleistungen hinzugerechnet, so lag der Produktionswert der
bayerischen Landwirtschaft im Jahr 2010 bei 8,8 Mrd. € (StMELF, 2012).
Davon entfallen auf den Bereich der Tierhaltung incl. Futterbau etwa zwei
Drittel (Rohmilch 26,8%, Futterbau 16,9%, Rinder und Kälber 10,5%,
Schweine 8,6%, Geflügel 2,9%).
Eine gut funktionierende Landwirtschaft ist und bleibt eine
Grundvoraussetzung für die „Lebensqualität“ und „Lebensfähigkeit des
Landes“ – dem stimmen die allermeisten Bundesbürger zu (78% „trifft voll zu“
bzw. „trifft eher zu“) (I.M.A., 2012 [13]). Nach Einschätzung der befragten
1.000 Bundesbürger ab 14 Jahren weicht bei dem Kriterium
„verantwortungsvoller Umgang mit Tieren“, die Ist-Situation von der, wie sie
sein sollte, weit ab. Während dieser Aspekt für 85% der Befragten bei einem
Landwirt zutreffend sein sollte, ist dies derzeit nach Meinung von nur 35%
tatsächlich der Fall. Die Öffentlichkeit stellt hohe Erwartungen an ihre
Landwirte. Von besonderem Interesse sind dabei die Qualität von
Nahrungsmitteln (95%), die Transparenz bei deren Produktion (88%) sowie der
Umgang mit den Tieren (87%) (I.M.A., 2012 [13]). Aus diesen Werten lässt
sich ablesen, welche zentrale Rolle das Thema Ernährung in Deutschland
spielt. Aber auch welche Bedeutung das „Tierwohl“ in der Gesellschaft hat.
Die Änderung der politischen Rahmenbedingungen (z.B. Abschaffung
der Milchquotenregelung 2015) und der gesellschaftlichen Anforderungen an
die Lebensmittelerzeugung sowie vor allem auch der technische Fortschritt
81
führen dazu, dass sich die Verfahren in der Tierhaltung ständig weiter
entwickeln. Die Tierhaltung steht vor der Herausforderung, die bestehenden
Haltungsverfahren so zu verbessern, dass die artgemäßen Ansprüche der Tiere
hinsichtlich der Tierwohl-Kriterien bestmöglich erfüllt werden. Gleichzeitig ist
die Umweltbelastung (Treibhausgas-, Ammoniak-, Geruchsemissionen, ....)
gering zu halten und eine wettbewerbsfähige Produktion zu ermöglichen.
Zudem müssen die Arbeitsbedingungen für den Menschen verbessert werden.
Eine tiergerechte Haltung ist aber auch eine Grundlage für eine hohe Produktund Prozessqualität.
2. Anforderungen der Tiere
Vielfach wird angenommen, dass eine tiergerechte Haltung dann schon
gegeben ist, wenn haltungstechnische Mindestanforderungen wie Platzangebot
und dgl. eingehalten werden. Die Beachtung von derartigen
ressourcenbezogenen Mindestmaßen oder -kriterien garantiert aber noch keine
tiergerechte Haltungsumwelt. Vielmehr spielt auch das betriebliche Management (Fütterung, Tierbetreuung, Hygiene, Genetik, Technikwartung, ...) eine
große Rolle. Außerdem hat die Mensch-Tier-Beziehung einen wesentlichen
Einfluss auf die Tiergerechtheit, ebenso wie die Möglichkeit, artgemäße
Verhaltensweisen ausüben zu können. Die Anforderungen der Tiere an die
Haltung lassen sich gemäß dem Welfare Quality® Assessment Protocol for
Cattle Paultry and Pigs in vier Grundsätze mit insgesamt 12 verschiedenen
Beurteilungskriterien einteilen (Winkler, 2011 [28]). Diese sind:
− „Gute Ernährung“:
•
Abwesenheit von langanhaltendem Hunger,
•
Abwesenheit von langanhaltendem Durst;
− „Gute Haltungsbedingungen“:
•
Thermoregulationsvermögen,
•
Komfort beim Ruhen,
•
Bewegungsfreiheit;
− „Gute Gesundheit“:
•
Abwesenheit von durch Eingriffe bedingten Schmerzen,
•
Abwesenheit von Krankheit,
•
Abwesenheit von Schäden.
− „Artgemäßes Verhalten“:
•
Ausführung von Sozialverhalten,
•
Ausführung anderer Verhaltensweisen,
•
Gute Mensch-Tier-Beziehung,
•
Positiver emotionaler Status.
82
Da sich der Grad der Tiergerechtheit eines Haltungsverfahrens nicht
allein mit der Einhaltung geforderter Abmessungen erfassen lässt, sind
umfassendere Bewertungssysteme auf Basis von verschiedenen Indikatoren zu
verwenden, die ressourcen-, tier- und managementbezogene Kriterien
berücksichtigen. Wissenschaft, Beratung, Praxis und Wirtschaft sind gefordert,
bestehende Bewertungssysteme weiter zu entwickeln, dass sie in der Praxis
pragmatisch und ohne allzu großen Aufwand eingesetzt werden können. Diese
werden zur Betriebskontrolle, zur Schwachstellenanalyse im Rahmen der
Betriebsberatung und zur Zertifizierung von Produktlabeln benötigt.
Die Optimierung unserer heutigen Haltungsverfahren in Richtung mehr
Tiergerechtheit ist ein ständiger Prozess in mehr oder weniger kleinen
Schritten, bei dem die Forschung, die Landwirte, die Verbraucher und die
Industrie stetig gefordert sind. Im Besonderen ist es auch Aufgabe der
Wissenschaft, bestehende Haltungsverfahren zu hinterfragen und zu versuchen,
innovative Denkansätze anzugehen, und losgelöst von den jetzigen Verfahren
völlig neue Haltungskonzepte im Sinne der Tiere zu entwickeln und zu
erproben.
3. Rinder und Milchviehhaltung
Die Milchviehhaltung stellt in Bayern das Rückgrad der Tierhaltung
dar. Es bestehen derzeit etwa 37.000 Milchviehbetriebe, von denen noch ca.
60% die Kühe in Anbindeställen halten. Da es sich hierbei um meist kleinere
Betriebe handelt, sind von dieser Haltungsform noch 45% der Tiere betroffen.
Die durchschnittliche Bestandsgröße liegt bei 33 Kühen. Sie ist damit nur halb
so groß wie im Durchschnitt der übrigen Bundesländer. Allerdings ist ein
kontinuierlicher Strukturwandel hin zu größeren Betrieben zu verzeichnen,
weshalb nur mehr die Anzahl der Betriebe in Bestandsgrößenklassen über 60
Kühen zunimmt. So lagen zwischen 2008 und 2012 die Wachstumsraten in den
LKV-Betrieben in der Klasse zwischen 60 und 99 Kühen bei +35% (von 2752
auf 3702 Betriebe) und in der Klasse ab 100 Kühen bei +128% (von 275 auf
626 Betriebe).
3.1. Besondere Anforderungen von Rindern
Über die bereits allgemein beschriebenen Anforderungen von
Nutztieren an das Haltungsverfahren hinaus, haben Rinder spezielle
Anforderungen, die für das Funktionieren eines Stallsystems wichtig sind.
Die wesentlichen Anforderungen an das Halten von Kälbern bis zu
einem Alter von 6 Monaten sind in der Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung
(TierSchNutztV) [10] geregelt. Entsprechend dem Alter der Kälber (bis 2
Wochen, bis 8 Wochen, über 8 Wochen) werden Anforderungen an das
83
Haltungssystem, den Platzbedarf sowie die Überwachung, Fütterung und
Pflege formuliert. Ein wichtiger Punkt darin ist, dass Kälber über 8 Wochen
nur in Gruppen gehalten werden dürfen (Ausnahmen sind möglich).
Grundsätzlich wird empfohlen, Kälber zu enthornen, um später
schwerwiegende Verletzungen bei Auseinandersetzungen mit Artgenossen
sowie mit Personen zu vermeiden. Nach dem Tierschutzgesetz [11] ist dies
erlaubt. Jedoch sind alle Möglichkeiten auszuschöpfen, um Schmerzen und
Leiden der Tiere zu vermindern. Dies bedeutet, dass die Enthornung am ruhig
gestellten (sedierten) Tier und die Gabe von Schmerzmitteln durchzuführen ist.
Für das Halten von Rindern mit einem Alter über 6 Monaten fehlt
eine konkretisierende Verordnung wie die TierSchNutztV [10]. In diesem Fall
sind Grundsätze des Tierschutzgesetzes, die mit Hilfe einschlägiger
tiermedizinischer und verhaltenswissenschaftlicher Publikationen ausreichend
konkretisierbar sind, anzuwenden. Ferner können Tierschutzrichtlinien (z.B.
von Niedersachsen [22]) zur Klärung einer tiergerechten Haltung herangezogen
werden. In Bayern werden wichtige baulich-technische Anforderungen durch
Fachleute in den Arbeitsblättern der ALB [2] festgelegt und gelten als
Empfehlung für Beratung und Praxis. Für den Bau und zum Teil auch für die
Förderung von Ställen entscheidende Aussagen betreffen in diesen Blättern den
Flächenanspruch der Tiere nach Altersgruppen und in Abhängigkeit vom
Haltungssystem.
Für Milchkühe hat sich der Liegeboxenlaufstall aufgrund des
vergleichsweise geringen Einstreubedarfs als Standard etabliert. In diesem
Haltungssystem mit getrennten Funktionsbereichen dienen die Lauffläche zum
Erreichen der verschiedenen Versorgungsbereiche im Stall, wie Fressplatz,
Tränke, Liegeplatz und Melkstand. Der Gesamtanspruch an die erforderliche
Lauffläche errechnet sich aus der körpermaßbedingten Fläche einer Kuh und
der Sozialdistanz. Insgesamt sollte die minimale Lauffläche pro Kuh
mindestens 3,5–4,0 m² betragen. Aus diesen Mindestanforderungen leiten sich
Laufgangbreiten für den Fressbereich von 3,5 m (besser 4,0 m) und zwischen
Liegeboxenreihen von 2,5 m (besser 3,0 m) ab. Bei längeren Liegeboxenreihen
ist nach jeder 12.–15. Box ein Durchlass von etwa 2,5 m Breite als
Querverbindung vorzusehen. Sackgassen sollten vermieden werden, damit
rangniedrige Tiere immer ausweichen und flüchten können. Nicht nur an die
Bemessung der Laufflächen, sondern auch an deren Ausführung werden große
Anforderungen gestellt. Laufgänge müssen überwiegend trocken, trittsicher,
ohne klauengefährdende Kanten und Grate sein und einen natürlichen
Klauenhornabrieb gewährleisten. Bei perforierten Böden dürfen Spaltenweiten
bei Kühen 3,5 cm nicht überschreiten und sollten Balkenbreiten von 8 cm
angestrebt werden.
Rinder haben ein natürliches Bedürfnis nach Kontakt zum Außenklima.
Insbesondere wirkt das natürliche Sonnenlicht auf vielfältige Weise durch seine
spektrale Zusammensetzung, seine Strahlungsintensität und seinen zeitlichen
84
Rhythmus auf den tierischen Organismus ein. Offenfrontställe und
Stallgebäude, an die ein Laufhof angeschlossen ist, ermöglichen diesen
Witterungskontakt. Deshalb werden sie sehr gut angenommen. Darüber hinaus
bieten Laufhöfe den Tieren Abwechslung, frische Luft und erweitern den
Bewegungsraum. Tränken, Heuraufen, Liegeboxen oder Bürsten machen
Laufhöfe noch attraktiver.
Liegeflächen sollen so bemessen sein, dass alle Liegeformen des
Rindes möglich sind. Die Abmessungen des Liegeplatzes werden von der
rassenspezifischen Tiergröße bestimmt. Es ist zu berücksichtigen, dass sich die
Körpermaße der Milchkühe (z.B. Kreuzhöhe, Widerristhöhe) in den letzten 20
Jahren bedeutend vergrößert haben. Boxenlängen für Fleckvieh oder Holstein
Kühe von 2,5–2,8 m (Liegelänge 1,85–1,95 m) und einer Breite von 1,25 m
sind deshalb vorzusehen.
Für jedes Tier muss ein Liegeplatz vorhanden sein. Die Ausbildung der
Liegefläche erfordert mäßige Wärmedämmung, ausreichende Elastizität
(Gummimatten/-matratzen oder Einstreu), eine tritt- und rutschfeste Oberfläche
sowie Freiräume nach vorne (ab Karpalgelenk 1,0–1,2 m) für das Aufstehen
(arttypischer Kopfschwung) und seitlich für das Abliegen. Aus hygienischen
Gründen müssen Liegeflächen täglich gereinigt und mit frischer Einstreu
versehen werden.
Bei einem artgerechten Fressplatz können die Rinder das Futter immer
ohne größere Anstrengungen erreichen. Die Standfläche sollte mindestens 20
cm niedriger als der Futtertisch liegen, damit eine bessere Reichweite gegeben
ist. Schräggestellte Fressgitter sowie mehrmaliges Futternachschieben
verhindern eine Überlastung der Vorderbeine sowie Druckverletzungen an der
Schulter.
Die Futtervorlage sollte auf Vorrat oder mehrmals täglich automatisiert
erfolgen, damit auch abgedrängte Tiere immer ausreichend und in Ruhe Futter
aufnehmen können. Dies erfordert einheitliches, hochwertiges Einzelfutter oder
Futtermischungen; denn nur so kann verhindert werden, dass ranghohe Tiere
gezielt vor allem wertvolle Futterbestandteile herausfressen. Das Fressplatz:
Tier-Verhältnis (F:T-V) ist in Abhängigkeit von den Futtermitteln, der
Darreichungsform (einzeln, vermischt) und –häufigkeit sowie vom Automatisierungsgrad des Melkvorgangs zu wählen. Bei Standardverfahren (1 bis 2malige tägliche Vorlage einer Futtermischung) sollte ein F:T-V von 1 : 1,2
nicht überschritten werden. Bei automatischen Melksystemen (AMS) und
ständigem Futterangebot sind auch bis zu 1 : 1,5 möglich.
Mit zunehmender Herden-/Gruppengröße und Automatisierungsgrad
steigt die Arbeitsproduktivität. D.h. eine Person betreut immer mehr Tiere.
Dadurch wird die Kontrolle des Einzeltieres immer schwieriger, weil es nicht
mehr bei den regelmäßigen Stallarbeiten (Melken, Futter, Entmisten,
Einstreuen) in Augenschein genommen wird. Der Gesetzgeber sieht vor, dass
das Befinden der Tiere mindestens einmal täglich durch direkte Inaugen-
85
scheinnahme von einer für die Fütterung und Pflege verantwortlichen Person
überprüft werden muss (TierSchNutztV [10]) und bei Bedarf entsprechende
Maßnahmen zu ergreifen sind. Zahlreiche Geräte und Sensoren können in
Verbindung mit einer automatisierten Datenerfassung und Auswertung diese
Arbeit unterstützen und erleichtern und damit die Effektivität von
Tierkontrollen durch rechtzeitiges Erkennen von Abweichungen deutlich
erhöhen.
Die thermoneutrale Zone umfasst bei Rindern eine Temperaturspanne
von etwa 3°C bis 16°C. Temperaturen unter dieser Zone könne sie durch
vermehrte Futteraufnahme und Wärmeproduktion je nach Leistung bis unter 20°C sehr gut ausgleichen. Bei Stalltemperaturen über dieser Zone entstehen
jedoch vor allem bei sehr hoher täglicher Milchleistung der Kühe eher
Probleme hinsichtlich der Wärmeabgabe. Aufgrund dieser Zusammenhänge ist
die wichtigste Anforderung im Bereich Stallklima in den überwiegend für
Milchvieh gebauten Außenklimaställen in der ausreichenden Wärmeabfuhr zu
sehen. Um das Wohl der Milchkühe bei hoher Leistung und hohen
Temperaturen zu gewährleisten, wird deshalb der Einbau einer Unterstützungslüftung mit Ventilatoren empfohlen. Dadurch wird eine höhere
Luftbewegung im tiernahen Bereich und eine verbesserte Wärmeabfuhr
erreicht.
3.2. Stand der Umsetzung
Bei Neu- und Umbauten ist in der Milchviehhaltung der tierfreundliche
und arbeitswirtschaftlich günstige Laufstall meist mit Außenklimabedingungen
zur Standardlösung geworden. Aber die Mehrzahl der Milchviehbetriebe in
Bayern (56% der LKV-Betriebe [14]) hat immer noch einen nicht mehr
zeitgemäßen Anbindestall; in dem etwa 45% der Milchkühe gehalten werden.
Schon seit Jahren werden keine neuen Anbindeställe gebaut. In den letzten 10
Jahren nahm die Zahl der Milchviehbetriebe überwiegend mit Anbindeställen
jährlich etwa gleichbleibend um ca. 1.900 oder 4,2% ab. Bei einer für das Jahr
2025 geschätzten Zahl von ca. 20.000 dann noch existierenden Betrieben ist zu
erwarten, dass nicht zuletzt aufgrund des Generationswechsels der Anteil der
Ställe mit dieser Haltungsform in Bayern auf deutlich unter 20% und der Anteil
der Kühe in diesen Ställen auf unter 10% sinken wird.
Trotz dieses zu erwartenden rapiden Rückgangs der Anbindehaltung
werden derzeit von der Beratung zahlreiche Maßnahmen (z.B. Kombination
von Stallhaltung und Weidegang bzw. Auslauf) empfohlen und dokumentierte
Beispiele gezeigt, die das Wohl der Tiere auch bei dieser Haltungsform
anheben sollen.
Für den Neu- und Umbau von Milchviehställen liegen detaillierte und
umfangreiche Beratungsempfehlungen vor, die die Gestaltung der Stallhülle,
der Liegeboxen, der Laufgänge, des Fressplatzes, der Abkalbe- und
86
Krankenbuchten sowie die Warteräume betreffen. Auf entsprechende Arbeitsund Merkblätter wird verwiesen (z. B. ALB-Arbeitsblätter [2]).
Die entsprechenden Empfehlungen werden in der Praxis auch
umgesetzt, wie eine Untersuchung zur Tiergerechtheit von neu gebauten
Milchviehställen bestätigt. Danach konnten alle Milchviehställe als tiergerecht
bis sehr tiergerecht bewertet werden (Reiter u.a., 2006). Bei älteren Laufställen
gibt es jedoch Optimierungsbedarf (z. B. Funktionsmaße, Lauffläche,
Stallklima). Die Beratungsunterlagen bestehen auch für den Bereich der
Kälberhaltung, Jungviehaufzucht und die Rindermast. In regelmäßigen
Abständen werden die Arbeitsblätter der ALB überprüft und bei Bedarf
aktualisiert.
Den Landwirten werden aber nicht nur Hilfen durch die Erarbeitung
von Beratungsunterlagen für den Neu- und Umbau der Ställe gegeben, sondern
es befindet sich derzeit beim Landeskuratorium für tierische Veredlung in Bayern (LKV) ein Bewertungssystem für Rinder im Aufbau (Wendl, 2013 [27]),
das derzeit an 100 Testbetrieben erprobt wird. Ziele dieses Systems sind das
Erkennen von Schwachstellen und Mängeln in bestehenden Haltungssystemen
und die Erarbeitung von Verbesserungsvorschlägen. Die Vorgehensweise ist
dabei folgendermaßen:
− Datenerhebung anhand eines Fragebogens für alle Funktionsbereiche
mit Tierbeurteilung zusammen mit dem Landwirt (Dauer 3–4 Stunden
je Betrieb);
− 3-stufiges Bewertungsschema (+ = positive Bewertung, ± = leichte
Mängel, – deutliche Mängel);
− Ausführliches Beratungsprotokoll bei jeder Beratung;
− Auflistung von empfohlenen Verbesserungsmaßnahmen.
3.3. Lösungsansätze der Forschung
Unterschiedliche Forschungsansätze zur Verbesserung der Tierhaltung
finden durch Zusammenarbeit der verschiedenen Fachdisziplinen Bau, Technik, Ethologie und Veterinärmedizin in verschiedenen Projekten statt.
Die Tierüberwachung ist dabei ein wichtiges Thema, das durch die
Haltung von Tieren in Gruppen und in immer größeren Beständen eine große
Herausforderung darstellt. Zur Bewältigung dieser Aufgabe ist dazu der
unterstützende Einsatz von Sensoren notwendig. Aufgabe von Sensoren ist es,
bestimmte Tierparameter zu erfassen und Abweichungen des Einzeltieres vom
Normalzustand frühzeitig zu signalisieren, damit der Tierhalter im Sinne einer
optimalen Tiergesundheit frühzeitig geeignete Maßnahmen ergreifen kann. Die
Früherkennung von Krankheiten ist zeitaufwändig, weshalb sie im praktischen
Betrieb häufig einen zu geringen Stellenwert einnimmt. Die Tatsache, dass in
der Milchviehhaltung gegenwärtig mehr als 50% aller Kuhabgänge durch
Euter-, Klauen- und Gliedmaßenerkrankungen sowie Unfruchtbarkeit (LKV
87
Bayern, 2013 [14]) verursacht werden, ist unbefriedigend. Hier ist eine
intelligente Technik gefordert, die mit geeigneten Sensorsystemen einen
wesentlichen Beitrag zur Verbesserung der Tiergesundheit und der Betreuung
des Einzeltiers leisten kann.
Aus Abbildung 1 geht hervor, welche tierbezogenen Sensoren in der
Milchviehhaltung schon in der Praxis eingesetzt werden und welche sich noch
im Entwicklungs-, Erprobungs- oder Markteinführungsstadium befinden. Die
(Weiter)Entwicklung von kostengünstigen, zuverlässigen, robusten und
langzeitstabilen Sensorsystemen konzentriert sich neben der Erfassung des
Tierverhaltens hauptsächlich auf Parameter zur Überwachung der
Tiergesundheit (Mastitis-, Stoffwechsel- und Gliedmaßenerkrankungen) und
der Fruchtbarkeit.
Eine neue Dimension in der Tierüberwachung eröffnet sich mit der
Positionsbestimmung der Tiere im Stall und auf der Weide. Satellitengestützte
Systeme zur Positionsbestimmung landwirtschaftlicher Maschinen werden in
der Außenwirtschaft zur Navigation und lokalen Ertragsermittlung schon
länger eingesetzt. Auch für die Weidehaltung versprechen Satelliten- und GISgestützte Systeme eine Verringerung des Überwachungsaufwandes sowie
Verbesserungen im Weidemanagement. Innerhalb von Gebäuden ist diese
Technologie zur Positionsbestimmung von Tieren allerdings ungeeignet.
Deshalb werden derzeit verschiedene Entwicklungen vorangetrieben, um im
Stall automatisch zu erfassen, wann welches Tier wo welche Aktivität wie
lange ausführt. Damit wäre es möglich, nicht nur den Standort der Tiere im
Stall für notwendige Behandlungsmaßnahmen leichter zu finden, sondern auch
die Aufenthaltszeiten in den einzelnen Funktionsbereichen (Laufen/Stehen,
Liegen, Fressen, Melken) automatisch zu erfassen und somit Abweichungen
vom individuellen Normalzustand zu signalisieren. In der Forschung leisten
derartige Systeme bereits wertvolle Dienste. Ein Einsatz im Praxisbetrieb wird
möglich, wenn es gelingt, kostengünstige Systeme aus dem Industrie- oder
Consumerbereich in die Landwirtschaft zu überführen.
Sensoren erzeugen ein großes Datenvolumen, das aber erst für operative Entscheidungen aufbereitet werden muss. Dafür sind benutzerfreundliche
und umfassende rechnergestützte Herdenmanagementsysteme notwendig. Der
absehbare Einsatz weiterer Sensoren führt zu immer leistungsfähigeren, aber
auch komplexeren Systemen für die Tierüberwachung. Dazu gehörige Software
muss gewährleisten, dass der Landwirt einen schnellen Überblick über den
Zustand der Herde und des Einzeltieres erhält und dass Abweichungen vom
Normal- oder Sollzustand auf einen Blick übersichtlich angezeigt werden.
Damit kann die Idee des Precision Livestock Farming, einzeltierbezogene
Entscheidungen zu treffen und diese u.a. mit Hilfe der Prozesstechnik
umzusetzen, effizient verwirklicht werden. Das PC-gestützte Herdenmanagement wird zunehmend auch durch mobile Computer (Handheld,
Smartphone) ergänzt.
88
Abbildung 1. Sensoren zur Tierüberwachung in der Milchviehhaltung und deren
Entwicklungsstand (Wendl, 2011 [26])
Aufgabe der Forschung ist es, zusammen mit der Industrie die
geeignetsten Parameter für die Tierüberwachung zu definieren, sensitive
Sensorsysteme und robuste Auswertealgorithmen zu entwickeln, zu erproben
und zu optimieren sowie die Landwirte bei der Einführung dieser komplexen
Systeme zu begleiten.
4. Schweinehaltung
Nach der Erhebung der Viehbestände im Mai 2013 wurden in Bayern
in 6.077 Betrieben insgesamt 3,41 Mio. Schweine gehalten, davon 264.658
Zuchtsauen und 1,51 Mio. Mastschweine über 50 kg. Der durchschnittliche
Zuchtsauenbestand lag bei 89 Tieren je Zuchtsauenhalter. 71% (im Jahr 2002
42,4%) der Zuchtsauen wurden in 33% (im Jahr 2002 15,8%) der Betriebe mit
mehr als 100 Tieren und 24% der Zuchtsauen in 6,7% der Betrieben mit mehr
als 250 Tieren gehalten [7, 24].
In Mastbetrieben wurden im Durchschnitt 296 Schweine über 50 kg
gehalten [7]. 41,6% der Mastschweine wurden in 29,7% der Betriebe mit 1000
und 1999 Mastplätzen und 11,0% der Mastschweine in 2,7% der Betriebe mit
2000 und mehr Mastplätzen gehalten.
Insgesamt verringerte sich die Anzahl der Schweine haltenden Betriebe
im letzten Jahr um 647 bzw. um 9,6%. Während die Anzahl der gehaltenen
89
Schweine insgesamt um ca. 50.000 bzw. 1,4% und die Anzahl der Zuchtsauen
um 20.905 bzw. 7,3% im gleichen Zeitraum zurückging, erhöhte sich die
Anzahl der Mastschweine um 23.000 bzw. 1,5% [6, 15, 16].
Auch in der Schweinehaltung werden die Betriebe weiter wachsen. Die
Anzahl der gehaltenen Tiere je Betrieb nimmt rasch zu. Gleichzeitig geben
kleinere Betriebe die Produktion auf.
Bayern hat einen Anteil von rund 12% am gesamtdeutschen
Schweinebestand. Im Jahr 2012 wurden im Freistaat 5,26 Mio. Schweine
gewerblich geschlachtet bzw. rund 502 000 t Schweinefleisch erzeugt. Bei
einem durchschnittlichen Schweinefleischverbrauch von 52,7 kg je Einwohner
errechnet sich ein Selbstversorgungsgrad von 82,3% [7].
In den neun bayerischen Fleischerzeugerringen des LKV wurden im
Prüfungsjahr 2011/12 in 1.868 Ferkelerzeuger- und in 1.801 Schweinemastbetrieben (mit 174.041 Zuchtsauen bzw. 3 333.964 eingestallten
Mastschweinen) Leistungskennzahlen erhoben. Die Direktkosten freien
Leistungen lagen bei 511 € je Sau und Jahr und bei 27,94 € je Mastschwein. In
der Ferkelerzeugung liegt dieser Wert um 33 € unter und in der Schweinemast
um 3,30 € über dem Durchschnitt der letzten 5 Jahre [7].
4.1. Besondere Anforderungen von Schweine
Die europäische Rahmenrichtlinie [12] setzt den Europa weit geltenden
Mindeststandard für die Haltung von Schweinen. In Deutschland wurden diese
Bestimmungen 2006 in nationales Recht umgesetzt [10], wobei in einigen
Punkten strengere Vorgaben festgelegt wurden. So ist wachsenden Schweinen
ein höheres Platzangebot bereit zu stellen (Tabelle 1).
Tabelle 1. Mindestflächenanspruch wachsender Schweine [10]
Lebendmasse der Tiere
(Durschnitt der Gruppe)
Ferkel bis 10 kg
Ferkel über 10 kg bis 20 kg
Ferkel über 20 kg
Mastschweine bis 50 kg
Mastschweine über 50 kg bis 110 kg
Mastschweine über 110 kg
m² je Tier
0,15
0,20
0,35
0,50
0,75
1,00
Die Beleuchtungsstärke im Aufenthaltsbereich der Schweine muss
mindestens 80 Lux betragen. Zusätzlich muss ein möglichst gleichmäßiger
Einfall von Tageslicht in die Ställe gewährleistet werden. Hierfür sind
Tageslicht durchlässige Flächen (zumeist Fenster) im Umfang von
grundsätzlich wenigstens 3% der Stallfläche vorzusehen. Begründete
Ausnahmen sind möglich. Bezüglich der Sauenhaltung wurden für einzelne
90
Systeme der Gruppenhaltung Mindestgangbreiten festgelegt und der Anteil der
perforierten Fläche im Einzelstand von Sauen begrenzt, wenn auch ohne
konkrete Maßvorgabe.
Mitunter bzw. von einigen wird jedoch bezweifelt, ob diese
Mindestanforderungen die Ansprüche der Tiere tatsächlich ausreichend
berücksichtigen. Dies betrifft vor allem den Flächenanspruch sowie das
Angebot attraktiver Beschäftigungsmaterialien und die Anregung durch
Umweltreize. Ausdruck findet dieser Zweifel u. a. in staatlichen Programmen,
die Ställe mit u. a. höheren Flächenangeboten mit (höheren) Investitionszuschüssen fördern, sowie in von der Wirtschaft getragenen LabelProgrammen [3, 8].
Als ein ernst zu nehmender Hinweis auf eine tatsächlich nach wie vor
bestehende Belastung der Tiere kann die Notwendigkeit angesehen werden,
den Ferkeln unmittelbar nach der Geburt die Schwänze zu kürzen, um das
Phänomen des Schwanzbeißens zu verhindern. Dieses Kürzen der Schwänze
darf nach geltendem Recht nicht mehr routinemäßig, sondern nur im
begründeten Einzelfall erfolgen. Das Vorliegen ausreichender Gründe wird
jedoch nahezu allen Betrieben attestiert, so dass so gut wie alle Ferkel in der
sog. konventionellen Haltung kupiert werden.
Diese Anpassung der Tiere an das Haltungssystem wird von der
interessierten Öffentlichkeit massiv kritisiert, natürlich auch im Hinblick auf
die den Ferkeln beim Kupieren zugefügten Schmerzen. Letzteres gilt auch für
die Praxis der Kastration der männlichen Tiere ohne vollständige
Schmerzausschaltung.
Kritisch betrachtet wird auch die Einzelhaltung der Sauen während der
Säuge- und Deckphase wegen der erheblichen Einschränkung ihrer Bewegungsmöglichkeiten.
4.2. Stand der Umsetzung
Die Pflicht zur Gruppenhaltung tragender Sauen und zur Bereitstellung
größerer Flächen für Mastschweine und Ferkel gilt für Neubauten bereits seit
August 2006 und seit dem 1.1.2013 nun auch für ältere Ställe. Die tatsächliche
Umsetzung der Vorgaben in Betrieben wird seit Beginn dieses Jahres intensiv
durch die staatlichen Kontrollbehörden überprüft und das Ergebnis der
Kontrollen an die zuständigen Stellen der EU gemeldet. Dies wurde nötig, da
für Deutschland noch Ende des Jahres 2012 ein hoher Anteil an Betrieben mit
Einzelhaltung der tragenden Sauen geschätzt wurde. Im Zuge der Umstellung
auf die Gruppenhaltung haben viele kleinere Betriebe die Produktion
aufgegeben, was zu einem verstärkten Rückgang der Zuchtsauen beigetragen
hat (siehe oben).
Das aktuell meist diskutierte Thema der Schweinehaltung ist die
Kastration der männlichen Ferkel ohne Narkose bzw. ohne vollständige
91
Schmerzausschaltung und die daraus folgenden Konsequenzen für die
Schweinemast. Das deutsche Tierschutzgesetz [11] gibt seit seiner jüngsten
Änderung verbindlich vor, dass ab dem 1.1.2019 die Kastration nur noch unter
Einsatz eines Narkosemittels oder ohne Narkose durchgeführt werden darf,
wenn durch Schmerzmittel eine vollständige Schmerzausschaltung
sichergestellt wird. Ein Schmerzmittel, das diese Anforderungen erfüllen
würde, wurde für den Einsatz bei Schweinen bisher allerdings noch nicht
beschrieben. Da die Durchführung der Narkose nach gegenwärtigem Stand den
Tierärzten vorbehalten ist, ist ihr flächendeckender Einsatz kaum vorstellbar.
Die Jungebermast als Alternative zur Kastration wirft wegen des Auftretens
geruchsabweichender Schlachtkörper Fragen hinsichtlich der Verwertbarkeit
des Fleisches auf. Derzeit werden etwa 2-3% der männlichen Tiere nicht
kastriert geschlachtet. Ihr Fleisch wird trotz Prüfung auf Geruchsabweichungen
ausschließlich in Verarbeitungsware (Wurst) verwertet, da der Lebensmitteleinzelhandel Frischfleisch von Ebern nicht abnimmt [9]. Die Kastration
mittels Immunsierung (Immunokastration) gilt zwar hinsichtlich der
Unterdrückung der Geruchsfehler sowie des unerwünschten Verhaltens der
Jungeber in der Gruppe, z. B. Aufreiten, vermehrte Kämpfe, als wirkungsvoll
und vorteilhaft. Das Fleisch dieser Tiere wird vom Lebensmitteleinzelhandel
jedoch mit Rücksicht auf eine vermutete Ablehnung der Verbraucher und
Verbraucherinnen nicht akzeptiert [9].
Die in den Kapiteln 4.1 und 4.2 genannten Problemfelder der
Schweinehaltung im Hinblick auf das Wohlergehen der Tiere und auf die
Wahrnehmung der landwirtschaftlichen Tierhaltung in der interessierten
Öffentlichkeit werden aktuell von vielen Forschungseinrichtungen bearbeitet.
Bezüglich der Ebermast werden vor allem Möglichkeiten gesucht, die
Häufigkeit geruchsauffälliger Schlachtkörper zu reduzieren. Hier erweisen vor
allem hohe Tageszunahmen, die bei unverändertem Schlachtgewicht zu einem
möglichst niedrigen Schlachtalter führen als wirkungsvoll. Futterzusätze
können ebenfalls wirkungsvoll sein. Die LfL hat dies für Inulin nachgewiesen,
das jedoch im Trockenfutter technologisch schwierig einzusetzen ist [19].
Mehrere Projekte befassen sich mit den Chancen der Tierzucht [9, 20]. Das
bayerische Projekt unter Beteiligung der LfL strebt die Charakterisierung von
Vater- und Mutterrassen mittels genomischer Selektion an, wobei aufgrund der
hohen Heritabilität der Merkmale extreme Vererber sicher zu erkennen sein
dürften. Inwieweit durch die Gestaltung der Haltungsumwelt das Auftreten
unerwünschten Eberverhaltens und gegebenenfalls auch die Häufigkeit von
Geruchsabweichungen am Schlachtkörper verringert werden können, ist noch
fraglich. Erste Versuche mit verschiedenen Lichteinflüssen blieben ohne Erfolg
[25]. Versuche der LfL zum Einfluss von Platzangebot, Tier-Fressplatz-
92
verhältnis, Beschäftigung und Buchtenstruktur sind in Planung bzw. werden
gerade ausgewertet. Einzelne tierärztliche Forschungseinrichtungen wollen sich
mit dem Thema des Schmerzmitteleinsatzes befassen [9].
Zum Auftreten von Schwanzbeißen sowie zu wirkungsvollen
Gegenmaßnahmen und den Möglichkeiten der Vorbeugung werden aktuell
mehrere Projekte in Versuchseinrichtungen und zusammen mit Praxisbetrieben
durchgeführt [18]. Auch die LfL ist hier seit zwei Jahren mit Versuchen am
Lehr-, Versuchs- und Fachzentrum in Schwarzenau beteiligt. Die Projekte
befassen sich sowohl mit der Haltung kupierter wie auch unkupierter Ferkel.
Alle bisherigen Ergebnisse bestätigen derzeit, dass das Kupieren die sicherste
Vorbeugemaßnahme gegen Schwanzbeißen ist. Veränderungen der Haltungsumwelt, etwa 50% mehr Platz und deutlich mehr Beschäftigungsangebote unter
Einsatz auch von zum Verzehr geeigneter Rohfaserkomponenten, können das
Ausmaß von Kannibalismus verringern, das Schwanzbeißen jedoch nicht
vollständig verhindern [1]. Dass die Haltungsumwelt nicht der allein
verantwortliche Faktor ist wird dadurch bestätigt, dass in manchen Versuchen
allein durch eine Optimierung des Stallklimas, der Fütterung und / oder der
Tiergesundheit mitunter Erfolge erzielt wurden. Eine Lösung des Problems
scheint derzeit aber noch nicht in Sicht. Das heißt, ein gesetzlich verordneter
Verzicht auf das Kupieren kann derzeit nicht empfohlen werden [18].
Neben den Themen zum Tierwohl werden von Forschungseinrichtungen und Industrieunternehmen weiterhin Techniken bzw.
Managementhilfen gesucht, welche die Effizienz der Produktion steigern
sollen. Programmpakete sollen z. B. die im Stall erhobenen Daten aus
Fütterung, Wasserverbrauch und Lüftung zusammenführen, um etwa
Rückschlüsse auf das Wachstum und etwaige Erkrankungen der Mastschweine
ziehen zu können [17]. Weitere Beispiele sind die Automatisierung der
Rauscheerkennung in Kombination mit der Haltung der zu belegenden und der
tragenden Sauen an Abrufstationen [21] bzw. die automatische Selektion der
verkaufsfähigen Schweine nach Lebendmasse nach Wiegung bzw.
photometrischer Gewichtsschätzung an einer sog. Sortierschleuse [4]. Alle
diese Verfahren zielen darauf ab, den Landwirten das Management in den
zunehmend größeren Beständen zu erleichtern und die Produktionskosten
durch einen sparsameren Ressourceneinsatz und die weitere Rationalisierung
der Arbeitserledigung zu senken.
5. Geflügelhaltung
Die Legehennenhaltung in Deutschland ist durch eine stark regionale,
sowie einzelbetriebliche Konzentration gekennzeichnet. Im Norden und Osten
dominieren agrarindustrielle Großbetriebe den Markt, im Süden existieren in
der Eiererzeugung noch bäuerliche Betriebe mit 5.000-20.000 Legehennen, die
93
den Endverbraucher direkt beliefern oder über den Lebensmitteleinzelhandel
(LEH) regional mit Schaleneiern versorgen. Von den ca. 40,8 Mio.
Legehennenplätzen in Betrieben über 3.000 Tiere, die von der amtlichen
Statistik erfasst werden, stehen 36% in drei Landkreisen Niedersachsens
(Vechta, Osnabrück, Cloppenburg). Der Selbstversorgungsgrad (SVG) mit
Eiern in Deutschland lag 2012 bei 68%.
Die Geflügelfleischproduktion ist bundesweit weitestgehend vertikal
integriert. D.h. die Hähnchen-, Puten- und Pekingentenmäster sind Mitglied
einer Erzeugergemeinschaft und vertraglich an eine Großschlachterei
gebunden. Der Broilerbestand ist von 2001 bis 2010 in Deutschland um 31%
auf 67,5 Mio. gestiegen. Der Putenbestand expandierte im selben Zeitraum um
20% auf 11,4 Mio Stück. Während die Nachfrage und der Konsum von
Hähnchenfleisch (derzeit ca. 11,6 kg/Kopf) in den letzten Jahren fast linear um
300 g/Kopf der Bevölkerung anstieg, stagniert der Putenfleischverzehr seit
2011 auf hohem Niveau (ca. 5,7 kg/Kopf). Während Wassergeflügel und
Putenfleisch importiert werden muss, liegt der Selbstversorgungsgrad bei
Broilerfleisch in Deutschland bereits bei 128%.
In Bayern besteht eine Unterversorgung sowohl an Geflügelfleischprodukten (SVG ca. 75%), als auch an Eiern (SVG ca. 50%).
5.1. Anforderungen an die Haltung von Geflügel in Deutschland und
deren Umsetzung
Die Anforderungen an die Stalleinrichtung für Legehennen und Broiler
sind in Deutschland gesetzlich geregelt. Für die Puten- und Pekingentenhaltung
haben sich Erzeuger mit Veterinären, Verbraucher- und Tierschutzorganisationen auf Mindeststandards geeinigt, die in freiwilligen Vereinbarungen
niedergelegt sind.
Seit 01.01 2009 gilt laut zweiter Verordnung zur Änderung der
TierSchNutztV in Deutschland das Käfigverbot von Legehennen [10]. Die
anderen EU-Staaten sollten dieses Tierschutzziel zum 01.01.2012 umsetzen.
Während in den meisten EU-Staaten der ausgestaltete Käfig (EC: Enriched
Cage) die Batterien ablösen, wurde in Deutschland die sogenannte
Kleingruppenhaltung (KGH) seit 2006 entwickelt und in ca. 5,4 Mio. Plätzen
eingebaut. Dieses System unterschied sich vom EC im Flächenangebot (KGH:
800 cm²/Tier; EC: 750 cm²/Tier), Mindestgröße (2,5 m²), Höhe und Anordnung
der Sitzstangen vom EC. Mit der vierten Verordnung zur Änderung der
TierSchNutztV wurde die Neueinrichtung von KGH in Deutschland untersagt.
Derzeit besteht in Bund und Länder kein Konsens bezüglich der
Übergangsfristen dieses Systems.
2012 wurden in Deutschland 64% der Legehennen in ein- oder
mehretagigen (Volieren) Bodenhaltungen gehalten, 15% in Freilandhaltung, ca.
8% in ökologischen Haltungen und 13% in Kleingruppenhaltungen.
94
Für die Umstellung auf alternative Haltungssysteme mussten von den
Landwirten erhebliche finanzielle Mittel (ca. 50 €/Hennenplatz) aufgebracht
werden, deren Refinanzierung derzeit durch hohe Futterkosten und niedrige
Eierpreise nicht sichergestellt ist. Probleme bereitet der Import von Käfigeiern
für die Eiproduktenindustrie, die einen Marktanteil von ca. 35% in Deutschland
einnimmt. Diese Wettbewerbsverzerrung zu anderen EU-Staaten kann nur
durch die obligatorische Kennzeichnung von Eiverarbeitungsprodukten
(Backwaren, Nudeln etc.) mit der Haltungsform der Legehennen EU-weit
aufgehoben werden.
Auch bei der Umsetzung der EU Mindeststandards für die Haltung
von
Hähnchen hat man in Deutschland im Bereich Tierschutz die
Anforderungen verschärft. U.a. wurde die in der EU mögliche Besatzdichte
von 42 kg/m² Stallnutzfläche in Deutschland nicht übernommen. Die
Besatzdichten wurden auf max. 35 kg in der Kurzmast (< 1600 g
Lebendgewicht) und max. 39 kg/m² in der Schwermast (Tiere > 1600 g LG)
festgelegt. Diese, wie auch andere Forderungen nach z.B. 3% natürlicher
Lichteinlassfläche der Stallgrundfläche bei Neubauten, erhöhen die Festkosten.
In der freiwilligen Vereinbarungen zur Haltung von Pekingenten hat
man sich auf Besatzdichten von max. 21 kg/m² geeinigt. In den neuen
bundeseinheitlichen Eckwerten für die Haltung von Puten (gelten ab. Okt.
2013) hat wurden die Besatzdichten auf 45 kg/m² nutzbarer Stallgrundfläche
für Putenhennen und max. 50 kg/m² für Hähne reduziert. Die früher übliche
Besatzdichte von 52 kg/m² für weibliche Puten und 58 kg/m² für Putenhähne
sind nur noch erlaubt, wenn der Mäster verbindlich an einer Indikatorenstudie
teilnimmt. Dabei werden im Schlachthof Tierschutz relevante Kriterien, wie
Frequenz von Fußballenentzündungen, Verwurf und Brustblasen für jede
Schlachtpartie ermittel und bei auffälligen negativen Abweichungen ein
Gesundheitskontrollplan mit dem Hoftierarzt erarbeitet und umgesetzt.
Vor dem Hintergrund von Lebensmittelskandalen und der Konzentration der Geflügelproduktion in wenigen Großbeständen werden in
Deutschland folgende Tierschutzprobleme moniert:
• Zu hoher Medikamenteneinsatz (insbesondere Antibiotika) beim
Mastgeflügel;
• Schnabel Behandlung bei Legehennen, Puten und Flugenten;
• Tötung männlicher Geschwister Küken bei der Zucht von
Legehybriden;
• Verdauungsstörungen, Herz-Kreislaufversagen und Beinschäden bei
Puten und Hähnchen.
Die mediale Kritik an der Intensität der Haltung des Mastgeflügels,
aber auch Verstöße gegen das Tierschutzgesetz beim Verladen und Transport,
95
oder Eingriffe am Tier (Schnabel kupieren) haben zu einer Reihe von Forschungsprojekten geführt:
− Feldstudie Schnabelbehandlung bei Legehennen in Niedersachsen (12
Betriebe: TiHo Hannover) und Bayern (15 Betriebe: LudwigMaximilians-Universität München);
− Evaluierung von Zweinutzungshühnern (Bayerische Landesanstalt für
Landwirtschaft (LfL)/Hochschule Weihenstephan-Triesdorf);
− Indikatorenstudie zur Verbesserung des Mastmanagements in
Putenbetrieben (Feldstudie mit 20 Betrieben: Geflügelgesundheitsdienst (GGD) Bayern/LfL);
− In Ovo Sexdetermination von Legehybrid Küken (Universität Leipzig);
− Nutzung männlicher Legehybriden als Stubenküken (BLE: LfL/MaxRubner-Institut (MRI)/Lohmann Tierzucht (LTZ)).
Man hofft durch neue Erkenntnisse aus diesen Studien Lösungsansätze für
die Praxis zu entwickeln. Z.T. steht man unter erheblichen politischen Druck, da
z.B. die Schnabelbehandlung von Flugenten ab. 1.1.2014 und das kupieren der
Schnäbel von Legehennen ab 2016 in Niedersachsen verboten werden soll.
Der Diskussion über die Intensität der Produktion und Reduktion des
Antibiotika Einsatz in der Geflügelmast begegnet die Branche mit Angeboten
von Premiumprodukten aus extensiver Haltung oder Tierschutz Label (RSPCA
Standards oder Label des deutschen Tierschutzbundes) konformer Produktion.
Dabei werden langsam wachsende Genetiken bei reduzierter
Besatzdichte in strukturierten Ställen mit Beschäftigungsmaterial, Wintergarten
oder Auslauf gehalten. Angeboten werden diese Premiumhähnchen als
Fairmast von Plukon, Privathof- Geflügel von Wiesenhof, KIKOG Hähnchen
von Borgmaier, oder ProPlanet von Hubers Landhendl.
Der Marktanteil dieser besonders tierfreundlich, allerdings auch ca.
30% teurer, erzeugten Lebensmittel liegt beim Hähnchen in Deutschland bei
ca. 3%. Ein Blick nach Frankreich mit 37% Label Rouge und Poulet Certifie
Produktion, bzw. UK mit immerhin 21% Premiumhähnchen Konsum, zeigt,
dass möglicherweise noch nicht erschlossenes Marktpotential für Premium
Geflügelprodukte in Deutschland vorhanden sein dürfte.
6. Schlussfolgerungen
Die Öffentlichkeit stellt zunehmend höhere Erwartungen an die
Landwirte, so dass die Haltungssysteme der Nutztiere ständig weiterentwickeln
und dem Tierwohl angepasst werden müssen. Optimierte Haltungssysteme
sowie der Einsatz neuer Technologien und Sensoren eröffnen neue
Möglichkeiten nicht nur zur Reduzierung der Arbeitsbelastung sondern auch
zur stärkeren Berücksichtigung der Bedürfnisse des Einzeltiers. Sie stellen eine
96
große Chance dar, erfordern aber auch eine umfassende wissenschaftliche
Begleitung. Nur so können zukünftig die Aspekte des Tierwohls, der
Ökonomie, der Umwelt und des arbeitenden Menschen sowie die
gesellschaftliche Akzeptanz bestmöglich in Einklang gebracht werden.
1.
Abriel, M. und C. Jais (2013): Schwanzbeißen bei Ferkeln und Mastschweinen.
http://www.lfl.bayern.de/ilt/tierhaltung/schweine/029325/index.php (Abruf vom
04.09.2013).
2. Arbeitsgemeinschaft Landtechnik und landwirtschaftliches Bauwesen in Bayern e.V.
(ALB): verschiedene Arbeitsblätter; http://www.alb-bayern.de (Abruf vom 06.09.2013).
3. Arden, M. (2012): Tierwohl: Kommt jetzt das Deutschland-Label? Top Agrar,
Heft 11, S. S4–S7.
4. Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft (Hrsg.) (LfL, 2007): Innovationen in
der Schweinemast. Schriftenreihe (ISSN 1611-4159), Heft 14, S. 59–64 und S. 65–74.
5. Bayerisches Staatsministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten
(StMELF, 2012 a): Agrarbericht 2012;
http://www.agrarbericht-2012.bayern.de/ (Abruf vom 30.08.2013).
(StMELF, 2012 b): Schweinezucht und -haltung in Bayern -Daten und Fakten.
Faltblatt Nr. 2012/41.
(StMELF, 2013 a): Schweinezucht und -haltung in Bayern -Daten und Fakten.
Faltblatt Nr. 2013/24.
(StMELF, 2013 b): Richtlinie zur einzelbetrieblichen Investitionsförderung vom
01.01.2013 Nr. G 4-7271-1/330, Anlage 1 Bauliche - Anforderungen an eine
besonders tiergerechte Haltung;
http://www.stmelf.bayern.de/agrarpolitik/foerderung/003649/index.php
(Abruf vom 04.09.2013).
(StMELF, 2013 c): Initiative „Runder Tisch für artgerechte Haltung
landwirtschaftlicher Nutztiere“, Protokoll der 2. Besprechung der Arbeitsgruppe
Schwein am 22.07.2013 (unveröffentlicht).
10. Bundesministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Verbraucherschutz
(BMELV, 2006): Verordnung zum Schutz landwirtschaftlicher Nutztiere und
anderer zur Erzeugung tierischer Produkte gehaltene Tiere bei ihrer Haltung
(Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung – TierSchNutztV) (2006): Bundesgesetzblatt Jahrgang 2006 Teil I Nr. 41 vom 31.08.2006, S. 2044–2056.
11. Deutscher Bundestag (2007): Tierschutzgesetz in der Fassung der
Bekanntmachung vom 18. Mai 2006 (Bundesgesetzblatt I S. 1206, 1313), zuletzt
geändert durch Artikel 1 des Gesetzes vom 4. Juli 2013 (BGBl. I S. 2182).
12. Europäische Union (1991 und 2001): Richtlinie des Rates über
Mindestanforderungen für den Schutz von Schweinen (91/630/EWG), Amtsblatt
der Europäischen Gemeinschaft Nr. L 340, S. 33–38 vom 11.12.1991 zusammen
97
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
98
mit Richtlinie des Rates (2001/88/EG) vom 23.10.2001 zur Änderung der
Richtlinie 91/630/EWG, Amtsblatt der der Europäischen Gemeinschaft Nr. L 316,
S. 1–4 vom 01.12.2001 zusammen mit Richtlinie der Kommission (2001/93/EG)
vom 09.11.2001 zur Änderung der Richtlinie 91/630/EWG, Amtsblatt der
Europäischen Gemeinschaft Nr. L 316, S. 36–38 vom 01.12.2001.
information.Medien.agrar e.V. (I.M.A.) (2012): Das Image der deutschen
Landwirtschaft – Ergebnisse einer Repräsentativbefragung in Deutschland;
http://www.ima-agrar.de/fileadmin/redaktion/download/image-studie/2012/imaimagestudie-landwirtschaft_bericht-2012.pdf (30.08.2013).
(LKV, 2013): Milchleistungsprüfung in Bayern 2012.
(LKV, 2013): Fleischleistungsprüfung in Bayern 2012;
http://www.lkv.bayern.de/akt/f_akt_jb.htm (Abruf vom 03.09.2013).
(LKV, 2003): Fleischleistungsprüfung in Bayern 2002;
ttp://www.lkv.bayern.de/akt/f_akt_jb.htm (Abruf vom 03.09.2013).
Lehnert, H. (2009): Der vernetzte Stall. Top Agrar, Heft 4, S. S22–S24.
Lehnert, H. (2013): Den Beißern auf der Spur. Top Agrar, Heft 4, S. S4–S9.
Lindermayer, H. (2012): Ebergeruch über Futterzusätze reduzieren. SUS, Heft 4,
S. 36–39.
Looft, C.; Mörlein, D.; Frieden, L.; Tholen, E. (2012): Wege zur Selektion von
Ebergeruch. DGS Magazin, Heft 4, 2009, S. 81–83.
N. N. (2012): Brunsterkennung per Infrarotsensor. Top Agrar, Heft 4, S. 66.
Niedersächsisches Ministerium für den ländlichen Raum, Ernährung,
Landwirtschaft und Verbraucherschutz (2007): Tierschutzleitlinie für die
Milchkuhhaltung. 1. Auflage Mai 2007;
http://www.ml.niedersachsen.de/download/72925/Tierschutzleitlinie_fuer_die_Mi
lchkuhhaltung.pdf (Abruf vom 06.09.2013).
Reiter, K., S. Tutsch, und A. Koßmann: Tiergerechtheit der Haltungssysteme. In:
Art-gerechte, umweltverträgliche und wettbewerbsfähige Tierhaltungsverfahren.
Tagungsband zur LfL – Jahrestagung am 24. Mai 2006 in Freising. Hrsg.: Bayer.
Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL). Freising, 2006, S. 37–79
(LfLSchriftenreihe 15/2006).
Statistisches Bundesamt (2013): Genesis-Online-Datenbank;
https://www-genesis.destatis.de, (Abruf vom 30.08.2013).
Top Agrar (2013): Beruhigt grünes Licht Eber? Top Agrar, Heft 6, S. S26.
Wendl, G. (Hrsg.) (2011). Tierhaltung in Bayern – Quo vadis? Schriftenreihe der
Bayer. Landesanstalt für Landwirtschaft, 7/2011: 76 S.
Wendl, G. (2013): Haltungstechnik in der Milchviehhaltung – Wohin geht die
Reise? Seminar der Staatliche Führungsakademie für Ernährung, Landwirtschaft
und Forsten in Bayern (Staatliche Führungsakademie für Ernährung,
Landwirtschaft (FÜAK) am 14.05.2013 in Triesdorf.
Winkler, C. (2011): Zum Entwurf der Tierwohl-Label ‚Schweine‘ und
‚Masthühner‘. Präsentation anlässlich der Fachtagung „Initiative Tierwohl‐Label“
am 30.06.2011 an der Fakultät für Agrarwissenschaften der Georg August
Universität in Göttingen.
AKTUALNE ASPEKTY DOBROSTANU W NOWOCZESNYCH
METODACH UTRZYMANIA ZE SZCZEGÓLNYM
UWZGLĘDNIENIEM RAS OBJĘTYCH PROGRAMEM
OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH ZWIERZĄT
GOSPODARSKICH
Eugeniusz Herbut, Jacek Walczak
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki
Produkcji Zwierzecej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Wstęp
Dobrostan zwierząt gospodarskich jest już dobrze ugruntowanym zagadnieniem, tak w naukach zootechnicznych, jak i praktyce produkcyjnej. Powiązanie płatności bezpośrednich dla rolników w ramach cross-compliance
z przestrzeganiem obowiązujących minimalnych norm utrzymania zakończyło
okres dyskusji o jego produkcyjnych i ekonomicznych implikacjach. Nie oznacza to bynajmniej, że problematyka badawcza została na tym polu wyczerpana,
a warunki chowu nie mogą gwarantować jeszcze wyższego poziomu dobrostanu zwierząt. Po zrealizowaniu najpilniejszych potrzeb w zakresie technologii
utrzymania, transportu oraz uboju, przyszedł bowiem czas na zagadnienia selekcji i hodowli zwierząt wraz z ochroną ich zasobów genetycznych, jakości
surowców pochodzenia zwierzęcego i dostępem konsumentów do tych informacji, czy wynikającej stąd potrzeby ujednoliconej oceny dobrostanu w warunkach produkcyjnych. Mandat do tego kierunku działań dają badania konsumenckie i idące w ich ślad decyzje polityczne i administracyjne Unii Europejskiej. Można śmiało powiedzieć, że zagadnienia dobrostanu wkraczają dziś na
bardziej złożone obszary, a celem tego działania nie jest chęć czystego zawłaszczenia, lecz konieczność osiągnięcia bardziej kompleksowych, ale i przejrzystych, długofalowych rozwiązań.
Stan implementacji
W zakresie szeroko pojmowanego dobrostanu zwierząt gospodarskich
funkcjonuje obecnie w UE przeszło 80 różnego rodzaju dyrektyw i rozporzą-
99
dzeń. Na gruncie krajowym bezpośrednim i wyczerpującym ich przełożeniem
są: ustawa o ochronie zwierząt (Dz.U. z dnia 30 lipca 2013 r.), Rozporządzenie MRiRW w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone
w przepisach Unii Europejskiej (Dz.U nr 56 z dnia 15 lutego 2010 r.) oraz
Rozporządzenie MRiRW w sprawie minimalnych warunków utrzymania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz.U nr 116 z dnia 28 czerwca
2010 r.). Reforma Wspólnej Polityki Rolnej UE, wdrażana od 2005 r., wprowadziła bezpośrednie powiązanie płatności bezpośrednich i specyficznych dla
różnych kierunków produkcji rolniczej z obowiązkiem spełnienia określonych
standardów przez gospodarstwa. Unormowania te znane są pod nazwą minimalnych wymogów wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance). Zakres
wzajemnej zgodności obejmuje między innymi: Obszar A − Ochrona środowiska oraz identyfikacja i rejestracja zwierząt; Obszar B − zdrowie publiczne
ludzi, zdrowie zwierząt, zdrowotność roślin; Obszar C − Dobrostan zwierząt.
O ile wymogi w zakresie identyfikacji i rejestracji zwierząt obowiązują
od 2009 r., a zdrowia zwierząt od 2011, to wymogi w zakresie dobrostanu
zwierząt − od 2013. Spełnienie wymogów wzajemnej zgodności jest warunkiem otrzymania dopłat w pełnej wysokości w ramach wsparcia bezpośredniego. Wykaz wymogów wzajemnej zgodności w zakresie dobrostanu zwierząt
znajduje się w Obwieszczeniu MRiRW z dnia 25.20.2012 o zmianie wykazu
wymogów, określonych w przepisach UE, opublikowanym w Monitorze Polskim z dnia 20 listopada 2012 r., poz. 870. Według danych, będących w posiadaniu MRiRW, a odnoszących się do dotychczasowych kontroli gospodarstw
utrzymujących zwierzęta, stwierdza się zaledwie kilkuprocentowy udział uchybień, dotyczących przeważnie niewłaściwego oznakowania czy braku dokumentacji weterynaryjnej. Znacznie większych problemów dostarcza choćby
przestrzeganie wymogów, dotyczących TUZ, gdzie przy niekorzystnym przebiegu warunków pogodowych odsetek ten może dotyczyć 20% gospodarstw
w danym roku. Wyniki kontroli Obszaru C, ze względu na niedawne wprowadzenie wymogów, będą znane dopiero w kolejnym okresie.
Mimo że obowiązujący zakres kontroli wymogów dobrostanu zwierząt
nie obejmuje całości problematyki zawartej w wymienionych wcześniej rozporządzeniach, wielu hodowców wyraża wobec nich krytyczne opinie. Największe dyskusje wzbudziła implementacja dyrektyw UE, dotyczących warunków
utrzymania niosek i brojlerów, a także nowelizacja dyrektywy 2008/120/WE,
dotycząca grupowego utrzymania loch od czwartego tygodnia po porodzie.
W tym ostatnim przypadku KE wezwała nawet Polskę, podobnie jak szereg
innych krajów (m.in. Danię, Francję, Niemcy, Grecję) do usunięcia zaległości.
Krytyczne stanowisko hodowców wobec wielu prawnych rozstrzygnięć ma
zasadniczo tylko jedną przyczynę, jaką jest konieczność poniesienia niemałych
kosztów inwestycyjnych na wymagane zmiany w budynkach inwentarskich.
100
Wobec niskiej opłacalności krajowego chowu świń nietrudno zrozumieć takie
protesty. Zgoła innym przykładem kontrowersji, powstałych na gruncie regulacji UE, była kwestia uboju bez ogłuszania. Ubój ten, realizowany głównie
w celach rytualnych, w ograniczonym zakresie jest dozwolony, tak w prawodawstwie UE, jak i RP w wybranych zakładach. Odrzucenie przez władzę
ustawodawczą próby liberalizacji przepisów wywołało szerokie echo wśród
związków wyznaniowych, a nawet zagranicznych środków przekazu. W rzeczywistości, aktualny zapis nic nie zmienia w dotychczasowym status quo zakładów, realizujących taki rodzaj uboju, a dotyczący głównie przeżuwaczy.
Niewątpliwie producenci rolni, niezależnie od narodowości, są niechętnie nastawieni wobec nowych wymagań, stawiających przed nimi konieczność ponoszenia wyższych kosztów, zmian w organizacji produkcji czy narzucanym w doborze środków ograniczeniom. Duża część z nich przystępuje jednak do dobrowolnych rozwiązań, mających wpływ na ich rynkowe powodzenie, jak choćby w systemach certyfikowanej jakości żywności. Dlatego też należy przewidywać, że zapowiadane przez EU takie rozwiązania, jak dalsze
podwyższanie minimalnych warunków chowu świń, ustanowienie obowiązkowego etykietowania surowców pochodzenia zwierzęcego czy próba szczegółowej regulacji warunków utrzymania bydła mlecznego, nie obędą się bez szerokiej dyskusji i wielu krytycznych głosów. W ostatnim z wymienionych przykładów sytuację może komplikować, planowane na 2015 r., uwolnienie
z obowiązku kwotowania. Badania, wykonane przez Eurobarometer na zlecenie KE (EC, 2007) wskazują, że najwięcej, bo 61% ankietowanych obywateli
UE uważa, że standardy dobrostanu zwierząt poprawiły się w czasie poprzedzającej dekady. Jednakże, 77% respondentów posiada silne przekonanie o konieczności dalszego ich podwyższania. Zatem, dalsze regulacje wydają się tu
tylko kwestią czasu.
Dobrostan ras zachowawczych
Zaledwie 15 gatunków stanowi obecnie 90% pogłowia zwierząt gospodarskich na całym świecie. Począwszy od lat 50. ubiegłego wieku, wiele ras
zanikło skutkiem masowego wprowadzenia sztucznej inseminacji i transferu
zarodków. Sytuacji tej sprzyjało również oczekiwanie ze strony przetwórstwa
na ujednolicenie surowca, co przejawiło się choćby we wprowadzeniu klasyfikacji EUROP. Rasy zachowawcze nie mogły sprostać tym ogólnorynkowym
wymaganiom. Według Australian Rare Trust Breed (2006), zaledwie 5 najlepszych, wyhodowanych w USA krów stanowi dziś aż 30% australijskiej puli
genowej rasy HF. Według FAO, 300 z 6000 zidentyfikowanych ras zwierząt
gospodarskich wymarło jedynie na przestrzeni lat 1997−2002. Tempo wymierania dla ras drobiu sięgało nawet od 1 do 2 tygodniowo. Sytuacja ta została
opanowana dzięki międzynarodowej inicjatywie w zakresie ochrony „in situ”
101
ras zachowawczych. Należy pamiętać, że pod tym pojęciem zostały zdefiniowane w Convention on Biological Diversity takie parametry środowiska,
w których określone źródło zasobów genetycznych – rasa żyje w naturalnym
habitacie, a w przypadku gatunków udomowionych w warunkach, w których
rozwinęła ona swoje wyróżniające właściwości-cechy. Przed udomowieniem
dobór naturalny preferował silne systemy odpornościowe zwierząt. Sztuczna
selekcja skoncentrowała się natomiast na poprawie cech produkcyjnych,
z mniejszym naciskiem na odporność, co w efekcie skutkowało przeżywalnością najwydajniejszego, a nie najodpowiedniejszego organizmu. Stąd m.in.,
pochodzą współczesne problemy profilaktyki i ochrony zdrowia w chowie
zwierząt gospodarskich. Stan ten nie pozostaje bez znaczenia dla ludzkiego
zdrowia, gdyż 75% ludzkich chorób zakaźnych pochodziło od hodowanych
zwierząt, czy to była choroba szalonych krów, grypa ptasia czy świńska. To,
w jaki sposób selekcjonujemy i hodujemy zwierzęta, może mieć globalne implikacje dla zdrowia społeczeństwa.
Organizując ochronę „in situ”, nie możemy pomijać wspomnianych
uwarunkowań i zdawać się jedynie na kontrolę pochodzenia czy użytkowości.
Brak przemyślanych norm środowiskowych, w tym żywienia i dobrostanu, jest
ewidentnym błędem, gdyż nigdy nie dorównają one hodowlanym liderom, tracąc jednocześnie swe oryginalne cechy. Spośród opracowanych, jedynie brytyjski program ochrony jednoznacznie odwołuje się do warunków utrzymania,
zdrowotności oraz dobrostanu ras zachowawczych (Defra, 2006). W pozostałych są wprawdzie obecne kwestie zdrowotności czy cech funkcjonalnych, jak
długowieczność, jednak żaden z nich nie powołuje się bezpośrednio na specjalnie opracowane warunki utrzymania ras. Kwestie te mają pierwszorzędne
znaczenie dla hodowców, podejmujących trud utrzymania ras zachowawczych,
w tym nierzadko ras rodzimych. Dla uzyskania wymiernych efektów ochrony
„in situ” należy przyjąć łączenie jej zadań z certyfikowaną produkcją, nakierowaną na wysoką jakość surowca. Będą to zatem bądź systemy związane z daną
rasą rodzimą, bądź chronioną nazwą pochodzenia, chronionym oznaczeniem
geograficznym, czy też z chowem ekologicznym. Za takimi rozwiązaniami
przemawiają również wyższe wartości prozdrowotne surowców uzyskiwanych
z ras chronionych. Udowodniono wpływ żywienia, w tym pastwiskowania, na
jakość produktu końcowego. Mięso i mleko od zwierząt pastwiskowanych posiada niższą zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Fraser
i in. (2009) wykazali, że zawartość witaminy E w mięsie jest wyższa u zwierząt
utrzymywanych na półnaturalnych pastwiskach w porównaniu do pastwisk
sztucznych. Witamina E nie tylko odgrywa istotną rolę dla barwy i stabilności
mięsa, ale jest również ważnym przeciwutleniaczem, wpływającym na długość
okresu przechowywania.
Do tej pory nie istnieje żaden dedykowany obszar legislacji UE, który
określałby powiązanie zabiegów ochrony z wykorzystaniem zasobów genetycznych dla produkcji żywności. Jedynie przepisy, odnoszące się do chowu
102
ekologicznego, poprzez swoje ograniczenia środowiskowe wymagają użycia
w pierwszej kolejności rodzimych ras zwierząt. W sytuacji, gdyby zachodziła
nagła potrzeba określenia odpowiednich standardów dla ochrony dobrostanu
ras zachowawczych, to właśnie zasady chowu ekologicznego mogłyby posłużyć ad hoc do takiego celu. Uwzględniają one bowiem wszystkie te elementy,
które były właściwe dla środowiska, w którym kształtowały się rasy. Są tu nie
tylko wyznaczone znacząco mniejsze obsady powierzchni budynków, ale również trwale zagwarantowana możliwość realizacji podstawowych potrzeb behawioralnych. W ekologicznym chowie zwierząt konieczne są: stosowanie
ściołowania, dostęp do wybiegów i pastwisk oraz wydłużone terminy odsadzania potomstwa. Określono tu również maksymalne liczebności stad, tak aby nie
powodować zaburzeń hierarchii stada, eliminując porzy tym zagrożenie epizootyczne. Obok optymalizacji wyników produkcyjnych, niezwykle ważne są tu:
wysoka odporność zwierząt (przy braku możliwości stosowania klasycznej profilaktyki), możliwość adaptacji do zmiennych warunków środowiska, dobre
wykorzystanie słabszej jakości pasz, wysoki instynkt macierzyński samic oraz
specyficzne cechy surowców, decydujące o ich oryginalnej przydatności kulinarnej. Stąd, założenia selekcyjne dla zwierząt ekologicznych są oparte w dużej
mierze na cechach funkcjonalnych i mogą mieć wspólny mianownik także
z wymogami dla zwierząt objętych ochroną zasobów. W przypadku bydła
mlecznego można wymienić takie z nich, jak: płodność, odporność na choroby,
zdrowotność wymienia, w tym odporność na mastitis, jakość kończyn, odporność na pasożyty, wysoka mleczność w oparciu o żywienie pastwiskowe, wysoka zawartość białka i tłuszczu w mleku.
Niewątpliwie, rasy rodzime powinny być wykorzystane również do innych celów, jak zachowanie krajobrazu, ochrona TUZ, produkcja wysokiej jakości, w tym produktów regionalnych. Opisane w tej części pracy problemy
wskazują, że w ramach PROW nie tylko powinny znaleźć się działania, chroniące rasy zachowawcze, ale również muszą one być ściśle powiązane z pozostałymi osiami, tak aby w jak najlepszym stopniu wykorzystać specyficzne cechy danej rasy.
Etykietowanie dobrostanu zwierząt gospodarskich
W dzisiejszych czasach europejscy konsumenci nie postrzegają hodowli zwierząt jedynie jako sposobu produkcji żywności, lecz także w kontekście
innych kluczowych celów społecznych, związanych z bezpieczeństwem i jakością żywności, ochroną środowiska oraz odpowiednim traktowaniem zwierząt.
Detaliści i producenci w coraz większym stopniu uznają dobrostan zwierząt za
podstawowy aspekt wizerunku produktu i jego jakości, co stwarza potrzebę
wprowadzenia niezawodnych systemów monitorowania warunków utrzymania
w gospodarstwach oraz udzielania informacji, a także gwarancji ich jakości dla
103
samych konsumentów. W tym kierunku podążały założenia Wspólnotowego
planu działań na rzecz ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2006−2010. Ich
rozwinięciem jest aktualny plan na lata 2011−2015. Wyniki badań konsumentów UE (Eurobarometer, 2007) wykazały, że 83% ankietowanych wiąże bezpośrednio warunki utrzymania z jakością produktów pochodzenia zwierzęcego.
Warunki złego utrzymania zwierząt interesują w znacznym stopniu 41% respondentów. 87% z nich wskazuje na gotowość poniesienia dodatkowych kosztów z tytułu bezklatkowego chowu drobiu. Jednocześnie 85% stwierdziło, że
ich wiedza, dotycząca praktyki chowu jest zbyt mała, a 54% potwierdziło, że
uzyskanie takiej informacji w trakcie zakupów było trudne do osiągnięcia.
Stąd, jednym z zakładanych celów pierwszego z wymienionych planów była
ocena możliwości znakowania − etykietowania produktów pod kątem dobrostanu zwierząt w różnych systemach ich utrzymania. W trakcie prac wyłoniono
kilka zasadniczych problemów. Pierwszy z nich dotyczył kwestii dobrowolności lub obligatoryjnego charakteru stosowania znakowania warunków dobrostanu (welfare labeling), a co za tym idzie informacji o już istniejących praktykach oraz innych rozwiązań, w których dobrostan jest na wyższym od podstawowego poziomie. Drugim problemem okazała się konieczność ujednolicenia
nie tyle oznakowań, ile samej oceny poziomu dobrostanu zwierząt, utrzymywanych w bardzo wielu zróżnicowanych systemach. W końcu, dla prowadzenia skutecznego znakowania, jako certyfikacji, niezbędne byłoby ustanowienie
Wspólnotowego Centrum Referencyjnego do Ochrony i Dobrostanu Zwierząt
(Community Reference Centre for Animal Protection and Welfare) z mniejszymi, krajowymi centrami referencyjnymi.
W latach 2000−2007 UE przeznaczała około 70 mln euro rocznie na
wsparcie dobrostanu zwierząt. 71% tej kwoty adresowano bezpośrednio do hodowców w formie płatności z tytułu podwyższonego dobrostanu w ramach
programu rozwoju obszarów wiejskich. Promowanie wyższego poziomu dobrostanu zwierząt gospodarskich, ponad obowiązujące minimalne standardy,
nie jest niczym nowym w obszarze UE, a w samej tylko Wielkiej Brytanii sięga
lat 60. ubiegłego wieku, Komitetu Branmbella i słynnych już wolności zwierząt. Dzisiaj, uzupełnione przez FAWC o wolność do manifestowania naturalnych zachowań, stanowią wzorzec dobrostanu dla praktyki produkcyjnej.
Z Anglii wywodzi się również RSPCA, firmujący jeden z najstarszych systemów dobrowolnego etykietowania dobrostanu, tj. Freedom Food. Na jego koncie spoczywa wygrana w batalii o jaja z chowu ściółkowego, który to przykład
został powielony na całym świecie. W 2011 r. 51% jaj dostępnych na rynku
pochodziło z bezklatkowego chowu niosek (Defra, 2006).
Obecnie na rynku brytyjskim swoje systemy jakości oferuje wielu
sprzedawców. Obok Suinsbury są też takie firmy, jak Mark & Spencer czy Waitrose, deklarujący pełne pokrycie 5 wolności dla wszystkich swoich produktów pochodzenia zwierzęcego. Nawet Tesco, które pierwsze wprowadzało
oznakowane jaja z chowu ściółkowego, ma swoje normy dla warunków utrzy-
104
mania zwierząt. W innych krajach powstały podobne systemy, dedykowane
ponadnormatywnym warunkom utrzymania, jak przykładowo niemieckie
Neuland, BMELV, francuski Label Rouge, holenderski Beter Loeven.
Obok organizacji, nakierowanych stricte na certyfikowanie podwyższonego poziomu dobrostanu zwierząt, są też i takie, dla których jest on elementem składowym, towarzyszącym osiąganiu wysokiej jakości produktu. Ich
oznaczenia również posiadają informację o sposobie utrzymania zwierząt, czy
to na ściółce, pastwisku czy na wybiegach. Przeszło 50% dostępnego w Danii
świeżego mleka pochodzi z pastwiskowego utrzymania krów. W tej ilości około 29% stanowi mleko ekologiczne, a pozostałe 20% firmowane jest przez „Laerkevang®” − prywatną jednostkę, gwarantującą element pastwiskowania
w utrzymaniu bydła (Organic Denmark, 2011). Ten towarowy znak jakości został wprowadzony w 2007 r. przez największego krajowego przetwórcę mleka
− Arla Foods. „Laerkevang®” gwarantuje, że krowy mleczne korzystają
w okresie letnim z pastwiska przez co najmniej cztery kolejne miesiące, po minimum sześć godzin dziennie. Duńskie badania, wykonane na zlecenie rządu
w 2006 r., jednoznacznie wykazały, że pastwisko pozwala krowom mlecznym
na stosunkowo swobodny ruch, naturalny odpoczynek i swobodę zachowań, co
korzystnie wpływa na zwierzęta i jakość mleka. Krowy na pastwisku wykazują
większą eksplorację niż krowy utrzymywane stale w oborze, mają dłuższy czas
odpoczynku, a zatem przeżuwania, niższy poziom agresji, wyższą odporność,
mniejszą zapadalność na schorzenia metaboliczne oraz racic. Na marginesie
warto wspomnieć, że 22% jaj sprzedawanych w Danii pochodzi z chowu ekologicznego, a więc warunków podwyższonego dobrostanu. W Polsce, oprócz
certyfikacji produktów ekologicznych, istnieją obecnie trzy dobrowolne systemy wysokiej jakości. System QMP jest dobrowolnym systemem jakości żywności, którego wymagania potwierdza certyfikat niezależnej jednostki certyfikującej Ekogwarancja PTRE, wydawany na podstawie wyników kontroli.
Uczestnik systemu przyjmuje dobrowolnie zasady, określone w standardach
odnośnie doboru zwierząt, ich metod utrzymania i żywienia oraz ochrony środowiska. Oprócz doboru ras stricte mięsnych, hodowca zobligowany jest do
preferowania określonych metod utrzymania: cielęta przy mamkach, obory
wolnowybiegowe bezuwięziowe, systemy grupowe. Szkoda, że równocześnie
jest zalecana dekornizacja i kastracja.
Drugim przykładem jest konsorcjum Polskiego Związku Hodowców
i Producentów Trzody Chlewnej „POLSUS” oraz związku przetwórców „Polskie Mięso”, które wprowadziło System Jakości Wieprzowiny PQS (Pork
Quality System). Oprócz wysokiej jakości surowca, system ten nie wprowadza
dodatkowych wymagań dla dobrostanu świń, jednak gwarantuje ich utrzymanie, ubój oraz przetwórstwo, zgodnie z przepisami EU.
Certyfikacja produktów, które pochodzą z gospodarstw spełniających
określone wymagania, a przede wszystkim dobrostan zwierząt, z uwzględnieniem wartości zwierząt gospodarskich, ras rodzimych, a także prozdrowotnych
105
walorów produktów to niektóre z celów fundacji Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego − Patronus Animalium. Aktualnie certyfikacji
poddane są „kurczak zagrodowy” oraz „kurczak rosołowy”. W najbliższym
czasie przewiduje się rozszerzenie zakresu prac o chów gęsi.
W końcu, trzeci rodzaj znakowania, etykietowania żywności to produkty gwarantujące podstawowy poziom dobrostanu zwierząt, często wzbogacony
o jakiś wybrany element środowiska.
Wymagania zwierząt i możliwości ich realizacji
Konieczność uzyskiwania ekonomicznej efektywności realizowanych
procesów, podołania wymogom konkurencji, a także unifikacja realizowanych
metod doprowadziły do wdrożenia na przestrzeni ostatnich 60 lat wielu tzw.
przemysłowych metod produkcji zwierzęcej. Dziś wiemy, że zaprojektowane
dla wygody człowieka systemy utrzymania zasadniczo modyfikują nie tylko
zachowanie zwierzęcia, ale i fizjologię jego organizmu, wpływając tym samym
na jakość pozyskiwanych surowców i produktów. Proces ten jest nieustannie
pogłębiany i wyraża się tzw. intensyfikacją produkcji. Jak widać z wykresu 1,
w stosowanych klasycznych systemach utrzymania poziom dobrostanu zwierząt maleje wraz z intensyfikacją produkcji. Punktem wyjścia jest dobrostan,
przypisany do zwierząt żyjących w warunkach naturalnych (A). W tym ujęciu
domestykacja oraz polepszanie warunków środowiska doprowadzają do maksymalizacji dobrostanu zwierząt, co odpowiada położeniu punktu B. W miarę
dalszego postępu hodowlanego i technologicznego rośnie produkcyjność, lecz
poziom dobrostanu zaczyna zniżkować, aż do minimalnej wartości w punkcie
D. Wzrost produkcyjności jest jednak dalej możliwy i osiąga maksimum, równoważne z biologiczną granicą możliwości organizmu zwierzęcia (C). Zaznaczone w tym układzie, narzucone prawem minimalne warunki utrzymania wyznacza prosta W. Kwestią etyki pozostaje jak wysoko ta prosta będzie przebiegać.
106
Na przestrzeni ostatnich 40 lat okres odchowu kurcząt brojlerów do tej
samej masy ubojowej skrócił się o przeszło 50%. Jest to równoznaczne z takim
samym zwiększeniem przyrostów dziennych. Niestety, nie można wytłumaczyć tych danych kwestią poprawy żywienia i warunków środowiska, gdyż
z tych samych badań wynika dwukrotny wzrost śmiertelności ptaków w tym
czasie. Żywienie ewidentnie nie nadąża za hodowlą, ukierunkowaną na szybki
wzrost mięśnia piersiowego, czy też wysoką nieśnością. Nie jest ono w stanie
pokryć zapotrzebowania choćby na wapń w ekspresowo rozwijającym się organizmie, głównie z przyczyn fizjologicznych. Każde jajko wymaga 2,0 do 2,2
g wapnia, co odpowiada 10 do 15% zawartości tego pierwiastka w ciele kury.
Sama jakość skorup utrzymywana jest za cenę wytrzymałości tkanki kostnej
niosek. Konsekwencją jest ostra osteopenia, prowadząca do odwodnienia, paraliżu lub padnięć. Stąd, niepodważalnie stwierdzone przez raporty EFSA ból
i cierpienie, związane z poruszaniem się ptaków, a zwłaszcza brojlerów. Właśnie w ich przypadku od tempa wzrostu tkanki mięśniowej i generalnie wagi
zasadniczo odstaje rozwój kośćca, co skutkuje powszechnymi uszkodzeniami
skoków, kulawiznami, chorobami stawów i złamaniami kończyn. Konsekwencją zmian w eksterierze ptaków jest zwykłe fizyczne przemieszczenie środka
ciężkości organizmu, za którym nie idą zmiany w budowie szkieletu, wypracowanego do zupełnie innego rozkładu masy. Dlatego też, takie hybrydy, nawet przy udostępnieniu wybiegów, najzwyczajniej nie chcą się poruszać, pozostając w zwartej grupie, jakby wciąż przebywały w kurniku. Identyczne zachowania dotyczą tych samych linii ptaków, odchowywanych od pisklęcia
w bardziej ekstensywnych systemach i obsadzie, ze stałym dostępem do wybiegów. Mimo krótkiego życia kurcząt brojlerów, około 3% ptaków wykazuje
patologiczne konsekwencje niedorozwoju układu krążenia.
Współczesna krowa produkuje wielokrotnie więcej mleka niż jej
przodkowie i nawet dwa razy tyle, ile uzyskiwano jeszcze 40 lat temu. Wydajność ta pozwoliłaby na odchowanie przeszło 20 cieląt. Wymię krowy mlecznej
musi rozszerzyć się między udojami nawet o 25 litrów. Wzrost wymienia podczas życia krowy zmusza ją do poruszania się z odchylonymi na boki tylnymi
kończynami. Odbija się to na stanie i urazowości kończyn oraz racic. Krowa
o dziennej wydajności rzędu 30 l mleka musi dwukrotnie podnieść tempo
przemiany materii oraz przyswoić czterokrotnie więcej pożywienia niż wynikałoby to z potrzeb bytowych. Niestety, szkodliwe skutki uboczne w postaci
zwiększonej podatności na choroby i śmiertelności krów są następstwem
sztucznej selekcji, towarzyszącej pracom hodowlanym, ukierunkowanym li
tylko na wydajność zwierząt. Upowszechnienie technik hodowlanych powoduje zawężenie populacji buhajów, a przez to redukcję bioróżnorodności i wzrost
endogamii. Zwiększenie stopnia inbredu drastycznie pogarsza ryzyko występowania mastitis, najczęstszej z notowanych jednostek chorobowych krów
mlecznych. Przy całej złożoności etiologii schorzenia, jako przyczyny wymieniane są także aparaty udojowe, brak higieny. Selekcja prowadzona na wyższą
107
odporność na choroby, przylegnięcia cieląt, zmniejszoną płochliwość, czy
zwiększoną długowieczność to przykłady możliwych dróg hodowlanych dla
poprawy dobrostanu zwierząt. Zdrowotność poszczególnych ras bydła wykazuje znaczące zróżnicowanie. Różne rasy posiadają też zmienną możliwość dostosowania się do zmian żywienia. O ile w przypadku drobiu przemiana pokoleń następuje w błyskawicznym tempie, to u ssaków prowadzenie selekcji na
pozaprodukcyjne cechy nie daje szybkich, pozytywnych wyników. Ten dysonans skłania do refleksji nad dalszą pogonią za satysfakcjonującym zyskiem,
zwłaszcza że powszechna nadprodukcja mleka jest bardzo dokuczliwym faktem.
Zmiany poziomu dobrostanu, oparte o mechanizm reakcji stresowej,
zakładają reakcje osi przysadkowo-korowo-nadnerczowej na działanie bodźca,
którego siła przekracza wartość progową, zmuszając organizm do dostosowania się, poradzenia sobie z nową jakością środowiska. W przeważającej części
mamy tu jednak do czynienia z wieloma jednocześnie oddziaływującymi stresorami o wartościach podprogowych. Ich efekt, choć kumulatywny, nie powoduje silnych wahnięć, a jedynie zwiększa bazowe poziomy hormonów kortykotropiny i kortyzolu. Na zasadzie dodatnich i ujemnych sprzężeń zwrotnych powodują one szereg zmian w funkcjach sekrecji i stanie całego organizmu. Na
tym tle może dochodzić do pogorszenia się kondycji zwierząt, hipertrofii niektórych narządów, zmian parametrów biofizycznych, osłabienia odporności
organizmu, przy jednoczesnych zmianach behawioru. Stąd, dobrostan okazuje
się ważny wszędzie tam, gdzie dla uzyskania wyników produkcyjnych istotną
rolę odgrywa stan fizjologiczny zwierzęcia. Pogorszenie poziomu dobrostanu
obniża wydatnie odporność. Do następstw braku dobrostanu zaliczane są
owrzodzenia, biegunki, stany zapalne, zaburzenia wchłaniania i sercowonaczyniowe. Jednakże, możliwości „profilaktyki” potrafią skutecznie, choć na
krótko zniwelować ten efekt. W odchowie i tuczu są to jednak przedziały czasowe zupełnie wystarczające, a koszty weterynaryjne pozostają na akceptowalnym poziomie.
Pośrednią reakcją na działalność adrenokortykotropową i związany
z tym podwyższony poziom glikokortykoidów jest zjawisko immunosupresji.
Stwierdzono, że wiązanie loch, w stosunku do grupowego ich utrzymania, wywołuje obniżenie poziomu immunoglobulin IgB oraz IgM. Wzrost poziomu
kortyzolu u loch przed oproszeniem obniża masę prosiąt, podnosząc jednocześnie ilość immunoglobulin IgG. Podobny efekt uzyskuje się poprzez obniżenie
temperatury pomieszczeń do 5ºC. Stałe podniesienie zawartości kortyzolu obniża przyrosty, reprodukcję i odporność świń. Szczególnie wiele emocji budzą
regulacje prawne UE, zmierzające do ograniczenia stosowania kojców jarzmowych w utrzymaniu loch. Nie ulega watpliwości, że system ten powoduje
spadek wagi mięśni macior, obniżenie gęstości kości i ich wytrzymałości, narażając je na częste złamania. Powoduje on również problemy związane z nie-
108
drożnością dróg moczowych i ich infekcje. Niezdolne do realizacji wrodzonego
behawioru lochy, przejawiają zachowania stereotypowe.
Selekcja prowadzona na wyższą odporność na choroby, przylegnięcia
cieląt i prosiąt, zmniejszoną płochliwość, kanibalizm i pterofagie, czy zwiększoną długowieczność jest przykładem możliwych dróg hodowlanych dla poprawy dobrostanu zwierząt. Szwedzki program hodowlany dla bydła mlecznego uwzględnia w selekcji, obok cech produkcyjnych, również zapadalność na
choroby, zwłaszcza dystocje i mastitis. Od 1930 r. wprowadzono tam system
monitorowania chorób i znakowania. W ten sposób córki z niepożądanymi cechami mogą zostać wyłączone z hodowli. Dzięki temu szwedzki materiał rodzicielski jest bardzo poszukiwany w stadach, chcących skokowo poprawić
zdrowotność krów. Austriacki program hodowlany, przy wsparciu finansowym
hodowców, doprowadził do całkowitego wyeliminowania konieczności przycinania dziobów niosek w chowie masowym. Uzyskano nie tylko lepszą zdrowotność i spokojniejsze ptaki, ale poprawiono również ich dobrostan. Na wiele
lat przed wprowadzeniem aktualnie obowiązującej dyrektywy, dotyczącej
chowu brojlerów, duński program hodowlany przyjął jako jeden z celów wyeliminowanie zapalenia skóry podeszwy stopy (pododermatitis) ptaków. Kontrolowano i oceniano w tym celu 100 stóp ptaków z każdego stada hodowlanego, stosując 2-punktową skalę. System ten przyniósł tak dobre wyniki (średnia
na poziomie 40 pkt), że został powielony w innych krajach.
Reorientacji pod kątem poprawy dobrostanu muszą być także poddane
warunki środowiskowe i stosowane w chowie zwierząt procedury. Dużym wyzwaniem jest powiększająca się koncentracja stad krów i wynikające z tej
przyczyny problemy socjalne. Zbyt duże stada wpływają na zaburzenia hierarchii, nasilenie walk i generalne obniżenie poziomu dobrostanu. Inną kwestią
w chowie bydła mlecznego jest ograniczenie lub nawet brak dostępu do pastwiska, co wpływa nie tylko na dobrostan, ale i jakość mleka.
Rozwiązania na poziomie genetycznym i żywieniowym wymaga szerząca się w chowie masowym osteoporoza niosek. Mimo wprowadzenia prawnych obostrzeń, zwłaszcza w fermach towarowych, nadal są stosowane zabiegi
okaleczające zwierzęta. Istnieje wiele wyników badań, wskazujących na traumatyczne oddziaływanie takiego postępowania, czy to przy dekornizacji, kastracji, obcinaniu dziobów czy ogonów. Rozczłonkowanie produkcji na fermy,
wyspecjalizowane w odchowie jednej grupy technologicznej, stanowi przykład
procedur produkcyjnych, które oddziałują niekorzystnie na zdrowie i dobrostan
zwierząt, zwłaszcza w dużych holdingach. Poskramianie, przeganianie, transport, formowanie nowych grup są źródłem fizjologicznego stresu, a często urazów, okaleczeń i padnięć. Stąd, wydaje się konieczne wprowadzanie odpowiednich obostrzeń i utrzymywanie, zwłaszcza świń, w jednym gospodarstwie
przez całe życie.
W końcu pozostaje jeden z najpilniejszych problemów, lecz nie tyle dla
zwierząt, ile dla samych hodowców, badaczy, a także jednostek certyfikujących
109
oraz handlu. To kwestia opracowania i przyjęcia jednorodnego sposobu oceny
poziomu dobrostanu. W tej materii panuje pełna zgodność, że powinien być on
wykonywany z punktu widzenia samego zwierzęcia (PDP) i nie może mieć
charakteru naukowych analiz. Pierwsze kroki w tym celu podjęła już EFSA
(2012), lecz bez większych reperkusji. Jednym z szeroko dyskutowanych,
a jednocześnie najsprawniejszych systemów jest obecnie EU Welfare Quality©, bazujący właśnie na pięciu zwierzęcych wolnościach.
Piśmiennictwo
Beaumont C., Lebihan-Duval E., Mignon-Grasteau S., Leterrier C. (2010). The European experience in poultry welfare − A decade ahead. Poultry Sci., 89: 825–831.
Bergsma R., Kanis E., Knol E.F., Bijma P. (2008). The contribution of social effects to
heritable variation in finishing traits of domestic pigs (Sus scrofa). Genetics, 178:
1559–1570.
Copa Cogeca (2012). The reaction of European farmers and European agricooperatives to the EU strategy for the protection and welfare of animals 2012−2015.
Danchin-Burge C., Palhière I., François D., Bibé B., Leroy G., Verrier E. (2010). Pedigree analysis of seven small French sheep populations and implications for the management of rare breeds J. Anim. Sci., 88: 505−516.
Defra (2006). UK National Action Plan on Farm Animal Genetic Resources.
EC (2007). Attitudes of
EUROBAROMETER, 270.
EU
citizens
towards
animal
welfare.
Special
EC Directorate General for Health and Consumer Protection Feasibility (2009). Study
on animal welfare labelling and establishing a Community Reference Centre for Animal Protection and Welfare Part 2: Community Reference Centre. Final Report.
FAWC (2012). Opinion on the welfare implications of breeding and breeding technologies in commercial technologies in commercial livestock agriculture.
Farm Animal Welfare Council (2011). Final Report.
Ingenbleek P.T.M., Immink V.M., Spoolder H.A.M., Bokma M.H., Keeling L.J.
(2012). EU animal welfare policy: Developing a comprehensive policy Framework
Food Policy, 37: 690–699.
Fraser M.D., Davies D.A., Vale J.E., Nute G.R., Hallett K.G., Richardson R.J., Wright
I.A. (2009). Performance and meat quality of native and continental cross steers graz-
110
ing improved upland pasture or semi-natural rough grazing. Livest. Sci., 123 (1):
70−82.
Heerwagen L.R., Christensen T., Sandøe P. (2013). The prospect of market-driven improvements in animal welfare: Lessons from the case of grass milk in Denmark. Animals, 3: 499−512.
Komisja Europejska (2012). Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady i
Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie strategii Unii Europejskiej w zakresie ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2012–2015.
MacArthur J.A., Potter M., Harding E. (2006). The welfare implications of animal
breeding and breeding technologies in commercial agriculture. Livest. Sci., 103: 270–
281.
Mancini M.C., Arfini F. (2013). Consumer communication and organisational strategies for animal welfare by the food and retail industries in Italy. EuroChoices, 12 (2):
50−56.
Oltenacu P.A., Broom D.M. (2010). The impact of genetic selection for increased milk
yield on the welfare of dairy cows. Animal Welfare, 19 (S): 39−49.
Sønderskov K.M., Daugbjerg C. (2011).The state and consumer confidence in ecolabeling: Organic labeling in Denmark, Sweden, The United Kingdom and The United
States. Agr. Hum. Values, 28: 507–517.
Swedish Board of Agriculture (2009). A short version of the action plan for the longterm sustainable management of Swedish animal genetic resources 2010–2020.
Tisdell C. (2003). Socioeconomic causes of loss of animal genetic diversity: analysis
and assessment. Ecological Economics, 45:365−376.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for cattle; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for pigs; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for poultry; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
West C. (2006). Economics and ethics in the genetic engineering of animals. Harvard J.
Law Techn., 19, 2.
111
AKTUELLE ASPEKTE DES WOHLERGEHENS DER TIERE
IN MODERNEN METHODEN DER TIERHALTUNG UNTER
BESONDERER BERÜCKSICHTIGUNG DER DER MIT
DEM PROGRAMM ZUM SCHUTZ VON GENETISCHEN
RESSOURCEN DER NUTZTIERRASSEN
Eugeniusz Herbut, Jacek Walczak
Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Einleitung
Das Wohlergehen der Nutztiere ist eine sowohl in den zootechnischen
Wissenschaften als auch in der Produktionspraxis wohl begründete Frage. Die
Verknüpfung der Prämiendirektzahlungen für Landwirte im Rahmen der Cross
Compliance an die Einhaltung der Mindestnormen des Unterhalts hat die Diskussionsperiode betreffend dessen produktionsbedingte und wirtschaftliche
Implikationen beendet. Dies soll keinesfalls bedeuten, dass die Problematik der
Forschung auf diesem Gebiet damit erschöpft wäre, und die Tierhaltungsbedingungen nicht ein noch höheres Wohlergehen von Tieren gewähren könnten.
Nach Erfüllung der dringlichsten Bedürfnisse im Bereich der Haltung, Beförderung und Schlachtung ist die Zeit gekommen, sich mit den Fragen der Selektion und Haltung von Tieren einschließlich der Erhaltung deren genetischen Ressourcen, der Qualität der Rohstoffe tierischer Ursprungs, des Zugangs der Verbraucher zu diesen Informationen oder des sich daraus ergebenden Bedürfnisses nach vereinheitlichten Bewertungsmethoden des Wohlerbefindens von Tieren unter Produktionsbedingungen zu befassen. Das Mandat für die darauf ausgerichteten Handlungen geben die Verbraucherforschungen und die deren Spur
nachgehenden politischen und verwaltungspolitischen Beschlüsse der EU. Man
kann ruhig sagen, dass diese Handlungen nicht die Aneignungslust selbst zum
Zweck haben, sondern sich aus der Notwendigkeit heraus ergeben, mehr ganzheitliche und zugleich auch transparente und langfristige Lösungen zu erreichen.
112
Stand der Implementierung
Die breit verstandene Problematik des Wohlergehens von Nutztieren ist
in der EU in mehr als 80 verschiedenen Richtlinien und Verordnungen dokumentiert. Deren direkte und ausschöpfende Umsetzung im Inland stellen folgende Rechtsakte dar: das Tierschutzgesetz (Dz.U. [GBl.] vom 30. Juli 2013)
die Verordnung des Ministeriums für Landwirtschaft und ländliche Regionen
über die Anforderungen und Vorgehensweise bei Erhaltung der Nutztierarten,
für welche die Schutznormen in den Vorschriften der Europäischen Union festgelegt sind (Dz.U. Nr. 56 vom 15. Februar 2010), sowie die Verordnung des
Ministeriums für Landwirtschaft und ländliche Regionen über die Mindestbedingungen der Erhaltung der Nutztierarten, die anders sind als jene, für die
Schutznormen in den Vorschriften der Europäischen Union festgelegt sind
(Dz.U. Nr. 116 vom 28. Juni 2010). Die seit 2005 umgesetzte Reform der Gemeinsamen Agrarpolitik der Europäischen Union setzt die unmittelbare Verknüpfung von direkten, für verschiedene Richtungen der landwirtschaftlichen
Produktion spezifischen Prämienzahlungen mit der Einhaltung von Umweltstandards durch die Landwirtschaften voraus. Diese Normungen werden als
Mindestanforderungen für die Einhaltung von anderweitigen Verpflichtungen
(Cross-Compliance) bekannt. Bei der Überkreuzeinhaltung von Verpflichtungen geht es unter anderem um folgende Bereiche: Bereich A – Umweltschutz und Tieridentifizierung und -kennzeichnung; Bereich B − Gesundheit
von Mensch, Tier und Pflanzen; Bereich C – Wohlergehen der Tiere.
Wenn die Anforderungen bezüglich der Identifizierung und Kennzeichnung der Nutztiere seit 2009, und der Gesundheit seit 2011 in Geltung
sind, gelten die Anforderungen in Bezug auf das Wohlergehen erst seit 2013.
Die Erfüllung der Anforderungen und Einhaltung der Standards der anderweitigen Verpflichtungen ist Voraussetzung für den Erhalt der Prämienzahlungen
in voller Höhe im Rahmen der unmittelbaren Förderung. Ein Verzeichnis der
Anforderungen der anderweitigen Verpflichtungen in Bezug auf das Wohlergehen der Tiere findet man in der Bekanntmachung des Ministeriums für
Landwirtschaft und ländliche Regionen vom 25.02.2012 über die Änderung des
Verzeichnisses der Anforderungen, die in den EU-Vorschriften enthalten sind,
welche im Amtsblatt Monitor Polski vom 20. November 2012 Pos. 870 veröffentlicht wurde. Nach Angaben, die dem Ministerium für Landwirtschaft und
ländliche Regionen zur Verfügung stehen und denen die Ergebnisse der bisher
durchgeführten Kontrollen von Landwirtschaften, in denen Tiere gehalten werden, zugrunde liegen, wurden in Fällen, die jedoch nur wenige Prozente der
Gesamtzahl ausmachen, Verstoße festgestellt. Sie betrafen vorwiegend die unrichtige Kennzeichnung oder das Nichtvorhandensein der tierärztlichen Dokumentation. Viel größere Probleme bereitet beispielsweise die Einhaltung der
Anforderungen in Bezug auf die Dauergrünlandfläche (poln. TUZ), wo bei ungünstigem Verlauf der Witterungsbedingungen dieser Prozentsatz 20% der
113
Landwirtschaften im gegebenen Jahr betreffen kann. Die Ergebnisse der Kontrolle im Gebiet C werden in Anbetracht dessen, dass die bezüglichen Anforderungen erst vor kurzem eingeleitet wurden, erst in der folgenden Periode bekannt sein.
Obwohl der pflichtgemäße Kontrollumfang von Anforderungen in Bezug auf das Wohlergehen der Tiere nicht die Gesamtheit der in den vorstehend
genannten Verordnungen enthaltenen Problematik umfasst, werden hierzu seitens der Tierhalter kritische Meinungen geäußert. Die Umsetzung der EURichtlinie zur Festlegung von Mindestanforderungen zum Schutz von Legehennen und Brathähnchen sowie die Novelle der Richtlinie 2008/120/EG betreffend die Gruppenhaltung von Sauen für einen Zeitraum, der vier Wochen
nach dem Decken beginnt und eine Woche vor dem voraussichtlichen Abferkeltermin endet, hat hingegen die heftigen Diskussionen entfacht. Im letztgenannten Fall ist Polen, wie auch andere Mitgliedstaaten (u.a. Dänemark, Frankreich, Deutschland und Griechenland) von der Europäischen Kommission aufgefordert worden, Versäumnisse in diesem Bereich nachzuholen.
Die oben erwähnte kritische Stellung der Tierhalter gegenüber vielen
rechtlichen Lösungen hat im Grunde genommen nur eine Ursache, nämlich die
Notwendigkeit, beträchtliche Investitionskosten der erforderlichen Änderungen
an Stallungen tragen zu müssen. Angesichts der niedrigen Rentabilität der
Schweinezucht im Inland sind diese Proteste verständlich. Ein anderes Beispiel
schlechthin für Kontroversen in Verbindung mit den Regelungen der EU stellt
die Schlachtung ohne Betäubung dar. Das Schächten für rituelle Zwecke wird
hauptsächlich in beschränktem Maße nach der Gesetzgebung sowohl der EU
wie auch der Republik Polen in gewählten Betrieben erlaubt. Die Ablehnung
durch den Gesetzgeber des Versuchs, die vorhandenen Vorschriften zu liberalisieren, fand einen lebhaften Widerhall unter den konfessionellen Trägern und
sogar in den ausländischen Medien. Die aktuell geltende Vorschrift, die hauptsächlich die Wiederkäuer anbetrifft, ändert nichts am Status Quo der Schlachthöfe, in denen diese Art der Schlachtung realisiert wird.
Freilich sind die landwirtschaftlichen Produzenten, unabhängig von deren Nationalität, gegenüber den neuen Anforderungen ablehnend eingestellt,
denn sie sehen sich vor die Notwendigkeit gestellt, höhere Aufwendungen tragen, Änderungen in der Produktionsorganisation unternehmen oder die Aufdrängung der Einschränkungen in der Wahl der erforderlichen Mittel in Kauf
nehmen zu müssen. Ein Großteil von ihnen setzt jedoch diejenigen Lösungen
freiwillig um, welche Einfluss auf ihren Markterfolg haben können, wie es etwa bei der Zertifizierung der Nahrungsqualität der Fall ist. Aus diesem Grunde
werden solche von der EU angesagten Lösungen, wie die weitere Erweiterung
der Mindestanforderungen an die Schweinezucht, die Festlegung der pflichtgemäßen Etikettierung der Rohstoffe tierischer Herkunft oder ein Versuch, die
Bedingungen der Milchviehhaltung voraussichtlich nicht ohne heftige Diskussionen und zahlreiche kritische Äußerungen auskommen. Im letztgenannten
114
Fall kann die Situation durch die im Jahr 2015 geplante Befreiung von der
zwingenden Quotierung noch komplizierter werden. Das Eurobarometer, die
von der Europäischen Kommission beauftragte Meinungsumfrage (2007) weist
darauf hin, dass die Mehrheit – 61%, der befragten EU, Bürger der Meinung
ist, dass die Standards des Wohlergehens der Tiere in der vorangehenden Dekade sich verbessert haben. 77% der Befragten ist jedoch stark davon überzeugt, dass sie weiterhin erhöht werden sollen. Es ist somit nur die Frage der
Zeit, wann die weiteren Regelungen zum Einsatz kommen.
Das Wohlergehen der Erhaltungsrassen
Knapp 15 Arten stellen zurzeit 90% des Nutzviehbestands in aller
Welt. Seit den 1950er Jahren sind viele Rassen infolge der massenhaft eingeführten künstlichen Befruchtung und des Embryotransfers verschwunden. Diese Situation wurde auch begünstigt durch die Erwartungen der verarbeitenden
Industrie, die auf eine Vereinheitlichung des Rohstoffes hoffte, was beispielsweise in der Einleitung von EUROP-Klassifizierungssystem (Cymru, 2006)
seinen Ausdruck fand. Die Erhaltungsrassen waren nicht imstande, den Marktanforderungen gerecht zu werden. Nach Australien Rare Trust Breed (2006)
stellen kaum 5 beste, in den USA gezüchteten Kühe sogar 30% des australischen Genpools der HF-Rasse dar. Nach Angaben der FAO sind 300 von 6.000
identifizierten Nutztierrassen lediglich innerhalb des Zeitraums 1997–2002
ausgestorben (Cardellio, 2002). Das Aussterbetempo der Geflügelrassen erreichte sogar 1 bis 2 in der Woche. Diese Situation konnte dank der internationalen Initiative der In-situ-Erhaltung tiergenetischer Ressourcen von Erhaltungsrassen beherrscht werden. Man soll nicht vergessen, dass unter diesen Begriff laut der Convention on Biological Diversity jene Umfeldparameter fallen,
„in denen die bestimmte Quelle genetischer Ressourcen – die Rasse, in ihren
natürlichen Lebensräumen, und im Fall der domestizierten Arten, in der Umgebung, in der sie ihre besonderen Eigenschaften entwickelt haben“. Vor der
Domestizierung bevorzugte die Zuchtwahl starke Immunsysteme der Tiere. Die
künstliche Selektion war hingegen auf die Verbesserung der Produktionseigenschaften ausgerichtet, mit geringerem Nachdruck auf die Immunität, was letztendlich die Überlebensfähigkeit der leistungsfähigsten, und nicht widerstandsfähigsten Organismen bewirkte. Daraus ergeben sich derzeitige Probleme mit
der Prophylaxe und dem Gesundheitsschutz bei der Nutztierzucht. Dieser Zustand bleibt nicht ohne Einfluss auf die Gesundheit der Menschen, denn 75%
ihrer Infektionskrankheiten stammten von den gezüchteten Tieren, sei es Rinderwahn, Geflügelpest oder Schweineinfluenza. Die Art und Weise, wie Tiere
von uns selektiert und gezüchtet werden, kann globale Implikationen für die
Gesundheit der Gesellschaft haben.
115
Bei der In-situ-Erhaltung darf man die oben erwähnten Begebenheiten
nicht außer Acht lassen und sich lediglich auf die Herkunftskontrolle, d.h. die
Nützlichkeit, verlassen. Es ist ein offensichtlicher Fehler, wenn es dabei an
durchdachten Umweltnormen, insbesondere bezüglich der Ernährung und dem
Wohlergehen der Tiere, mangelt, weil sie sich niemals mit gezüchteten Leadern
werden messen können und gleichzeitig ihre originalen Merkmale verlieren.
Von den bereits erarbeiteten Programmen bezieht sich lediglich das britische
Erhaltungszuchtprogramm eindeutig auf die Unterhalts-, Gesundheits- und
Wohlergehensbedingungen der Erhaltungsrassen (Defra, 2006). In den übrigen
Programmen sind die gesundheitlichen oder funktionellen Fragen, wie etwa die
Langlebigkeit, zwar vorhanden, jedoch bezieht sich keins von ihnen direkt auf
speziell bearbeiteten Unterhaltsbedingungen. Diese Fragen sind für Züchter,
die bemüht sind, Erhaltungsrassen – nicht selten sind es einheimische Rassen −
zu erhalten. Zur Erlangung messbarer Ergebnisse der In-situ-Erhaltung ist davon auszugehen, dass ihre Aufgaben mit der zertifizierten, auf die hohe Qualität des Rohstoffs ausgerichteten Produktion verbunden werden sollen. Es handelt sich also entweder um Systeme, die auf die betreffende einheimische Rasse
bezogen sind, oder solche, die durch die Herkunftsbezeichnung, die geografische Kennzeichnung oder den Hinweis auf die Ökohaltung geschützt werden.
Für derartige Lösungen spricht auch die gesundheitsfördernde Wirkung der aus
den Erhaltungsrassen erworbenen Rohstoffe. Der Einfluss der Ernährung, u.a.
des Freilandhaltungssystems auf die Qualität des Endprodukts, wurde bereits
nachgewiesen. Fleisch und Milch der auf Weidengebieten gefütterten Kühe hat
einen niedrigeren Gehalt an gesättigten Fettsäuren und Cholesterin. Fraser u.a.
(2006) haben nachgewiesen, dass der Gehalt an Vitamin E im Fleisch bei den
auf halbnatürlichen Weiden gehaltenen Tieren im Vergleich mit künstlichen
Weiden höher ist. Das Vitamin E spielt nicht nur bei der Fleischfarbe und
Fleischstabilität eine wichtige Rolle, es ist auch ein wichtiges Antioxidationsmittel, das auf die Haltbarkeitslänge Einfluss hat.
In der EU-Gesetzgebung gibt es bisher keinen zugewiesenen Bereich,
in dem die Verknüpfung der Erhaltungsmaßnahmen an die Nutzung der genetischen Ressourcen für die Lebensmittelproduktion bestimmt wäre. Nur die Vorschriften, die sich durch Umfeldbeschränkungen auf die Ökozucht beziehen,
erfordern die Nutzung in erster Linie der einheimischen Tierrassen. Sollte es
dringend notwendig sein, entsprechende Standards für die Erhaltung des Wohlergehens der Erhaltungsrassen, könnten gerade die Grundsätze der Ökozucht zu
diesem Zweck ad hoc dienen. Sie berücksichtigen nämlich all diejenigen Elemente, die für die Umwelt, in der sich die Rassen herausgebildet haben, kennzeichnend waren. Hier wird nicht nur bedeutend niedrigere maximale Belegung
der Ställe vorausgesetzt, sondern auch die Möglichkeit der Realisierung grundlegender Verhaltensbedürfnisse gewährleistet. In der Bio-Tierhaltung ist es
notwendig, Einstreu einzusetzen, Zugang zu den Auslaufflächen und den Weidegang sowie die verlängerten Termine der Versetzung der Jungtiere zu ge-
116
währen. Es wird auch maximale Herdestärke festgelegt, damit es zu keiner Störung der bestehende Rangordnung in der Herde kommt. Dadurch kann auch die
Gefährdung durch Tierseuchen vermieden werden. Außer der Optimierung der
Produktionsergebnisse sind auch folgende Aspekte von besonderer Bedeutung:
die hohe Immunität der Tiere (angesichts der nicht vorhandenen Möglichkeit
prophylaktischer Maßnahmen), die Anpassungsmöglichkeit an die veränderlichen Umfeldbedingungen, gute Ausnutzung der schlechteren Futterqualität, ein
hoher Mutterinstinkt der Weibchen sowie Mutterinstinkt weiblicher Tiere und
spezifische Eigenschaften von Rohstoffen, die für ihre kulinarische Nützlichkeit entscheidend sind. Aus diesem Grunde sind die Selektionsvorgaben für
ökologische Tiere in hohem Maße auf funktionelle Eigenschaften gestützt und
können mit anderen Tieren, auf die sich die Ressourcenerhaltung bezieht, auf
einen gemeinsamen Nenner gebracht werden. Bei milchbetonten Rinderrassen
soll auf folgende Eigenschaften hingewiesen werden: Fruchtbarkeit, Immunität,
guter Gesundheitszustand des Euters (Mastitis), Qualität der Gliedmaße, Parasitenbeständigkeit, hohe Milchleistung aufgrund der Fütterung auf der Weide,
Eiweiß- und Fettgehalt in der Milch.
Die heimischen Rassen sollen auch für andere Zwecke verwendet werden: die Erhaltung der Landschaft, der Schutz der Dauergrünlandflächen, die
Herstellung von Produkten hoher Qualität, insbesondere der heimischen Erzeugnisse. Die vorstehend angesprochenen Probleme zeigen, dass in das EPLR
(Entwicklungsprogramm für den ländlichen Raum) nicht nur Maßnahmen zur
Erhaltungszucht der Erhaltungsrassen mit einbezogen werden sollen, sondern
sie sollen auch mit den übrigen Achsen eng verbunden werden, um die spezifischen Eigenschaften der betreffenden Rassen am bestem auszunutzen.
Animal Welfare Labelling
Heutzutage betrachten die europäischen Verbraucher Tierzüchtung
nicht nur als die Methode der Lebensmittelherstellung, sondern sehen sie die
Tierhaltug auch im Kontext anderer gesellschaftlicher Ziele, verbunden mit
der Sicherheit und Qualität der Nahrung, dem Umweltschutz und dem entsprechenden Umgang mit Tieren. Einzelhändler und Produzenten anerkennen in
immer höherem Maße, dass das Wohlergehen der Tiere ein grundlegender Aspekt bei der Wahrnehmung der Produktreputation und seiner Qualität ist. Hieraus entsteht ein Bedarf nach der Schaffung zuverlässiger Monitoringsysteme
zur Prüfung der Unterhaltsbedingungen in den Landwirtschaften und zur Erteilung von Informationen an Verbraucher und zur Gewährung der Qualitätsgarantie. Darauf waren die Ansätze des gemeinschaftlichen Aktionsplans zum
Tierschutz und Wohlergehen der Tiere in den Jahren 2006–2010 ausgerichtet.
Der aktuelle Aktionsplan 2011–2015 ist eine Weiterentwicklung des vorherigen Plans. Die Ergebnisse der Verbraucherumfrage in der EU (Eurobarometer,
117
2007) zeigten, dass 83% der Befragten die Tierzuchtbedingungen unmittelbar
mit der Qualität der Produkte tierischen Ursprungs verbindet. An schlechten
Tierzuchtbedingungen sind in hohem Maße 41% der Befragten interessiert.
87% erklärten sich bereit, zusätzliche Kosten für die Bodenhaltung von Geflügel zu tragen. Zugleich gaben 85% der Befragten zu, dass ihr Wissen über die
Bodenhaltung zu gering ist, und 54% bestätigten, dass die Erlangung diesbezüglicher Informationen beim Kauf der Produkte erschwert war. Aus diesem
Grund war eines der vorausgesetzten Ziele des ersten von den oben erwähnten
Pläne die Einschätzung der Kennzeichnungsmöglichkeit – der Etikettierung
von Produkten hinsichtlich des Wohlergehens der Tiere in verschiedenen
Zuchtsystemen. Während der Arbeiten sind einige grundlegende Probleme aufgetaucht. Das erste betraf den freiwilligen bzw. obligatorischen Charakter der
Tierschutzkennzeichnung von Produkten (Welfare labelling) und, in der Folge,
der Information über die bereits bestehenden Praktiken sowie andere Lösungen,
bei denen das Wohlergehen auf einem über die üblichen Standards hinausgehenden Niveau gewährleistet ist. Ein anderes Problem ergab sich aus der Notwendigkeit einer Vereinheitlichung nicht der Kennzeichnung selbst, sondern
der Bewertung des Wohlergehenstandards, die in sehr vielen differenzierten
Systemen der Tierschutzkennzeichnung zum Tragen kommen. Schließlich wäre
es für die wirksame Kennzeichnung, sprich Zertifizierung, notwendig, ein Gemeinschaftsreferenzzentrum für den Tierschutz und das Wohlergehen der Tiere
(Community Reference Centre for Animal Protection and Welfare) und zugleich auch die kleineren Landesreferenzzentren einzurichten.
In den Jahren 2000−2007 wurden von der EU ca. 70 Mio. Euro jährlich
für die Förderung des Wohlergehens der Tiere bestimmt. 71% dieser Mittel
wurden direkt an die Erzeuger in Form von Auszahlungen für das Erreichen
eines erhöhten Wohlergehens der Tiere im Rahmen der EU-Entwicklungsprogramme für den ländlichen Raum gerichtet. Die Förderung eines immer höheren Niveaus des Wohlergehens der Nutztiere, die über die geltenden Mindeststandards hinausgehen, ist keine Neuigkeit im Gemeinschaftsraum und
geht selbst in Großbritannien in die 1960er Jahre des vorigen Jahrhunderts, in
die Zeit des Farm Animal Welfare Advisory Committees von Roger Branmbell
und die bereits berühmt gewordenen „Fünf Freiheiten der Tiere“ zurück. Heutzutage, ergänzt durch FAWC um die Freiheit zum Ausdrücken des normalen
Verhaltens, stellen sie für die Produktionspraxis ein musterhaftes Wohlergehen
dar. Aus England kommt auch die Tierschutzorganisation RSPCA her, welche
eines der ältesten freiwilligen Systeme der Tierschutzkennzeichnung, Freedom
Food, firmiert. Dieser Organisation haben wir den Sieg im Kampf um die im
System der Bodenhaltung gelegten Eier, das sich dann in aller Welt ausgebreitet hat, zu verdanken. Im Jahr 2011 stammten 51% aller auf dem Markt gebotenen Eier aus der Bodenhaltung (Defra, 2012).
Zurzeit werden Qualitätssysteme von vielen Verkäufern auf dem britischen Markt angeboten. Neben Suinsbury gibt es auch solche wie Mark &
118
Spencer oder Waitrose, die eine Deckung von 5 Freiheiten für ihre sämtlichen
Erzeugnisse tierischen Ursprungs deklarieren. Sogar Tesco, das als erste die
Eierkennzeichnung aus der Bodenhaltung eingeführt hatte, wendet seine eigenen Normen für die Bedingungen der Tierhaltung an. In anderen Ländern wurden ebenfalls ähnliche Kennzeichnungssysteme für die über der Norm liegenden Haltungsbedingungen entwickelt, in Deutschland beispielsweise Neuland,
BMELV, in Frankreich Label Rouge, und in den Niederlanden Beter Loeven.
Außer den Organisationen, die strikt auf die Zertifizierung eines erhöhten Standards des Tierschutzes ausgerichtet sind, gibt es auch solche, für die
das Wohlbefinden der Tiere einen Bestandteil des Erzeugungssystems, das die
Erreichung einer hohen Produktqualität begleitet, darstellt. Aus den von ihnen
verwendeten Kennzeichnung ist jeweils auch die Tierhaltungsmethode, sei es
Boden-, Weide- oder Laufstallhaltung. Über 50% der dem Markt in Dänemark
erhältlichen frischen Milch kommt von der Weidehaltung der Milchkühe her.
Davon stellen ca. 29% die Ökomilch dar, und die die übrigen 20% werden
durch „Learkevang ®“, eine private Einrichtung zur Gewährung des Weidegangs in der Rindhaltung firmiert (Organic Denmark, 2011). Dieses Warenzeichen, Nachweis der stets hohen Qualität, wurde 2007 durch die größte heimische Milchverarbeitungsfirma Arla Foods eingeführt. „Learkevang ®“ gewährleistet, dass den Milchkühen in der Sommerzeit Weidegang mindestens vier
nacheinander folgenden Monate und jeweils sechs Stunden täglich gewährt
wird. Die dänischen Untersuchungen, die 2006 im Auftrag der Regierung unternommen wurden, haben eindeutig aufgezeigt, dass die Milchkühe auf der
Weide sich verhältnismäßig frei bewegen, in natürlicher Weise ausruhen und
sich frei verhalten können, was für die Tiere selbst und für die Qualität der
Milch positive Auswirkungen hat. Die Kühe auf der Weide weisen größere Exploration als Rinder, die die ganze Zeit im Stall bleiben, auf, ihre Erholungszeit, und somit die Zeit zum Wiederkauen, ist länger, ihre Aggressionsstärke
niedriger und die Krankheitsresistenz höher, sie haben bessere Immunität gegen metabolische Erkrankungen und Klauenkrankheiten. Am Rande soll auch
erwähnt werden, dass 22% der in Dänemark verkauften Eier aus der ökologischen Haltung, also aus Bedingungen eines erhöhten Wohlergehens, herkommen. In Polen gibt es zurzeit außer der Zertifizierung ökologischer Erzeugnisse
noch drei freiwillige Systeme der Kennzeichnung höher Qualität. Das QMPSystem ist ein freiwilliges System für die Lebensmittelgüte, dessen zu erfüllenden Bedingungen durch das Zertifikat einer unabhängigen Zertifizierungsstelle
Ekogwarancja PTRE, das auf Grund positiver Ergebnisse einer Kontrolle erteilt
wird, bestätigt werden. Der Systemteilnehmer verpflichtet sich freiwillig zur
Einhaltung der in den Standards festgelegten Grundsätze bezüglich der
Tierwahl, Haltungs- und Fütterungsmethoden sowie des Umweltschutzes. Außer der Wahl von strikten Mastrassen ist der Züchter verpflichtet, die festgelegten Haltungsmethoden zu bevorzugen: Kälber bei den Müttern, Laufställe,
119
Gruppensysteme. Es ist nur schade, dass sonst noch Enthornung und Kastration
empfohlen werden.
Als weiteres Beispiel kann das Konsortium des Polnischen Verbandes
der Schweinehalter und Produzenten „POLSUS“ und des Herstellerverbandes
„Polskie Mięso“ (Polnisches Fleisch) dienen, der das Qualitätssystem für
Schweinefleisch PQS (Pork Quality System) eingeführt hat. Außer der hohen
Rohstoffqualität werden in diesem System zwar keine weiteren Anforderungen
bezüglich des Wohlergehens der Schweine vorgesehen, allerdings garantiert es
die Schweinehaltung, Schlachtung und Verarbeitung im Einklang mit den EUVorschriften.
Die Zertifizierung von Produkten, die von den Landwirtschaften herkommen, welche bestimmten Bedingungen, insbesondere dem Wohlergehen
der Tiere, gerecht werden, unter der Berücksichtigung der Nutztierwerte, der
heimischen Rassen sowie der positivem Effekte auf die Gesundheit − das sind
einige der Ziele der Stiftung Patronus Animalium beim Institut für Zootechnik
Nationales Forschungsinstitut. Der Zertifizierung unterliegen zurzeit „Hähnchen vom Bauernhof“ und „Suppenhähnchen“. In der nächsten Zeit soll es zu
einer Erweiterung des Umfangs um die Gänsezucht.
Als dritte Kennzeichnungsart soll noch das Labelling jener Lebensmittel, die das Grundniveau des Tierschutzes und Wohlbefindens der Tiere garantieren, das häufig noch um ein gewähltes Element der Umwelt ergänzt wird.
Bedürfnisse der Tiere und Möglichkeiten derer Erfüllung
Die Notwendigkeit, die wirtschaftliche Rentabilität der realisierten
Prozesse zu erzielen, der Konkurrenz Schritt zu halten und die eingesetzten
Methoden zu vereinheitlichen, hat dazu geführt, dass innerhalb der letzten 60
Jahre die sog. industriellen Methoden der Tierproduktion entwickelt worden
sind. Heute sind wir uns dessen bewusst, dass die zur Bequemlichkeit des Menschen entworfenen Haltungsmethoden nicht nur das Verhalten der Tiere selbst,
sondern auch die Physiologie ihrer Organismen grundsätzlich modifizieren und
somit die Qualität der erzeugten Rohstoffe und Produkte beeinflussen. Dieser
Prozess unterliegt ständiger Entwicklung und kommt in der sog. Intensivierung
der Produktion zum Tragen. In den klassischen Haltungssystemen verringt sich
der Stand des Wohlbefindens der Tiere mit der Intensivierung der Produktion,
was aus dem Diagramm 1 ersichtlich ist. Den Ausgangspunkt bildet das Wohlergehen, das den in der natürlichen Umwelt lebenden Tieren zugeordnet wird
(A). Die Domestizierung und Verbesserung der Umweltbedingungen bringen
zur Maximierung des Wohlergehens der Tiere, was der Lage von Punkt B entspricht. Im Laufe der zuchtbezogenen technologischen Fortschritte steigt zwar
die Produktivität, jedoch das Niveau des Wohlbefindens fängt an zu sinken, bis
der Mindestwert in Punkt D erreicht wird. Die Steigerung der Produktivität ist
120
jedoch weiterhin möglich und erreicht ihre maximale Reichweite, die mit der
biologischen Grenze der Möglichkeiten des tierischen Organismus gleich zu
stellen ist (C). Wenn wir in dieser schematischen Darstellung die der Tierhaltung durch Gesetz auferlegten Mindestbedingungen auffinden möchten, so sind
sie durch die Gerade W kenntlich gemacht. Es ist die Frage der Ethik, wie hoch
diese Gerade verläuft.
Innerhalb der letzten 40 Jahre verkürzte sich die Zeit der Zucht von
Broilern zu demselben Schlachtgewicht um mehr als 50%. Das ist gleichwertig
mit demselben Anstieg der Tagesgewichtszunahme. Leider kann das nicht auf
die Verbesserung der Ernährung und der Umfeldbedingungen zurückgeführt
werden, denn aus denselben Untersuchungen geht hervor, dass sich in diesem
Zeitraum auch die Sterblichkeit der Vögel verdoppelt hat. Die Ernährung kann
mit der auf den schnellen Zuwachs des Brustmuskels oder die Erhöhung der
Legefähigkeit ausgerichteten Geflügelzucht nicht Schritt halten. Sie kann den
Bedarf an beispielsweise Kalzium in dem sich im Eiltempo entwickelnden Organismus aus in erster Linie physiologischen Gründen nicht decken. Jedes Ei
erfordert 2,0 bis 2,2 g Kalzium, was 10 bis 15% des Kalziumsgehalts im Körper einer Henne ausmacht. Selbst die Erhaltung der Qualität der Eierschale
wird um den Preis der Festigkeit des Knochengewebes der Legehennen erlangt.
Infolgedessen leiden sie an akute Osteopenie, die zur Dehydrierung, Lähmung
und Verrecken führt. In den Berichten von EFSA wurde unwiderlegbar auf
Schmerz und Leiden beim Bewegen der Vögel, insbesondere der Brojler hingewiesen. Gerade im Fall der Brojler bleibt das Tempo der Skelettentwicklung
nach dem Tempo des Zuwachses von Muskelgewebe und generell des Gewichts weitgehend zurück, dessen Konsequenz allgemeine Schädigungen deren
Läufe, Lahmheit, Gelenkkrankheiten und Gliedbrüche sind. Die Veränderungen im Exterieur der Vögel verursachen die gewöhnliche physische Verlagerung des Schwerpunktes des gesamten Organismus, der jedoch keine Veränderung im Skelettbau, der für eine ganz andere Körpergewichtsverteilung bestimmt ist, folgt. Aus diesem Grunde haben diese Hybriden, auch wenn ihnen
121
Auslaufmöglichkeiten gewährt werden, keine Lust, sich zu bewegen; sie bleiben weiterhin in einer kompakten Gruppe, als wären sie immer noch in einem
Stall. Die identischen Verhaltensweisen lassen sich bei denselben Vogellinien,
die von Küken in mehr extensiven Systemen und Besatzdichten und mit Dauerzugang zu den Ausläufen aufgezüchtet werden, beobachten. Trotz der kurzen
Lebenszeit der Brojler, weisen ca. 3% der Vögel pathologische Konsequenzen
der Hypoplasie des Kreislaufsystems auf.
Eine zeitgenössische Kuh produziert viel mehr Milch als ihre Vorfahren und sogar doppelt so viel wie vor 40 Jahren. Diese Leistung erlaubte nun,
mehr als 20 Kälber aufzuziehen. Das Euter einer Milchkuh muss sich zwischen
den Melkgängen bis um 25 Liter ausweiten. Das übermäßige Euterwachstum
während der Lebzeit der Milchkuh zwingt sie beim Bewegen zur Abbeugung
der Hinterfüße seitwärts, was sich auf den Zustand der Füße und Klauen negativ auswirkt und die Steigerung der Verletzungsanfälligkeit zur Folge hat. Bei
einer Milchkuh mit Tagesleistung von 30 l Milch muss sich das Tempo des
Stoffwechsels verdoppeln und sie muss auch viermal mehr Nahrung einnehmen, als dies sich aus ihrem Tagesbedarf ergäbe. Die schädlichen Nebenfolgen
in Form der geringeren Widerstandsfähigkeit gegen Krankheiten und der Sterblichkeit der Kühe resultieren aus der künstlichen Selektion, die im Rahmen der
nur auf die Leistung der Tiere ausgerichteten Zuchtarbeiten durchgeführt wird.
Die Verbreitung von Zuchttechniken bewirkt eine Einschränkung der Bullenpopulation und somit auch die Reduktion der Artenvielfalt und begünstigt die
Endogamie. Erhöhungen des Inzuchtgrades steigern das Risiko von Mastitis,
einer Krankheitseinheit, an die Milchkühe am häufigsten leiden. Bei der ganzen
Kompliziertheit der Ätiologie dieser Erkrankung werden als Ursache unter anderem auch die Melkapparate und der Hygienemangel erwähnt. Die auf die Erhöhung der Widerstandsfähigkeit gegen Krankheiten, Stress durch das Absetzen, Verringerung der Schreckhaftigkeit und Erhöhung der Langlebigkeit eingestellten Selektionen sind Beispiele für die anzuwendenden Zuchtmaßnahmen
zur Verbesserung des Tierwohls. Die Salubrität der einzelnen Rinderrassen
weist beträchtliche Differenziertheit und veränderliche Anpassungsfähigkeit an
die Nahrungsveränderungen auf. Wenn bei Geflügel der Generationenwechsel
im Blitztempo erfolgt, lässt die Selektion der Säugetiere zur Erlangung außerproduktiver Merkmale keine schnellen und positiven Ergebnisse erreichen.
Diese Dissonanz veranlasst dazu, Überlegungen über das weitere zufriedenstellende Profitstreben anzustellen, insbesondere angesichts der Tatsache, dass die
allgemeine Überkapazität der Milcherzeugung sehr belästigend ist.
Veränderungen des Wohlergehenszustands, die auf den Mechanismus
der Stressreaktion zurückzuführen sind, setzen eine Reaktion der HypophyseNebennierenrinde-Achse auf die Reizeinwirkung, deren Stärke über den
Schwellenwert hinausgeht, voraus, was das betroffene Individuum zur Anpassungsreaktion veranlasst und bewirkt, dass es mit der neuen Umweltqualität
besser zurecht kommt. In überwiegender Anzahl der Fälle haben wir hier je-
122
doch mit vielen gleichzeitig wirkenden unterschwelligen Stressoren zu tun. Deren Effekt, obwohl auch kumulativ, trägt jedoch nicht zu starken Schwankungen bei, sondern erhöht nur den Korikotropin- und Kortisol-Basisspiegel. Der
positive und negative Feedback-Mechanismus löst eine Reihe von Veränderungen von Sekretionsfunktionen und im gesamten Organismus aus. Es kann zur
Verschlechterung der Zuchtkondition der Tiere, Hypertrophie einiger Organe,
Veränderungen von biophysischen Parametern, Schwächung der Widerstandsfähigkeit gegen Krankheiten bei gleichzeitiger Änderung des Tierverhaltens
kommen. Aus diesem Grund erweist sich das Wohlbefinden überall dort wichtig, wo der physiologische Zustand für die Erlangung des Produktionserfolgs
von wesentlicher Bedeutung ist. Die Verschlechterung des Wohlbefindens wird
von der Senkung der Immunität begleitet. Zu den Folgen des schlechten Wohlbefindens zählen: Geschwür, Durchfall, Entzündungszustand, Resorptions- und
angiokardiale Störungen. Die Möglichkeiten der „Prophylaxe“ können diesen
Effekt wirksam, obgleich nur kurzfristig, ausgleichen. Für die Aufzucht und
Ausmast sind es jedoch völlig ausreichende Zeiträume, wobei auch die veterinärmedizinischen Kosten auf einem zufriedenstellenden Niveau bleiben.
Der Vorgang der Immunosupression ist eine mittelbare Reaktion auf
die adrenokortikotrope Wirkung und damit verbundenen erhöhten Spiegel der
Glukokortikoide. Es wurde festgestellt, dass die Anbindung der Mutterschweine – im Vergleich mit der Gruppenhaltung – die Herabsetzung des Spiegels
von Immunoglobuline IgB und IgM hervorruft. Durch den Anstieg des
Kortisolspiegels bei dem Muttersau vor Abferkeln sinkt das Gewicht der Ferkel, wobei es gleichzeitig zur einer Erhöhung des Immunoglobulins IgG
kommt. Eine ähnliche Wirkung erreicht man durch die Herabsetzung der
Raumtemperatur auf 5 °C. Eine dauerhafte Senkung des Kortisolgehalts führt
zu niedrigeren Gewichtszunahmen, hemmt die Reproduktion und wirkt sich
negativ auf die Widerstandsfähigkeit der Schweine aus. Besonders starke Emotionen wecken die EU-Regelungen in Bezug auf die geplante Einschränkung
der Anwendung von Einzelbuchten mit Anbindevorrichtung für die Muttersauhaltung. Es besteht kein Zweifel darüber, dass dieses Haltungssystem die Senkung des Muskelgewichts von Muttersauen, die Verringerung der Knochendichte und Knochenfestigkeit, was die Anfälligkeit für Frakturen erhöht. Darüber hinaus ergeben sich daraus Probleme in Verbindung mit Undurchgängigkeit von Harnwegen und deren Infektionen. Die zur Vollbringung der angeborenen Verhaltensweise unfähige Sauen zeigen die stereotype Verhaltensweise.
Die auf die Widerstandsfähigkeit gegen Krankheiten, Stress durch das
Absetzen der Kälber und Ferkel, Verringerung der Schreckhaftigkeit,
Kanibalismus und Pterophagie oder die Erhöhung der Langlebigkeit eingestellten Selektionen sind gutes Beispiel für die möglichen Haltungswege zur
Verbesserung des Wohlbefindens der Tiere. In einem schwedischen Haltungsprogramm für Milchkühe werden bei der Selektion außer der produktiven
Merkmale auch das Aufkommen der Krankheiten, insbesondere Dystokie und
123
Mastitis, mit berücksichtigt. Schon in 1930er Jahren wurde in Schweden das
Monitoring der Krankheiten und die Kennzeichnung geführt. Töchter mit unerwünschten Merkmalen können in der Zucht ausgesondert werden. Aus diesem Grunde ist das schwedische Elternmaterial sehr nachgefragt, insbesondere
wenn man die gesunde Beschaffenheit der Herde sprungweise verbessern will.
Das österreichische Tierhaltungsprogramm hat mit finanzieller Unterstützung
der Züchter zur vollständigen Abschaffung der Notwendigkeit, die Schnabel
der Legehenne in der Massenhaltung zu stutzen, beigebracht. Es konnte dadurch nicht nur die bessere gesunde Beschaffenheit und Beruhigung der Vögel
erzielt, sondern auch deren Wohlbefinden verbessert. Noch viele Jahre vor der
Umsetzung der aktuell geltenden Richtlinie zur Brojlerhaltung wurde im dänischen Zuchtprogramm die Ausrottung der Entzündung der Klauenlederhaut
(Pododermatitis) der Vögel als eines der Ziele gesetzt. Zu diesem Zweck wurden Klauen der jeweils 100 Vögel in jeder Herde kontrolliert und unter der
Anwendung einer Zwei-Punkt-Skala bewertet. Dieses System brachte so gute
Ergebnisse (Mittelwert bei 40 Punkten), dass es durch andere Länder nachgeahmt wurde.
Die Umweltbedingungen und die bei der Tierhaltung angewandten
Prozeduren sollen unter dem Gesichtspunkt einer Verbesserung des Wohlbefindens neu ausgerichtet werden. Eine große Herausforderung stellt die sich
immer vergrößernde Konzentration der Rinderherde und die sich hieraus ergebenden sozialen Probleme dar. Wenn die Herde zu groß ist, kann es zu einer
Störung der Herdehierarchie, der Zunahme von Kämpfen und generell zur Senkung des Wohlbefindensniveaus kommen. Eine andere Frage bei der Milchviehhaltung stellt die Beschränkung oder sogar das Fehlen des Zugangs zu den
Weiden, was sich nicht nur auf das Wohlbefinden, sondern auch auf die Milchqualität auswirkt. Einer Lösung auf genetischem und nahrungsbezogenem Niveau bedarf die sich in der Massenhaltung der Legehennen ausbreitende Osteoporose. Trotz der Auferlegung rechtlicher Einschränkungen, insbesondere in
der gewerblichen Landwirtschaft, werden immer noch Engriffe vorgenommen,
die die Tiere verstümmeln und zu ihrem Leiden führen. Zahlreiche Forschungen weisen auf traumatische Auswirkungen derartiger Maßnahmen, sei es
Enthornung, Kastration, Schnabelstutzen oder Kupieren. Eine Zergliederung
der Produktion in Farmen, die sich auf die Tierhaltung nur einer technologischen Gruppe spezialisiert haben, sind Beispiel für Produktionsprozeduren,
insbesondere in großen Holdings, die sich auf die Gesundheit und Wohlbefinden der Tiere negativ auswirken. Durch Ruhigstellen, Treiben, Beförderung,
Formung neuer Gruppen sind sie dem physiologischen Stress ausgesetzt und
verursachen Traumen, Verletzungen oder Verendungen. Aus diesem Grund
scheint es notwendig zu sein, diesbezüglich entsprechende Einschränkungen
festzulegen und insbesondere die Schweine ihr ganzes Leben lang in nur einer
Landwirtschaft zu halten.
124
Zum Schluss soll noch eines der dringendsten Probleme angesprochen
werden, das vielleicht nicht so sehr für Tiere, sondern für Tierhalter, Forscher,
aber auch Zertifizierungsstellen und Handel von wesentlicher Bedeutung ist. Es
handelt sich um die Ausarbeitung und Verabschiedung eines einheitlichen Systems zur Bewertung von Wohlbefinden der Tiere. Alle sind sich diesbezüglich
einig darüber, dass diese Bewertung aus der Sicht der Tiere (PDP) durchgeführt
werden und keinen wissenschaftlichen Charakter haben soll. Die ersten Schritte
in dieser Richtung hat EFSA (2012) unternommen, jedoch ohne weiterreichende Auswirkungen. Als eines der breit diskutierten und zugleich wirksamsten
Systeme gilt zurzeit das System EU Welfare Quality©, das gerade auf 5 Freiheiten der Tiere gestützt ist.
Beaumont C., Lebihan-Duval E., Mignon-Grasteau S., Leterrier C. (2010). The European experience in poultry welfare − A decade ahead. Poultry Sci., 89: 825–831.
Bergsma R., Kanis E., Knol E.F., Bijma P. (2008). The contribution of social effects to
heritable variation in finishing traits of domestic pigs (Sus scrofa). Genetics, 178:
1559–1570.
Copa Cogeca (2012). The reaction of European farmers and European agricooperatives to the EU strategy for the protection and welfare of animals 2012−2015.
Danchin-Burge C., Palhière I., François D., Bibé B., Leroy G., Verrier E. (2010). Pedigree analysis of seven small French sheep populations and implications for the management of rare breeds J. Anim. Sci., 88: 505−516.
Defra (2006). UK National Action Plan on Farm Animal Genetic Resources.
EC (2007). Attitudes of
EUROBAROMETER, 270.
EU
citizens
towards
animal
welfare.
Special
EC Directorate General for Health and Consumer Protection Feasibility (2009). Study
on animal welfare labelling and establishing a Community Reference Centre for Animal Protection and Welfare Part 2: Community Reference Centre. Final Report.
FAWC (2012). Opinion on the welfare implications of breeding and breeding technologies in commercial technologies in commercial livestock agriculture.
Farm Animal Welfare Council (2011). Final Report.
Ingenbleek P.T.M., Immink V.M., Spoolder H.A.M., Bokma M.H., Keeling L.J.
(2012). EU animal welfare policy: Developing a comprehensive policy Framework
Food Policy, 37: 690–699.
125
Fraser M.D., Davies D.A., Vale J.E., Nute G.R., Hallett K.G., Richardson R.J., Wright
I.A. (2009). Performance and meat quality of native and continental cross steers grazing improved upland pasture or semi-natural rough grazing. Livest. Sci., 123 (1):
70−82.
Heerwagen L.R., Christensen T., Sandøe P. (2013). The prospect of market-driven improvements in animal welfare: Lessons from the case of grass milk in Denmark. Animals, 3: 499−512.
Komisja Europejska (2012). Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady
i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie strategii Unii Europejskiej w zakresie ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2012–2015.
MacArthur J.A., Potter M., Harding E. (2006). The welfare implications of animal
breeding and breeding technologies in commercial agriculture. Livest. Sci., 103: 270–281.
Mancini M.C., Arfini F. (2013). Consumer communication and organisational strategies for animal welfare by the food and retail industries in Italy. EuroChoices, 12 (2):
50−56.
Oltenacu P.A., Broom D.M. (2010). The impact of genetic selection for increased milk
yield on the welfare of dairy cows. Animal Welfare, 19 (S): 39−49.
Sønderskov K.M., Daugbjerg C. (2011).The state and consumer confidence in ecolabeling: Organic labeling in Denmark, Sweden, The United Kingdom and The United
States. Agr. Hum. Values, 28: 507–517.
Swedish Board of Agriculture (2009). A short version of the action plan for the longterm sustainable management of Swedish animal genetic resources 2010–2020.
Tisdell C. (2003). Socioeconomic causes of loss of animal genetic diversity: analysis
and assessment. Ecological Economics, 45:365−376.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for cattle; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for pigs; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
.
Welfare Quality® (2009). Assessment protocol for poultry; Welfare Quality® Consortium: Lelystad, The Netherlands.
West C. (2006). Economics and ethics in the genetic engineering of animals. Harvard J.
Law Techn., 19, 2.
126
REGIONALNE I TRADYCYJNE PRODUKTY Z SUROWCÓW
POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO*
Emilia Bagnicka1, Romualda Danków2, Tadeusz Pakulski3,
Jarosław Horbańczuk1
1
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu, ul. Postępu 36A,
05-552 Magdalenka, Polska
2
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Technologii Mleczarstwa,
ul. Wojska Polskiego 31, 60-624 Poznań, Polska
3
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Doświadczalny Kołuda Wielka,
88-160 Janikowo, Polska
Abstrakt
Celem niniejszego opracowania jest omówienie istniejącego systemu,
tak krajowego, jak i na poziomie Unii Europejskiej, promowania produktów
regionalnych i tradycyjnych. W ostatnim okresie nastąpiła zmiana preferencji
konsumentów. Wzrosły wymagania w stosunku do jakości, wartości odżywczej
i bezpieczeństwa produktów spożywczych. Gwarantem określonej jakości produktu jest m.in. jego marka. Produkty regionalne i tradycyjne, o unikalnych
walorach smakowych i dietetycznych, są alternatywą dla produktów masowych, a rozwój rynku tych produktów przyczynia się do powstawania nowych
miejsc pracy, a więc stwarza możliwości wytwarzania ich na zasadach zbliżonych do komercyjnych.
Wprowadzenie
Na rynku spożywczym w dalszym ciągu dominuje produkt masowy,
pozyskiwany w intensywnych systemach produkcji roślinnej i zwierzęcej, wytwarzany metodami przemysłowymi Jednakże, w ostatnich latach, wraz ze
wzrostem świadomości i zamożności społeczeństwa, cena nie zawsze jest naj*
Publikacja wykonana w ramach projektu ”BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego” nr POIG.01.01.02-014-090/09, współfinansowanego przez
Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013.
127
ważniejszym kryterium przy wyborze produktu. Rosnąca świadomość konsumentów powoduje także wzrost wymagań w zakresie jakości, wartości odżywczej i bezpieczeństwa produktów spożywczych. W puli artykułów spożywczych na rynku systematycznie zwiększa się udział żywności określanej mianem naturalnej, ekologicznej, funkcjonalnej czy prozdrowotnej. Rośnie też popyt na żywność ze zminimalizowaną ilością tradycyjnie stosowanych konserwantów i dodatków modyfikowanych genetycznie, produkowaną metodami nie
naruszającymi równowagi środowiska naturalnego, z zachowaniem dobrostanu
zwierząt. Gwarantem dobrej jakości czy określonej jakości produktu jest m.in.
jego marka. Znakowanie produktów, w celu rozróżnienia ich pochodzenia, sięga czasów antycznych, począwszy od Chin, Babilonu, starożytnej Grecji
i Rzymu. W dzisiejszych czasach ma ono również ogromne znaczenie dla konsumentów (Kauf i Tłuczak, 2010).
Kultywowanie lokalnych tradycji i obyczajów, w tym tradycji kulinarnych, jest jednym z priorytetów Unii Europejskiej, która w ramach polityki jakości i wyróżnienia produktów żywnościowych, poprzez regulacje prawne,
promuje żywność wytworzoną metodami tradycyjnymi (Gajowiak, 2006). Produkty regionalne i tradycyjne, o unikalnych walorach smakowych i dietetycznych, są alternatywą dla produktów masowych, a rozwój rynku tych produktów
przyczynia się do powstawania nowych miejsc pracy, a więc stwarza możliwości wytwarzania ich na zasadach zbliżonych do komercyjnych (Kauf i Tłuczak, 2010).
Produkty regionalne
Produkty regionalne to wyroby lub usługi, z którymi utożsamiany jest
dany region. Muszą być one wytwarzane nie na masową skalę, lecz w sposób
indywidualny, przyjazny dla środowiska, z półproduktów i surowców dostępnych w danym regionie. O ich smaku decydują nie tylko dawne sposoby wytwarzania, ale także lokalne warunki klimatyczne i mikrobiologiczne, wpływające m.in. na przebieg ich dojrzewania. Produkty regionalne były do niedawna
chronione Rozporządzeniem Rady UE nr 510/2006 w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów roślinnych i środków spożywczych, a obecnie Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych. Wdrożenie tego przepisu pozwoliło na
ujednolicenie kwestii związanych z ochroną nazw produktów rolnych i środków spożywczych oraz ochroną tradycyjnych metod produkcji, przepisów
i receptur. Nazwy produktów regionalnych mogą być rejestrowane jako „Chroniona nazwa pochodzenia” (ChNP) oraz „Chronione Oznaczenie Geograficzne” (ChOG). Komisja Europejska zarejestrowała 27 polskich nazw produktów
128
rolnych i środków spożywczych jako chronione nazwy pochodzenia lub chronione oznaczenia geograficzne z czego:
− 9 produktów to ChNP: bryndza podhalańska, oscypek, redykołka, wiśnia nadwiślanka, podkarpacki miód spadziowy, karp zatorski, fasola
Piękny Jaś z Doliny Dunajca, fasola wrzawska, miód z Sejneńszczyny/Łoździejszczyzny” („Seinu/Lazdiju krašto medus”);
− 18 produktów to ChOG: rogal świętomarciński, wielkopolski ser smażony, andruty kaliskie, truskawka kaszubska, fasola korczyńska, miód
kurpiowski, suska chechlońska (podsuszona i wędzona śliwka), kiełbasa lisiecka, obwarzanek krakowski, śliwka szydłowska, jabłka łąckie,
chleb prądnicki, miód drahimski, kołocz śląski, jabłka grójeckie, ser
koryciński swojski, jagnięcina podhalańska, miód wrzosowy z Borów
Dolnośląskich.
Produkty oznaczone znakiem CHNP i CHOG mogą być produkowane
jedynie na zarejestrowanym terytorium, zgodnie ze specyfikacją i z surowców
zgłoszonych przy rejestracji.
Chroniona nazwa pochodzenia
Nazwa takiego produktu musi pośrednio lub bezpośrednio nawiązywać
do regionu bądź konkretnego miejsca w kraju, a w wyjątkowych przypadkach
do nazwy kraju, w którym produkt jest wytwarzany. Proces technologiczny
musi odbywać się na obszarze, do którego odnosi się jego nazwa, a jego charakterystyczne cechy muszą jednoznacznie wiązać się ze specyfiką danego regionu czy obszaru geograficznego, z którego pochodzi (http://www.ijhars.gov.pl/chroniona-nazwa-pochodzenia.html).
Bryndza podhalańska, redykołka, a zwłaszcza oscypek są produktami
z mleka owczego, znanymi nie tylko w całej Polsce, ale i poza granicami naszego kraju. Bryndza podhalańska została zarejestrowana przez Komisję Europejską jako pierwszy polski produkt regionalny w 2007 r., a oscypek jako drugi
w 2008, natomiast redykołka w 2009. Wszystkie trzy wymienione produkty
mogą być produkowane jedynie na terenie wybranych gmin i powiatów województwa małopolskiego i śląskiego w okresie od maja do września.
Tradycję wyrobu tych serów w szałasach na halach zawdzięczamy Wołochom, ludowi pasterskiemu pochodzenia rumuńskiego. Między XIII a XVIII
wiekiem Wołosi wędrowali ze stadami owiec od Bałkanów, przez Karpaty, aż
do Śląska i Moraw. Lud ten dał początek wielu wsiom karpackim, a najstarsza
wzmianka o serze wytwarzanym przez karpackich pasterzy datowana jest na
XIV w. Wyrób tych serów to w dalszym ciągu domena mężczyzn. Kobietom
zakazywano wstępu do kolib i szałasów, w których przerabiane jest mleko, od
początku wypasu do Św. Jana (szczyt wydajności mleka, trzykrotny dój w ciągu dnia), gdyż mogłyby, jak wierzono, zauroczyć mleko i zepsuć ser. Wyro-
129
bem serów zajmuje się osobiście baca, który jest zawodowym pasterzem i serowarem (http://www.owcaplus.pl/oszczypek/).
Bryndza to miękki ser podpuszczkowy, produkowany z mleka owczego lub z mleka owczego z domieszką mleka krowiego od krów rasy polskiej
czerwonej. Jest ona lekko pikantna lub ostra i zazwyczaj ma lekko słonawy
smak. Produkowana jest z lekko kwaśnego bundzu, powstałego z wytrącenia
masy serowej podpuszczką z ciepłego (36°C), świeżo wydojonego mleka.
Bundz mieli się (lub rozkrusza palcami), soli, dodaje przyprawy do uzyskania
odpowiedniego smaku. Następnie, miesza się tę masę aż stanie się gładka.
Bryndzę ubija się mocno w naczyniu, tak aby usunąć z niej powietrze. Dojrzewa przez 2–3 miesiące. Na ogół ma konsystencję pasty, ale można też spotkać
bryndzę podhalańską ziarnistą lub nawet grudkowatą.
Oscypek to wyrób luksusowy wśród góralskich produktów mleczarskich. Wyrabia się go ręcznie w szałasach pasterskich, podczas letniego wypasu owiec, w sposób jedyny w swoim rodzaju. Oscypki mogą być sprzedawane
jedynie w całości. Mają one wrzecionowaty kształt dwustronnego stożka,
o długości od 17 do 23 cm, średnicę w najszerszym miejscu od 6 do 10 cm
i masę od 0,6 do 0,8 kg. Barwa sera w środku jest lekko kremowa, przy skórce
ciemniejsza, przy czym dopuszczona jest barwa zbliżona do białej. Skórka
oscypka jest słomkowa lub jasnobrązowa z delikatnym połyskiem. Świeży ser
jest elastyczny i lekko żółtawy. Produkowany jest z mleka owiec rasy polska
owca górska. Dopuszcza się również użycie mleka krowiego od krów rasy
polska krowa czerwona, w ilości nie przekraczającej 40% w stosunku do całkowitej objętości mleka. Na jeden ser o masie mniejszej niż kilogram zużywa
się około 6–7 l mleka. Jest to wyrób z tzw. masy parzonej. Technologia jego
wytwarzania jest charakterystyczna dla basenu Morza Śródziemnego. Podobnie
jak w przypadku produkcji bryndzy, skrzep wytrąca się z ciepłego mleka, rozbija go, a następnie dolewa gorącej wody. Skrzep osiadły na dnie naczynia odsącza się, miesza i ugniata w celu odsączenia jak największej ilości serwatki.
Następnie, skrzep zanurza się w gorącej wodzie i dalej ugniata (czynność powtarza się trzykrotnie), co powoduje, że staje się on miękki i elastyczny.
W celu ukształtowania go w stożek, na środek bryły zakłada się pierścień,
a końce formuje się rękami. Stożek przebija się metalową iglicą, żeby równomiernie obsychał i moczy się dobę w osolonej wodzie. Po osuszeniu układa się
na półce na ogniskiem, gdzie jest wędzony w dymie z drzew liściastych przez
2–5 dni. W temperaturze 1–7°C zachowuje przydatność do spożycia przez
okres około 4 tygodni, natomiast przechowywany w ciepłym i suchym miejscu
nawet do 8 tygodni, przy czym nie ulega zepsuciu, lecz jedynie wysycha.
Z kolei, redykołki to malutkie serki w kształcie przede wszystkim
wrzecion, ale również grzybków, zwierzątek, ptaków, parzenic czy serc. Technologia ich wytwarzania jest taka sama, jak oscypków z mleka owczego lub
mieszaniny mleka owczego i krowiego, przy czym udział mleka krowiego
również nie może przekroczyć 40%. Są odciskane w formach, solone i wędzo-
130
ne. Mleko na redykołki jest pozyskiwane od tych samych ras owiec i krów, co
na oscypki. Ich nazwa pochodzi od tradycji rozdawania ich w czasie powrotu
owiec z hal do przydomowych zagród, czyli redykania się. Redykołkami obdarowuje się (koniecznie po dwie sztuki) bliskich, zwłaszcza dzieci. Często są
one mocno wędzone, żeby można je było dłużej przechowywać. W temperaturze 1–7°C zachowują przydatność do spożycia przez około 30 dni
(http://www.wyrobygoralskie.com.pl/kuchniagoralskaseryowczekrowiekozie.ht
ml; http://www.owcaplus.pl/oszczypek/).
Chronione Oznaczenie Geograficzne
Produkt może być zarejestrowany jako Chronione Oznaczenie Geograficzne, gdy jego nazwa odnosi się do regionu, czy konkretnego miejsca w kraju, lub nazwy kraju. Produkt ten musi posiadać renomę, specyficzne cechy lub
jakość, które wynikają z jego pochodzenia geograficznego: np. specyficznego
klimatu regionu, roślinności, ukształtowania terenu, czy know-how jego producentów.
Wśród 18 produktów są tylko dwa mleczarskie. Ser wielopolski smażony, naturalny bądź z kminkiem, wytwarzany z twarogu, otrzymanego z mleka krowiego naturalnie fermentowanego (kwaszonego) w glinianych misach,
po zebraniu śmietanki. Po podgrzaniu ścięty twaróg jest oddzielany od serwatki
w płóciennych workach. Produkt taki jest nietrwały, nie nadający się do dłuższego przechowywania. Po kilku dniach, najczęściej resztki sera „gliwieją”
(naturalna proteoliza), jednak nadal nadaje się on do spożycia. Praktyczne
i oszczędne wielkopolskie gospodynie smażyły resztki takiego sera na maśle,
czasami dodając jajko lub przyprawy. Ma on specyficzny pikantny smak, kremowy kolor i charakterystyczny zapach. Poza Wielkopolską ser smażony od
dawna znany jest na terenach Dolnego Śląska, Pałuk i Pomorza. Prawdopodobnie zwyczaj ten upowszechnili przybywający na te ziemie Holendrzy i Niemcy
(http://www.trzyznakismaku.pl/produkty/wielkopolski-ser-smazony).
Ser koryciński to drugi, po pierekaczewniku, produkt podlaski z certyfikatem, uzyskanym w 2012 r. Jest to odmiana sera podpuszczkowego, z dodatkiem soli i ewentualnie ziół lub przypraw, produkowanego z niepasteryzowanego, pełnego mleka krowiego po dodaniu podpuszczki. Tak jak w przypadku oscypka, kiedyś wykorzystywana była naturalna podpuszczka ze sproszkowanych żołądków cielęcych. Produkcji serów mieszkańcy Korycina nauczyli
się prawdopodobnie od zaciężnych Szwajcarów, walczących po stronie polskiej w czasie Szwedzkiego Potopu. Ser ten ma kształt spłaszczonej kuli o eliptycznym przekroju, o średnicy do 30 cm i masie od 2,5 kg do 5 kg, w zależności od rodzaju użytego cedzaka i długości okresu leżakowania: świeży (dojrzewający od 2 do 4 dni), leżakowany (dojrzewający i leżakujący od 5 do 14 dni)
i dojrzały (dojrzewający i leżakujący powyżej 14 dni). Na wyprodukowanie
średniej wielkości sera (ok. 3 kg) zużywa się 25 l mleka. Tradycyjnie, ser ten
131
po „wykąpaniu w solance” dojrzewał w piwnicach, ułożony na wymłóconej cepami słomie żytniej (http://www.podlaskie.strefabiznesu.pl/artykul/serkorycinski-swojski-z-unijnym-certyfikatem;
http://www.ijhars.gov.pl/news/items/ser-korycinski-swojski-zarejestrowanyjako-chronione-oznaczenie-geograficzne.html).
Jak dotychczas, jedynym wyrobem wędliniarskim, który uzyskał certyfikat ChOG, jest kiełbasa lisiecka. Jest to wędzona kiełbasa wieprzowa, wytwarzana w gminach Liszki i Czernichów w województwie małopolskim, wywodząca się z tradycyjnej, grubo krojonej kiełbasy krakowskiej. Nazwa własna
pojawiła się w latach 30. XX wieku, mimo że informacje, pochodzące z połowy XIX w., wskazują już na bardzo silny rozwój produkcji masarskiej w ww.
gminach. Głównych składnikiem jest mięso z szynki (85%). Kiełbasa o grubości około 52 mm produkowana jest w kształcie wianka o średnicy około 35–40
cm. Jedynymi dodatkami są: sól, grubo mielony pieprz oraz świeży czosnek
w odpowiednio dobranych proporcjach, co stanowi tajemnicę jej niepowtarzalnego smaku. Niekonserwowane, w większości chude mięso krojone jest ręcznie na kawałki wielkości 3–5 cm, a następnie peklowane jedynie solą przez
okres od 2 do 6 dni. Po peklowaniu część mięsa przeznaczonego na farsz jest
mielona dwukrotnie i mieszana z czosnkiem i pieprzem. Po napełnieniu osłonek, najczęściej naturalnych jelit wołowych, pozostawia się je na 2 godz. na
tzw. osadzenie. Kiełbasa wędzona jest w dymie drzew liściastych: olchy, buku
lub drzew owocowych. Ma barwę ciemnobrązową, z widocznymi na przekroju
kawałkami mięsa (http://www.bliskokrakowa.pl/pl/kielbasa-lisiecka-naszprodukt-regionalny).
Jagnięcina podhalańska to najmłodszy produkt regionalny z certyfikatem ChOG, uzyskanym w 2012 r. Wyrób ten jest ceniony za jego walory smakowe i dietetyczne oraz wyjątkowy zapach. Nazwa ta może być wykorzystywana jedynie w stosunku do mięsa i podrobów jagniąt, pochodzących od ras:
polska owca górska, polska owca górska odmiany barwnej lub cakiel podhalański, których wiek nie przekroczył 60 dni. Mięso używane do wyrobu tego
produktu musi pochodzić od jagniąt, których podstawowym pokarmem jest
mleko matki. Jagnięcina ta ma jasnoróżową barwę, miękką i sprężystą strukturę
oraz charakteryzuje się delikatnym smakiem. Jest soczysta, a zapachem przypomina dziczyznę (w szczególności sarninę). Tuszki są mało otłuszczone,
z niewielką ilością białego tłuszczu okołonerkowego. Masa tuszki waha się od
4 do 16 kg, w zależności od terminu uboju. Owce wypasane są przez cały sezon z dala od siedzib ludzkich, na terenach czystych i ekologicznych, nienawożonych, na halach położonych w rejonie pięciu Parków Narodowych: Gorczańskiego, Tatrzańskiego, Pienińskiego, Babiogórskiego i Magurskiego oraz Parków Krajobrazowych, a także obszarów cennych przyrodniczo, objętych programem „Natura 2000”. Na smak jagnięciny podhalańskiej ma wpływ
specyficzna roślinność, występująca na obszarze wypasu owiec
(http://malopolskie.ksow.pl/news/entry/3534-jagniecina-podhalanska-zarejes-
132
trowana-ze-znaki.html;
http://www.trzyznakismaku.pl/produkty/jagniecinapodhalanska;
http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produktyregionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/woj.malopolskie/Jagniecina-podhalanska).
Produkty tradycyjne, czyli gwarantowane tradycyjne specjalności
Wspomniane już uprzednio Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
i Rady Unii Europejskiej (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r.
w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych również zastąpiło obowiązujące do tej pory Rozporządzenie Rady (WE) nr
509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami. Do tych
produktów zaliczono miody pitne, jako produkty staropolskie, tj.: półtorak,
dwójniak, trójniak, czwórniak oraz olej rydzowy, wytwarzany z lnianki siewnej, pierekaczewnik (ciasto), kiełbasę jałowcową, kiełbasę myśliwską i kabanosy.
„Produkt lub środek spożywczy, którego skład, sposób produkcji lub
przetwarzania odpowiada tradycyjnej praktyce w odniesieniu do tego produktu
lub został on wytworzony z surowców lub składników, które są tradycyjnie
stosowane”, można zarejestrować jako Gwarantowana tradycyjna specjalność.
„Specyficzny charakter oznacza charakterystyczne właściwości procesu produkcji, które wyraźnie wyróżniają dany produkt spośród innych podobnych
produktów należących do tej samej kategorii; natomiast określenie ‘tradycyjny’
oznacza udokumentowany, jako będący w użyciu na rynku krajowym przez
okres umożliwiający przekaz z pokolenia na pokolenie; okres ten ma wynosić
co najmniej 30 lat” (http://www.ijhar-s.gov.pl/gwarantowana-tradycyjnaspecjalnosc.html). Produkt ten może być wytwarzany na terenie całego kraju
przy spełnieniu warunków specyfikacji.
Kiełbasa jałowcowa i myśliwska zostały zaliczone do gwarantowanych
tradycyjnych specjalności w 2011 r. Obydwa rodzaje kiełbas są wytwarzane
z mięsa polskich czterech ras świń: puławskiej, złotnickiej, wielkiej białej polskiej i polskiej białej zwisłouchej lub ich mieszańców, uzyskanych w tuczu
tłuszczowo-mięsnym do masy ciała 120 kg.
W kiełbasie jałowcowej jest dopuszczony dodatek mięsa wołowego (do
50%). Jest ona krucha i soczysta, o niepowtarzalnym smaku i zapachu, wynikającym z dodatku owoców krzewu jałowca (Juniperus spp), rozdrabnianych tuż
przed dodaniem do surowca mięsnego, jak również z wykorzystania gałązek
jałowca do wędzenia. Kiełbasa jałowcowa to równomiernie pomarszczony baton, zwinięty w kształcie wianka. Znana jest w Polsce już od XVIII w.
Kiełbasa myśliwska, o smaku skruszonego, peklowanego, pieczonego
i wędzonego mięsa wieprzowego z dodatkiem przypraw, wyróżnia się krucho-
133
ścią. Ten rodzaj wędliny był zabierany przez myśliwych jako suchy prowiant,
gdyż dzięki dodatkowi świeżego czosnku oraz wydłużonemu okresowi podsuszania kiełbasa ta ma dłuższy niż inne wędliny okres przydatności do spożycia
(http://www.ijhar-s.gov.pl/news/items/kielbasa-jalowcowa-i-kielbasa-mysliwskazarejestrowane.html;
http://www.agroworld.pl/content/kielbasa-jalowcowa-imysliwska-w-unijnym-rejestrze-gts).
We Wniosku o Rejestrację Nazwy Specyficznego Charakteru (Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności) Produktu Rolnego lub Środka Spożywczego, złożonym w 2011 r. przez Związek „Polskie Mięso” czytamy: Kabanosy
mają wygląd długich i cienkich batonów suchej kiełbasy, odkręconych z jednej
strony i równomiernie pomarszczonych. Batony są złożone na pół, w przegięciu mają ślad po odwieszeniu. Kolor powierzchni Kabanosów jest ciemnoczerwony z odcieniem wiśniowym. Na ukośnym przekroju widoczne są ciemnoczerwone kawałki mięsa oraz jasnokremowe kawałki tłuszczu. Wrażenie
w dotyku charakteryzuje gładka, sucha i równomiernie pomarszczona powierzchnia. Kabanosy cechuje wyraźnie wyczuwalny smak pieczonego, peklowanego mięsa wieprzowego, a także lekki posmak kminku, pieprzu i wędzenia. […] Wydajność gotowego produktu musi być niższa niż 68% w stosunku do użytego surowca mięsnego. […] Cechą charakterystyczną kabanosów
jest również wyraźnie słyszalny w chwili ich przełamywania dźwięk trzasku
(tzw. „strzału”). Jest to efekt kruchości mięsa i odpowiedniego przygotowania
kabanosów, w szczególności suszenia i wędzenia.”
Na kabanosy można wykorzystywać jedynie mięso tuczników polskich
rodzimych ras: puławskiej, złotnickiej, wielkiej białej polskiej lub polskiej białej zwisłouchej oraz ich mieszańców. Zwierzęta powinny być tuczone do 120
kg masy ciała, a ich mięso musi charakteryzować się dużą zawartością tłuszczu
śródmięśniowego. Kabanosy były wyrabiane w Polsce już w połowie XIX w.
Są one wykwintnym elementem świątecznych dań (KABANOSY wniosek do
KE.pdf).
Polskie znaki jakości żywności
W Polsce zostały stworzone również krajowe systemy jakości produktów spożywczych. System Quality Meat Program – QMP to pierwszy, opracowany przez organizację producentów rolnych, polski system gwarantowania
jakości mięsa, którego właścicielem jest Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego.
Kolejnym, gwarantującym wysoką jakość produktów mięsnych jest
system Gwarantowana Jakość Żywności – QAFP (Quality Assurance for
Food Products), opracowany w 2009 r. z inicjatywy Unii Producentów i Pracodawców Przemysłu Mięsnego. Tym certyfikatem objęto m.in.: chów, ubój,
134
przetwórstwo i dystrybucję mięsa gęsi owsianej, wyhodowanej w Kołudzie
Wielkiej, Zakładzie Doświadczalnym IZ PIB w Krakowie.
Celem Systemu Jakości Wieprzowiny – PQS (Pork Quality System)
– zintegrowanego systemu produkcji wysokiej jakości wieprzowiny, jest produkcja chudego, nieprzetłuszczonego mięsa wieprzowego o zwiększonej trwałości, przydatności kulinarnej i przetwórczej oraz charakteryzującego się wyjątkowym smakiem.
„Jakość Tradycja” to system, otwarty dla wszystkich producentów
w kraju i za granicą, skierowany do indywidualnych przedsiębiorców lub wytwórców. Znak ten może być przyznany kilku takim samym lub podobnym
produktom. Musi on jednak charakteryzować się wysoką jakością, potwierdzoną nadzorem nad produkcją i być identyfikowalny w każdej fazie wytwarzania.
Od 1 maja 2004 r. funkcjonuje również Program Ministra Rolnictwa
i Rozwoju Wsi Poznaj Dobrą Żywność, mający na celu promocję żywności
wysokiej jakości, potwierdzonej certyfikatem. Znak jest przyznawany produktom spełniającym kryteria, opracowane przez Kolegium Naukowe do spraw
jakości produktów żywnościowych, działające przy Ministrze Rolnictwa
i Rozwoju Wsi. Od początku działania programu znaki PDŻ przydzielono dla
ponad 1200 produktów, w tym m.in. ponad 500 mleczarskich i ponad 300 wędliniarskich, a także dla dwóch kurzych ferm i jednego przedsiębiorstwa, produkującego 5 rodzajów smalcu.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi prowadzi również, we współpracy z marszałkami województw, Listę Produktów Tradycyjnych, na którą
wpisywane są produkty o wyjątkowej jakości lub cechach i właściwościach,
wynikających ze stosowania tradycyjnych metod produkcji od co najmniej 25
lat, które stanowią dziedzictwo kulturowe regionu i są elementem tożsamości
lokalnych społeczności. O ile przyznanie unijnych certyfikatów chroni produkt,
o tyle wpis na Listę Produktów Tradycyjnych informuje jedynie o spełnieniu
przez produkt ww. wymogów, nie przyznaje im ochrony, ani nie gwarantuje
żadnych dodatkowych praw. Celem prowadzenia tej listy jest identyfikacja
i promocja produktów, wytwarzanych metodami tradycyjnymi. Obecnie na listę wpisanych jest 1146 produktów w 10 kategoriach, w tym ponad 60 produktów mlecznych oraz ponad 200 produktów mięsnych.
Należy także wspomnieć o konkursie, organizowanym pod patronatem
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: „Inicjatywa pozytywistyczna – Polski Producent Żywności”. W konkursie mogą uczestniczyć krajowi i zagraniczni producenci żywności. Laureaci otrzymują certyfikat i uzyskują prawo do
oznakowania nim nagrodzonego produktu przez rok. W 2012 r. odbyła się już
XVI edycja konkursu (www.ekwiatkowski.poznan.pl).
Inną formą wyróżniania produktów regionalnych (nie tylko spożywczych) jest konsumencki konkurs „Najlepsze w Polsce – The Best in Poland”.
Laureat uzyskuje prawo do znakowania nagrodzonego produktu ww. znakiem
przez trzy lata (http://www.thc.org.pl).
135
Istnieje również lista produktów, rekomendowanych przez prestiżową
międzynarodową organizację Slow Food, oddział Polska, działającą na rzecz
ochrony tradycyjnych polskich produktów spożywczych i ich wytwórców. Na
tę listę jest wpisanych kilka rodzajów serów z mleka krowiego, koziego
i owczego, wędliny, wino jabłkowe, miody pitne, nalewki, Piwo Żywe (niepasteryzowane), a także kilka rodzajów pieczywa, miody, soki, przetwory, oleje
oraz ciasta i ciasteczka.
O wzroście zainteresowania produktami żywnościowymi, wytwarzanymi tradycyjnymi sposobami może świadczyć fakt, że w ostatnich latach pojawiło się szereg imprez i konkursów, promujących produkty regionalne, organizowanych między innymi przez ODR, różne stowarzyszenia i organizacje,
jak np.: Festiwal Serów Farmerskich i Tradycyjnych w Lidzbarku Warmińskim, Festiwal Smaku w Grucznie i inne.
Korzyści wynikające ze stosowania znaków jakości
Jeszcze 15 lat temu ponad 60% powierzchni naszego kraju stanowiły
użytki rolne (Obiedziński i Obiedzińska, 1997). Mimo że udział użytków rolnych spadł o około 10% (GUS, 2011), Polska nadal jest jednym z większych
producentów żywności w Unii Europejskiej (Kauf i Tłuczak, 2010). Mięso
i przetwory stanowią około 15%, natomiast produkty mleczarskie ponad 12%
w strukturze towarowej polskiego eksportu (Trziszka i in., 2009). Rynek żywnościowy XXI w. jest rynkiem wysoko konkurencyjnym. Dlatego też, preferencje konsumentów, określane jako synteza subiektywnych ocen, na podstawie których konsumenci dokonują wyboru produktu, stały się niezwykle ważne. Wraz ze wzrostem poziomu edukacji oraz rozwojem ekonomicznym społeczeństw zmieniają się również preferencje konsumentów. Obecnie znaczenie
ceny maleje na rzecz jakości produktów żywnościowych oraz chęci zróżnicowania konsumowanych produktów. Jakość żywności, poza osobami w wieku
dojrzałym, doceniają również ludzie młodzi, potwierdzając tym wzrost ich
świadomości, dotyczącej ważności codziennej diety (Grzybek, 2009). Wiele
polskich produktów uzyskało już świadectwa i znaki jakości, co wskazuje na
wysoką ich jakość, jednak poprawa jakości żywności, produkowanej w naszym
kraju jest w dalszym ciągu kluczowym zagadnieniem w rozwoju rolnictwa.
Warunkiem rozwoju regionu, a więc podniesienia jego konkurencyjności, jest
wykorzystanie jego zasobów kulturowych, gdyż przede wszystkim kultura warunkuje dynamikę i kierunek rozwoju (Hełpa-Liszkowska, 2012). Częścią zasobów kulturowych jest również dziedzictwo kulinarne. Zatem, szansą na
szybszy rozwój obszarów wiejskich, zwiększenie ich konkurencyjności
i wzrost poziomu życia ich mieszkańców jest m.in. promowanie produktów
regionalnych i tradycyjnych, przyczyniające się do zwiększenia ich produkcji
(Kauf i Tłuczak, 2010). Rozwój rynku produktów regionalnych i tradycyjnych
136
przyczynia się do powstawania nowych miejsc pracy, a więc stwarza możliwości wytwarzania ich na zasadach komercyjnych. Wypracowanie silnej marki
takich produktów spożywczych jest szansą na promocję danych regionów
i zwiększenie ich atrakcyjności (Grzybek, 2009). Wytwarzanie wysokiej jakości produktów spożywczych jest wspierane przez fundusze unijne. Dzięki regulacjom prawnym UE, produkty regionalne i tradycyjne są chronione prawem. Możliwe jest zatem promowanie i zwiększanie ich produkcji, co wpływa
na rozwój regionów i zwiększenie konkurencyjności obszarów wiejskich. Działanie to pozwala również na ocalenie lokalnych specjałów przed zapomnieniem, wspiera utrwalenie poczucia tożsamości lokalnej i narodowej, wpływa na
rozwój postawy entocentrycznej na rynku lokalnych produktów, zapobiega wyludnianiu i marginalizacji obszarów wiejskich (Krupa, 2010; Kauf i Tłuczak,
2010). Niemalże każdy region Polski ma swoje specyficzne dziedzictwo kulinarne, będące istotnym elementem dziedzictwa kulturowego, które jest warte
ocalenia przed zapomnieniem. Dziedzictwo to może być również produktem
turystycznym danego regionu, o ile zostanie wsparte intensywną promocją
(Grzybek, 2009; Krupa, 2010). Wszelkie systemy oceny jakości żywności, zarówno krajowe, jak i działające na szczeblu unijnym, przyczyniają się do zachowania tego dziedzictwa. Certyfikaty ChNP czy ChOP są wartością dodaną
produktu. Z jednej strony, gwarantują wysoką jakość i oryginalne pochodzenie
produktu poprzez system kontroli, zwiększają zatem ich atrakcyjność. Z drugiej strony, wpływają na zwiększenie ceny produktu, gdyż podnoszą jego wartość rynkową (Krupa, 2010).
Uzupełnienie rynku produktów regionalnych i tradycyjnych
Konsumenci zainteresowani są nie tylko produktami tradycyjnymi, wytwarzanymi od lat na danym terenie. Zwiększa się również zainteresowanie
wyrobami rolnictwa zintegrowanego. Wzrasta popyt na produkty nisko przetworzone, o najwyższych standardach higieny, w wytworzeniu których zastosowano technologie innowacyjne. Polski potencjał naukowy do badań nad
żywnością nowej generacji, czyli prozdrowotną, o wysokich walorach odżywczych, wykazujących cechy żywności funkcjonalnej jest ogromny i możliwy do
wykorzystania (Trziszka i in., 2009). Uczelnie i instytuty naukowo-badawcze
realizują szereg programów badawczych, mających na celu m.in. określenie
składu i wartości odżywczej tradycyjnych produktów regionalnych, jak i opracowanie technologii wytwarzania nowych produktów w warunkach produkcji
przyfermowej lub przemysłowej.
Przykładem zaangażowania polskich naukowców w proces powstawania innowacyjnych technologii produkcji żywności jest projekt „BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego”, nr
POIG.01.01.02-014-090/09, współfinansowany przez Unię Europejską ze
137
środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Projekt jest realizowany w latach
2009–2014 w ramach konsorcjum naukowo-przemysłowego, koordynowanego
przez IGiHZ PAN w Jastrzębcu. W projekcie uczestniczy 12 jednostek naukowych oraz 8 przemysłowych. W ramach projektu opracowywane są innowacyjne technologie wytwarzania mięsa i produktów mięsnych różnych gatunków
zwierząt, produktów mleczarskich i jaj. Opracowywane technologie i patenty
dotyczą zwiększenia zawartości składników bioaktywnych w surowcach pochodzenia zwierzęcego poprzez modyfikację diet i systemów utrzymania zwierząt lub odpowiedni dobór genetyczny komponentów rodzicielskich. W kolejnym etapie produkcji żywności niezwykle istotne jest wykorzystanie metod
i technologii przetwarzania, które gwarantowałyby utrzymanie zawartości
składników bioaktywnych, obecnych w surowcu, na niezmienionym poziomie
w produkcie przetworzonym.
W ramach ww. projektu opracowano technologie produkcji przyfermowej szeregu produktów z mleka owczego, jak sery półtwarde dojrzewające,
produkowane z udziałem białek serwatkowych mleka. Ponadto, opracowano
receptury produkcji białych serów niedojrzewających z dodatkiem ziół (bazylia, kminek, tymianek) przy zastosowaniu metod wytrącania białek mleka, takich jak: podpuszczkowa, termiczno-wapniowa i kwasowo-podpuszczkowa
oraz ustalono sposób produkcji sera twarogowego ziarnistego z mleka owczego. Innym efektem było opracowanie w warunkach przyzagrodowych metod
produkcji jogurtu naturalnego i probiotycznego z mleka owczego, z możliwością częściowej jego substytucji mlekiem krowim (pełnym lub normalizowanym na zawartość tłuszczu). Przykładem może być również wykorzystanie innowacyjnych technologii w produkcji mleka krowiego, pasteryzowanego,
o przedłużonej trwałości, wzbogaconego w substancje bioaktywne, mleka krowiego acydofilnego czy bifidusowego, jak również sera kwasowopodpuszczkowego z mleka krowiego, wzbogaconego w substancje bioaktywne.
W wyniku realizacji projektu zostaną opracowane również receptury przetwarzania mleka koziego, przy zachowaniu wysokiej zawartości składników bioaktywnych. Prowadzone są także badania nad technologią produkcji wyrobów
o obniżonej alergenności, obniżonej zawartości soli i substancji dodatkowych,
np. polifosforanów oraz o obniżonej kaloryczności i zawartości tłuszczu typu
light (Horbańczuk, 2010).
Literatura
Gajowiak D. (2006). Produkty regionalne szansą poprawy konkurencyjności Polski
w Unii Europejskiej. Zesz. Nauk. SGGW – Problemy Rolnictwa Światowego, Warszawa, 15: 246–253.
138
Grzybek M. (2009). Preferencje konsumentów z Podkarpacia dotyczące popytu na produkty regionalne. J. Agribus. Rural Dev., 1 (11): 103–110.
GUS (2011). Główny Urząd Statystyczny, Departament Rolnictwa. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2011 r. Informacje
i opracowania statystyczne, Warszawa, 183 ss.
Hełpa-Liszkowska K. (2012). Potencjał kulturowy w procesie stymulowania rozwoju
obszarów wiejskich. J. Agribus. Rural Dev., 2: 83–93.
Horbańczuk J.O. (2010). BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego. Agro Trendy, nr 6.
Obiedziński M.W., Obiedzińska D.Z. (1997). Futur trends in food quality management
in Poland. Food Control, 8: 31–38. I.
Kauf S., Tłuczak A. (2010). Marka produktów regionalnych jako narzędzie promocji
obszarów wiejskich (na przykładzie województwa opolskiego). J. Agribus. Rural Dev.,
4 (18): 61–72.
Krupa J. (2010). Dziedzictwo kulinarne elementem atrakcyjności turystycznej regionu.
Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja. Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII: 451–455.
Trziszka T., Nowak C., Chyłek E.K. (2009). Bariery wprowadzania do praktyki w sektorze rolno-spożywczym nowych technik i technologii. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Poznaniu, 4 (59):
33–54.
139
REGIONALE UND TRADITIONELLE PRODUKTE
AUS TIERISCHER ERZEUGUNG
Emilia Bagnicka1, Romualda Danków2, Tadeusz Pakulski3,
Jarosław Horbańczuk1
1
Institut für Genetik und Tierzucht, Polnische Akademie der Wissenschaften,
ul. Postępu 36 A, Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka, Polen
2
Lehrstuhl für Molkereitechnologie, Naturkundeuniversität in Poznan,
ul. Wojska Polskiego 31, 60-624 Poznań, Polen
3
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Versuchsbetrieb Kołuda Wielka,
88-160 Janikowo, Polen
Zusammenfassung
Zweck der vorliegenden Abhandlung ist es, das vorhandene Förderungssystem regionaler und traditioneller Produkte sowohl im Inland als auch
in der EU zu erläutern. In letzter Zeit hat sich die Vorliebe der Verbraucher
geändert. Die Anforderungen an Qualität, Nährwert und Sicherheit der Lebensmittel sind gestiegen. Die Qualität des Produktes wird u.a. durch das Firmenzeichen garantiert. Regionale und traditionelle Produkte, mit einzigartigen
Geschmacks- und Ernährungsvorzügen, sind eine Alternative zu Massenprodukten. Die Entwicklung des Marktes für diese Produkte trägt zur Entstehung
neuer Arbeitsplätze bei, also macht es möglich, sie nach den denselben Verfahren herzustellen, die den kommerziellen ähnlich sind.
Einführung
Auf dem Lebensmittelmarkt herrschen weiterhin Massenprodukte vor,
die in intensiven Systemen der Pflanzen- und Tierproduktion gewonnen und
mit industriellen Methoden hergestellt werden. Allerdings, durch das gewachsene Bewusstsein und den Wohlstand der Gesellschaft, ist der Preis in den letzten Jahren nicht immer das wichtigste Kriterium bei der Wahl des Produktes.
Das gewachsene Bewusstsein der Verbraucher hat auch gestiegene Anforderungen an Qualität, Nährwert und Sicherheit der Lebensmittel zur Folge. Unter
den Lebensmitteln auf dem Markt steigt der Anteil an Lebensmitteln, die als
natürlich, ökologisch, funktionell oder gesundheitsfördernd bezeichnet werden.
140
Gestiegen ist auch die Nachfrage nach Lebensmitteln mit reduzierter Menge
von konventionellen Konservierungsstoffen und genetisch veränderten Zusatzstoffen, Herstellungsmethoden, die das Gleichgewicht der Umwelt nicht stören
und das Wohlergehen der Tiere berücksichtigen. Gute oder definierte Qualität
des Produktes wird u.a. durch das Firmenzeichen garantiert. Die Kennzeichnung der Produkte zur Identifizierung deren Herkunft stammt aus der Antike,
angefangen mit China, Babylon, dem altertümlichen Griechenland und Rom.
Heutzutage hat sie auch eine große Bedeutung für Verbraucher (Kauf und
Tłuczak, 2010).
Die Pflege lokaler regionaler Traditionen und Sitten, darunter kulinarischer Traditionen, gehört zu den Prioritäten der Europäischen Union, die im
Rahmen der Qualitätspolitik und Auszeichnung von Lebensmitteln, durch
Rechtsbestimmungen, die Lebensmittel fördert, die mit traditionellen Methoden hergestellt werden (Gajowiak, 2006). Regionale und traditionelle Produkte,
mit einzigartigen Geschmacks- und Ernährungsvorzügen, sind eine Alternative
zu Massenprodukten, und die Entwicklung des Marktes für diese Produkte
trägt zur Entstehung neuer Arbeitsplätze bei, also macht es möglich, sie nach
denselben Verfahren herzustellen, die den kommerziellen ähnlich sind (Kauf
und Tłuczak, 2010).
Regionale Produkte
Regionale Produkte sind Erzeugnisse oder Dienstleistungen, mit denen
die entsprechende Region identifiziert wird. Es darf keine Massenproduktion
sein, sondern individuelle, umweltfreundliche, aus Halbprodukten und Rohstoffen, die in der entsprechenden Region erhältlich sind. Über deren Geschmack
entscheiden nicht nur alte Herstellungsmethoden, sondern auch lokale klimatische und mikrobiologische Bedingungen, die u.a. deren Reifevorgang beeinflussen. Bis vor kurzem wurden regionale Produkte durch Verordnung des Rates Nr. 510/2006 zum Schutz von geographischen Angaben und Ursprungsbezeichnungen für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel geschützt und zur Zeit mit
Verordnung (EU) Nr. 1151/2012 des Europäischen Parlaments und des Rates
vom 21. November 2012 über Qualitätsregelungen für Agrarerzeugnisse und
Lebensmittel. Die Umsetzung dieser Vorschrift hat es ermöglicht, die Fragen,
die mit Schutz der Bezeichnungen von Agrarerzeugnissen und Lebensmitteln
sowie traditioneller Produktionsmethoden, Rezepten und Rezepturen verbunden sind, zu vereinheitlichen. Die Bezeichnungen regionaler Produkte können
als „Geschützte Ursprungsbezeichnung” (g.U.) sowie „geschützte geographische Angabe” (g.g.A) eingetragen werden. Die Europäische Kommission hat
27 polnische Bezeichnungen von Agrarprodukten und Lebensmitteln als geschützte Ursprungsbezeichnungen oder geschützte geographische Angaben
eingetragen, wovon:
141
−
−
9 Produkte g.U. sind: bryndza podhalańska (Schafskäse aus der
Podhale-Region), oscypek (Hartkäse aus Schafsmilch), redykołka (Käse Redykołka), wiśnia nadwiślanka (Sauerkirsche), podkarpacki miód
spadziowy (Waldhonig aus dem Karpatenvorland), karp zatorski
(Zator-Karpfen), fasola Piękny Jaś z Doliny Dunajca (Bohne „Piękny
Jaś“ aus dem Dunajec-Tal), fasola wrzawska (Feuerbohne aus
Wrzawa), miód z Sejneńszczyny/Łoździejszczyzny („Seinu/Lazdiju
krašto medus”) (Honigaus den Landstrichen von Sejny und Lazdijai);
18 Produkte g.g.A. sind: rogal świętomarcinski (Sankt-MartinsHörnchen), wielkopolski ser smażony (Bratkäse aus Großpolen),
andruty kaliskie (dünne Waffeln aus Kalisz), truskawka kaszubska
(Kaschubische Erdbeere), fasola korczyńska (Bohneaus der Gemeine
Nowy Korczyn), miód kurpiowski (Honigaus der Kurpie-Region),
suska chechlońska (geräucherte Dürrpflaume), kiełbasa lisiecka (Wurst
aus Liszki), obwarzanek krakowski (ringförmiges Gebäck aus
Kraków), śliwka szydłowska (Pflaume aus Szydłów), jabłka łąckie (äpfel aus Łącko), chleb prądnicki (Brot aus Prądnik – heute OT.
Kraków), miód drahimski (Honig aus Drahim – heute Stare Drawsko),
kołocz śląski (schlesischer Streuselkuchen), jabłka grójeckie (äpfel aus
Grójec), ser koryciński swojski (Hausmacher-Käse aus Korycin),
jagnięcina podhalańska (Lammfleisch aus Podhale), miód wrzosowy
z Borów Dolnośląskich (Heidehonig aus der Niederschlesischen Heide).
Produkte mit Bezeichnung g.U. und g.g.A. können ausschließlich in
einem bestimmten geographischen Gebiet, nach einem anerkannten und festgelegten Verfahren und aus bei der Eintragung angemeldeten Rohstoffen hergestellt werden.
Geschützte Ursprungsbezeichnung
Die Bezeichnung eines solchen Produktes muss indirekt oder direkt an
die Region oder an ein bestimmtes Herkunftsgebiet anknüpfen, ausnahmsweise
an den Landesnamen, in dem das Produkt hergestellt wird. Das Produkt muss
in dem Gebiet hergestellt werden, an den die Bezeichnung anknüpft, und seine
charakteristischen Merkmale müssen eindeutig mit der Eigentümlichkeit der
gegebenen Region oder des geographischen Gebietes verbunden sein, aus dem
es kommt (http://www.ijhar-s.gov.pl/chroniona-nazwa-pochodzenia.html).
Bryndza podhalańska (Schafskäse aus der Podhale-Region), redykołka
(Käse Redykołka), und insbesondere oscypek (Hartkäse aus Schafsmilch) werden aus Schafsmilch hergestellt, sie sind nicht nur in ganz Polen, sondern auch
im Ausland bekannt. Bryndza podhalańska (Schafskäse aus der PodhaleRegion) wurde von der Europäischer Kommission als erstes polnisches Regio-
142
nalprodukt im Jahre 2007 eingetragen, oscypek (Hartkäse aus Schafsmilch), als
zweites im Jahre 2008, und redykołka (Käse Redykołka) im Jahre 2009. Alle
drei genannten Produkte können nur in bestimmten Gemeinden und Kreisen in
der Woiwodschaften Kleinpolen und Schlesien von Mai bis September hergestellt werden.
Die Tradition der Herstellung dieser Käsesorten auf den Almen, in
Almhütten verdanken wir den Walachen, einem Hirtenvolk aus Rumänien.
Zwischen dem 13. und dem 18. Jh., sind die Walachen mit ihren Schafshirten
vom Balkan über Karpaten bis Schlesien und Morawien gewandert. Dieses
Volk hat viele Dörfer in Karpaten gegründet. Der von den Hirten aus Karpaten
hergestellte Käse wurde erstmals im 14. Jh. erwähnt. Die Herstellung gehört
weiterhin zum Fachgebiet der Männer. Den Frauen war es untersagt, die Berghütten, die Almhütten, in denen die Milch verarbeitet wurde, vom Anfang der
Weidezeit bis zum St. Johannestag (Höhepunkt der Milchleistung, dreimaliges
Melken am Tag) zu betreten, weil sie, laut dem Aberglauben, die Milch verhexen und den Käse verderben könnten. Der Käse wird persönlich vom Oberhirten
hergestellt, der ein Berufshirte und Käser ist (http://www.owcaplus.pl/oszczypek/).
Bryndza (Schafskäse) ist ein weicher Labkäse aus Schafsmilch oder
aus Schafsmilch, gemischt mit Kuhmilch von den Kühen der Rinderrasse
„Polska Krowa Czerwona“ (Polnisches Rotvieh). Er ist leicht würzig oder
scharf und gewöhnlich leicht salzig. Er wird aus leicht saurer Schafskäsemasse
hergestellt, die aus Ausflockung der Käsemasse mit Lab aus warmer (36°C),
frisch gemolkener Milch entsteht. Schafskäsemasse wird geschnitten (oder mit
Fingern zerstoßen), gesalzen und gewürzt bis man den entsprechenden Geschmack erhält und dann wird sie gemischt, bis sie glatt wird. Der Schafskäse
wird kräftig in einem Gefäß geklopft, bis die Luft beseitigt ist. Der Käse reift
2–3 Monate. Meistens ist er cremig, aber es gibt auch körnigen oder sogar
klumpigen Schafskäse.
Oscypek (Hartkäse aus Schafsmilch) ist eines der exklusivsten Erzeugnisse unter den Bergmilchprodukten. Er wird in Almhütten, während der Sommerweidezeit auf eine einzigartige Art und Weise von Hand gemacht. Dieser
Hartkäse kann nur in ganzen Stücken verkauft werden. Er ist spindelförmig
(beiderseitig kegelföfmig), 17 bis 23 cm lang, mit einem Durchmesser an der
dicksten Stelle von 6 bis 10 cm und einem Gewicht von 0,6 bis 0,8 kg. Der Käse ist leicht cremefarben, an der Rinde dunkler, wobei auch eine annähernd
weiße Farbe zulässig ist. Die Rinde von oscypek ist strohfarben oder hellbraun
mit zartem Schimmer. Frischer Käse ist geschmeidig und zartgelb. Er wird aus
Milch der Polnischen Bergschafe hergestellt. Es ist zulässig, dass die Milch
von Kühen der Rinderrasse „Polska Krowa Czerwona“ (Polnisches Rotvieh)
beigemischt wird. Der etwaige Kuhmilchanteil darf 40 % der zur Herstellung
verwendeten Milch nicht übersteigen. Für einen Käse, leichter als 1 kg verwendet man etwa 6-7 Liter Milch. Er wird aus gedämpfter Masse hergestellt.
Diese Technologie ist charakteristisch für Mittelmeerraum. Ähnlich wie bei
143
Herstellung von Bryndza, wird der Käsebruch aus warmer Milch ausgeflockt,
zerkleinert und dann wird heißes Wasser dazugegeben. Der Käsebruch, der sich
auf dem Boden des Gefäßes absetzt, wird abgeseiht, zusammengepresst um
möglichst viel Molke abzutrennen. Dann wird der Käsebruch im heißen Wasser getaucht und weiter zusammengepresst (es wird dreimal wiederholt), dadurch wird er weich und geschmeidig. Um die Kegelform zu gestalten, wird in
die Mitte ein Ring aufgesetzt und der Käse wird beiderseitig handgeformt. Der
Kegel wird mit einer Metallnadel durchstochen damit er gleichmäßig trocknet
und er anschließend wird er 24 Stunden in Salzlake gebadet. Nach dem Abtrocknen wird er auf ein Holzgestell über den Herd gelagert, wo er im Rauch
aus Laubholz 2–5 Tage lang geräuchert wird. Bei einer Temperatur von 1–7°C
ist er etwa 4 Wochen haltbar, an einem warmen und trockenen Ort sogar bis zu
8 Wochen, wobei er nicht verdirbt, sondern nur trocken wird.
Redykołka (Käse Redykołka) wiederum, ist ein kleiner Käse, der vor
allem spindelförmig ist, er kann aber auch die Form von Pilzen, Tieren, Vögeln, oder Herzen haben. Das Herstellungsverfahren gleicht dem von oscypek
aus Schafsmilch oder aus der Mischung von Schafs- und Kuhmilch, wobei der
Anteil an Kuhmilch 40% nicht übersteigen darf. Die kleinen Käse werden in
Förmchen gedrückt, gesalzen und geräuchert. Milch für redykołka wird von
denselben Schafs- und Rinderassen gewonnen, wie die Milch für oscypek. Der
Name „Redykołka“ leitet sich von dem Begriff „redyk“ ab, der traditionell in
dem Erzeugungsgebiet verwendet wird und den feierlichen Auftrieb der Schafe
auf die Bergweiden, das Weiden und den Abtrieb der Tiere von den Weideplätzen bezeichnet. Es gab dabei eine Tradition, kleine Käse zu verschenken.
Redykołka wurden an die Nächsten (immer je 2 Stück), insbesondere an Kinder
verschenkt. Oft werden sie stark geräuchert, damit sie länger gelagert werden
können. Bei Temperaturen zwischen 1–7°C sind sie etwa 30 Tage haltbar
(http://www.wyrobygoralskie.com.pl/kuchniagoralskaseryowczekrowiekozie.
html; http://www.owcaplus.pl/oszczypek/).
Geschützte geographische Angabe
Ein Produkt kann als g.g.A. eingetragen werden, wenn sein Name sich
auf eine Region, auf ein bestimmtes Gebiet in einem Land oder auf eine Landesbezeichnung bezieht. Das Produkt muss einen Ruf, spezifische Eigenschaften oder Qualität besitzen, die dessen geographischer Herkunft betreffen, z.B.:
spezifische Klimabedingungen der Region, Pflanzen, Geländegestaltung oder
know-how des Produzenten.
Unter 18 Produkten gibt es nur zwei Molkereiprodukte. Ser wielopolski
smażony (Bratkäse aus Großpolen) natürlich oder mit Kümmel, erzeugt aus
Quark, der aus Kuhmilch die auf eine natürliche Weise sauer geworden ist, in
Tonschüsseln hergestellt wird, nachdem die Sahne entzogen worden ist. Nach
Erhitzung wird der Käsebruch von der Molke mittels Leinensäcken getrennt.
144
Solch ein Produkt ist nicht haltbar, kann nicht lange gelagert werden. Nach einigen Tagen werden die Käsereste glitschig (aufgrund einer natürlichen Eiweißspaltung), aber er kann verzehrt werden. Praktisch veranlagte und sparsame Hausfrauen aus Großpolen haben die Käsereste mit Butter gebraten,
manchmal unter Zusatz mit einem Ei oder Gewürzen. Er hat einen spezifischen, pikanten Geschmack sowie charakteristischen Geruch und ist cremefarben. Außer Großpolen ist der Bratkäse seit langem in Niederschlesien, Pałuki
und Pommern bekannt. Wahrscheinlich haben Niederländer und Deutsche,
die
diese
Gebiete
besiedelten,
diesen
Brauch
verbreitet
(http://www.trzyznakismaku.pl/produkty/wielkopolski-ser-smazony).
Ser koryciński (Hausmacher-Käse aus Korycin) ist das zweite Produkt,
nach Pierekaczewnik (eine Kuchensorte), aus Podlachien mit Zertifikat, das
2012 verliehen wurde. Das ist ein Labkäse, hergestellt aus roher Kuhvollmilch
unter Zusatz von Lab, mit Salz und eventuell mit Kräutern oder Gewürzen. Wie
bei oscypek, wurde früher natürliches Labpulver aus Kälbermägen gewonnen.
Die Herstellung von Käse haben die Einwohner von Korycin wahrscheinlich
von Schweizer Söldnern gelernt, die auf Polens Seite während des Polnisch –
Schwedischen Krieges gekämpft haben. Der Käse hat die Form einer abgeflachten Kugel mit elliptischem Querschnitt sowie einem Durchmesser von bis
zu 30 cm, Gewicht 2,5 kg bis 5 kg, je nach dem zur Herstellung verwendeten
Sieb und Reifezeit: frisch (Reifezeit 2 bis 4 Tage), gelagert (Reifezeit und Lagerung 5 bis 14 Tage) und reif (Reifezeit und Lagerung über 14 Tage). Um einen Käse mittlerer Größe herzustellen (etwa 3 kg) verwendet man 25 l Milch.
Traditionell, ist dieser Käse nach dem „Bad in Salzlake” in Kellern gereift, gelagert auf mit Dreschflegel gedroschenem Roggenstroh (http://www.podlaskie.
strefabiznesu.pl/artykul/ser-korycinski-swojski-z-unijnym-certyfikatem;
http://www.ijhar-s.gov.pl/news/items/ser-korycinski-swojski-zarejestrowanyjako-chronione-oznaczenie-geograficzne.html).
Das einzige Wursterzeugnis, das das g.g.A. Zertifikat erhalten hat, ist
kiełbasa lisiecka (Wurst aus Liszki). Das ist eine geräucherte Schweinewurst,
hergestellt in den Gemeinden Liszki und Czernichów in Woiwodschaft Kleinpolen, die von traditioneller grob geschnittener Krakauer Wurst abstammt. Der
Eigenname entstand in den 30. Jahren des 20. Jh, obwohl die Aufzeichnungen
aus der Mitte des 19. Jahrhunderts von einem gut entwickelten Metzgereihandwerk in oben genannten Gemeinden zeugen. Hauptbestandteil ist Muskelfleisch aus Schinken (85%). Die Wurst, mit einem Durchmesser von 52 mm
wird in Form eines Ringes mit einem Durchmesser von etwa 35–40 cm hergestellt. Einzige Zusätze sind Salz, grob gemahlener Pfeffer sowie frischer Knoblauch in entsprechenden Proportionen, was das Geheimnis des einzigartigen
Geschmackes ist. Nicht konserviertes, vorwiegend mageres Fleisch wird von
Hand in Würfel mit einer Kantenlänge von 3–5 cm geschnitten und dann in
Salz 2 bis 6 Tage lang gepökelt. Nach dem Pökeln wird ein Teil vom Fleisch
zweimal gemahlen und mit Knoblauch und Pfeffer vermischt. Nachdem die
145
Därme – meistens natürliche Rinderdärme – gefüllt worden sind, lässt man sie
für 2 Stunden abhängen. Die Wurst wird im Rauch von Laubholz geräuchert:
Erle, Buche oder Obstbäume. Kiełbasa lisiecka ist dunkelbraun, im Anschnitt
sind deutlich die in Wurstbrät eingebetteten Fleischstückchen zu erkennen
(http://www.bliskokrakowa.pl/pl/kielbasa-lisiecka-nasz-produkt-regionalny).
Jagnięcina podhalańska (Lammfleisch aus Podhale) ist das jüngste regionale Produkt mit Zertifikat g.g.A. erhalten 2012. Bei diesem Erzeugnis werden seine Geschmacks- und Ernährungsvorzüge sowie einzigartiger Geruch.
Die geschützte geografische Angabe gilt für Lämmer der folgenden Rassen:
„Polska Owca Górska“ (Polnisches Bergschaf) und/oder „Polska Owca Górska
odmiany barwnej“ (Polnisches Bergschaf, farbig) und/oder „Cakiel
Podhalański“ (Zackelschaf der Podhale-Region) nicht älter als 60 Tage. Die
Lämmer werden ausschließlich mit Muttermilch gesäugt. Jagnięcina (Lammfleisch) ist hellrosa, hat eine weiche und elastische Textur, ist zart und geschmeidig im Geschmack. Dieses Lammfleisch hat charakteristischen Geruch,
der dem von Wildbret (insbesondere Reh) ähnelt. Charakteristisch ist die minimale Fettabdeckung des Schlachtkörpers mit geringem Anteil an weißem
Nierenfettgewebe.
Die Schlachtkörper sind 4 bis 16 kg schwer, je nach Schlachtzeitpunkt.
Im Sommer und Herbst weiden die Schafe auf den Bergweiden und ernähren
sich von Grünfutter in sauberen und ökologischen Gebieten, die nicht gedüngt
werden, in Umgebung von fünf Nationalparks: Gorce, Tatra, Pieninen, Babia
Góra und Magura sowie Landschaftsparks im Schutzgebietsnetz des Programms „Natura 2000”. Spezifische Pflanzen, die in dem Weidengebiet vorkommen, wirken sich unmittelbar auf den spezifischen Geschmack und den
Geruch des Milchlammfleischs aus (http://malopolskie.ksow.pl/news/entry/
3534-jagniecina-podhalanska-zarejestrowana-ze-znaki.html;
http://www.trzyznakismaku.pl/produkty/jagniecina-podhalanska;
http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/
Lista-produktow-tradycyjnych/woj.-malopolskie/Jagniecina-podhalanska).
Traditionelle Produkte also garantiert traditionelle Spezialitäten
Die oben erwähnte Verordnung (EU) Nr. 1151/2012 des Europäischen
Parlaments und des Rates vom 21. November 2012 über Qualitätsregelungen
für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel hat die bis dahin geltende Verordnung
(EG) Nr. 509/2006 des Rates vom 20. März 2006 über garantiert traditionellen
Spezialitäten bei Agrarerzeugnissen und Lebensmitteln ersetzt.
Zu diesen Produkten gehören verschiedene Honigweine als altpolnische Produkte, sowie Leindotteröl, das aus Leindotter hergestellt wird,
pierekaczewnik (Kuchen), kiełbasa jałowcowa (Wacholderwurst), kiełbasa
myśliwska (Jagdwurst) und kabanosy (traditionelle polnische Brühwurst).
146
„Erzeugnisse und Lebensmittel, die eine Herstellungs- und/oder Verarbeitungsart auszeichnen, die einem traditionellen Herstellungs- und/oder Verarbeitungsverfahren entsprechen oder aus traditionell angewandten Bestandteilen hergestellt wurden”, können als garantiert traditionelle Spezialitäten eingetragen werden. „Spezifischer Charakter bedeutet charakteristische Merkmale
des Herstellungsverfahrens, die dieses Produkt eindeutig von anderen ähnlichen Produkten derselben Kategorie unterscheiden; die Bezeichnung ‘traditionell‘ bedeutet jedoch, dass das Produkt auf dem Markt so lange existiert, dass
dokumentiert werden kann, dass es möglich war, die Tradition von Generation
zu Generation zu überliefern. Dieser Zeitraum muss mindestens 30 Jahre lang
abdecken” (http://www.ijhar-s.gov.pl/gwarantowana-tradycyjna-specjalnosc.html).
Dieses Produkt kann im ganzen Land hergestellt werden, wenn die Voraussetzungen der Spezifikation erfüllt werden.
Kiełbasa jałowcowa und myśliwska (Wacholder- und Jagdwurst) wurden im Jahre 2011 als garantiert traditionelle Spezialitäten eingetragen. Beide
Wurstsorten werden aus vier polnischen Schweinerassen erzeugt: puławska,
złotnicka, wielka biała polska und polska biała zwisłoucha oder deren Kreuzungen, gewonnen in Fett- und Fleischmast bis zum Gewicht von 120 kg.
In der Wacholderwurst ist der Zusatz von Rindfleisch zulässig (bis zu
50%). Sie ist knackig und saftig, mit unverwechselbarem Geschmack und Geruch, die aus Zusatz von Früchten des Wacholderstrauchs resultieren (Juniperus spp), die erst unmittelbar vor dem Herstellungsprozess zerkleinert werden
sowie daraus, dass die Wacholdersträucher zum Räuchern verwendet werden.
Die Wacholderwurst hat die Form eines Ringes, in charakteristischer Kranzform. Sie ist in Polen schon seit dem 18. Jh. bekannt.
Die Jagdwurst „Kiełbasa myśliwska“ ist durch den Geschmack von
zerkleinertem, gepökeltem, gebratenem und geräuchertem Schweinefleisch mit
Zusatz von Gewürzen gekennzeichnet. Außer durch ihren spezifischen Geschmack zeichnet sich die Wurst durch ihre Knackigkeit aus. Ursprünglich
wurde diese Art Wurst von Jägern als Trockenverpflegung verwendet, weil
dank dem Knoblauchzusatz sowie langer Trocknungszeit die Wurst eine längere Haltbarkeit als bei anderen Wurstsorten aufweist (http://www.ijhars.gov.pl/news/items/kielbasa-jalowcowa-i-kielbasa-mysliwska-zarejestrowane.html;
http://www.agroworld.pl/content/kielbasa-jalowcowa-i-mysliwska-w-unijnymrejestrze-gts).
Im Antrag auf Bescheinigungen besonderer Merkmale (garantiert traditionelle Spezialität) von Agrarerzeugnissen und Lebensmitteln, eingereicht
2011 von Związek „Polskie Mięso” (Verband „Polnisches Fleisch“) lesen wir:
„‘Kabanosy‘ sind längliche, dünne, einseitig abgebundene Trockenwürste, die
gleichmäßig gerillt sind. Die Würste werden in der Mitte geknickt und weisen
an der Knickstelle Spuren auf, die vom Aufhängen herrühren. Die ‘Kabanosy‘
sind außen dunkelrot mit einem Stich ins Kirschrote. Im Schrägschnitt zeigen
sich dunkelrote Fleischstückchen und hellcremefarbene Fettstückchen. Die
147
Wurstoberfläche fühlt sich glatt und trocken an und ist gleichmäßig von Rillen
überzogen. Die ‘Kabanosy‘ zeichnen sich durch ihren kräftigen Geschmack
nach gebratenem, gepökeltem Schweinefleisch aus und schmecken leicht nach
Kümmel, Pfeffer und Rauch. […]Die Ausbeute des Endprodukts gegenüber
dem verwendeten Fleischrohstoff darf 68% nicht überschreiten. […] Charakteristisch ist auch das beim Durchbrechen der Wurst deutlich zu hörende Knackgeräusch, das auf das zarte Fleisch und die spezielle Zubereitung der Würste,
insbesondere das Trocknen und Räuchern, zurückzuführen ist.”
Für Herstellung von „Kabanosy” verwendet man Fleisch aus vier polnischen Schweinerassen: puławska, złotnicka, wielka biała polska und polska
biała zwisłoucha oder deren Kreuzungen. Die Tiere werden bis zum Gewicht
von 120 kg gemästet und charakteristisch ist der erhöhte intramuskuläre Fettanteil. „Kabanosy” wurden in Polen schon Mitte des 19. Jh. hergestellt. Sie fehlten auf keinem festlich gedeckten Tisch (KABANOSY wniosek do KE.pdf).
Polnische Qualitätszeichen für Lebensmittel
In Polen wurden auch Landessysteme für Qualität der Lebensmittel geschaffen. Das System Quality Meat Program – QMP ist das erste, von der Organisation der Landwirtschaftsproduzenten bearbeitete, polnische System der
Garantie für Fleischqualität, dessen Inhaber Polskie Zrzeszenie Producentów
Bydła Mięsnego (Polnischer Verband der Produzenten von Fleischvieh) ist.
Ein weiteres System, das hohe Qualität von Fleischprodukten garantiert, ist das System Gwarantowana Jakość Żywności – QAFP (Quality Assurance for Food Products) (Garantierte Lebensmittelqualität), bearbeitet 2009
auf Initiative von Unia Producentów i Pracodawców Przemysłu Mięsnego
(Union der Produzenten und Arbeitgeber der Fleischindustrie). Dieses Zertifikat umfasst u.a. die Zucht, Schlachtung, Verarbeitung und Vertrieb vom
Fleisch der Hafermastgans, deren Zucht aus in Kołuda Wielka, Zakład
Doświadczalny PIB IZ (Versuchsbetrieb des Staatlichen Forschungsinstituts
Institut für Zootechnik) in Kraków stammt.
Zweck des Systems für Schweinefleischqualität PQS (Pork Quality
System) – eines integrierten Systems für Herstellung hochqualitativen Schweinefleisches ist es, mageres, nicht fettiges Schweinefleische, mit längerer Haltbarkeit, größerer Gastronomie- und Verarbeitungsbrauchbarkeit, von einem
außergewöhnlichen Geschmack herzustellen.
Das System „Qualität Tradition” ist ein offenes System für alle Produzenten im In- und im Ausland, für individuelle Unternehmer oder Hersteller.
Dieses Zeichen kann an einige gleiche oder ähnliche Produkte verliehen werden. Es muss jedoch durch hohe Qualität gekennzeichnet sein, die durch Überwachung der Produktion bestätigt werden muss und in jeder Herstellungsphase
identifizierbar ist.
148
Seit dem 1. Mai 2004 fungiert auch das Programm des Ministers für
Landwirtschaft und ländliche Entwicklung: Poznaj Dobrą Żywność (Erkenne
gute Lebensmittel), dessen Zweck die Werbung für Lebensmittel mit zertifizierter hoher Qualität ist. Das Zeichen wird an Produkte verliehen, die die vom
Wissenschaftlichen Kollegium für Qualität der Lebensmittel am Minister für
Landwirtschaft und ländliche Entwicklung erarbeiteten Kriterien erfüllen. Seitdem das Programm funktioniert, wurden die Zeichen PDŻ für über 1200 Produkte verliehen, darunter u.a. für über 500 milchwirtschaftliche Produkte und
über 300 Wurstwarenprodukte sowie an zwei Hühnerfarmen und an ein Unternehmen, das 5 Schmalzsorten herstellt.
Ministerium für Landwirtschaft und ländliche Entwicklung, in Zusammenarbeit mit Woiwodschaftsmarschallen, führt auch eine Liste der Traditionellen Produkte, in der die Produkte erfasst werden, die eine einzigartige Qualität oder Merkmale und Eigenschaften aufweisen. Diese Eigenschaften folgen
daraus, dass traditionelle Produktionsmethoden mindestens seit 25 Jahren angewandt werden, sie sind das Kulturerbe einer Region und sind ein Bestandteil
der Identität lokaler Gesellschaften. Das Verleihen der Zertifikate der EU
schützt das Produkt. Die Eintragung in die Liste der Traditionellen Produkte
informiert dagegen lediglich, dass das Produkt oben genannte Anforderungen
erfüllt, aber die Produkte werden weder geschützt, noch werden andere zusätzliche Rechte garantiert. Zweck dieser Liste ist es, traditionelle Produkte zu
identifizieren und sie zu fördern. Aktuell besteht diese Liste aus 1146 Positionen in 10 Kategorien, darunter aus über 60 Milch- und über 200 Fleischprodukten. Zu erwähnen ist auch der Wettbewerb unter dem Patronat des Ministeriums für Landwirtschaft und ländliche Entwicklung „Positivistische Initiative“ –
„Polnischer Lebensmittelproduzent“. Am Wettbewerb können in- und ausländische Lebensmittelproduzenten teilnehmen. Preisträger erhalten Zertifikate
und haben das Recht, ein Jahr lang das ausgezeichnete Produkt mit diesem
Zertifikat zu kennzeichnen. 2012 fand die 16 Auflage des Wettbewerbs statt
(www.ekwiatkowski.poznan.pl).
Eine andere Form, regionale Produkte auszuzeichnen (nicht nur Lebensmittel) ist ein Wettbewerb für Verbraucher „Najlepsze w Polsce – The
Best in Poland”. Der Preisträger hat das Recht, drei Jahre lang das ausgezeichnete Produkt mit diesem Zeichen zu kennzeichnen (http://www.thc.org.pl).
Es gibt auch eine Liste der von der internationalen Organisation Slow
Food, Niederlassung Polen empfohlenen Produkte. Gegenstand der Organisation ist der Schutz traditioneller polnischer Lebensmittel und deren Hersteller. In
diese Liste sind einige Käsesorten aus Kuh-, Ziegen- und Schafsmilch, Wurst,
Apfelwein, Met, Liköre, Lebendiges Bier (nicht pasteurisiertes), sowie einige
Sorten von Backwaren, Honig, Säfte, eingemachte Produkte, Öle, sowie Kuchen und Kleingebäck eingetragen.
Von wachsendem Interesse an traditionellen Lebensmitteln zeugt die
Tatsache, dass in den letzten Jahren zahlreiche Veranstaltungen und Wettbe-
149
werbe stattfinden, die regionale Produkte fördern, organisiert unter anderem
von ODR (Zentren für landwirtschaftliche Beratung), verschiedene Vereinigungen und Organisationen, wie z.B.: Farmer- und Traditionskäsefestspiele in
Lidzbark Warmiński, Geschmacksfestspiele in Gruczno und andere.
Vorteile der Anwendung von Qualitätszeichen
Noch vor 15 Jahren machten die Nutzflächen über 60% der Landesfläche aus (Obiedziński und Obiedzińska, 1997). Obwohl der Anteil an den Nutzflächen um etwa 10% gesunken ist (GUS 2011), ist Polen weiterhin einer der
größten Lebensmittelproduzenten der Europäischen Union (Kauf und Tłuczak,
2010). Fleisch und Fleischerzeugnisse machen 15%, und Milchprodukte über
12% der Warenstruktur polnischen Exports aus (Trziszka u.a., 2009). Auf dem
Lebensmittelmarkt des 21. Jh. spielt der Wettbewerb eine große Rolle. Deshalb
sind die Präferenzen der Verbraucher, bezeichnet als Synthese der subjektiven
Urteile, anhand deren die Verbraucher die Wahl des Produktes treffen, sehr
wichtig geworden. Mit immer besserer Bildung und Wirtschaftswachstum ändern sich auch die Vorlieben der Verbraucher. Zur Zeit wird die Qualität und
das Streben nach Abwechslung der Lebensmittel wichtiger als deren Preis. Die
Qualität der Lebensmittel schätzen nicht nur reife, sondern auch junge Menschen. Das bestätigt das wachsende Bewusstsein in Bezug auf tägliche Ernährung. (Grzybek, 2009). Viele polnische Produkte haben schon Zeugnisse und
Qualitätszeichen erhalten, was deren hohe Qualität beweist, aber die Verbesserung der in unserem Land hergestellten Lebensmittel ist weiterhin eine Schlüsselfrage in der Entwicklung der Landwirtschaft. Die Voraussetzung für Entwicklung der Region und der Steigerung deren Wettbewerbsfähigkeit ist die
Nutzung deren Kulturschätze, weil es die Kultur ist, die sowohl die Intensität
als auch die Entwicklungsrichtung bestimmt. (Hełpa-Liszkowska, 2012). Das
kulinarische Erbe ist auch ein Teil der Kulturschätze. Die Förderung der regionalen und der traditionellen Produkte, die zu Steigerung deren Produktion beiträgt, ist somit die Chance für schnellere Entwicklung der ländlichen Regionen,
Steigerung deren Wettbewerbsfähigkeit und Erhöhung des Lebensstandards
deren Einwohner. (Kauf und Tłuczak, 2010). Die Entwicklung des Marktes
für diese Produkte trägt zur Entstehung neuer Arbeitsplätze bei, also macht es
möglich, sie nach denselben Verfahren herzustellen, die den kommerziellen
ähnlich sind.
Die Entwicklung einer starken Marke solcher Lebensmittel ist eine
Chance, diese Regionen zu fördern und deren Attraktivität zu steigern
(Grzybek, 2009). Die Herstellung von hochqualitativen Lebensmitteln wird mit
EU-Fonds gefördert. Dank den Rechtsregelungen der EU werden regionale und
traditionelle Produkte rechtsgeschützt. Es ist deshalb möglich, deren Produktion zu fördern und sie zu steigern, was die Entwicklung der Regionen und die
150
wachsende Wettbewerbsfähigkeit der ländlichen Gebiete beeinflusst. Diese
Maßnahmen lassen lokale Spezialitäten vor Vergessenheit schützen, unterstützen die Festigung der lokalen und nationalen Identität, beeinflussen die Entwicklung der ethnozentrischen Haltung auf dem Markt der lokalen Produkte,
beugt Entvölkerung und Marginalisierung der ländlichen Regionen vor (Krupa,
2010; Kauf und Tłuczak, 2010). Fast jede Region Polens hat ihr kulinarisches
Erbe, das ein wesentlicher Bestandteil des Kulturerbes ist, und soll vor Vergessenheit geschützt werden. Das Erbe kann auch ein Tourismusprodukt der Region darstellen, sofern es durch intensive Marketingmaßnahmen gefördert wird
(Grzybek, 2009; Krupa, 2010). Jegliche Systeme für Beurteilung der Lebensmittelqualität, sowohl inländische, als auch solche, die auf der EU-Ebene wirken, tragen zur Einhaltung dieses Erbes bei. Zertifikate g.U. und g.g.A. stellen
ein Zusatznutzen eines Produktes dar. Einerseits garantieren sie für hohe Qualität und echte Herkunft des Produktes durch ein Kontrollsystem wodurch deren
Attraktivität steigt. Andererseits haben sie Einfluss auf höheren Preis des Produktes, weil sie dessen Marktwert erhöhen (Krupa, 2010).
Ergänzung des Marktes für regionale und traditionelle Produkte
Die Verbraucher sind nicht nur an traditionellen, seit langem in einem
Gebiet hergestellten Produkten interessiert. Es gibt immer größeres Interesse an
Erzeugnissen integrierter Landwirtschaft. Die Nachfrage nach gering verarbeiteten Lebensmitteln, die hohe Hygienestandards auszeichnen, bei deren Herstellung innovative Technologien angewandt werden, steigt. Die wissenschaftliche Leistungsfähigkeit Polens die Lebensmittel neuer Generation, also
gesundheitsfördernde, mit hohen Nährvorzügen, mit Merkmalen funktioneller
Lebensmittel zu forschen, ist enorm und kann zunutze gemacht werden
(Trziszka u.a., 2009). Hochschulen und Forschungsinstitute führen zahlreiche
Forschungsprogramme durch, deren Ziel es ist, u.a. die Zusammensetzung und
Nährwert traditioneller regionaler Produkte zu bestimmen, sowie Herstellungstechnologien neuer Produkte für Farmen oder Industrie zu bearbeiten.
Ein Beispiel des Engagements polnischer Wissenschaftler in den Vorgang der Entstehung innovativer Lebensmittelherstellungstechnologien ist das
Projekt „BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia
zwierzęcego” (BIOLEBENSMITTEL – innovative funktionelle tierische Lebensmittel) nr POIG.01.01.02-014-090/09, mitfinanziert von der Europäischen
Union aus den Mitteln des Europäischen Fonds für regionale Entwicklung im
Rahmen des Operationsprogramms „Innovative Wirtschaft”. Das Projekt wird
in den Jahren 2009–2014 verwirklicht, im Rahmen des wissenschaftlichindustriellen Konsortiums, koordiniert von IGHZ PAN in Jastrzębiec. Am Projekt nehmen 12 wissenschaftliche und 8 industrielle Einheiten teil. Im Rahmen
des Projekts werden innovative Technologien der Fleisch- und
151
Fleischprodukteherstellung verschiedener Tierarten, Milchprodukte und Eier
bearbeitet. Die bearbeiteten Technologien und Patente betreffen die Vergrößerung des Gehalts an bioaktiven Bestandteilen in tierischen Rohstoffen durch
Modifizierung der Ernährung und der Pflegesysteme der Tiere sowie entsprechende Auswahl des Erbgutes. Im weiteren Stadium der Lebensmittelherstellung ist die Nutzung von Verarbeitungsmethoden und –technologien wesentlich, die es garantieren würden, den Gehalt an bioaktiven Bestandteilen in Rohstoffen auf unverändertem Niveau auch im verarbeiteten Produkt zu erhalten.
Im Rahmen des oben genannten Projektes wurden die Herstellungstechnologien bearbeitet, für Herstellung auf den Farmen zahlreicher Produkte
aus Schafsmilch, wie halbharter reifender Käse mit Molkenproteinen. Außerdem wurden die Rezepturen für Herstellung von nichtreifenden Käsearten unter
Zusatz von Kräutern (Basilikum, Kümmel, Thymian), mit folgenden Herstellungsverfahren: Labkäse, Käse mit Kalziumchlorid und Sauer-Labkäse bearbeitet. Es wurde auch das Herstellungsverfahren für Hüttenkäse aus Schafsmilch
bestimmt. Ein anderes Ergebnis war es, Methoden der Herstellung von
natürlichem und probiothischen Joghurt aus Schafsmilch im Hof zu bearbeiten.
Teilweise kann es durch Kuhmilch (es kann Vollmilch sein, oder der Fettgehalt
kann eingestellt werden). Ein Beispiel dafür ist auch Nutzung innovativer
Technologien bei Herstellung von pasteurisierten Kuhmilch, die eine verlängerte Haltbarkeit aufweist, mit bioaktiven Stoffen angereichert ist, Kuhmilch
mit Lactobacillus acidophilus oder Bifidobakterien, oder auch von SauerLabkäse aus Kuhmilch, angereichert mit bioaktiven Stoffen. Infolge der Durchführung des Projektes werden auch Rezepturen für Verarbeitung der Ziegenmilch, bei Einhaltung hohen Gehalts an bioaktiven Stoffen bearbeitet. Es werden auch Untersuchungen der Herstellungstechnologie der Erzeugnisse, die
weniger allergen sind, mit niedrigerem Gehalt an Salz und Zusatzstoffen z.B.
Polyphosphaten sowie kalorien- und fettarm sind – Light – Produkte, geführt
(Horbańczuk, 2010).
Referenzen
Gajowiak D. (2006). Produkty regionalne szansą poprawy konkurencyjności Polski
w Unii Europejskiej. Zesz. Nauk. SGGW – Problemy Rolnictwa Światowego, Warszawa, 15: 246–253.
Grzybek M. (2009). Preferencje konsumentów z Podkarpacia dotyczące popytu na produkty regionalne. J. Agribus. Rural Dev., 1 (11): 103–110.
GUS (2011). Główny Urząd Statystyczny, Departament Rolnictwa. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2011 r. Informacje
i opracowania statystyczne, Warszawa, 183 ss.
152
Hełpa-Liszkowska K. (2012). Potencjał kulturowy w procesie stymulowania rozwoju
obszarów wiejskich. J. Agribus. Rural Dev., 2: 83–93.
Horbańczuk J.O. (2010). BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego. Agro Trendy, nr 6.
Obiedziński M.W., Obiedzińska D.Z. (1997). Futur trends in food quality management
in Poland. Food Control, 8: 31–38. I.
Kauf S., Tłuczak A. (2010). Marka produktów regionalnych jako narzędzie promocji
obszarów wiejskich (na przykładzie województwa opolskiego). J. Agribus. Rural Dev.,
4 (18): 61–72.
Krupa J. (2010). Dziedzictwo kulinarne elementem atrakcyjności turystycznej regionu.
Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja. Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII: 451–455.
Trziszka T., Nowak C., Chyłek E.K. (2009). Bariery wprowadzania do praktyki w sektorze rolno-spożywczym nowych technik i technologii. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Poznaniu, 4 (59):
33–54.
153
REGIONALNE I TRADYCYJNE PRODUKTY Z PRODUKCJI
ZWIERZĘCEJ W BAWARII
Peter Sutor
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Gospodarki Żywnościowej i Rynków,
ul. Menzinger 54, 80638 Monachium, Niemcy
1. Wprowadzenie
Bawaria, położona w centralnym miejscu w Unii Europejskiej, pozostawiając swój rolniczy charakter, wkroczyła w ostatnich dziesięcioleciach na
drogę uprzemysławiania i usług w gospodarce. Region ten należy do konkurencyjnych regionów Unii Europejskiej. Rozwój ten następował razem z silną
globalizacją rynków, najpierw przemysłowych, a od 2000 r. − również rolniczych.
Na początku słabo zorganizowane i zdane na wsparcie państwa, rolnictwo w Bawarii konfrontowało się coraz bardziej z globalizacją rolnictwa.
Stworzenie wysokich wartości bawarskiego rolnictwa wywodzi się, w pierwszej kolejności, z uszlachetniania produktów pochodzenia zwierzęcego, które
pomogło osiągnąć słabo zorganizowanym bawarskim gospodarstwom konieczne podwyższenie dochodu rolniczego. „Bawarska droga”, zaplanowana w 1970
r. i często oceniana jako kontrowersyjna, przez stworzenie ponad gospodarskiej
współpracy (połączenia maszyn, pomocy gospodarskiej) i uwolnienie siły roboczej dla przemysłowej produkcji zniwelowała wady organizacyjne rolnictwa
Bawarii w wielu przypadkach bądź je zmniejszyła i okazała się w efekcie wydajnym narzędziem do społecznie akceptowanej zmiany struktury.
Ponadto, poprzez wspieranie od lat 90. XX w. odnawialnych źródeł
energii, szczególnie przetwarzania biomasy na ciepło i prąd dzięki urządzeniom do spalania biogazu i ogrzewania, stworzono nowe możliwości pozyskiwania wartości, które uzupełniają dochód, pochodzący z wytwarzania produktów zwierzęcych i w pojedynczych przypadkach go zastępują.
Prawidłowość, że produkcja rolnicza przewiduje dobre możliwości
rozwoju tam, gdzie ma miejsce również pozytywny rozwój przemysłowy gospodarki, potwierdza się w przypadku Bawarii. Dzisiejsze wyzwania polegają
częściej na powiązaniu bawarskiej gospodarki rolniczej i żywnościowej w systemy regionalnego i globalnego wprowadzania na rynek. Dotyczy to szczegól-
154
nie wysokiej jakości produktów zwierzęcych z Bawarii, które muszą być
wprowadzane na szersze rynki poza regionem.
2. Gospodarcze znaczenie i istota bawarskiej gospodarki rolniczej
i żywnościowej
Z obrotem 25,3 mld € w 2011 r. i 113 000 zatrudnionych osób, produkcja żywności jest, po produkcji pojazdów i części pojazdów, budowie maszyn,
jak i urządzeń optycznych, na czwartym miejscu pod względem obrotu bawarskiej gospodarki przetwórczej, z 333 mld € i na trzecim miejscu pod względem
zatrudnionych osób.
Rysunek 1 obrazuje rozwój produkcji żywności oraz informację o dochodach z produktów rolnictwa, jako przynależnej bazy surowcowej w Bawarii. Produkcja żywności mogła osiągnąć w przeciągu ostatnich 10 lat trzykrotnie szybsze zwiększenie obrotu niż dochodu ze sprzedaży w rolnictwie.
Rys. 1. Wartości charakteryzujące gospodarkę żywnościową Bawarii
Porównanie zależności między dochodem z produkcji rolnictwa a obrotem produkcyjnej gospodarki żywnościowej wykazuje, że dzięki wzrostowi
obrotu następuje dalszy istotny wzrost wartości wyrobów rolniczych produkowanych w Bawarii (rys. 1). Bawarska gospodarka rolnicza jest dobrze zintegrowanym elementem całej gospodarki i wydajnym czynnikiem gospodarczym, którego filarami są szlachetne, innowacyjne i drogie produkty. Współ-
155
czynnik tworzenia wartości w ostatnich latach wzrósł, dzięki czemu bawarska
gospodarka żywnościowa mogła odnieść sukces w obszarze szlachetnych
i drogich produktów.
Bawaria jest również dużym rynkiem zbytu; importuje środki żywności, które tutaj nie mogą być wytwarzane, w wysokości 8 mld € (rys. 2). Bawarii udało się przy tym eksportować do wszystkich regionów świata produkty
rolnicze i środki żywności w porównywalnej wysokości. Tym samym, jest eksportowana jedna trzecia wartości produktów gospodarki żywnościowej. Można
zauważyć, po pierwsze duże uznanie dla bawarskich produktów na całym
świecie, np. takich, jak chmiel, piwo albo mięso wołowe. Dlatego, skuteczne
wykorzystanie bawarskich pomysłów na wprowadzanie na rynek regionalnych
i tradycyjnych produktów może być uznane za wzorcowe. Spełnienie koniecznych wymogów jakości (certyfikacja) jest przy tym oczywiste dla narodowego
i ponadnarodowego wprowadzania na rynek. Nie wolno jednak przemilczeć, że
wymagania dla mniej zorganizowanych zakładów i średniego przemysłu żywnościowego są często ciężkie do spełnienia.
Rys. 2. Import i eksport gospodarki żywnościowej Bawarii
Rysunek 3 przedstawia ważne dla Bawarii stopnie samozaopatrzenia
w wyroby zwierzęce i środki spożywcze. Do tego zalicza się bardzo dochodowe obszary, jak produkcja mleka i produktów mlecznych, a również mięsa,
w szczególności wołowiny. Można zauważyć tendencję do zanikania słabych
punktów w zaopatrywaniu regionalnym, jak np. w obszarze produkcji drobiu
i jaj, i nie pozwala się na rozwój nieproporcjonalnych uzależnienień od marek
światowych.
156
Dla produktów z charakterem nadwyżki, sprzedawanych na rynku wewnętrznym i międzynarodowym, istnieją ważne instrumenty, które zapewniają
wystarczającą jakość produktów i procesów oraz są skuteczne poza granicami
kraju. W ramach skutecznej polityki jakości, wytwórcy i przetwórcy muszą
sprostać ponadnarodowym wymaganiom jakości. Ponadto, powinni oni zbliżyć
się do aktualnych pojęć jakości krajów importujących. Często są to wymagania
jakości zależne od religii (HALAL). W szeregu przypadków dla decyzji konsumentów istotną rolę odgrywa również tradycyjne i pozytywnie oceniane pochodzenie (np.: Bawaria i piwo).
Razem ze zwiększającą się globalizacją rynków wróciło rozróżnienie
na produkty regionalne i ekologiczne, które były wytwarzane w zgodzie z naturą i według kryteriów długotrwałości i dobrostanu zwierząt. Przede wszystkim,
można to zaobserwować w warstwach społeczeństwa dobrze zarabiającego,
które ma coraz większe powiązanie z produktami rolniczymi. Jednak, ta warstwa społeczna uosabia pogląd, że wysokiej wartości produkty spożywcze powinny mieć uczciwą cenę. Poprzez swoje zachowania konsumenckie ta warstwa społeczna próbuje tworzyć „politykę”.
Chude mleko w proszku
Rys. 3. Regionalny stopień zaopatrzenia w ważniejsze produkty zwierzęce
w Bawarii
W podsumowaniu można stwierdzić, że w Bawarii muszą skutecznie
działać mechanizmy nowoczesnej polityki jakości dla wyrobów rolniczych
i produktów spożywczych oraz skuteczne narzędzia działania, aby faktycznie
spełnić wymagania na krajowych rynkach i sprostać ilościom eksportowym.
W ten sposób można ułatwić i zapewnić dostęp do szerszych rynków.
157
3. Warunki ramowe dla wprowadzania na rynek regionalnych
i tradycyjnych produktów zwierzęcych z Bawarii
Wprowadzanie na rynek regionalnych i tradycyjnych produktów zwierzęcych z Bawarii musi następować zgodnie z prawnymi uregulowaniami Unii
Europejskiej i narodowymi ustawami, jak też obowiązującymi międzynarodowymi normami wprowadzania na rynek.
Bezpieczeństwo produkcji zwierzęcej jest zagwarantowane w Niemczech – tak samo jak w całej UE – na bazie Rozporządzenia (WE) Nr 178/2002
Parlamentu Europejskiego i Rady na temat ustalenia ogólnych zasad i wymogów prawnych dotyczących produktów spożywczych, w celu utworzenia Europejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Produktów Spożywczych i ustalenia postępowania dla bezpieczeństwa produktów spożywczych. Wdrożenie tego uregulowania następuje w ramach niemieckiej ustawy „Lebens- und Futtermittelgesetzbuches” (Ustawa o środkach spożywczych i paszowych).
Sposoby wprowadzania na rynek są realizowane w Niemczech głównie
przez zarządzanie rolnictwem i są zgodne z międzynarodowymi zasadami handlowymi (WTO, Codex alimentarius), wytycznymi UE i narodowymi ustawami. Należy nadmienić, że istnieją różnice zdań między UE a USA w kwestii
używania hormonów i genetycznie modyfikowanych produktów.
3.1. Dygresja: Rozwój pojęcia jakości
Pojęcie jakości zmieniło się w ubiegłych dwóch dziesięcioleciach.
W latach 80. jakość była charakteryzowana przez zewnętrzną i wewnętrzną
wolność od błędów produktu (jakość produktu). W Niemczech pojęcie jakości,
które w istocie pochodzi z ustawy o klasie handlowej, doprowadziło w rozporządzeniach UE do stworzenia norm wprowadzania na rynek. Przy tym,
z punktu widzenia UE, obok higienicznej i materiałowej nieszkodliwości produktów, istotne było dobrowolne zbywanie i transparencja rynkowa (rys. 4).
Obiektywne i ustawowe wymagania minimalne ułatwiają handel produktami
rolniczymi i środkami żywności, i prowadzą jako następstwo ulepszonej transparencji rynkowej do uczciwego kształtowania ceny. Ma to szczególne znaczenie to dla wyrobów rolniczych na rynku określonym przez popyt, ponieważ
w ten sposób rozróżnia się wartościowe produkty pod względem jakości i odróżnia się je od siebie cenowo.
Na początku lat 90. ostatniego stulecia pojęcie jakości uległo modyfikacji. Doszły nowe wymagania jakości. Głównie w kwestii stosowania środków ochrony roślin, które wskutek wzrostu podaży nowoczesnych substancji
czynnych były stosowane w dużym zakresie i dzięki polepszonym technikom
analizy mogły być rejestrowane. Skutkiem tego rozwoju było rozpowszechnienie ekologicznego rolnictwa, które za priorytet postawiło sobie ogólne postrzeganie produkcji. Tym samym narodziło się nowe pojęcie jakości, które przypo-
158
rządkowało produktowi rolniczemu albo produktowi spożywczemu wartość,
wychodzącą poza samą jakość wyrobu − produkcji przyjaznej środowisku
i możliwie regionalnej, bez ingerencji środków chemicznych. Powstał termin
„sposób produkcji” (rys. 4) albo „metoda produkcji” jako dodatkowe pojęcie
jakości. Komunikacja tego pojęcia – nie ostatecznie jako element powstałego
w międzyczasie ruchu zielonych – prowadziła do przeforsowania znacznie
wyższych cen dla produktów ekologicznych.
rozszerzeie pojęcia
jakości przez jakość
produktu i procesu
do:
bezpośrednia
jakość
Rys. 3. Rozwój pojęcia jakości w ostatnich trzech dziesięcioleciach
Ta nowa jakość często nie była możliwa do wykazania pod względem
zawartości i tym samym nie była kontrolowana, dlatego potrzebne były nowe
systemy kontroli. System certyfikacji na bazie prywatnych stanowisk kontroli
został wprowadzony jako system całkowitej kontroli zakładu. Dopiero później
te stanowiska kontrolne przypisano od 1991 r. państwowej kontroli (Rozporządzenie (WE) Nr 834/2007 o produkcji ekologicznej bądź biologicznej i oznakowaniu wyrobów ekologicznych / biologicznych“ (Europejskie Rozporządzenie
Ekologiczne) i zdefiniowano, jak muszą być wytwarzane produkty żywności,
które są określane jako ekoprodukty. W ten sposób ujednolicono rolnictwo
ekologiczne ze względu na kryteria kontroli i ułatwiono ich zrozumienie.
Na początku tego stulecia był kontynuowany i doskonalony system
kontroli i certyfikacji, zwłaszcza z uwagi na występowanie encefalopatii gąbczastej bydła (BSE), co skutkowało nowymi przepisami prawnymi na temat
produktów spożywczych (Rozporządzenie (WE) nr 178/2002). Wraz ze stworzeniem prawnego pojęcia „przedsiębiorstwa produkcji spożywczej” i „przed-
159
siębiorstwa produkcji pokarmu”, z obowiązku wykazania nieszkodliwości swoich produktów nie została wyjęta dawna produkcja rolnicza. Całościowy sposób postrzegania został zastosowany nie tylko w obszarze wytworów ekologicznych, ale i w obszarze konwencjonalnym. Utworzone systemy zapewnienia
jakości, jak: Jakość i Bezpieczeństwo (QS), Global-GAP albo International Food Standard (IFS) itd. wykazywały zwiększony popyt. Temu rozwojowi sprzyjała zwiększająca się globalizacja rynków, która wymagała systemów zapewnienia jakości, które mogły przebić się przez krajowe uregulowania.
Obecnie rysuje się dalsze rozszerzenie pojęcia jakości, które z punku
widzenia UE jest następująco definiowane: „Definiując pojęcie jakości chodzi
o to, aby spełniała ona oczekiwania konsumentów”*. Tym samym, niezależnie
od fachowej konieczności, biorąc pod uwagę opinie konsumentów i życzenia
oferentów, umożliwia się odpowiednie oznakowanie różnic cenowych na rynkach. Jako skutek tego rozwoju powstają systemy bezpieczeństwa jakości
z uzupełniającym oznakowaniem regionów produkcji, jak „Sprawdzona Jakość
Bawarii” lub „Sprawdzona Jakość Badenii-Wirtembergii” Te dodatkowe oznakowania odzwierciedlają często potrzeby i lęki konsumentów.
Podsumowując, można stwierdzić, że obiektywne kryteria jakości
w znaczeniu zbywalności produktów, zwłaszcza w ponadregionalnym ich ruchu, są potrzebne i muszą pozostać składnikiem polityki jakości. Do tego dochodzą dodatkowe oznakowania, dające orientację konsumentom, które jednak
podlegają przemianom i nie są charakteryzowane przez właściwości higieniczne i materiałowe. Przykładem może być tutaj certyfikacja produktów spożywczych z religijnego punktu widzenia (HALAL). W podobny sposób należy
oceniać regionalność produktów jako cechę jakościową. W przyszłości, kryteria jakościowe zostaną określone jako środowiskowe, zgodne z prawami zwierząt, łącznie z długotrwałością dyferencjacji cenowej na rynkach, które zostaną
udostępnione konsumentom nie w całości, a jedynie w określonych fragmentach, również w zależności od stanu rozwoju gospodarczego i kulturalnego.
3.2. Polityka jakości UE – treści
Parlament Europejski wychodzi z założenia, „że konsumenci są zainteresowani nie tylko nieszkodliwością produktów spożywczych, ale również ich
pochodzeniem i metodą produkcji”. Dalej przyjmuje, „że konsumenci stawiają
na równi te uregulowania certyfikacyjne z zapewnieniem wysokiej jakości”**.
Rys. 5 przedstawia obecny stan polityki jakości UE i obejmuje w istocie trzy
płaszczyzny:
*
Zielona Księga Jakości Producentów Rolniczych.
Polityka jakości produktów rolniczych: Jaką stosować strategię? Decyzja Parlamentu Europejskiego z 25 marca 2010 r. dla polityki jakości produktów rolniczych: Jaką strategię należy naśladować? (2009/2105(INI)).
**
160
Płaszczyzna 1
Podstawą dla wykorzystania produktów spożywczych (i produktów
pokarmowych) jest nieszkodliwość produktu ze względu na jego działanie
zdrowotne na człowieka (i zwierzę). Ponadto, w niemieckim prawie uregulowano zasadę, aby przy oznakowaniu produktu nie wprowadzać konsumenta
w błąd. Zasady te są ważne nie tylko dla produktów spożywczych, działających
na kilku poziomach, ale również dla bezpośredniego ruchu producentkonsument. Zasadniczo należy przestrzegać tych zasad. Za zachowanie tego
obszaru w Niemczech jest odpowiedzialna państwowa Kontrola Produktów
Spożywczych.
)
Rys. 5. Części składowe polityki jakości UE
Płaszczyzna 2
W znaczeniu wystarczającej transparencji rynkowej na płaszczyźnie
wytwarzania, handlu i konsumentów, jak też wystarczająco uczciwego kształtowania cen na bazie obiektywnych kryteriów jakości, istnieją reguły wprowadzania na rynek (normy wprowadzania na rynek) dla najważniejszych wyrobów rolniczych. Są one zawarte i zdefiniowane w rozporządzeniu (WE) nr
1234/2007 o wspólnym rynku rolnym i przepisach szczególnych dla określonych wyrobów rolniczych. Te reguły pokrywają się z regułami WTO (Codex
alimentarius).
W Niemczech zalicza się do tych reguł na przykład normy wprowadzania na rynek mleka i klasyfikację tusz (rys. 6). Te klasyfikacje są podstawą
dla kształtowania cen i ustalania cen dla wyrobów rolniczych. Zróżnicowanie
na rynku konsumentów cen wyrobów rolniczych według stopni jakości leży
w interesie ich oferentów.
161
Około 75−80% dochodu produkcji bawarskiego rolnictwa podlega regułom wprowadzania na rynek, zgodnym z UE.
)
)
Rys. 6. Elementy polityki jakości UE; normy wprowadzania na rynek
Płaszczyzna 3 (dyferencje)
Dodatkowo, oprócz norm wprowadzania na rynek, UE daje do dyspozycji dalsze możliwości oznakowania ekologicznych, regionalnych, tradycyjnych wyrobów i produktów spożywczych:
− Specjalne sposoby produkcji
Przez specjalne sposoby produkcji rozumie się takie, które oferują konsumentowi wartość dodatkową wobec ustawowych wymagań minimalnych i podlegają państwowej kontroli:
• Rolnictwo ekologiczne, zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr
834/2011,
• Chronione dane geograficzne, zgodnie z Rozporządzeniem
(WE) nr 1541/2012 i Rozporządzeniem (WE) nr 110/2008;
− Fakultatywne pojęcia jakości (jeszcze w fazie rozwoju)
Za pomocą zastrzeżonych pojęć powinny być zapewnione pochodzenie
i specjalne właściwości jakości produktów określonych w UE:
• Przykład „produkty góralskie”, zgodnie z Rozporządzeniem
(WE) nr 1541/2012,
• Przykład „z mojej farmy”, zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr
1541/2012;
162
−
Dobrowolne / prywatne systemy zapewnienia jakości
Zgodnie z Dyrektywą 2010/c 341/04 UE mogą być używane dobrowolne i prywatne systemy zapewnienia jakości w celu zagwarantowania właściwości jakościowych. Chodzi zawsze o zapewnienie jakości,
a nie tylko o podanie regionu wytworzenia lub przetwórstwa:
• Przykład „sprawdzona jakość” jako nadzorowany przez państwo i obejmujący stopnie Hendela, powstały już jako system
certyfikacji,
• Przykład „GLOBAL-GAP” jako system certyfikacyjny stosowany na całym świecie na bazie uregulowań WTO i właściwych reguł UE.
4. Sposoby wprowadzenia na rynek regionalnych i tradycyjnych
produktów zwierzęcych w Bawarii
Celem tych środków jest stworzenie specjałów z jasno zdefiniowaną
wartością dodatkową i przedstawienie ich konsumentowi.
4.1. Rolnictwo ekologiczne
W warunkach bawarskich gospodarstw rolniczych największe znaczenie mają uregulowania*** rolnictwa ekologicznego. W Bawarii 9156 przedsiębiorstw podlega odpowiedniemu obowiązkowi meldunkowemu dla rolnictwa
ekologicznego, a wśród nich około 6500 rolniczych i około 2050 przetwórczych. Około 202 000 ha jest uprawianych ekologicznie. Określany w przybliżeniu dochód ze sprzedaży wynosi około 0,7 mld € i osiąga około 10% całkowitych dochodów ze sprzedaży rolnictwa bawarskiego. Obrót produkcyjnej
działalności spożywczej jest szacowany pod tym względem na blisko 2,3 mld
€. Odpowiada to około 9% całego obrotu w tym obszarze.
Ekologicznie działające przedsiębiorstwa są kontrolowane, ze względu
na utrzymanie, co najmniej raz w roku przez certyfikowany wydział kontrolny.
Kontrole obejmują stopnie i wprowadzają przedsiębiorcę do systemu. Pojęcia
„Bio” ewentualnie „Eko” są chronione i mogą być wykorzystywane tylko
w certyfikowanych zakładach. Wyroby są jednolicie oznakowane.
Jednym ze środków, wycelowanych w przyszłość, jest zwiększona
kombinacja produktów wytwarzanych biologicznie i regionalnie dla bawarskich konsumentów, którzy coraz bardziej zwiększają popyt.
***
ROZPORZĄDZENIE (WE) nr 834/2007 RADY z 28 czerwca 2007 r. na temat ekologicznej / biologicznej produkcji i oznakowania ekologicznych / biologicznych wyrobów,
znoszące rozporządzenie (EWG) nr 2092/91.
163
4.2. Chronione dane geograficzne
Kolejnym uregulowaniem sposobów produkcji, jest wydana w Rozporządzeniu UE specyfikacja dla****:
• Chronionej nazwy pochodzenia (o.d.),
• Chronionych danych geograficznych (d.g.).
Przy o.d. i d.g. chroni się nazwę wyrobów, o ile chodzi o nazwę gatunku i produktu, który posiada wystarczającą historię ze znanym pochodzeniem /
albo specjalną recepturę. Produkty o.d. i d.g. muszą być następnie, z reguły,
produkowane według tradycyjnej receptury albo tradycyjnej metody uprawy.
Przy produktach o.d. wszystkie potrzebne surowce pochodzą z regionu podanego w specyfikacji. Ustanowione specyfikacje chronione są na terenie całej
Europy przez wydanie rozporządzenia UE dla każdej z nich. Ochrona nazwy
i prawo do opatrzenia produktu specjalną pieczęcią lub oznaczeniem tekstu dają wyrobom nadrzędną pozycję. Zachowanie i nadużycie specyfikacji są
sprawdzane przez odpowiednie instytucje państwowe lub certyfikowane wydziały kontrolne.
)
Rys.7. Elementy polityki jakości UE; chronione dane pochodzenia
Na podstawie dużej i tradycyjnej różnorodności produktów chronione
dane geograficzne odgrywają w Bawarii nadrzędną rolę w porównaniu z inny****
ROZPORZĄDZENIE (EG) nr 510/2006 RADY z 20 marca 2006 dla ochrony danych
geograficznych i ochrony nazwy pochodzenia dla produktów rolniczych i środków spożywczych.
164
mi krajami związkowymi. Bawaria posiada obecnie ponad 25 ważnych i używanych specyfikacji. Obecnie około 1500 przedsiębiorstw podlega systemowi
kontroli dla chronionych dawnych oznaczeń. IEM szacuje obrót, który może
być uzyskany według wytycznych tej specyfikacji w działalności spożywczej
na 1,9 do 2,2 mld €. Wartość obrotu, zgodnie ze specyfikacją produktów oznaczonych, może być znacznie niższa.
W obszarze tradycyjnych zwierzęcych wyrobów należy przede wszystkim wymienić:
• Algawski ser górski (o.d.),
• Algawski emmentaler (o.d.),
• Bawarska wołowina / Wołowina z Bawarii (d.g.),
• Norymberskie smażone kiełbaski gilowe/ Norymberskie kiełbaski grilowe (d.g.).
Na rynkach UE i państw trzecich uznanie uzyskała Bawarska Wołowina d.g.
4.3. Fakultatywne pojęcia jakości
Do tego pojęcia odnoszą się fakultatywne informacje o „cechach jednej
lub więcej kategorii produktów lub o cechach uprawy lub przetwórstwa, które
obowiązują w specyficznych obszarach”*****. Obecnie, występują jako kategorie produktów np. „wyroby góralskie” albo „z mojej farmy”. W ramach projektu naukowego przeprowadzonego na IEM można było wykazać, że pojęcie
„wyrobu góralskiego” jest przydatne dla Bawarii tylko w sposób ograniczony,
ponieważ większość produktów góralskich z terenu przedalpejskiego już dzisiaj, w wielu przypadkach, posiada wartość dodatkową, która w podanych
przykładach mogłaby być zniszczona. Z tego powodu, instrument ten, w zaproponowanej wersji, jest dla Bawarii mało skuteczny.
4.4. Dobrowolne, rejestrowane systemy zapewnienia jakości w odniesieniu do regionalnego pochodzenia
Te systemy wychodzą poza ustawowo wymagane minimalne właściwości. W Bawarii licencjodawcą jest Państwowe Ministerstwo Wyżywienia,
Rolnictwa i Leśnictwa. Obecnie istnieją znaki „Sprawdzona Jakość Bawaria”
i „Eko-jakość gwarantuje Bawaria”. Te powiązane w regionach systemy zabezpieczenia jakości mogą być używane przez gospodarstwa rolne na równi
z licencjobiorcami z sektora żywnościowego, o ile posiadają taki certyfikat.
Oznakowanie nie jest obowiązkowe. System ma przede wszystkim ograniczony wymiar regionalny, mianowicie Bawaria i regiony, w których pojęcie Bawa*****
Art. 27 stanowiska Parlamentu Europejskiego ustalonego w pierwszym czytaniu 13 września 2012 r. w obliczu wydania Rozporządzenia (EU) nr …/2012 Parlamentu Europejskiego
i Rady o uregulowaniu jakości dla wyrobów rolniczych i produktów żywnościowych.
165
rii jest pozytywne. Działa przede wszystkim do wewnątrz i nadaje się dla regionalnej komunikacji jakości. Obejmuje różne miejscowe rodzaje produktów
(rys. 8). Dzięki państwowej kontroli certyfikowanych wydziałów kontroli znak
ten posiada porównywalnie wysoką wiarygodność.
Kwaśne delikatesy
Rys.8. Elementy polityki jakości UE; znaczenie GQ-Bawarii
Odnoszące się do produktów systemy zapewnienia jakości „GQ Bawarii” używane są obecnie przez 19 tys. zakładów produkcyjnych (rys. 9). Produkty rolnicze wytwarzane według systemów zapewnienia jakości mogą, według przybliżonych danych, tworzyć wartość produkcyjną, wynoszącą od około
850 do 950 mln €. Jest to około 10% wartości produkcji bawarskiego rolnictwa. Uwzględniając tworzenie wartości w produkcyjnych firmach żywnościowych, potencjał, który może być osiągnięty przy tym systemie jakości na rynkach, może wynosić od około 1,5 do 2 mld euro. Prawdopodobne są przecięcia
się z obrotami na bazie chronionych danych geograficznych w zależności od
rynków zbytu (np. wołowina).
Dodatkowo, w obszarze rolnictwa ekologicznego występuje znak
„Eko-jakość”, który wychodzi poza standardy UE, i który jest obecnie używany przez okołó 100 ekologicznie działających zakładów handlowych i przetwórczych. Tym znakiem oznaczone jest przede wszystkim pochodzenie bawarskie. Pozycja tego znaku jakości jest znana tylko ograniczonemu kręgowi
użytkowników, np. kupcom produktów spożywczych w handlu detalicznym
166
oraz w już istniejących systemach oznakowania w rolnictwie ekologicznym,
z powodu małej dostępności w handlu.
Rys. 9. Elementy polityki jakości UE; Sprawdzona Jakość Bawaria
W programie „Sprawdzona Jakość – Bawaria” badania produktów wykonywane są przez instytucje kontrolne w celu wspierania producentów produktów pokarmowych, jak też wytwórców i producentów żywności. W ten
sposób trafiły tu tylko pewne i godne zaufania produkty spożywcze wysokiej
jakości.
Zależnie od obszaru produkcji, produkty spożywcze badane są pod
względem zawartości niebezpiecznych składników i substancji. I tak, dla wołowiny przeprowadza się badania pod względem zawartości lekarstw, antybiotyków, polepszaczy jakości, hormonów, PCB i dioksan. Dla jaj badanie odbywa się pod kątem zawartości pałeczek salmonelli.
W ponad 4800 analizach, które zostały zlecone dla produktów spożywczych według kryterium „Sprawdzona Jakość – Bawaria”, nie stwierdzono do
tej pory żadnych zawartości zagrażających zdrowiu w badanych materiałach
i substancjach. Wszystkie przebadane produkty spożywcze były bez zarzutu,
jeśli chodzi o te substancje, mieszcząc się w wyznaczonych granicach wartości,
a zatem nie wyciągnieto żadnych konsekwencji.
Z 55 200 przebadanych próbek pasz w 10 przypadkach musiały być
przeprowadzone dodatkowe badania, z powodu nieprawidłowości albo
przekroczenia wartości granicznych, aby można było wykluczyć zagrożenie.
167
4.5. Akredytowane systemy bezpieczeństwa jakości w prywatnej
gospodarce
Takie systemy bezpieczeństwa jakości jak „Jakość i Bezpieczeństwo
(QS)” lub „International Food Standard (IFS)” są w istocie wynikiem zmiany
hodowli w dawnej produkcji (Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 i nowelizacja
prawa produktów spożywczych od 2002 r.) Te systemy łączą narodowe i ponadnarodowe uregulowania (np.: treść Codex alimentarius) i dają pewność
w obrocie międzynarodowym, mają bowiem wymiar narodowy, europejski
i międzynarodowy.
Należy tu odróżnić specjalne systemy certyfikacyjne, które chcą uwiarygodnić zachowanie sposobów produkcji, jak w przypadku sposobu „bez inżynierii genetycznej”. Obecnie, zwłaszcza w Bawarii, rozszerza się szczególnie
szybko system certyfikacji „bez inżynierii genetycznej”, który nie posiada jeszcze do tej pory jednakowego standardu. Jest atrakcyjny, zwłaszcza dla takich
konsumentów, którzy akceptują sposób produkcji konwencjonalnego rolnictwa,
ale przeciwstawiają się zielonej genetyce. Problematycznie ocenia się rozdzielający charakter tego systemu certyfikacji, który wyraża się w aktualnym nastroju konsumentów. Znak ma obecnie tylko znaczenie regionalne, narodowe.
Dotyczy to również systemów certyfikacyjnych uzasadnionych religią.
Prywatni posiadacze;
dobrowolne systemy
jakości
)
)
Rys. 10. Elementy polityki jakości UE; bez inżynierii genetycznej
168
5. Wnioski
Rysunek 11 daje pogląd na używane w Bawarii instrumenty dla wprowadzania na rynek regionalnych i tradycyjnych wyrobów z Bawarii. Tradycyjnie, przy wartościowych wyrobach Bawarii przeważają przede wszystkim produkty zwierzęce, zaczynając od produktów mlecznych, poprzez wołowinę, do
tradycyjnych specjałów z różnych regionów Bawarii. Dodatkowo, podjęte
w Bawarii środki opierają się na instrumentach polityki jakości UE i kierowane
są zarówno na rynki krajów trzecich, na rynki UE, jak i na narodowe i regionalne rynki.
)
)
Rys.11. Elementy polityki jakości UE na przykładzie Bawarii
Przepisy bezpieczeństwa produktów spożywczych i norm wprowadzania ich na rynek mają charakter podstawowy. Oprócz nich, istotne są instrumenty rolnictwa ekologicznego, dotyczące informacji geograficznej o pochodzeniu, a także rejestrowany w UE system bezpieczeństwa jakości „Sprawdzona Jakość − Bawaria”.
W kontekście istniejących w Bawarii i wspieranych przez państwo
elementów polityki jakości w celu komunikacji jakości ,w specyficznym rolnictwie ekologicznym − Chronione dane geograficzne oraz powiązany system
jakości i pochodzenia „Sprawdzona Jakość − Bawaria” przedstawiają w swoim
całokształcie, łącznie z niezwierzęcymi wyrobami, następujący potencjał produkcyjnej działalności żywnościowej:
• Rolnictwo ekologiczne:
2,0
2,3 mld €
• Chronione dane geograficzne
1,9
2,1 mld €
• Sprawdzona Jakość Bawaria
1,9
2,0 mld €
169
Byłoby to w sumie prawie 25% całkowitego obrotu produkcyjnyjnego
sektora żywnościowego Bawarii. Uznane w UE sposoby produkcji i rejestrowane przez UE „GQ Bayern” mają tym samym szczególne, porównywalnie
duże znaczenie dla komunikacji wartości dodatkowej specjalnie wytwarzanych
produktów. Te systemy wnoszą wkład do polityki jakości, skierowanej do wewnątrz i na zewnątrz. Nie można jednak negować, że obecnie dalsze i nowe
systemy certyfikacji znajdują dojście do polityki jakości, szczególnie w obszarze mleka, jak „bez inżynierii genetycznej”.
Nie można także negować, że tradycyjne wyroby zwierzęce na bazie
wołowiny przedstawiają, zarówno w samej Bawarii, jak i poza nią, centralny
potencjał tworzenia wartości, a tym samym dla całej gospodarki żywnościowej.
W celu skutecznego wprowadzania na rynek produktów zwierzęcych dalszymi
staraniami rolnictwa z Bawarii będą: zapewnienie wystarczającego dobrostanu
zwierząt, unikanie zbyt dużych jednostek i realizacja kryteriów długotrwałości.
6. Podsumowanie
Z obrotem 25,3 miliardów € w 2011 r. gospodarka żywnościowa
w Bawarii jest na czwartej pozycji przemysłu przetwórczego. Rolnictwo bawarskie wytwarza w części znaczne nadwyżki, które są wprowadzane na rynki
ponadregionalne. Do tego zalicza się przede wszystkim produkty zwierzęce,
takie jak: produkty mleczne, mleko i mięso wołowe. Prowadzi to w Bawarii do
celowej realizacji polityki wprowadzania na rynek produktów rolniczych
i żywnościowych. Do tego potrzebne są właściwe narzędzia, aby w ten sposób
ułatwić i zapewnić dostęp do rynku.
Polityka jakości UE udostępnia te narzędzia na trzech płaszczyznach.
To są: bezpieczeństwo wytworów, reguły wprowadzania produktów na rynek
i stosowne możliwości przedstawiania procesów i dostępnej wartości dodatkowej. W Bawarii przywiązuje się wagę do ekologicznego rolnictwa. Jako instrument dostępne są Chronione dane geograficzne. Dobrowolne, wspierane
przez państwo systemy ochrony jakości, jak „GQ Bawaria”, z dodatkowym
oznakowaniem pochodzenia, używane są przez gospodarstwa rolne i przedsiębiorstwa żywnościowe ze wzrastającą skutecznością.
Wzrastająca globalizacja rynków wspierała rozwój i wprowadzenie systemów
certyfikacji na bazie prywatnych systemów kontrolnych. Systemy ochrony jakości, jak: Jakość i Bezpieczeństwo (QS), Global-GAP albo International Food
Standard (IFS) itd. powstały lub zyskały na znaczeniu, ponieważ były wspierane przez klientów.
Prawie 25% całego obrotu przedsiębiorstw produkujących żywność
w Bawarii mogło spełnić wymogi wymienionych systemów. Tym samym,
uznane przez UE sposoby produkcji i zarejestrowane jako „GQ Bawarii” przyczyniły się znacznie do komunikacji wartości dodatkowej w polityce jakości,
ustanowionej na regionalnych i ponadregionalnych rynkach.
170
Załączniki
Oznaczenie
Treść
Rozporządzenie
(WE) nr 247/2006
Szczególne środki w obszarze rolnictwa na korzyść regionów,
będących na obrzeżach UE, szczególnie tytuł IV, Artykuł 14
„znaki obrazkowe”
Rozporządzenie
(WE) nr 509/2006
Zagwarantowane tradycyjne specjały przy wyrobach rolniczych i produktach spożywczych
Rozporządzenie
(WE) nr 510/2006
Ochrona przed danymi geograficznymi i dawnymi nazwami
dla wyrobów rolniczych i produktów spożywczych
Rozporządzenie
(WE) nr 1234/2007
Wspólna organizacja rynków rolniczych z przepisami szczególnymi dla określonych wyrobów rolniczych, szczególnie
część II, tytuł II, rozdział I, podrozdział I „Przepisy wprowadzania na rynek” i podrozdział Ia część I „Dawne nazwy i dane geograficzne”
Rozporządzenie
(WE) nr 834/2007
Ekologiczna/ biologiczna produkcja i oznakowanie ekologicznych/ biologicznych wyrobów
Zasada
341/04
Dyrektywa UE dobrej praktyki systemów certyfikacyjnych dla
wyrobów rolniczych i produktów spożywczych
2010/C
Rozporządzenie
(EWG) nr 1061/91
Ogólne reguły na określenie pojęcia, oznaczenia i otwarcia
aromatyzowanego wina, napojów zawierających wino aromatyzowane i koktajli zawierających wino aromatyzowane
Dyrektywa
2001/110/EWG
Dyrektywa o miodzie, zwłaszcza artukuł 2
Rozporządzenie
(WE) nr 247/2006
Środki szczególne w obszarze rolnictwa na korzyść regionów
położonych na obrzeżach UE, zwłaszcza tyt. IV, art. 14 „Znak
obrazkowy”
Rozporządzenie
(WE) nr 509/2006
Gwarantowane tradycyjne specjały przy wyrobach rolniczych
i produktach spożywczych
Rozporządzenie
(WE) nr 510/2006
Ochrona danych geograficznych i dawnego oznakowania dla
wytworów rolniczych i produktów spożywczych
Rozporządzenie
(WE) nr 834/2007
Ekologiczna/ biologiczna produkcja i oznakowanie ekologicznych /biologicznych wyrobów
Rozporządzenie
(WE) nr 110/2008
Określenie pojęciowe, oznaczenie, otwarcie i etykietowanie
wyrobów spirytusowych, jak i ochorna danych geograficznych
wyrobów spirytusowych
171
REGIONALE UND TRADITIONELLE PRODUKTE AUS
TIERISCHER ERZEUGUNG IN BAYERN
Peter Sutor
Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL), Institut für Ernährung und Märkte,
Menzinger Str. 54, 80638 München, Deutschland
1. Einleitung
Bayern − an zentraler Stelle innerhalb der Europäischen Union gelegen
− hat in den letzten Jahrzehnten den Weg vom Agrarstaat zum Industrie- und
Dienstleistungsstaat sehr erfolgreich beschritten und gehört zu den
wettbewerbsfähigen Regionen der Europäischen Union. Diese Entwicklung ist
mit einer starken Globalisierung der Märkte – zunächst der industriellen und
seit der Jahrtausendwende auch der agrarischen Märkte – einher gegangen.
Ursprünglich äußerst kleinstrukturiert und auf staatliche Unterstützung
angewiesen, sieht sich die Agrarwirtschaft in Bayern zunehmend mit den
globalisierten Agrarmärkten konfrontiert. Die hohe Wertschöpfung der
bayerischen Agrarwirtschaft ergibt sich in erster Linie über die tierische
Veredelung, die es flächenmäßig schwach strukturierten landwirtschaftlichen
Betrieben ermöglicht hat, die notwendige Erhöhung des landwirtschaftlichen
Einkommens zu erzielen. Der 1970 konzipierte und oft kontrovers diskutierte
„bayerische Weg”, der durch die Schaffung überbetrieblicher Formen der
Zusammenarbeit (Maschinenringe, Erzeugerringe, Betriebshilfsringe) und der
Freisetzung von Arbeitskräften für die industrielle Erzeugung, die strukturellen
Nachteile Bayerns in vielen Fällen ausgeglichen bzw. gemindert hat, erwies
sich im Nachhinein als effizientes Werkzeug zu einem gesellschaftlich
verträglichen Strukturwandel.
Darüber hinaus wurde durch die Förderung der regenerativen Energien
ab den 90er Jahren, insbesondere die Verarbeitung von Biomasse zu Wärme
und Strom durch Biogas- und Heizungsanlagen neue Wertschöpfungsmöglichkeiten geschaffen, die die Einkommen aus der Erzeugung tierischer
Produkte ergänzen und in Einzelfällen ersetzen.
Die Erkenntnis, dass die Agrarproduktion dort insgesamt gute
Entwicklungsmöglichkeiten vorfindet, wo auch eine positive industrielle
Wirtschaftsentwicklung stattfindet, wird in Bayern ebenfalls bestätigt. Heute
172
bestehen die Herausforderungen dagegen eher in der Einbindung der
bayerischen Land- und Ernährungswirtschaft in die regionalen und globalen
Vermarktungssysteme. Dies gilt besonders für die Vermarktung hochwertiger
tierischer Erzeugnisse aus Bayern, die vielfach außerhalb Bayerns vermarktet
werden müssen.
2. Wirtschaftliche Bedeutung und Schwerpunkte der bayerischen
Agrar- und Ernährungswirtschaft
Mit einem Umsatz von 25,3 Mrd. € im Jahr 2011 und insgesamt gut
113.000 Beschäftigten steht das produzierende Ernährungsgewerbe nach der
Herstellung von Kraftwägen und Kraftwagenteilen, dem Maschinenbau sowie
elektronischen und optischen Geräten an vierter Stelle hinsichtlich des
Umsatzes des bayerischen verarbeitenden Gewerbes in Höhe von 333 Mrd. €
und an dritter Stelle hinsichtlich der Beschäftigen.
Abbildung 1 gibt Auskunft über die Entwicklung des produzierenden
Ernährungsgewerbes und der Produktionserlöse der Landwirtschaft als
zugehörige Rohstoffbasis in Bayern. Dabei konnte das produzierende
Ernährungsgewerbe im Schnitt der letzten 10 Jahre eine gut dreifache
schnellere Steigerung seines Umsatzes erzielen als die Höhe der
Verkaufserlöse der Landwirtschaft.
28
500%
y = 0,0155x2 + 0,2964x + 18,897
R² = 0,942
23
450%
20
400%
Umsatz in Mrd. €
18
15
350%
13
R² = 0,4274
10
300%
8
5
250%
y = 0,0052x 2 + 0,0179x + 5,8264
R² = 0,283
3
0
Wertschöpfungsrate in v.H. *
25
200%
Jahr
Verkaufserlöse Landwirtschaft
Trend Verkaufserlöse
Umsatz prod. Ernährungsgewerbes
Umsatz prod. Ernährungsgewerbes
Ernährungsw. Wertschöpfungsrate
Trend Wertschöpfungsrate
Abbildung 1. Wertschöpfung in der Ernährungswirtschaft Bayerns
173
Werden in diesem Zusammenhang die Produktionserlöse der Landwirtschaft in Beziehung zum Umsatz des produzierenden Ernährungsgewerbes gesetzt, so zeigt sich, dass durch das produzierende Ernährungsgewerbe eine weitere wesentliche Wertsteigerung der in Bayern erzeugten Agrarerzeugnisse anzunehmen ist (vgl. Abbildung 1). Bayerns Agrarwirtschaft ist folglich ein gut
in das gesamte Wirtschaftsgeschehen integrierter und leistungsfähiger Wirtschaftsfaktor, der auf hochveredelte, innovative und hochpreisige Produkte angewiesen ist. Da die Wertschöpfungsrate in den letzten Jahren tendenziell
angestiegen ist, dürfte die bayerische Ernährungswirtschaft im Bereich
hochveredelter und hochpreisiger Produkte erfolgreich sein.
Als Nachfrage starke Region importiert Bayern Nahrungsmittel und
Spezialitäten, die hierzulande nicht hergestellt werden können, in Höhe von rd.
8 Mrd. € (vgl. Abbildung 2). Dabei ist es Bayern gelungen bei Agrarprodukten
und Nahrungsmitteln Exporte in etwa gleicher Höhe in alle Regionen der Welt
zu tätigen. Damit wird rd. ein Drittel des Werts der bayerischen
ernährungswirtschaftlichen Erzeugung exportiert. Hieraus läßt sich zum einen
das hohe Ansehen bayerischer Erzeugnisse in aller Welt ablesen, wie das
beispielhaft für Produkte wie Hopfen, Bier oder Rindfleisch gilt. Daher kann es
sinnvoll sein, die mit Bayern verbundenen Vorstellungen für die Vermarktung
regionaler und traditioneller Produkte gezielt zu nutzen. Die Einhaltung
notwendiger Qualitätsnachweise (Zertifizierungen) ist dabei für die nationale
und supranationale Vermarktung selbstverständlich. Es soll allerdings nicht
verschwiegen werden, dass diese Voraussetzungen für die oft kleiner
strukturierten landwirtschaftlichen Betriebe und die mittelständische
Ernährungsindustrie oft nur schwer zu erfüllen sind.
8
Umsatz in Mrd. €
8
7
7
y = 0,3047x + 4,0389
R² = 0,8684
6
y = 0,2867x + 3,9414
R² = 0,9658
6
5
5
4
Jahr
Einfuhr
Ausfuhr
Trend Einfuhr
Trend Ausfuhr
Abbildung 2. Ernährungswirtschaftliche Ein- und Ausfuhren Bayerns
174
Abbildung 3 schätzt wichtige auf Bayern bezogene SelbstversorgungsSelbstversorgung
grade tierischer Erzeugnisse und Lebensmittel. Darunter zählen sehr umsatzumsat
starke Bereiche wie MilchMilch und Milchprodukte sowie die Erzeugung von
Fleisch, in Sonderheit Rindfleisch. Derzeit ist allerdings der Trend erkennbar,
bestehende Lücken in der Regionalversorgung zu schließen, wie zum Beispiel
im Bereich der GeflügelGeflügel und Eierproduktion, und überproportionale AbhänAbhä
gigkeiten von den Weltmärkten nicht weiter ansteigen zu lassen.
Für
ür Produkte mit Überschusscharakter, die auf dem Binnenmarkt und
den internationalen Märkten abgesetzt werden, sind Instrumente wichtig, die
eine ausreichende ProduktProdukt und Prozessqualität sicherstellen und über nationale
Grenzen hinweg wirksam sind. Im Rahmen
men einer erfolgreichen Qualitätspolitik
müssen Erzeuger und Verarbeiter die geforderten supranationalen QualitätQualität
sanforderungen erfüllen können. Weiterhin sollten sie dem aktuellen
Qualitätsbegriff der Importländer möglichst nahe kommen. Oftmals sind dies
auch religiös bedingte Qualitätsanforderungen (HALAL). In einer Reihe von
Fällen spielen auch traditionelle und positiv belegte Herkünfte (z.B.: Bayern
und Bier) eine Rolle für den Kaufentscheid.
Mit der zunehmenden Globalisierung der Märkte ging eine RückRüc
besinnung auf regionale und ökologische Erzeugnisse einher, die möglichst im
Einklang mit der Natur und nach Kriterien der Nachhaltigkeit und des
Tierwohls erzeugt worden sind. Dies ist vor allem in gut verdienenden BevölBevöl
kerungsschichten zu beobachten, die nur mehr einen geringen Bezug zur
landwirtschaftlichen Erzeugung haben. Allerdings vertritt diese BevölkerungsBevölkerungs
schicht die Auffassung, dass hochwertige Lebensmittel auch einen fairen Preis
kosten sollen. Vielfach versuchen diese Bevölkerungsschichten durch
d
ihr
Kaufverhalten „Politik” zu machen.
Abbildung 3.. Regionale Versorgungsgrade wichtiger tierischer Erzeugnisse
in Bayern
175
Zusammenfassend lässt sich feststellen, dass eine moderne
Qualitätspolitik für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel für Bayern geeignete
Werkzeuge für die Vermarktung bereitstellen muss, um sowohl den
tatsächlichen und gefühlten Anforderungen auf den heimischen Märkten als
auch auf den Exportmengen gerecht zu werden. Auf diese Weise kann der
Marktzugang erleichtert und gesichert werden.
3. Rahmenbedingungen für die Vermarktung
traditioneller tierischer Erzeugnisse aus Bayern
regionaler und
Die Vermarktung regionaler und traditioneller tierischer Produkte aus
Bayern muss in Übereinstimmung mit den gesetzlichen Bestimmungen der EU
und den nationalen Gesetzen sowie den international verbindlichen
Vermarktungsnormen erfolgen.
Die Sicherheit der tierischen Produkte wird in Deutschland –
gleichermaßen wie in der gesamten EU − auf Basis der VO (EG) Nr. 178/2002
des Europäischen Parlamentes und des Rates zur Festlegung der allgemeinen
Grundsätze und Anforderungen des Lebensmittelrechts, zur Errichtung der
Europäischen Behörde für Lebensmittelsicherheit und zur Festlegung von
Verfahren zur Lebensmittelsicherheit gewährleistet. Die Umsetzung dieser
Regelungen erfolgt im Rahmen des deutschen „Lebens- und
Futtermittelgesetzbuches”.
Die Maßnahmen zur Vermarktung von Agrarprodukten werden in
Deutschland im Wesentlichen durch die Agrarverwaltung umgesetzt und stehen
in Deutschland in Übereinstimmung mit internationalen Handelsusancen
(WTO, Codex alimentarius), den EU-Vorgaben und den nationalen Gesetzen.
Hierbei ist einschränkend festzuhalten, dass hinsichtlich des Einsatzes von
Hormonen und gentechnisch unbehandelten Produkten erhebliche
Meinungsunterschiede zwischen der EU und den USA bestehen.
3.1. Exkurs: Entwicklung des Qualitätsbegriffs
Das Qualitätsverständnis hat in den letzten zwei Jahrzehnten einen
Wandel erlebt. So war in den 80er Jahren die Qualität noch durch die äußeren
und innere Fehlerfreiheit des Produktes (Produktqualität) gekennzeichnet. In
Deutschland wurde der Qualitätsbegriff, der sich im Wesentlichen aus dem
deutschen Handelsklassengesetz abgeleitet hat, in die EU-Verordnungen zu den
Vermarktungsnormen überführt. Dabei stand aus Sicht der EU neben der
hygienischen und stofflichen Unbedenklichkeit der Erzeugnisse die freie
Handelbarkeit und Markttransparenz im Mittelpunkt (Rys. 4). Objektive und
gesetzliche Mindestanforderungen erleichtern den Handel von landwirtschaftlichen Erzeugnissen und Lebensmitteln und führen als Folge verbesserter
176
Markttransparenz zu einer gerechteren Preisbildung. Dies ist insbesondere für
die landwirtschaftliche Erzeugung in einem Nachfrage bestimmten Markt von
Bedeutung, da auf diese Weise qualitativ hochwertige Produkte differenziert
werden und sich preislich absetzen können.
Zu Beginn der 90er Jahre des letzten Jahrhunderts begann sich der
Qualitätsbegriff zu wandeln. Neue Anforderungen an die Qualität kamen hinzu.
Dies war insbesondere die Rückstandsfreiheit der Erzeugnisse von
Pflanzenschutzmitteln, die in Folge des stark gestiegenen Angebots von
modernen Wirkstoffen in (zu) hohem Maß angewendet wurden und durch die
stark verbesserte Analysetechnik auch nachgewiesen werden konnten. Eine
Folge aus dieser Entwicklung war die Ausbreitung des ökologischen Landbaus,
der die ganzheitliche Betrachtungsweise der Erzeugung eines Produktes in den
Mittelpunkt stellte. Damit war ein neuer Qualitätsbegriff geboren, der einem
landwirtschaftlichen Erzeugnis oder einem Lebensmittel ein über die reine
Produktqualität hinausgehende Wertigkeit zugeordnet hat. Diese ergab sich aus
einer umweltverträglichen und möglichst heimatnahen Erzeugung ohne
chemische Behandlungsmittel. Es entstand die Produktionsweise (vgl. Abb. 4)
oder die Produktionsmethode als neuer zusätzlicher Qualitätsbegriff. Die
Kommunikation dieses Begriffes – nicht zuletzt als Bestandteil der inzwischen
entstandenen grünen Bewegung – führte dazu, dass sich für Öko-Produkte
deutlich höhere Preise durchsetzen ließen.
Eigenkontrolle
Gesamtqualität
Mittelbare
Qualität
Entwicklung neuer
Produktionsweisen
(ÖkoLandbau)
Unmittelbare
Qualität
Fremdkontrolle
Herstellung von
Markttransparenz;
Spezielle Kontrollvorschriften
Staatliche Kontrollmaßnahmen
Aufbau von Zertifizierungssystemen
zur Selbstkontrolle
durch Neugestaltung
der Produkthaftung
(Prozessqualität)
Anpassung an
aufkommende
Produktvielfalt
Ausweitung des
Qualitätsbegriffs über
Produkt- und
Prozessqualität
hinaus zu
- sozialen
- umweltbezogenen,
- regionsbezogenen,
- tiergerechte und
- nachhaltigen
Qualitätskriterien
z.B.: gentechnikfrei;
tiergerecht, regionale
Wertschöpfung,
Sozialstandards
Abbildung 4. Entwicklung des Qualitätsbegriffs in den letzten 3 Jahrzehnten
177
Da diese neue Qualität vielfach stofflich gar nicht nachweisbar und
damit auch nicht kontrollierbar war, wurden neue Kontrollsysteme notwendig.
Das System der Zertifizierungen auf der Basis privater Kontrollstellen wurde
als System der Gesamtbetriebskontrolle eingeführt. Erst im Nachgang wurden
diese Kontrollstellen ab 1991 einer staatlichen Überwachung (vgl. VO (EG)
Nr.834/2007 über die ökologische bzw. biologische Produktion und die
Kennzeichnung von ökologischen/biologischen Erzeugnissen (Europäische
Öko-Verordnung oder EG-Öko-Verordnung) unterstellt und definiert, wie
Erzeugnisse und Lebensmittel, die als Öko-Produkte gekennzeichnet sind,
erzeugt und hergestellt werden müssen. Auf diese Weise wurde der
ökologische Landbau hinsichtlich der Kontrollkriterien vereinheitlicht und
nachvollziehbar gemacht.
Zu Beginn dieses Jahrtausends setzte sich die Entwicklung fort und
wurde insbesondere durch das Auftreten der bovinen spongiformen
Enzephalopathie (BSE) geprägt. Diese Krise hatte die Neuordnung des
Lebensmittelrechts (VO (EG) Nr. 178/2002) zur Folge. Mit der Schaffung der
rechtlichen
Begriffe
des
„Lebensmittelunternehmers”
und
des
„Futtermittelunternehmers” wurde die landwirtschaftliche Urproduktion nicht
mehr von der Beweispflicht über die Unbedenklichkeit ihrer Produkte
ausgenommen. Die ganzheitliche Betrachtungsweise wurde jetzt nicht nur im
Bereich der ökologischen Erzeugung sondern auch im konventionellen Bereich
angewendet. Qualitätssicherungssysteme wie Qualität und Sicherheit (QS),
Global-GAP oder der International Food Standard (IFS) usw. entstanden und
wurden von der abnehmenden Hand vermehrt nachgefragt. Begünstigt wurde
diese Entwicklung durch die zunehmende Globalisierung der Märkte, die
Qualitätssicherungssysteme forderte, die sich über nationalstaatliche
Regelungen hinwegsetzen konnten.
Derzeit zeichnet sich eine weitere Ausdehnung des Qualitätsbegriffs
statt, die aus Sicht der EU wie folgt definiert wird: „Bei Qualität geht es darum,
die Erwartungen der Verbraucher zu erfüllen”*. Damit wird − unabhängig von
der fachlichen Notwendigkeit − den Verbraucher- aber auch den
Anbieterwünschen Rechnung getragen, durch eine entsprechende Auslobung
Preisdifferenzierungen auf den Märkten zu ermöglichen. Als Folge dieser
Entwicklungen entstehen Qualitätssicherungssysteme mit der ergänzenden
Auslobung einer Erzeugungsregion wie „Geprüfte Qualität Bayern” oder
„Geprüfte Qualität Baden-Württemberg” gleichermaßen wie neue
Produktionsweisen wie „ohne Gentechnik”. Diese zusätzlichen Auslobungen
spiegeln vielfach das Ängste oder die Bedürfnisse der Verbraucher wieder.
Zusammenfassend kann festgestellt werden, dass objektive
Qualitätskriterien im Sinne der Handelbarkeit von Produkten, insbesondere im
überregionalen Warenverkehr notwendig sind und Bestandteil der
*
Grünbuch zur Qualität von Agrarerzeugnissen.
178
Qualitätspolitik bleiben müssen. Hinzu kommt die zusätzliche Auslobung
Verbraucher orientierter Qualitäten, die allerdings einem Wandel unterliegen
wird und nicht durch hygienische und stoffliche Eigenschaften definiert sind.
Die Zertifizierung von Lebensmitteln nach religiösen Gesichtpunkten (HALAL) kann hierfür als Beispiel genannt werden. In ähnlicher Weise ist auch die
Regionalität von Produkten als Qualitätsmerkmal zu beurteilen. Zukünftig
werden soziale, umweltbezogene, tiergerechte Qualitätskriterien einschl. der
Nachhaltigkeit die Preisdifferenzierung auf den Märkten mitbestimmen und
den Verbraucher nicht in seiner Gesamtheit, sondern in bestimmten
Teilmengen auch in Abhängigkeit seines wirtschaftlichen und kulturellen
Entwicklungsstandes ansprechen.
3.2. Inhalte der EU Qualitätspolitik
Das Europäische Parlament geht davon aus, „dass sich die Verbraucher
nicht nur für die Unbedenklichkeit der Lebensmittel, sondern auch für deren
Ursprung und Herstellungsmethoden interessieren”. Weiterhin nimmt es an,
„dass die Verbraucher diese Zertifizierungsregelungen mit der Gewährleistung
einer höheren Qualität gleichsetzen”**.
Abb. 5 stellt den derzeitigen Stand der EU-Qualitätspolitik dar und umfasst im
Wesentlichen drei Ebenen:
Ebene 1
Die Basis für die Nutzung eines Lebensmittels (und Futtermittels) ist
die Unbedenklichkeit des Produktes hinsichtlich seiner gesundheitlichen
Auswirkungen auf den Mensch (und das Tier). Darüber hinaus ist im deutschen
Recht festgelegt, dass bei der Kennzeichnung des Produktes der Verbraucher
nicht irregeführt werden darf. Diese Grundsätze gelten nicht nur für über
mehrere Stufen gehandelte Lebensmittel, sondern auch für den ErzeugerVerbraucher-Direktverkehr. Folglich sind diese Bestimmungen grundsätzlich
einzuhalten. Zuständig für die Einhaltung dieses Bereiches ist in Deutschland
die staatliche Lebensmittelüberwachung.
**
Qualitätspolitik für Agrarerzeugnisse: Welche Strategie ist anzuwenden?; Entschließung des
Europäischen Parlaments vom 25. März 2010 zu der Qualitätspolitik für Agrarerzeugnisse:
Welche Strategie soll verfolgt werden? (2009/2105(INI)).
179
Abbildung 5. Bausteine der EU-Qualitätspolitik
Ebene 2
Im Sinne einer ausreichenden Markttransparenz auf der Ebene der
Erzeugung, des Handels und der Verbraucher sowie einer ausrechend gerechten
Preisbildung auf der Basis objektiver Qualitätskriterien bestehen für die
wichtigsten landwirtschaftlichen (unverarbeiteten und z.T. verarbeiteten)
Erzeugnissen Vermarktungsregeln (Vermarktungsnormen). Sie sind in der VO
(EG) Nr. 1234/2007 über die gemeinsamen
gemeinsamen Agrarmärkte und mit
Sondervorschriften für bestimmte landwirtschaftliche Erzeugnisse festgehalten
und definiert. Diese Regeln befinden sich im Einklang mit den Regeln der
WTO (Codex alimentarius).
In Deutschland fallen unter diese Regelung zum Beispiel
Beispiel der Vollzug
der Vermarktungsnormen bei Milch oder die Klassifizierung von
Schlachtkörpern (vgl. Abbildung 6). Nach wie vor sind diese Einstufungen BaB
sis für die Preisbildung und die Preismeldungen für landwirtschaftliche
Erzeugnisse. Differenzierte Angaben
Angaben von Preisen bei Agrarerzeugnissen nach
Qualitätsstufen sind in einem Käufermarkt im Interesse der Anbieter von
Agrarerzeugnissen.
Eine sehr grobe und überschlägige Schätzung ergibt, dass rd. 75−80%
75
der Produktionserlöse der bayerischen Landwirtschaft Vermarktungsregeln
Vermarktungsregeln
unterliegen, die die EU erlassen hat.
180
Abbildung 6. Bausteine der EU-Qualitätspolitik;
EU Qualitätspolitik; Vermarktungsnormen
Ebene 3 (Differenzierungsebene)
Aufbauend auf den Vermarktungsnormen stellt die EU weitere MögMö
lichkeiten zur Auslobung ökologischer, regionaler und traditioneller landwirtlandwir
schaftlicher Erzeugnisse und Lebensmittel zur Verfügung:
− Besondere Produktionsweisen
Hierunter werden Produktionssysteme verstanden, die dem
Verbraucher und der Gesellschaft einen Mehrwert gegenüber den
gesetzlichen Mindestanforderungen bieten und einer staatlichen
Kontrolle unterliegen:
• Ökologischer Landbau gemäß VO (EG) Nr. 834/2011,,
• Geschützte geografische Angaben gemäß VO (EG) Nr.
1541/2012 und VO (EG) Nr. 110/2008;
− Fakultative Qualitätsbegriffe (noch in der Entwicklung)
Mittels vorbehaltener Begriffe soll die Herkunft und die speziellen
Qualitätseigenschaften bestimmter in der EU erzeugten Produkte
sichergestellt warden:
• Beispiel „Bergprodukte“
„
gemäß VO (EG) Nr. 1541/2012,
• Beispiel „From
„
my farm” gemäß VO (EG) Nr. 1541/2012;
− Freiwillige/ private Qualitätssicherungssysteme
Gemäß Leitlinie 2010/c 341/04 der EU können freiwillige und private
Qualitätssicherungssysteme zur Sicherung bestimmter qualitativer
Eigenschaften genutzt werden. Im Vordergrund steht dabei immer die
Sicherung der Qualität, nicht die eventuelle Angabe der ErzeugungsErzeugungs
oder Verarbeitungsregion:
181
•
•
Beispiel „Geprüfte Qualität” als staatlich betreutes und
Hendelsstufen übergreifendes bereit gestelltes Zertifizierungssystem,
Beispiel „GLOBAL-GAP” als weltweit angewandtes Zertifizierungssystem auf der Basis der WTO-Bestimmungen und den
einschlägigen EU-Bestimmungen.
4. Maßnahmen zur Vermarktung regionaler und traditioneller tierischer Erzeugnisse in Bayern
Ziel der Maßnahmen ist es Spezialitäten mit einem klar definierten
Mehrwert zu schaffen und dies dem Verbraucher auch zu vermitteln.
4.1. Ökologischer Landbau
Unter bayerischen Verhältnissen haben die Bestimmungen*** zum
ökologischen Landbau die größte Bedeutung. In Bayern unterliegen 9156
Unternehmen der Meldepflicht für den ökologischen Landbau. Darunter
befinden sich rd. 6500 landwirtschaftliche und rd. 2050 verarbeitende
Unternehmen. Rd. 202.000 ha werden ökologisch bewirtschaftet. Der grob
geschätzten Verkaufserlös beträgt rd. 0,7 Mrd. € und erreicht rd. 10% der
gesamten Verkaufserlöse der bayerischen Landwirtschaft. Der Umsatz des
produzierenden Ernährungsgewerbes wird aus hiesiger Sicht auf rd. 2,3 Mrd. €
geschätzt. Dies entspricht rd. 9% des gesamten Umsatzes in diesem Bereich.
Die ökologisch wirtschaftenden Unternehmen werden hinsichtlich der
Einhaltung mindestens einmal jährlich durch eine anerkannte Kontrollstelle
kontrolliert. Die Kontrollen sind stufenübergreifend und ziehen den Verarbeiter
sowie den Handel in das System ein. Die Begriffe „Bio” bzw. „Öko” sind
geschützt und dürfen nur von hierfür zugelassenen Betrieben genutzt werden.
Die Erzeugnisse sind eindeutig gekennzeichnet.
Eine der auf die Zukunft ausgerichteten Maßnahmen ist die verstärkte
Kombination von biologisch und regional erzeugten Produkten für die
bayerischen Verbraucher, die diese Erzeugnisse vermehrt nachfragen.
4.2. Geschützte geografische Angaben
Weitere in Bayern wichtige gesetzlich geregelte und geschützte
Produktionsweisen sind die als EU-Verordnung erlassene Spezifikationen zu
***
VERORDNUNG (EG) Nr. 834/2007 DES RATES vom 28. Juni 2007über die
ökologische/biologische Produktion und die Kennzeichnung von ökologischen/
biologischen Erzeugnissen und zur Aufhebung der Verordnung (EWG) Nr. 2092/91.
182
den****:
• Geschützte Ursprungsbezeichnung (g.U.),
• Geschützte geografischen Angabe (g.g.A.).
Bei der g.U. und der g.g.A. wird der Name des Erzeugnisses geschützt,
sofern es sich um keine Gattungsbezeichnung handelt und das Erzeugnis enten
weder über eine ausreichende Historie mit einer bekannten Herkunft und/ oder
einer besonderen Rezeptur verfügt. G.U.- und g.g.A-Produkte
Produkte müssen folglich
in der Regel nach traditionellem
traditionellem Rezept oder traditioneller Anbaumethode
hergestellt worden sein. Bei g.U.-Produkten
g.U. Produkten stammen zudem alle die dafür
benötigten Rohstoffe aus der in der Spezifikation genannten Region. Die von
den jeweiligen Schutzgemeinschaften eingereichten Spezifikationen
Spezifikationen werden
von der EU durch den Erlaß einer Verordnung zu der jeweiligen Spezifikation
europaweit unter Schutz gestellt. Der Schutz des Namens einschl. des Rechts
die Produkte zusätzlich mit einem festgelegten Siegel oder einer TextbezeiTextbezei
chnung zu kennzeichnen,
kennzeichnen, geben den Erzeugnissen eine herausgehobene
Stellung. Die Einhaltung und der Mißbrauch der Spezifikationen werden
staatlich – ggf. über zugelassene Kontrollstellen – überprüft.
Abbildung 7.. Bausteine der EU-Qualitätspolitik;
EU Qualitätspolitik; geschützte Herkunftsangaben
Herkunftsanga
****
VERORDNUNG (EG) Nr. 510/2006 DES RATES vom 20. März 2006 zum Schutz
von geografischen Angaben und Ursprungsbezeichnungen für Agrarerzeugnisse und
Lebensmittel.
183
Aufgrund der großen und traditionellen Produktvielfalt spielen die
geschützten geografischen Angaben in Bayern gegenüber anderen
Bundesländern eine herausgehobene Rolle. Bayern verfügt derzeit über 25
gültige und nutzbare Spezifikationen. Derzeit sind rd. 1500 Unternehmen dem
Kontrollsystem für geschützte Ursprungsbezeichnungen unterstellt. Das IEM
schätzt den Umsatz, der nach den Vorgaben dieser Spezifikationen im
Ernährungsgewerbe erzielt werden kann, auf 1,9 bis 2,2 Mrd. €. Der
Umsatzanteil der tatsächlich nach diesen Spezifikationen ausgelobten Produkte
wird allerdings wesentlich geringer sein.
Im Bereich der traditionellen tierischen Erzeugnisse müssen vor allem
erwähnt werden:
• Allgäuer Bergkäse (g.U.),
• Allgäuer Emmentaler (g.U.),
• Bayerisches Rindfleisch / Rindfleisch aus Bayern (g.g.A.),
• Nürnberger Rostbratwürste / Nürnberger Bratwürste (g.g.A).
Im Bereich der nationalen, EU-weiten und Drittlandsvermarktung hat
sich inzwischen das Bayerische Rindfleisch g.g.A. einen Namen gemacht.
4.3. Fakultative Qualitätsbegriffe
Danach bezieht sich die fakultative Angabe „auf eine Eigenschaft einer
oder mehrerer Produktkategorien oder auf ein Anbau- und Verarbeitungsmerkmal, das in spezifischen Gebieten gilt”*****. Angedacht als
Produktkategorien sind derzeit zum Beispiel „Bergerzeugnisse” oder „from my
farm”. Im Rahmen eines am IEM durchgeführten Forschungsprojektes konnte
ermittelt werden, dass der Begriff „Bergerzeugnis” für Bayern nur
eingeschränkt tauglich ist, da der Großteil der Bergerzeugnisse und der
Erzeugnisse aus dem Voralpenland bereits heute in vielen Fällen über einen
Mehrwert verfügen, der bei den vorgesehenen Vorschlägen sogar zerschlagen
werden könnte. Aus diesem Grund wird dieses Instrument in der derzeitigen
vorgeschlagenen Fassung für Bayern als wenig zielführend angesehen.
4.4. Freiwillige, notifizierte Qualitätssicherungssysteme mit regionalem Herkunftsbezug
Diese Systeme gehen über die gesetzlich geforderten Mindesteigenschaften hinaus. Lizenzgeber in Bayern ist das Staatsministerium für
Ernährung, Landwirtschaft und Forsten. Derzeit gibt es die Zeichen „Geprüfte
*****
Art. 27 des Standpunkts des Europäischen Parlaments festgelegt in erster Lesung am 13.
Septembeerr 2012 im Hinblick auf den Erlasse der VO (EU) Nr. …/2012 des Europäischen
Parlaments und des Rates über Qualitätsregeln für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel.
184
Qualität Bayern” und „Öko Qualität garantiert Bayern”. Diese regionnsgebundenen Qualitätssicherungssysteme
Qualitätssicherungssysteme können von den landwirtlandwirt
schaftlichen Betrieben gleichermaßen wie vom Ernährungsgewerbe als
Lizenznehmer genutzt werden,, sofern sie sich hierfür zertifizieren lassen. Die
Auslobung ist nicht zwingend. Das System hat vor allem eine regional
begrenzte Dimension,
ension, nämlich Bayern selbst und Regionen, in der der Begriff
Bayern positiv belegt ist. Es wirkt deshalb vor allen nach innen und eignet sich
für die regionale Qualitätskommunikation. Es umfasst verschiedene heimische
Produktarten (vgl. Abbildung 8). Durch
Dur
die staatliche Überprüfung der
zugelassenen Kontrollstellen verfügt das Zeichen über eine vergleichsweise
hohe Glaubwürdigkeit.
EU
Bedeutung GQ-Bayern
Bayern
Das produktbezogene Qualitätssicherungssystem „GQ Bayern” wird
derzeit von rd. 19.000 Erzeugerbetrieben genutzt (vgl. Abbildung 9). Die nach
diesem Qualitätssicherungssystem erzeugten Agrarprodukte dürften nach hiesihies
ger grober Schätzung einen Produktionswert von rd. 850 bis 950 Mio. € ausmachen. Das sind rd. 10% des Produktionswertes der bayerischen LandwirtLandwir
schaft. Unter Berücksichtigung der im produzierenden Ernährungsgewerbe
möglichen Wertschöpfung könnte das Umsatzpotential, das mit diesem QualiQual
tätssystem auf den Märkten erreicht werden kann, rd. 1,5 bis
b 2 Mrd. € betragen.
185
Überschneidungen mit den Umsätzen auf der Basis der geschützten geografigeograf
schen Angaben sind je nach Absatzmärkten wahrscheinlich (z.B.: Rindfleisch)
Die tatsächliche Auslobung mit dem Zeichen „Geprüfte Qualität” wird das ana
gegeben Potential
ntial bei weitem nicht erreichen.
Ergänzend ist im Bereich des Ökolandbaus das über den EU-Standard
EU
hinausgehende Zeichen „Öko-Qualität
„Öko Qualität garantiert Bayern” verfügbar, das derde
zeit von rd. 100 ökologisch wirtschaftenden HandelsHandels und VerarbeitungsbetrieVerarbeitungsbetri
ben genutzt wird. Mit dem Zeichen wird vor allem die bayerische Herkunft
innerhalb des Ökoangebotes ausgelobt. Die Positionierung dieses
Qualitätszeichens ist aufgrund des insgesamt geringeren Verfügbarkeit im
Handel beim Verbraucher und den bereits bestehenden Auslobungssystemen
Auslobungssystemen
im ökologischen Landbau nur einem eingeschränkten Nutzerkreis z. B.
Einkäufer im Lebensmitteleinzelhandel bekannt.
EU Qualitätspolitik; geprüfte Qualität BAyern
Im Programm „Geprüfte Qualität – Bayern” unterstützen ProduktunterProduktunte
suchungen die Kontrollen zur Einhaltung der Programmanforderungen bei FutFu
termittelherstellern sowie Erzeugern und Herstellern von Lebensmitteln. So
gelangen nur sichere und verlässliche Lebensmittel mit einer hohen ProduktProduk
qualität in den Handel.
Abhängig vom Produktbereich werden Lebensmittel auf unterschiedliunterschiedl
che gefährliche Inhaltsstoffe und Substanzen hin untersucht. Für Rindfleisch
186
werden beispielsweise Untersuchungen auf Arzneimittel- bzw. AntibiotikaRückstände, Leistungsförderer, Hormone, PCBs und Dioxine durchgeführt.
Eier werden auf Salmonellen untersucht.
In den insgesamt über 4.800 Analysen, die nach „Geprüfte Qualität –
Bayern“ für Lebensmittel veranlasst wurden, konnten bisher keine gesundheitsgefährdenden Gehalte an den untersuchten gefährlichen Stoffen und Substanzen festgestellt werden. Jegliche untersuchten Lebensmittel waren bezüglich dieser Substanzen einwandfrei, so dass aufgrund möglicher Höchstmengenüberschreitungen o.ä. keine Konsequenzen gezogen werden mussten.
Von den 55.200 untersuchten Futtermittelproben mussten lediglich in
zehn Verdachtsfällen aufgrund von Auffälligkeiten oder Grenzwertüberschreitungen Nachuntersuchungen durchgeführt werden, die Gefährdungen ausschließen konnten
4.5. Akkreditierte Qualitätssicherungssysteme der Privatwirtschaft
Dabei sind Qualitätssicherungssysteme wie „Qualität und Sicherheit
(QS)” oder „International Food Standard (IFS)” im Wesentlichen das Ergebnis
der Haftungsumkehr in der Urproduktion (vgl. VO (EG) Nr. 178/2002 und der
Neugestaltung des Lebensmittelrechts ab 2002. Diese Systeme kombinieren
nationale und supranationale Bestimmungen (z.B.: Inhalte des Codex
alimentarius) und stellen Qualitätsstandards im internationalen Verkehr sicher.
Sie haben folglich eine nationale, europäische und internationale Dimension.
Davon zu unterscheiden sind spezielle Zertifizierungssysteme, die sich
wie im Fall „ohne Gentechnik” die Einhaltung bestimmter Produktionsweisen
oder Teile von Produktionsweisen beglaubigen wollen. Derzeit verbreitet sich
das Zertifizierungssystem „ohne Gentechnik”, das bisher noch über keinen
einheitlichen inhaltlichen Standard verfügt, in Bayern besonders schnell. Es
spricht vor allem solche Verbraucher an, die die Produktionsweise des
konventionellen Landbaus akzeptieren aber der grünen Gentechnik skeptisch
gegenüberstehen. Problematisch zu beurteilen ist der spaltende Charakter dieses Zertifizierungssystems, das einer aktuellen Stimmung in der
Verbraucherschaft Ausdruck verleiht. Das Zeichen hat derzeit nur regionale,
ggf. nationale Bedeutung. Ähnliches gilt auch für religiös begründete
Zertifizierungssysteme.
187
Abbildung 10.
10 Bausteine der EU-Qualitätspolitik;
Qualitätspolitik; ohne Gentechnik
5. Fazit
Abbildung 11 gibt eine Übersicht über die in Bayern genutzten
Instrumente für die Vermarktung regionaler und traditioneller Erzeugnisse aus
Bayern. Traditionell überwiegen bei den wertvollen Erzeugnissen Bayerns vor
allem tierische Produkte, beginnend bei den Milchprodukten über das
Rindfleisch bis hin zu den traditionellen Spezialitäten
Spezialitäten aus den vielfältigen
Regionen Bayerns. Dabei sind die in Bayern getroffenen Maßnahmen an den
Instrumenten der EU zur Qualitätspolitik orientiert und richten sich sowohl auf
die Drittlands- und EU-Märkte
EU Märkte wie auch auf die nationalen und regionalen
Märkte.
188
Ebene 3
EU-Qualitätsregelungen (Pw)
Freiwilliges QSSysteme;
EU-notifiziert
Private QSSysteme; ggf.
akkreditiert
Vermarktungsregeln
Mindesteigenschaften, Größeneigenschaften, Zusammensetzung
und Kennzeichnung der Erzeugnisse (VO (EG) Nr. 1234/2007)
Ebene 1
Lebensmittelsicherheit und Hygiene (VO (EG) Nr. 178/2002)
Gesetzliches
Minimum
Ebene 2
Fakultative
Qualitätsbegriffe
Differenzierung
z.B.: Bergprodukte
Abbildung 11. Bausteine der EU-Qualitätspolitik am Beispiel Bayern
Die Bestimmungen zur Lebensmittelsicherheit und zu den Vermarktungsnormen stellen die Basis dar. Darauf aufgesetzt sind die Instrumente
des ökologischen Landbaus und der geografischen Herkunfts-angaben sowie
insbesondere das EU notifizierte Qualitätssicherungssystem „Geprüfte Qualität
Bayern”.
Betrachtet man die für Bayern bestehenden und staatlich unterstützten
Bausteine der Qualitätspolitik zur differenzierten Qualitätskommunikation, in
Sonderheit den ökologischen Landbaus, die geschützten geografischen
Angaben und das kombinierte Qualitäts- und Herkunftssystem „Geprüfte
Qualität Bayern” ergibt sich in Summe – also einschl. nicht tierischer
Erzeugnisse − folgendes geschätztes Umsatzpotential des produzierenden
Ernährungsgewerbes:
• ökologischer Landbau:
2,0
2,3
Mrd. €
• geschützte geografische Angaben
1,9
2.1
Mrd. €
• Geprüfte Qualität Bayern
1,9
2,0
Mrd. €
Das wären in Summe knapp 25% des Gesamtumsatzes des
produzierenden Ernährungsgewerbes in Bayern. Damit haben besondere, von
der EU anerkannte Produktionsweisen und das von der EU notifizierte „GQ
Bayern” eine vergleichsweise große Bedeutung für die Kommunikation des
189
Mehrwerts speziell erzeugter Produkte. Diese Systeme leisten einen Beitrag zu
einer nach innen und außen gerichteten Qualitätspolitik. Allerdings kann an
dieser Stelle nicht bestritten werden, dass derzeit weitere und neue
Zertifizierungssysteme wie „ohne Gentechnik” insbesondere im Milchbereich
Eingang in die Qualitätspolitik finden.
Unbestritten ist, dass die traditionellen tierischen Erzeugnisse auf der
Basis des Rindes sowohl außerhalb als auch innerhalb Bayerns das zentrale
Wertschöpfungspotential und damit für die bayerische Ernährungswirtschaft
darstellen. Weitere Anstrengungen zur erfolgreichen Vermarktung von
tierischen Agrarprodukten aus Bayern wird die Sicherstellung eines
ausreichenden Tierwohls, die Vermeidung übergroßer Einheiten und die
Umsetzung von Nachhaltigkeitskriterien sein.
6. Zusammenfassung
Mit einem Umsatz von 25,3 Mrd. € im Jahr 2011 steht die
Ernährungswirtschaft in Bayern an vierter Stelle des verarbeitenden Gewerbes.
Die bayerische Landwirtschaft erzeugt zum Teil erhebliche Überschüsse, die
überregional vermarktet werden. Hierzu zählen vor allem tierische Erzeugnisse
wie Milch-, Milchprodukte und Rindfleisch. Dies führt zur Notwendigkeit in
Bayern, eine Vermarktungspolitik für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel
gezielt umzusetzen. Hierfür bedarf es geeigneter Werkzeuge. Auf diese Weise
kann der Marktzugang erleichtert und gesichert werden.
Die Qualitätspolitik der EU stellt diese Werkzeuge auf drei Ebenen zur
Verfügung. Dies sind die Sicherheit der Erzeugnisse, die Regeln für ihre
Vermarktung und geeignete Möglichkeiten zur Darstellung von Prozessen und
vorhandenem Mehrwert. In Bayern haben die Bestimmungen zum
ökologischen Landbau Bedeutung. Weiter stehen die geschützten geografischen Angaben als Instrument zur Verfügung. Freiwillige, staatlich geförderte
und betreute Qualitätssicherungssysteme wie „GQ Bayern” mit zusätzlicher
Auslobung der Herkunft werden zwischenzeitlich von landwirtschaftlichen und
ernährungswirtschaftlichen Unternehmen mit zunehmendem Erfolg genutzt.
Die zunehmende Globalisierung der Märkte beförderte die
Entwicklung der Systeme der Zertifizierungen auf der Basis privater
Kontrollstellen eingeführt. Qualitätssicherungssysteme wie Qualität und
Sicherheit (QS), Global-GAP oder der International Food Standard (IFS) usw.
entstanden oder gewannen an Bedeutung, da sie von der abnehmenden Hand
gefordert wurden.
Knapp 25% des Gesamtumsatzes des produzierenden Ernährungsgewerbes in Bayern dürften die Anforderungen der genannten Systeme
erfüllen. Damit leisten die von der EU anerkannten Produktionsweisen und das
notifizierte „GQ Bayern” einen erheblichen Beitrag für die Kommunikation des
Mehrwerts in einer auf die heimischen und überregionalen Märkte
ausgerichteten Qualitätspolitik.
190
Anlagen
Bezeichnung
Inhalte
VO (EG) Nr.
247/2006
Sondermaßnahmen im Bereich Landwirtschaft zugunsten der
Regionen in äußerster Randlage der Union, insbe-sondere
Titel IV, Artikel 14 „Bildzeichen”
VO (EG) Nr.
509/2006
Garantiert traditionelle Spezialitäten bei Agrarerzeugnissen
und Lebensmitteln
VO (EG) Nr.
510/2006
Schutz von geografischen Angaben und Ursprungsbezeichnungen für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel
VO (EG) Nr.
1234/2007
Gemeinsame Organisation der Agrarmärkte und mit Sondervorschriften für bestimmte landwirtschaftliche Erzeugnisse,
insbesondere Teil II, Titel II Kapitel I Abschnitt I „Vermarktungsvorschriften” und Abschnitt Ia Unterabschnitt I
„Ursprungsbezeichnungen und geografische Angaben”
VO (EG) Nr.
834/2007
Ökologische/ biologische Produktion und Kennzeichnung von
ökologisch/biologischen Erzeugnissen
Leitlinie 2010/C
341/04
EU-Leitlinie für eine gute Praxis von Zertifizierungs-systemen
für ldw. Erzeugnisse und Lebensmittel
VO (EWG)) Nr.
1061/91
Allgemeine Regeln für die Begriffsbestimmung, Bezeich-nung
und Aufmachung aromatisierten Weines, aroma-tisierter
Wein haltiger Getränke und aromatisierter Wein haltiger
Cocktails
RL 2001/110/EWG
Richtlinie über Honig insbesondere Artikel 2
VO (EG) Nr.
247/2006
Sondermaßnahmen im Bereich Landwirtschaft zugunsten der
Regionen in äußerster Randlage der Union, insbe-sondere
Titel IV, Artikel 14 „Bildzeichen”
VO (EG) Nr.
509/2006
Garantiert traditionelle Spezialitäten bei Agrarerzeugnissen
und Lebensmitteln
VO (EG) Nr.
510/2006
Schutz von geografischen Angaben und Ursprungsbezeichnungen für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel
VO (EG) Nr.
834/2007
Ökologische/biologische Produktion und
Kennzeichnung von ökologisch/biologischen
Erzeugnissen
VO (EG) Nr.
110/2008
Begriffsbestimmung, Bezeichnung, Aufmachung und
Etikettierung von Spirituosen sowie zum Schutz geografischer Angaben für Spirituosen
191
PROTOKÓŁ Z NAGOI: POTENCJALNE IMPLIKACJE DLA
OBROTU MATERIAŁEM HODOWLANYM ZWIERZĄT
Elżbieta Martyniuk1,2
1
Instytut Zootechniki PIB, Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. Zasobów Genetycznych
Zwierząt, ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polska
2
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt,
ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polska
Wstęp
Podczas 10. Konferencji Stron Konwencji o Różnorodności Biologicznej, we wczesnych godzinach rannych 30 października 2012 r. w Nagoi, zostały zakończone, rozpoczęte w 2004 r. negocjacje nowego porozumienia, tzw.
międzynarodowego reżimu, dotyczącego dostępu do zasobów i dzielenia się
korzyściami, wynikającymi z ich wykorzystania (ABS: Access and Benefit
Sharing). Ten nowy instrument prawa międzynarodowego, wdrażającego trzeci cel Konwencji, nosi nazwę Protokołu z Nagoi o dostępie do zasobów genetycznych oraz uczciwym i sprawiedliwym podziale korzyści, wynikającym
z ich wykorzystania (http://www.cbd.int/abs/).
Protokół z Nagoi ma jeden cel, którym jest uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści, wynikających z wykorzystania zasobów genetycznych, pozyskanych z innego kraju. Stanowi on dalsze rozwinięcie zapisów Artykułu 15
Konwencji „Dostęp do zasobów genetycznych”, który określa, w jaki sposób
można pozyskać zasoby genetyczne, będące na obszarze jurysdykcji innego
kraju, do których kraj ten ma suwerenne prawa własności.
Zgodnie z Artykułem 15 Konwencji, każdy kraj ma obowiązek tworzenia warunków, ułatwiających dostęp do zasobów genetycznych innym Stronom
Konewncji. Dostęp do zasobów ma miejsce na podstawie wzajemnie uzgodnionych warunków (MAT: Mutually Agreed Terms), które są zawarte w bilateralnym kontrakcie miedzy dwoma krajami oraz wymaga uzyskania uprzedniej zgody, chyba że Strona zdecyduje inaczej (PIC: Prior Informed Consent). Niektóre kraje, jak np. Dania, pozwalają na dostęp do swoich zasobów
bez wymogu uprzedniej zgody.
192
Potrzeba regulacji międzynarodowych w obszarze ABS
Trzeci cel Konwencji, zawarty w Artykule 1 oraz Artykuł 15, określający sposób uzyskania dostępu do zasobów, były elementem tzw. Wielkiej
umowy (The Grand Bargain) podczas negocjacji tekstu Konwencji, na mocy
której zapewniono coś za coś („quid pro quo”) dla dwóch grup krajów: rozwiniętych i rozwijających się. Kraje rozwinięte, leżące w dużej mierze w strefie
klimatu umiarkowanego o bardziej ograniczonej i dość dobrze rozpoznanej
bioróżnorodności, są zainteresowane dostępem do nadal mało poznanych zasobów genetycznych, pochodzących z krajów leżących w strefie tropików i subtropików, które to zasoby mają olbrzymi potencjał komercyjny, szczególnie
w tworzeniu nowych produktów w medycynie i kosmetyce. Kraje rozwijające
się, o olbrzymiej, ale nadal niewystarczająco poznanej różnorodności biologicznej, są gotowe pozwolić na dostęp do swoich zasobów w zamian za udział
w korzyściach, wynikających z ich wykorzystania i ewentualnej komercjalizacji.
Ta Wielka umowa miała na celu ograniczenie występującego, szczególnie w latach 70.–90. XX w., zjawiska piractwa biologicznego, które możemy określić albo jako nieautoryzowane (nielegalne) pozyskanie zasobów genetycznych, albo nieautoryzowane wykorzystanie i w jego następstwie komercjalizację produktów, opartych o zasoby genetyczne lub stowarzyszoną z nimi
wiedzę tradycyjną (European Parliament, 2013).
−
−
−
Elementy biopiractwa obejmowały:
Patentowanie produktów (przede wszystkim leki i kosmetyki, nowe
odmiany roślin), opartych na sprowadzanych z krajów strefy podzwrotnikowej i zwrotnikowej zasobach genetycznych (gatunkach
i odmianach);
Wykorzystywanie wiedzy społeczności tubylczych o stosowaniu tych
gatunków w medycynie naturalnej;
Nie informowanie ludności tubylczej, która nie otrzymywała żadnych
gratyfikacji, a często nie była nawet świadoma, że jej wiedza i zasoby
genetyczne zostały przywłaszczone.
Zdaniem Sharmy (1999), „patenty zapewniają monopolistyczną dominację nie tylko poprzez przewagę technologiczną, ale także poprzez rozszerzenie kontroli nad bogactwem biologicznym i tradycyjną wiedzą, pochodzącą
z bogatych w zasoby genetyczne krajów rozwijających się”. Stąd też, kraje
rozwijające się stworzyły w 2002 r. na forum Konwencji nową grupę – „Podobnie myślące kraje o mega bioróżnorodności” (Like-Minded Megadiversity
Countries LMMC), do których należą: Brazylia, Chiny, Kolumbia, Kostaryka,
Ekwador, Indie, Indonezja, Kenia, Meksyk, Peru, RPA i Wenezuela. Jednym
z celów LMMC była wspólna walka z nielegalnym pozyskiwaniem zasobów
genetycznych z innych krajów przez instytucje naukowe i firmy prywatne oraz
193
podjęcie starań o przyjęcie nowego porozumienia miedzynarodowego w zakresie ABS, które zapewni sprawiedliwy podział korzyści, wynikających z wykorzystania zasobów genetycznych (Cancun Declaration, 2002).
Protokół z Nagoi
Protokół z Nagoi ma na celu ustanowienie systemu, zobowiązującego
użytkowników zasobów genetycznych, pozyskanych z innego kraju, do dzielenia się z dawcą tych zasobów korzyściami powstałymi w wyniku ich wykorzystania. Korzyści mogą być zarówno monetarne (np. opłaty za dostęp, za próbkę
pobraną lub nabytą w inny sposób; płatności z góry; płatności ratalne; płatności
tantiemowe czy opłaty licencyjne w przypadku komercjalizacji), jak i nie monetarne (np. udział we wspólnych pracach badawczo-rozwojowych,
a w szczególności badaniach biotechnologicznych; uczestnictwo w tworzeniu
produktu; dopuszczenie do obiektów ex situ zasobów genetycznych i do baz
danych czy pomoc w budowaniu potencjału instytucjonalnego).
Jednocześnie, Protokół z Nagoi ma na celu ułatwienie dostępu do zasobów genetycznych, znajdujących się w innych krajach, poprzez ustanowienie
odpowiedniej władzy administracyjnej i określenie jasnych zasad dostępu. Po
wejściu w życie Protokołu, co prawdopodobnie nastąpi w 2014 r., wszystkie
podmioty, dokonujące transakcji międzynarodowych, związanych z wymianą
czy pozyskaniem zasobów genetycznych z innego kraju, będą zobowiązane do
respektowania jego postanowień w zakresie dostępu do zasobów i dzielenia się
korzyściami.
Obecnie w Radzie Unii Europejskiej i w Parlamencie Europejskim
trwają intensywne prace nad projektem rozporządzenia, przygotowanego przez
Komisję Europejską, dotyczącego wdrażania postanowień Protokołu z Nagoi
na obszarze wspólnoty. Przyjęcie legislacji wspólnotowej oraz legislacji krajowej pozwoli na ratyfikację Protokołu przez kraje członkowskie UE. Proces
zmierzający do opracowania legislacji krajowej został zainicjowany już w Polsce; w dniu 22 października 2013 r. odbędzie się pierwsza krajowa konferencja
na ten temat.
Zakres Protokołu
Protokół z Nagoi ma zastosowanie do zasobów genetycznych zarówno
organizmów dziko żyjących, jak i użytkowanych gospodarczo oraz tradycyjnej
wiedzy, związanej z tymi zasobami. Protokół nie dotyczy zasobów genetycznych, regulowanych innymi porozumieniami międzynarodowymi (Artykuł 4),
czyli gatunków roślin uprawnych, wymienionych w Aneksie 1 Międzynarodowego Traktatu o Zasobach Genetycznych Roślin dla Wyżywienia i Rolnictwa,
który był negocjowany w FAO na forum Komisji ds. Zasobów Genetycznych
194
dla Wyżywienia i Rolnictwa. Traktat wszedł w życie 29 czerwca 2004 r., a Polska jest jego stroną od 7 lutego 2005.
Poza tym wyjątkiem, Artykuł 8c Protokołu z Nagoi uznaje znaczenie
zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa i ich wyjątkową rolę dla
bezpieczeństwa żywnościowego, co można interpretować jako potrzebę zapewnienia niezakłóconego obrotu tymi zasobami, tworzącymi bazę dla produkcji rolniczej. Artykuł 8a stwierdza natomiast, że Strony powinny tworzyć warunki, aby promować i zachęcać do badań, które wnoszą wkład w ochronę
i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, szczególnie w krajach rozwijających się, poprzez uproszczenie procedur dostępu dla badań niekomercyjnych. Tak wiec, Artykuł 8 Protokołu zwraca uwagę na szczególne
przypadki, które powinny być uwzględnione przy opracowywaniu i wdrażaniu
prawodawstwa krajowego lub przepisów wykonawczych, dotyczących dostępu
i podziału korzyści.
Zasoby genetyczne dla wyżywienia i rolnictwa a Protokół z Nagoi
Zastosowanie Protokołu z Nagoi do zasobów genetycznych, stanowiących bazę produkcyjną w rolnictwie musi brać pod uwagę specyfikę tych zasobów, które różnią się w zasadniczy sposób w przypadku roślin uprawnych oraz
zwierząt gospodarskich, co przedstawiono poniżej (adaptacja za Hiemstra i in.,
2006).
Zasoby genetyczne
roślin
Zasoby genetyczne
zwierząt
Inbreeding
szeroko stosowany
niepożądany
Wartość osobnika
niska
wysoka lub bardzo
wysoka
Kontrola użytkowości tania
kosztowna
GMO
możliwe/skuteczne
trudne/nie akceptowane
Przepływ materiału
genetycznego
PołudniePółnoc
PółnocPółnoc
PołudniePółnoc
Własność
publiczne banki genów
prywatna
Patentowanie (TRIPS) odmiany
rasy nie są patentowane
Centra pochodzenia
dobrze określone
wielokrotnie
udomawiane
Obrót/handel
prawa rolników/
hodowców
umowy/kontrakty
dwustronne
195
Obrót zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich
Obrót materiałem hodowlanym i materiałem biologicznym zwierząt
gospodarskich podlegał do tej pory jedynie przepisom weterynaryjnym. Po
wejściu w życie Protokołu z Nagoi będzie podlegać legislacji, wynikającej
z jego wdrożenia w zakresie dostepu do zasobów i podziału korzyści. W produkcji zwierzęcej może to dotyczyć obrotu żywymi zwierzętami, ich nasieniem, komórkami jajowymi i zarodkami, jak też tkankami i DNA oraz mikroorganizmami, np. patogenami zwierząt czy mikroflorą żwacza.
Obrót materiałem hodowlanym zwierząt można rozważać w trzech
kontekstach: rynkowym, naukowym i kulturowym (Welsch, 2012). W przypadku zwierząt gospodarskich obrót rynkowy dotyczy przede wszystkim materiału hodowlanego ras wysoko produkcyjnych i ich mieszańców, użytkowanych w intensywnych i przemysłowych systemach produkcji.
Komercyjny kierunek przepływu materiału genetycznego to przede
wszystkim Północ-Północ (obrót między krajami rozwiniętymi, np. Europa –
Ameryka Północna) oraz rosnący przepływ Północ-Południe, gdzie wraz z intensyfikacją produkcji zwierzęcej w krajach rozwijających się (tzw. livestock
revolution) gwałtownie wzrasta zapotrzebowanie na materiał genetyczny drobiu, trzody i bydła o wysokim potencjale produkcyjnym (Zárate i in., 2006;
Gollin i in., 2008; FAO, 2009; Hoffmann, 2010). Materiał ten jest importowany
na dużą skalę z komercyjnych firm hodowlanych, często o europejskim rodowodzie, do krajów rozwijających się. Coraz intensywniej rozwija się także obrót między krajami Południa (Mathias i Mundy, 2005).
Jednocześnie, w odróżnieniu od hodowli roślin, znikome jest wykorzystanie w hodowli zwierząt dzikich gatunków, będących krewniakami zwierząt
gospodarskich. Rzadkie są też przykłady udanej introgresji egzotycznych genotypów, pochodzących z krajów rozwijających się, do ras międzynarodowych
czy komercyjnych genotypów, wykorzystywanych w produkcji trzody czy drobiu (Blackburn i Gollin, 2008). Jednym z wyjątków są świnie rasy Meishan,
których genotyp, w niewielkim zakresie, wprowadzono do kilku linii PIC czy
wykorzystanie bydła Tuli i Boran w Australii.
Wymiana zasobów genetycznych zwierząt w ramach projektów naukowych ma zróżnicowany charakter, czasem oparta jest na nieformalnych
kontaktach personalnych, ale coraz częściej jest regulowna formalnymi porozumieniami między jednostkami badawczymi (Welch i in., 2013).
Obrót materiałem genetycznym o znaczeniu kulturowym, kiedy rasy
rodzime, związane z określonym rejonem kraju czy społecznością lokalną, pełnią szczególne funkcje społeczno-kulturowe, może być w przyszłości przedmiotem odrębnych regulacji ABS. Niektóre kraje rozważają traktowanie tych
ras, jako szczególnego bogactwa narodowego (zwłaszcza w kontekście specyficznych i identyfikowanych na rynku produktów od nich pochodzących) i pla-
196
nują objęcie dostępu do nich daleko idąca kontrolą w ramach prawodawstwa
krajowego.
Implikacje Protokołu z Nagoi?
Należy stwierdzić, że obecny system obrotu materiałem hodowlanym
zwierząt gospodarskich dobrze funkcjonuje i w interesie społeczności międzynarodowej leży jego zachowanie.
Protokół z Nagoi może oferować narzędzia, wpierające przejrzystość,
jednolitość i pewność prawną dla podmiotów zaangażowanych w obrót. Może
też wprowadzić mechanizmy, identyfikujące osoby/przedsiębiorstwa łamiące
przepisy krajowe. Dużym ryzykiem jest jednak potencjalny wzrost kosztów
i czasu realizacji transakcji, a co za tym idzie możliwość ograniczenia czy
zmniejszenia obrotu materiałem hodowlanym. Potencjalnym zagrożeniem jest
także odmienna filozofia traktowania ras międzynarodowych i ras rodzimych.
Z całą pewnością konieczne jest sektorowe podejście do zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa, gdzie każdy sektor ma swoją specyfikę, dotyczącą zakresu, sposobu i kierunków przepływu materiału genetycznego. Można mieć także nadzieję, że dyskusja na temat dostępu do zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa oraz dzielenia się korzyściami z tytułu
ich wykorzystania, tocząca się obecnie na forum Komisji ds. Zasobów Genetycznych dla Wyżywienia i Rolnictwa FAO, będzie znaczącym wkładem
w prace w tym zakresie Konwencji o różnorodności biologicznej (FAO, 2013).
Literatura
Blackburn H., Gollin D. (2008). Animal genetic resource trade flows: The utilization of
newly imported breeds and the gene flow of imported animals in the United States of
America. Livest. Sci., 120 (3): 240–247.
Cancun Declaration of Like-Minded Megadiversity Countries (2002).
http://www.weltvertrag.org/e375/e719/e1045/cancundeclarationonlikemindedmegadive
rsitycountries_2002_ger.pdf
European Parliament (2013). DRAFT REPORT on the proposal for a regulation of the
European Parliament and of the Council on Access to Genetic Resources and the Fair
and Equitable Sharing of Benefits Arising from their Utilization in the Union
(COM(2012)576 – C7-0322/2012 – 2012/0278(COD)) Committee on the Environment,
Public Health and Food Safety: 8.4.2013 Rapporteur: Sandrine Bélier.
FAO (2009). The Use and Exchange of Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Commission on Genetic Resources for Food And Agriculture. Background
Study Paper No. 43. ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/meeting/017/ak222e.pdf
197
FAO (2013). CGRFA-14/13/REPORT
http://www.fao.org/nr/cgrfa/cgrfa-meetings/cgrfa-comm/fourteenth-reg/en/
Gollin D., Van Dusen E., Blackburn H. (2008). Animal genetic resource trade flows:
Economic assessment. Livest. Sci., 120 (3): 248–255.
Hiemstra S.J., Drucker A.G., Tvedt M.W., Louwaars N., Oldenbroek J.K., Awgichew
K., Abegaz Kebede S., Bhat P.N., da Silva Mariante A. (2006). Exchange, Use and
Conservation of Animal Genetic Resources. Policy and regulatory options. Centre for
Genetic Resources, the Netherlands and Wageningen University and Research Centre,
December 2006; CGN Report 2006/06.
ftp://ftp.fao.org/DOCREP/fao/010/a1250e/annexes/Thematic%20studies/Exchange_use
_and_conservation.pdf
Hoffmann I. (2010). International flows of animal genetic resources – historical perspective, current status and future expectations. International technical expert workshop: exploring the need for specific measures for ABS of AnGR, Wageningen, 7–10
Dec. 2010.
http://documents.plant.wur.nl/cgn/seminars/Worshop20100812/Hoffmann.pdf
Komisja Europejska (2012). ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie dostępu do zasobów genetycznych oraz sprawiedliwego i równego podziału korzyści wynikających z wykorzystania tych zasobów w Unii. Bruksela,
4.10.2012 COM(2012) 576 final 2012/0278 (COD).
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2012:0576:FIN:PL:HTML
Mathias E., Mundy P. (2005). Herd movements: The exchange of livestock breeds and
genes between North and South. League for Pastoral Peoples and Endogenous
Livestock
Development,
Ober-Ramstadt,
Germany
(available
at:
http://www.pastoralpeoples.org/docs/herdmovements.pdf).
Sharma D. (1999). Conquests by Patents, Pakistan Observer, Islamabad 22 Aug. 1999.
Welch E.W. (2012). Potential implications of the Nagoya Protocol for the livestock
sector. J. Anim. Breed. Genet., 129: 423–424, ISSN 0931-2668.
Welch E.W., Shin E., Long J. (2013). Potential effects of the Nagoya Protocol on the
exchange of non-plant genetic resources for scientific research: Actors, paths, and consequences. Ecol. Econ., 86: 136–147.
Zárate V.A., Musavaya K., Schäfer C. (2006). Gene flow in animal genetic resources:
a study on status, impact and trends. GTZ, BMZ 518 pp (also available in the annex to
The State of the World’s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture at:
ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/010/a1250e/annexes/Thematic%20Studies/Geneflow/Genef
lowStudy.pdf
198
PROTOKOLL VON NAGOYA: POTENZIELLE
IMPLIKATIONEN FÜR VERKEHR VON ZUCHTMATERIAL
DER NUTZTIERE
Elżbieta Martyniuk
1
Die Nationale Koordinierungsstelle, Zootechnisches Institut des Nationalen
Forschungsinstituts, ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polen
2
Abteilung für Genetik und Tierzucht, Fakultät für Nutztierwissenschaften, Warschauer
Naturwissenschaftliche Universität, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polen
Vorwort
Während der 10. Konferenz der Vertragsparteien des Übereinkommens
über die biologische Vielfalt in Nagoya, in den frühen Morgenstunden des 30.
Oktober 2012, wurden die im Jahr 2004 aufgenommene Verhandlungen für ein
neues Abkommen, soggenannte internationale Regelung für den Zugang zu
Ressourcen und die Aufteilung der Vorteile (ABS: Access and Benefit Sharing). Dieses neue Instrument des Völkerrechts, welches das dritte Ziel des
Übereinkommens fördert, wurde Protokoll von Nagoya über den Zugang zu
genetischen Ressourcen und die ausgewogene und gerechte Aufteilung der sich
aus ihrer Nutzung ergebenden Vorteile genannt (http://www.cbd.int/abs/).
Das Nagoya-Protokoll hat zum Ziel die ausgewogene und gerechte
Aufteilung der Vorteile aus der Nutzung aus einem anderen Land erworbenen
genetischen Ressourcen. Es ist eine Weiterentwicklung der Bestimmungen des
Artikels 15 des Übereinkommens „Zugang zu genetischen Ressourcen“, die
feststellt, wie der Zugang zu der genetischen Ressourcen, die in die Zuständigkeit eines anderen Landes, das souveräne Recht des Eigentums dieser Ressourcen hat, erhalten werden kann.
Gemäß Artikel 15 des Übereinkommens hat jedes Land die Pflicht, Voraussetzungen zu schaffen, um den Zugang zu genetischen Ressourcen anderen
Vertragsparteien zu erleichtern. Der Zugriff auf Ressourcen findet auf der
Grundlage der einvernehmlich vereinbarten Bedingungen (MAT: Mutually
Agreed Terms), die in einem bilateralen Vertrag zwischen den beiden Ländern
eingezogen werden und bedarf der vorherigen Zustimmung, soweit die Partei
nicht anders beschließt (PIC: Prior Informed Consent). Einige Länder wie
199
zum Beispiel Dänemark erlauben den Zugriff auf ihre Ressourcen ohne vorherige Zustimmung.
Die Notwendigkeit einer internationalen Regulierung im Bereich der ABS
Währen der Verhandlungen über den Text des Übereinkommens waren
der Artikel 1, der das dritte Ziel des Übereinkommens enthaltet und der Artikel
15, der der Zugang zu Ressourcen reguliert ein Teil des sogenannten „Grand
Bargain“, das Quid-pro-Quo für die beiden Gruppen von Ländern: Industrieund Entwicklungsländern bietet. Die Industrieländer, die zum großen Teil in
der gemäßigten Klimazone liegen und über eine gut bekannte und begrenzte
Artenvielfalt verfügen, haben Interesse an dem Zugang zu den wenig bekannten genetischen Ressourcen der tropischen und subtropischen Ländern. Diese
Ressourcen haben ein enormes wirtschaftliches Potenzial, vor allem für die
Entwicklung neuer pharmazeutischen und kosmetischen Produkten. Die Entwicklungsländer, die eine riesige, noch nicht ausreichend bekannte
Biodiversität haben, bereitet sind den Zugang zu ihren Ressourcen zu ermöglichen im Austausch für einen Anteil an den Vorteilen aus ihrer Nutzung und
eventuellen Kommerzialisierung.
Dieses Grand Bargain abzielt auf Verringerung des Phänomens von
Biopiraterie, die besonders in den 70–90 Jahren vorkam. Biopiraterie wird entweder als unerlaubter (illegaler) Erwerb von genetischen Ressourcen oder unerlaubte Verwendung und die daraus folgende Vermarktung von Produkten, die
über die genetischen Ressourcen oder mit ihnen assoziierten traditionellem
Wissen basieren, definiert (Europäisches Parlament 2013).
−
−
−
Handeln bezeichnet als Biopiraterie:
Patentierung von Produkten (vor allem Arzneimittel und Kosmetika,
neue Sorten von Pflanzen), die auf den aus subtropischen und tropischen Ländern eingeführten genetischen Ressourcen (Arten und Sorten) basieren;
Der Einsatz von indigenem Wissen über die Verwendung dieser Arten
in der Naturheilkunde;
Indigene Menschen erhalten keine Zuwendung und sind oft gar nicht
bewusst, dass ihr Wissen und ihre genetischen Ressourcen wurden angeeignet.
Laut Sharma (1999), „Patenten sichern eine monopolistische Herrschaft nicht nur durch einen technologischen Vorsprung, sondern auch durch
die Ausweitung der Kontrolle über den biologischen Reichtum und traditionelles Wissen aus den Entwicklungsländern“. Dementsprechend gründeten Entwicklungsländern im Jahr 2002 im Rahmen des Übereinkommens eine neue
200
Gruppe von Megadiversityländern, zu der Brasilien, China, Kolumbien, Costa
Rica, Ecuador, Indien, Indonesien, Kenia, Mexiko, Peru, Südafrika und Venezuela gehören (Like-Minded Megadiversity Countries LMMC). Eines der
LMMC Ziele war die gemeinsame Bekämpfung des illegales Erwerbs von genetischen Ressourcen von ausländischen akademischen Institutionen und privaten Unternehmen und die Annahme eines neuen internationalen Abkommens
für die ABS, das die gerechte Aufteilung der Vorteile aus der Nutzung genetischer Ressourcen gewährleisten (Erklärung von Cancún, 2002).
Das Nagoya-Protokoll
Das Ziel des Protokolls ist ein System beschließen, der die Nutzer von
aus dem Ausland erworbenen genetischen Ressourcen die Vorteile, die aus ihrer Nutzung ergeben wurden, mit Bereitstellern dieser Ressourcen zu teilen
verpflichtet. Vorteile können sowohl monetär (z.B. Gebühren für den Zugang,
für eine genommene oder durch andere Mittel erworbene Probe; Vorkasse; Ratenzahlung; Zahlung von Lizenzgebühren im Falle des Kommerzialisierung)
auch nicht-monetär (z.B. Teilnahme an Zusammenarbeit in Forschung und
Entwicklung, vor allem an biotechnologische Forschung; die Beteiligung an
der Gestaltung des Produkt-Release; Zulassung zu der Ex-situ-Einrichtungen
von genetischen Ressourcen und zu Datenbanken oder Unterstützung beim
Aufbau von Kapazitäten) sein.
Zur gleichen Zeit bezweckst das Nagoya-Protokoll den Zugang zu genetischen Ressourcen in anderen Ländern zu erleichtern durch die Einrichtung
von entsprechenden Verwaltungsbehörde und die Festlegung klarer Regeln.
Nach dem Inkrafttreten des Protokolls, was vermutlich im Jahr 2014 erfolgen
wird, werden alle Rechtssubjekte, die genetische Ressourcen betreffende, internationale Transaktionen durchführen, zu seine Beschlüsse in Bezug auf Zugang und Vorteilsausgleich zu respektieren verpflichtet.
Der Rat und das Europäische Parlament arbeiten zur Zeit an dem von
der EU-Kommission vorbereiteten Entwurf der Verordnung, die Umsetzung der Beschlüsse des Nagoya-Protokolls in den europäischen Gebieten betrifft. Die Annahme der EU-Rechtsvorschriften und jeder einzelnen nationalen
Rechtsvorschriften wird die Ratifikation des Protokolls durch alle EUMitgliedstaaten ermöglichen. Prozess der Entwicklung von nationalen Rechtsvorschriften wurde in Polen bereits ins Leben gerufen. Am 22. Oktober 2013
wird die erste nationale Konferenz zum Thema stattfinden.
201
Geltungsbereich des Protokolls
Das Nagoya Protokoll gilt für genetische Ressourcen der sowohl wilden als auch wirtschaftlich genutzten Organismen und für traditionelles Wissen, das sich auf diese Ressourcen bezieht. Das Protokoll findet keine Anwendung auf genetische Ressourcen, die durch andere internationale Abmachungen
reguliert werden (Artikel 4). Hierbei betrifft das Protokoll Nutzpflanzenarten
aus Annex-I des Internationalen Vertrags über pflanzengenetische Ressourcen
für Ernährung und Landwirtschaft, der in der FAO in der Kommission für genetische Ressourcen für Ernährung und Landwirtschaft verhandelt wurde,
nicht. Das Inkrafttreten des Vertrags fand am 29. Juni 2004 statt. Polen wurde
die Vertragspartei Partei am 7. Februar 2005.
Abgesehen von dieser Ausnahme, erkennt Artikel 8c des NagoyaProtokolls die Bedeutung der genetischen Ressourcen für Ernährung und
Landwirtschaft und ihre besondere Rolle für die Ernährungssicherheit. Dies
lässt sich als Notwendigkeit von Sicherung eines störungsfreies Umlaufs von
Ressourcen, die Basis für landwirtschaftliche Produktion bilden, interpretieren.
Artikel 8a stellt fest, dass die Parteien die Forschung, die zur Erhaltung
und nachhaltigen Nutzung der biologischen Vielfalt, insbesondere in den Entwicklungsländern führt, unterstützen und fördern sollen. Diese Umstände können durch Vereinfachung des Zugangs für nicht-kommerzielle Forschung geschafft werden. Artikel 8 des Protokolls wiest demnach auf die besonderen Fälle, die bei der Entwicklung und Umsetzung der nationalen Rechts-und Verwaltungsvorschriften über den Zugang und den Vorteilsausgleich berücksichtigt
werden sollten, hin.
Das Nagoya-Protokoll und Genetische Ressourcen für Ernährung und
Landwirtschaft
Die Verwendung des Nagoya-Protokolls auf die genetischen Ressourcen, die Grundlage für die Landwirtschaftliche Produktion sind, muss die spezifischen Merkmale dieser Ressourcen, die wesentlich unterscheiden wenn es
um Pflanzen und um Tiere geht, berücksichtigen. Diese Unterschiede werden
unten dargestellt (Anpassung von Hiemstra u.a., 2006).
202
Pflanzengenetische
Ressourcen
Tiergenetische
Ressourcen
Inbreeding
weit verbreitet
nicht erwünscht
Wert des Individuums
niedrig
hoch oder sehr hoch
Leistungskontrolle
billig
teuer
GMO
möglich/wirksam
schwierig/nicht
akzeptiert
Fluss der genetischen
Ressourcen
NordNord
NordNord
SüdNord
Eigentum
Öffentliche Genbanken
privat
Patentierung (TRIPS)
Sorten
Rassen sind nicht
patentiert
Herkunftszentren
wohl identifiziert
mehrmals domestiziert
Umsatz/Handel
Bauern/Züchter
Vereinbarung
bilaterale Verträge
Umlaufs von genetischen Ressourcen der Nutztieren
Bisher unterlag der Umlauf von Zuchtmaterial und genetischen Ressourcen der Nutztiere den Rechtsvorschriften im Veterinärbereich. Nach dem
Inkrafttreten des Nagoya-Protokolls wird er unter Gesetzgebung, die durch Einführung von ABS entstanden wird, fallen. In Tierproduktion kann es Verkehr
von sowohl lebenden Tieren, ihrem Samen, Eizellen, Embryonen als auch Geweben, DNA und Mikroorganismen z. B. Tierpathogenen Organismen oder
Pansen Mikroflora bedeuten.
Verkehr des Zuchtmaterials kann in drei Kontexten: marktwirtschaftlichen, wissenschaftlichen und kulturellen betrachtet werden (Welsch, 2012). Im
Falle von Nutztieren betrifft der Verkehr meistens Zuchtmaterial der Hochleistungsrassen und ihre Mischlinge, die in der intensiven Tierproduktion genutzt
werden.
Richtung des kommerziellen Genressourcenflusses ist vor allem NordNord (Austausch zwischen den Industrieländern, wie z.B. Europa – Nordamerika). Richtung Nord-Süd gewinnt an Bedeutung, weil Intensivierung der Tierproduktion in Entwicklungsländer (so genannte livestock revolution) steigert
den Bedarf am genetischen Material des Geflügels, der Schweinen und des
203
Viehs mit hohem Produktionspotential. (Zárate u.a., 2006; Gollin u.a., 2008;
FAO, 2009; Hoffmann, 2010). Dieses Material wird in großem Umfang von
kommerziellen Zucht Unternehmen, häufig europäischen Ursprungs zu Entwicklungsländern importiert. Zunehmend entwickelt sich den Austausch zwischen den Ländern des Südens (Mathias und Mundy, 2005).
Gleichzeitig ist die Verwendung von Wildarten, die Verwandten der
domestizierten Arten sind, bei Nutztierzüchtung im Gegensatz zu Pflanzenzüchtung, stark beschränkt. Es gibt auch seltene Beispiele für erfolgreiche Einkreuzung exotischer Genotypen aus Entwicklungsländern in den internationalen Rassen oder in kommerziellen Genotypen in der Produktion von Schweinen
und Geflügel (Blackburn und Gollin, 2008). Eine Ausnahme ist die Schweinerasse Meishan, deren Genotyp, in begrenztem Umfang schon in ein paar PIC
Zuchtlinien verwendet wurde oder den Einsatz von Tuli und Boran Rinder in
Australien.
Vorgehensweise beim Austausch von genetischen Ressourcen
im Rahmen wissenschaftlicher Projekte ist vielfältig. Manchmal beruht der
Austausch auf persönlichen Kontakten, aber immer öfter ist er durch formalen
Vereinbarungen zwischen Forschungseinheiten reguliert. (Welch u.a., 2013).
Einige Länder erwägen diese Rassen als besonderes Volksvermögen anzuerkennen (vor allem im Kontext der spezifischen und auf dem Markt bekannten
Produkten, die von ihnen hergestellt werden) und planen Zugang zu diesen
Ressourcenmit unter weitreichenden Kontrolle nach den nationalen Rechtsvorschriften zu bringen.
Auswirkungen des Nagoya-Protokolls?
Es sollte beachtet werden, dass das gegenwärtige System des Zuchtmaterials Verkehr gut funktioniert und dass sein Erhaltung im Interesse der internationalen Gemeinschaft liegt.
Protokoll von Nagoya kann Tools für die beteiligten Rechtsubjekten
bieten, die Klarheit, Konsistenz und Rechtssicherheit unterstützen. Es kann
auch Mechanismen einführen, die Personen und Unternehmen, die nationalen
Gesetze verstoßen identifizieren. Das große Risiko ist jedoch eine potenzielle
Erhöhung der Kosten und Zeit der Transaktionen und damit die Möglichkeit
der Begrenzung oder Reduzierung der Vermarktung von Zuchttieren. Eine potenzielle Bedrohung sind auch verschiedene Philosophien der Behandlung von
internationalen und von einheimischen Rassen.
Sicherlich ist eine sektororientierte Betrachtung der genetischen Ressourcen für Ernährung und Landwirtschaft notwendig, wobei jeder Sektor hat
seine eigenen Eigenschaften in Bezug auf den Umfang, Verfahren und Richtung der Strömung des genetischen Materials. Man kann hoffen, dass die derzeit laufende Diskussion in der Kommission für genetische Ressourcen für Er-
204
nährung und Landwirtschaft FAO über den Zugang zu genetischen Ressourcen
für Ernährung und Landwirtschaft und der Aufteilung der Vorteile aus deren
Nutzung wird ein wichtiger Beitrag zu der Arbeit Übereinkommens über die
biologische Vielfalt (FAO, 2013).
Literatur
Blackburn H., Gollin D. (2008). Animal genetic resource trade flows: The utilization of
newly imported breeds and the gene flow of imported animals in the United States of
America. Livest. Sci., 120 (3): 240–247.
Cancun Declaration of Like-Minded Megadiversity Countries (2002).
http://www.weltvertrag.org/e375/e719/e1045/cancundeclarationonlikemindedmegadive
rsitycountries_2002_ger.pdf
European Parliament (2013). DRAFT REPORT on the proposal for a regulation of the
European Parliament and of the Council on Access to Genetic Resources and the Fair
and Equitable Sharing of Benefits Arising from their Utilization in the Union
(COM(2012)576 – C7-0322/2012 – 2012/0278(COD)) Committee on the Environment,
Public Health and Food Safety: 8.4.2013 Rapporteur: Sandrine Bélier.
FAO (2009). The Use and Exchange of Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Commission on Genetic Resources for Food And Agriculture. Background
Study Paper No. 43. ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/meeting/017/ak222e.pdf
FAO (2013). CGRFA-14/13/REPORT
http://www.fao.org/nr/cgrfa/cgrfa-meetings/cgrfa-comm/fourteenth-reg/en/
Gollin D., Van Dusen E., Blackburn H. (2008). Animal genetic resource trade flows:
Economic assessment. Livest. Sci., 120 (3): 248–255.
Hiemstra S.J., Drucker A.G., Tvedt M.W., Louwaars N., Oldenbroek J.K., Awgichew
K., Abegaz Kebede S., Bhat P.N., da Silva Mariante A. (2006). Exchange, Use and
Conservation of Animal Genetic Resources. Policy and regulatory options. Centre for
Genetic Resources, the Netherlands and Wageningen University and Research Centre,
December 2006; CGN Report 2006/06.
ftp://ftp.fao.org/DOCREP/fao/010/a1250e/annexes/Thematic%20studies/Exchange_use
_and_conservation.pdf
Hoffmann I. (2010). International flows of animal genetic resources – historical perspective, current status and future expectations. International technical expert workshop: exploring the need for specific measures for ABS of AnGR, Wageningen, 7–10
Dec. 2010.
http://documents.plant.wur.nl/cgn/seminars/Worshop20100812/Hoffmann.pdf
205
Komisja Europejska (2012). ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie dostępu do zasobów genetycznych oraz sprawiedliwego i równego podziału korzyści wynikających z wykorzystania tych zasobów w Unii. Bruksela,
4.10.2012 COM(2012) 576 final 2012/0278 (COD).
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2012:0576:FIN:PL:HTML
Mathias E., Mundy P. (2005). Herd movements: The exchange of livestock breeds and
genes between North and South. League for Pastoral Peoples and Endogenous
Livestock
Development,
Ober-Ramstadt,
Germany
(available
at:
http://www.pastoralpeoples.org/docs/herdmovements.pdf).
Sharma D. (1999). Conquests by Patents, Pakistan Observer, Islamabad 22 Aug. 1999.
Welch E.W. (2012). Potential implications of the Nagoya Protocol for the livestock
sector. J. Anim. Breed. Genet., 129: 423–424, ISSN 0931-2668.
Welch E.W., Shin E., Long J. (2013). Potential effects of the Nagoya Protocol on the
exchange of non-plant genetic resources for scientific research: Actors, paths, and consequences. Ecol. Econ., 86: 136–147.
Zárate V.A., Musavaya K., Schäfer C. (2006). Gene flow in animal genetic resources:
a study on status, impact and trends. GTZ, BMZ 518 pp (also available in the annex to
The State of the World’s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture at:
ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/010/a1250e/annexes/Thematic%20Studies/Geneflow/Genef
lowStudy.pdf
206
Doniesienia
Berichte
Doniesienia – Berichte
WSKAŹNIKI UŻYTKOWOŚCI RZEŹNEJ GĘSI ZATORSKICH
W 8. TYGODNIU ŻYCIA
Krzysztof Andres1, Tomasz Schwarz2, Maciej Murawski2,
Ewa Kapkowska1
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 1Katedra Hodowli Drobiu, Zwierząt Futerkowych
i Zoohigieny,
2
Katedra Hodowli Trzody Chlewnej i Małych Przeżuwaczy, al. Mickiewicza 24/28,
30-059 Kraków, Polska
Gęsi zatorskie są jedną z 14 chronionych populacji gęsi w Polsce. Wykonane dotąd badania wskazały na przydatność gęsiąt tej rasy do tuczu i wysoką wartość kulinarną tuszek. W stadzie nie prowadzi się typowej pracy selekcyjnej. Celem naszych badań jest opracowanie metody przyżyciowej oceny
wartości rzeźnej tych ptaków przy włączeniu diagnostyki ultrasonograficznej.
Analizę przeprowadzono na 69 ptakach (36 samców i 33 samic). W 8.
tygodniu życia wykonano pomiary masy ciała oraz diagnostykę USG z zastosowaniem skanera Aloka PS2, wyposażonego w sondę liniową o częstotliwości
7,5 MHz. Sondę przykładano poprzecznie do grzebienia mostka, 4 cm od jego
przedniej krawędzi, archiwizując obraz prawego mięśnia piersiowego. Określono grubość mięśnia, mierzoną równolegle do płaszczyzny grzebienia mostka
1,5 cm w bok, głębokość mięśnia i skóry z tłuszczem podskórnym, mierzone
prostopadle do powierzchni mostka oraz kąt pomiędzy powierzchnią mięśnia
piersiowego a grzebieniem mostka. Wyniki opracowano statystycznie (test
t-Studenta). Dodatkowo, oszacowano współczynniki korelacji liniowej pomiędzy wybranymi pomiarami USG oraz pomiarami USG i masą ciała.
Średnia masa ciała samców (4,25±0,45 kg) była wyższa (P<0,05) niż
samic (3,89±0,36 kg). Nie odnotowano istotnych różnic pomiędzy płciami
w zakresie wykonanych pomiarów USG. Średnia grubość mięśnia piersiowego,
mierzona równolegle do grzebienia mostka, wyniosła 16,6±1,8 mm. Samice
charakteryzowały się nieco głębszym mięśniem piersiowym (11,2±1,8 mm)
względem samców (10,8±1,4 mm) oraz cieńszą tkanką tłuszczową (2,7±0,6
mm) w porównaniu do samców (2,8±0,5 mm). Zaobserwowano statystycznie
istotne różnice w stosunku głębokości mięśnia do masy ciała (P<0,05), odpowiednio 0,40±0,07 u samców i 0,36±0,06 u samic. Kąt powierzchni mięśnia
piersiowego do grzebienia mostka wyniósł u samic 51,3±7,9°, a u samców
49,9±4,7°. Stwierdzono wysoko istotną korelację (P<0,01) pomiędzy pomia-
209
rem grubości mięśnia równolegle do płaszczyzny grzebienia mostka a głębokością mięśnia, mierzoną prostopadle do powierzchni mostka, przy czym współczynnik dla samic (0,85) był wyższy niż dla samców (0,79). Współczynnik korelacji grubości mięśnia piersiowego do kąta między powierzchnią mięśnia
a grzebieniem mostka nie różnił się istotnie pomiędzy płciami, jednak u samic
był dodatni i wyniósł 0,2, tymczasem u samców okazał się ujemny z wartością -0,07.
W podsumowaniu stwierdzono, że oszacowane w wieku 8 tygodni wartości umięśnienia gęsi zatorskich okazały się nieznacznie wyższe u samic, przy
jednocześnie niższym otłuszczeniu. Zastosowana technika obrazowania ultrasonograficznego umożliwiła wykonanie wielu precyzyjnych pomiarów, które
w przyszłości, po uwzględnieniu innych terminów analiz, pozwolą na opracowanie optymalnej metody oceny wartości rzeźnej, dostosowanej do specyfiki
stada.
______________________________
Praca finansowana z tematów nr DS3241/KHDZFiZ/2013 i DS3242/KHTCHiMP/2013.
210
INDIKATOREN DES SCHLACHTWERTS VON
ZATORSKA-GÄNSEN IN DER 8. LEBENSWOCHE
Krzysztof Andres1, Tomasz Schwarz2, Maciej Murawski2,
Ewa Kapkowska1
1
Lehrstuhl für Geflügelzucht, die Zucht von Pelztieren und Zoohygiene, 2Lehrstuhl für
Schweinezucht und die Zucht kleiner Wiederkäuer,
Landwirtschaftliche Universität Krakau, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen
Die Zatorska-Gänse sind eine von 14 geschützten Gänsepopulationen
in Polen. Die bisherigen Untersuchungen haben die Tauglichkeit der jungen
Gänse dieser Rasse für die Mästung und den hohen kulinarischen Wert der
Schlachtkörper gezeigt. An der Herde werden keine typischen Selektionsmaßnahmen durchgeführt. Das Ziel unserer Untersuchungen ist die
Ausarbeitung einer Methode der Lebendbewertung des Schlachtwerts dieser
Vögel unter Anwendung der Ultraschalldiagnostik.
Die Analyse wurde an 69 Vögeln durchgeführt (36 Männchen und 33
Weibchen). In der 8. Lebenswoche wurden Messungen des Lebendgewichts
sowie die US-Diagnostik unter Anwendung des Scanners Aloka PS2, der mit
einer Linearsonde mit einer Frequenz von 7,5 MHz ausgestattet war,
durchgeführt. Die Sonde wurde quer zum Brustkiel, 4 cm von seinem vorderen
Rand angelegt und das Bild des rechten Brustmuskels archiviert. Es wurden die
Dicke des Muskels parallel zur Fläche des Brustkiels 1,5 cm seitlich, die Tiefe
des Muskels und der Haut mit Flomen senkrecht zur Fläche des Brustbeins
sowie der Winkel zwischen der Fläche des Brustmuskels und des Brustkiels
gemessen. Die Ergebnisse wurden statistisch erarbeitet (Student T-Test).
Zusätzlich wurden die linearen Korrelationskoeffizienten zwischen ausgewählten US-Messungen sowie zwischen den US-Messungen und dem
Lebendgewicht geschätzt.
Das durchschnittliche Lebendgewicht von Männchen (4,25±0,45 kg)
war höher (P<0,05) als das von Weibchen (3,89±0,36 kg). Es wurden keine
signifikanten Unterschiede zwischen den Geschlechtern in Bezug auf die
ausgeführten US-Messungen verzeichnet. Die durchschnittliche Dicke des
Brustmuskels parallel zum Brustkiel gemessen betrug 16,6±1,8 mm. Die
Weibchen zeichneten sich durch einen etwas tieferen Brustmuskel (11,2±1,8
mm) als die Männchen (10,8±1,4 mm) und durch ein dünneres Fettgewebe
(2,7±0,6 mm) im Vergleich zu den Männchen (2,8±0,5 mm) aus. Es wurden
211
statistisch signifikante Unterschiede im Verhältnis der Tiefe des Muskels zu
dem Lebendgewicht beobachtet (P<0,05); je 0,40±0,07 bei den Männchen und
je 0,36±0,06 bei den Weibchen. Der Winkel der Fläche des Brustmuskels zum
Brustkiel betrug bei den Weibchen 51,3±7,9°, und bei den Männchen
49,9±4,7°. Es wurde eine hoch signifikante Korrelation (P<0,01) zwischen der
Messung der Dicke des Muskels parallel zur Fläche des Brustkiels und der
senkrecht zur Fläche des Brustbeins gemessenen Tiefe des Muskels festgestellt,
wobei der Koeffizient für Weibchen höher war (0,85) als der für Männchen
(0,79). Der Koeffizient der Korrelation der Dicke des Brustmuskels zum
Winkel zwischen der Fläche des Muskels und dem Brustkiel unterschied sich
nicht signifikant zwischen den Geschlechtern, war aber bei den Weibchen
positiv und betrug 0,2, während er bei den Männchen mit einem Wert von 0,07 negativ war.
Zusammenfassend kann gesagt werden, dass die geschätzten Werte der
Bemuskelung der Zatorska-Gänse im Alter von 8 Wochen etwas höher bei den
Weibchen waren und dass sich die Weibchen gleichzeitig durch eine geringere
Fettablagerung auszeichneten. Die angewandte Technik der Ultraschallbildgebung ermöglichte viele präzise Messungen, welche zukünftig unter
Einbeziehung anderer Analyse-Termini eine Ausarbeitung einer an die Spezifik
der Herde angepassten, optimalen Bewertungsmethode des Schlachtwerts
erlauben.
______________________________
Eine finanzierte Arbeit, zu den Themen Nr. DS3241/KHDZFiZ sowie DS3242/KHTCHiMP.
212
WPŁYW RUCHU POWIETRZA NA STĘŻENIE AMONIAKU
W OBORZE WOLNOSTANOWISKOWEJ
Sabina Angrecka, Piotr Herbut
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Budownictwa Wiejskiego, al. Mickiewicza 24/28,
Celem podjętych badań było określenie wpływu wybranych parametrów mikroklimatu oraz zmienności warunków atmosferycznych na stężenie
amoniaku w oborze wolnostanowiskowej.
Analizie poddano zmienność prędkości ruchu powietrza, temperaturę
i wilgotność względną powietrza w korelacji do stężenia amoniaku. Na podstawie badań określono przebieg stężenia amoniaku w okresie zimy i lata,
przyczyny zmienności oraz zagrożenie dla zdrowia ludzi i krów.
Pomiary zostały przeprowadzone w oborze wolnostanowiskowej typu
Fermbet dla 176 krów mlecznych rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Na wysokości
1,0 m nad posadzką usytuowano stanowisko pomiarowe z czujnikami, rejestrującymi założone parametry mikroklimatu obory. Zmienność warunków atmosferycznych rejestrowano za pomocą czujników umieszczonych na maszcie meteorologicznym po zachodniej stronie obory. Zapis pomiarów odbywał się
w sposób ciągły, co 6 minut.
Zróżnicowanie uzyskanych wyników pomiarów zależało głównie od
pory roku i zmienności warunków pogodowych. Badania wykazały istotne korelacje (P>0,01) pomiędzy stężeniem amoniaku a temperaturą, wilgotnością
względną oraz prędkością ruchu powietrza w oborze. Najniższe stężenie amoniaku odnotowano w lecie (poniżej 0,5 ppm) przy wysokich temperaturach
powietrza, niskich wilgotnościach i zwiększonej wymianie powietrza wentylacyjnego. W zimie, podczas silnych mrozów odnotowano najwyższe stężenie
(8,0 ppm), spowodowane ograniczeniem wentylacji. Najwyższe dobowe stężenie amoniaku występowało zazwyczaj w godzinach nocnych. Spowodowane
było wzrostem wilgotności względnej powietrza oraz niskimi prędkościami
ruchu powietrza wentylacyjnego.
Stężenie amoniaku w badanej oborze było na poziomie zdecydowanie
niskim i bardzo niskim. Średni poziom amoniaku w ciągu całego roku wyniósł
2,73 ppm. Należy więc uznać, że w tego typu oborach, przy regularnym usuwaniu odchodów oraz właściwym objętościowo ścieleniu posadzek słomą,
produkcja amoniaku nie wpływa na pogorszenie jakości powietrza wentylacyjnego.
213
LUFT VERKEHR AUSWIRKUNG AUF DIE
AMMONIAKKONZENTRATION IM BOXENLAUFSTALL
Sabina Angrecka, Piotr Herbut
Lehrstuhl für Ländliches Bau, Landwirtschaftliche Universität Krakau, al. Mickiewicza 24/28,
30-059 Kraków, Polen
Das Ziel dieser Studie war es, die Wirkung der ausgewählten Parameter des Mikroklimas und der Variabilität der Witterung auf die Konzentration
von Ammoniak in der Laufstall für Milchkühe bestimmen.
Untersuchten die Variabilität der Luftgeschwindigkeit, die Temperatur
und die relative Feuchtigkeit der Luft in Korrelation zu der Konzentration von
Ammoniak. Aufgrund von Studien wurde, die Konzentration von Ammoniak
im Laufe des Winters und im Sommer, die Ursachen der Volatilität und das
Risiko für die menschliche Gesundheit und die Kühe angegeben.
Die Messungen wurden in einem Laufstall für 176 Milchkühe der
Holstein-Friesian durchgeführt. In einer Höhe von 1,0 m über dem Boden war
Messplatz mit Sensoren, die Mikroklima des Parametern registrierten. Die Variabilität des Wetters durch Sensoren auf der meteorologischen Mast auf der
Westseite der Laufstall platziert aufgezeichnet. Rekord-Messungen wurden auf
einer kontinuierlichen Basis, alle 6 Minuten hergestellt.
Die Verschiedenartigkeit der Ergebnisse der Messungen hängen hauptsächlich von der Zeit des Jahres und und Wetterbedingungen Variabilität. Die
Studie zeigte, dass eine signifikante Korrelation (P>0,01) zwischen der Konzentration von Ammoniak und der Temperatur, der relativen Luftfeuchtigkeit
und Luftgeschwindigkeit im Laufstall. Die niedrigste Konzentration von Ammoniak wurde im Sommer (unter 0,5 ppm) der Luft bei hohen Temperaturen,
geringer Feuchtigkeit und eine verbesserte Durchlüftung festgestellt. Während
der kalten Winter und Frost verzeichnete die höchste Konzentration von Ammoniak (8,0 ppm), wegen der reduzierten Lüftung. Die höchste tägliche Konzentration von Ammoniak war meistens in der Nacht. Dies war aufgrund einer Erhöhung der relativen Luftfeuchtigkeit und niedriger Belüftungsgeschwindigkeit.
Die Ammoniak-Konzentration im Test Laufstall war auf niedriger und
sehr niedriger Ebene. Das durchschnittliche Niveau von Ammoniak im Laufe
des Jahres belief sich auf 2,73 ppm. Es ist daher zu dem Schluss, dass diese Art
von Laufstall, mit regelmäßigen Entfernung von Gülle und ausreichende Mengen von Stroh auf dem Bodenbeläge, die Produktion von Ammoniak beeinflusst nicht die Verschlechterung der Ventilationluftqualität werden.
214
POLIMORFIZM 26T>C GENU MSTN U KONI RAS POLSKI
KOŃ ZIMNOKRWISTY I HUCULSKIEJ
Romana Augustyn1, Monika Stefaniuk1, Urszula Kaczor2, Maria Kulisa1
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 1Katedra Hodowli Koni, 2Pracownia Genomiki,
Katedra Hodowli Trzody Chlewnej i Małych Przeżuwaczy, al. Mickiewicza 24/28,
30-059 Kraków, Polska; [email protected]
Badanie zmienności genetycznej danego gatunku dostarcza informacji
na temat różnic i podobieństw między rasami oraz różnic w wartościach cech
ilościowych poszczególnych osobników. Białko kodowane przez gen MSTN
(GDF8) należy do rodziny transformujących czynników wzrostu β. Czynnik
wzrostu i różnicowania 8 (GDF8) jest białkiem odgrywającym olbrzymią rolę
w regulacji rozwoju embrionalnego i utrzymywaniu homeostazy osobników
dojrzałych, a funkcjonalnie jest negatywnym regulatorem wzrostu mięśni
szkieletowych.
Opublikowano wiele doniesień, opisujących wpływ miostatyny na
mięśnie szkieletowe. U koni wyizolowano sekwencję MSTN cDNA od koni
pełnej krwi angielskiej (Hosoyama i in., 2002) oraz przyporządkowano ją do
chromosomu 18 (Caetano i in., 1997). Wykazano również, że u tej rasy polimorfizm pojedynczych nukleotydów SNPs w genie miostatyny (MSTN)
(g.66493737C>T) jest silnie związany z optymalną długością gonitwy (Hill
i in., 2010). Podjęto również pracę nad charakterystyką genu MSTN u innych
ras i typów koni (Dall’Olio, 2010; Baron, 2011). Należy zaznaczyć, że poddane
badaniu konie zimnokrwiste posiadają wysoką masę mięsni w stosunku do masy ciała w porównaniu do innych ras koni (w tym przypadku w zestawieniu
z końmi huculskimi).
Celem przeprowadzonego badania była identyfikacja polimorfizmu
(SNP) 26T>C w regionie 5’UTR genu MSTN w dwóch opisywanych rasach
koni. Badaniom poddano łącznie 98 koni, w tym 62 sztuki polskiego konia
zimnokrwistego i 39 koni huculskich o niskim stopniu spokrewnienia.
W celu identyfikacji mutacji 26T>C powielono fragmenty promotora
genu GDF8, wykorzystując do tego celu metodę PCR (Mastercycler® ep. Gradient – Eppendorf). Dla każdej pary starterów dokonano optymalizacji warunków reakcji i amplifikowano fragmenty genu GDF8, zgodne z sekwencją
NW_00186738.1, GenBank o długości odpowiednio 484 pz, kodujące odpowiadające im sekwencje i zawierające miejsca mutacji 26T>C. W celu identyfikacji mutacji 26T>C produkty PCR poddano trawieniu endonukleazą restrykcyjną RsaI (5’GT↓AC3’).
Frekwencja allelu T w rasie polski koń zimnokrwisty wyniosła 0,92,
a dla allelu C 0,08, natomiast dla koni huculskich było to odpowiednio 0,94
i 0,03. Analiza statystyczna wykazała, że badane populacje nie znajdują się
w równowadze Hardy'ego-Weinberga.
215
26T> C POLYMORPHISMUS DES GENS MSTN IN DER
POLNISCHEN KALTBLUT UND HUZULENPFERDE
Romana Augustyn1, Monika Stefaniuk1, Urszula Kaczor2, Maria Kulisa1
1
Lehrstuhl für Pferdezucht, Institut für Nutztierwissenschaften, 2Genomik Labor, Lehrstuhl für
Schweine und kleine Wiederkäuer Zucht, Landwirtschaftlichen Universität Krakau,
al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen; [email protected]
Pferde sind Tiere mit Multi Benutzerfreundlichkeit. Sie sind Quelle der
Nahrungsmittel, Transport, Unterhaltung und Multi-Milliarden-Geschäft im
Wert von racing. Jede dieser Arten von Nutzen ist Muskelmasse ihrer Effizienz
oder Struktur verbunden. Pferde haben eine sehr hohe Muskelmasse Körpergewicht-Verhältnis im Vergleich zu anderen Säugetierarten. Da beschreibt seine biologische Funktion im Jahr 1997 wurde das Myostatin MSTN Kandidatengen für Bemuskelung in Säugetierarten.
Das Ziel dieser Studie war es, das Vorhandensein von Single
Nucleotide Polymorphismus (SNP) in 5'-UTR bei 26T> C in MSTN Gen in
beiden Rassen zu untersuchen. Insgesamt 98 (PHD n = 62, HUC n = 39) mindestens verwandten Pferde wurden abgetastet. PCR-Protokoll wurde RLFP
Genotyp g.26T> C SNP konzipiert. Ein Fragment von 204 bp mit Restriktionsschnittstelle für RsaI (Erkennungssequenz: GT ↓ AC) wurden aufgetreten.
Ergebnisse für Polnische Kaltblut Allel T Frequenz angezeigt: 0,92,
parallel C Frequenz: 0,08 und für Huzulenpferde: 0,94 bzw. 0,03. Die statistische Analyse zeigte, dass die Bevölkerung nicht in Hardy-WeinbergGleichgewicht.
216
ZMIENNOŚĆ MIĘDZYRASOWA CECH PRODUKCYJNYCH
KÓZ MLECZNYCH UTRZYMYWANYCH W POLSCE
Emilia Bagnicka, Justyna Jarczak, Danuta Słoniewska,
Józef Krzyżewski
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu, ul. Postępu 36 A,
Celem badań była ocena zmienności międzyrasowej cech produkcyjnych kóz ras mlecznych, utrzymywanych w Polsce. Baza danych obejmowała
36 851 rekordów, zawierających dobową wydajność mleka, zawartość tłuszczu
i białka kóz ras: polskiej białej uszlachetnionej (PBU), polskiej barwnej uszlachetnionej (PBU), alpejskiej (ALP) i saaneńskiej (SA), utrzymywanych w 40
stadach na terenie Polski oraz 2654 rekordów, zawierających dobową wydajność mleka, zawartość tłuszczu, białka, laktozy, suchej masy i liczbę komórek
somatycznych w mleku kóz tych samych ras, utrzymywanych w ZD IGiHZ
PAN w Jastrzębcu.
Nie stwierdzono istotnych różnic w dobowej wydajności mleka i zawartości w nim białka między kozami ras PBU i PKU, utrzymywanymi w 40
stadach na terenie kraju. Natomiast, kozy ras SA i ALP, utrzymywane w tych
stadach, w porównaniu z kozami ras PBU i PKU charakteryzowały się większą
dobową wydajnością mleka, wyższą zawartością w nim białka, przy jednocześnie niższej zawartości tłuszczu. Także kozy ras PBU i PKU, utrzymywane
w stadzie doświadczalnym w Jastrzębcu, nie różniły się pod względem dobowej wydajności mleka. W tym stadzie najwyższą, dzienną wydajnością mleka
charakteryzowały się kozy rasy SA. Najwyższą zawartość tłuszczu stwierdzono
w mleku kóz rasy PBU, natomiast białka i laktozy w mleku kóz rasy ALP.
Mleko kóz rasy SA charakteryzowało się najniższą zawartością tych składników. Nie wykazano różnic w liczbie komórek somatycznych w mleku.
______________________________
Badania zrealizowano w ramach projektu ”BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego” nr POIG.01.01.02-014-090/09, współfinansowanego przez
Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013.
217
VARIABILITÄT DER PRODUKTIONSMERKMALE BEI DEN
IN POLEN GEHALTENEN MILCHZIEGEN
Emilia Bagnicka, Justyna Jarczak, Danuta Słoniewska, Józef Krzyżewski
Institut für Genetik und Tierzucht, Polnische Akademie der Wissenschaften,
ul. Postępu 36 A, Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka, Polen
Zweck der Forschungen war Beurteilung der Variabilität der Produktionsmerkmale bei den in Polen gehaltenen Milchziegen. Die Datenbank enthielt
36 851 Angaben über Tagesmilch, Fett- und Eiweißgehalt bei Weißen Polnischen Edelziegen (PBU), Bunten Polnischen Edelziegen (PBU), Alpenziege
(ALP) und Saanenziege (SA), gehalten in 40 Herden in Polen sowie 2654 Angaben über Tagesmilch, Fett- Eiweiß-, Laktosegehalt, Trockengewicht und
Zahl der somatischen Zellen in Milch der Ziegen derselben Rassen, gehalten im
Forschungsbetrieb am IGiHZ PAN in Jastrzębiec.
Es wurden keine wesentlichen Unterschiede der Tagesmilch und des
Eiweißgehaltes zwischen den Weißen Polnischen Ziegen und PKU-Ziegen beobachtet, die in 40 Herden in Polen gehalten werden. Die in diesen Herden gehaltenen Ziegen SA und ALP dagegen, im Vergleich mit den Ziegen PBU und
PKU, kennzeichnen sich durch größere Tagesmilchmenge, höhere Eiweißgehalt, und zugleich niedrigeren Fettgehalt. Auch Ziegen PBU und PKU, gehalten in der Forschungsherde in Jastrzębiec unterscheiden sich nicht angesichts
Tagesmilchmenge. In dieser Herde kennzeichnen sich durch die größte Tagesmilchmenge die Ziegen SA. Der größte Fettgehalt wurde in Milch der Ziegen
PBU beobachtet und der größte Gehalt von Eiweiß und Laktose dagegen in
Milch der Ziegen ALP. Die Milch der Ziegen SA kennzeichnet sich durch den
niedrigsten Gehalt dieser Bestandteile. Es wurden keine Unterschiede in Zahl
der somatischen Zellen in Milch nachgewiesen.
______________________________
Die Studie wurde im Rahmen des Projektes "Bionahrung – innovative, funktionelle Produkte
tierischen Herkunft" Nr. POIG.01.01.02-014-090/09 durchgeführt. Sie war von der Europäischen
Union durch den Europäischen Fonds für regionale Entwicklung im Rahmen des Operationellen
Programms Innovative Wirtschaft 2007–2013 co-finanziert.
218
WPŁYW PRZEDŁUŻENIA CYKLU PRODUKCYJNEGO KUR
NIEŚNYCH OBJĘTYCH PROGRAMEM
BIORÓŻNORODNOŚCI ORAZ HY-LINE BROWN
NA WYNIKI PRODUKCYJNE I JAKOŚĆ JAJ
Jolanta Calik, Michał Puchała, Joanna Obrzut
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych
Zwierząt,32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Celem przeprowadzonych badań była ocena produkcyjności i jakości
jaj kur nieśnych, objętych programem bioróżnorodności w pierwszym i drugim
roku ich użytkowania. Materiał badawczy stanowiły kury nieśne, objęte programem ochrony zasobów genetycznych: Z-11, Ż-33, R-11, S-66 i G-99 oraz
komercyjny zestaw towarowy Hy-Line Brown, utrzymywane na fermie w Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki PIB w Chorzelowie k. Mielca.
Zdrowotność ptaków w okresie wychowu, jak i w pierwszym roku
produkcji kształtowała się na bardzo wysokim poziomie, przy równie zadowalających wynikach z drugiego okresu produkcji. W obydwu okresach oceny
największą nieśnością wyróżniały się kury Hy-Line Brown, przy równocześnie
najniższym zużyciu paszy w przeliczeniu na 1 nioskę i 1 jajo. W drugim okresie produkcji średnia nieśność zmniejszyła się w stosunku do pierwszego roku
produkcji o około 3–4% w rodach Z-11, G-99 i Hy-Line Brown, o około 6%
w rodzie S-66 i około 13% w rodach R-11 i Ż-33. Stwierdzono istotny wpływ
pochodzenia genetycznego kur na masę jaja, żółtka i barwę skorupy. W trakcie
prowadzonych obserwacji (20–93 tyg.) średnia masa jaja zwiększyła się o 12,6
g w zestawie Hy-Line Brown, o około 17,5–18,8 g w rodach Z-11 i R-11, Ż-33
i S-66 oraz o 21,5 g w rodzie G-99. Istotnemu wzrostowi masy jaja towarzyszył wzrost masy skorupy i żółtka. Jaja od kur młodych charakteryzowały się
dobrymi parametrami świeżości, wyrażonymi w wysokości białka gęstego
i jednostkach Haugha, z tendencją do obniżania się wraz z wiekiem kur. W rodach G-99, Ż-33, Z-11 i zestawie Hy-line Brown aż do 73. tygodnia wytrzymałość skorup była wysoka i wynosiła średnio około 30 N, przy niewielkiej tendencji do obniżania się wraz z wiekiem kur. Najmniejszą wytrzymałość (ok.
26,69 N) odnotowano w 93. tygodniu w rodach S-66 i R-11, przy również niższych parametrach grubości i gęstości skorup. W 33. tygodniu życia kur największą zawartością białka ogólnego oraz popiołu wyróżniały się białka: R-11
i Hy-line Brown, natomiast w 83. tygodniu S-66, G-99 i Hy-Line Brown, przy
219
również największej zawartości suchej masy i popiołu. Największą zawartość
białka ogólnego w 33. i 83. tygodniu stwierdzono w żółtkach jaj z rodów Ż-33
i Z-11, natomiast najmniejszą z rodów: G-99 i Hy-Line Brown. W żółtkach jaj
pochodzących od kur S-66 i R-11 odnotowano największą koncentrację tłuszczu (ok. 32,5–34,0%), przy tendencji do zwiększania się wraz z wiekiem kur.
Zawartość cholesterolu, wyrażona w mg/g żółtka w 33. i 83. tygodniu życia
kur, wahała się od 13,90 do 14,78 i od 14,29 do 15,48. Kury rodu Z-11, w porównaniu z pozostałymi badanymi rodami, znosiły jaja o najmniejszym udziale
cholesterolu. Największą zawartość cholesterolu, zarówno w 33. jak i 8.3 tygodniu, odnotowano w rodach: S-66 i R-11, przy rosnącym trendzie czasowym.
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że przedłużenie
użytkowania kur na drugi cykl produkcyjny nie wywiera negatywnego wpływu
na zdrowotność ptaków. Ponadto, uzyskana od starszych niosek dobra produkcyjność oraz jakość jaj wskazuje na zasadność ich użytkowania przez okres
dwóch lat, co w znacznej mierze przyczynia się do zmniejszenia kosztów produkcji, które są ponoszone na 5-miesięczny wychów ptaków.
______________________________
Praca wykonana w ramach tematu wieloletniego nr 08-1.31.9.
220
EINFLUSS DER VERLÄNGERUNG DES
PRODUKTIONSZYKLUS VON LEGEHENNEN, DIE DAS
BIODIVERSITÄTSPROGRAMM UMFASST, SOWIE DES
PRODUKTIONSZYKLUS VON HY-LINE
BROWN-LEGEHENNEN AUF DIE
PRODUKTIONSERGEBNISSE UND DIE EIERQUALITÄT
Jolanta Calik, Michał Puchała, Joanna Obrzut
Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Beurteilung der
Produktivität und Eierqualität von Legehennen, die das Biodiversitätsprogramm umfasst, im ersten und zweiten Jahr ihrer Nutzung.
Untersuchungsmaterial waren Legehennen, welche das Programm des Schutzes
der Genetischen Ressourcen umfasste – Z-11, Ż-33, R-11, S-66 i G-99 – sowie
ein kommerzieller Satz von Hy-Line Brown-Legehennen die auf der
Geflügelfarm der Versuchsanstalt des Zootechnischen Instituts des Nationalen
Forschungsinstituts in Chorzelów bei Mielec gehalten wurden.
Die Salubrität der Vögel war sowohl im Aufzuchtsstadium als auch im
ersten Produktionsjahr sehr gut, bei auch befriedigenden Ergebnissen im
zweiten Produktionsabschnitt. In den zwei bewerteten Abschnitten zeichneten
sich die Hy-Line Brown-Hennen durch die größte Legeleistung bei dem
niedrigsten Futterverbrauch auf umgerechnet 1 Legehenne und 1 Ei aus. Im
zweiten Produktionsabschnitt verringerte sich die durchschnittliche
Legeleistung im Verhältnis zum ersten Produktionsjahr um rund 3–4% in den
Stämmen Z-11 und G-99 sowie Hy-Line Brown, um rund 6% im Stamm S-66
und um rund 13% in den Stämmen R-11 und Ż-33. Es wurde ein wesentlicher
Einfluss der genetischen Abstammung der Hennen auf die Masse des Eis,
Eigelbs und die Farbe der Eierschale festgestellt. Während der angestellten
Beobachtungen (20–93 Wo.) hat sich die Durchschnittsmasse eines Eis um
12,6 g im Satz Hy-Line Brown, um rund 17,5–18,8 g in den Stämmen Z-11 und
R-11, Ż-33 und S-66, sowie um 21,5 g im Stamm G-99 vergrößert. Die
wesentliche Zunahme der Masse des Eis wurde von der Zunahme der Masse
der Eierschale und des Eigelbs begleitet. Die Eier von jungen Hennen
zeichneten sich durch gute, in der Höhe des dickflüssigen Eiklars und HaughEinheiten ausgedrückte Frischeparameter aus, mit einer Tendenz zur
221
Verringerung je älter die Hennen wurden. In den Stämmen G-99, Ż-33, Z-11
und im Satz Hy-Line Brown war die Schalenfestigkeit bis zur 73. Woche hoch
und betrug um die 30 N, mit einer geringen Tendenz zur Verringerung je älter
die Hennen wurden. Die niedrigste Schalenfestigkeit (um die 26,69 N) wurde
in der 93. Woche in den Stämmen S-66 und R-11, bei gleichzeitig niedrigeren
Parametern der Stärke und Dichte der Schalen, verzeichnet. In der 33.
Lebenswoche der Hennen zeichneten sich mit dem größten Anteil an
Gesamteiweiß und Asche die Eiklare folgender Stämme aus: R-11 und Hy-Line
Brown, und in der 83. Woche S-66, G-99 und Hy-Line Brown, bei gleichzeitig
dem größten Anteil an Trockenmasse und Asche. Der größte Anteil an
Gesamteiweiß wurde in der 33. und 83. Woche in den Eigelben der Eier aus
den Stämmen Ż-33 und Z-11 und der kleinste Anteil an Gesamteiweiß in den
Stämmen G-99 und Hy-Line Brown festgestellt. In den Eigelben der Hennen
der Stämme S-66 und R-11 wurde die höchste Fettkonzentration (rund 32,5–
34,0%), bei einer Anstiegstendenz je älter die Hennen wurden, verzeichnet. Der
in mg/g des Eigelbs ausgedrückte Cholesteringehalt in der 33. und 83.
Lebenswoche der Hennen schwankte zwischen 13,90 und 14,78 und zwischen
14,29 und 15,48. Die Hennen des Stammes Z-11 legten im Vergleich mit den
anderen untersuchten Stämmen Eier mit dem geringsten Cholesterinanteil. Der
größte Gehalt von Cholesterin sowohl in der 33. als auch in der 83. Woche
wurde in den Stämmen S-66 und R-11 bei wachsender zeitlicher Tendenz
verzeichnet.
Auf der Grundlage der erhaltenen Ergebnisse wurde festgestellt, dass
die Verlängerung der Nutzung der Hennen auf den zweiten Produktionszyklus
keinen Einfluss auf die Salubrität der Vögel ausübt. Darüber hinaus weist die
erlangte gute Produktivität und Eierqualität der älteren Legehennen auf die
Sinnhaftigkeit ihrer Nutzung für einen Zeitraum von zwei Jahren hin, was
wesentlich zur Verringerung der Kosten der Produktion, die bei einer
fünfmonatigen Aufzucht von Vögeln entstehen, beiträgt.
______________________________
Eine im Rahmen eines mehrjährigen Themas ausgeführte Arbeit 08-1.31.9.
222
WPŁYW KAPŁONOWANIA NA MASĘ CIAŁA
I WYDAJNOŚĆ RZEŹNĄ KOGUTÓW RASY
ZIELONONÓŻKA KUROPATWIANA
Jolanta Calik1, Katarzyna Połtowicz2, Sylwester Świątkiewicz3,
Mariusz Pietras3
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 1Dział Ochrony Zasobów Genetycznych
Zwierząt, 2Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 3Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa,
32-083 Balice. k. Krakowa, Polska
Polska posiada bezcenną kolekcję ras/rodów kur, objętych programem
bioróżnorodności, wśród których szczególnym zainteresowaniem cieszy się
rodzima rasa kur Zielononóżka kuropatwiana. Rasa ta jest predysponowana do
chowu przyzagrodowego, na zielonych wybiegach i jest wykorzystywana
głównie w kierunku nieśnym. Jak wiadomo, kogutki stanowią na ogół 50% odpad powylęgowy, stąd też celem podjętych badań była ocena wpływu zabiegu
ich kapłonowania na masę ciała i wydajność rzeźną.
Materiał badawczy stanowiło 80 kogutków rasy Zielononóżka kuropatwiana, które po zważeniu i indywidualnym oznakowaniu przydzielono losowo
do dwóch grup po 40 sztuk w każdej. W 8. tygodniu doświadczenia ptaki grupy
II poddano kastracji, a grupę I (kontrolną) stanowiły kogutki niekastrowane.
Przez cały okres odchowu, tj. do 24. tygodnia życia, wszystkie ptaki żywiono
ad libitum jednakowymi mieszankami paszowymi i utrzymywano na ściółce
w optymalnych warunkach środowiskowych, przy obsadzie 7 szt./m2. Masę
ciała kontrolowano w: 1., 8., 16. i 24. tygodniu życia. Po zakończeniu odchowu
z każdej grupy wybrano do uboju po 8 ptaków o masie ciała zbliżonej do średniej w grupie. Skontrolowano skuteczność przeprowadzonego zabiegu (brak
jąder) i określono wydajność rzeźną kurcząt, a ich schłodzone tuszki poddano
uproszczonej analizie rzeźnej. Uzyskane wyniki zweryfikowano statystycznie,
przy użyciu 1-czynnikowej analizy wariancji (ANOVA). Obliczenia wykonano
pakietem statystycznym Statgraphic plus 5.1.
Masa ciała jednodniowych kogutków z I i II grupy była zbliżona i wynosiła średnio odpowiednio 38,06 i 38,28 g, a w 8. tygodniu życia, tj. w momencie, w którym przeprowadzono zabieg kastracji, odpowiednio 439 i 449 g.
Po zakończeniu tuczu, w 24. tygodniu doświadczenia kogutki i kapłony osiągnęły odpowiednio 2045 i 2286 g masy ciała. W grupie II odnotowano również
większą wydajność rzeźną z podrobami i bez podrobów (73,07 i 69,17%), co
223
potwierdzono statystycznie (P≤0,05). Podobną tendencję stwierdzono w przypadku kształtowania się zawartości mięśni piersiowych (16,06% vs 17,28%)
i mięśni nóg w tuszce (20,34% vs 21,81%), przy P≤0,05. Większy udział podrobów stwierdzono w grupie II, ale tylko w przypadku udziału żołądka różnice te zostały potwierdzone statystycznie. Niekastrowane kogutki i kapłony
istotnie różniły się pod względem zawartości tłuszczu sadełkowego, stanowiącego odpowiednio 2,59 i 4,95% masy tuszki (P≤0,01).
Uzyskane wyniki wskazują, że zabieg kapłonowania kogutków rasy
Zielononóżka kuropatwiana wpłynął korzystnie na wzrost masy ciała, zwiększenie wydajności rzeźnej oraz poprawę umięśnienia tuszki, co stwarza możliwość wykorzystania tej rasy do produkcji kapłonów i szerszego zastosowania
zabiegu w praktyce.
224
EINFLUSS DES KAPAUNISIERENS AUF DAS
LEBENDGEWICHT UND DIE SCHLACHTLEISTUNG DER
HÄHNE DER RASSE ZIELONONÓŻKA KUROPATWIANA
Jolanta Calik1, Katarzyna Połtowicz2, Sylwester Świątkiewicz3,
Mariusz Pietras3
1
Abteilung für den Schutz der Genetischen Ressourcen von Tieren, 2Abteilung für die Genetik
und Züchtung von Tieren, 3Abteilung für die Ernährung von Tieren und Futtermittelkunde,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschunginstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Polen besitzt eine wertvolle Kollektion von Hühnerrassen und Stämmen die das Biodiversitätsprogramm umfasst, unter denen sich die
heimische Hühnerrasse Zielononóżka Kuropatwiana eines besonderen
Interesses erfreut. Diese Rasse ist für die Hofhaltung auf grünen Ausläufen
vorgesehen und wird hauptsächlich für das Legen von Eiern genutzt. Kleine
Hähne stellen bekanntermaßen gewöhnlich zu 50% Ausschuss nach dem
Schlüpfen dar, deshalb war das Ziel der durchgeführten Untersuchungen die
Bewertung des Einflusses des Kapaunisierens auf ihr Lebendgewicht und ihre
Schlachtleistung.
Untersuchungsmaterial waren 80 kleine Hähne der Rasse Zielononóżka
Kuropatwiana, die nach dem Wiegen und der individuellen Markierung per
Zufall zwei Gruppen von je 40 Stück zugeteilt wurden. In der 8. Woche des
Versuchs wurden die Vögel der 2. Gruppe der Kastration unterzogen, während
in der 1. Gruppe (Kontrollgruppe) die Hähne unkastriert blieben. Während der
ganzen Aufzuchtszeit, d. h. bis zur 24. Lebenswoche, wurden alle Vögel ad
libitum mit denselben Futtermischungen gefüttert und auf Streu unter
optimalen Umweltbedingungen in einer Besetzung von 7 St./m2gehalten. Das
Lebendgewicht wurde in der 1., 8., 16. und 24. Woche geprüft. Nach dem Ende
der Aufzucht wurden aus jeder Gruppe je 8 Vögel, deren Lebendgewicht dem
Durchschnitt der Gruppe nahekam, zum Schlachten ausgewählt. Es wurde der
Erfolg des durchgeführten Eingriffs (das Fehlen von Hoden) kontrolliert und
die Schlachtleistung der Hähnchen bestimmt und ihre gekühlten Schlachtkörper
einer vereinfachten Schlachtanalyse unterzogen. Die erhaltenen Ergebnisse
wurden unter Anwendung der einfaktoriellen Varianzanalyse (ANOVA)
statistisch geprüft. Die Berechnungen wurden mit dem Statistikpaket
Statgraphic plus 5.1. vorgenommen.
225
Das Lebendgewicht der ein Tage alten Hähne aus der 1. und 2. Gruppe
war ähnlich und betrug durchschnittlich je 38,06 g und 38,28 g und in der 8.
Lebenswoche, d. h. in dem Moment als die Kastration durchgeführt wurde, je
439 g und 449 g. Nach der Beendigung der Mästung in der 24. Woche
erlangten die Hähne und Kapaune je 2045 g und 2286 g Lebendgewicht. In der
2. Gruppe wurde auch eine größere Schlachtleistung mit und ohne Innereien
festgestellt (73,07% und 69,17%), was statistisch bestätigt wurde (P≤0,05).
Eine ähnliche Tendenz wurde beim Anteil der Brustmuskeln (16,06% vs
17,28%) und Beinmuskeln (20,34% vs 21,81%) bei P≤0,05 festgestellt. Ein
größerer Anteil an Innereien wurde in der 2. Gruppe festgestellt, aber nur im
Fall des Anteils der Mägen wurden diese Unterschiede statistisch bestätigt. Die
unkastrierten Hähne und Kapaune unterschieden sich tatsächlich im Anteil des
Bauchfetts, welches je 2,59% und 4,95% der Masse des Schlachtkörpers
ausmachte (P≤0,01).
Die erhaltenen Ergebnisse weisen darauf hin, dass der Eingriff des
Kapaunisierens der Hähne der Rasse Zielononóżka Kuropatwiana sich günstig
auf die Zunahme des Lebendgewichts, die Vergrößerung der Schlachtleistung
sowie die Verbesserung der Bemuskelung des Schlachtkörpers auswirkte, was
es ermöglicht diese Rasse zur Produktion von Kapaunen zu verwenden und das
Kapaunisieren öfter in der Praxis zu nutzen.
226
STAN OBECNY ORAZ PRZYSZŁOŚĆ OCHRONY ZWIERZĄT
GOSPODARSKICH W POLSCE
Agnieszka Chełmińska
Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Ochrona bioróżnorodności jest niezmiernie ważna, bowiem baza gatunkowa, wykorzystywana w rolnictwie jest bardzo zawężona. W ciągu 12 tysięcy lat, odkąd ludzie zaczęli uprawiać rośliny, było użytkowanych około 7
tys. gatunków; obecnie tylko 15 gatunków roślin i 9 gatunków zwierząt zapewnia około 90% całkowitej produkcji żywności wytwarzanej w świecie (FAO,
2009).
Aktualnie w Polsce programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt
gospodarskich dotyczą 88 rodzimych ras, rodów i odmian zwierząt gospodarskich. Dodatkowo, 3 kolejne programy są w fazie opracowywania.
Rodzime rasy zwierząt gospodarskich stanowią istotny element różnorodności biologicznej w rolnictwie. Są doskonale przystosowane do miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiskowych, co predysponuje je
do utrzymywania w produkcji ekstensywnej, przy ubogich zasobach paszowych. Rasy te, jako element krajobrazu naturalnego, mogą być wykorzystywane do czynnej ochrony przyrody. Dodatkowo, można otrzymywać z nich produkty markowe o wysokiej jakości, co wynika z tradycyjnego sposobu utrzymania zwierząt bądź specyficznych dla danych ras właściwości genetycznych.
Jednocześnie, ze względu na mniejsze możliwości produkcyjne w stosunku do
ras wysoko wydajnych, rasy rodzime wymagają regularnego wsparcia finansowego. Obecnie płatności do utrzymywania ras rodzimych są realizowane
dwutorowo. Dla bydła, koni, owiec oraz świń – w ramach Pakietu 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie, programu rolnośrodowiskowego (prś) PROW na lata 2007–2013. Pomoc jest udzielana w formie rocznych płatności, w następującej wysokości: 1140 zł za krowę, 1500 zł
za klacz, 320 zł za owcę matkę oraz 570 zł za lochę. Pozostałe zwierzęta gospodarskie, tj. drób, pszczoły i zwierzęta futerkowe, są wspierane ze środków
budżetowych, przeznaczonych na postęp biologiczny w produkcji zwierzęcej.
Hodowcy kozy karpackiej (jedynej rasy kóz objętej programem ochrony) nie
otrzymują dotychczas żadnego wsparcia. Niestety, ze względu na kryzys, który
dotknął również hodowlę zwierząt, a w przypadku ras zagrożonych w najwięk-
227
szym stopniu – świń, bydła i koni, płatności są niewystarczające. Świadczy
o tym malejąca liczba hodowców tych gatunków zwierząt, uczestniczących
w programach ochrony, szczególnie poszczególnych ras świń i bydła. Głównym zadaniem obecnego, jak i przyszłych prś, zgodnie z celami Wspólnej Polityki Rolnej, jest redukcja negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko
i maksymalizacja jego pozytywnego oddziaływania na różnorodność biologiczną i krajobraz obszarów wiejskich (pkt 28 preambuły Wniosku Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW) na lata 2014–2020). Z uwagi na cel przewodni Unii Europejskiej na rok 2020, jakim jest powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej (…), a także zwiększenie wkładu UE w zapobieganie utracie różnorodności biologicznej na świecie, niezbędne jest zapewnienie kontynuacji działań
na rzecz ochrony ras rodzimych w kraju oraz zabezpieczenie środków finansowych na realizacje tego celu.
Dlatego też, kolejny prś na lata 2014–2020 powinien objąć swoim zasięgiem więcej utrzymywanych w kraju gatunków i ras zwierząt gospodarskich. Dodatkowo, płatności do tych zwierząt powinny być satysfakcjonujące
dla hodowców, co pozwoli na uczestnictwo rodzimych ras zwierząt w budowaniu potencjału i przyszłości obszarów wiejskich w Polsce.
______________________________
228
DER DERZEITIGE ZUSTAND UND DIE ZUKUNFT DES
SCHUTZES VON HAUSTIEREN IN POLEN
Agnieszka Chełmińska
Der Schutz der Biodiversität ist äußerst wichtig, da die Gattungsbasis
von Haustieren, welche in der Landwirtschaft genutzt werden sehr beschränkt
ist. Im Laufe von 12 000 Jahren seit Menschen anfingen Pflanzen anzubauen,
wurden rund 7000 Gattungen genutzt; heute sind es nur 15 Gattungen von
Pflanzen und 9 Gattungen von Tieren die rund 90% der Gesamtproduktion der
auf der Welt hergestellten Nahrung sicherstellen (FAO, 2009).
Derzeit umfassen die Programme des Schutzes der genetischen
Ressourcen von Haustieren 88 heimische Rassen, Stämme und Schläge von
Haustieren. Zusätzlich sind drei weitere Programme in Vorbereitung.
Heimische Haustierrassen sind ein wesentliches Element der
biologischen Diversität in der Landwirtschaft. Sie sind hervorragend an die
örtlichen, oft sehr schwierigen Umweltbedingungen angepasst, was sie zur
Haltung in der extensiven Produktion bei kargen Futtervorräten prädisponiert.
Diese Rassen können als Element der natürlichen Landschaft für den aktiven
Umweltschutz genutzt werden. Zusätzlich können aus ihnen Markenprodukte
von hoher Qualität gewonnen werden, was aus der traditionellen Haltungsweise
der Tiere oder den für die jeweiligen Rassen genetischen Eigenschaften
herrührt. Gleichzeitig bedürfen die heimischen Rassen aufgrund geringerer
Produktionsmöglichkeiten im Vergleich mit hochproduktiven Rassen einer
regelmäßigen finanziellen Unterstützung. Derzeit werden Zahlungen für die
Haltung von heimischen Rassen zweigleisig vorgenommen. Für Rinder, Pferde,
Schafe sowie Schweine – im Rahmen des Pakets Nr. 7 Erhaltung von
bedrohten genetischen Ressourcen von Tieren in der Landwirtschaft des
Agrarumweltprogramms „Plan für die Entwicklung des ländlichen Raums“ für
die Jahre 2007–2013. Die Beihilfe wird in Form von jährlichen Zahlungen in
folgender Höhe gewährt: 1140 PLN für eine Kuh, 1500 PLN für eine Stute,
320 PLN für ein Mutterschaf sowie 570 PLN für eine Sau. Die verbleibenden
Haustiere, d. h. Geflügel, Bienen und Pelztiere werden aus Haushaltsmitteln für
den biologischen Fortschritt in der Tierproduktion unterstützt. Die Züchter der
Karpatenziege (der einzigen Ziegenrasse die das Schutzprogramm umfasst)
229
erhalten bis jetzt keine Unterstützung. Leider sind wegen der Krise, die auch
die Tierzüchtung traf, und im Fall von bedrohten Rassen in hohem Maße
Schweine, Rinder und Pferde, diese Zahlungen unzureichend. Davon zeugt die
sich verringernde Zahl von Züchtern der an dem Schutzprogramm beteiligten
Tierrassen, insbesondere von Züchtern der jeweiligen Schweine- und
Rinderrassen. Die Hauptaufgaben der derzeitigen als auch zukünftigen
Agrarumweltprogramme sind, gemäß den Zielen einer gemeinsamen
Agrarpolitik, die Verringerung der negativen Auswirkungen der Landwirtschaft
auf die Umwelt und die Maximierung ihres positiven Einflusses auf die
biologische Diversität und die Landschaft des ländlichen Raums (Pkt. 28 der
Präambel des Antrags der Verordnung des Europäischen Parlaments und Rates
in Sachen der Förderung der Entwicklung des ländlichen Raums durch den
Europäischen Landwirtschaftsfonds für die Entwicklung des ländlichen Raums
(ELER) für die Jahre 2014–2020). In Anbetracht der Hauptziele der EU für das
Jahr 2020, welche das Aufhalten des Verlustes der biologischen Diversität (…)
und auch die Vergrößerung des Beitrags der EU zur Verhinderung des
Verlustes der Biodiversität auf der Welt sind, ist es notwendig für die
Weiterführung der Maßnahmen zum Schutz der heimischen Rassen zu sorgen
und finanzielle Mittel für dieses Ziel sicherzustellen.
Deshalb sollte das Agrarumweltprogramm für die Jahre 2014–2020
mehr heimische Haustierarten und -Rassen mit einschließen. Darüber hinaus
sollten die Zahlungen für diese Tiere ihre Züchter zufriedenstellen, was eine
Beteiligung der heimischen Tierrassen am Potenzial und der Zukunft des
ländlichen Raums in Polen erlauben wird.
______________________________
Eine im Rahmen eines mehrjährigen Themas ausgeführte Arbeit 08-1.31.9.
230
ANALIZA GENETYCZNA STAD OWIEC RASY OLKUSKIEJ
UCZESTNICZĄCEJ W KRAJOWYM PROGRAMIE
OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH
Wioleta Drobik, Elżbieta Martyniuk
Owca olkuska jest rodzimą odmianą owcy długowełnistej, charakteryzującą się wyjątkowo wysoką plennością (min. 200%). Na skutek znacznego
spadku liczebności populacji na przełomie lat 80. i 90. XX w. ta niezwykle
cenna rasa znalazła się na skraju wyginięcia. Dzięki podjęciu licznych działań
ochronnych populacja owcy olkuskiej zaczęła systematycznie zwiększać liczebność po roku 2000. W 2012 w programie ochrony zasobów genetycznych
uczestniczyło 885 matek oraz 79 tryków, utrzymywanych w 49 stadach. Gwałtowny spadek oraz długi okres utrzymywania liczebności poniżej 100 matek,
jak też mała liczba stad założycielskich, przyczyniających się do rozwoju populacji po 2000 r., sprawiły, że powstało ryzyko znacznej utraty zmienności
genetycznej w obrębie rasy. Celem pracy jest ocena stanu zmienności genetycznej oraz charakterystyka struktury genetycznej populacji na podstawie pełnych danych rodowodowych. Badania prowadzono w polskiej populacji owiec
olkuskich, objętych programem ochrony zasobów genetycznych w latach
2005–2012. Baza danych, utworzona na potrzeby pracy, obejmowała wszystkie
owce olkuskie, uczestniczące w rozrodzie od początku lat osiemdziesiątych do
2012 r., o których zachowały się informacje oraz jagnięta żywo i martwo urodzone do 2011 r. włącznie (N=9147). Analiza genetyczna populacji została
wykonana z wykorzystaniem programów EVA oraz ENDOG. Kompletność
rodowodów poprawiała się z każdym rokiem istnienia populacji, osiągając
ekwiwalent pełnych generacji równy 6,70 dla osobników uczestniczących
w programie w 2012 r. oraz 7,52 dla jagniąt urodzonych w 2011. Na duże znaczenie uwzględnienia jak najpełniejszej informacji rodowodowej wskazuje
fakt, że oszacowane wartości współczynnika inbredu różniły się znacznie
w zależności od liczby pokoleń rodzicielskich, włączonych do analiz. Dla jagniąt urodzonych w 2011 r., przy uwzględnieniu więcej niż 12 pokoleń rodzicielskich, różnice były minimalne (<0,01%), natomiast przy uwzględnieniu
jedynie 6 pokoleń rodzicielskich sięgały średnio 4,22±1,28%. Średni współczynnik inbredu w 2012 r. dla 1105 osobników (łącznie z maciorkami remon-
231
towymi) wynosił 10,30±4,32% i wahał się w granicach od 0 (dla jednego osobnika) do 38,32%. Przyrost inbredu w populacji jest szybki i wynosi 1,84% na
ekwiwalent pełnych generacji oraz 0,76% na maksymalną liczbę generacji.
Zgodnie z oczekiwaniami, przeprowadzone analizy wykazały niewielką liczbę
założycieli (91) oraz przodków (66) dla populacji owiec rasy olkuskiej. Zaobserwowano trend zmniejszania się w kolejnych pokoleniach liczby założycieli
oraz przodków, która w 2012 r. wynosiła odpowiednio 51 i 39. Na niewielką
zmienność genetyczną w obrębie rasy wskazuje również niska efektywna liczba założycieli (17) oraz efektywna liczba przodków (10). Zarówno dla osobników uczestniczących w rozrodzie w 2012 r., jak i wszystkich osobników w populacji, zidentyfikowano jedynie 4 przodków odpowiedzialnych za 50%
zmienności genetycznej w obrębie populacji. W oparciu o dane rodowodowe
nie zaobserwowano wyraźnych różnic pomiędzy regionami (RZHOiK)
(FST<0,015), co wskazuje na stałą wymianę materiału hodowlanego obrębie
populacji. Wysokie wartości współczynnika inbredu oraz niewielka liczba
przodków o istotnym wkładzie genetycznym dla populacji wskazują na konieczność prowadzenia stałego monitoringu kojarzeń. Podniesienie świadomości hodowców oraz wprowadzenie spójnego systemu obrotu materiałem hodowlanym jest konieczne w celu utrzymania zmienności genetycznej w obrębie
populacji owiec olkuskich.
232
GENETISCHE ANALYSE DER IN GENRESSOURCENSCHUTZPROGRAMM TEILNEHMENDEN OLKUSKA-SCHAF
HERDEN
Wioleta Drobik, Elżbieta Martyniuk
Lehrstuhl für Genetik und Tierzucht, Warschauer Naturwissenschaftliche Universität,
ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polen
Olkuska Schaf ist eine einheimische langwollige Schafrasse, die sich
durch eine hohe Fruchtbarkeit zeichnet (mindestens 200%). In den achtziger
und neunziger Jahren ist die Bestand von Olkuska Schafe stark gesunken und
die Rasse war vom Aussterben bedroht. Dank umfangreicher Schutzmaßnahmen nimmt die Zahl der Schafe seit Jahr 2000 ständig zu. Im Jahr 2012 haben
885 Mutterschafe und 79 Böcke von 49 Herden in GenressourcenSchutzprogramm teilgenommen. Über einen längeren Zeitraum war die Bestand von Mutterschafe kleiner als 100 und nur wenige Herden haben zu Bestandsentwicklung nach dem Jahr 2000 beigetragen. Deswegen ist das Risiko
einer genetischen Verarmung der Rasse erschienen. Das Ziel der vorliegenden
Arbeit ist genetische Variabilität innerhalb der Rasse zu beurteilen und genetische Struktur der Population zu erfassen anhand der Pedigree–Analyse. Die
Forschung wurde in Population von Olkuska Schafe durchgeführt, die zwischen den Jahren 2005–2012 in Genressourcen–Schutzprogramm teilgenommen hat. Zum Zweck dieser Forschung wurde eine Datenbank geschafft. Die
Datenbank umfasst alle Schafe, die seit Beginn der achtziger Jahre bis zum
Jahr 2012 an der Reproduktion teilgenommen haben und alle Lämmern – lebend- und totgeboren bis zum Jahr 2011 (N=9147). Genetische Analyse von
Population wurde mit EVA und ENDOG Software durchgeführt. Vollständigkeit der Pedigrees wurde mit jedem Jahr verbessert und hat das Generationsäquivalent von 6,70 für Individuen in Reproduktionsprogramm in 2012 und
7,52 für Lämmer in 2011 erreicht. Die geschätzten Werte der Inzuchtkoeffizient variieren stark in Abhängigkeit von der Anzahl der analysierten Elterngenerationen. Unter Berücksichtigung von mehr als 12 Elterngenerationen – für
Lämmern, die in 2011 geboren waren − Unterschiede waren gering (<0,01%).
Unter Berücksichtigung von nur 6 Elterngenerationen lag die durchschnittliche
Unterschied bei 4,22±1,28%. Durchschnittlicher Inzuchtkoeffizient in 2012 für
1105 Individuen (zusammen mit jungen weiblichen Schafen, die als Ersatz in
der Zucht benutzt wurden) betrug 10,30±4,32% und schwank zwischen 0% (für
233
ein Individuum) und 38,22%. Anstieg des Inzuchtniveaus in der Population ist
schnell und beträgt 1,84% pro Äquivalent kompletter Generationen und 0,76%
pro maximale Anzahl von Generationen. Den Erwartungen entsprechend haben
die Analysen geringe Anzahl von Gründer (91) und Ahnen (66) von OlkuskaSchaf Population nachgewiesen. Mit nachfolgenden Generationen lässt sich
eine sinkende Tendenz beobachten. Im Jahr 2012 betrug die Anzahl von Gründer 52 und von Ahnen 39. Kleine effektive Anzahl von Gründergenomen (17)
und Ahnen (10) ist ein Hinweis auf geringe genetische Variabilität innerhalb
der Rasse. Sowohl für Individuen, die an der Reproduktion teilgenommen haben, als auch für alle Individuen in der Population wurden nur 4 Ahnen identifiziert, die für 50% von Variabilität innerhalb der Population verantwortlich
sind. In den Anlehnung an die Pedigreedaten wurden keine deutliche Unterschiede zwischen Regionen beobachtet (RZHOiK − Landesverband der Schafund Ziegenzüchter) (FST<0,015). Es hinweist darauf, dass Austausch von Zuchtmaterial innerhalb der Population vorkommt. Hoch Inzuchtniveau und geringe Anzahl von Ahnen mit wesentlichen genetischen Anteil deutet auf die Notwendigkeit von regelmäßiger Überwachung der Zucht. Erhöhen
von Bewusstsein der Züchter und Einführen von einem Zuchtmaterialverkehr
System sind notwendig um Genetische Variabilität der Olkuska-Schaf Population zu bewahren.
234
WPŁYW WYBRANYCH CZYNNIKÓW NA MASĘ CIAŁA
CIELĄT RASY POLSKIEJ CZERWONEJ UTRZYMYWANYCH
SYSTEMEM KRÓW MAMEK
Edward Dymnicki1, Ewa Sosin-Bzducha2
1
Instytut Hodowli i Genetyki Zwierząt PAN, ul. Postępu 1, Jastrzębiec,
2
Celem pracy było zbadanie wpływu wieku matek, płci, sezonu i roku
na masę ciała cieląt rasy polskiej czerwonej w dniu urodzenia oraz po odsadzeniu w 210. dniu życia. Analiza została poszerzona o określenie wpływu wymienionych czynników (za wyjątkiem roku) na masę ciała cieląt w 120. dniu
życia. Materiał doświadczalny stanowiło 65 krów rasy polskiej czerwonej wraz
z potomstwem, pochodzących z jednego gospodarstwa, utrzymywanych systemem mamek. Krowy podzielono na 4 klasy wiekowe (I – do 3 lat, II – od 3 do
5 lat, III – od 5 do 7 lat i IV – powyżej 7 lat). Ze względu na miesiąc urodzenia
cielęta podzielono na dwie grupy: ZW – urodzone w miesiącach styczeńmarzec oraz WL – kwiecień-czerwiec. Cielęta ważono w dniu urodzenia, a następnie w odstępach miesięcznych. Masa ciała na 120. i 210. dzień życia była
wyliczana na podstawie dwóch sąsiednich ważeń w oparciu o dzienny przyrost.
Analiza statystyczna została wykonana przy pomocy programu statystycznego
Statistica ver. 9. (wieloczynnikowa analiza wariancji, test Duncana).
Tabela 1. Wpływ wybranych czynników na masę ciała cieląt rasy polskiej czerwonej
Masa ciała (kg)
Czynnik
n
przy urodzeniu
Aa
SE
140,6±20,3
SE
210 dni
33,57±3,88
II
43
34,7±5,21a
0,79 29
135,0±22,87 4,24 209,3±24,1ab 3,66
III
18
37,05±3,11Ba
0,73 13
151,0±28,4
7,87 218,6±28,2ab 6,64
IV
29
36,8±4,88b
0,91 17
140,9±23,2
5,62 220,7±36,3b 6,75
j
50
33,74±4,06A
0,57 29 125,7±13,02A 2,41 198,0±22,5A 3,19
b
63
36,7±4,84B
0,69 37
151,7±24,7B
7,67 205,2±21,8
SE
a
23
Płeć
7
120 dni
I
Wiek matki
0,81
n
4,55
4,06 224,7±26,9B 3,38
235
220,6±32,7a 5,87
ZW
31
35,4±3,81
0,61 11
132,4±22,2
6,7
WL
82
35,4±5,05
0,57 55
141,9±24,3
3,28 209,9±26,0b 2,87
2011
48
35,8±4,01
0,58
2012
65
35,1±5,21
0,65 66
140,25±24,1 2,97 209,83±30,2 3,74
113
35,4±4,73
0,45 66
140,25±24,1 2,97
Sezon
x
x
216,9±25,2
3,64
Rok
Ogółem
SE – błąd standardowy dla średnich,
A, B, C – P≤0,01,
212,9±28,3
2,66
a,b,c – P≤0,05.
Średnia masa ciała cieląt rasy polskiej czerwonej wynosiła w dniu urodzenia 35,4 kg i była uzależniona od wieku matki i płci, natomiast nie zależała
od sezonu i roku urodzenia (tab. 1). Urodzeniowa masa ciała buhajków była
wyższa średnio o 3 kg w stosunku do masy ciała jałówek (odpowiednio: 33,7
i 36,7 kg). Buhajki charakteryzowały się zdecydowanie wyższą masą ciała zarówno w 120., jak i 210. dniu życia (P≤0,01). Cielęta młodych matek (I klasa
wiekowa) charakteryzowały się niższą masą ciała w stosunku do cieląt matek
starszych, zarówno urodzeniową, jak i przy odsadzeniu. Masa ciała 7-miesięcznych buhajków, urodzonych w miesiącach styczeń-marzec była zdecydowanie wyższa w porównaniu z buhajkami, urodzonymi w okresie kwiecieńczerwiec oraz w stosunku do masy ciała jałówek, niezależnie od miesiąca urodzenia. Na podstawie uzyskanych wyników należy stwierdzić, że cielęta,
szczególnie buhajki, pochodzące od matek w wieku 5–7 lat, urodzone w okresie zimowo-wiosennym uzyskują w trakcie odchowu wyższe masy ciała niż
cielęta pochodzące od matek w innym przedziale wiekowym.
236
EINFLUSS VON GEWÄHLTEN FAKTOREN AUF DIE
KÖRPERMASSE VON KÄLBERN DER POLNISCHEN ROTEN
RASSE, DIE NACH DEM SYSTEM VON KUH-AMMEN
GEHALTEN WERDEN
Edward Dymnicki1, Ewa Sosin-Bzducha2
1
Institut für Genetik und Tierzucht, Polnische Akademie der Wissenschaften, ul. Postępu 1,
Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka, Polen
2
Abteilung für den Schutz der Genetischen Ressourcen von Tieren,
Ziel der Studie war die Untersuchung des Einflusses des Alters der
Mutter, des Geschlechts, der Saison und des Jahres auf die Körpermasse von
Kälbern der polnischen roten Rasse am Geburtstag sowie nach dem Absetzen
am 210. Lebenstag. Die Analyse wurde um die Bestimmung des Einflusses von
den genannten Faktoren (bis auf das Jahr) auf die Körpermasse von Kälbern am
120. Lebenstag erweitert. Das Versuchsmaterial bildeten 65 Kühe der
polnischen roten Rasse mitsamt ihrer Nachkommenschaft, die einem und
demselben Landwirtschaftsbetrieb entstammten, wobei die Kälber nach dem
System von Kuh-Ammen gehalten wurden. Die Kühe wurden in 4
Altersklassen (I – bis zu 3 Jahren; II – von 3 bis 5 Jahren, III – von 5 bis 7
Jahren und IV – über 7 Jahre) unterteilt. Im Hinblick auf ihren Geburtsmonat
wurden die Kälber in zwei Gruppen unterteilt: ZW – Januar-März sowie WL –
April-Juni geboren. Die Kälber wurden an ihrem Geburtstag und dann in
einmonatigen Zeitabständen gewogen. Die Körpermasse für den 120. und 210.
Lebenstag wurde aufgrund von zwei nacheinander folgenden Wiegevorgängen
in Anlehnung auf den Tageszuwachs errechnet. Die statistische Analyse
erfolgte mithilfe des statistischen Programms Statistica ver.9. (MehrfaktorenVarianzanalyse, Duncan-Test).
237
Tabelle 1. Einfluss von gewählten Faktoren auf die Körpermasse von Kälbern
der polnischen roten Rasse
Körpermasse (kg)
Faktor
n
I
MutterAlter
Geschlecht
bei Geburt
Aa
SE n
SE
210. Tag
SE
a
23
33,57±3,88
II
43
a
III
18
37,05±3,11Ba 0,73 13
151,0±28,4 7,87 218,6±28,2ab 6,64
IV
29
36,8±4,88b 0,91 17
140,9±23,2 5,62 220,7±36,3b 6,75
j (Färse)
50
33,74±4,06A 0,57 29 125,7±13,02A 2,41 198,0±22,5A 3,19
b
(Bullenkalb)
63
36,7±4,84B 0,69 37 151,7±24,7B 4,06 224,7±26,9B 3,38
ZW
31
35,4±3,81
0,61 11
132,4±22,2
WL
82
35,4±5,05
0,57 55
141,9±24,3 3,28 209,9±26,0b 2,87
2011
48
35,8±4,01
0,58
2012
65
35,1±5,21
0,65 66 140,25±24,1 2,97 209,83±30,2 3,74
113
35,4±4,73
0,45 66 140,25±24,1 2,97 212,9±28,3 2,66
34,7±5,2
0,81 7
120. Tag
140,6±20,3 7,67 205,2±21,8 4,55
0,79 29 135,0±22,87 4,24 209,3±24,1ab 3,66
Saison
x
6,7 220,6±32,7a 5,87
x
216,9±25,2 3,64
Jahr
Gesamt
SE – Standardfehler für Durchschnittswerte; A, B, C − P≤0,01; a,b,c − P≤0,05.
Die durchschnittliche Körpermasse von Kälbern der polnischen roten
Rasse betrug am Geburtstag 35,4 kg und sie war vom Alter der Mutterkuh und
vom Geschlecht, jedoch nicht von der Saison und dem Geburtsjahr abhängig
(Tabelle 1). Die Geburtskörpermasse von den Bullenkälbern war durchschnittlich um 3 kg höher als jene der Färsen (entsprechend 33,7 und 36,7 kg).
Die Bullenkälber zeichneten sich durch eine deutlich größere Körpermasse
ebenfalls am 120. und 210. Lebenstag aus (P≤0,01). Die Kälber von jungen
Kuhmüttern (die I. Altersklasse) zeichneten sich durch eine niedrigere
Körpermasse sowohl bei Geburt als auch bei dem Absetzen in Bezug auf
Kälber von älteren Kuhmüttern aus. Die Körpermasse von 7-monatigen
Bullenkälbern, die in den Monaten Januar-März geboren wurden, war
entschieden höher als jene deren in den Monaten April-Juni geboren sowie als
jene der Färsen, des Geburtsmonats ungeachtet. In Anbetracht dieser
Ergebnisse ist festzustellen, dass Kälber, insbesondere Bullenkälber, die von
den Kuhmüttern in einem Alter von 5-7 Jahren in der Zeit Winter-Frühling
geboren werden, während ihrer Aufzucht höhere Körpermassen erreichen als
Kälber, die den Kuhmüttern von einer anderen Altersgruppe entstammen.
238
ANALIZA POPULACJI WYBRANYCH RAS
ZACHOWAWCZYCH BYDŁA W POLSCE
Katarzyna Gajownik, Maria Iwanina, Stanisław Kondracki
1
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, ul. Konarskiego 2,
08-110 Siedlce, Polska
Hodowla zachowawcza stanowi bardzo ważny element w zachowaniu
bioróżnorodności świata zwierząt. W Polsce objęte są nią cztery rasy bydła:
białogrzbieta, polska czerwona, polska czarno-biała i polska czerwono-biała.
W pracy przeprowadzono analizę wydajności mlecznej krów rasy białogrzbietej i polskiej czerwonej. Wydajność mleka omawianych ras należy ocenić jako
niską. Ponadto, dokonano analizy długości okresów międzywycieleniowych
i wieku pierwszego ocielenia krów. Przeprowadzono charakterystyki wybranych ras bydła. Wykonano analizę zmian liczebności stad i zwierząt wybranych ras zachowawczych bydła w Polsce w latach 1999–2012. Stwierdzono, że
w 2012 r. zmalała liczba krów rasy białogrzbietej i polskiej czerwonej, uczestniczących w programie ochrony zasobów genetycznych w porównaniu z latami
ubiegłymi. W analizowanym okresie 1999–2012 ilość stad w programie rasy
polskiej czerwonej nieznacznie wzrosła. Odsetek krów tej rasy w stosunku do
liczby bydła ocenianego w Polsce w 2012 r. to 0,06 i 0,43%. W liczbach bezwzględnych populacje wymienionych ras wynosiły w 2012 r.: 318 krów rasy
białogrzbietej i 2321 krów rasy polskiej czerwonej. Skalę hodowli ras białogrzbietej i polskiej czerwonej w Polsce należy ocenić jako niewielką.
239
POPULATIONS ANALYSE AUSGEWAHLTER
ERHALTUNGSRASSEN VON RINDVIEH
Katarzyna Gajownik, Maria Iwanina, Stanisław Kondracki
Universität für Natur- und Geisteswissenschaften in Siedlce, ul. Konarskiego 2,
08-110 Siedlce, Polen
Die Erhaltungszucht ist ein sehr wichtiges Element bei der
Aufrechterhaltung von Artenvielfalt der Tierwelt. Mit der Erhaltungszucht sind
in Polen vier Rinderrassen erffast: whitebacked, Polnisch rot, Polnisch Schwarz
weiβ und Polnisch rot weiβ. Die Arbeit analysieren die Milch produktivitat von
Kuhen: Whitebacked und Polnisch rot. Milchproduktivitat dieser Rassen soll
man geing einscharzen. Liberdies hat man die Analyse der Dauer von
Zwischenkalbungen Periode und Alter von Kuhen bei der ersten Kalbung
durchgefunrt. Man hat die Analyse der Starkeveranderungen von Herden und
Tiere ausgewahlter Erhaltungsrassen von Rindvieh in Polen in den Jahren
1999–2012 durchgefuhrt. Man hat festgestellt, dass in Jahr 2012 im Vergleich
zu den Vorjahren die Zahl Whitebacked und Polnische rot Kuhen, die am
Programm der Schutz von genetischen Ressourcen teilgenommen haben,
abgenommen hat. Im Zeitraum 1999–2012 ist die Zahl der Herden im
Programm die Polnisch rot Rasse underheblich angestiegen. Das Prozent von
Kuhen dieser Rasse hat im verhaltruis zur Zahl der Tiere, die in Polen in Jahr
2012 bewertet hat, 0,06% und 0,43% betragen. Im Jahr 2012 hat sich in
absoluten Zahlen die Population von diesen Rassen auf 318 Stucken von
Whitebacked Rasse und 2321 Stucken von Polnische rot Rasse belaufen. Die
skala der Zucht von Whitebacked und Polnisch rot Rasse in Polen sollte man
als recht klein einschatzen.
240
WYKORZYSTANIE BIORÓŻNORODNOŚCI DROBIU
W EKOLOGICZNEJ PRODUKCJI MIĘSA
Ewa Gornowicz1, Karol Węglarzy2, Lidia Lewko1, Marian Pietrzak3
1
Instytut Zootechniki PIB, Zakład Doświadczalny Kołuda Wielka, Stacja Zasobów Genetycznych
Drobiu Wodnego w Dworzyskach, 62-035 Kórnik, Polska
2
Instytut Zootechniki PIB, Zakład Doświadczalny Grodziec Śląski Sp. z o.o.,
43-386 Świętoszówka, Polska
3
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Małych Ssaków i Surowców
Zwierzęcych, Złotniki, 62-002 Suchy Las, Polska
Mięso pochodzące z produkcji ekologicznej kojarzy się z atrakcyjnym
i bezpiecznym dla zdrowia środkiem żywienia ludzi. Z tych też względów
ostatnimi czasy wzrosło zainteresowanie społeczeństw europejskich produktami, w tym mięsem drobiowym oraz jego przetworami, wytworzonymi w gospodarstwach i przetwórniach, podlegających certyfikacji zgodnie z zasadami
rolnictwa ekologicznego. Przy doborze ras lub odmian drobiu do chowu ekologicznego należy brać pod uwagę zdolność ptaków do przystosowania się do
miejscowych warunków, ich żywotność i odporność na choroby. Zatem, pierwszeństwo należy dać rodzimym rasom i odmianom, albowiem one odpowiadają
najbardziej postawionym tu warunkom rolnictwa ekologicznego (Rozp. Rady
(WE) nr 834/2007 i 889/2008 z późn. zm.).
W Instytucie Zootechniki PIB przeprowadzono w latach 2009–2012
cykl badań, mających na celu określenie możliwości wykorzystania bioróżnorodności rodzimego drobiu w ekologicznej produkcji mięsa. W zakresie drobiu
grzebiącego badaniami objęto kurczęta rasy Rhode Island Red (R-11) i żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33), mieszańce ♂ Ross x ♀ R-11 i ♂ Ross x ♀ Ż-33
oraz mieszańce komercyjne JA 957 (Hubbard). W przypadku drobiu wodnego
natomiast były to gęsi krajowych odmian południowych: podkarpackie (Pd),
lubelskie (Lu) i kieleckie (Ki). Ptaki odchowywano ściśle zgodnie z wymogami
rolnictwa ekologicznego – w okresie 84 dni kurczęta, a 140 i 154 dni gęsi.
Oceniono podstawowe wskaźniki użytkowości drobiu oraz jakość pozyskanych
tuszek i mięsa. Populacje objęte badaniami liczyły po 60 gęsi Ki, Lu i Pd, po
150 kurcząt R-11 i Ż-33 oraz po 150 sztuk mieszańców.
Kurczęta uzyskały w dniu uboju następującą masę ciała: R-11
i Ż-33 od 850 do1071 g, ich mieszańce z kogutem Ross od 1546 do 1593 g,
natomiast JA 957 od 2571 d0 2843 g. W przypadku gęsi parametr ten wynosił
po 140 dniach odchowu, łącznie z tuczem owsianym – od 4,24 (Ki) do 4,73 kg
241
(Pd i Lu) i odpowiednio po okresie, liczącym razem 154 dni – od 5,22 (Ki) do
5,83 kg (Pd i Lu). Po przeprowadzonej dysekcji określono skład tkankowy tuszek. Zawartość najcenniejszego elementu, czyli mięśni w tuszkach drobiowych była zróżnicowana i wynosiła dla gęsi od 32,81 do 35,24%, a dla kurcząt
R-11 i Ż-33 od 33,46 do 34,99%, dla ich mieszańców z kogutem Ross od 37,8
do 38,9% oraz dla JA 957 42,71%.
Badania jakości mięsa objęły szereg cech fizycznych, takich jak: stężenie jonów wodorowych (pH15 i pH24), przewodność elektryczna (LF15 i LF24),
jasność barwy (L*), zdolność utrzymania wody własnej (WHC) i wyciek termiczny oraz podstawowy skład chemiczny (zawartość wody, białka, tłuszczu
i popiołu). Wyniki, uzyskane dla wszystkich badanych rodzajów drobiu, kształtowały się w zakresie parametrów kwalifikujących oceniane mięso, a w szczególności mięśnie piersiowe, jako mięso normalne, bez wad technologicznych
(np. PSE). Ponadto, cechowała je stosunkowo niska zawartość tłuszczu śródmięśniowego oraz podskórnego i sadełkowego. Jednakże, kalkulacja kosztów
produkcji 1 kg mięsa zgodnie z wymogami rolnictwa ekologicznego wykazała,
że są one o około 100–130% wyższe wobec chowu konwencjonalnego drobiu.
Bioróżnorodność drobiu może być z powodzeniem wykorzystana do
ekologicznej produkcji mięsa o pożądanych walorach technologicznych i odżywczych.
242
NUTZUNG DER BIOVIELFALT DES GEFLÜGELS IN DER
ÖKO-FLEISCHPRODUKTION
Ewa Gornowicz1, Karol Węglarzy2, Lidia Lewko1, Marian Pietrzak3
1
Versuchsanstalt Kołuda Wielka, Station der Genressourcen des Wassergeflügels in Dworzyska,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 62-035 Kórnik, Polen
2
Versuchsanstalt Grodziec Śląski Sp. z o.o., Zootechnisches Institut des Nationalen
Forschungsinstituts, 43-386 Świętoszówka, Polen
3
Lehrstuhl für Kleinsäugetiere und Tierische Rohstoffe, Fakultät für Tierzucht und Tierbiologie,
Naturuniversität in Poznań, Złotniki, 62-002 Suchy Las, Polen
Das Fleisch aus Ökoproduktion assoziiert man mit einem attraktiven
und gesundheitssicheren Lebensmittel für Menschen. Aus diesen Gründen stieg
in der letzten Zeit das Interesse der europäischen Gesellschaften an Produkten,
darunter Geflügelfleisch und Geflügelprodukte, aus Zucht- und Verarbeitungsbetrieben, die gemäß den Grundsätzen der Ökolandwirtschaft zertifiziert sind.
Bei der Auswahl der Rassen bzw. Sorten des Geflügels zur Öko-Zucht sollen
die Anpassungsfähigkeit der Vögel an die örtlichen Verhältnisse, die Lebendigkeit sowie die Widerstandskräfte gegen Krankheiten berücksichtigt werden.
Von daher haben die einheimischen Rassen und Sorten Vorrang, denn sie entsprechen den gestellten Anforderungen der Ökolandwirtschaft am besten (Verordnung des Rates (EG) Nr. 834/2007 und 889/2008 mit Änderungen).
Am Institut für Zootechnik des Staatlichen Forschungsinstituts wurde
in den Jahren 2009-2012 eine Forschungsreihe zur Festlegung der Möglichkeiten der Nutzung der Biovielfalt des einheimischen Geflügels in der ÖkoFleischproduktion durchgeführt. Im Bereich des Scharrgeflügels wurden die
Hühnchen der Rasse Rhode Island Red (R-11) und Gelbfüssler (Ż-33), Kreuzungshühner ♂ Ross x ♀ R-11 i ♂ Ross x ♀ Ż-33 sowie kommerzielle Kreuzungshühner JA 957 (Hubbard) der Forschung unterzogen. Beim Wassergeflügel waren es Gänse der einheimischen Südsorten: Podkarpackie (Pd), Lubelskie
(Lu) und Kieleckie (Ki). Die Vögel wurden streng nach den Anforderungen der
Ökolandwirtschaft im Zeitraum von 84 Tagen für Hühnchen und 140 und 154
Tage für Gänse aufgezüchtet. Bewertet wurden die Grundindikatoren der Nützlichkeit des Geflügels sowie die Qualität der erzielten Hähnchenhälften und des
Fleisches. Die Forschungspopulationen zählten je 60 Gänse Ki, Lu und Pd, je
150 Hühnchen R-11 und Ż-33 sowie je 150 Kreuzungshühner.
Die Hühnchen hatten am Tag der Schlachtung folgendes Körpergewicht: R-11 und Ż-33 von 850 bis 1071g, ihre Mischlinge mit dem Hahn Ross
243
von 1546 bis 1593g, und JA 957 von 2571 bis 2843g. Bei Gänsen betrug das
Parameter nach insgesamt 140 Tagen der Aufzucht mit Hafenmast von 4,24
(Ki) bis 4,73 kg (Pd und Lu); nach einem Zeitraum von insgesamt 154 Tagen
von 5,22 (Ki) bis 5,83 kg (Pd und Lu). Nach durchgeführter Dissektion wurde
die Gewebezusammensetzung der Hühnerhälften untersucht. Der Inhalt des
wertvollsten Bestandteiles, d.h. der Muskel in Hühnerhälften, war unterschiedlich und betrug für Gänse von 32,81 bis 35,24% und für Hühnchen R-11 und Ż33 von 33,46 bis 34,99%; bei den Kreuzungshühnern mit dem Hahn Ross von
37,8 bis 38,9% sowie 42,71% für JA 957.
Die Untersuchung der Fleischqualität umfasste eine Reihe von physischen Eigenschaften wie Wasserstoff-Ionen-Konzentration (pH15, pH24), elektrische Leitfähigkeit (LF15, LF24), Farbenhelligkeit (L*), Wasserhaltevermögen
(WHC) und Wärmeverlust sowie die chemische Grundzusammensetzung
(Wasser-, Eiweiß-, Fett- und Aschenanteil). Die erzielten Ergebnisse für alle
untersuchten Geflügelarten schwankten in einem Parameterbereich, der das
bewertete Fleisch, insbesondere die Brustmuskel, als Normalfleisch ohne technische Mängel (z.B. PSE) einstufte. Darüber hinaus war das Fleisch durch einen verhältnismäßig niedrigen Inhalt am interstitiellen Fett, Unterhaut- und
Depotfett gekennzeichnet. Eine Berechnung der Produktionskosten von 1 kg
Fleisch nach den Anforderungen der Öko-Landwirtschaft ergab, dass sie um ca.
100–130% als bei einer gewöhnlichen Geflügelhaltung höher sind.
Die Biovielfalt des Geflügels kann in der Öko-Fleischproduktion zur
Erreichung der gewünschten technischen und Ernährungsvorteile mit Erfolg
genutzt werden.
244
ANALIZA PARAMETRÓW REPRODUKCYJNYCH
GĘSIORÓW GĘSI ZATORSKICH OBJĘTYCH
PROGRAMEM OCHRONY BIORÓŻNORODNOŚCI
Małgorzata Gumułka
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Hodowli Drobiu, Zwierząt Futerkowych
i Zoohigieny, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polska
Celem badań była charakterystyka wybranych parametrów potencjału
reprodukcyjnego gęsiorów zatorskich (ZD-1) (Anser Anser f. domesticus)
w okresie intensywnego użytkowania.
Ptaki utrzymywano na terenie Stacji Doświadczalnej UR w Krakowie.
Przeprowadzono dwa doświadczenia. W pierwszym wykonano ocenę parametrów nasienia (seminogram) dwuletnich gęsiorów (n=12), obejmującą: objętość
(0,01 ml), koncentrację (hemocytometr), morfologię (barwienie wg Bakst i Cecil, 1997) i integralność błony komórkowej plemników (cytometr przepływowy) oraz indeks fragmentacji DNA (DFI). Ejakulaty pobierano metodą masażu
lędźwiowo- brzusznego. W doświadczeniu drugim obserwowano behawior
płciowy dwu-/trzyletnich samców (n=7), utrzymywanych systemem haremowym (1♂:4♀). Aktywność płciową charakteryzowano poprzez częstotliwość
występowania sekwencji rytuału godowego (cyfrowy zapis; 6 h/dzień; 3
x/tydzień). Zapłodnienie jaj oceniano po wykonaniu sztucznej inkubacji.
W czasie sezonu rozrodczego (luty – czerwiec) od gęsiorów zatorskich
pozyskiwano około 0,20 ml nasienia o koncentracji plemników wahającej się
średnio od 137,6 (kwiecień) do 331,6 x 106/ ml (marzec); w przybliżeniu 45%
plemników było żywych, morfologicznie prawidłowych. W cytometrycznej
ocenie ejakulatów notowano średnio od 75,3 (kwiecień) do 83,9% (marzec)
plemników z nieuszkodzoną błoną komórkową, czyli o około 10% mniej
w porównaniu do wyników, uzyskanych w konwencjonalnej metodzie identyfikacji żywych plemników. Wartości indeksu fragmentacji DNA (DFI) kształtowały się w zakresie od 16,9 (luty) do 23,0% (marzec), co stanowi wysoką
wartość w odniesieniu do danych podawanych w literaturze dla innych gatunków ptaków.
Częstotliwość kopulacji, w okresie od lutego do czerwca, mieściła się
w zakresie od 0,73 (marzec) do 0,19 (czerwiec) razy/samca/dzień, natomiast
zapłodnienie jaj, odpowiednio od 73,0 (marzec) do 31,7% (czerwiec). Wyka-
245
zano istotną, dodatnią korelację pomiędzy częstotliwością krycia i zapłodnieniem jaj.
Uzyskane wyniki wskazują na zasadność prowadzenia badań na możliwością wykorzystania kriokonserwacji nasienia i sztucznej inseminacji przy
wspomaganiu rozrodu gęsi zatorskich. Można także sugerować wykorzystanie
oceny jakości nasienia jako jednego z kryterium doboru samców do remontu
stada. Jednakże, w przyszłości należy określić, czy zachodzi zależność pomiędzy wynikami oceny nasienia i zapłodnieniem jaj. Również analiza częstotliwości krycia może ułatwić wybór/eliminację gęsiorów o niskim potencjale
reprodukcyjnym.
______________________________
Badania zrealizowano w ramach grantu nr N N311 317136, finansowanego przez NCN oraz DS.2341/KHDZFiZ/2013.
246
ANALYSE DER FORTPFLANZUNGPARAMETER DER
GÄNSERICHEN VON ZATORSKI-GÄNSEN, DIE VON
EINEM PROGRAMM ZUM SCHUTZ DER
ARTENVIELFALT UMFASST SIND
Małgorzata Gumułka
1
Lehrstuhl für Geflügelzucht, die Zucht von Pelztieren und Zoohygiene, Landwirtschaftliche
Universität Krakau, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen
Das Ziel der Untersuchungen war eine Charakteristik der ausgewählten
Parameter des Fortpflanzungspotentials der Gänseriche von Zatorski- Gänsen
(ZD-1) (Anser Anser f. domesticus), der Periode einer intensiven Nutzung.
Die Vögel wurden in einer University of Agriculture in Krakow Experimentstation gehalten. Es wurden zwei Experimente durchgeführt. Im Ersten
wurde eine Auswertung der Sperma der zweijährigen Gänserichen (n=12)
durchgeführt, die Volumen (0,01 ml), Konzentration (Hämozytometer), Morphologie (Bakst und Cecil, 1997), Integrität der Zellhaut der Spermien umfasste (Durchflusszytometer) und DNA-Fragmentierung Index (DFI). Im zweiten
Experiment wurde das geschlechtliche Verhalten zwei/dreijährigen, im
Haremsystem (1♂:4♀) gehaltenen Männchen (n=7) beobachtet. Die geschlechtliche Aktivität wurde anhand der Frequenz der Abfolge des Paarungsrituals beschrieben (digitale Aufnahme; 6 h/Tag; 3 x/Woche). Befruchtung der
Eizellen wurde nach der künstlichen Inkubation ausgewertet.
In der Brutperiode wurde (Februar – Juni) von den Gänserichen ca.
0,20 ml Sperma mit die Spermien-Konzentration im Bereich von durchschnittlich 137,6 (April) bis 331,6 x 106/ml (März der Konzentration von Spermien
von 137,6 (April) bis 331,6 x 106/ml (März) und ungefähr 45% lebenden
Spermien, morphologisch normal. In der zytometrischen Auswertung der Ejakulate wurden durchschnittlich von 75,3 (April) bis 83,9% (März) Spermien
mit einer nicht beschädigten Zellhaut festgestellt, also ca. 10% weniger als im
Vergleich mit den Ergebnissen der konventionellen Methode zur Identifizierung der lebenden Spermien. Die DFI-Werte lagen im Bereich von 16,9 (Februar) bis 23,0% (März), was im Vergleich mit den Angaben zu anderen Vogelarten einen hohen Wert darstellt. Die Paarungsfrequenz, im Zeitraum von Februar bis Mai, lag im Bereich von 0,73 (März) bis 0,19 (Juni) Male/Männchen/Tag. Die Befruchtung der Eizellen war entsprechend von 73,0
247
(März) bis 31,7% (Juni). Ein wesentlicher, positiver Zusammenhang zwischen
der Paarungsfrequenz und der Befruchtung wurde festgestellt.
Die Ergebnisse deuten auf die Richtigkeit der Untersuchungen zur
Möglichkeit der Anwendung der Kryokonservierung und der künstlichen Besamung bei der Unterstützung der Fortpflanzung von Gänsen hin. Auch die
Benutzung der Parameter der Samenqualität kann als eines der Kriterien der
Auswahl von Männchen zur Wiederherstellung des Schwarms vorgeschlagen
werden. Jedoch in der Zukunft soll es festgestellt werden, ob es einen Zusammenhang zwischen den Ergebnissen der Samenauswertung und Befruchtung
von Eizellen gibt. Auch die Paarungsfrequenz kann die Wahl/Eliminierung von
Gänserichen mit einem niedrigen Fortpflanzungspotential erleichtern.
______________________________
Die Untersuchungen wurden im Rahmen der Unterstützung Nr. N N311 317136 von NCN finanziert durchgeführt und DS.-2341/KHDZFiZ/2013.
248
GUMOWE MATY DLA PROŚNYCH LOCH W OBSZARZE
LEŻENIA − PORÓWNANIE Z PODŁOGĄ BETONOWĄ
Christina Jais, Peter Oppermann, Josef Schwanfelder
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Techniki Rolnej i Utrzymania Zwierząt,
Prof. Dürrwaechter-Platz 2, 85586 Poing/Grub; www.LfL.bayern.de
Problem: Zranienia racic i kończyn są częstą przyczyną strat
Wielkość próby: 174 macior – 469 ciąż − 1 do 5 ciąż na maciorę
Okaleczenia:
Przed oraz 7. dzień po zasiedleniu chlewni (n=428)
Przed wprowadzeniem do chlewni
7 dni po wprowadzeniu do chlewni
niezauważalne
lekkie kulawienie
wyraźne kulawienie
bardzo mocne kulawienie
Wynik: ciężkie uszkodzenia jako następstwo walk o pozycję
Ściana rogu − Obtarcia (patrz: fot.)
Mata gumowa
Podłoga betonowa
nie stwierdzono
lekkie obtarcia
średnie obtarcia
ciężkie obtarcia
Przyczyna: „ruchy wiosłowe” w bocznym położeniu na podłogach szorstkich
(beton) lub gładkich (maty gumowe)
Długość racic (n=53)
Wynik: + 6,5 mm od końca 1. do końca 5. ciąży
Brak wpływu gumowych mat
249
250
PROBLEMY HODOWLI REZERWATOWEJ KONIKÓW
POLSKICH
Tadeusz Jezierski1, Zbigniew Jaworski2
1
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, ul. Postępu 1, Jastrzębiec,
2
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Hodowli Koni i Jeździectwa,
ul. Prawocheńskiego 2, 10-720 Olsztyn, Polska
Hodowla rezerwatowa jest jedną z form utrzymania koników polskich,
przewidzianą w programie hodowlanym tej rasy. Od hodowli bezstajennej różni się tym, że sposób utrzymania koni jest zbliżony do warunków, w jakich
niegdyś przebywali dzicy przodkowie koni. Dotyczy to środowiska (naturalnego ekosystemu leśnego lub łąkowo-leśnego), życia w grupach rodzinnych (tabunach) i w otoczeniu innych dziko żyjących zwierząt. W hodowli rezerwatowej konie mają całkowitą swobodę, jeśli chodzi o rozród, odżywianie i przemieszczanie się. Ingerencja ze strony człowieka jest ograniczona do minimum
i polega na regulowaniu wielkości populacji poprzez odławianie młodych, nadliczbowych koni oraz dokarmianiu w okresach braku naturalnej paszy. Koniki
w hodowli rezerwatowej podlegają głównie selekcji naturalnej na zdrowotność,
odporność na warunki środowiskowe, panujące w europejskich szerokościach
geograficznych, małe wymagania pokarmowe, zaradność w zdobywaniu pokarmu, płodność i zdolność do reprodukcji bez interwencji człowieka oraz odpowiedni behawior socjalny, umożliwiający tworzenie i utrzymanie tabunów.
Selekcja sztuczna ograniczona jest do utrzymania typu i pokroju, charakterystycznego dla rasy konika. Zgodnie z zasadami programu hodowli zachowawczej, w hodowli rezerwatowej nie jest konieczne prowadzenie prób użytkowości i selekcji na cechy użytkowe. O uznaniu danej hodowli za rezerwatową decyduje Komisja Księgi Stadnej Koników. Początkowo celem hodowli rezerwatowej była próba odtworzenia dzikiego przodka koników – tarpana (Vetulani,
1936), a następnie, gdy okazało się, że w warunkach relatywnie niewielkiego
i zamkniętego obszaru enklaw leśnych jest to mało realne, znaczenie hodowli
rezerwatowej przesunęło się na zachowanie i kultywowanie cennego, pierwotnego genotypu konia prymitywnego, w połączeniu z ekologicznym wykorzystaniem wypasu koników jako czynnika chronienia cennych przyrodniczo
otwartych terenów trawiastych przed zakrzaczaniem i zadrzewianiem. Najważniejszymi problemami, warunkującymi prowadzenie hodowli rezerwatowej są:
251
−
−
−
−
252
Wystarczająco duży obszar, w zależności od wielkości populacji koni
i zasobności bazy paszowej – od kilkudziesięciu ha w przypadku 1 tabunu, złożonego z ogiera i kilku klaczy, do powyżej tysiąca ha w przypadku 3–4 tabunów, liczących po około 8–10 klaczy. Dostępny teren
powinien zapewniać bazę pokarmową przez cały rok, z założeniem, że
dokarmianie sianem będzie stosowane jedynie w okresie zalegania pokrywy śnieżnej.
Indywidualna identyfikacja koni, możliwa bez konieczności ich łapania. Monitoring genetyczno-hodowlany (badania DNA), konieczny
w przypadku udziału w programie hodowli zachowawczej, a zwłaszcza
w przypadku bytowania kilku dorosłych ogierów na tym samym terenie.
Zabezpieczenie koni przed rozpierzchnięciem się lub kradzieżą, tak
aby nie było konieczności codziennego nadzoru. Koniki lepiej niż inne
rasy potrafią pokonywać słabo zbudowane lub uszkodzone ogrodzenia,
a obserwacje z zastosowaniem GPS wskazują, że naturalne granice terenu – w postaci jezior, sporadycznie mogą być pokonywane przez
ogiery. O ile teren rezerwatu koników jest atrakcją turystyczną, problemem mogą być nadmierne interakcje między turystami a końmi
(dawanie smakołyków, prowadzące do rozzuchwalenia koni i niebezpiecznych zachowań).
System odławiania nadliczbowych koni i przetrzymywania do momentu sprzedaży. Konieczne jest posiadanie odpowiednich odłowni i wykwalifikowanego personelu.
PROBLEME DER RESERVATSZUCHT VON KONIKPFERDEN
Tadeusz Jezierski1, Zbigniew Jaworski2
1
Institut für Genetik und Tierzucht, ul. Postępu 1, Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka, Polen
2
Lehrstuhl für Pferdezucht, Warmia-Masuren Universität, ul. Prawocheńskiego 2,
10-720 Olsztyn, Polen
Die Reservatszucht bzw. Zucht in freier Wildbahn ist eine Form der
Konikzucht die im Erhaltunszuchtprogram verankert ist. Diese Zuchtform
unterscheidet sich von üblicher stallloser Haltung dadurch, dass die Pferde
sowohl bezüglich der Nahrungsaufnahme als auch des Sozialverhaltens, der
Fortpflanzung, der Körperpflege und der Interaktionen mit den Wildtieren, die
das Gebiet mitbewohnen, so naturnah wie möglich gehalten werden. Das
Eingreifen des Menschen ist auf ein notwendiges Minimum eingeschränkt und
beruht auf der Kontrolle der Populationsgrösse, dem Abfangen von
überschüssigen Jungpferden und dem Zufüttern in Perioden der
Futterknappheit. In der Reservatszucht geht vor allem die natürliche Selektion
vor sich, und zwar auf gute Gesundheit, Anpassung an Umweltbedingungen,
gute Futterverwertung, niedrige Futteranforderungen, Selbständigkeit bei der
Nahrungssuche, Fertilität und Fähigkeit zur Fortpflanzung ohne menschliches
Eingreifen, sowie Sozialvelhalten das die Bildung und Erhaltung von Herden
ermöglicht.
Die künstliche Selektion beschränkt sich auf der Erhaltung vom
Rassentyp und typischen Exterieur. Laut dem Zuchtprogramm ist in der
Reservatszucht die Leistungprüfung und Selektion auf Leistung nicht
obligatorisch. Die Konik-Zuchtbuchkommission entscheidet darüber ob eine
Zucht als Reservatszucht anerkannt wird. Uhrsprünglich, das Ziel der
Reservatszucht war ein Versuch den Tarpan als den des wilden Vorfahren der
Konik-Pferde rückzuzüchten (Vetulani 1936). Später, als es sich zeigte, dass
die Rückzüchtung in relaviv kleinen und geschlossenen Waldenklaven
unrealistisch ist, die Bedeutung der Reservatzucht verschob sich auf die
Erhaltung und Kultivierung des wertvollen und urspünglichen Genetyps des
Primitivpferdes, unter Berücksichtigung der őkologischen Nutzung der KonikPferde für die Landschaftspflege auf offenen Graslandschaftsgebieten. Die
wichtigsten Probleme der Reservatszucht sind:
− Verfügung über ein geeignetes und ausreichendes Gebiet, in
Abhängigkeit von Anzahl der Pferde und Kapazität der Futterbasis
253
−
−
−
254
zwischen ca 50 ha für eine Herde von 8–10 Stuten und Hengst, und
über 1000 ha für 3–4 solchen Herden. Das zugängliche Gebiet soll die
Futterbasis das ganze Jahr hindurch sichern, unter Voraussetzung, dass
nur in Perioden einer dicken Schneedecke mit Heu zugefüttert wird.
Individuelle Identyfikation der Pferde, ohne Notwendigkeit Pferde
einzufangen. Abstammungskontrolle mit Hilfe von DNA-Analysen,
insbesondere wenn die Zucht im Erhaltungszuchtprogramm beteilig ist
und auf dem Reservatsgebiet mehrere Herden mit verschiedenen
Zuchthengsten gehalten werden.
Sicherung der Pferde gegen Weglaufen und Diebstählen, so dass keine
Notwendigkeit einer tagtäglichen Aufsicht entsteht. Die Koniks sind
besser als andere Pferderassen dazu fähig Weidegehegen zu
überwinden und Beobachtungen mit Hilfe von GPS haben gezeigt, dass
naturelle Grenzen wie z.B. Seen durch einige Hengste sporadisch
durchschwommen werden. Wenn das Reservatsgebiet als eine
touristische Attraktion benutzt wird, zu intensive Interaktionen
zwischen Pferden und Menschen kőnnen zu Problemen führen, da die
Pferde durch Leckerli verwőhnt werden und mit der Zeit kőnnen
aufdringlich werden und sogar gefährliches Verhalten zeigen.
Ein System für Abfangen und Aufzuch überschüssigen Jungpferde bis
zum Verkauf muss vorhanden sein, einschliesslich Fanggehegen und
geschultem Personal.
KOMFORT WYPOCZYNKU KRÓW W OBORACH
BOKSOWYCH
Andrzej Kaczor
Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Krowy spędzają w pozycji leżącej od 12 do 15 godzin w ciągu doby.
Z tego powodu powinno się dążyć do zapewnienia im optymalnych warunków
wypoczynku. Komfort wypoczynku, w tym również wstawania i kładzenia się
krów w oborach boksowych, jest uzależniony od wielkości boksów, typu wygrodzeń boksowych i ich ustawienia oraz rodzaju ściółki. Jak wiadomo, zwierzęta reagują swoim zachowaniem na określone bodźce środowiskowe (m.in.
na warunki utrzymania), co stanowi cenny materiał poznawczy odnośnie przydatności danych rozwiązań z punktu widzenia komfortu ich bytowania.
Celem badań było określenie wpływu rodzaju podłoża ściołowego
w boksach legowiskowych na komfort wypoczynku krów z uwzględnieniem
ich zachowania.
Prace badawcze wykonano na krowach dojnych rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej, utrzymywanych w oborze wolnostanowiskowej typu otwartego. Na krowach przeprowadzono test wyboru, tj. określono procentowy udział wykorzystania przez zwierzęta boksów na leżenie
i stanie w ciągu doby w zależności od rodzaju podłoża. W sektorze ze 108 boksami o podłożu słomiasto-obornikowym, w którym przebywało 85 krów, utworzono dodatkowo podłoża doświadczalne, tj. piaszczyste w 10 boksach (grupa
D1) oraz słomiasto-wapienne, także w 10 boksach (grupa D2). Grupa kontrolna
(grupa K) przebywała w 10 boksach z podłożem słomiasto-obornikowym. We
wszystkich badanych boksach wymiary i ustawienie wygrodzeń były identyczne, poza rodzajem podłoża. Zachowanie się zwierząt rejestrowano przy pomocy kamer wideo podczas 24-godzinnych obserwacji etologicznych. Wyniki badań opracowano statystycznie, wykorzystując program Statistica ver. 9, StatSoft 2009, w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji.
Średni procentowy udział wykorzystania przez krowy boksów w ciągu
doby na leżenie w grupie kontrolnej K oraz w grupach doświadczalnych D1
i D2 był zbliżony i nie różnił się statystycznie (tab. 1). Wyniki dotyczące procentowego udziału wykorzystania przez krowy boksów na stanie w ciągu doby
w grupie K i w grupach doświadczalnych D1 i D2 wykazały podobne wartości.
255
Przeprowadzona analiza statystyczna nie wykazała również różnic pomiędzy
grupami. Na podstawie obserwacji etologicznych stwierdzono, że w poszczególnych godzinach doby, w zależności od pory dnia, wykorzystanie przez krowy badanych boksów na leżenie wahało się od 20 do 100%.
Tabela 1. Test wyboru podłoża w boksach legowiskowych dla krów
Grupy
(rodzaj podłoża)
K
DI
D II
Liczba
boksów
(n)
10
10
10
Procentowy udział wykorzystania boksów
przez krowy w ciągu doby (%) na
leżenie
stanie
62,6
13,8
63,4
14,2
63,6
12,1
Przeprowadzony test wyboru podłoża w boksach dla krów wykazał, że
zarówno podłoża wykonane z piasku, jak i z mieszaniny rozdrobnionej słomy
z wapnem są pod względem komfortu wypoczynku porównywalne z podłożem
słomiasto-obornikowym i można je z powodzeniem zalecić do stosowania
w praktyce.
256
RUHEKOMFORT DER KÜHE IN DEN BOXENSTÄLLEN
Andrzej Kaczor
Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der tierischen Produktion, Zootechnisches
Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die durchschnittliche tägliche Liegezeit erwachsener Rinder beträgt
von 12 bis 15 Stunden am Tag, daher ist die Gewährleistung adäquater Ruhemöglichkeiten von so großer Bedeutung. Der Ruhekomfort von Rindern darunter auch die Abliege- und Aufstehvorgänge hängen von der Art, Größe und
Stellung der Liegeboxen sowie von dem Liegeplatzuntergrund ab. Die Tiere
reagieren bekanntlich mit ihrem Verhalten auf die Umweltverhältnisse (u.a. auf
Haltungsbedingungen), was zum wertvollen Indikator für unterschiedliche, sich
auf das Wohlergehen der Tiere auswirkenden Lösungen werden kann.
Die Untersuchungen hatten zum Ziel, den Einfluß der Art des Liegeuntergrunds in den Tiefboxen auf den Ruhekomfort und das Verhalten von Rindern zu beurteilen.
Die Beobachtungen wurden an den in einem offenen Laufstall gehaltenen Milchkühen polnischer Rasse Holstein Friesian schwarz-weiß durchgeführt. Die Kühe wurden einem Test unterzogen d.h. man hat die Wahl der Boxen zum Liegen oder zum Stehen je nach Art des Liegeuntergrunds prozentual
bestimmt. In einem Sektor mit 108 Boxen, eingerichtet mit Stroh-MistMatratzen, wo 85 Kühe gehalten wurden, hat man zusätzlich entsprechende
Versuchsliegeflächen vorbereitet: in 10 Boxen eine Sand-Matratze (D1Gruppe) und ebenso in 10 Boxen eine Stroh-Kalk-Matratze (D2-Gruppe). Die
Kontrollgruppe (K-Gruppe) bildeten die Boxen mit Stroh-Mist-Matratzen. In
sämtlichen untersuchten Stallboxen war die Größe und Stellung der Boxenabtrennungen gleich, lediglich der Liegeuntergrund war unterschiedlich. Das
Verhalten der Tiere hat man je 24 Stunden lang mithilfe der Videokameras beobachtet. Die Ergebnisse der Verhaltensbeobachtungen wurden statistisch, mit
Anwendung von Statistica ver. 9, StatSoft 2009, in Anlehnung an die
Univariate Analyse bearbeitet.
Der durchschnittliche Prozentanteil bei der Wahl der Boxen zum Liegen war bei der Kontrollgruppe K und bei den Versuchsgruppen D1 und D2
ähnlich und wies statistisch gesehen keine Differenzen auf (Tabelle 1). Ähnliche Werte wurden bei der Kontrollgruppe K und bei den Versuchsgruppen D1
und D2 auch in Bezug auf die Nutzung der Stallboxen zum Stehen beobachtet.
257
Die durchgeführte statistische Analyse zeigte auch keine Differenzen zwischen
den einzelnen Gruppen auf. Anhand der Verhaltensbeobachtungen konnte festgestellt werden, daß die Nutzung der Stallboxen zum Liegen je nach Tageszeit
von 20 bis 100% schwankte.
Tabelle 1. Test für die Auswahl des Boxenuntergrunds dürch die Kühe
Gruppen
(Untergrundart)
Boxenanzahl
(n)
K
DI
D II
10
10
10
Nutzung der Stallboxen durch die Kühe Tag und
Nacht (%) zum:
Liegen
Stehen
62,6
13,8
63,4
14,2
63,6
12,1
Der durchgeführte Test für die Auswahl des Boxenuntergrunds dürch
die Kühe zeigte, daß sowohl die Sand-Matratze als auch die Stroh-KalkMatratze und die Stroh-Mist-Matratze in Bezug auf den Ruhekomfort von Rindern vergleichbar und zur praktischen Anwendung empfehlenswert sind.
258
PRZYŻYCIOWE POMIARY UMIĘŚNIENIA I OTŁUSZCZENIA
JAGNIĄT RODZIMYCH RAS OWIEC
Aldona Kawęcka1, Jan Knapik2
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy,
1
Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,
2
Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Cechami mierzonymi przyżyciowo, informującymi o wartości rzeźnej
zwierzęcia, oprócz jego masy ciała przed ubojem, są pomiary mięśnia najdłuższego grzbietu (m.l.d.) i grubości tłuszczu.
Celem pracy było porównanie wyników pomiarów USG m.l.d. między
trykami rodzimych ras świniarki i wrzosówki.
Pomiary przyżyciowe przy pomocy aparatu USG przeprowadzono
w 2012 r. w Stacji Oceny Tryków, zlokalizowanej w Zootechnicznym Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki PIB w Pawłowicach, na 33 tryczkach świniarki i wrzosówki. Zwierzęta żywiono pełnoporcjową granulowaną
mieszanką treściwą. Pierwszy pomiar wykonano przy rozpoczęciu doświadczenia, czyli w około 140. dniu życia jagniąt. Średnia masa ciała tryczków wynosiła 20 kg. Drugi pomiar wykonano przy zakończeniu tuczu, po 80 dniach.
Masa ciała zwierząt wynosiła wtedy średnio 38 kg.
Wyniki pierwszego pomiaru nie wykazały różnic między rasami w odniesieniu do grubości tłuszczu (średnio 0,14 cm) i głębokości m.l.d. (średnio
1,96 cm). M.l.d. świniarek charakteryzował się natomiast większą powierzchnią i szerokością niż wrzosówek. Przy zakończeniu tuczu zaobserwowano
przewagę świniarek w odniesieniu do większości badanych cech. Przy istotnie
większej powierzchni oka polędwicy – 5,7 cm2 (wrzosówka 4,3 cm2) stwierdzono dla tej rasy znacznie większe otłuszczenie (0,24 cm) niż dla wrzosówki
(0,18 cm).
259
LEBENDMESSUNGEN DER BEMUSKELUNG UND
FETTABLAGERUNG BEI LÄMMERN DER HEIMISCHEN
SCHAFRASSEN
Aldona Kawęcka1, Jan Knapik2
1
Abteilung für den Schutz der Genetischen Ressourcen von Tieren, 2Abteilung für die Genetik
und Züchtung von Tieren, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts,
32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die lebend gemessenen Eigenschaften, die über den Schlachtwert eines
Tieres Auskunft geben, sind, außer dem Lebendgewicht vor der Schlachtung,
die Messungen des Rückenmuskels (m.l.d) und der Fettdicke.
Ziel der Arbeit war der Vergleich der US-Messergebnisse des m.l.d
zwischen den Schafböcken der heimischen Rassen Swiniarka und Wrzosówka.
Die mit Hilfe eines US-Geräts gemachten Lebendmessungen wurden
2012 in der Station der Bewertung von Schafböcken der Zootechnischen
Versuchsanstalt des Zootechnischen Instituts des Nationalen Forschungsinstituts in Pawłowice an 33 Schafböcken der Rassen Świniarka und
Wrzosówka vorgenommen. Die Tiere wurden mit einer vollwertigen
granulierten Kraftfuttermischung gefüttert. Die erste Messung wurde zu Beginn
des Versuchs, am 140. Lebenstag der Lämmer durchgeführt. Das
durchschnittliche Lebendgewicht der Schafböcke betrug 20 kg. Die zweite
Messung wurde bei Beendigung der Mästung nach 80 Tagen durchgeführt. Das
Lebendgewicht der Tiere betrug dann durchschnittlich 38 kg.
Die Ergebnisse der ersten Messung haben keine Unterschiede zwischen
den Rassen in Hinsicht auf die Fettdicke (durchschnittlich 0,14 cm) und die
Tiefe des m.l.d. (durchschnittlich 1,96 cm) gezeigt. Der m.l.d. der Rasse
Świniarka zeichnete sich jedoch durch eine größere Fläche und Breite als der
m.l.d. der Rasse Wrzosówka aus. Nach Beendigung der Mästung wurde eine
Überlegenheit der Rasse Świniarka in Bezug auf die meisten untersuchten
Eigenschaften verzeichnet. Bei einer tatsächlich größeren Fläche des
Querschnitts des Rückenmuskels – 5,7 cm2 (Wrzosówka – 4,3 cm2) wurde bei
dieser Rasse eine wesentlich größere Fettablagerung (0,24 cm) als bei der
Wrzosówka (0,18 cm) festgestellt.
260
CHARAKTERYSTYKA WEŁNY WSPÓŁCZESNEJ ŚWINIARKI
Aldona Kawęcka1, Anna Kosiek2
1
2
Uniwersytet Rolniczy, Katedra Hodowli Trzody Chlewnej i Małych Przeżuwaczy,
ul. Rędzina 1 b, 30-248 Kraków, Polska
Świniarka jest rodzimą rasą owiec, występującą niegdyś licznie na terenie niemal całej Polski, będącą podłożem do kształtowania późniejszych
szlachetnych typów owiec krzyżówkowych. Świniarki stanowiły zawsze populację bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem pokroju, jak i cech wełny.
Jej wzorzec, zawarty w Programie ochrony zasobów genetycznych tej rasy,
opisuje okrywę wełnistą świniarek jako mieszaną, otwartą, luźną i rzadką, złożoną z włosów puchowych, przejściowych i rdzeniowych.
Celem pracy było określenie wybranych cech okrywy wełnistej współczesnych świniarek w stadzie realizującym program ochrony zasobów genetycznych tej rasy.
Materiał do badań stanowiły próby wełny, pobrane od losowo wybranych maciorek rasy świniarka w wieku 2–3 lat, utrzymywanych w stadzie należącym do IZ PIB Chorzelów Sp. z o.o. Określano skład frakcji i grubość wełny
metodą mikroprojekcyjną przy użyciu lanametru.
Stwierdzono występowanie trzech typów okrywy włosowej: zespoły
włosowe wełny mieszanej dwufrakcyjne, trójfrakcyjne oraz słupki wełny jednolitej. U ponad 60% badanych owiec występowały dwufrakcyjne zespoły
włosowe, które składały się z frakcji włosów puchowych i przewodnich. Frakcja puchowa była złożona z krótkich i cienkich włosów o średniej grubości
22,6 µm, a średnia grubość włosów frakcji przewodniej wynosiła 45,3 µm.
Frakcja włosów puchowych stanowiła średnio 78%, natomiast frakcja włosów
przewodnich 22%. We frakcji przewodniej występowały włosy rdzeniowe
i kempowe.
Zespół włosowy, składający się z trzech frakcji stwierdzono u 4 maciorek. Średnia grubość włosów frakcji puchowej kształtowała się na poziomie
20,8 µm, frakcji przejściowej – 34,2 µm, a frakcji przewodniej – 47,9 µm.
Średni udział w kosmku frakcji puchowej stanowił 66%, przejściowej – 9,5%,
a przewodniej – 24,4%. We wszystkich próbkach wełny we frakcji przewodniej
261
wystąpiły włosy rdzeniowe, a w trzech próbkach włosy kempowe. Wełna jednolita wystąpiła u 5 maciorek, a jej średnia grubość wynosiła 23,27 µm.
W podsumowaniu można stwierdzić, że świniarka hodowana w Chorzelowie stanowi pod względem jakości wełny typ owcy uszlachetnionej i odbiega od świniarki prymitywnej, Zespoły włosowe pod względem grubości
włókien nie były bardzo zróżnicowane, a wysoka zawartość puchu świadczy
o wełnie uszlachetnionej.
262
EIGENSCHAFTEN DER WOLLE DER GEGENWÄRTIGEN
ŚWINIARKA
Aldona Kawęcka1, Anna Kosiek2
1
2
Lehrstuhl für Schweinezucht und die Zucht kleiner Wiederkäuer, Landwirtschaftliche
Universität Krakau, ul. Rędzina 1 b, 30-248 Kraków, Polen
Die Świniarka ist eine heimische Schafrasse, welche früher zahlreich
fast auf dem gesamten Gebiet von Polen vorkam und Ausgangsmaterial für die
Herausbildung von späteren, edlen Kreuzungen von Schafen war. Die
Świniarki bildeten immer eine sehr differenzierte Population, sowohl im
Hinblick auf das Exterieur als auch auf die Eigenschaften der Wolle. Der im
Programm des Schutzes der genetischen Ressourcen dieser Rasse enthaltene
Standard beschreibt das Wollvlies der Świniarka als mischwollig, offen,
loswollig und dünn, bestehend aus Unterhaaren, Übergangshaaren und
Oberhaaren.
Ziel der Arbeit war die Festlegung ausgewählter Eigenschaften des
Wollvlieses der gegenwärtigen Świniarki in einer Herde, an der das Programm
des Schutzes der genetischen Ressourcen dieser Rasse verwirklicht wird.
Untersuchungsmaterial waren Wollproben von per Zufall ausgewählten
Mutterschafen der Rasse Świniarka, die im Alter von 2–3 Jahren in einer Herde
gehalten wurden, die der Gesellschaft des Zootechnischen Instituts des
Nationalen Forschungsinstituts IZ PIB Chorzelów Sp.z.o.o. gehörte. Bestimmt
wurden mit Hilfe der Mikroprojektionsmethode und eines Lanameters die
Zusammensetzung der Fraktion und die Dicke der Wolle.
Es wurden drei Typen von Haarkleidern festgestellt: Haargruppen von
gemischter Wolle aus zwei Fraktionen, Haargruppen von gemischter Wolle aus
drei Fraktionen sowie Stapel von gleichartiger Wolle. Bei über 60% der Schafe
traten Haargruppen aus zwei Fraktionen auf, die aus der Fraktion der
Unterhaare und der Fraktion der Leithaare bestanden. Die Unterhaarfraktion
bestand kurzen und dünnen Haaren von einer durchschnittlichen Dicke von
22,6 µm, während die durchschnittliche Dicke der Leithaarfraktion 45,3 µm
betrug. Die Fraktion der Unterhaare bildete durchschnittlich 78% und die
Fraktion der Leithaare 22%. In der Leithaarfraktion traten Oberhaare und
Kemphaare auf.
263
Eine Haargruppe aus drei Fraktionen wurde bei 4 Mutterschafen
festgestellt. Die durchschnittliche Dicke der Haare in der Unterhaarfraktion
betrug um die 20,8 µm, in Übergangshaarfraktion 34,2 µm und in der
Leithaarfraktion 47,9 µm. Der durchschnittliche Anteil im Wollsträhnchen
betrug für die Unterhaarfraktion 66%, für die Übergangshaarfraktion 9,5% und
für die Leithaarfraktion 24,4%. In allen Wollproben traten in der
Leithaarfraktion Oberhaare und in drei Proben Kemphaare auf. Eine
gleichartige Wolle trat bei 5 Mutterschafen auf und ihre durchschnittliche
Dicke betrug 23,2 7 µm.
Zusammenfassend kann festgestellt werden, dass die in Chorzelów
gezüchtete Świniarka im Hinblick auf die Wollqualität einen Typus des
veredelten Schafes darstellt und von der Wolle der primitiven Świniarka
abweicht. Die Haargruppen waren im Hinblick auf die Dicke der Fasern nicht
sehr unterschiedlich und der hohe Anteil an Flaum ist ein Merkmal von
veredelter Wolle.
264
WARTOŚĆ RZEŹNA ORAZ WYBRANE CECHY JAKOŚCIOWE
MIĘSA KRÓLIKÓW RASY POPIELNIAŃSKIEJ BIAŁEJ
Dorota Kowalska, Paweł Bielański
Celem pracy była analiza użytkowości mięsnej królików rasy popielniańskiej białej (PB) – jedynej rodzimej rasy królików łatwo adaptującej się do
niekorzystnych warunków środowiskowych, polecanej do chowu przyzagrodowego i nowozelandzkiej białej (NB) – rasy typowo mięsnej, zalecanej do
hodowli fermowej.
Badania prowadzono na królikach obydwu ras od momentu odsadzenia
(35. dzień) do 90. dnia życia. Zwierzęta żywiono pełnoporcjową mieszanką
granulowaną. W każdej z ras ubito po 10 samic i samców, przeprowadzając
bezpośrednio po uboju analizę rzeźną. Pozyskane tuszki, po wcześniejszym
podzieleniu na trzy wyręby, poddano dysekcji. Analiza jakościowa mięsa
obejmowała: pomiar pH w 45 min po uboju i po 24-godzinnym chłodzeniu
oraz podstawowy skład chemiczny. W mięśniach tylnej nogi króliczej oznaczono: poziom wyższych kwasów tłuszczowych w lipidach mięsa, TBA-RS po
14 i 90 dniach przechowywania w chłodni oraz poziom cholesterolu całkowitego.
Masa ciała ubijanych w 90. dniu życia zwierząt była wyrównana dla
obydwu ras. Wyniki przeprowadzonych dysekcji wykazały, że tuszki królików
rasy PB były mniej otłuszczone. Różnice między rasami zostały potwierdzone
statystycznie (P≤0,01). Na podstawie składu tkankowego tuszek królików
udział mięsa dla rasy NB wynosił 74,8%, dla rasy PB 78,1% (P≤0,05). W wyrębach najniższy procentowy udział mięsa stwierdzono u obydwu ras w części
przedniej (NB – 66,8, PB – 70,3%), przy czym pomiędzy rasami stwierdzono
istotność na poziomie P≤0,05. Najwyższy procentowy udział mięsa wykazano
dla rasy PB w combrze – 83,7 a różnica w stosunku do rasy NB kształtowała
się na poziomie P≤0,01.
Skład kwasów tłuszczowych w próbkach mięsa króliczego różnił się
pomiędzy rasami w niektórych grupach kwasów. Wysoko istotne różnice dotyczyły zawartości kwasów: PUFA, PUFAn-6, DFA i OFA. Dla rasy NB stwierdzono istotnie wyższą (P≤0,05) zawartość kwasu linolowego C18:2n-6 i DHA
265
C22:6n-3. Stosunek kwasów PUFAn-6 do PUFAn-3 nie różnił się między rasami,
miał jedynie tendencję spadkową dla królików rasy PB.
Analiza wpływu udziału PUFA w mięsie króliczym na ich podatność
na utlenianie nie wykazała różnic pomiędzy rasami, podobnie jak w zawartości
cholesterolu. Kwasowość pH45 dla rasy NB kształtowała się na poziomie 6,57,
dla rasy PB – 6,56. Wartość pH24 h wynosiła dla królików NB –5,70, a dla
PB – 5,71.
Zawartość wody w mięsie kształtowała się na poziomie średnio dla rasy NB – 73,25%, a dla rasy PB – 72,32%. Wyniki oznaczenia wody wolnej dla
rasy NB były znacznie niższe (8,22%) niż dla mięsa rasy PB (12,41%). Przyczyną małej zdolności do wiązania wody może być w tym przypadku mniejsza
odporność na stres, będąca silnym stymulatorem przemian poubojowych.
Zawartość białka w mięsie była wyrównana dla obydwu ras i wynosiła średnio
dla NB – 25,43% a dla PB – 25,44%. Zawartość tłuszczu w próbkach z mięśnia
najdłuższego grzbietu kształtowała się na poziomie 2,11% dla rasy NB i 2,02%
dla rasy PB.
Przeprowadzone badania wykazały, że tuszki królików rasy PB były
mniej otłuszczone, stwierdzono również wysoko istotne różnice pomiędzy rasami w składzie wybranych kwasów tłuszczowych w lipidach mięsa oraz zdolności do wiązania wody wolnej. Ponieważ obydwie rasy królików różnią się
między sobą czasem dojrzewania do rozpłodu, liczebnością miotów oraz tempem wzrostu, w związku z tym ich mięso może w niejednakowym czasie uzyskiwać pełną dojrzałość, w czym można upatrywać przyczynę otrzymanych
różnic.
266
DER SCHLACHTWERT UND DIE AUSGEWÄHLTEN
QUALITÄTSMERKMALE DES FLEISCHES VON KANINCHEN
DER RASSE POPIELNIAŃSKA BIAŁA
Dorota Kowalska, Paweł Bielański
Ziel der Arbeit war die Analyse der Fleischleistung der Kaninchen der
Rasse Popielańska Biała (PB) – der einzigen polnischen Kaninchenrasse, die
sich leicht an ungünstige Umweltbedingungen anpasst und für die Hofhaltung
empfohlen wird – und der Weißen Neuseeländerkaninchen (WN), einer
typischen Fleischrasse, die für die Farmzucht empfohlen wird.
Die Untersuchungen wurden an Kaninchen beider Rassen ab dem Moment der Entwöhnung (35. Tag) bis zum 90. Lebenstag vorgenommen. Die
Tiere wurden mit einer vollwertigen, granulierten Futtermischung gefüttert.
Von jeder Rasse wurden je 10 Weibchen und Männchen geschlachtet und
unmittelbar danach einer Schlachtanalyse unterzogen. An den gewonnenen
Schlachtkörpern wurde nach ihrer Aufteilung in drei Teilstücke eine Dissektion
vorgenommen. Die Qualitätsanalyse des Fleisches umfasste die pH-Messung
innerhalb von 45 Minuten nach der Schlachtung und nach einer 24-stündigen
Kühlung sowie die chemische Grundzusammensetzung. In den Muskeln des
Hinterbeins wurden bestimmt: der Gehalt an höheren Fettsäuren in den
Lipoiden des Fleisches, die TBARS nach 14 und 90 Tagen der Lagerung in der
Kühlkammer und der Gesamtcholesterinspiegel.
Das Lebendgewicht der am 90. Tag geschlachteten Tiere war für beide
Rassen gleich. Die Ergebnisse der durchgeführten Dissektionen zeigten, dass
die Schlachtkörper der Kaninchen der Rasse PB weniger Fettablagerungen
hatten. Die Unterschiede zwischen den Rassen wurden statistisch bestätigt
(P≤0,01). Auf der Grundlage der Gewebezusammensetzung der Kaninchenschlachtkörper betrug der Fleischanteil für die Rasse WN 74,8% und für die
Rasse PB 78,1% (P≤0,05). In den Teilstücken wurde bei beiden Rassen der
geringste Fleischanteil in der Vorderhand festgestellt (WN – 66,8%, PB –
70,3%), wobei zwischen den Rassen eine Signifikanz von P≤0,05 festgestellt
wurde. Der höchste Prozentanteil von Fleisch wurde für die Rasse PB im
Rücken festgestellt – 83,7% und der Unterschied zur Rasse WN betrug P≤0,01.
267
Die Zusammensetzung von Fettsäuren in den Proben des
Kaninchenfleisches unterschied sich zwischen den Rassen in einigen
Säuregruppen. Es wurden hoch signifikante Unterschiede im Gehalt von
PUFA, PUFAn-6, DFA und OFA verzeichnet. Für die Rasse WN wurde ein
signifikant höherer (P≤0,05) Gehalt der Linolsäure C18:2n-6 und DHA C22:6n-3
festgestellt. Das Verhältnis der Säuren PUFAn-6 zu PUFAn-3 unterschied sich
zwischen den Rassen nicht und tendierte nur bei den Kaninchen der Rasse PB
nach unten.
Bei der Analyse des Einflusses des Anteils an PUFA im
Kaninchenfleisch im Hinblick auf ihre Oxidation wurden keine Unterschiede
zwischen den Rassen verzeichnet, ähnlich wie im Fall des Gehalts von
Cholesterin. Der Wert pH45 für die Rasse WN belief sich auf 6,57 und für die
Rasse PB auf 6,56. Der Wert pH24h für die Rasse WN betrug 5,70 und für die
Rasse PB 5,71.
Der Gehalt von Wasser im Fleisch betrug für die Rasse WN 73,25%
und für die Rasse PB 72,32%. Die Ergebnisse der Bestimmung von freiem
Wasser waren für die Rasse WN deutlich niedriger (8,22%) als für das Fleisch
der Rasse PB (12,41%). Grund für die geringe Fähigkeit Wasser zu binden
kann in diesem Fall eine geringere Stressresistenz sein, welche eine starke
Stimulanz für Veränderungen nach der Schlachtung ist. Der Gehalt an Eiweiß
im Fleisch war für beide Rassen fast gleich und betrug für WN 25,43% und für
PB 25,44%. Der Gehalt an Fett in den Proben aus dem Rückenmuskel belief
sich auf 2,11% für die Rasse WN und 2,02 % für die Rasse PB.
Die durchgeführten Untersuchungen haben gezeigt, dass die
Schlachtkörper der Kaninchen der Rasse PB weniger Fettablagerungen
aufwiesen; es wurden auch hoch signifikante Unterschiede zwischen den
Rassen in Bezug auf die Zusammensetzung von ausgesuchten Fettsäuren in den
Lipoiden des Fleisches und auf die Fähigkeit freies Wasser zu binden
festgestellt. Da beide Kaninchenrassen sich untereinander in der Zeit bis zur
Erlangung der Geschlechtsreife, im Wurfdurchschnitt und Wachstumstempo
unterscheiden, kann ihr Fleisch nach einer unterschiedlichen Zeit seine Reife
erlangen, worin die Ursachen für die erhaltenen Differenzen gesehen werden
können.
268
WYKORZYSTANIE BIORÓŻNORODNOŚCI KUR NIEŚNYCH
W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU ROLNICTWA
Józefa Krawczyk1, Zofia Sokołowicz2, Sylwester Świątkiewicz3
2
Uniwersytet Rzeszowski, Zakład Produkcji Zwierzęcej i Oceny Produktów Drobiarskich,
ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów, Polska
3
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa,
32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Kury objęte programem ochrony ze względu na takie cechy, jak: zdrowotność, odporność na choroby i niekorzystne warunki środowiskowe, długowieczność, wysoka zdolność rozrodcza oraz instynkt wysiadywania i wodzenia
piskląt, są dobrze przystosowane do ekstensywnych, proekologicznych i ekologicznych systemów chowu. Zastosowanie w tych systemach chowu w mieszankach krajowych znaczącego udziału materiałów paszowych, w tym produktów ubocznych przemysłu, może sprawić, że kury te odegrają ważną rolę
w kreowanej przez Unię Europejską polityce zrównoważonego rozwoju
rolnictwa.
Celem przeprowadzonych badań było zweryfikowanie hipotezy zakładającej, że jaja od niosek dwóch rodzimych ras kur, żywionych paszą o zwiększonym udziale lokalnych komponentów paszowych, nie ustępują pod względem jakości jajom od niosek, żywionych standardową mieszanką paszową, ale
utrzymywanych bez dostępu do wybiegu. Badaniami objęto kury ras Zielononóżka kuropatwiana (Z-11) i Rhode Island Red (R-11), które podzielono
w następujący sposób: 60 kur stanowiło grupę kontrolną (C), utrzymywaną na
ściółce, bez dostępu do wybiegu przy obsadzie 5 szt./m2 i żywioną paszą, zawierającą tylko 65,27% krajowych komponentów paszowych. Grupę doświadczalną (E) w obrębie każdej rasy stanowiło 60 niosek, utrzymywanych na
ściółce ze swobodnym dostępem do wybiegu o powierzchni 11 m2/na kurę
i żywionych mieszanką, zawierającą 77,1% krajowych komponentów paszowych.
Jaja od kur obydwu ras, żywionych paszą o zwiększonym udziale lokalnych krajowych komponentów paszowych, bez dodatku barwników, charakteryzowały się mniejszą masą całkowitą, ale większym procentowym udziałem
żółtka. Jakość skorupy jaj od kur żywionych paszą o zwiększonym udziale
komponentów krajowych była podobna do skorupy jaj od kur z chowu bezwy-
269
biegowego. Tłuszcz żółtka jaj z grup doświadczalnych charakteryzował się korzystniejszym stosunkiem kwasów n-6/n-3 oraz podwyższonym poziomem witaminy A. Jaja te uzyskały lepsze wyniki w ocenie sensorycznej w zakresie
wszystkich cech, będących przedmiotem oceny.
Wyniki badań wskazują na zasadność wybiegowego systemu chowu
kur ras rodzimych i możliwość zagospodarowania krajowych komponentów
paszowych w ekstensywnym chowie kur, który wpisuje się w zrównoważony
rozwój rolnictwa.
______________________________
Praca wykonana w ramach tematu nr N R12 0083 10, finansowanego przez Narodowe Centrum
Badań i Rozwoju.
270
DIE NUTZUNG DER BIODIVERSITÄT VON LEGEHÜHNERN
IN DER NACHHALTIGEN LANDWIRTSCHAFT
Józefa Krawczyk1, Zofia Sokołowicz2, Sylwester Świątkiewicz3
1
2
Abteilung für Tierproduktion und Bewertung von Geflügelerzeugnisse, Universität Rzeszow,
ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów, Polen
3
Abteilung für Tierfütterung und Futtermittelkunde, Zootechnisches Institut des Nationalen
Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die vom Programm wegen solcher Eigenschaften wie Salubrität,
Resistenz gegen Krankheiten und ungünstige Umweltbedingungen,
Langlebigkeit, hohe Reproduktionsfähigkeit sowie dem Brutinstinkt und dem
Instinkt der Kükenführung umfassten Hühner sind gut an extensive,
umweltfreundliche und ökologische Haltungssysteme angepasst. Wenn in
diesen Haltungssystemen in den Futtermischungen ein wesentlicher Anteil von
heimischen Futtermitteln, darunter von Nebenprodukten der Industrie, genutzt
wird, können diese Hühner eine wichtige Rolle bei der von der EU
konzipierten Politik der Nachhaltigkeit der Landwirtschaft spielen.
Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Verifizierung der
Hypothese welche besagt, dass die Eier von Legehennen zweier heimischen
Rassen, die mit einem Futter mit einem vergrößerten Anteil an lokalen
Futterkomponenten ernährt werden keine geringere Qualität haben als die Eier
von Legehennen, welche mit der standardmäßigen Futtermischung gefüttert
werden, aber ohne Zugang zum Auslauf gehalten werden. Die Untersuchungen
umfassten die Hennen der Rassen Zielononóżka Kuropatwiana (Z-11) und
Rhode Island Red (R-11), die folgendermaßen aufgeteilt wurden: 60 Hennen
bildeten die Kontrollgruppe (C), welche auf Streu und ohne Zugang zum
Auslauf in einer Besetzung von 5 St./m2 gehalten und mit einem Futter, das nur
65,27% heimischer Futterkomponenten enthielt gefüttert wurde. Die
Versuchsgruppe (E) im Rahmen jeder Rasse bildeten 60 Legehennen, welche
auf Streu mit freiem Zugang zum Auslauf von einer Fläche von 11 m2 je Huhn
gehalten und mit einem Futter, das 77,1% heimischer Futterkomponenten
enthielt gefüttert wurde.
Die Eier von beiden Rassen, welche mit einem Futter mit einem
vergrößerten Anteil an lokalen Futterkomponenten und ohne Farbstoffe
gefüttert wurden, zeichneten sich durch ein geringeres Gesamtgewicht, aber
271
auch durch einen höheren Prozentanteil des Eigelbs aus. Die Qualität der
Eierschalen der Hühner, welche mit einem Futter mit einem vergrößerten
Anteil an heimischen Komponenten gefüttert wurden war der Qualität der
Eierschalen ähnlich, die von Hühnern stammten, welche ohne Auslauf gehalten
wurden. Das Fett der Eier aus den Versuchsgruppen zeichnete sich durch ein
günstigeres Verhältnis der n-6/n-3-Fettsäuren und einen höheren Vitamin AGehalt aus. Diese Eier hatten bei der sensorischen Prüfung im auf Hinblick alle
bewerteten Eigenschaften bessere Ergebnisse.
Die Untersuchungsergebnisse weisen auf die Sinnhaftigkeit der
Auslaufhaltung von Hühnern heimischer Rassen und die Möglichkeit der
Verwertung von heimischen Futterkomponenten in der extensiven
Hühnerhaltung, welche Bestandteil einer nachteiligen Landwirtschaft ist, hin.
______________________________
Eine im Rahmen des Projekts Nr. N R12 0083 10, das vom Nationalen Zentrum für Forschung
und Entwicklung finanziert wird, ausgeführte Arbeit.
272
WPŁYW JAKOŚCI SKORUPY JAJ NA WSKAŹNIKI
WYLĘGOWOŚCI KACZEK STAD ZACHOWAWCZYCH
Lidia Lewko, Ewa Gornowicz
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Doświadczalny Kołuda Wielka,
Stacja Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach, 62-035 Kórnik, Polska;
[email protected]
Treść jaja, z uwagi na to, że pełni ono funkcję odżywczą i reprodukcyjną, musi być skutecznie chroniona przed uszkodzeniami mechanicznymi
i wnikaniem drobnoustrojów. Cechy jakościowe skorupy odgrywają kluczową
rolę w rozwoju zarodka, a w konsekwencji embrionu. Wyniki wylęgowości
ptaków w dużej mierze są powiązane z jakością jaj oraz skorupy (Dohnal i in.,
1989; Szczerbińska, 1997), której pogorszenie stanowi jedną z podstawowych
przyczyn obniżania się ilości jaj wylęgowych. Celem badań było oszacowanie
wpływu jakości skorupy na wskaźniki wylęgowości jaj kaczek, pochodzących
z wybranych stad zachowawczych.
Materiał badawczy stanowiły jaja kacze, pochodzące z trzech wybranych stad zachowawczych: P-9, mini kaczka K-2 oraz LsA, będących w końcowym okresie nieśności (21–22 tydzień). Ptaki przeznaczone do doświadczenia w okresie wychowu do 3. tygodnia życia były utrzymywane w pomieszczeniu zamkniętym, bez okien, na słomie. W okresie od 3. do 4. tygodnia przebywały na hali z dostępem do wybiegu, a od 4. tygodnia życia – wyłącznie na
wybiegu. Kaczki żywione były do woli jednakowymi mieszankami paszowymi
o znanej wartości pokarmowej, odpowiedniej dla danego okresu wzrostu.
W celu szczegółowej analizy jakości skorupy pobrano losowo po 30 sztuk jaj
z każdej grupy doświadczalnej ptaków, określając ich masę, grubość, wytrzymałość, odkształcenie elastyczne, gęstość, powierzchnię oraz barwę. Ponadto,
dla poszczególnych grup doświadczalnych kaczek została przeprowadzona
ocena przeżywalności i zdrowotności zarodków oraz piskląt. Uzyskane wyniki
poddano szczegółowym analizom statystycznym przy użyciu programu Statistica 6.0.
Jaja ptaków LsA odznaczały się najkorzystniejszymi jakościowo
cechami skorupy w porównaniu do skorup jaj kaczek z pozostałych stad
zachowawczych. Skorupy te cechowały się największą masą (10,81 g),
wytrzymałością (4,45 kg), gęstością (114,92 mg/cm2), a także powierzchnią
(93,98 cm2) i procentowym udziałem w jaju (12,22%). Szczegółowa analiza
273
odkształcenia elastycznego skorupy, mierzona w trzech punktach pomiarowych
jaja pod wpływem trzech różnych nacisków wykazała, że skorupy jaj kaczek
K-2 cechowały się najwyższą wartością badanego parametru pod wpływem
wszystkich analizowanych obciążeń, zarówno na ostrym (0,044 mm – nacisk
500 g; 0,086 mm – nacisk 1000 g; 0,125 mm – nacisk 1500 g), jak i tępym
końcu jaja (0,036 mm – nacisk 500 g; 0,067 mm – nacisk 1000 g; 0,096 mm –
nacisk 1500 g). Analiza wskaźników wylęgowości wykazała, że stado kaczek
LsA cechowało się największą ilością jaj zapłodnionych (97,61%). Z kolei,
ilość zarodków zamarłych oraz piskląt niewyklutych nie przekroczyła 14,0%,
wynosząc odpowiednio 13,35 i 13,30%. Udział piskląt kalekich wyniósł
0,43%. Wykazano 72,92% piskląt zdrowych z jaj zapłodnionych oraz 71,17%
z jaj nałożonych. Stwierdzono różnice statystycznie istotne (P≤ 0,05).
Liczne badania naukowe dowiodły, że cechy jakościowe skorupy są
w znacznym stopniu uwarunkowane różnicami genetycznymi. Badania własne
wykazały, że analizowane parametry jakości skorupy nie wpłynęły znacząco na
wskaźniki wylęgowości jaj kaczek wybranych stad zachowawczych.
274
AUSWIRKUNG DER EISCHALENQUALITÄT AUF DIE
SCHLUPFLEISTUNG DER ENTEN DER
ERHALTUNGSHERDEN
Lidia Lewko, Ewa Gornowicz
Station der Genressourcen des Wassergeflügels in Dworzyska, Versuchsanstalt Kołuda Wielka,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 62-035 Kórnik, Polen;
[email protected]
Das Ei und der Eierinhalt müssen wegen der Ernährungs- und Reproduktionsfunktion gegen mechanische Schäden und die Eindringung von Mikroorganismen wirksam geschützt werden. Die Qualitätsmerkmale der Schale
spielen eine Schlüsselrolle bei der Keim- und anschließend Embryoentwicklung. Die Ergebnisse der Vogelschlupfleistung sind von der Ei- und Schalenqualität wesentlich abhängig (Dohnal u.a., 1989; Szczerbińska, 1997); die Verschlechterung der Qualität stellt einen der wichtigsten Gründe für den Rückgang der Anzahl der Bruteier dar. Ziel der Untersuchung war die Einschätzung
der Auswirkung der Schalenqualität auf die Schlupfleistung der Eier von Enten
aus ausgewählten Erhaltungsherden.
Das Untersuchungsmaterial stellten Enteneier aus drei ausgewählten
Erhaltungsherden dar: P-9, Mini-Ente K-2 sowie LsA in der Endphase der Legeleistung (21.–22. Woche). Die zum Experiment vorgesehenen Vögel waren
bis zur 3. Aufzuchtwoche in einem geschlossenen Raum ohne Fenster auf Stroh
gehalten. In der Zeit von der 3. bis zur 4. Woche hielten sich die Vögel in der
Halle mit Zugang zum Auslauf und ab der 4. Lebenswoche ausschließlich auf
dem Auslauf auf. Die Enten wurden zur Genüge mit einheitlichem Mischfutter
mit einem bekannten, für die jeweilige Wachstumsphase angemessen Nährwert
gefüttert. Zur detaillierten Analyse der Schalenqualität wurden je 30 Stück Eier von jeder Versuchsgruppe der Vögel im Stichverfahren als Proben entnommen; untersucht wurden das Gewicht, die Dicke, Beständigkeit, elastische Verformung, Dichte, Oberfläche und Farbe. Darüber hinaus wurde eine Auswertung der Überlebensrate und des Gesundheitszustandes der Keime und Küken
für die jeweilige Versuchsgruppe der Enten durchgeführt. Die Ergebnisse wurden detaillierten statistischen Analysen unter Einsatz der Software Statistica
6.0 unterzogen.
Die Eier der LsA-Vögel waren durch die günstigsten Qualitätsmerkmale der Schale im Vergleich zu den Eischalen der andren Erhaltungsherden von
275
Enten gekennzeichnet. Die Schalen hatten das höchste Gewicht (10,81 g), die
höchste Beständigkeit (4,45 kg), Dicke (114,92 mg/cm2) und Fläche (93,98
cm2) sowie den Anteil im Ei (12,22%). Eine detaillierte Analyse der elastischen
Verformung der Schale an drei Eimesspunkten in Bezug auf drei verschiedene
Druckfaktoren ergab, dass die Schalen der K-2-Enten den höchsten Wert des
untersuchten Parameters in Bezug auf alle Analysebelastungen am scharfen
Eiende (0,044 mm – Druck 500 g; 0,086 mm – Druck 1000 g; 0,125 mm –
Druck 1500 g) und stumpfen Eiende (0,036 mm – Druck 500 g; 0,067 mm –
Druck 1000 g; 0,096 mm – Druck 1500 g) aufwiesen. Die Analyse der Schlupfleistung zeigte, dass die Herde der LsA – Enten durch die größte Menge der
befruchteten Eier gekennzeichnet war (97,61%). Die Anzahl der gestorbenen
Keime und nicht geschlüpften Küken lag unter 14,0% mit entsprechend
13,35% und 13,30%. Der Anteil der behinderten Küken betrug 0,43%. 72,92%
der Küken aus befruchteten Eiern und 71,17% aus aufgelegten Eiern waren gesund. Festgestellt wurden relevante statistische Unterschiede (P≤0,05).
Die zahlreichen Forschungen haben nachgewiesen, dass die Qualitätsmerkmale der Schale von genetischen Unterschieden wesentlich abhängig sind.
Die eigene Forschung ergab, dass die analysierten Qualitätsparameter der
Schale keine wesentliche Auswirkung auf die Schlupfleistung der Enteneier in
ausgewählten Erhaltungsherden hatte.
276
EFEKTY RESTYTUCJI BYDŁA BIAŁOGRZBIETEGO
W POLSCE
Zygmunt Litwińczuk, Witold Chabuz, Wioletta Sawicka-Zugaj
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Hodowli i Ochrony Zasobów
Genetycznych Bydła, ul Akademicka 13, 20-950 Lublin, Polska;
[email protected]
Większość europejskich ras bydła kwalifikowana jest jako rasy lokalne, tzn. utrzymywane tylko w jednym kraju. Mają one wymierne wartości dla
zachowania różnorodności genetycznej, a także duże znaczenie środowiskowe,
społeczne, kulturowe, historyczne, jak również w wielu przypadkach ekonomiczne.
Bydło białogrzbiete występowało na terenach wschodniej Polski od
niepamiętnych czasów. W latach 70. XX w. zostało uznane za wymarłe, a pod
koniec lat 90. w ówczesnej Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytecie Przyrodniczym) w Lublinie podjęto prace nad restytucją tej rasy. Od 11 września
2003 r. rasa ta jest objęta programem ochrony zasobów genetycznych, na podstawie programu opracowanego przez profesora Zygmunta Litwińczuka. Obecna populacja liczy 350 krów i 25 buhajów wpisanych do ksiąg hodowlanych.
Bydło białogrzbiete charakteryzuje wysoka zmienność genetyczna.
W badaniach genetycznych zidentyfikowano łącznie 214 różnych alleli w obrębie 24 loci mikrosatelitarnych DNA. Liczba alleli w pojedynczym locus wahała się od 5 w loci ILSTS005, INRA005 oraz TGLA126 do 17 w locus
TGLA53, przy czym najwyższą frekwencję występowania posiadał allel o długości 186 pz w locus ILSTS005 (0,675). W obrębie wybranej populacji zaobserwowano także występowanie 25% alleli rzadkich, tzn. takich, które występowały z częstością niższą niż 0,02. Wysoką zmienność genetyczną w populacji bydła białogrzbietego potwierdzają także obliczone wskaźniki: heterozygotyczności oczekiwanej, heterozygotyczności obserwowanej oraz współczynnik
polimorfizmu, które wynosiły odpowiednio: 0,711, 0,658 oraz 0,667.
Oceniając mleko krów rasy białogrzbietej wykazano jego wyższą wartość odżywczą, lepsze parametry do przetwórstwa, szczególnie do produkcji
serów, w porównaniu do mleka holsztyno-fryzów. Zawierało ono bowiem
istotnie więcej związków biologicznie czynnych, takich jak białka serwatkowe
oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA). Bydło to charakteryzuje się
277
także dobrą przydatnością do opasu i wartością rzeźną, reprezentuje więc pożądany kombinowany typ użytkowy.
Uwzględniając dużą zmienność genetyczną bydła białogrzbietego oraz
dobrą jakość pozyskiwanych od nich produktów, należy podjąć szersze działania, mające na celu wytworzenie i wypromowanie produktów niszowych od tej
rasy. Poprawi to efektywność produkcji, a tym samym wzrost zainteresowania
hodowców bydłem białogrzbietym.
278
EFFEKTE DER RESTITUTION VON WEISSRÜCKENVIEH
IN POLEN
Zygmunt Litwińczuk, Witold Chabuz, Wioletta Sawicka-Zugaj
Universität für Naturwissenschaften in Lublin, Lehrstuhl für Rinderzucht und Schutz
der genetischen Ressourcen, Akademicka Str. 13, 20-950 Lublin, Polen;
[email protected]
Die meisten europäischen Rinderrassen werden in lokale Rassen, d.h.
nur in einem Land gehalten, eingeteilt. Sie stellen sowohl messbare Werte für
die Erhaltung der genetischen Vielfalt dar als auch sind in den Bereichen der
Umwelt, der Gesellschaft, der Kultur und Geschichte, wie auch in vielen Fällen
im Bereich der Wirtschaft von großer Bedeutung. Die Weißrücken- Rasse war
seit undenklichen Zeiten in Ostpolen vertreten. In den 70er Jahren des 20. Jahrhunderts wurde diese Rasse als ausgestorben anerkannt und Ende der 90er Jahre des ehemaligen Jahrhunderts begann man an der damaligen Agrarakademie
in Lublin ( jetziger Name Universität für Naturwissenschaften) an der Restitution dieser Rasse zu arbeiten. Seit dem 11. September 2003 ist die Rasse in das
Schutzprogramm der tiergenetischen Ressourcen eingebunden, das von Herrn
Professor Zygmunt Litwińczuk erarbeitet wurde. Der jetzige Bestand zählt 350
Kühe und 25 Bullen, die in die Zuchtbücher eingetragen wurden.
Das Weißrückenvieh ist durch eine hohe genetische Variabilität gekennzeichnet. In den genetischen Untersuchungen wurden insgesamt 214 verschiedene Allele innerhalb von 24 Mikrosatellitenloci DNA identifiziert. Die
Anzahl der Allele in einem einzelnen Locus schwankte zwischen 5 in den Loci
ILSTS005, INRA005 und TGLA126 und 17 im Locus TGLA53, wobei die
höchste Wiederholungsfrequenz das Allel von der Größe 186bp im Locus
ILSTS005 (0,675) ergab. Innerhalb der ausgewählten Population verzeichnete
man die Auftretenshäufigkeit der seltenen Allele auf dem Niveau von 25%,
d.h., solcher, deren Frequenz unter 0,02% lag. Eine hohe genetische Variabilität in der Population der Weißrücken- Rasse bestätigen auch die berechneten
Indikatoren der erwarteten und beobachteten Heterozygotie wie auch der Koeffizient des Polymorphismus, die entsprechend 0,711, 0,658 und 0,667 betrugen.
Die Milchuntersuchung von Kühen der Weißrücken- Rasse wies im
Vergleich mit der Holstein–Friesian Rasse einen höheren Nährwert und bessere Verarbeitungsparameter, insbesondere bei Käseherstellung auf. Die Milch
enthielt nämlich wesentlich mehr bioaktive Substanzen wie Molkeneiweiße
279
und mehrfach ungesättigte Fettsäuren (PUFA). Dieses Rind eignet sich gut als
erwünschter Zweinutzungstyp, d.h. als Mast- und Schlachttier. In Hinsicht auf
hohe genetische Variabilität und gute Qualität der von ihm gewonnenen Produkte sollte man weitreichende Maßnahmen treffen, die das Ziel hätten, Nischenprodukte dieser Rasse zu erzeugen und sie zu vermarkten. Das erhöht die
Produktionseffektivität, und dadurch auch das Interesse der Halter an dieser
Rasse.
280
ANALIZA CZASU PRACY WYBRANYCH ZACHOWAŃ DLA
ŚCIELENIA I USUWANIA OBORNIKA W UTRZYMANIU
KRÓW MLECZNYCH
Juliana Mačuhová, Christoph Mangold, Bernhard Haidn
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Techniki Rolnej i Utrzymania Zwierząt,
Prof. Dürrwaechter-Platz 2, D-85586 Poing, Niemcy;
[email protected]; http://www.lfl.bayern.de/ilt/
Wstęp
−
−
−
Ze względów higienicznych oraz aby zapewnić zwierzętom komfort
i z tym optymalną wydajność, konieczne jest codzienne czyszczenie
boksów do leżenia i regularne uzupełnianie świeżym materiałem ściołowym.
W przypadku głębokich boksów legowiskowych i przy dużych stadach
może to prowadzić do dużego obciążenia robocizną, dlatego wśród
rolników wzrasta zainteresowanie mechanizacją w tym zakresie.
Dla określonych procedur brakuje jednak danych, dotyczących ekonomiki pracy.
Cel pracy
Stworzenie modelu kalkulacyjnego dla wyliczania zapotrzebowania na
pracę dla ścielenia głębokich boksów legowiskowych mieszanką woda-wapnosłoma dwiema technikami:
− Ciągniony wóz paszowy (FMW) jako zewnętrzny ładowacz,
− Szufla rozkładająca jako urządzenie załączane.
Materiał i metody
Analizowane procedury:
Procedura 1: Przygotowanie, rozwiezienie i rozdzielenie ściółki do boksów
legowiskowych przy pomocy FMW (FMW);
Procedura 2: Przygotowanie i rozwiezienie ściółki przy pomocy FMW,
ręczne rozdzielenie do boksów legowiskowych (FMW + ręcznie);
281
Procedura 3:
Przygotowanie przy pomocy FMW, rozwiezienie ściółki i rozdzielenie do boksów legowiskowych przy pomocy szufli rozkładającej (FMW+ szufla rozkładająca).
Sposób postępowania:
− Analiza sytuacji w gospodarstwach
• Przestudiowanie czasu pracy (zapytania, zapis czasu nakładów
pracy dla wymaganych elemntów pracy):
•
- Identyfikacja czasów pracy i wielkości wpływów,
Wykorzystanie przyrządu rejestrującego czas (MULTIDATA,
Drigus);
−
Stworzenie planów czasowych/funkcji planów czasowych
• Analiza danych,
• Użycie Meza (Drigus), MS-Excel, Sigma-Plot;
−
Stworzenie modeli kalkulacyjnych
• Na bazie elementów pracy,
• Użycie MS-Excel.
Wyniki
Struktura modelu kalkulacyjnego:
Zmienne:
Wprowadzenie informacji, wybór,
Stałe, wartości domyślne,
Obliczanie.
Plany czasowe/funkcje planów czasowych:
Dane własne, LISL1, KTBL2 – bank danych,
1
2
Rolniczy system informacyjny techniki rolniczej,
Kuratorium techniki i budownictwa w rolnictwie e.V.
Obliczenia:
• Działanie 1
o Działanie 1
Element 1
Element 2
Element n
o Działanie 2
o Działanie n
282
Modele kalkulacyjne zawierają:
− Przygotowanie ściółki,
− Ścielenie boksów legowiskowych,
− Rozprowadzenie ściółki w boksach legowiskowych,
− Ręczne czyszczenie przejść,
− Ręczna pielęgnacja boksów legowiskowych,
− Inne (ogólne działania pracujących osób, działania maszyn).
Założenia do przykładowych wyliczeń:
− Jedno jak również dwa (od 140 krów) 3-rzędowe zasiedlenia,
− Odległość od magazynu ściółki (jak również magazynu tymczasowego) do obory 50 m,
− Szerokość przejść 3,75 m,
− Przygotowanie ściołów co 14 dni,
− Ilość ściółki na boks legowiskowy i dzień 0,7 kg,
− Zaścielenie boksu legowiskowego co 14 dni, jak również co 7 przy
procedurze 3,
− Zaścielenie dwurzędowych boksów legowiskowych z jednej strony,
− Objętość szufli rozkładającej 1 m3,
− Pielęgnacja boksów legowiskowych i czyszczenie przejść 1 raz dziennie.
283
Przykładowe obliczenia
Zapotrzebowanie na czas pracy dla ścielenia
cielenia boksu legowiskowego, w tym codzienna pielęgnacja
gnacja boksu i czyszczenie przej
przejść w zależności
ci od wielkości
wielko stada i procedury:
Zapotrzebowanie na czas pracy dla ścielenia boksu legowiskowego dla wybrawybr
nych wielkości
ci stada i procedury:
Zapotrzebowanie na czas pracy
(Rob. godz. na krowę i rok)
Przygotowanie
Rozwiezienie
Rozdzielenie
Rozwiezienie + rozdzielenie
Procedura
40 krów
284
80 krów
120 krów
160 krów
200 krów
Wnioski
– Modele kalkulacyjne umożliwiają obiektywne porównanie wybranych procesów postępowania przy ścieleniu Ścionami, tak dla konkretnego jak i fikcyjnego gospodarstwa.
– Dalsze pomiary są jednak konieczne, aby poprawić i rozszerzyć dane podstawowe.
285
286
CHARAKTERYSTYKA PROSTYCH UKŁADÓW GRUP KRWI
U RASY POLSKIEJ CZERWONEJ
Anna Majewska
Rasa bydła polskiego czerwonego zaliczana jest do nielicznych autochtonicznych ras, występujących na terenie Polski. Odznacza się ona właściwościami cechującymi populacje rodzime, takimi jak: duża odporność i zdrowotność, długowieczność, bardzo dobra płodność, lekkie porody, duża żywotność cieląt i łatwość ich odchowu.
Wartościowe cechy bydła polskiego czerwonego są związane z założeniami genetycznymi ich protoplastów i stanowią, między innymi, o dużej wartości tego bydła dla zachowania bioróżnorodności gatunku. Konieczność
ochrony zasobów genetycznych tej rodzimej rasy wynika również z jej wartości dla narodowej kultury rolniczej; stanowi ona cenny materiał dla rolnictwa
ekologicznego, nie tylko w znaczeniu biologicznym, ale także krajobrazowym
i etnograficznym.
Układy grupowe u bydła można podzielić na proste – F, R’, M, L, Z,
N’ i T’ oraz złożone – A, B, C, S.
Celem podjętych badań było scharakteryzowanie pod względem immunogenetycznym bydła rasy polskiej czerwonej na podstawie polimorfizmu
grup krwi.
Badania zostały przeprowadzone w latach 2008–2011 w gospodarstwach rolników, utrzymujących krowy rasy polskiej czerwonej, przyjętych do
programu ochrony. W ramach badań wykonano 1124 analizy grup krwi.
Analizę, dotyczącą badań grup krwi u bydła polskiego czerwonego,
rozpoczęto od układów prostych. Częstość genu F wyniosła 96% i była wyższa
niż uzyskana w badaniach Treli i in. (1984) – 92% oraz Rychlika i in. (1999) –
90%. Gen recesywny w układzie grupowym J ma również tendencję wzrostową w stosunku do wcześniejszych badań. Podobnie jest z genem recesywnym
w układzie M. Niestety, jeśli ta tendencja zostanie utrzymana, można spodziewać się całkowitego zaniku tych genów w populacji. Odwrotna sytuacja jest
w układzie L. Częstość genu recesywnego obniża się w stosunku do wcześniejszych badań. U Rychlika i in. (1999) wynosiła 83%, natomiast w badaniach
własnych – 81%. W układzie Z częstość genów była zbliżona do wcześniej-
287
szych badań. U Treli i in. (1984) wyniosła dla genu dominującego 40%, a dla
recesywnego blisko 60%, natomiast u Rychlika i in. (1999) częstość dla obu
genów rozłożyła się równo po połowie. W omawianych badaniach wyniosła
odpowiednio 44% dla genu dominującego i 56% dla recesywnego. Podobna
sytuacja zbliżonych wyników we wszystkich trzech badaniach była dla układu
R’. W badaniach własnych dla genu R’ częstość wyniosła blisko 34%, a dla S’
66% i były to wyniki pośrednie pomiędzy uzyskanymi przez Trelę i in. (1984),
odpowiednio 29 i 71% a uzyskanymi przez Rychlika i in. (1999) – 35 i 65%.
W układzie T’ w badaniach własnych otrzymano niższą częstość genu recesywnego (91%) w stosunku do pracy Rychlika i in. (1999) – 94%.
W podsumowaniu można stwierdzić, że w stosunku do podobnych badań wykonanych wcześniej: wzrasta częstość występowania genów dominujących w układzie F/V oraz w układzie L, natomiast w układach J i M wzrasta
częstość genów recesywnych. W układach Z i R’ częstość genów utrzymuje się
na podobnym poziomie. Na podstawie powyższych wyników wydaje się bardzo uzasadnione utrzymanie wykonywania badań grup krwi u bydła rasy polskiej czerwonej, wypieranych przez coraz bardziej popularne badania DNA.
______________________________
Praca wykonana w ramach tematu wieloletniego IZ PIB, nr 08-1.31.9.
288
CHARAKTERISTIK DER EINFACHEN
BLUTGRUPPENSYSTEME BEI DER RINDERRASSE
POLSKA CZERWONA
Anna Majewska
Die Rinderrasse Polska Czerwona zählt zu den wenigen autochtonen
Rassen die auf dem Gebiet von Polen vorkommen. Sie zeichnet sich durch
Merkmale aus die für heimische Populationen charakteristisch sind, d. h. durch
hohe Krankheitsresistenz und Salubrität, Langlebigkeit, sehr gute
Fruchtbarkeit, leichte Geburten, große Lebensfähigkeit der Kälber und deren
leichte Aufzucht.
Die wertvollen Eigenschaften der Rinderrasse Polska Czerwona sind
mit den genetischen Anlagen ihrer Vorfahren verbunden und machen, unter
anderem, den Wert dieser Rasse für die Erhaltung der Biodiversität der Art aus.
Die Notwendigkeit des Schutzes der genetischen Ressourcen dieser heimischen
Rasse ergibt sich auch aus ihrem Wert für die nationale Landwirtschaftskultur;
sie stellt ein wertvolles Material für die ökologische Landwirtschaft dar, nicht
nur im biologischen, sonder auch im landschaftlichen und ethnografischen
Sinne.
Die Blutgruppensysteme können bei Rindern in einfache Blutgruppensysteme – F, R’, M, L, Z, N’ und T’ – sowie komplexe Blutgruppensysteme – A, B, C, S – eingeteilt werden.
Das Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Charakterisierung der Rasse Polska Czerwona in immungenetischer Hinsicht auf der
Grundlage des Polymorphismus der Blutgruppen.
Die Untersuchungen wurden in den Jahren 2008–2011 auf
Bauernhöfen von Landwirten angestellt, die Kühe der Rasse Polska Czerwona
hielten, welche in das Schutzprogramm aufgenommen worden sind. Im
Rahmen der Untersuchungen wurden 1124 Blutgruppenanalysen durchgeführt.
Die Analyse der Blutgruppen der Rasse Polska Czerwona fing mit
einfachen Blutgruppensystemen an. Die Häufigkeit des Gens F betrug 96% und
war höher als die in den Untersuchungen von Trela u.a. (1984) – 92 % sowie in
den Untersuchungen von Rychlik u.a. (1999) – 90%. Auch das rezessive Gen
im Blutgruppensystem J hat eine Anstiegstendez im Verhältnis zu den früheren
289
Untersuchungen. Ähnlich verhält es sich mit dem rezessiven Gen im
Blutgruppensystem M. Wenn jedoch diese Tendenz fortbesteht ist ein völliges
Verschwinden dieser Gene in der Population zu erwarten. Umgekehrt ist es im
Fall des Blutgruppensystems L. Die Häufigkeit des rezessiven Gens wird im
Verhältnis zu den früheren Untersuchungen geringer. Bei Rychlik u.a. (1999)
betrug sie 83% und in meinen eigenen Untersuchungen 81%. Im
Blutgruppensystem Z war die Häufigkeit der Gene ähnlich wie in den früheren
Untersuchungen. Bei Trela u.a. (1984) betrug sie für das dominante Gen 40%
und für das rezessive Gen annähernd 60%. Bei Rychlik u.a. dagegen (1999)
waren die dominanten und rezessiven Gene gleich häufig vertreten. In den
Untersuchungen aus den Jahren 2008–2011 betrug die Häufigkeit 44% für das
dominante Gen und 56% für das rezessive Gen. Ähnliche Ergebnisse erhielt
man in allen drei Untersuchungen für das Blutgruppensystem R’. In meinen
eigenen Untersuchungen betrug die Häufigkeit für das Gen R’ annähernd 34%
und für das Gen S’ 66%. Diese Ergebnisse positionierten sich zwischen den
Ergebnissen von Trela u.a. (1984), die jeweils 29% und 71% ausmachten und
den von Rychlik u.a. erhaltenen Ergebnissen (1999) die je 35% und 65%
betrugen. Im Blutgruppensystem T’ habe ich in meinen eigenen
Untersuchungen eine geringere Häufigkeit des rezessiven Gens (91%) im
Verhältnis zu der Arbeit von Rychlik u.a. (1999), wo die Häufigkeit 94%
betrug, beobachtet.
Zusammenfassend kann festgestellt werden, dass im Verhältnis zu
früheren Untersuchungen die Häufigkeit von dominanten Genen in den
Blutgruppensystemen F/V sowie L wächst. In den Blutgruppensystemen J und
M wächst dagegen die Häufigkeit von rezessiven Genen. Im Blutgruppensystemen Z und R’ bleibt war die Häufigkeit der Gene ähnlich. Auf der
Grundlage der oben erwähnten Ergebnisse scheint es sehr begründet an der
Rasse Polska Czerwona Blutuntersuchungen, die immer häufiger von DNAUntersuchungen verdrängt werden, weiter durchzuführen.
______________________________
Eine im Rahmen eines mehrjährigen Themas ausgeführte Arbeit, Nr. 08-1.31.9.
290
CHARAKTERYSTYKA POLIMORFIZMU MIKROSATELITARNEGO DNA U BYDŁA POLSKIEGO CZERWONEGO
Anna Majewska
Bydło polskie czerwone wywodzi się od małego dzikiego bydła brachycerycznego (krótkorogiego), żyjącego we wschodniej części Europy Środkowej i w Skandynawii. W 1894 r. powstało pierwsze Towarzystwo Hodowców Bydła Czerwonego Polskiego w Galicji Zachodniej, gdyż na tych terenach
bydło to występowało i występuje po dziś dzień najliczniej. Datę tę przyjęto
uważać za rozpoczęcie, trwającej nieprzerwanie do dziś, systematycznej pracy
hodowlanej w tej rasie bydła.
Markery genetyczne są to cechy lub zespoły cech organizmu. Dziedziczą się według praw Mendla, a identyfikacja ich jest możliwa przez zastosowanie metod immunologicznych lub biochemicznych. Dotychczas w genomie bydła zidentyfikowano ponad dwa tysiące sekwencji mikrosatelitarnych.
Celem podjętych badań było scharakteryzowanie pod względem immunogenetycznym bydła rasy polskiej czerwonej na podstawie polimorfizmu
11 mikrosatelitarnych loci, zalecanych przez ISAG.
Dokonano analizy sekwencji mikrosatelitarnych u 1193 osobników
(w tym 54 buhajów i 1139 krów) w laboratorium Działu Cytogenetyki i Genetyki Molekularnej Zwierząt Instytutu Zootechniki PIB. W laboratorium tym
stosuje się standardowo 11 mikrosatelitarnych loci, zalecanych przez ISAG dla
bydła. Są to: TGLA227, BM2113, TGLA53, ETH10, SPS115, TGLA126,
TGLA122, INRA23, ETH3, ETH225, BM1824. Analiza polimorfizmu sekwencji mikrosatelitarnych wykonywana jest techniką automatycznej analizy
wielkości fragmentów DNA w laserowym sekwenatorze DNA, a genotypy
ustalane są za pomocą programu komputerowego Genotyper. Z otrzymanych
wyników została utworzona baza danych, wykorzystana do wykonania obliczeń.
Dokonano ogólnej charakterystyki loci mikrosatelitarnych z podziałem
na płeć badanych zwierząt. Na jedenaście badanych mikrosatelitów wszystkie
miały większą liczbę alleli u krów. Łącznie zidentyfikowano 89 alleli u buhajów i 131 alleli u krów. Największą liczbę alleli odnotowano w locus
TGLA122 (u buhajów 11, a u krów 24 allele). Również loci TGLA227
291
i TGLA53 charakteryzowały się dużą liczbą alleli – u buhajów odpowiednio 10
i 11, a u krów odpowiednio 14 i 17 alleli. W badaniach Radko i in. (2005) uzyskano dla podanych loci mniejsze ilości alleli. Znacznie niższe liczby alleli dla
poszczególnych loci uzyskali Słota i in. (2005). Największą liczbę 9 alleli uzyskali oni dla TGLA53, a najniższe dla TGLA122 i BM1824, odpowiednio 5 i 4
allele. Najmniejszą liczbę alleli zidentyfikowano w locus BM1824. U buhajów
były to 4 allele, a u krów 7. Również Słota i in. (2005) oraz Radko i in. (2005)
otrzymali dla tego locus najniższą liczbę alleli, tylko 4.
Zestawiono częstość występowania, stopień heterozygotyczności i stopień polimorficzności dla badanych loci mikrosatelitarnych. Najwyższą częstość występowania stwierdzono w loci TGLA126 (0,469) oraz SPS115
(0,431), najniższą natomiast dla TGLA227 (0,229) i BM2113 (0,253). Wyliczony stopień heterozygotyczności mieścił się w granicach od 0,663 dla locus
TGLA126 do 0,844 dla locus TGLA227. Podobnie jest ze stopniem polimorfizmu: najwyższe wartości uzyskano dla TGLA227 – 0,834, a najniższe dla
TGLA126 – 0,617. Podobne wyniki uzyskali Radko i in. (2005). Natomiast
w badaniach Słoty i in. (2005) wskaźniki He i PIC były niższe niż w badaniach
własnych.
Wszystkie wybrane do badań markery mikrosatelitarne w omawianej
rasie polskiej czerwonej charakteryzowały się wysokim polimorfizmem, na co
wskazują zarówno liczba alleli wykrytych w poszczególnych loci, jak i wartości stopnia heterozygotyczności oraz stopień polimorfizmu.
______________________________
292
CHARAKTERISTIK DES POLYMORPHISMUS DES MIKROSATELLITEN-DNA BEI DER RASSE POLSKA CZERWONA
Anna Majewska
Die Rinderrasse Polska Czerwona stammt von kleinen, wilden,
kurzbeinigen in Ostmitteleuropa und Skandinavien lebenden Rindern ab. Im
Jahr 1894 wurde der erste Verein der Züchter der Rasse Czerwona Polska in
Westgalizien gegründet, da auf diesen Gebieten diese Rinder am häufigsten
auftraten und heute immer noch auftreten. Dieser Zeitpunkt wird als
Anfangdatum für die bis heute ununterbrochen dauernden Züchtungsarbeiten
an dieser Rinderrasse angesehen. Genetische Marker sind Merkmale oder
Gruppen von Merkmalen eines Organismus. Sie werden gemäß den
Mendelgesetzen vererbt und ihre Identifikation ist durch die Anwendung von
immunologischen oder biochemischen Methoden möglich. Bis jetzt wurden im
Genom des Rindes über zweitausend Mikrosatelliten-Sequenzen identifiziert.
Das Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Charakterisierung der Rasse Polska Czerwona in immungenetischer Hinsicht auf der
Grundlage des Polymorphismus von 11 Mikrosatelliten-Loci, welche von der
ISAG empfohlen werden.
Es wurden Analysen von Mikrosatelliten-Sequenzen bei 1193
Individuen (darunter 54 Bullen und 1139 Kühe) im Immun- und Zytogenetischen Labor des Zootechnischen Instituts des Nationalen Forschungsinstituts
durchgeführt. In diesem Labor werden standardmäßig 11 Mikrosatelliten-Loci
verwendet, die von der ISAG für Rinder empfohlen werden. Dies sind:
TGLA227, BM2113, TGLA53, ETH10, SPS115, TGLA126, TGLA122,
INRA23, ETH3, ETH225, BM1824. Die Analyse des Polymorphismus der
Mikrosatelliten-Sequenzen ist mit Hilfe der Technik der automatischen Analyse der Größe der DNA-Abschnitte in einem Laser-DNA-Sequenzierer
durchgeführt und die Genotypen sind mit dem Computerprogramm Genotyper
bestimmt worden. Aus den erhaltenen Ergebnissen wurde eine Datenbank
geschaffen, die für Berechnungen genutzt wurde. Es wurde eine allgemeine
Charakteristik der Mikrosatelliten-Loci mit einer Einteilung hinsichtlich des
Geschlechts der Tiere erstellt. Auf elf untersuchte Mikrosatelliten hatten alle
eine größere Anzahl von Allelen bei Kühen. Insgesamt wurden 89 Allele bei
293
Bullen und 131 Allele bei Kühen identifiziert. Die größte Anzahl von Allelen
wurde in Locus TGLA122 (bei Bullen 11 und bei Kühen 24 Allele)
verzeichnet. Auch Locus TGLA227 und TGLA53 zeichneten sich durch eine
große Anzahl von Allelen aus – bei Bullen je 10 und 11 und bei Kühen je 14
und 17 Allele. In ihren Untersuchungen haben Radko u.a.. (2005) für die
angegebenen Loci eine kleinere Menge von Allelen erlangt. Eine wesentlich
geringere Anzahl von Allelen für die jeweiligen Loci haben Słota u.a.. erlangt.
(2005). Die größte Anzahl von 9 Allelen erhielten sie für TGLA53 und die
geringste für TGLA122 und BM1824 – je 5 und 4 Allele. Die kleinste Anzahl
von Allelen wurde in Locus BM1824 identifiziert. Bei Bullen waren das 4 Allele und bei Kühen 7 Allele. Auch Słota u.a.. (2005) sowie Radko u.a.. (2005)
erlangten für diesen Locus die geringste Anzahl von Allelen – nur 4. Es wurden
die Häufigkeit des Auftretens, der Grad der Heterozygotie und der Grad des
Polymorphismus der unterschiedlichen Mikrosatelliten-Loci verglichen. Das
häufigste Vorkommen wurde bei Locus TGLA126 (0,469) sowie SPS115
(0,431) und das seltenste bei Locus TGLA227 (0,229) und BM2113 (0,253)
festgestellt. Der berechnete Grad der Heterozygotie bewegte sich im Bereich
von 0,663 für Locus TGLA126 bis 0,844 für Locus TGLA227. Ähnlich ist es
mit dem Grad des Polymorphismus: die höchsten Werte wurden für TGLA227
– 0,834 – und die niedrigsten für TGLA126 – 0,617 – erlangt. Ähnliche
Ergebnisse erhielten Radko u.a.. (2005). In den Untersuchungen von Słota u.a..
(2005) dagegen waren die Indikatoren von He i PIC niedriger als in meinen
eigenen Untersuchungen. Alle für die Untersuchungen ausgewählten
Mikrosatelliten-Marker bei der besprochenen Rasse Polska Czerwona
zeichneten sich durch einen hohen Polymorphismus aus, auf was sowohl die in
den einzelnen Loci festgestellte Anzahl von Allelen als auch der Grad der
Heterozygotie und der Grad des Polymorphismus hinweisen.
______________________________
Eine im Rahmen eines mehrjährigen Themas ausgeführte Arbeit, Nr. 08-1.31.9.
294
ZRÓŻNICOWANIE GENETYCZNE WYBRANYCH
AMATORSKICH POPULACJI KUR
Fabio Maretto1, Tomasz Szwaczkowski2*, Giulia Rossi1,
Massimo De Marchi1, Andrzej Rutkowski3, Martino Cassandro1
1
Uniwersytet w Padwie, Katedra Rolnictwa, Żywności, Zasobów Naturalnych,
Zwierząt i Środowiska (DAFNAE), Agripolis, Viale dell’Universita 16,
35020 Legnaro (PD), Włochy
2
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierząt,
ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań, Polska
3
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej,
ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań, Polska
Populacje amatorskie, w porównaniu do produkcyjnych oraz objętych
oficjalnymi programami ochrony zasobów genetycznych, rzadko są przedmiotem badań genetycznych. Zwykle rasy te są utrzymywane w niewielkich stadkach, co nie pozostaje bez wpływu na ich strukturę genetyczną. Ponadto, pozostają zarówno ważnym elementem dziedzictwa kulturowego, jak i rezerwuarem
cennych genotypów. Celem badań była więc ocena zmienności genetycznej
wewnątrz i między pięcioma lokalnymi amatorskimi populacjami kur. Analizą
objęto łącznie 138 losowo wybranych ptaków, utrzymywanych w Zakładzie
Doświadczalnym w Gorzyniu (należącym do Uniwersytetu Przyrodniczego
w Poznaniu), a w tym: 38 szt. rasy biały Leghorn – starego typu (WL), 22 rasy
zielononóżka kuropatwiana – GLP (rasa objęta programem ochrony), 22 szt.
rasy miniaturowy Cochin (COC), 17 kur włoskich odmiany złotej (GI) i 39 kur
włoskich odmiany srebrnej (SI). Oceny zmienności wewnątrz i między populacjami dokonano na podstawie 27 loci mikrosatelitarnych, rekomendowanych
przez ISAG/FAO. Obliczono/oszacowano następujące parametry: liczbę alleli
w locus, frekwencje alleli, heterozygotyczność obserwowaną i oczekiwaną,
indeks utrwalenia Wrighta, współczynnik inbredu (na podstawie informacji
molekularnych). Dokonano też oceny równowagi genetycznej badanych populacji oraz dystansów genetycznych między nimi. Generalnie, parametry zmienności genetycznej wewnątrz poszczególnych populacji były stosunkowo wyrównane. Średnia liczba alleli kształtowała się od 2,56 (dla WL) do 3,44 (dla
SI), natomiast współczynnik inbredu „molekularnego” był najniższy (0,296)
dla GLP i SI, a najwyższy (0,361) dla WL. Najniższy poziom heterozygotycz-
295
ności obserwowanej zanotowano dla GI, a najwyższy dla SI. Należy jednak
podkreślić, że stosunkowo dużą heterozygotyczność wykazano dla GLP. Największy dystans genetyczny oszacowano między populacjami COC i WL,
a najniższy (zgodnie z oczekiwaniami) między dwiema odmianami kur włoskich. Generalnie, uzyskane wyniki wskazują na satysfakcjonujące, z punktu
widzenia ochrony zasobów genetycznych, parametry zmienności analizowanych populacji.
____________________
*autor korespondencyjny
296
GENETISCHE DIFFERENZIERUNG DER AUSGEWÄHLTEN
AMATEURPOPULATIONEN DER HÜHNER
Fabio Maretto1, Tomasz Szwaczkowski2*, Giulia Rossi1,
Massimo De Marchi1, Andrzej Rutkowski3, Martino Cassandro1
1
Lehrstuhl für Landwirtschaft, Lebensmittel, natürliche Ressourcen, Tiere und Umwelt
(DAFNAE), Universität in Padua, Agripolis, Viale dell’Universita 16,
35020 Legnaro (PD), Italien
2
Lehrstuhl für Genetik und Grundlagen der Tierzucht, Universität für Naturwissenschaften
in Posen, ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań, Polen
3
Lehrstuhl für Tierernährung und Futterwirtschaft, Universität für Naturwissenschaften
in Posen, ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań, Polen
Die Amateurpopulationen stellen im Vergleich zu Produktionspopulationen und denjenigen Populationen, die von offiziellen Programmen zum
Schutz genetischer Ressourcen umfasst werden, nur selten einen Gegenstand
genetischer Untersuchungen dar. Diese Rassen sind gewöhnlich in kleinen
Herden gehalten, was auf ihre genetische Struktur nicht ohne Einfluss bleibt.
Darüber hinaus bleiben sie ein wichtiges Element des Kulturerbes wie auch das
Reservoir der wertvollen Genotypen. Das Ziel der Untersuchungen war also die
Bewertung der genetischen Variabilität innerhalb und zwischen fünf lokalen
Amateurpopulationen der Hühner. Die Analyse umfasste insgesamt 138 zufällig ausgewählte Vögel, die in der Versuchsanstalt in Gorzyn (die zur Universität für Naturwissenschaften in Posen gehört) gehalten werden, und darin: 38
des alten Typs weißer Leghorn (WL), 22 der rebhuhnartigen grünfüßigen Hühner – GLP (Rasse, die vom Schutzprogramm umfasst wird), 22 Zwerg-Cochin
(COC), 17 italienischer Hühner der goldenen Sorte (GI) und 39 italienischer
Hühner der silbernen Sorte (SI). Die Bewertungen der Variabilität innerhalb
und zwischen den Populationen wurden aufgrund von 27 Mikrosatelliten-Loci
durchgeführt, die von der ISAG/FAO empfohlen wurden. Er wurden folgende
Parameter berechnet/geschätzt: Anzahl der Allelen im Locus, Frequenz der Allelen, die beobachtete und erwartete Heterozygotie, FST von Wright, Inzuchtkoeffizient (aufgrund der Molekularinformationen). Gleichzeitig wurde auch
die Beurteilung des genetischen Gleichgewichts der untersuchten Populationen
und der genetischen Distanzen zwischen ihnen vorgenommen. Generell waren
die Parameter der genetischen Variabilität innerhalb der einzelnen Populationen relativ ausgeglichen. Die durchschnittliche Anzahl der Allelen betrug von
2,56 (für WL) bis 3,44 (für SI), dagegen der Koeffizient der „molekularen“
297
Inzucht war für GLP und SI am niedrigsten (0,296) und für WL am höchsten
(0,361). Das niedrigste Niveau der beobachteten Heterozygotie wurde jedoch
für GI und das höchste für SI festgestellt. Es soll aber betont werden, dass eine
verhältnismäßig große Heterozygotie für GLP ausgewiesen wurde. Die größte
genetische Distanz wurde zwischen den Populationen COC und WL, und die
niedrigste (gemäß den Erwartungen) zwischen den beiden Sorten der italienischen Hühner festgestellt. Generell weisen die erhaltenen Ergebnisse die – vom
Gesichtspunkt des Schutzes der genetischen Ressourcen – zufriedenstellenden
Parameter der Variabilität bei den analysierten Populationen auf.
__________________
*Korrespondenzautor
298
PROTOKÓŁ Z NAGOI: POTENCJALNE IMPLIKACJE DLA
OBROTU MATERIAŁEM HODOWLANYM ZWIERZĄT
1
Instytut Zootechniki PIB, Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. Zasobów Genetycznych
Zwierząt, ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polska
2
Protokół z Nagoi do Konwencji o różnorodności biologicznej jest nowym instrumentem prawa międzynarodowego, wdrażającym trzeci cel Konwencji (http://www.cbd.int/abs/). Protokół ma na celu ustanowienie systemu,
zobowiązującego użytkowników zasobów genetycznych, pozyskanych z innego kraju do dzielenia się z dawcą tych zasobów korzyściami powstałymi
w wyniku ich wykorzystania. Korzyści mogą być zarówno monetarne, jak
i nie-monetarne, np. udział we wspólnych pracach badawczo-rozwojowych.
Jednocześnie, Protokół ma na celu ułatwienie dostępu do zasobów genetycznych, znajdujących się w innych krajach. Po wejściu w życie Protokołu z Nagoi, co prawdopodobnie nastąpi w 2014 r., wszystkie podmioty dokonujące
transakcji międzynarodowych, dotyczących zasobów genetycznych, będą zobowiązane do respektowania jego postanowień w zakresie dostępu do zasobów
i dzielenia się korzyściami (ABS). Obecnie w Radzie Unii Europejskiej
i w Parlamencie Europejskim trwają prace nad projektem rozporządzenia,
przygotowanego przez Komisję Europejską, które dotyczy wdrażnia postanowień Protokołu z Nagoi na obszarze Wspólnoty i pozwoli na jego ratyfikację
przez kraje członkowskie.
Protokół z Nagoi ma zastosowanie do zasobów genetycznych organizmów dziko żyjących i użytkowanych gospodarczo oraz tradycyjnej wiedzy,
związanej z tymi zasobami. Protokół nie obejmuje zasobów genetycznych, regulowanych innymi porozumieniami międzynarodowymi, czyli nie dotyczy
gatunków roślin uprawnych z Aneksu 1 Międzynarodowego Traktatu o Zasobach Genetycznych Roślin dla Wyżywienia i Rolnictwa. Jednocześnie, Artykuł
8 c Protokołu uznaje znaczenie zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa i ich wyjątkową rolę dla bezpieczeństwa żywnościowego, co można interpretować jako potrzebę zapewnienia niezakłóconego obrotu tymi zasobami,
tworzącymi bazę dla produkcji rolniczej.
299
Obrót materiałem hodowlanym i zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich podlegał do tej pory jedynie przepisom weterynaryjnym; po wejściu w życie Protokołu z Nagoi będzie podlegać legislacji, wynikającej z jego
wdrożenia w zakresie ABS. W produkcji zwierzęcej może to dotyczyć obrotu
żywymi zwierzętami, ich nasieniem, komórkami jajowymi i zarodkami, jak też
tkankami i DNA oraz mikroorganizmami, np. patogenami zwierząt.
Obrót materiałem hodowlanym zwierząt można rozważać w trzech
kontekstach: rynkowym, naukowym i kulturowym (Welsch, 2012). W przypadku zwierząt gospodarskich obrót rynkowy dotyczy przede wszystkim materiału hodowlanego ras wysoko produkcyjnych i ich mieszańców, użytkowanych w intensywnych i industrialnych systemach produkcji. Kierunek przepływu to Północ-Północ (obrót między krajami rozwiniętymi) oraz rosnący przepływ Północ-Południe, gdzie wraz z intensyfikacją produkcji zwięrzecej w krajach rozwijających się (tzw. livestock revolution) gwałtownie wzrasta zapotrzebowanie na materiał genetyczny drobiu, trzody i bydła o wysokim potencjale produkcyjnym. Wymiana zasobów genetycznych w ramach projektów
naukowych ma zróżnicowany charakter, czasem oparta jest na nieformalnych
kontaktach personalnych, ale coraz częściej regulowna jest formalnymi porozumieniami między jednostkami badawczymi. Obrót materiałem genetycznym
o znaczeniu kulturowym, kiedy rasy rodzime, związane z określonym rejonem
kraju czy społecznością lokalną pełnią szczególne funkcje społecznokulturowe, może w przyszłości być przedmiotem odrębnych regulacji.
300
PROTOKOLL VON NAGOYA: POTENZIELLE IMPLIKATIONEN FÜR VERKEHR VON ZUCHTMATERIAL
DER NUTZTIERE
1
Die Nationale Koordinierungsstelle, Zootechnisches Institut des Nationalen
Forschungsinstituts, ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polen
2
Lehrstuhl für Genetik und Tierzucht, Warschauer Naturwissenschaftliche Universität,
ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, Polen
Protokoll von Nagoya zu der Konvention über biologische Vielfalt ist
ein neues Instrument des internationalen Rechts, das das dritte Ziel der Konvention einführt (http://www.cbd.int/abs/). Das Ziel des Protokolls ist ein System beschließen, der die Nutzer von aus dem Ausland erworbenen genetischen
Ressourcen die Vorteile, die aus ihrer Nutzung ergeben wurden, mit Bereitstellern dieser Ressourcen zu teilen verpflichtet. Vorteile können sowohl monetärer als auch nicht-monetärer Natur sein, zum Beispiel Teilnahme an Zusammenarbeit in Forschung und Entwicklung. Gleichzeitig zielt das Protokoll auf
Erleichterung des Zugangs zu genetischen Ressourcen im Ausland. Nach dem
Inkrafttreten des Nagoya-Protokolls, was vermutlich im Jahr 2014 erfolgen
wird, werden alle Rechtssubjekte, die genetische Ressourcen betreffende, internationale Transaktionen durchführen, zu seine Beschlüsse in Bezug auf Zugang und Vorteilsausgleich (ABS) zu respektieren verpflichtet. Der Rat und das
Europäische Parlament arbeiten zur Zeit an dem von der EU-Kommission vorbereiteten Entwurf der Verordnung, die Umsetzung der Beschlüsse des Nagoya-Protokolls in den europäischen Gebieten betrifft und Ratifikation
durch alle Mitgliedstaaten ermöglichen wird.
Protokoll von Nagoya findet Anwendung auf genetische Ressourcen
der Organismen in freier Wildbahn und wirtschaftlich genutzt als auch auf traditionelles Wissen, das mit diesen Ressourcen verbunden ist. Protokoll umfasst
die genetische Ressourcen, die durch andere internationale Abmachungen reguliert werden, nicht. Hierbei betrifft das Protokoll Nutzpflanzenarten aus AnnexI des Internationalen Vertrags über pflanzengenetische Ressourcen
für Ernährung und Landwirtschaft nicht. Gleichzeitig anerkennt der Artikel 8c
die Bedeutung von genetischen Ressourcen für Ernährung und Landwirtschaft
und ihre besondere Rolle für Ernährungssicherung. Dies lässt sich als Not-
301
wendigkeit von Sicherung eines störungsfreies Umlaufs von Ressourcen, die
Basis für landwirtschaftliche Produktion bilden, interpretieren.
Bisher unterlag der Umlauf von Zuchtmaterial und genetischen Ressourcen der Nutztiere den Rechtsvorschriften im Veterinärbereich. Nach dem
Inkrafttreten des Nagoya-Protokolls wird er unter Gesetzgebung, die durch
Einführung von ABS entstanden wird, fallen. In Tierproduktion kann es Verkehr von sowohl lebenden Tieren, ihrem Samen, Eizellen, Embryonen als auch
Geweben, DNA und Mikroorganismen z. B. Tierpathogenen Organismen bedeuten.
Verkehr des Zuchtmaterials kann in drei Kontexten: marktwirtschaftlichen, wissenschaftlichen und kulturellen betrachtet werden (Welsch, 2012). Im
Falle von Nutztieren betrifft der Verkehr meistens Zuchtmaterial der Hochleistungsrassen und ihre Mischlinge, die in der intensiven Tierproduktion genutzt
werden. Richtung des Ressourcenflusses ist Nord-Nord (Austausch zwischen
den Industrieländern). Richtung Nord-Süd gewinnt an Bedeutung, weil Intensivierung der Tierproduktion in Entwicklungsländer (so genannte livestock revolution) steigert den Bedarf am genetischen Material des Geflügels, der
Schweinen und des Viehs mit hohem Produktionspotential. Vorgehensweise
beim Austausch von genetischen Ressourcen im Rahmen wissenschaftlicher Projekte ist vielfältig. Manchmal beruht der Austausch auf persönlichen
Kontakten, aber immer öfter ist er durch formalen Vereinbarungen zwischen
Forschungseinheiten reguliert. Verkehr von genetischen Material der einheimischen Rassen, die mit bestimmten geografischen Gebieten oder örtlichen Gemeinschaften verbunden sind und sozial-kulturelle Funktionen haben, kann in
der Zukunft Gegenstand eigener Regelungen werden.
302
TERMINY ROZPOCZĘCIA DOMINACJI TERMICZNEJ
ŚCIÓŁKI W KSZTAŁTOWANIU WARUNKÓW CIEPLNYCH
W STREFIE PRZEBYWANIA KURCZĄT BROJLERÓW
Grzegorz Nawalany, Wacław Bieda
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Budownictwa Wiejskiego, al. Mickiewicza 24/28,
Celem badań było poznanie procesów termicznych, zachodzących
w rzeczywistych warunkach eksploatacyjnych wielkotowarowej brojlerni,
w ściółce, posadzce i gruncie, zalegającym pod brojlernią. Pozwoliło to na
określenie terminów dominacji termicznej ściółki w kształtowaniu się warunków cieplnych w brojlerni.
Obiektem badań była jedna z 10 brojlerni, każda na 20 000 kurcząt,
w fermie drobiu w miejscowości Ujazd (Małopolska). Brojlernia była budynkiem typowym, o powierzchni hali produkcyjnej 1000 m2, w której zastosowano ogrzewanie powietrzne, wentylację mechaniczną poprzeczną oraz system
zamgławiania – sterowane automatycznie. Do pomiaru temperatury ściółki
użyto 10 czujników PT-100 o dokładności ± 0,1ºC, rozmieszczonych na polu
pomiarowym o powierzchni 18 m2.
Podczas odchowu kurcząt brojlerów temperatura ściółki miała przebieg
znacznie odbiegający od temperatury optymalnej, ustalonej przez normy zoohigieniczne.
Istotny wpływ na wielkość temperatury ściółki ma zagęszczenie ptaków na jednostce powierzchni. Przeprowadzone badania wykazały, że ograniczenie wzrostu temperatury w ściółce ponad temperaturę optymalną może być
możliwe poprzez zmniejszenie obsady, czyli zmniejszenie dopływu strumienia
ciepła od ptaków. Również zastosowanie systemu ogrzewania i chłodzenia posadzki okazało się skutecznym sposobem regulacji temperatury ściółki.
303
ANFANGSTERMINE THERMISCHE WURFDOMINANZ BEI
DER GESTALTUNG WÄRMEBEDINGUNGEN IN DER
BESETZTEN ZONE VON MASTHÜHNERN
Grzegorz Nawalany, Wacław Bieda
Lehrstuhl für Ländliches Bau, Landwirtschaftliche Universität Krakau, al. Mickiewicza 24/28,
30-059 Kraków, Polen
Das Ziel der Studie war es, die thermischen Prozesse in realen Umgebungen der Broilerhaus, in Laubstreu, das Erdgeschoss und die Erde unter dem
Broilerhaus untersuchen. Dies ermöglichte es, die Bedingungen der
Wurfthermischedominanz in der Bildung von thermischen Bedingungen in
Broilerhaus zu definieren.
Aufgabe der Studie war es, eine von der 10 Broilerhäuser, jedes für 20
000 Hühner in einer Hühnerfarm in Ujazd (Malopolska). Broiler Haus war ein
typisches Gebäude mit einer Produktionshallefläche von 1000 m2, die Luftheizung, quermechanische Belüftung Kreuz und das Vernebelungsgerät verwendet. Alle Geräte werden automatisch gesteuert. Um die Wurftemperatur zu
überwachen, verwendeten auf einem Messungsfeld (etwa 18 m2) 10 PT-100
Sensoren mit einer Genauigkeit von ± 0,1°C.
Während die Masthuhnaufzucht die Wurftemperatur war abgewichen
von der optimalen Temperatur durch die Zoohygienicstandards gesetzt.
Signifikante Auswirkungen auf die Größe des Temperaturwurfes ist die
Dichte der Vögel pro Flächeneinheit. Die Studie zeigte, dass die Begrenzung
Temperaturanstieg im Wurf als die optimale, möglich durch Reduzierung der
Dichte von Vögeln ist. Also, die Verringerung die Strömung des Wärmefluss
von den Vögeln. Die Verwendung von Heiz-und Kühlsystem Boden hat sich
als ein wirksames Mittel zur Regelung der Wurftemperatur gezeigt, um optimalen Temperaturbedingungen in der besetzten Zone von Vögeln zu erhalten.
304
PROFIL KWASÓW TŁUSZCZOWYCH MIĘSA JAGNIĄT
UTRZYMYWANYCH W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM
Paweł Paraponiak
Celem podjętych badań była ocena składu kwasów tłuszczowych
w mięsie jagniąt, pochodzących z systemu produkcji ekologicznej.
Dokonano oceny profilu kwasów tłuszczowych w próbkach mięsa (m.
longissimus dorsi), pochodzących od ogółem 14 szt. tryczków ras: owca pomorska (P) i Suffolk (S; po 7 szt. z każdej z grup), utrzymywanych w gospodarstwie ekologicznym i żywionych pastwiskowo (od rozpoczęcia sezonu wegetacyjnego przez okres 2 miesięcy) z suplementacją paszą treściwą. Zwierzęta
poddano ubojom doświadczalnym w wieku około 120 dni.
Wyniki oceny profilu wyższych kwasów tłuszczowych w próbkach m.
longissimus dorsi, pochodzących od zwierząt obydwu ras, przyjmowały zbliżone wartości, wskazując na wyższy udział nienasyconych kwasów tłuszczowych (KT) (ok. 60 g/100 g wszystkich oznaczonych KT) w porównaniu z frakcją kwasów nasyconych (ok. 40 g/ 100 g wszystkich oznaczonych KT). Tym
niemniej, w strukturze frakcji kwasów nienasyconych kwasy PUFA (wielonienasycone) stanowiły około 40%. Podobną tendencję odnotowano w udziale
kwasów PUFA-6 i PUFA-3. Zarówno w grupie S, jak i P zawartość najbardziej
pożądanych od strony żywieniowej PUFA-3 była kilkakrotnie niższa od drugiej
omawianej frakcji. Dlatego, stosunek PUFA 6/3 w grupie S wyniósł 8,5, a dla
P przyjął wartość 7,2. Przyjmuje się, że wartości z przedziału 1–2 są tymi najkorzystniejszymi. W badanych próbkach stwierdzono niewielki udział CLA
(ok. 1 g/100 g wszystkich oznaczonych KT), traktowanego jako czynnik prozdrowotny. W mięsie P oznaczono wszystkie 4 izomery CLA, a w grupie S nie
stwierdzono występowania frakcji t10-c12.
Przeciętna konfiguracja parametrów prozdrowotnych mięsa tryczków
doświadczalnych była prawdopodobnie wypadkową zarówno znaczącego
udziału pasz treściwych w dawce pokarmowej, jak też relatywnie krótkiego
okresu żywienia ich zielonką pastwiskową.
305
PROFIL DER FETTSÄUREN DES FLEISCHES DER IN
ÖKOLOGISCHEN LANDWIRTSCHAFTSBETRIEBEN
GEHALTENEN LÄMMER
Paweł Paraponiak
Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Bewertung der
Zusammensetzung der Fettsäuren im Fleisch der Lämmer aus dem System der
ökologischen Produktion.
Es wurde eine Bewertung des Profils der Fettsäuren in Fleischproben
(m. longissimus dorsi), die von insgesamt 14 St. männlicher Lämmer der Rasse
Pommernschaf (P) und Suffolk (S) (je 7 St. aus jeder Gruppe) stammten,
welche in ökologischen Landwirtschaftsbetrieben gehalten und auf der Weide
(vom Beginn der Vegetationsperiode über einen Zeitraum von 2 Monaten)
sowie ergänzend mit Kraftfutter gefüttert wurden, vorgenommen. An den
Tieren wurden im Alter von ungefähr 120 Tagen Versuchsschlachtungen
durchgeführt.
Die Ergebnisse der Bewertung des Profils der höheren Fettsäuren in
den Proben des m. longissimus dorsi , welche von Tieren beider Rassen
stammten, wiesen ähnliche Werte auf und zeigten im Vergleich mit der
Fraktion der gesättigten Fettsäuren (um die 40 g/100 g aller markierten
Fettsäuren) einen höheren Anteil von ungesättigten Fettsäuren (um die 60
g/100 g aller markierten Fettsäuren) Trotzdem machten die PUFA-Säuren
(mehrfach ungesättigte Fettsäuren) in der Struktur der Fraktion der
ungesättigten Fettsäuren um die 40% aus. Eine ähnliche Tendenz wurde im
Anteil der Säuren PUFA-6 und PUFA-3 verzeichnet. Sowohl in der Gruppe S
als auch P war der Gehalt der aus ernährungswissenschaftlicher Sicht
gewünschten PUFA-3 mehrfach geringer als der PUFA-6. Deshalb hatte das
Verhältnis von PUFA-6 zu PUFA-3 in der Gruppe S einen Wert von 8,5, und in
der Gruppe P einen Wert von 7,2. Es wird angenommen, dass die Werte der
Größenordnung 1–2 die günstigsten sind. In den untersuchten Proben wurde
ein geringer Anteil von CLA, um die 1 g/100 g aller markierten Fettsäuren,
welcher als ein gesundheitlich zuträglicher Faktor betrachtet wird, festgestellt.
In dem Fleisch von P wurden alle 4 Isomere der CLA verzeichnet und in der
Gruppe S kein Vorkommen der Fraktion t10–c12 festgestellt.
306
Die durchschnittliche Konfiguration der gesundheitlich zuträglichen
Parameter des Fleisches der männlichen Versuchslämmer war wahrscheinlich
eine Resultante sowohl des beachtlichen Anteils an Kraftfutter in der
Futterration als auch des relativ kurzen Zeitraums der Fütterung mit Grünfutter
auf der Weide.
307
WYNIKI ODCHOWU JAGNIĄT RAS WYSOKOPRODUKCYJNYCH W OPARCIU O PASZE GOSPODARSKIE
Paweł Paraponiak
Celem podjętych badań była ocena odchowu jagniąt ras: owca pomorska i Suffolk, żywionych paszami gospodarskimi.
Materiał doświadczalny stanowiło ogółem 100 szt. jagniąt rasy owca
pomorska [P – 22 szt. tryczków (T) i 26 szt. maciorek (M)] i rasy Suffolk (S –
26 szt. tryczków i 26 szt. maciorek). Badania były realizowane w warunkach
produkcyjnych, a jagnięta odchowywane w systemie ujednoliconego żywienia,
zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego – wszystkie pasze wyprodukowane na terenie gospodarstwa, a udział pasz treściwych nie przekroczył 40% s.m.
dawki/rok. Od miesiąca maja jagnięta przebywały na pastwisku, z suplementacją żywienia śrutą zbożową.
Przeprowadzono ważenia kontrolne jagniąt w 2. dniu po urodzeniu,
a następnie w 21., 56., 100., 125. i 150 dniu. Na ich podstawie wyliczono przyrosty masy ciała zwierząt w odpowiednich okresach oraz za cały czas odchowu
(od 2. do 150. dnia życia).
Jagnięta rasy Suffolk odznaczały się istotnie niższą masą ciała w 2.
dniu po urodzeniu (T – 4,39, M – 4, 26 kg) w porównaniu z grupą owcy pomorskiej (T – 4,79, M – 4,88 kg), podobnie jak miało to miejsce w 21. dniu
życia. W omawianym okresie przyrosty masy ciała jagniąt S były również niższe od odnotowanych w grupie P. Stan ten można wiązać z dość utrudnionymi
wykotami, typowymi dla rasy S, co w konsekwencji mogło powodować pewne
opóźnienia we wzroście jagniąt. Po upływie tego mniej korzystnego okresu (po
21. dniu życia) przyrosty masy ciała jagniąt S w przeważającej liczbie pomiarów były istotnie wyższe od uzyskanych w grupie P. Wynikiem tej tendencji
były wartości średnich dziennych przyrostów, uzyskane za cały okres odchowu
(od 2. do 150. dnia życia): TS – 0,30 kg, TP – 0,25, MS – 0,26, MP - 0,24 kg.
Stwierdzono korzystny poziom cech tucznych jagniąt rasy pomorskiej
i Suffolk w kontekście odchowu zgodnie z wymogami produkcji ekologicznej,
tym niemniej uzyskane przyrosty były niższe od uzyskiwanych w systemie żywienia intensywnego.
308
ERGEBNISSE DER AUFZUCHT VON LÄMMERN VON
HOCHPRODUKTIVEN RASSEN MIT FUTTER AUS DEM
LANDWIRTSCHAFTLICHEN BETRIEB
Paweł Paraponiak
Das Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Bewertung der
Aufzucht der Lämmer der Rassen Pommernschaf und Suffolk, die mit Futter
aus dem landwirtschaftlichen Betrieb gefüttert wurden.
Versuchsmaterial waren insgesamt 100 St. Lämmer der Rasse
Pommernschaf [P – 22 St. männlicher Lämmer (ML) und 26 St. weiblicher
Lämmer (WL)] und der Rasse Suffolk [(S – 26 St. männlicher Lämmer (ML)
und 26 St. weiblicher Lämmer (WL)]. Die Untersuchungen wurden in
Produktionsbedingungen durchgeführt und die Lämmer in einem System der
einheitlichen Fütterung aufgezogen; gemäß den Grundsätzen der ökologischen
Landwirtschaft wurden alle Futterarten im landwirtschaftlichen Betrieb
hergestellt und der Anteil an Kraftfutter überschritt nicht 40% der
Trockenmasse der Portion pro Jahr. Vom Monat Mai an hielten sich die
Lämmer auf der Weide auf und ihr Futter wurde mit Getreideschrot ergänzt.
Die Lämmer wurden am 2. Tag nach ihrer Geburt und danach am 21.,
56., 100., 125. und 150. Tag Kontrollwägungen unterzogen. Auf der Grundlage
der Kontrollwägungen wurde die Zunahme der Lebendmasse der Tiere in den
jeweiligen Abschnitten sowie während der ganzen Aufzuchtszeit ausgerechnet
(2–150 Lebenstag).
Die Lämmer der Rasse Suffolk zeichneten sich signifikant durch eine
geringere Lebendmasse am 2. Tag nach der Geburt (ML – 4,39, WL – 4,26 kg)
im Vergleich mit der Gruppe der Pommernschafe (ML – 4,79, WL – 4,88 kg)
aus; ähnlich gestaltete sich dies auch am 21. Lebenstag. Im besprochenen
Zeitabschnitt war auch die Lebendmassezunahme der Lämmer der Rasse S
geringer als die, welche bei der Gruppe der Rasse P verzeichnet wurde. Dieser
Zustand kann mit den erschwerten, für die Rasse S typischen Lammungen in
Verbindung gebracht werden, was in der Folge gewisse Wachstumsverzögerungen bei den Lämmern verursachen konnte. Nach Ablauf dieses
weniger günstigen Zeitraums (nach dem 21. Lebenstag) war die Lebendmassezunahme der Lämmer der Rasse S bei der überwiegenden Anzahl der
309
Messungen signifikant höher als die Lebendmassezunahme der Lämmer der
Rasse P. Das Ergebnis dieser Tendenz waren die Werte der durchschnittlichen
täglichen Lebendmassezunahme die während der gesamten Aufzuchtszeit
erzielt wurden (2–150 Lebenstag): MLS – 0,30 kg, MLP – 0,25, WLS – 0,26,
WLP – 0,24 kg.
Es wurde ein günstiges Niveau der Masteigenschaften der Lämmer der
Rasse Pommernschaf und Suffolk im Kontext der Aufzucht gemäß den
Anforderungen der ökologischen Produktion festgestellt; die erhaltenen
Lebendmassezunahmen sind jedoch geringer als die Lebendmassezunahmen
die im System der Intensivfütterung erzielt werden.
310
STAN LICZEBNY KONI RAS PRYMITYWNYCH
I GORĄCOKRWISTYCH OBJĘTYCH PROGRAMEM
OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH
W LATACH 2005–2012
Marta Pasternak
Program ochrony zasobów genetycznych został stworzony z potrzeby
zachowania i utrwalania unikalnych cech, charakteryzujących rodzime rasy
oraz z konieczności utrzymywania ich według zasad hodowli zachowawczej.
Program dotyczący koni obejmuje 7 ras, z których jako pierwsze zostały uznane za zagrożone koniki polskie i konie rasy huculskiej. W 2005 r. powstał program ochrony dla koni rasy małopolskiej i śląskiej, a trzy lata później dla koni
wielkopolskich i zimnokrwistych w typie sokólskim i sztumskim.
Celem opracowania była analiza zmian liczebności koni zakwalifikowanych do programu w latach 2005–2012.
Tabela 1. Procentowy udział klaczy, spełniających warunki wpisu do księgi głównej
w programie ochrony
RASA
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Koniki polskie
Konie huculskie
Konie małopolskie
Konie wielkopolskie
Konie śląskie
57 54,6 66
77 73,3 75,5 77,4 75,6
64,1 69 74,4 81,3 66,6 75,6 73,4 73,7
19,1 21,2 34,9 47,4 31,8 38 37,2 48,2
–
–
–
7,2 6,9 8,5 8,2 9,1
20,7 38 32,8 46,1 37,9 44,1 43,1 45
Ogólny udział w programie
ochrony klaczy ww. ras (z kwalifikacją do księgi głównej)
32,4 39,3 48,2 42,9 36,8 43,4 44,1 48,6
Jedną z zasad przyjęcia konia do programu ochrony jest spełnienie
przez niego warunków wpisu do głównej księgi stadnej danej rasy. W 2005 r.
programem objęto 32,4% klaczy omawianych ras (kn, hc, m, wlkp, śl), przez
kolejne lata frekwencja ta rosła, aby w 2012 r. ukształtować się na poziomie
48,6%. Szczególnie duży wzrost liczebności wystąpił u koni ras małopolskiej
311
i śląskiej. Dla tych pierwszych udział klaczy, kwalifikujących się do księgi
głównej wynosił w 2005 r. 19,1%, natomiast w 2012 – 48,2%, co oznacza, że
prawie 50% klaczy małopolskich dostało się do programu ochrony zasobów
genetycznych. Dla koni rasy śląskiej liczby te wynosiły odpowiednio 20,7
i 45%. W latach 2005–2012 najliczniej zakwalifikowanymi do programu były
klacze rasy huculskiej (73,7% – 2012 r.) i konik polski (75,6% – 2012 r.).
Najmniejszy wzrost liczebności zaobserwowano u koni rasy wielkopolskiej,
spośród których w okresie wejścia programu (2008) zakwalifikowano 7,2%,
a po 5 latach 9,1% klaczy posiadających prawo wpisu do głównej księgi stadnej. Wzrost ten nie był jednak spowodowany zwiększoną liczbą koni przyjmowanych do programu, ponieważ w 2008 r. znalazło się w nim 157 klaczy, a w
roku 2012 było to 130 sztuk. Przy takim poziomie uczestnictwa w programie
wyższa frekwencja wynikała ze spadku liczebności pogłowia tej rasy w Polsce,
w tym przypadku z 2183 sztuk w 2008 do 1437 w 2012 r. Największą popularnością cieszyły się natomiast koniki polskie, konie huculskie oraz konie rasy
śląskiej, których liczba na przestrzeni ostatnich siedmiu lat zwiększyła się
o 25–55% (klacze spełniające warunki wpisu do księgi), a uczestnictwo w programie wzrosło o 66% dla koników polskich, 52% dla hucułów, 46% dla koni
małopolskich i 65% dla koni śląskich.
W podsumowaniu należy powiedzieć, że rosnąca liczba klaczy, przyjętych do programu świadczy o wzroście zainteresowania rasami rodzimymi,
a także o coraz większej świadomości hodowców, dotyczącej doboru do rozpłodu osobników czystych rasowo. Liczba zwierząt posiadających rodowód
i typ, które kwalifikują je do programu ochrony zwiększa się, co oznacza, że
konie te są coraz bliższe wzorca swoich dawnych przodków, a więc posiadają
unikalne cechy, które program ma za zadanie utrwalać i przekazywać kolejnym
pokoleniom.
312
GESTALTUNGSDYNAMIK DES BESTANDS AN PFERDEN
VON PRIMITIVEN UND WARMBLUTRASSEN IM RAHMEN
DES SCHUTZPROGRAMMS FÜR DIE GENETISCHEN
RESSOURCEN 2005–2012
Marta Pasternak
Das Schutzprogramm von genetischen Ressourcen wurde für den
Bedarf der Aufrechterhaltung sowie der Festigung von einmaligen Merkmalen,
die die einheimischen Rassen kennzeichnen, sowie für den Bedarf deren
Erhaltung nach den Prinzipien einer konservativen Zucht gegründet. Das
Programm für Pferde umfasst 7 Rassen, von denen die polnischen Kleinpferde
(koniki polskie) und die Huzulen-Pferde als erste gefährdete Rassen anerkannt
wurden. 2005 wurde ein Schutzprogramm für Pferde der Kleinpolen-Rasse
(rasa małopolska) und der Schlesien-Rasse (rasa śląska) und drei Jahre später
für Pferde der Großpolen-Rasse (rasa wielkopolska) sowie der Kaltblutrassen
vom Typ Sokółka und Sztum gegründet.
Ziel dieser Studie war die Analyse von zahlenmäßigen Änderungen des
Bestands an den für das Programm für die Jahre 2005–2012 qualifizierten
Pferden.
Tabelle 1. Prozentualer Anteil an den den Anforderungen für die Eintragung in das
Hauptstutbuch im Rahmen des Schutzprogramms genügenden Stuten
Rasse
Polnisches Kleinpferd (konik polski)
Huzulen-Pferd (koń huculski)
Kleinpolen-Pferd (koń małopolski)
Großpolen-Pferd (koń wielkopolski)
Schlesien-Pferd (koń śląski)
Gesamtanteil am Schutzprogramm von
Stuten der o.g. Rassen (mitsamt der
Qualifizierung für das Hauptstutbuch)
2005 2006 2007 2008 2009
57 54,6 66
77 73,3
64,1 69 74,4 81,3 66,6
19,1 21,2 34,9 47,4 31,8
–
–
–
7,2 6,9
20,7 38 32,8 46,1 37,9
2010
75,5
75,6
38
8,5
44,1
2011
77,4
73,4
37,2
8,2
43,1
2012
75,6
73,7
48,2
9,1
45
32,4 39,3 48,2 42,9 36,8 43,4 44,1 48,6
313
Eine der Voraussetzungen für die Aufnahme eines Pferdes ins
Schutzproramm ist die Erfüllung durch dieses von Bedingungen für die
Eintragung in das Hauptstutbuch jeweiliger Rasse. 2005 fielen 32,4% der
Stuten von den gegenständlichen Rassen (kn, hc, m, wlkp, śl) unter das
Programm, in den nachfolgenden Jahren stieg diese Zahl kontinuierlich an und
erreichte 2012 48,6%. Besonders groß war der zahlenmäßige Anstieg bei
Pferden der Kleinpolen- und der Schlesien-Rasse. Bei den ersteren betrug der
Anteil an Stuten, die sich für das Hauptstutbuch qualifizierten, 2005 19,1%,
während 2012 48,2%, was bedeutet, dass knapp 50% an den Kleinpolen-Stuten
sich für das Schutzproramm für die genetischen Ressourcen qualifiziert haben.
Für Pferde der Schlesien-Rasse betrugen diese Zahlen entsprechend 20,7% und
45%. Im Zeitraum 2005–2012 waren Stuten der Huzulen-Rasse (73,7% – 2012)
und der Rasse polnisches Kleinpferd (75,6% – 2012) die zahlreichsten für das
Programm qualifizierten Stuten. Am wenigsten stieg die Anzahl von Stuten der
Großpolen-Rasse an, an denen bei der Einleitung des Programms (2008) 7,2%
und nach 5 Jahren 9,1% mit Recht auf Eintragung in das Hauptstutbuch
qualifiziert wurden. Dabei resultierte dieser Anstieg nicht aus einer größeren
Anzahl von den in das Programm aufgenommenen Pferden, denn es waren
2008 157 Stuten und 2012 130 Stuten. Bei diesem zahlenmäßigen Anteil am
Programm ergab sich der genannte höhere Anteil aus einer Abnahme des
Bestands an dieser Rasse in Polen, in diesem Fall von 2183 Stück 2008 auf
1437 im Jahre 2012. Der größten Popularität erfreuten sich unterdessen die
polnischen Kleinpferde, Huzulen-Pferde sowie Schlesien-Pferde, deren Anzahl
binnen letzten sieben Jahren um 25–55% gestiegen ist (Stuten, die
Bedingungen für die Eintragung in das Hauptstutbuch erfüllen), während die
Teilnahme am Programm um 66% für das polnische Kleinpferd, um 52% für
das Huzulen-Pferd, um 46% für das Kleinpolen-Pferd und um 65% für das
Schlesien-Pferd stieg.
Zusammenfassend sei erwähnt, dass die immer größere Anzahl von den
ins Programm aufgenommenen Stuten für ein wachsendes Interesse an den
einheimischen Rassen sowie für ein zunehmendes Bewusstsein von Züchtern
betreffend die Wahl für die Zucht von reinrassigen Pferden spricht. Die Anzahl
von Tieren mit Stammbaum und Typ, die diese für das Schutzprogramm
qualifizieren, wird immer größer, was bedeutet, dass diese Pferde dem Vorbild
ihrer jeweiligen Ahnen sich immer mehr nähern und somit über ihre
einmaligen Merkmale verfügen, die das Programm zum Ziel hat zu festigen
und an die kommenden Generationen weiter zu geben.
314
POPRAWA WSKAŹNIKÓW FUTRZARSKICH SKÓR
RODZIMEJ ODMIANY LISÓW PASTELOWYCH
Małgorzata Piórkowska1, Paweł Bielański1, Andrzej Zoń2
1
2
Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki PIB Chorzelów Sp. z o.o., 39-331 Chorzelów 771,
Polska
Lis pastelowy jest rodzimą odmianą mutacyjną lisa pospolitego srebrzystego, powstałą w latach 70. ubiegłego wieku oraz utrwaloną przez polskich hodowców i naukowców. W 1996 r. lis ten został objęty ochroną zasobów genetycznych. Umaszczenie pastelowe jest uwarunkowane homozygotycznym układem dwóch genów recesywnych. Odmiana ta charakteryzuje się
dużą zmiennością natężenia barwy brązowej w okrywie, a także zróżnicowaniem pod względem wielkości oraz jakości cech futrzarskich. W istniejącej populacji lisa pospolitego pastelowego dominują osobniki o wydłużonym włosie
pokrywowym, przy stosunkowo niskiej gęstości włosów podszyciowych. Ponadto, zwierzęta te odznaczają się wysokim stopniem zinbredowania, gdyż zostały wyprowadzone z nielicznej grupy osobników silnie spokrewnionych. Dlatego podjęto działania, mające na celu poprawę jakości okrywy włosowej lisów
pastelowych oraz zmniejszenie stopnia zinbredowania populacji poprzez wyprowadzenie nowej linii hodowlanej w oparciu o lisa pospolitego srebrzystego
typu fińskiego. Pozwoli to zwiększyć zmienność genetyczną posiadanych
zwierząt oraz przynieść efekt w uzyskaniu większych rozmiarowo lisów o lepszych cechach jakościowych okrywy włosowej.
Badaniami objęto 45 samic lisów pospolitych oraz całość uzyskanego
potomstwa. Zwierzęta krzyżowano według następującego schematu: grupa I
(kontrolna) – samice lisa pospolitego pastelowego utrzymywane na fermie x
samce lisa pospolitego pastelowego, grupa II – samice lisa pospolitego pastelowego, kojarzone z samcami lisa pospolitego srebrzystego typu fińskiego oraz
III – samice lisa pospolitego srebrzystego typu fińskiego, kojarzone z samcami
lisa pospolitego pastelowego. Ocenę futrzarską cech okrywy włosowej przeprowadzono na 15 skórach.
Lisy w I i II grupie charakteryzowały się podobną wielkością skór, jeśli
chodzi o masę, ich długość i powierzchnię. Średnie pomiary ww. parametrów
wynosiły odpowiednio około 368,1 g, 95,5 cm i 41,7 dm2. W stosunku do gru-
315
py kontrolnej w III grupie skóry były o ok. 18,9% cięższe, 11,1% dłuższe
i miały o 14,1% większą powierzchnię. W grupie tej stwierdzono wzrost lekkości futerek o 1,55 g na 1 dm2 skóry. Najlżejsze okazały się skóry w II grupie.
Futerka lisów z grup doświadczalnych (II i III) odznaczały się lepszymi
właściwościami ciepłochronnymi, grubszym włosem pokrywowym, a także
większą gęstością puchu. Średnia liczba włosów puchowych, przypadająca na
jednostkę powierzchni, wynosiła dla skór grupy kontrolnej 14,5 tys., w pozostałych grupach była wyższa, odpowiednio o 4,4 i 5,4%. Gęstość puchu badanych skór wahała się od 6 tys. do 22 tys. sztuk, natomiast włosów pokrywowych od 103 do 306 szt. w zależności od partii topograficznej. Na podstawie
parametru grubości tkanki skórnej, futerka w grupie I i II zaliczono do skór
lekkich, a w III do średniej grubości.
316
VERBESSERUNG VON PELZKENNZIFFERN DER FELLE
EINER EINHEIMISCHEN ABART DES PASTELLFUCHSES
Małgorzata Piórkowska1, Paweł Bielański1, Andrzej Zoń2
1
2
Versuchsanstalt Chorzelów Sp. z o.o., Zootechnisches Institut des Nationalen
Forschungsinstituts, 39-331 Chorzelów 771, Polen
Der Pastellfuchs ist eine einheimische Mutationsabart des Silberfuchses, die in den 70. Jahren des 20. Jahrhunderts entstand sowie durch polnische
Züchter und Wissenschaftler gefestigt wurde. 1996 wurde der Pastellfuchs in
den Schutz von den genetischen Ressourcen aufgenommen. Die Pastellfarbe
resultiert aus einem homozygoten System von zweien rezessiven Genen. Diese
Abart zeichnet sich durch eine große Unterschiedlichkeit der Intensität einer
braunen Farbe des Oberhaars wie auch durch eine Differenzierung betreffend
die Größe sowie die Qualität von den Pelzmerkmalen aus. In der bestehenden
Population des gewöhnlichen Pastellfuchses herrschen Tiere mit einem verlängerten Oberhaar bei relativ niedriger Dichte des Unterhaars vor. Darüber hinaus zeichnen sich diese Tiere durch einen hohen Grad an Inbred aus, indem sie
einer stark verwandten Gruppe von nicht vielen Tieren entstammen. Daher
auch wurden Maßnahmen zur qualitativen Verbesserung des Oberhaars beim
Pastellfuchs sowie zur Einschränkung des Inbred-Grades dieser Population
durch die Schaffung einer neuen Zuchtlinie auf der Basis eines gewöhnlichen
Silberfuchses vom finnischen Typ getroffen. Dies wird eine größere genetische
Differenzierung der bestehenden Tiere sowie größere Füchse und zwar mit besseren qualitativen Merkmalen des Oberhaars erzielen lassen.
Die Forschung umfasste 45 Weibchen des Fuchses sowie die gesamte
erzielte Nachkommenschaft. Die Tiere wurden nach dem folgenden Schema
gekreuzt: Gruppe I (Kontrollgruppe) – Weibchen des Pastellfuchses auf einer
Farm x und Männchen des Pastellfuchses, Gruppe II – Weibchen des Pastellfuchses gepaart mit einem Silberfuchs des finnischen Typs sowie Gruppe –
Weibchen des Silberfuchses vom finnischen Typ gepaart mit Männchen des
Pastellfuchses. Die Pelzbeurteilung von Merkmalen des Oberhaars erfolgte an
15 Pelzen.
Die Füchse in den Gruppen I und II zeichneten sich durch eine ähnliche
Pelzgröße betreffend deren Masse, Länge und Fläche aus. Die o.g. Durch-
317
schnittsparameter betrugen entsprechend ca. 368,1 g, 95,5 cm und 41,7 dm2. In
Bezug auf die Kontrollgruppe waren die Pelze in der Gruppe III um ca. 18,9%
schwerer, 11,1% länger und ihre Fläche war um 14,1% größer. In dieser Gruppe wurde eine um 1,55 g pro 1 dm2 Leder höhere Pelzleichtigkeit festgestellt.
Am leichtesten waren die Pelze in der Gruppe II.
Die Pelze von Füchsen aus den Versuchsgruppen (II und III) zeichneten sich durch ihre besseren Wärmeaufnahmeeigenschaften, ein dickeres
Oberhaar sowie ihr dichteres Flaumhaar aus. Eine durchschnittliche Anzahl
von den Flaumhaaren pro Flächeneinheit betrug für die Pelze aus der Kontrollgruppe 14,5 Tsd. Haare und sie war in den übrigen Gruppen um jeweils 4,4%
und 5,4% höher. Die Flaumhaardichte schwankte bei den zu untersuchenden
Pelzen von 6 Tsd. bis 22 Tsd. Stück, während für das Oberhaar je nach der topografischen Partie von 103 bis 306 St. Aufgrund des Dichteparameters des
Hautgewebes wurden die Pelze aus den Gruppen I und II den leichten Pelzen,
während jene aus der Gruppe III den mitteldicken Pelzen zugerechnet.
318
PERSPEKTYWY WYKORZYSTANIA W POLSCE KONI
ZIMNOKRWISTYCH RAS RODZIMYCH W ŚWIETLE
EUROPEJSKICH TRENDÓW – ILUZJE
CZY RZECZYWISTOŚĆ?
Grażyna Maria Polak
Instytut Zootechniki PIB, Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. Zasobów Genetycznych Zwierząt,
ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polska
Rodzime rasy koni zimnokrwistych powstały w Polsce w na przełomie
XIX i XX wieku. W drugiej połowie XX wieku rozwój mechanizacji spowodował zmianę kierunku użytkowania z roboczego na (głównie) rzeźny.
Programy ochrony zasobów genetycznych koni mają na celu zachowanie wszystkich typowych cech danej populacji, w tym kierunku użytkowania,
jaki stał się powodem jej wytworzenia. Zapisy programu wskazują, że zarówno
konie sztumskie, jak i sokólskie powinny być użytkowane przede wszystkim
jako zwierzęta pociągowe, wykorzystywane w tych niszach gospodarki, gdzie
mogą mieć znaczenie społeczne, ekonomiczne i środowiskowe; a więc w agroturystyce, rolnictwie ekologicznym, leśnictwie, ochronie krajobrazu. Ankieta,
przeprowadzona w 2011 r. wśród hodowców, uczestniczących w programie
ochrony wskazuje, że około 1/3 z nich jest zainteresowana wykorzystaniem
roboczym/zaprzęgowym posiadanych koni. Wyniki wskazują, że dla większości (63%) powodem jest możliwość otrzymania dopłat w ramach Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich. Obecnie (rok 2013) programem ochrony koni
zimnokrwistych objętych jest 435 stad, w tym 233 stada klaczy sokólskich
i 202 klaczy sztumskich. Liczba zakwalifikowanych klaczy w 2013 r. wyniosła
odpowiednio 955 i 814. Przewiduje się, że do 2020 r. populacje wzrosną do
ponad 3000 klaczy w obu rasach.
Celem pracy jest przedstawienie perspektyw wykorzystania koni
sztumskich i sokólskich, w świetle obecnych europejskich trendów.
Obecnie w Europie Zachodniej intensywnie rozwija się sektor rolnictwa ekologicznego, skupiający związki, stowarzyszenia i osoby, zainteresowane nowoczesnymi metodami wykorzystania koni roboczych. Dominujacą
organizacją jest FECTU (Federation Europeenne du Cheval de Trait pour la
promotion de son Utilisation). Federacja skupia 5 tysięcy członków z 11 europejskich krajów, w tym Polskę. Jako główny cel stawia sobie popularyzację
wykorzystania koni roboczych oraz ochronę lokalnych ras, jako elementu eu-
319
ropejskiej kultury i tradycji. W 2012 r. przedstawiciele FECTU spotkali się
z członkami Komisji i Parlamentu Unii Europejskiej. Celem spotkania było
uzyskanie poparcia dla inicjatyw i działalności Federacji.
______________________________
320
PERSPEKTIVEN FÜR DIE NUTZUNG IN POLEN VON DEN
EINHEIMISCHEN PFERDEKALTBLUTRASSEN ANGESICHTS
DER EUROPÄISCHEN TRENDS – ILLUSIONEN ODER
EINE WIRKLICHKEIT?
Grażyna Maria Polak
Die Nationale Koordinierungsstelle, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts,
ul. Wspólna 30, 00-930 Warszawa, Polen
Die einheimischen Pferdekaltblutrassen entstanden in Polen um die
Wende des 19. und 20. Jahrhunderts. In der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts
bewirkte die Entwicklung der Mechanisierung eine Änderung der
Pferdenutzungsrichtung von der Arbeitstierrichtung in eine (hauptsächlich)
Schlachttierrichtung.
Die Schutzprogramme von den genetischen Pferderessourcen haben es
zu Ziel, sämtliche für die jeweilige Population typischen Merkmale, darunter
auch eine Gebrauchsrichtung aufrechtzuerhalten, welche den Grund für deren
Schaffung bildete. Aus den Programmfestlegungen geht hervor, dass sowohl
Pferde vom Typ Sztum als auch vom Typ Sokółka in erster Linie als Zugtiere
genutzt werden sollten, die in jenen Wirtschaftsnischen zu gebrauchen sind, wo
sie eine gesellschaftliche, wirtschaftliche wie auch umweltbezogene
Bedeutung, d.h. im Agrotourismus, einer ökologischen Landwirtschaft,
Forstwirtschaft oder im Landschaftsschutz haben können. Aus einer 2011 unter
den am Schutzprogramm teilnehmenden Züchtern durchgeführten Umfrage
geht hervor, dass ca. 1/3 von den Züchtern an einer Arbeits-/Gespann-Nutzung
von ihren Pferden interessiert sind. Grund dafür ist laut den Ergebnissen für die
meisten von ihnen (63%) eine Möglichkeit für die Erlangung von Zuschüssen
im Rahmen des Programms für die Entwicklung des ländlichen Raums. Aktuell
(2013) gilt das Schutzprogram für die Kaltblutpferde für 435 Herden, darunter
für 233 Herden von den Sokółka-Stuten und 202 Herden von den SztumStuten. Die Anzahl von den 2013 qualifizierten Stuten betrug entsprechend 955
und 814. Voraussichtlich werden die Populationen von Stuten der beiden
Rassen auf jeweils über 3000 bis zum Jahr 2020 steigen.
Ziel der Studie ist eine Darstellung von Perspektiven für die Nutzung
des Sztum-Pferdes wie auch des Sokółka-Pferdes angesichts der gegenwärtigen
europäischen Trends.
321
In Westeuropa entwickelt sich aktuell intensiv der Sektor der
ökologischen Landwirtschaft, welcher Verbände, Vereinigungen und Personen
um sich versammelt, die an modernen Methoden für die Nutzung von
Arbeitspferden interessier sind. Die Hauptorganisation ist hier die FECTU
(Federation Europeenne du Cheval de Trait pour la promotion de son
Utilisation). Die Föderation zählt 5 Tausend Mitglieder aus 11 europäischen
Ländern, darunter aus Polen. Ihre Hauptziele sind die Popularisierung der
Nutzung von Arbeitspferden sowie der Schutz von lokalen Rassen als ein
Bestandteil der europäischen Kultur und Tradition. 2012 trafen sich Vertreter
der FECTU mit Mitgliedern der Europäischen Kommission und des
Europäischen Parlaments. Ziel des Treffens war die Erlangung einer
Unterstützung für die Initiativen und die Tätigkeit der Föderation.
______________________________
Die Studie erfolgte im Rahmen des mehrjährigen Programms, Nr. 08-1.32.9.
322
BADANIA HORMONALNE KRWI JAKO ELEMENT OCENY
DOBROSTANU ZWIERZĄT
Iwona Radkowska
Zdrowotność zwierząt i ich dobrostan w dużej mierze zależą od warunków środowiska, w którym przebywają, co znajduje odzwierciedlenie w wynikach badań diagnostycznych krwi.
Badania były prowadzone na krowach mlecznych rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej w Zakładzie Doświadczalnym IZ PIB Chorzelów Sp. z o.o.
Do doświadczenia zostało wybrane 75 krów, podzielonych losowo na trzy grupy. Doświadczenie obejmowało trzy systemy utrzymania krów: bez dostępu do
wybiegu i pastwiska – grupa kontrolna (K), z dostępem do wybiegu – grupa
doświadczalna (W), korzystające z pastwiska – grupa doświadczalna (P). Krew
do badań hormonalnych pobierana była przez lekarza weterynarii 4-krotnie
w ciągu sezonu pastwiskowego, z żyły jarzmowej w godzinach porannych pomiędzy 8.00 a 9.00, przed podaniem paszy.
W przeprowadzonym doświadczeniu oznaczono we krwi poziom kortyzolu oraz tyroksyny (T4). Istotnie niższy (P≤0,05) poziom kortyzolu odnotowano we krwi krów utrzymywanych na pastwisku – 1,34 ug·dl-1, natomiast
najwyższy u krów z grupy kontrolnej – 2,0 ug·dl-1. Podobne tendencje zaobserwowano w przypadku tyroksyny. Największy poziom hormonu T4 stwierdzono w grupie krów utrzymywanych wyłącznie w oborze, natomiast najniższy
w grupie krów mających nieograniczony dostęp do wybiegów. Różnice te okazały się jednak statystycznie nieistotne (P≤0,05).
Kortyzol
Tyroksyna (T4)
Grupa bez dostępu
do wybiegu
(K)
Grupa z dostępem
do wybiegu
(W)
Grupa korzystająca
z pastwiska
(P)
SEM
2,00 b
1,86 b
1,54 a
1,063
4,25
4,11
4,23
0,856
a, b – różnice istotne (P ≤ 0,05).
323
Stężenie T4 u krów mlecznych powinno wynosić około 3,20 µg.dl-1 ±
0,90, natomiast w szczycie laktacji 3,43 µg.dl-1 ± 0,55. Otrzymane w niniejszym doświadczeniu wyniki stężenia tyroksyny (T4) mieszczą się zatem
w przyjętych granicach. Podczas oddziaływania stresu cieplnego zaobserwowano obniżenie stężenia T4; obniżało się także tempo przemiany materii, zużycie paszy oraz produkcja mleka. Stres wywołany niską temperaturą powodował natomiast wzrost stężenia tego hormonu we krwi.
Stężenie kortyzolu we krwi jest szeroko stosowane jako wskaźnik stresu, jednak jego wzrost nie występuje pod wpływem każdego rodzaju stresora.
Warunki pogodowe, tzn. zbyt niska lub zbyt wysoka temperatura, wiatr
i deszcz, zaburzenia rytmu dobowego, niewłaściwa obsługa, a nawet stres
związany z pobieraniem krwi do badań wywierają znaczny wpływ na ilość kortyzolu we krwi krów.
Sposób utrzymania, a także warunki środowiskowe odgrywają znaczącą rolę w zachowaniu dobrostanu krów mlecznych, czego wyznacznikiem są
wyniki badań laboratoryjnych krwi, w tym poziomu hormonów.
324
HORMONELLE BLUTUNTERSUCHUNGEN ALS ELEMENT
DER BEURTEILUNG DES GESUNDHEITSZUSTANDS
DER TIERE
Iwona Radkowska
Institut des Nationalen Forschungsinstituts,32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die Gesundheit der Tiere und ihr Wohlergehen hängt in großem Maβe
von den Umweltverhältnissen, in welchen sie leben, ab. Diese Tatsache spiegelt sich in den Ergebnissen der diagnostischen Blutuntersuchungen wider.
Die Untersuchungen wurden an den Milchkühen polnischer Rasse
Holstein Friesian in der Versuchsanstalt IZ PIB Chorzelów Sp. z o.o. durchgeführt. Zu Versuchszwecken wurden 75 Stück Kühe ausgewählt und einer der
drei Gruppen randomisiert zugeteilt. Der Versuch umfaßte drei Systeme der
Tierhaltung: eine Gruppe ohne Zugang zum Auslauf oder zur Weide – Kontrollgruppe (K), eine Gruppe mit Zugang zum Auslauf – Versuchsgruppe (W)
und eine Gruppe der weidenden Tiere – Versuchsgruppe (P). Das Blut für die
hormonellen Untersuchungen wurde durch den Tierarzt 4 mal pro Weidensaison, vor der Fütterung zwischen 8.00 und 9.00 Uhr morgens, aus einer Drosselvene entnommen.
In dem durchgeführten Experiment wurde Cortisol- und Thyroxinspiegel (T4) gemessen. Einen wesentlich niedrigeren Cortisolspiegel
(P≤0,05) stellte man in dem Blut der auf den Weiden gehaltenen Kühe fest –
1,34 ug·dl-1 , den höchsten dagegen bei den Tieren aus der Kontrollgruppe – 2,0
ug·dl-1. Ähnliche Tendenz hat man auch im Fall des Thyroxins beobachtet. Den
höchsten T4-Hormonspiegel hat man bei den ausschließlich in den Ställen gehaltenen Tieren festgestellt, den niedrigsten dagegen bei den Rindern, die den
uneingeschränkten Zugang zu Ausläufen hatten. Diese Differenzen waren jedoch statistisch gesehen unwesentlich (P≤0,05).
Cortisol
Thyroxin (T4)
Gruppe ohne Zugang
zum Auslauf
(K)
2,00 b
Gruppe mit Zugang
zum Auslauf
(W)
1,86 b
Weidende
Tiergruppe
(P)
1,54 a
1,063
4,25
4,11
4,23
0,856
SEM
a, b – wesentliche Differenzen (P≤0,05).
325
Die Konzentration von T4 bei den Milchkühen soll ca. 3,20 µg.dl-1 ±
0.90 betragen, am Laktationsgipfel sogar 3,43 µg.dl-1 ± 0.55. Die in den vorliegenden Versuchen erreichten Ergebnisse der Thyroxinkonzentration (T4) entsprechen den üblichen Grenzwerten. Bei den dem Wärmestress ausgesetzten
Tieren beobachtete man sinkende Tendenz der T4-Konzentration, sinkenden
Stoffwechsel, niedrigeren Futterverzehr und reduzierten Melkertrag. Niedrige
Temperaturen verursachen dagegen eine Erhöhung des T4-Spiegels im Blut.
Die Cortisol-Konzentration im Blut wird als Streβindikator interpretiert, seine Erhöhung tritt jedoch nicht bei jedem Streβfaktor auf. Witterungsverhältnisse d.h. eine zu hohe oder zu niedrige Temperatur, der Wind, das Regen, nicht artgerechte Haltung und sogar der mit der Blutentnahme verbundene
Streβ wirken sich wesentlich auf den Cortisol-Spiegel aus. Artgerechte Haltung
und Umweltverhältnisse spielen eine bedeutende Rolle für das Wohlergehen
der Milchkühe, wessen Maßstab die Ergebnisse der Laboruntersuchungen von
Blut darunter auch der Hormonspiegel sind.
326
WPŁYW SYSTEMU UTRZYMANIA NA BEHAWIOR KRÓW
MLECZNYCH
Iwona Radkowska
Obserwację zachowania zwierząt prowadzono w latach 2010–2012
w Zakładzie Doświadczalnym IZ PIB Chorzelów Sp. z o.o. na krowach mlecznych rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej (phf-cb –
79,7%) w okresie pastwiskowym, tj. od maja do października. Do doświadczenia zostało wybrane każdego roku 75 krów, podzielonych losowo na trzy grupy. Doświadczenie obejmowało trzy systemy utrzymania krów: bez dostępu do
wybiegu i pastwiska – grupa kontrolna (K), z dostępem do wybiegu – grupa
doświadczalna (W), korzystające z pastwiska – grupa doświadczalna (P). Ocenę behawioru zwierząt wykonywano na podstawie analizy zapisu z kamer monitorujących, zamontowanych w oborze, na wybiegu oraz na pastwisku. Obserwację wykonano czterokrotnie w ciągu sezonu w korzystnych warunkach
pogodowych. We wszystkich grupach krowy najwięcej czasu przeznaczały na
odpoczynek; w grupie utrzymywanej w oborze było to około 55% czasu dobowego, natomiast w grupie utrzymywanej pastwiskowo nieco mniej – 51,3%.
Krowy grupy W przebywały na wybiegu przez około 2–3 godziny dziennie, co
stanowiło około 10% czasu dobowego. Na pastwisku natomiast krowy przebywały przez około 8–9 godzin dziennie (ok. 35% doby), z czego 71% czasu poświęcały na pobieranie paszy, 18% na leżenie na pastwisku, 5,7% na spacer.
Inne czynności to były: zachowania społeczne, oddawanie kału i moczu, czochranie.
Wyszczególnienie
Czynności wykonywane w oborze
PoDój,
Leżenie
bie- przemiena pastPicie Inne
ranie szczanie
wisku
paszy
się
Czynności wykonywane na pastwisku
Przebywanie na
wybiegu
Pobieranie
paszy
Leże- Spa Picie
Inne
nie cer wody
%
Grupa bez dostępu do wybiegu
(K)
Grupa z dostępem
do wybiegu (K)
Grupa korzystająca
z pastwiska (P)
55
52
19
13
2
11
–
–
18
13
2
5
10
–
6
10,8
-
25
45
0,4 2,8
–
–
–
–
–
–
–
–
6,3
2
1,3
0,4
327
Zachowanie zwierząt jest ściśle związane z ich trybem życia oraz systemem utrzymania. W oborze wolnostanowiskowej krowa powinna 53% czasu
dobowego odpoczywać, średnio 20% doby poświęcać na stanie i chodzenie,
natomiast na pobieranie paszy – 4 do 6 godzin, a na picie około 0,5 godziny.
Czynności te powtarzają się cyklicznie w okresie doby, a jeden cykl trwa od
0,5 do 1 godz. Zakłócenie lub skrócenie fazy spoczynku prowadzi do przeciążenia kończyn, pogorszenia trawienia w żwaczu, zakłócenia krążenia krwi, a w
konsekwencji – obniżenia wydajności mlecznej. Obserwacje przeprowadzone
w doświadczeniu wykazały, że krowy posiadały ustalony, powtarzalny rytm
dobowy. Zachowanie krów powinno być możliwie jak najbardziej zbliżone do
naturalnych wzorców, takie możliwości daje pastwiskowy system utrzymania.
328
EINFLUSS DER HALTUNGSSYSTEME AUF DAS VERHALTEN
DER MILCHKÜHE
Iwona Radkowska
Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die Beobachtung des Verhaltens der Tiere wurde in den Jahren 2010–
2012 in der Versuchsanstalt Chorzelów Sp. z o.o. an den Milchkühen polnischer Rasse Holsteiner Friesen schwarz-weiβ (phf-cb – 79,7%), in der Weidensaison d.h. vom Mai bis Oktober durchgeführt. Zu Versuchszwecken wurden je
75 Stück Kühe pro Jahr ausgewählt und einer der drei Gruppen randomisiert
zugeteilt. Der Versuch umfaßte drei Systeme der Tierhaltung: eine Stallgruppe
ohne Zugang zum Auslauf oder zur Weide – Kontrollgruppe (K), eine Gruppe
mit Zugang zum Auslauf – Versuchsgruppe (W) und eine Weidegruppe – Versuchsgruppe (P). Das Verhalten der Tiere wurde anhand der Analyse der Aufnahmen von den in den Ställen, in den Ausläufen und auf den Weiden angebrachten Kameras bewertet. Die Beobachtungen wurden viermal pro Saison bei
günstigen Wetterverhältnissen durchgeführt. In allen drei Gruppen nahmen die
Ruhephasen den grüssten Teil des Tages ein: bei den in den Ställen gehaltenen
Rindern haben sie ungefähr 55% der Tageszeit ausgemacht, in der weidenden
Gruppe dagegen etwas weniger – ungefähr 51,3%. Die Kühe aus der WGruppe verbrachten im Auslauf etwa 2–3 Stunden/Tag, d.h. ca. 10% der
Tagezeit. Die weidenden Rinder verbrachten auf der Weide etwa 2–3 Stunden
am Tag (ca. 35%), wobei 71% der Zeit dem Fressen, 18% dem Liegen auf der
Weide, 5,7% der Fortbewegung gewidmet war. Sonstige Tätigkeiten: soziales
Verhalten, Däfekation, Urinieren, sich Scheuern.
Bezeichnung
Gruppe ohne Zugang
zum Auslauf (K)
Gruppe mit Zugang zum
Auslauf (K)
Weidende Gruppe (P)
Tätigkeiten im Stall
Melken,
FresTrinLiegen
Fortsen
ken
bewegung
Sonstige
Tätigkeiten
AufTätigkeiten auf der Weide
halSonsNa
ten
Forttige
im hrungs- Ru- bewe- Trin
aufhen
ken
TätigAusgung
keiten
lauf nahme
%
–
–
–
–
–
–
55
19
13
2
11
52
18
13
2
5
10
–
–
–
–
–
45
6
10,8
0,4
2,8
-
25
6,3
2
1,3
0,4
329
Das Verhalten der Tiere ist mit ihrer Lebensweise und mit dem Haltungssystem eng verbunden. In einem Mehrplatzstall soll eine Kuh etwa 53%
der Tageszeit ruhen, etwa 20% der Tageszeit soll mit Stehen und Fortbewegung verbracht werden, dem Fressen dagegen sollen etwa 4 bis 6 Stunden und
dem Trinken etwa 0,5 Stunden gewidmet werden. Diese Tätigkeiten werden am
Tag regelmäβig wiederholt und ein Zyklus dauert ungefähr von einer halben
Stunde bis zu einer Stunde. Durch eine Störung oder Kürzung der Ruhezeit
kommt es zur Überanstrengung der Extremitäten, Verdauungs- und Kreislaufstörungen und im Endeffekt zur Senkung der Melkproduktivität. Die in dem
Versuch durchgeführten Beobachtungen haben gezeigt, dass die Kühe einen
festgelegten, sich wiederholenden Tagesrhytmus hatten. Das Verhalten der Kühe soll möglichst den natürlichen Verhaltensmustern ähnlich sein. Dabei ist die
Weidenhaltung zweifelsohne die ideale Haltungsform für Rinder.
330
JAKOŚĆ I WARTOŚĆ POKARMOWA RUNI PASTWISKOWEJ
NA WYBIEGACH DLA KUR I KACZEK W WYBRANYCH
GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH
Adam Radkowski1, Iwona Radkowska2
1
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Instytut Produkcji Roślinnej, Zakład Łąkarstwa,
al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, Polska; [email protected]
2
Badania przeprowadzono w latach 2010−2012 w 15 wybranych prywatnych gospodarstwach ekologicznych w województwie śląskim. Praca prezentuje ocenę składu chemicznego i wartości paszowej runi pastwiskowej,
przeznaczonej na wybiegi dla kur i kaczek.
Ocenę składu florystycznego runi przeprowadzono metodą szacunkową
według Klappa. Podczas wyceny pobierano również ruń do analiz chemicznych. W przygotowanym materiale roślinnym oznaczono podstawowy skład
chemiczny metodą standardową. Analizy na zawartość NDF, ADF i ADL
przeprowadzono za pomocą aparatu ANKOM Fiber Analyser, według metody
zaproponowanej przez Goeringa i Van Soesta. Wartość pokarmową wyceniono
w jednostkach systemu INRA 1988 za pomocą programu komputerowego
Winwar, wersja 1.6., firmy DJG. Do wyceny posłużono się tabelarycznymi
współczynnikami rozkładu pasz w żwaczu oraz jelitach.
W trakcje prowadzonych badań zaobserwowano, że kury selektywnie
wydziobywały rośliny i je wygrzebywały, co było szkodliwe dla występującej
tam runi. W niektórych częściach pozostawiały nawet puste miejsca. Z kolei,
kaczki mniej niszczyły ruń niż kury, ale silnie zanieczyszczały darń odchodami. W ten sposób w runi pozostawały tylko niektóre gatunki roślin: pięciornik
gęsi (Potentilla anserina L.), rdest ptasi (Polygonum aviculare L.), rdest plamisty (Polygonum persicaria), babka zwyczajna (Plantago maior L.), babka
lancetowata (Plantago lanceolata L.), glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium
majus L.).
Uzyskane wyniki wykazały, że po 3 latach użytkowania pastwisk
w formie wybiegów dla drobiu wartość paszy zmniejszyła się w przypadku
białka ogólnego o 32%, ekstraktu eterowego o 17%, cukrów rozpuszczalnych
w wodzie o 36%, a w przypadku włókna surowego odnotowano wzrost o 32%.
331
Wartość pokarmowa energetyczna (JPM, JPŻ) i białkowa obniżyły się średnio
o 29%.
Na podstawie przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników można
stwierdzić, że dla tej grupy odpowiednie są rośliny młode, wysoko wartościowe, z dużą ilością liści. Pastwiska przeznaczone pod wybieg należałoby starannie pielęgnować i intensywnie nawozić, aby utrzymać gęstą ruń. Zalecane są
krótkotrwałe użytki przemienne z dominacją życicy trwałej i koniczyny białej.
Trawy takie, jak: życica trwała, wiechlina łąkowa i kostrzewa czerwona poprawiają wydajność plonu zielonej masy oraz utrzymują zwartą ruń. Nie powinno zabraknąć również ziół dla poprawienia smakowitości i wartości zdrowotnej. Zawarte w ziołach flawonoidy, olejki eteryczne, garbniki, glikozydy,
terpeny, śluzy, kwasy organiczne oddziałują przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybicznie, immunostymulująco, stymulując sekrecję enzymów
trawiennych i kwasów żółciowych, dzięki czemu poprawiają apetyt zwierząt
i ich zdrowotność. Z kolei, ze względu na zawartość różnych soli i składników
mineralnych oraz karotenoidów używane są w żywieniu kur nieśnych, ponieważ wpływają pozytywnie na jakość jaj, w tym szczególnie na jakość skorupy
i wybarwienie żółtek.
332
QUALITÄT UND NÄHRWERT DES GRÜNS IN DEN
AUSLÄUFEN FÜR HÜHNER UND ENTEN IN
AUSGEWÄHLTEN LANDWIRTSCHAFTLICHEN
ÖKOLOGISCHEN BETRIEBEN
1
Institut für pflanzliche Produktion, Lehrstuhl für Weidenbau, Landwirtschaftliche Universität
Krakau, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, Polen; [email protected]
2
Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion, Zootechnisches Institut
des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die Tests wurden in den Jahren 2010−2012 in 15 ausgewählten privaten ökologischen Betrieben in der Woiwodschaft Schlesien durchgeführt. Der
vorliegende Beitrag stellt die Beurteilung der chemischen Zusammen-setzung
und des Futterwertes des für die Ausläufe für Hühner und Enten bestimmten
Rasens dar.
Die pflanzliche Zusammensetzung des Rasens wurde nach der Schätzungsmethode von Klapp ermittelt. Die Elemente des Rasens wurden auch für
die chemischen Analysen entnommen. In dem vorbereiteten pflanzlichen Material wurde die chemische Grundzusammenzetzung nach der Konventionsmethode bestimmt. Die Analysen für den DNF-, ADF- und ADL-Gehalt wurden
mit dem Apparat ANKOM Fiber Analyser, nach der Methode von Goehring
und Van Soesta durchgeführt. Der Nährwert wurde in den Einheiten des INRA
1988-Systems mit dem Computerprogramm Winwar, Version 1.6. der Firma
DJG ermittelt. Zur Bewertung bediente man sich den tabellarischen Faktoren
für den Zerfall des Futters im Pansen und Darm.
Während der Untersuchungen hat man beobachtet, dass die Pflanzen
durch die Hühner selektiv aufgepickt und ausgescharrt wurden, so daβ die
Grasfläche an manchen Stellen völlig abgeweidet war. Die Enten zerstörten das
Grün weniger, verunreinigten es jedoch vermehrt mit Kot. Daher blieben in
dem Grün nur manche Pflanzenarten bestehen: Gänse-Fingerkraut (Potentilla
anserina L.), Vogelknöterich (Polygonum aviculare L.), Floh-Knöterich
(Polygonum persicaria), Breitwegerich (Plantago maior L.), Spitzwegerich
(Plantago lanceolata L.), Schöllkraut (Chelidonium majus L.).
Die Ergebnisse haben gezeigt, dass nach drei Jahren Nutzung der Ausläufe für das Geflügel, der Futterwert von Eiweiss um 32%, Ätherextrakt um
17%, wasserlöslicher Zucker um 36% gesunken ist und im Falle der Rohfaser
333
ist der Futterwert um 32% gestiegen. Der Nähr – Energie und -Eiweiβwert
(UFL – Futtereinheit der Milchproduktion, UVF – Futtereinheit der Fleischproduktion) ist durchschnittlich um 29% gesunken.
Anhand der durchgeführten Untersuchungen und der erzielten Ergebnisse kann festgestellt werden, dass junge, hochwertige Pflanzen mit viel Laub
für die Auslaufflächen am meisten geeignet sind. Die Grünfläche muss sorgfältig gepflegt und intensiv gedüngt werden, damit der Rasen grün und dicht
bleibt. Empfohlen ist vor allem das Deutsche Weidelgras und Weiβ-Klee, das
Wiesenrispengras und Rotschwingel. Die Qualität des Grüns wird ebenso durch
Einsatz der Kräuter verbessert. Die in den Kräutern enthaltenen Flavonoiden,
ätherischen Öle, Garbstoffe, Glykoside, Terpene, Schleime, organischen Säuren wirken antiviral, antibakteriell, immunostimulierend, antimykotisch,
verdaungsanregend, was den Appetit der Tiere steigert und ihre Gesundheit
verbessert. Wegen dem Salz-, Mineralstoff- Karotenoidgehalt eignen sie sich
insbesondere als Futter für die Legehennen, weil sie die Eiqualität verbessern,
besonders die Qualität der Eischale und Farbe des Dotters.
334
KSZTAŁTOWANIE SIĘ SKŁADU BOTANICZNEGO
I WARTOŚCI POKARMOWEJ RUNI
PASTWISKOWEJ POD WPŁYWEM WYPASU OWIEC I KÓZ
1
2
Celem podjętych badań było określenie wpływu spasania przez owce
i kozy runi pastwiskowej na jej skład botaniczny i wartość pokarmową. Na pastwiskach, w latach 2010−2012 wypasano owce rasy czarnogłówka (70 szt.)
i kozy rasy biała uszlachetniona (8 szt.), w okresie pastwiskowym, tj. od maja
do października. Na kwaterach zwierzęta przebywały 7 dni. Badania zlokalizowane były w prywatnym gospodarstwie rolniczym w województwie śląskim.
Właściwości chemiczne gleby przedstawiały się następująco: pHKCl = 5,4;
przyswajalne P2O5 = 12,6; K2O = 29,7; Mg = 14,7 mg·100 g-1 gleby. Przed
każdym wypasem oceniano skład florystyczny runi metodą szacunkową według Klappa. W przygotowanym materiale roślinnym oznaczono podstawowy
skład chemiczny metodą standardową. Analizy na zawartość NDF, ADF i ADL
przeprowadzono za pomocą aparatu ANKOM Fiber Analyser, według metody
zaproponowanej przez Goeringa i Van Soesta. Wartość pokarmową wyceniono
w jednostkach systemu INRA 1988 za pomocą programu komputerowego
Winwar, wersja 1.6. firmy DJG.
W trakcie badań zaobserwowano, że zwierzęta chętnie pobierały spośród traw takie gatunki, jak: życica trwała (Lolium perenne L.), tymotka łąkowa (Phleum pratense L.), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.); z roślin
motylkowatych − koniczyna biała (Trifolium repens L.); natomiast z ziół: babka lancetowata (Plantago lanceolata L.), mniszek pospolity (Taraxacum officinale F.H. Wigg.), krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.) i brodawnik
zwyczajny (Leontodon hispidus L.).
W odniesieniu do runi pastwiskowej, przed założeniem doświadczenia
odnotowano wzrost frakcji traw z 48 do 71%, roślin motylkowatych z 14 do
17%, a w przypadku ziół i chwastów spadek udziału z 38 do 12%.
Korzystne zmiany składu botanicznego przełożyły się na wyższą wartość pokarmową. Uzyskane wyniki wykazały, że wartość paszy w przypadku
335
białka ogólnego wzrosła o 26%, ekstraktu eterowego o 6%, cukrów rozpuszczalnych w wodzie o 12%. Z kolei, w przypadku włókna surowego odnotowano spadek o 13%. Koncentracja energii w suchej masie runi pastwiskowej po 3
latach użytkowania wzrosła z 0,64 do 0,89 g · kg-1 s.m. JPM oraz z 0,56 do
0,84 g · kg-1 s.m. JPŻ. Pod względem koncentracji białka w przypadku BTJN
wartości wzrosły z 53,2 do 94,2 g · kg-1 s.m., a BTJE z 62,3 do 86,5 g · kg-1 s.m.
Na uwagę zasługuje duży udział koniczyny białej w runi pastwiskowej,
który przyczynił się do lepszego i bardziej równomiernego zaspokojenia potrzeb pokarmowych wypasanych zwierząt w ciągu sezonu pastwiskowego.
W porównaniu z trawami, koniczyna biała zawiera większe ilości białka ogólnego, mniej włókna surowego, jak również ADF i NDF. Gatunek ten posiada
wysoki stopień rozkładu białka, który jest skorelowany z rozkładalnością suchej masy. Zależność ta sprzyja syntezie białka bakteryjnego w żwaczu, mającego główny udział w ilości białka trawionego w jelicie.
336
BILDUNG DER BOTANISCHEN ZUSAMMENSETZUNG DER
WEIDE UND DES NÄHRWERTS DER WEIDENPFLANZEN
UNTER DEM EINFLUSS DES ABGRASEN DURCH SCHAFE
UND ZIEGEN
1
2
Das Ziel der Forschung war es, den Einfluss des Abgrasen durch Schafe und Ziegen auf die botanische Zusammensetzung und den Nährwert der
Weide zu schätzen. Die Weide wurde in Jahren 2010−2012 durch 70 Schafe
der Schwarzkopfrasse und 8 polnische weiβe veredeligte Ziegen vom Mai bis
zum Oktober abgegrast. Die Weidefläche wurde geteilt und wechselweise abgegrast – jeder Teil 7 Tage lang. Die Forschung wurde auf einer privaten Farm
in Schlesien durchgeführt. Die chemischen Eigenschaften de Bodens waren wie
folgend: pHKCl = 5,4; verdauliches P2O5 = 12,6; K2O = 29,7; Mg = 14,7 mg·100
g-1 des Bodens. Vor jedem Abgrasen wurde die floristische Zusammensetzung
der Weide nach Klapp-Methode beschätzt. Die chemische Zusammensetzung
des Pflanzenmaterials wurde nach der Standardmethode bestimmt, die NDF-,
ADF-, und ADL-Analysen wurden mit dem ANKOM Fiber Analyser nach der
von Goering und Van Soest vorgeschlagenen Methode durchgeführt. Der
Nährwert wurde mit dem DJG-Winwar-Programm, Version 1.6., in INRA
1988-Einheiten bestimmt.
Die Forschung lieβ feststellen, dass die folgenden Grassorten durch
Tiere häufig ausgewählt wurden: das Deutsche Weidelgras (Lolium perenne
L.), das Wiesen-Lieschgras (Phleum pratense L.), der Wiesen-Schwingel
(Festuca pratensis Huds.); von Schmetterlingsblütlern der Weiβ-Klee (Trifolium repens L.); und von Kräutern: der Spitzwegerich (Plantago lanceolata L.),
der Gewöhnliche Löwenzahn (Taraxacum officinale F.H. Wigg.), die Gemeine
Schafgarbe (Achillea millefolium L). und der Steifhaarige Löwenzahn
(Leontodon hispidus L.).
Im Vergleich mit dem Zustand vor der Forschung, stieg der Anteil der
Grassorten an der botanischen Zusammensetzung von 48 bis auf 71 und der
337
Schmetterlingsblütler von 14 bis auf 17 Prozent. Der Anteil der Kräuter und
Unkrautpflanzen senkte sich von 38 auf 12 Prozent.
Die günstigen Veränderungen der botanischen Zusammensetzung spiegelten sich im Nährwert ab. Die Forschungsresultate zeigten deutlich verbesserte Merkmale des Futterwertes: der Eiweiβgehalt stieg um 26, der Gehalt
vom eterischen Extrakt um 6 und von wasserauflösbaren Zuckern um 12 Prozent; der Rohfaser-Gehalt verkleinerte sich um 13 Prozent. Die Energiekonzentration in Trockenmasse nach der dreijährigen Nutzung der Weide stieg von
0,64 bis auf 0,89 g · kg-1 UFL-TS (Futtereinheit der Milchproduktion) und von
0,56 bis auf 0,84 g · kg-1 UVF-TS (Futtereinheit der Fleischproduktion).
Eiweiβkonzentration stieg im Falle PDIE von 53,2 bis auf 94,2 g · kg-1 TS, und
im Falle PDIN von 62,3 bis auf 86,5 g · kg-1 TS.
Bemerkenswert ist der groβe Anteil vom Weiβklee an der botanischen
Zusammensetzung der Weide, was das Nahrungsbedürfnis besser und auch
gleichmäβig befriedigen lässt. Im Vergleich mit Graspflanzen, enthält
Weiβklee mehr Eiweiβ und weniger Rohfaser, sowie ADF und NDF. Charakteristisch für Weiβklee ist hohe Auflösungsfähigkeit von Eiweiβ-Substanzen, die
mit der Auflösungsfähigkeit der Trockenmasse verbunden ist. Diese Abhängigkeit ist günstig für die Synthese der Bakterien-Proteinen im Pansen – die
meisten in Dünndarm zu verdauenden Eiweiβe.
338
WPŁYW WYPASU KRÓW MLECZNYCH RASY POLSKIEJ
CZERWONEJ NA SKŁAD BOTANICZNY
RUNI PASTWISKOWEJ
1
2
Badania przeprowadzono w latach 2010−2012 w prywatnym gospodarstwie ekologicznym, położonym w powiecie koneckim. Doświadczenie było
podzielone na dwie części − jedną część runi pastwiskowej wypasano, a drugą
koszono. Na pastwisku wypasano krowy mleczne rasy polskiej czerwonej
w liczbie 30 sztuk, w okresie pastwiskowym, tj. od maja do października. Na
kwaterach krowy przebywały 3−4 dni. Wiosną spasanie rozpoczynano wcześnie, gdy rośliny miały wysokość 10−12 cm. Z kolei, drugą część runi koszono
3-krotnie w ciągu sezonu pastwiskowego. Pierwszy pokos koszono w fazie
kłoszenia dominujących gatunków traw.
Celem podjętych badań było określenie składu botanicznego runi pastwiskowej w zależności od sposobu użytkowania (ruń spasana i wyłącznie koszona). Przed każdym wypasem i koszeniem oceniano skład florystyczny runi
metodą szacunkową według Klappa.
Z literatury przedmiotu wynika, że w trakcie nadmiernego wypasu bydła dochodzi do niekorzystnych zmian składu botanicznego runi pastwiskowej.
W badaniach własnych, przy zastosowaniu kontrolowanego wypasu, odnotowano wzrost udziału spośród traw takich gatunków, jak: wiechlina łąkowa
(Poa pratensis L.), życica trwała (Lolium perenne L.), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.), tymotka łąkowa (Phleum pratense L.), konietlica łąkowa (Trisetum flavescens (L.); z roślin motylkowatych: koniczyna biała (Trifolium repens L.), groszek łąkowy (Lathyrus pratensis L.) i wyka płotowa (Vicia
sepium L.). Z ziół i chwastów zanotowano występowanie takich gatunków, jak:
barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium L.), jaskier ostry (Ranunculus
acris L.), mniszek pospolity (Taraxacum officinale F.H. Wigg.), krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.) i babka lancetowata (Plantago lanceolata L.).
339
Można zatem stwierdzić, że pod wpływem prawidłowo przeprowadzonego spasania znacząco zwiększyły udział pożyteczne rośliny pastwiskowe,
natomiast rośliny mało wartościowe zaczęły zanikać.
Warunkiem takiego składu botanicznego na pastwiskach jest podział
powierzchni na kwatery, dostosowanie obciążenia pastwiska do jego wydajności, zachowanie właściwych okresów spoczynku runi oraz minimalizowanie
czasu spasania i udeptywania. Znajomość smakowitości roślin pastwiskowych
może być wykorzystana w dobieraniu gatunków traw do mieszanek na odnawianie lub na nowo zakładane pastwiska. Na podstawie obserwacji własnych
stwierdzono, że bydło mniej chętnie pobierało kupkówkę pospolitą (Dactylis
glomerata L.), mietlicę pospolitą (Agrostis capillaris L.), grzebienicę pospolitą
(Cynosurus cristatus L.) i kostrzewę czerwoną (Festuca rubra L.). Całkowicie
pomijane były tomka wonna (Anthoxanthum odoratum L.), drżączka średnia
(Briza media L.) oraz chwasty z rodziny baldaszkowatych.
Porównanie obiektu spasanego z częścią wyłącznie koszoną wykazało,
że frakcja traw przy spasaniu była dwukrotnie większa, wzrosła także 1,5krotnie, w porównaniu z obiektem tylko koszonym, frakcja roślin motylkowatych. Zioła i chwasty na części spasanej stanowiły 0,25% tej ilości, jaka była na
części koszonej.
W podsumowaniu należy podkreślić wysoką rolę kontrolowanego wypasu zwierząt dla kształtowania się prawidłowego składu botanicznego runi
pastwiskowej.
340
EINFLUSS DES ABWEIDEN DURCH POLNISCHE ROTKŰHE
AUF DIE BOTANISCHE ZUSAMMENSETZUNG DER WEIDE
1
2
Die Forschung wurde in Jahren 2010−2012 auf einer Őkofarm im
Landkreis Końskie durchgeführt und bestand aus zwei Teilen. Der eine Teil der
Weidefläche wurde vom Mai bis zum Oktober durch 30 polnische Rotkühe
abgegrast. Jedes Weidevierteil wurde 3−4 Tage lang abgegrast. Man begann
mit dem Abgrasen im Frühling bei der Höhe der Pflanzen von 10−12
Zentimetern. Der andere Teil der Weide wurde zum dreimaligen Abernten
vorausgesehen, wobei der erste Schnitt beim Ährenschieben der dominierenden
Grassorten stattfand.
Ziel der Forschung war es, die botanische Zusammensetzung im
Zusammenhang mit der Nutzungsart der Weide (Abgrasen oder Mähen) zu
bestimmen.
Vor jedem Abgrasen oder Mähen wurde die floristische Zusammensetzung der Weide nach Klapp-Methode beschätzt.
Aus der Fachliteratur kommt heraus, dass zu intensives Abgrasen
ungünstige Veränderungen der botanischen Zusammensetzung der Weide
verursacht. Die Eigenforschung lieβ feststellen, dass nach dem kontrollierten
Abgrasen
die folgenden Grassorten ihren Anteil an der botanischen
Zusammensetzung erhöhten: das Wiesen-Rispengras (Poa pratensis L.), das
Deutsche Weidelgras (Lolium perenne L.), der Wiesen-Schwingel (Festuca
pratensis Huds.), das Wiesen-Lieschgras (Phleum pretense L.), der WiesenGoldhafer (Trisetum flavescens L.); von Schmetterlingsblütlern: der Weiβ-Klee
(Trifolium repens L.), die Wiesen-Platterbse (Lathyrus pratensis L). und die
Zaun-Wicke (Vicia sepium L.). Von Kräutern und Unkrautpflanzen kamen die
Wiesen-Bärenklau (Heracleum sphondylium L.), der Scharfe Hahnenfuβ (Ranunculus acris L.), der Gewöhnliche Löwenzahn (Taraxacum officinale F.H.
Wigg.), die Gemeine Schafgarbe (Achillea millefolium L.) und der
Spitzwegerich (Plantago lanceolata L.) vor.
341
Man kann also feststellen, dass infolge des richtig durchgefühten
Abgrasen der Anteil von den hochwertigen Pflanzensorten an der botanischen
Zusammensetzung der Weide höher und von den minderwertigen geringer
wurde. Dies ist möglich, wenn die Weidefläche in getrennte Teile geteilt und
die Belastung der Weide ihrer Effizienz angemessen ist. Die Kenntnisse über
Geschmacksneigungen sind bei der Auswahl der Pflanzensorten zu Mischungen behilflich, die zur Erneuung bzw. Neubepflanzung der Weiden dienen. Eigenbeobachtungen lieβen feststellen, dass Rinder solche Grassorten wie: das
Gewöhnliche Knäuelgras (Dactylis glomerata L.), das Rote Strauβgras
(Agrostis capillaris L.), das Wiesen-Kammgras (Cynosurus cristatus L.), den
Gewöhnlichen Rot-Schwingel (Festuca rubra L.) nur selten und das Gewöhnliche Ruchgras (Anthoxanthum odoratum L.), das Mittlere Zittergras (Briza media L.), sowie Unkrautpflanzen aus der Familie Doldenblütler (Apiaceae
Lindl.) überhaupt nicht auswählten.
Im Vergleich mit dem gemähten Teil der Weide, war der Anteil der
Grassorten auf der abgegrasten Versuchsfläche zweimal, und der
Schmetterlingsblütler anderthalb so hoch. Dagegen belief sich der Anteil der
Kräuter und Unkrautpflanzen auf dem abgegrasten Teil auf 0,25 Prozent der
auf dem gemähten Teil bestimmten Menge dieser Pflanzenarten.
Man soll also die bedeutende Rolle des kontrollierten Abgrasen für die
botanische Zusammensetzung der Weide betonen.
342
FREKWENCJA TRZECH MUTACJI TYPU SNP W GENIE
KARBOKSYLAZY ACETYLO-COA (ACACA) U OWIEC RASY
MERYNOS POLSKI
Katarzyna Ropka-Molik1, Jan Knapik2, Marek Pieszka3
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 1Samodzielna Pracownia Genomiki,
2
Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 3Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa,
32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Karboksylaza acetylo-CoA (ACACA, ACC) jest kluczowym enzymem,
biorącym udział w biosyntezie nasyconych kwasów tłuszczowych (kwasu palmitynowego oraz długołańcuchowych kwasów tłuszczowych). Wykazano, że
najwyższa ekspresja oraz aktywność karboksylazy acetylo-CoA występuje
w tkankach związanych z procesem lipogenenzy, tzn. w wątrobie, tkance tłuszczowej oraz gruczole mlekowym podczas laktacji. Kokarboksylaza ACACA
jest ściśle związana z profilem kwasów tłuszczowych w mleku bydła, owiec
i kóz; wpływa również na profil kwasów tłuszczowych w mięsie, decydując
tym samym o jego walorach prozdrowotnych. Obecnie prowadzone są liczne
badania, mające na celu identyfikację zmian pojedynczych nukleotydów
(SNP’s), które istotnie wpływałyby na poziom ekspresji genu ACACA. U owiec
wykryto wiele zmian polimorficznych w locus tego genu, jednak nadal jednoznacznie nie zbadano ich wpływu na poziom aktywnego białka czy ilość transkryptu.
Celem badań było określenie frekwencji trzech polimorfizmów
(c.1441C>T, c.1783G>T, c.1834T>C) w genie ACACA u owiec rasy merynos
polski. Analizę przeprowadzono na 117 sztukach, pochodzących ze stacji oceny tryków w IZ PIB ZD Pawłowice. Dla wszystkich sztuk wyizolowano DNA
z krwi pełnej, pobranej do probówek z EDTA. Badane polimorfizmy oznaczono przy pomocy metody PCR-RFLP.
W przypadku mutacji cichej c.1441C>T, zlokalizowanej w 9 egzonie,
w rasie merynos polski zidentyfikowano dwa genotypy, przy czym frekwencja
genotypu CT była na niskim poziomie (3%). Przeważał genotyp CC, który zaobserwowano u 97% badanych zwierząt. Podobną zależność wykazano dla
dwóch mutacji c.1783G>T oraz c.1834T>C z 11 egzonu, gdzie w obu przypadkach przeważały osobniki homozygotyczne o genotypie dzikim: GG (71%) dla
zmiany c.1783G>T oraz TT (55%) dla mutacji c.1834T>C. Natomiast, zwierzęta posiadające genotypy homozygotyczne pod względem badanych polimor-
343
fizmów TT i CC, charakteryzowały się niską frekwencją (kolejno 6% i 7%).
Przypuszczalnie badane mutacje, będące formami polimorficznymi, pozostają
w nierównowadze sprzężeń z innymi mutacjami przyczynowymi, mającymi
wpływ na cechy fenotypowe.
Badanie genu kodującego karboksylazę acetylo-CoA, który nie był dotąd badany na krajowej populacji owiec, może pozwolić na uzyskanie dokładniejszej odpowiedzi, dotyczącej uwarunkowań cech ilościowych i jakościowych mięsa jagnięcego. Ponadto, poszerzenie konwencjonalnej selekcji o informacje, dotyczące molekularnego podłoża, warunkującego określoną cechę
produkcyjną, może znacznie przyspieszyć postęp hodowlany w krótkim czasie
i przy niskim nakładzie kosztów.
344
FREQUENZ VON DREI MUTATIONEN VOM TYP SNP IM
ACETYL-COA-CARBOXYLASE-GEN (ACACA) BEI
HAUSSCHAFEN DER RASSE POLNISCHE MERINO
(MERYNOS POLSKI)
Katarzyna Ropka-Molik1, Jan Knapik2, Marek Pieszka3
1
3
Separates Labor für Genomik, 2Abteilung für Genetik und Tierzucht,
Abteilung für Tierfütterung und Futtermittelkunde, Zootechnisches Institut des Nationalen
Die Acetyl-CoA-Carboxylase (ACACA, ACC) ist das an der Biosynthese gesättigter Fettsäuren (Palmitinsäure und langkettiger Fettsäuren) beteiligte
Schlüssel-Enzym. Es wurde nachgewiesen, dass die höchste Expression und
Aktivität der Acetyl-CoA-Carboxylase in mit dem Prozess der Lipogenese verbundenen Geweben, d.h. in der Leber, im Fettgewebe und in der Milchdrüse
während der Laktation zu verzeichnen ist. Die Cocarboxylase ACACA ist eng
mit dem Profil der Fettsäuren in der Milch von Rindern, Schafen und Ziegen
verbunden und hat auch Einfluss auf das Profil der Fettsäuren im Fleisch und
entscheidet folglich über seine gesundheitsfördernden Vorzüge. Momentan
werden zahlreiche Untersuchungen angestellt, welche die Identifizierung der
Einzelnukleotid-Polymorphismen (SNPs) zum Ziel haben, die wesentlichen
Einfluss auf den Expressionswert des ACACA-Gens haben. Bei Schafen wurden viele polymorphe Veränderungen am Genlocus festgestellt, weiterhin wurde jedoch nicht eindeutig ihr Einfluss auf das Niveau des aktiven Proteins oder
die Menge an Transcript untersucht.
Ziel der Untersuchungen war die Bestimmung der Frequenz von drei
Polymorphismen (c.1441C>T, c.1783G>T, c.1834T>C) im ACACA-Gen bei
Schafen der Rasse Polnische Merino (Merynos polski). Die Analyse wurde an
117 aus der Bewertungsstation von Schafböcken im polnischen Pawłowice
stammenden Tieren vorgenommen. Für alle Tiere wurde aus Vollblut die DNA
isoliert, die in EDTA-Reagenzgläser entnommen wurden. Die untersuchten
Polymorphismen wurden mittels der PCR-RFLP-Methode bestimmt.
Für die stille Mutation c.1441C>T, die bei der Rasse Polnische Merino
in Exon 9 lokalisiert ist, wurden zwei Genotypen identifiziert, wobei die Frequenz des Genotyps CT auf einem niedrigen Niveau war (3%). Es überwog der
Genotyp CC, der bei 97% der untersuchten Tiere beobachtet wurde. Eine ähnliche Wechselbeziehung wurde für die zwei Mutationen c.1783G>T und
345
c.1834T>C aus dem Exon 11 nachgewiesen, wo in beiden Fällen reinerbige
(homozygote) Individuen mit Wildtype-Genotyp überwogen: GG (71%) für die
Variation c.1783G>T und TT (55%) für die Mutation c.1834T>C. Tiere mit
homozygoten Genotypen zeichneten sich hingegen hinsichtlich der untersuchten Polymorphismen TT und CC durch eine niedrige Frequenz (6% und 7%)
aus. Vermutlich stehen die untersuchten Mutationen, die Polymorphismen sind,
in einem Kopplungsungleichgewicht mit anderen kausalen Mutationen, die
Einfluss auf die phänotypischen Merkmale haben.
Die Untersuchung des für Acetyl-CoA-Carboxylase kodierenden Gens,
das an der einheimischen Schafpopulation bislang nicht untersucht wurde, erlaubt möglicherweise genauere Antworten zu den Bedingtheiten der quantitativen und qualitativen Merkmale von Lammfleisch. Darüber hinaus kann eine
Ausweitung der konventionellen Selektion über die Informationen zu der molekularen Grundlage, durch die ein bestimmtes Produktionsmerkmal bedingt
wird, den genetischen Zuchtfortschritt bei geringem Kostenaufwand innerhalb
kurzer Zeit erheblich beschleunigen.
346
KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYBRANYCH PARAMETRÓW
KRWI KURCZĄT BROJLERÓW RÓŻNEGO POCHODZENIA
POD WPŁYWEM PODWYŻSZONEJ TEMPERATURY
POWIETRZA
Iwona Skomorucha1, Ewa Sosnówka-Czajka1, Renata Muchacka2
1
2
Uniwersytet Pedagogiczny, Instytut Biologii, Zakład Fizjologii Zwierząt i Toksykologii,
ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska
Celem prowadzonych badań było określenie wpływu podwyższonej
temperatury powietrza w drugim okresie odchowu na poziom hematokrytu,
hemoglobiny, glukozy, białka całkowitego oraz trójglicerydów we krwi kurcząt
brojlerów dwóch grup genetycznych.
Doświadczenie przeprowadzono na Doświadczalnej Fermie Drobiu
w Aleksandrowicach na 480 kurczętach brojlerach: Hubbard Flex i Ross 308,
które przydzielono do 4 grup o obsadzie nie przekraczającej 33 kg/m2.
W grupach I i II − odchowywano odpowiednio: kurczęta brojlery Hubbard Flex oraz Ross 308. Od 30. do 34. dnia życia podniesiono temperaturę powietrza do 30oC, a następnie od 34. do 42. dnia doświadczenia powrócono do
standardowych warunków termicznych (20−18°C). W grupach III i IV – utrzymywano kurczęta brojlery Hubbard Flex oraz Ross 308 w zalecanych warunkach
termicznych przez cały okres odchowu. Kurczęta odchowywano w bateriach
klatek. Grupy I i II znajdowały się w osobnym, klimatyzowanym pomieszczeniu z urządzeniem nagrzewającym sterowanym elektronicznie. Przez cały
okres doświadczenia ptaki miały swobodny dostęp do paszy i poideł z wodą.
W 30., 34. oraz 42. dniu doświadczenia pobrano krew od 7 ptaków z grupy
i oznaczono poziom: hematokrytu, hemoglobiny, glukozy, białka całkowitego
oraz trójglicerydów.
Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą dwuczynnikowej
analizy wariancji; istotność różnic oszacowano testem Duncana.
W 34. dniu doświadczenia odnotowano statystycznie istotnie niższy
poziom hemoglobiny we krwi kurcząt brojlerów, poddanych działaniu podwyższonej temperatury powietrza w porównaniu z kurczętami odchowywanymi w zalecanych warunkach termicznych. Obserwowano spadek stężenia glukozy i trójglicerydów we krwi ptaków obydwu grup genetycznych pod wpły-
347
wem podwyższonej temperatury powietrza (P≤0,05) w 34. dniu doświadczenia
w porównaniu z 30. dniem odchowu. Kurczęta brojlery poddane działaniu
podwyższonej temperatury powietrza charakteryzowały się również statystycznie wysoko istotnie niższym poziomem tych parametrów krwi w 34. dniu doświadczenia w porównaniu z ptakami tych samych grup genetycznych, odchowywanych w standardowych warunkach termicznych. Kurczęta brojlery Hubbard Flex z grupy I charakteryzowały się statystycznie istotnie niższym stężeniem glukozy we krwi w 42. dniu doświadczenia w porównaniu z kurczętami
Hubbard Flex z grupy III. W 34. dniu odchowu obserwowano także statystycznie istotnie wyższy poziom białka całkowitego we krwi kurcząt brojlerów
Hubbard Flex i Ross 308, poddanych działaniu podwyższonej temperatury powietrza w porównaniu z kurczętami z grup kontrolnych. W przeprowadzonym
doświadczeniu stwierdzono wpływ pochodzenia jedynie na poziom trójglicerydów we krwi kurcząt brojlerów.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że termiczny czynnik doświadczalny miał istotny wpływ na zmiany poziomu większości badanych parametrów krwi kurcząt brojlerów Hubbard Flex i Ross 308. Można zatem wnioskować, że podwyższona temperatura powietrza w drugim okresie odchowu zaburza homeostazę organizmu, a co za tym idzie ma negatywny wpływ na dobrostan kurcząt brojlerów niezależnie od ich pochodzenia.
348
VERÄNDERUNG DER AUSGEWÄHLTEN PARAMETER
DES BLUTES VON MASTHÄHNCHEN UNTERSCHIEDLICHER ABSTAMMUNG UNTER DEM EINFLUSS EINER
ERHÖHTEN LUFTTEMPERATUR
1
2
Abteilung für Tierphysiologie und Toxikologie, Biologisches Institut, Pädagogische Universität,
ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polen
Das Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Bestimmung des
Einflusses einer erhöhten Lufttemperatur während des zweiten Aufzuchtstadiums auf die Werte von Hämatokrit, Hämoglobin, Glukose, Gesamteiweiß
sowie Triglyceriden im Blut von Masthähnchen aus zwei genetischen Gruppen.
Der Versuch wurde in der Versuchsgefügelfarm in Aleksandrowice an
480 Masthähnchen durchgeführt: Hubbard Flex und Ross 308, die in 4 Gruppen
eingeteilt wurden, welche eine Besetzung von 33 kg/m2 nicht überschritten. In den
Gruppen I und II wurden jeweils Hubbard Flex- und Ross 308-Masthähnchen
aufgezogen, und ab dem 30. bis zum 34. Lebenstag wurde die Lufttemperatur auf
30oC erhöht, und danach wurden wieder ab dem 34. bis zum 42. Versuchstag die
standardmäßigen Temperaturbedingungen geschaffen (20−18°C). In den Gruppen
III und IV wurden jedoch die Hubbard Flex- und Ross 308-Masthähnchen in den
empfohlenen Temperaturbedingungen während der ganzen Aufzuchtszeit gehalten. Die Masthähnchen wurden in Käfigbatterien aufgezogen. Die Gruppen I
und II befanden sich in einem gesonderten, klimatisierten Raum mit einem
elektronisch gesteuerten Wärmegerät. Während der ganzen Versuchszeit hatten
die Vögel freien Zugang zu Futter und Wassertränken. Am 30., 34. und 42. Versuchstag wurde 7 Vögeln der Gruppe Blut abgenommen und die Werte von
Hämatokrit, Hämoglobin, Glukose, Gesamteiweiß sowie Triglyceriden bestimmt. Die Werte wurden statistisch mit Hilfe der zweifaktoriellen Varianzanalyse ermittelt, indem anhand des Duncan-Tests die Relevanz von Unterschieden
geschätzt wurde.
Am 34. Versuchstag wurde statistisch signifikant ein niedrigerer
Hämoglobinwert im Blut der Masthähchen verzeichnet, die im Vergleich mit
den Masthähnchen, die in den empfohlenen Temperaturbedingungen aufgezogen wurden, der Wirkung einer erhöhten Lufttemperatur ausgesetzt waren. Es
349
wurde eine Abnahme der Glukose- und Triglyceridenkonzentration im Blut der
Masthähnchen aus beiden genetischen Gruppen unter Einfluss einer erhöhten
Lufttemperatur (p≤0,05) am 34. Versuchstag im Vergleich zum 30.
Aufzuchtstag beobachtet. Masthähnchen, die einer erhöhten Lufttemperatur
ausgesetzt waren, zeichneten sich auch statistisch hoch signifikant durch einen
niedrigeren Wert dieser Parameter im Blut am 34. Versuchstag, im Vergleich
mit den Vögeln aus denselben genetischen Gruppen, die in den empfohlenen
Temperaturbedingungen aufgezogen wurden, aus. Die Hubbard FlexMasthähnchen aus der Gruppe I zeichneten sich statistisch signifikant durch
eine niedrigere Glukosekonzentration am 42. Versuchtstag, im Vergleich mit
den Hubbard Flex-Masthähnchen aus der Gruppe III, aus. Am 34. Aufzuchtstag
wurde auch statistisch signifikant ein höherer Gesamteiweißwert im Blut der
Hubbard Flex- und Ross 308-Masthähnchen beobachtet, die im Vergleich mit
den Masthähnchen aus den Kontrollgruppen, der Wirkung einer erhöhten Lufttemperatur ausgesetzt waren. Im durchgeführten Versuch wurde ein Einfluss
der Abstammung nur auf die Triglyceridwerte im Blut der Masthähnchen
nachgewiesen.
Zusammenfassend kann gesagt werden, dass der thermische Versuchsfaktor einen wesentlichen Einfluss auf die Veränderungen der Werte der meisten der untersuchten Parameter des Blutes der Hubbard Flex- und Ross 308Masthähnchen hatte. Es kann also angenommen werden, dass eine erhöhte
Lufttemperatur im zweiten Aufzuchtsstadium die Homöostase des Organismus
beeinträchtigt und folglich einen negativen Einfluss auf das Wohlbefinden der
Masthähnchen, unaghängig von deren Abstammung, hat.
350
WPŁYW POCHODZENIA I SYSTEMU UTRZYMANIA NA
DŁUGOŚĆ OKRESU ZNIERUCHOMIENIA TONICZNEGO
ORAZ KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYBRANYCH PARAMETRÓW
BIOCHEMICZNYCH KRWI KURCZĄT BROJLERÓW
1
2
Uniwersytet Pedagogiczny, Instytut Biologii, Zakład Fizjologii Zwierząt i Toksykologii,
ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polska
Celem prowadzonych badań było określenie wpływu systemu utrzymania na długość okresu znieruchomienia tonicznego oraz poziom białka całkowitego, trójglicerydów i cholesterolu we krwi kurcząt brojlerów trzech grup
genetycznych.
w Aleksandrowicach na 1035 kurczętach brojlerach trzech grup genetycznych:
Cobb 500, Hubbard Flex i Ross 308. W pierwszym dniu życia pisklęta po zważeniu i oznakowaniu znaczkami pisklęcymi przydzielono do 6 grup o obsadzie nie
przekraczającej 33 kg/m2.
W grupach I, II i III – odchowywano kurczęta brojlery: Cobb 500, Ross
308 oraz Hubbard Flex do 21. dnia życia w 6-piętrowych bateriach klatek ogrzewanych, z automatyczną regulacją temperatury, a następnie do 42. dnia w 4piętrowych bateriach klatek nieogrzewanych. Każda grupa składała się z 9 podgrup. W grupach IV, V i VI − utrzymywano kurczęta brojlery tych samych grup
genetycznych w przedziałach na ściółce, a każda grupa składała się z 3 podgrup.
Kurczęta żywiono bez ograniczeń mieszankami przygotowanymi na bazie koncentratów. Przez cały okres doświadczenia ptaki miały swobodny dostęp do
poideł z wodą.
W 21., 28., 35. oraz 42. dniu doświadczenia przeprowadzono pomiar długości trwania okresu znieruchomienia tonicznego (TI – tonic immobility) u 10
ptaków z każdej grupy. W 1., 21. oraz 42. dniu odchowu została również pobrana
krew od 7 ptaków z każdej grupy w celu oznaczenia poziomu: białka całkowitego,
trójglicerydów i cholesterolu. Badanie parametrów biochemicznych krwi wykonano przy użyciu fotometru Epol 20 za pomocą zestawów odczynnikowych i metodyki firmy Alpha Diagnostics.
351
Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą dwuczynnikowej
analizy wariancji; istotność różnic oszacowano testem Duncana.
Zarówno pochodzenie, jak i system utrzymania nie miały wpływu na
długość okresu znieruchomienia tonicznego kurcząt brojlerów. W 28. dniu
doświadczenia odnotowano natomiast interakcję czynników doświadczalnych
w przypadku kurcząt brojlerów Ross 308, czego wynikiem był statystycznie
istotnie krótszy okres znieruchomienia tonicznego kurcząt odchowywanych na
ściółce w porównaniu z kurczętami utrzymywanymi w baterii klatek. Nie
stwierdzono wpływu systemu utrzymania na poziom białka całkowitego,
trójglicerydów oraz cholesterolu we krwi kurcząt brojlerów badanych trzech grup
genetycznych. Odnotowano statystycznie wysoko istotną różnicę w poziomie
białka całkowitego we krwi pomiędzy kurczętami brojlerami Cobb 500 a Hubbard
Flex oraz statystycznie istotną pomiędzy kurczętami brojlerami Cobb 500 a Ross
308, odchowywanymi w systemie ściołowym, w 42. dniu doświadczenia.
Pochodzenie miało także statystycznie wysoko istotny wpływ na poziom
cholesterolu we krwi kurcząt brojlerów, odchowywanych w baterii klatek oraz na
ściółce w 1. oraz statystycznie istotny w przypadku odchowu w baterii klatek
w 42. dniu odchowu ptaków.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że system utrzymania nie miał
wpływu na długość okresu znieruchomienia tonicznego oraz na badane parametry
biochemiczne krwi kurcząt brojlerów trzech grup genetycznych. Pochodzenie
natomiast miało wyraźny wpływ jedynie na poziom cholesterolu we krwi ptaków
doświadczalnych.
352
EINFLUSS DER ABSTAMMUNG UND DER HALTUNGSWEISE
AUF DIE DAUER DER TONISCHEN IMMOBILITÄT UND
VERÄNDERUNG DER AUSGEWÄHLTEN BIOCHEMISCHEN
PARAMETER DES BLUTES VON MASTHÄHNCHEN
1
2
Abteilung für Tierphysiologie und Toxikologie, Biologisches Institut, Pädagogische Universität,
ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, Polen
Einflusses der Haltungsweise auf die Dauer der tonischen Immobilität sowie
auf die Werte von Gesamteiweiß, Triglyceriden sowie Cholesterin im Blut von
Masthähnchen aus drei genetischen Gruppen.
Der Versuch wurde in der Versuchsgefügelfarm in Aleksandrowice an
1035 Masthähnchen aus drei genetischen Gruppen durchgeführt: Cobb 500,
Hubbard Flex und Ross 308. Am ersten Lebenstag wurden die Küken nach dem
Wiegen und der Kennzeichnung mit Kükenmarken in 6 Gruppen eingeteilt, welche eine Besetzung von 33 kg/m2 nicht überschritten.
In den Gruppen I, II und III wurden Cobb 500-, Ross 308- sowie Hubbard
Flex-Masthähnchen bis zum 21. Lebenstag in sechsstöckigen, beheizten Käfigbatterien mit automatischer Temperaturregelung und anschließend bis zum 42. Tag
in vierstöckigen, unbeheizten Käfigbatterien aufgezogen. Jede Gruppe bestand aus
9 Untergruppen. In den Gruppen IV, V und VI wurden Masthähnchen aus denselben genetischen Gruppen in Abteilen mit Streu gehalten, und jede Gruppe bestand
aus 3 Untergruppen. Die Masthähnchen wurden ohne Beschränkungen mit auf
der Basis von Konzentraten zubereiteten Mischungen gefüttert. Während der
ganzen Versuchszeit hatten die Vögel freien Zugang zu Wassertränken. Am
21., 28., 35. sowie 42. Versuchstag wurde an 10 Vögeln aus der Gruppe die Dauer
der tonischen Immobilität (TI – tonic immobility) gemessen. Am 1., 21. und 42.
Aufzuchtstag wurde 7 Vögeln aus jeder Gruppe Blut abgenommen, um die Werte
von Gesamteiweiß, Triglyceriden und Cholesterin zu bestimmen. Die Untersuchung der biochemischen Parameter des Blutes wurde mit Hilfe des Fotometers
Epol 20, der Reagenzsets und Methodik der Firma Alpha Diagnostics durchgeführt. Die Werte wurden statistisch mit Hilfe der zweifaktoriellen Varianzanalyse
353
ermittelt, indem anhand des Duncan-Tests die Relevanz von Unterschieden geschätzt wurde.
Sowohl die Abstammung als auch die Haltungsweise hatten keinen Einfluss auf Dauer der tonischen Immobilität bei Masthähnchen. Am 28. Versuchstag
wurde jedoch eine Wechselbeziehung von Versuchsfaktoren im Fall von Ross
308-Masthähnchen beobachtet, deren Folge statistisch signifikant eine kürzere
Dauer der tonischen Immobilität der auf Streu aufgezogenen Masthähnchen im
Vergleich mit den in Käfigbatterien gehaltenen Masthänchen war. Ein Einfluss
der Haltungsweise auf die Werte von Gesamteiweiß, Triglyceriden sowie Cholesterin im Blut von Masthähnchen aus den drei untersuchten genetischen Gruppen
wurde nicht festgestellt. Es wurde statistisch hoch ein signifikanter Unterschied
der Gesamteiweißwerte im Blut zwischen den Cobb 500- und Hubbard FlexMasthähnchen sowie ein statistisch signifikanter Unterschied zwischen den Cobb
500- und Ross 308-Masthänchen, die auf Streu aufgezogen wurden, am 42. Versuchstag verzeichnet. Die Abstammung hatte auch am 1. Tag einen statistisch
hoch signifikanten Einfluss auf die Cholesterinwerte im Blut der Masthänchen,
die in einer Käfigbatterie und auf Streu aufgezogen wurden, sowie einen statistisch signifikanten Einfluss im Fall einer Aufzucht in einer Käfigbatterie am 42.
Tag der Aufzucht der Vögel.
Zusammenfassend kann gesagt werden, dass die Haltungsweise keinen
Einfluss auf die Dauer der tonischen Immobilität sowie auf die untersuchten Parameter des Blutes der Mansthähnchen aus drei genetischen Gruppen hatte. Die
Abstammung hatte dagegen nur auf die Cholesterinwerte im Blut der Versuchsvögel einen deutlichen Einfluss.
354
WPŁYW SYSTEMU UTRZYMANIA NA OBRAZ
BIAŁOKRWINKOWY KRWI KUR NIEŚNYCH
Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha, Eugeniusz Herbut
Celem prowadzonych badań było określenie wpływu systemu utrzymania na obraz białokrwinkowy krwi kur rasy Żółtonóżka kuropatwiana.
w Aleksandrowicach na 250 kurach rasy Żółtonóżka kuropatwiana. W wieku
18 tygodni kurki zostały przydzielone do grup doświadczalnych, zróżnicowanych pod względem systemu utrzymania: grupa I – kury utrzymywane w systemie ściołowym bezwybiegowym o obsadzie 9 szt./1 m2, grupa II – kury
utrzymywane w systemie ściołowym o obsadzie 9 szt./1 m2 z możliwością korzystania z wybiegów trawiastych (2,5 m2/kurę) oraz grupa III – kury utrzymywane w systemie klatek wzbogaconych, zapewniających 750 cm2 powierzchni/szt.
Ptaki były żywione standardowymi mieszankami paszowymi dla kur
nieśnych i miały swobodny dostęp do paszy oraz wody.
W 18., 32. oraz 56. tygodniu odchowu pobrano krew od 10 ptaków
z każdej grupy i wykonano rozmazy krwi, a następnie liczono wybarwione leukocyty pod mikroskopem Nikon YS 100. Obliczony został także stosunek heterofili do limfocytów (H:L).
Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą analizy wariancji,
a istotność różnic oszacowano testem Duncana.
W 18. tygodniu odchowu odnotowano statystycznie istotną różnicę
w procentowej ilości limfocytów we krwi kur pomiędzy grupami I a III oraz
w procentowej ilości monocytów we krwi kur pomiędzy grupami II a III. W 32.
tygodniu utrzymania różnice w procentowym udziale heterofili we krwi stwierdzono pomiędzy kurami z grup III i II przy P≤0,01 oraz pomiędzy kurami z grup
III a I przy P≤0,05. Kury odchowywane w baterii klatek wzbogaconych charakteryzowały się również statystycznie istotnie największym udziałem limfocytów we
krwi w porównaniu z kurami z pozostałych grup. W 56. tygodniu doświadczenia
u kur z grupy III odnotowano z kolei największy udział heterofili we krwi w porównaniu z ptakami z grup I i II przy P≤0,01 oraz najmniejszy procentowy udział
limfocytów w porównaniu z grupą II przy P≤0,01 oraz grupą I przy P≤0,05. Ana-
355
liza stosunku heterofili do limfocytów (H:L), będącego kryterium dla pomiaru
poziomu stresu u ptaków, wykazała jego wzrost w grupie III w 56. tygodniu odchowu.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że system utrzymania wpłynął na
zmianę w procentowym udziale heterofili i limfocytów we krwi kur odchowywanych w baterii klatek wzbogaconych, w 56. tygodniu doświadczenia, czego
wynikiem był wzrost stosunku H:L. Może to zatem świadczyć o pogorszeniu
się dobrostanu kur Żółtonóżka kuropatwiana, utrzymywanych w baterii klatek
wzbogaconych w końcowym okresie odchowu w porównaniu z ptakami odchowywanymi w systemie ściołowym bezwybiegowym i z dostępem do wybiegu.
356
EINFLUSS DER HALTUNGSWEISE AUF DAS BLUTBILD
DER LEUKOZYTEN VON LEGEHÜHNERN
Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha, Eugeniusz Herbut
Einflusses der Haltungsweise auf das Blutbild der Leukozyten von Hühnern der
Rasse Żółtonóżka kuropatwiana.
Der Versuch wurde in der Versuchsgeflügelfarm in Aleksandrowice an
250 Hühnern der Rasse Żółtonóżka kuropatwiana durchgeführt. Im Alter von
18 Wochen wurden die Hühner Versuchsgruppen zugeordnet, die sich in der
Haltungsweise unterschieden: die Gruppe I – Hühner wurde auf Streu und ohne
Auslauf in einer Besetzung von 9 Stück/1 m2, die Gruppe II – Hühner wurde
auf Streu und mit Grasauslauf (2,5 m2 je Huhn) in einer Besetzung von 9
Stück/1 m2, die Gruppe III – Hühner wurde in zusätzlich ausgestatteten Käfigen, welche eine Fläche von 750 cm2 je Huhn hatten, gehalten. Die Vögel
wurden mit standardmäßigen Futtermischungen für Legehühner ernährt und
hatten freien Zugang zu Futter und Wasser.
Am 18., 32. und 56. Aufzuchtstag wurde 10 Vögeln aus jeder Gruppe
Blut abgenommen und Blutausstriche gemacht. Danach wurden die gefärbten
Leukozyten unter dem Mikroskop Nikon YS 100 gezählt. Berechnet wurde auch
das Verhältnis der Heterophilie zu den Lymphozyten (H:L).
Die Werte wurden statistisch mit Hilfe der zweifaktoriellen Varianzanalyse ermittelt, indem anhand des Duncan-Tests die Relevanz von Unterschieden
geschätzt wurde.
In der 18. Woche der Aufzucht wurde ein statistisch signifikanter Unterschied im Prozentanteil der Lymphozyten im Blut zwischen den Hühnern der
Gruppe I und III sowie im Prozentanteil der Monozyten im Blut zwischen den
Hühnern der Gruppe II und III verzeichnet. In der 32. Woche der Haltung wurden
Unterschiede im Prozentanteil der Heterophilie im Blut zwischen den Hühnern
der Gruppe III und II bei P≤0,01 sowie zwischen den Hühnern aus der Gruppe III
und I bei P≤0,05 festgestellt. Die in zusätzlich ausgestatteten Käfigbatterien aufgezogenen Hühner zeichneten sich auch statistisch signifikant durch den höchsten
Anteil der Lymphozyten im Blut im Vergleich mit den Hühnern aus den verbleibenden Gruppen aus. In der 56. Woche des Versuchs wurde bei den Hühnern aus
357
der Gruppe III dagegen der größte Anteil von Heterophilie im Blut, im Vergleich
mit den Vögeln aus der Gruppe I und II bei P≤0,01 sowie der kleinste Prozentanteil von Lymphozyten im Vergleich mit der Gruppe II bei P≤0,01 und Gruppe I
bei P≤0,05, verzeichnet. Bei der Analyse des Verhältnisses der Heterophilie zu
den Lymphozyten (H:L), was ein Kriterium bei Messung des Stressniveaus bei
Vögeln ist, wurde ein Anstieg in der Gruppe III in der 56. Woche der Aufzucht
festgestellt.
Zusammenfassend kann gesagt werden, dass die Haltungsweise auf die
Veränderung des Prozentanteils der Heterophilie zu den Lymphozyten im Blut
der Hühner, welche in zusätzlich ausgestatteten Käfigbatterien aufgezogen
wurden, in der 56. Versuchswoche einen Einfluss hatte, dessen Folge ein Anstieg des Verhältnisses von H zu L war. Dies kann demnach für eine Verschlechterung des Wohlbefindens der Hühner der Rasse Żółtonóżka
kuropatwiana, welche in zusätzlich ausgestatteten Käfigbatterien im letzten
Abschnitt der Aufzucht gehalten wurden, im Vergleich mit den Vögeln die auf
Streu sowie mit und ohne Auslauf aufgezogen wurden, sprechen.
358
WPŁYW SYSTEMU ODCHOWU NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ
PRODUKCYJNOŚCI KUR RASY LEGHORN
Ewa Sosnówka-Czajka, Eugeniusz Herbut, Iwona Skomorucha
Celem prowadzonych badań była ocena kształtowania się wyników
produkcyjnych kur nieśnych rasy Leghorn, utrzymywanych w trzech różnych
systemach: ściołowym bezwybiegowym, z dostępem do wybiegów oraz
w klatkach wzbogaconych.
Doświadczenie przeprowadzono na 16-tygodniowych kurach nieśnych
rasy Leghorn w liczbie 150 szt., przydzielonych do trzech grup doświadczalnych, różniących się jedynie zastosowanym systemem odchowu. Każda grupa
składała się z 3 podgrup. W grupie I ptaki utrzymywano w systemie ściołowym
bezwybiegowym o obsadzie 9 szt./1 m2 powierzchni kurnika, w grupie II na
ściółce (9 szt./1 m2) z możliwością swobodnego korzystania z zielonych wybiegów od 16. tygodnia odchowu (2,5 m2 powierzchni wybiegu/kurę). Wybiegi
wyposażono w zadaszenia i poidła. W grupie III zastosowano system klatek
wzbogaconych (750 cm2/szt.). Kury żywiono standardowymi mieszankami paszowymi dla kur nieśnych. Przez cały okres doświadczenia ptaki miały swobodny dostęp do paszy i wody.
W trakcie trwania doświadczenia zbierano dane dotyczące produkcyjności ptaków w każdej grupie badawczej: nieśność, spożycie paszy i padnięcia.
Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą analizy wariancji,
a istotność różnic oszacowana testem Duncana.
Kury nieśne utrzymywane zarówno w systemie wybiegowym, jak
i ściołowym bezwybiegowym osiągnęły szczyt nieśności w 39. tygodniu odchowu, natomiast w systemie klatek wzbogaconych już w 28. tygodniu. U kur
rasy Leghorn stwierdzono w szczycie nieśności, przy utrzymaniu z dostępem
do trawiastych wybiegów, nieśność na poziomie około 95%, w systemie klatek
wzbogaconych – o około 14% niższą, a w systemie bezwybiegowym, – aż
o około 22% niższą w porównaniu do systemu wybiegowego. Najwyższą masę
jaja stwierdzono w systemie wybiegowym. Najniższe spożycie paszy na kurę
było wśród ptaków utrzymywanych w klatkach wzbogaconych, a najwyższe
w systemie ściołowym bezwybiegowym. Jednak, najniższe spożycie paszy na
359
1 jajo odnotowano u kur z dostępem do wybiegów, a najgorsze ponownie
w systemie ściołowym bezwybiegowym.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że system utrzymania wpłynął na wyniki produkcyjne kur nieśnych rasy Leghorn. Najgorsze
wyniki produkcyjne osiągnęły nioski w systemie ściołowym bezwybiegowym,
zacznie niższe od ptaków utrzymywanych zarówno w klatkach wzbogaconych,
jak i z dostępem od zielonych wybiegów. Najlepszą nieśność, najwyższą masę
ciała oraz najlepsze spożycie paszy na jajo stwierdzono u kur utrzymywanych
z dostępem do zielonych wybiegów.
360
EINFLUSS DES ZUCHTSYSTEMS AUF DIE GESTALTUNG
DER RODUKTIVITÄT DER HÜHNER VON
LEGHORN-RASSE
Ewa Sosnówka-Czajka, Eugeniusz Herbut, Iwona Skomorucha
Die abgewickelten Forschungsarbeiten bezweckten die Abschätzung
der Gestaltung von Produktionsergebnissen im Fall von Legehennen der Leghorn-Rasse in drei unterschiedlichen Zuchtsystemen: auslaufloser Einstreuhaltung, Haltung mit Zugang zu den Ausläufen und in „ausgestalteten Käfigen“.
Am Versuch nahmen 150 Stück 16-wöchiger Legehennen der LeghornRasse teil. Sie wurden in drei Versuchsgruppen aufgeteilt, die sich ausschließlich durch das angewandte Zuchtsystem unterschieden. Jede Gruppe bestand
aus 3 Untergruppen. In der 1. Gruppe hat man die Tiere in der auslaufloser Einstreuhaltung mit dem Bestand von 9 Hühnern/1 m2 der Hühnerstallfläche gezüchtet. In der 2. Gruppe wurden die Legehennen auf dem Einstreu (9 Hühner/1 m2) mit einem freien Zugang zu begrünten Ausläufen beginnend von der
16 Zuchtwoche (2,5 m2 der Auslauffläche pro 1 Henne) gehalten. Die Ausläufe
wurden überdacht und mit Tränken ausgestattet. In der 3. Gruppe wurde das
System der „ausgestalteten Käfige” (750 cm2/pro Henne) verwendet. Die Hühner wurden mit standardmäßigen Futtergemischen für die Legehennen gefüttert. Im Laufe des ganzen Experiments hatten die Tiere einen freien Zugang
zum Futter und Wasser.
Während der Experimentdauer hat man die Informationen zur Produktivität der Tiere in jeder Forschungsgruppe gesammelt: Legemenge, Futterverzehr und Sterberate.
Die Ergebnisse wurden mit Hilfe der Variationsanalyse statistisch bearbeitet, indem die Wesentlichkeiten der Unterschiede mit dem Duncan-Test
abgeschätzt wurden.
Die Legehennen von der Auslaufhaltung und von der auslauflosen,
eingestreuten Haltung erreichten den Legehöhepunkt in der 39 Zuchtwoche,
dagegen die Hennen im System der „ausgestalteten Käfige“ schon in der 28
Woche. Man hat festgestellt, dass die Hühner der Leghorn-Rasse bei der Haltung mit Zugang zu den Grasausläufen im Legehöhepunkt die Legemenge auf
dem Niveau von ca. 95% aufweisen. Im System der „ausgestalteten Käfige“ ist
361
die Legemenge um ca. 14% und im auslauflosen System sogar um ca. 22%
niedriger im Vergleich zur Auslaufhaltung. Das höchste Eigewicht wurde im
Auslaufsystem festgestellt. Der kleinste Futterverzehr pro Huhn war dagegen
unter den in den „ausgestalteten Käfigen“ gehaltenen Tieren, der höchste im
auslauflosen, eingestreuten System zu beobachten. Doch den niedrigsten Futterverzehr pro 1 Ei hat man bei den Hennen mit dem Zugang zu den Ausläufen
und den schlechtesten Verzehr wiederholt im auslauflosen, eingestreuten System festgestellt.
An Hand der realisierten Forschungen hat man ermittelt, dass das Haltungssystem die Produktionsergebnisse im Fall der Legehennen der LeghornRasse beeinflusst hat. Die schlechtesten Produktionsergebnisse erreichten die
Legehennen im auslauflosen, eingestreuten System. Ihre Ergebnisse waren wesentlich niedriger sowohl als die Leistungen der Tiere in „ausgestalteten Käfigen“, als auch als die Leistungen der Hühner mit dem Zugang zu den begrünten
Ausläufen. Die beste Legemenge, das höchste Körpergewicht und den besten
Futterverzehr pro ein Ei hat man bei den Hennen nachgewiesen, die mit dem
Zugang zu den begrünten Ausläufen gehalten wurden.
362
ZMIANY UDZIAŁU RASY HOLSZTYŃSKO-FRYZYJSKIEJ
W ODTWARZANEJ POPULACJI BYDŁA POLSKIEGO
CZERWONO-BIAŁEGO
Ewa Sosin-Bzducha
Bydło polskie czerwono-białe zostało objęte programem ochrony zasobów genetycznych w 2007 r. Jest to rasa w typie mięsno-mlecznym z wysoką
przydatnością do opasu z wykorzystaniem trwałych użytków zielonych. W latach 70. XX wieku rasa ta podlegała prowadzonemu na szeroką skalę krzyżowaniu z wybitnie mleczną rasą holsztyńsko-fryzyjską. Mieszańce charakteryzowały się lepszą wydajnością mleka, jednakże gorszym umięśnieniem i wydajnością rzeźną. Prowadzony program ochrony stał się szansą na utrzymanie
rasy w typie dwustronnie użytkowym, długowiecznej, odpornej, dobrze przystosowanej do trudnych warunków środowiskowych. Ze względu na wysoki
stopień holsztynizacji bydła w Polsce, w początkowym etapie (do 2010 r.) program zakładał również udział krów bez udokumentowanego pochodzenia, wybieranych w oparciu o zgodność ze wzorcem rasowym, a dla osobników o znanym pochodzeniu dopuszczał udział genów rasy HF do 50%. W kolejnych latach zakładano przyjmowanie do programu nowych zwierząt tylko z udokumentowanym pochodzeniem i udziałem krwi HF nie większym niż 37,5%, a od
2013 r. nie większym niż 25%.
Celem pracy była analiza zmian udziału krwi rasy HF u bydła polskiego czerwono-białego, objętego programem ochrony zasobów genetycznych
w kolejnych latach jego trwania. Dane zostały opracowane w oparciu o dokumentację hodowlaną krów rasy polskiej czerwono-białej, objętych Programem
ochrony zasobów genetycznych w latach 2008–2013.
Średnio liczba krów o rasie ustalonej w populacji objętej ochroną w latach 2008–2010 wynosiła 74,3%. W 2011 r. utrzymywała się na poziomie
78%, a obecnie wynosi 60,5%. W 2013 liczba krów objętych programem
ochrony rasy polskiej czerwono-białej wynosiła 3020 sztuk, z czego 39,5%
stanowiły krowy o znanym rodowodzie. W tym roku udział krów o niskim dolewie krwi rasy HF (do 25%) wzrósł do 17%, a w przedziale 25,1–50% utrzymuje się na stałym poziomie około 20%.
363
Należy stwierdzić, że mimo początkowych trudności, związanych
głównie z niewielką liczbą buhajów przydatnych do programu ochrony, realizowane są podstawowe jego założenia.
Tabela 1. Liczba stad i krów rasy polskiej czerwono-białej w poszczególnych latach
trwania programu ochrony
Wyszczególnienie
Liczba stad
Liczba krów
Liczba buhajów
Udział krwi rasy HF:
0*
do 25%
25,1–50%
Średni dolew krwi
buhajów HF
2008
276
1720
(4)
2009
369
2487
14 (9)
66,6
3,7
29,7
0
75,6
2,3
22,1
35,3
Rok
2010
2011
445
441
3258
3013
25 (10) 24 (9)
81
2,5
16,5
29,3
78,8
1,4
19,8
23,8
* rasa ustalona, w nawiasach podano buhaje przeznaczone do inseminacji.
____________________________
364
2012
439
3144
33 (17)
2013
394
3020
34 (15)
70,1
7,7
22,2
17,4
60,5
17,0
22,5
15,3
ÄNDERUNGEN AM ANTEIL DER HOLSTEINERFRIESISCHEN RASSE AN DER ZU REPRODUZIERENDEN
POPULATION DES POLNISCHEN ROT-WEISSEN VIEHS
Ewa Sosin-Bzducha
Das polnische rot-weiße Vieh wurde 2007 unter das Schutzprogramm
von den genetischen Tierressourcen gestellt. Es handelt sich dabei um eine
Milch- und Fleischrasse mit einer hohen Mastnützlichkeit unter Nutzung von
einem beständigen Ackerland. In den 1970. Jahren unterlag diese Rasse einer
weit und breit geführten Kreuzung mit der durchaus milchigen HolsteinerFriesischen-Rasse. Diese Mischlinge zeichneten sich durch eine weit bessere
Milchausbeute, jedoch gleichzeitig durch eine schlechtere Muskulatur und
damit auch eine schlechtere Schlachtausbeute aus. Das geführte Schutzprogramm wurde zu einer Chance, eine Rasse von einem Doppelgebrauchstyp,
langlebig, widerstandsfähig und gut an die schwierigen Umweltbedingungen
angepasst aufrechtzuerhalten. Angesichts eines hohen Grades von holsteinischen Viehmerkmalen in Polen in der Anfangsetappe (bis 2010) setzte das
Programm mitunter die Teilnahme von Kühen ohne eine dokumentierte
Abstammung voraus, die aufgrund einer Übereinstimmung mit dem
Rassenmuster gewählt wurden, wobei für Tiere mit einer bekannten
Abstammung der Anteil an den HF-Genen bis zu 50% zugelassen war. In den
nachfolgenden Jahren war die Aufnahme ins Programm von neuen Tieren nur
mit einer dokumentierten Abstammung und einem HF-Blutanteil nicht größer
als 37,5% und ab 2013 nicht größer als 25% vorgesehen.
Ziel der Studie war eine Analyse von Änderungen des HF-Blutanteils
bei dem polnischen rot-weißen Vieh im Rahmen des Schutzprogramms von
genetischen Ressourcen in den nachfolgenden Programmjahren. Die Daten
wurden aufgrund der Zuchtdokumentation von Kühen der polnischen rotweißen Rasse im Rahmen des Schutzprogramms von genetischen Ressourcen
in den Jahren 2008−2013 erstellt.
Die Anzahl von Kühen einer festgelegten Rasse in einer unter Schutz
gestellten Population betrug in den Jahren 2008−2010 durchschnittlich 74,3%.
2011 lag diese Anzahl bei 78% und gegenwärtig beträgt sie 60,5%. 2013 betrug
die Anzahl von den unter das Schutzprogramm für die polnische rot-weiße
365
Rasse gestellten Kühen 3020 Stück, wovon 39,5% Kühe mit einem bekannten
Stammbaum ausmachten. 2013 stieg der Anteil an Kühen mit einem niedrigen
HF-Blutanteil (bis 25%) auf 17%. Der Anteil an Kühen mit einem HFBlutanteil im Bereich 25,1–50% hält sich konstant bei 20%.
Es ist festzustellen, dass trotz anfänglicher Schwierigkeiten,
hauptsächlich wegen einer geringen Anzahl von den für das Schutzprogramm
nützlichen Bullen, die Programm-Grundvoraussetzungen umgesetzt werden.
Tabelle 1. Anzahl von Herden und Kühen der polnischen rot-weißen Rasse in den
einzelnen Schutzprogramm-Jahren
Bezeichnung
Anzahl Herden
Anzahl Kühe
Anzahl Bullen
HF-Blutanteil:
0*
bis 25%
25,1 – 50%
Durchschnittlicher
Bullen
HF-Blutanteil
2008
276
1720
(4)
2009
369
2487
14
(9)
2010
445
3258
25
(10)
Jahr
2011
441
3013
24
(9)
2012
439
3144
33
(17)
2013
394
3020
34
(15)
66,6
3,7
29,7
0
75,6
2,3
22,1
35,3
81
2,5
16,5
29,3
78,8
1,4
19,8
23,8
70,1
7,7
22,2
17,4
60,5
17,0
22,5
15,3
*Festgelegte Rasse; in Klammern sind für die Insemination bestimmte Bullen angegeben.
_________________________
Die Studie erfolgte im Rahmen des mehrjährigen Themas Nr. 08-1.31.9.
366
WYNIKI ANKIETY DOTYCZĄCEJ KIERUNKU
UŻYTKOWANIA RAS ZACHOWAWCZYCH BYDŁA
W TYPIE DWUSTRONNIE UŻYTKOWYM
Ewa Sosin-Bzducha, Anna Majewska
W wielu krajach populacje zachowawcze bydła w typie kombinowanym są użytkowane w obu kierunkach równocześnie. Decyzja o sposobie użytkowania należy do hodowcy, jest warunkowana opłacalnością produkcji i nie
wpływa na możliwość czy wielkość uzyskiwanego wsparcia w ramach programu rolnośrodowiskowego. W Polsce, ze względu na długą tradycję produkcji mleka, wszystkie krowy, biorące udział w programach ochrony, zostały objęte kontrolą użytkowości mlecznej. Średnia wydajność ras zachowawczych
bydła kształtuje się na poziomie około 3500 kg mleka dla rasy polskiej czerwonej oraz 4500 dla ras białogrzbietej, polskiej czerwono-białej i polskiej
czarno-białej. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie części hodowców
użytkowaniem mięsnym i produkcją wysokiej jakości wołowiny. W celu zbadania preferencji odnośnie sposobu użytkowania krów przeprowadzono prostą
ankietę pocztową, w której hodowcy deklarowali kierunek użytkowy. Ankietą
zostało objętych 991 hodowców, utrzymujących stada objęte programami
ochrony w 2012 r. W ankiecie respondenci mogli wybrać: (1) zmianę kierunku
użytkowania, (2) dopuszczenie takiej możliwości lub (3) pozostanie przy dotychczasowym mlecznym użytkowaniu. W wynikach ankiety uwzględniono
również brak odpowiedzi zwrotnej (4) oraz liczbę hodowców, którzy odesłali
ankietę, ale wiosną 2013 r. rozwiązali umowę o realizacji programu ochrony (5).
367
Tabela 1. Wyniki ankiety, dotyczącej kierunku użytkowania bydła
ras zachowawczych
1.
BG
ZB
RP
stad
krów
stad
krów
stad
krów
36
318
226
1945
290
2321
n % n % n %
n
% n %
n
%
3 8,3 32 10,1 1 0,4 35 1,8 16 5,5 210 9,0
ZR
stad
krów
439
3144
n %
n
%
1 0,2 20 0,6
2.
7 19,4 77 24,2 30 13,3 291 15,0 35 12,1 283 12,2 12 2,7
3.
16 44,5 123 38,7 133 58,8 1166 59,9 187 64,5 1397 60,2 316 72,0 2274 72,3
4.
6 16,7 60 18,9 32 14,2 260 13,4 30 10,3 309 13,3 63 14,4 471 15,0
5.
4 11,1 26 8,1 30 13,3 193 9,9 22 7,6 122 5,3 47 10,7 285 9,1
94
3,0
Razem 36 100 318 100 226 100 1945 100 290 100 2321 100 439 100 3144 100
BG – białogrzbiety, ZB – polska czarno-biała, RP – polska czerwona, ZR – polska czerwonobiała.
Uzyskano średnio 75% odpowiedzi w każdej grupie hodowców. Większość zadeklarowała pozostanie przy dotychczasowym kierunku użytkowania.
Procentowo największe zainteresowanie zmianą kierunku użytkowania stwierdzono wśród hodowców ras RP i BG. Należy podkreślić, że w rejonie Małopolski, ściśle związanym z tradycją chowu bydła polskiego czerwonego, zainteresowanie było marginalne, natomiast duże w pozostałych rejonach występowania rasy, gdzie tradycje produkcji mleka są mniejsze, a gospodarstwa charakteryzują się dużym udziałem trwałych użytków zielonych. Biorąc pod uwagę odpowiedzi 1 i 2 łącznie, około 35% populacji krów rasy BG i 20% krów
rasy RP mogłoby stanowić część populacji chronionej, użytkowanej w kierunku mięsnym. Dla niewielkiej populacji bydła białogrzbietego dopuszczenie
drugiego kierunku użytkowania mogłoby być bodźcem, korzystnie wpływającym na liczebność stad i krów objętych ochroną.
__________________________
368
ERGEBNISSE EINER UMFRAGE ZUR
NUTZUNGSRICHTUNG VON KONSERVATIVEN
VIEHRASSEN IN EINEM NUTZUNGS-DOPPELTYP
Ewa Sosin-Bzducha, Anna Majewska
In vielen Ländern werden die konservativen Viehpopulationen in
einem kombinierten Typ in beide Richtungen gelichzeitig genutzt; die
Entscheidung über die Nutzungsart liegt jeweils beim Züchter, sie ergibt sich
aus der Produktionsrentabilität und nimmt auf eine Möglichkeit bzw. Höhe der
Erlangung von Zuschüssen im Rahmen eines Programms zur Unterstützung der
Landwirtschaft keinen Einfluss. In Polen wurden angesichts einer langen
Tradition der Milchproduktion sämtliche Kühe, die unter die Schutzprogramme
fallen, einer Kontrolle ihrer Milch-Nützlichkeit unterzogen. Eine
durchschnittliche Milchausbeute beträgt für die konservativen Viehrassen rund
3500 kg Milch für die polnische rote Viehrasse sowie 4500 für die
Weißrücken-Rasse, die polnische rot-weiße Rasse und die polnische schwarzweiße Rasse. In der letzten Zeit ist das Interesse von Züchtern an einer
Fleischnutzung von Kühen sowie der Produktion von hochqualitativem
Rindfleisch gewachsen. Zur Untersuchung von Präferenzen betreffend die
Vieh-Nutzungsart wurde eine einfache Umfrage per Post durchgeführt, bei der
die Züchter ihre jeweilige Nutzungsart angaben. Die Umfrage umfasste 991
Züchter, die Herden halten, für die das Schutzprogramm 2012 galt. Bei der
Umfrage konnten die Teilnehmer eine der folgenden Möglichkeiten wählen:
(1) Änderung der Nutzungsrichtung, (2) Zulassung dieser Möglichkeit oder (3)
Verbleiben bei der bisherigen Milchnutzung. Mitberücksichtigt wurden bei der
Umfrage ebenfalls das Fehlen einer Rückantwort (4) sowie Anzahl von
Züchtern, die zwar ihre Antwort zurückgesendet haben, doch wohl den Vertrag
zur Umsetzung des Schutzprogramms im Frühjahr 2013 aufgelöst haben (5).
369
Tabelle 1. Ergebnisse der Umfrage zur Nutzungsrichtung von konservativen
Viehrassen
1.
BG
ZB
RP
ZR
Herden Kühe Herden
Kühe
Herden
Kühe
Herden
Kühe
36
318
226
1945
290
2321
439
3144
n % n % n % n
% n % n
% n %
n
%
3 8,3 32 10,1 1 0,4 35 1,8 16 5,5 210 9,0 1 0,2 20 0,6
2.
7 19,4 77 24,2 30 13,3 291 15,0 35 12,1 283 12,2 12 2,7
3.
16 44,5 123 38,7 133 58,8 1166 59,9 187 64,5 1397 60,2 316 72,0 2274 72,3
4.
6 16,7 60 18,9 32 14,2 260 13,4 30 10,3 309 13,3 63 14,4 471 15,0
5.
4 11,1 26 8,1 30 13,3 193 9,9 22 7,6 122 5,3 47 10,7 285 9,1
94
3,0
Gesamt 36 100 318 100 226 100 1945 100 290 100 2321 100 439 100 3144 100
BG – Weißrücke; ZB – polnische schwarz-weiß Rasse; RP – polnische rote Rasse; ZR –
polnische rot-weiße Rasse.
Erlangt wurden durchschnittlich 75% Antworten in jeweiliger
Züchtergruppe. Die meisten davon haben erklärt, bei der bisherigen
Nutzungsart zu bleiben. Prozentual gesehen wurde das größte Interesse an einer
Änderung der Nutzungsart bei den Züchtern der Rassen RP und BG
festgestellt. Es sei hier hervorgehoben, dass in der Region Kleinpolens
(Małopolska), welche mit der Zuchttradition des polnischen roten Viehs eng
verbunden ist, das Interesse kaum bestand, während in den übrigen Regionen,
wo diese Rasse vorkommt und die Tradition der Milchproduktion nicht so stark
ausgebildet ist und die landwirtschaftlichen Betriebe sich durch einen großen
Anteil an Ackerland auszeichnen, das Interesse groß war. Wenn man die
Antworten 1 und 2 zusammen berücksichtigt, könnten rund 35% der
Population von den BG-Kühen sowie 20% von den RP-Kühen einen Teil einer
geschützten Fleischpopulation bilden. Für die nicht große Population von dem
Weißrückenvieh könnte die Zulassung einer zweiten Nutzungsrichtung zu
einem günstigen Impuls für den Bestand von Herden und Kühen unter Schutz
werden.
______________________________
Die Studie erfolgte im Rahmen des mehrjährigen Themas Nr. 08-1.31.9.
370
POLIMORFIZM 156T>C GENU MSTN U KONI RAS POLSKI
KOŃ ZIMNOKRWISTY I CZYSTEJ KRWI ARABSKIEJ
Monika Stefaniuk1, Romana Augustyn1, Urszula Kaczor2, Maria Kulisa1
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 1Katedra Hodowli Koni, 2Pracownia Genomiki, Katedra
Hodowli Trzody Chlewnej i Małych Przeżuwaczy, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków,
Polska; [email protected]
Konie są zwierzętami użytkowanymi w sposób wielokierunkowy. Stanowią źródło żywności (użytkowanie mięsne i mleczne), środek transportu,
wykorzystywane są w szeregu dyscyplin sportowych oraz w rekreacji, a także
w „przemyśle”, związanym z wyścigami konnymi.
Praktycznie, przydatność poszczególnych osobników w danym użytkowaniu jest nierozerwalnie związana z masą mięśniową, zdolnością mięśni do
efektywnej pracy, co z kolei wiąże się z ich strukturą. Konie to gatunek zwierząt, posiadający wysoką masę mięśniową w stosunku do całkowitej masy ciała
w zestawieniu z innymi gatunkami ssaków.
Wraz z opisaniem w 1997 r. funkcji biologicznej genu MSTN miostatyna stała się genem kandydującym dla umięśnienia ssaków. Celem przeprowadzonego badania była identyfikacja polimorfizmu (SNP) 156T>C w regionie
5’UTR genu MSTN w dwóch opisywanych rasach koni. Badaniom poddano
łącznie 165 koni, w tym 63 sztuki polskiego konia zimnokrwistego i 102 koni
czystej krwi arabskiej o niskim stopniu spokrewnienia.
W celu identyfikacji mutacji 156T>C powielono fragmenty promotora
genu GDF8, wykorzystując do tego celu metodę PCR (Mastercycler® ep. Gradient – Eppendorf). Dla każdej pary starterów dokonano optymalizacji warunków reakcji i amplifikowano fragmenty genu GDF8, zgodne z sekwencją
NW_00186738.1, GenBank o długości 204 pz, kodujące odpowiadające im
sekwencje zawierające miejsca mutacji 156T>C. W celu identyfikacji mutacji
produkty PCR poddano trawieniu endonukleazą restrykcyjną SspI
(5’AAT↓ATT 3’).
Frekwencja allelu T w rasie polski koń zimnokrwisty wyniosła 0,92,
a dla allelu C 0,08, natomiast u koni czystej krwi arabskiej nie stwierdzono allelu C. Analiza statystyczna wykazała, że badane populacje nie znajdują się w
równowadze Hardy'ego-Weinberga.
371
156T> C POLYMORPHISMUS DES GENS MSTN IN DER
POLNISCHEN KALTBLUT UND ARABISCHEN
Monika Stefaniuk1, Romana Augustyn1, Urszula Kaczor2, Maria Kulisa1
1
Lehrstuhl für Pferdezucht, 2Genomik Labor, Lehrstuhl für Schweine
und kleine Wiederkäuer Zucht, Landwirtschaftlichen Universität Krakau,
al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen;
[email protected]
Pferde sind Tiere mit Multi Benutzerfreundlichkeit. Sie sind Quelle der
Nahrungsmittel, Transport, Unterhaltung und Multi-Milliarden-Geschäft im
Wert von racing. Jede dieser Arten von Nutzen ist Muskelmasse ihrer Effizienz
oder Struktur verbunden. Pferde haben eine sehr hohe Muskelmasse Körpergewicht-Verhältnis im Vergleich zu anderen Säugetierarten. Da beschreibt seine biologische Funktion im Jahr 1997 wurde das Myostatin MSTN Kandidatengen für Bemuskelung in Säugetierarten.
Das Ziel dieser Studie war es, das Vorhandensein von Single
Nucleotide Polymorphismus (SNP) in 5'-UTR bei 156T> C in MSTN Gen in
zwei sehr unterschiedlichen Rassen beliebt in Polen untersuchen; polnischen
Schwere Drafts und Pure Rasse Araber. Insgesamt 165 (PHD
n = 63, OO n = 102) mindestens verwandten Pferde wurden abgetastet. PCRProtokoll wurde RLFP Genotyp g.156T> C SNP konzipiert. Ein Fragment von
204 bp mit Restriktionsschnittstelle für SspI (Erkennungssequenz: AAT ↓
ATT) wurden aufgetreten.
Die gezeigten Ergebnisse parallel T-Frequenz: 0,92, parallel C Frequenz: 0,08 für Polnische Kaltblut. In arabians Rasse Allel C nicht aufgetreten.
Die statistische Analyse zeigte, dass die Bevölkerung nicht in HardyWeinberg-Gleichgewicht.
372
ANALIZA EFEKTYWNOŚCI EKONOMICZNEJ PRODUKCJI
MLEKA W GOSPODARSTWACH UTRZYMUJĄCYCH
RODZIME RASY BYDŁA
Anna Szumiec
Celem przeprowadzonych badań była analiza efektywności produkcji
mleka w gospodarstwach, utrzymujących krowy ras: czarno-białej i czerwonobiałej.
Badaniami objęto 10 gospodarstw, utrzymujących średnio 24 sztuki
krów, w których rasa czarno-biała stanowiła ponad 67%. Informacje uzyskano
bezpośrednio w wywiadach, przeprowadzonych w gospodarstwach z rolnikami, a zgromadzono je w specjalnie przygotowanych kwestionariuszach na potrzeby badań.
W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że gospodarstwa posiadały ponad 35 ha UR, z czego uprawy rolnicze stanowiły 14,46 ha, TUZ
20,2 ha, a plantacje trwałe 0,45 ha. Udział GO w UR był na poziomie 41,18%,
podczas gdy TUZ stanowiły 57,53% UR.
W gospodarstwach pracowały średnio 2,75 osoby, a ich właściciele posiadali wykształcenie zawodowe i wyższe rolnicze, odpowiednio po 50%.
Wiek właściciela gospodarstw to średnio 43 lata. Średnia wydajność mleczna
krów była na poziomie 3919,5 l, przy zawartości 3,23% białka i 3,87% tłuszczu
oraz liczbie komórek somatycznych powyżej 133 tys. szt.
W ponad 86% gospodarstwa sprzedawały wyprodukowany surowiec
do mleczarń, a w blisko 14% mleko było zużyte w produkcji jako środek pomocniczy (np. przez cielęta) lub przetworzone w gospodarstwie. Średnia cena
mleka wynosiła 1,16 zł/l. Jego sprzedaż w analizowanych gospodarstwach wynosiła średnio na jedną krowę 3452,1 l.
Na uzyskane przez gospodarstwa dopłaty składały się: w ponad 48%
płatności obszarowe, w blisko 10% ONW, a w ponad 42% płatności w ramach
pakietów rolno-środowiskowych. Wsparcie z Unii Europejskiej stanowiło
w badanych gospodarstwach ponad 38% przychodów ogółem.
Struktura kosztów pasz była następująca: pasze pochodzące z zakupu:
0,19%, pasze własne z produktów towarowych 18,40%, a pasze własne z produktów nietowarowych 81,41% kosztów pasz ogółem. Pasze z zakupu stanowi-
373
ły 0,16% kosztów bezpośrednich, podczas gdy pasze własne ponad 86%. Koszty żywienia na 1 krowę wyniosły 3272,4 zł, tj. 0,82 zł/l.
Bezpośredni koszt wyprodukowania 1 litra mleka wyniósł 0,96 zł, co
w przeliczeniu na 1 krowę dało 3789,33 zł/l. Struktura całkowitych kosztów
produkcji mleka w badanych gospodarstwach była w ponad 53% zdominowana
przez koszty żywienia. Koszty bezpośrednie produkcji stanowiły ponad 61%,
a koszty pośrednie ponad 38% całkowitych kosztów produkcji, które wyniosły
1,53 zł/l mleka i 6123,07 zł/1 krowę. Koszty ogółem wyprodukowania 1 litra
mleka pokryto osiągniętymi w gospodarstwach przychodami, które były na poziomie 8959 zł/1 krowę, co w przeliczeniu na 1 litr mleka dało 2,29 zł.
Dochód z działalności na 1 krowę mleczną, po uwzględnieniu dopłat,
wyniósł 2318,88 zł, tj. 0,66 zł/1 litr wyprodukowanego mleka.
Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że po uwzględnieniu dopłat dochody uzyskiwane w analizowanych gospodarstwach wzrosły
o 0,42 zł na litr mleka i 1422,78 zł/1 krowę.
374
ANALYSE DER ÖKONOMISCHEN EFFIZIENZ DER
MILCHPRODUKTION AUF BAUERNHÖFEN DIE
HEIMISCHE VIEHRASSEN HALTEN
Anna Szumiec
Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Analyse der
ökonomischen Effizienz der Milchproduktion auf Bauernhöfen die Kühe der
Rassen Schwarzbunte und Rotbunte halten.
Die
Untersuchungen
umfassten
10
Bauernhöfe,
welche
durchschnittlich 24 Stück Kühe hielten, unter denen die Rasse Schwarzbunte
über 67% ausmachte. Die Informationen wurden auf den Bauernhöfen
unmittelbar in den Gesprächen mit den Landwirten erlangt und anschließend
auf speziell vorbereiteten Fragebögen für Untersuchungen festgehalten.
Im Zuge der durchgeführten Analysen wurde festgestellt, dass die
Bauernhöfe über 35 ha landwirtschaftlicher Flächen, von denen landwirtschaftliche Kulturen 14,46 ha, Dauergrünland 20,2 ha und Dauerkulturen 0,45
ha einnahmen, besaßen. Der Anteil von Ackerflächen innerhalb der landwirtschaftlichen Kulturen betrug 41,18% während Dauergrünland 57,53%
ausmachte. Auf den Bauernhöfen arbeiteten durchschnittlich 2,75 Personen und
die Eigentümer der Bauernhöfe besaßen je zu 50% eine landwirtschaftliche
Fachausbildung oder einen Hochschulabschluss im Bereich Landwirtschaft.
Das durchschnittliche Alter des Eigentümers eines Bauernhofes betrug 43
Jahre. Die durchschnittliche Milchleistung der Kühe betrug 3919,5 l bei einem
Eiweißgehalt der Milch von 3,23%, einem Fettgehalt der Milch von 3,87% und
einer Anzahl von somatischen Zellen von über 133 000 je St. Zu über 86%
verkauften die Bauernhöfe den produzierten Rohstoff an Molkereien und zu
fast 14% wurde die Milch in der Produktion als Hilfsmittel genutzt (z. B. für
Kälber) oder auf dem Bauernhof verarbeitet. Der durchschnittliche Milchpreis
betrug 1,16 PLN/l. Der Verkauf von Milch auf den untersuchten Bauernhöfen
betrug durchschnittlich 3452,1/l je Kuh. Die von den Bauernhöfen erlangten
Zuschüsse setzten sich zu über 48% aus Flächenzahlungen, zu fast 10% aus
Zahlungen für benachteiligte Gebiete und zu über 42% aus Zahlungen im
Rahmen der Agrarumweltpakete zusammen. Die Beihilfen der EU machten auf
den untersuchten Bauernhöfen über 38% der gesamten Einnahmen aus.
375
Die Struktur der Futterkosten sah folgendermaßen aus: gekauftes Futter
– 0,19%, eigenes Futter aus Produkten die eine Handelsware sind – 18,40%,
eigenes Futter aus Produkten die keine Handelsware sind – 81,41%. Das
eingekaufte Futter bildete 0,16% und das eigene Futter 86% der direkten
Kosten. Die Futterkosten betrugen je Kuh 3272,4 PLN, das ist 0,82 PLN/l. Die
direkten Kosten der Produktion 1 Liters Milch betrugen 0,96 PLN, was
umgerechnet auf eine Kuh 3789,33 PLN/l betrug. Auf den untersuchten
Bauernhöfen machten die Futterkosten über 53% der Gesamtkosten der
Milchproduktion aus. Die direkten Kosten nahmen über 61% und die
Gemeinkosten über 38% der Gesamtproduktionskosten ein, welche 1,53 PLN
pro 1 l Milch und 6123,07 PLN je Kuh betrugen. Die allgemeinen Kosten der
Produktion 1 Liters Milch wurden mit den auf den Bauernhöfen erlangten
Einnahmen gedeckt, die 8959 PLN je Kuh ausmachen, was umgerechnet auf 1
Liter Milch 2,29 PLN ergab.
Das Einkommen aus der landwirtschaftlichen Tätigkeit je 1 Milchkuh
betrug unter der Berücksichtigung der Zuschüsse 2318,88 PLN, das ist 0,66
PLN je 1 Liter produzierter Milch.
Auf der Grundlage der durchgeführten Analysen wurde festgestellt,
dass unter der Berücksichtigung der Zuschüsse die auf den untersuchten
Bauerhöfen erlangten Einkommen um 0,42 PLN je Liter Milch und um
1422,78 PLN je Kuh gewachsen sind.
376
MONITORING MLECZNOŚCI LOCH RAS RODZIMYCH
NA PODSTAWIE MASY MIOTU
Magdalena Szyndler-Nędza1, Marian Różycki1, Tadeusz Blicharski2,
Ewa Skrzypczak3, Karolina Szulc3, Piotr Luciński3
1
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt,
32-083 Balice k. Krakowa
2
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, Jastrzębiec, ul. Postępu 1, 05-552 Magdalenka.
3
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli i Produkcji Trzody Chlewnej,
ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań
Świnie ras puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej objęte są
programem ochrony zasobów genetycznych. Program ten ma na celu przede
wszystkim utrzymać istniejącą odrębność genetyczną tych ras, zachowując
zmienność wewnątrzrasową. Dotyczy to użytkowości tucznej i rzeźnej oraz
rozpłodowej. Każda z wymienionych cech jest monitorowana, bowiem w programie ochrony przewiduje się utrzymanie wartości tych cech na podobnym
poziomie w kolejnych pokoleniach. Monitoring użytkowości rozpłodowej
obejmuje między innymi dane dotyczące ilości prosiąt urodzonych i odchowanych od lochy, a od 2010 r. dodatkowo rozszerzono go o masę miotu w dniu
urodzenia i w 21. dniu życia. Dokonuje się to na podstawie ważeń około 10%
miotów rocznie w każdej z ras.
Monitoringiem użytkowości rozpłodowej w latach 2010–2012 objęto
2788 loch rasy puławskiej, 1836 loch rasy złotnickiej białej i 2575 loch rasy
złotnickiej pstrej. Od tych loch uzyskano średnio 1,5 miotu rocznie. W okresie
tym zbierano dane, dotyczące liczby prosiąt urodzonych, liczby prosiąt odchowanych oraz wykonano ważenia wybranych miotów w dniu urodzenia i w 21.
dniu ich życia. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
377
Tabela 1. Wybrane wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch oraz ważeń miotów
Rok
Liczba
loch
(szt.)
Puławska
2010
973
2011
952
2012
863
Złotnicka biała
2010
621
2011
718
2012
497
Złotnicka pstra
2010 1030
2011
864
2012
681
Liczba
miotów
(szt.)
Liczba prosiąt urodzonych
(szt.)
Liczba prosiąt w 21.
dniu życia
(szt.)
Masa miotu
w dniu urodzenia
(kg)
Masa miotu w 21.
dniu życia
(kg)
1637
1516
1403
10,98
11
10,88
10,11
10,12
9,98
16,85
16,13
15,93
58,41
45,67
57,2
944
1087
741
9,07
9,38
9,84
8,18
8,52
9,22
14,48
13,85
14,26
48,38
44,67
44,03
1687
1402
914
8,91
9,02
9,19
8,01
8,15
8,1
12,86
12,46
13,03
45,63
43,1
42,41
Przedstawione dane, dotyczące masy miotu w dniu urodzenia oraz
w 21. dniu ich życia w poszczególnych latach wskazują, że w obrębie każdej
z analizowanych ras wartość tych cech jest na podobnym poziomie. Nieznaczne wahania w ich wielkości wynikają prawdopodobnie z wpływu czynników
środowiskowych.
______________________________
378
ÜBERWACHUNG DER SAUENMILCHMENGE BEI
LANDRASSEN AUFGRUND DER WURFMASSE
Magdalena Szyndler-Nędza1, Marian Różycki1, Tadeusz Blicharski2,
Ewa Skrzypczak3, Karolina Szulc3, Piotr Luciński3
1
Lehrstuhl für Genetik und Tierzucht, 1Zootechnisches Institut des Nationalen
2
Institut für Genetik und Tierzucht, Polnische Akademie der Wissenschaften, ul. Postępu 1,
Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka, Polen
3
Lehrstuhl für Schweinezucht und -Produktion, Universität für Naturwissenschaften in Posen,
ul. Wołyńska 33, 60-637 Poznań, Polen
Das Programm zum Schutz genetischer Ressourcen umfasst die Pulawy
Schweinerasse, weiße Zlotniki Schweine und gescheckte Zlotniki Schweine.
Dieses Programm hat vor allem zum Ziel, die bestehende genetische Selbstständigkeit dieser Rassen zu erhalten, und zwar bei gleichzeitiger Bewahrung
der Variabilität innerhalb der Rasse. Dies bezieht sich auf die Mast- und
Schlachtleistung wie auch auf die Zuchtleistung. Jedes der genannten Merkmale wird überwacht, weil das Schutzprogramm die Erhaltung der Werte dieser
Merkmale auf ähnlichem Niveau in weiteren Generationen vorsieht. Die Überwachung der Zuchtleistung umfasst unter anderem die Daten, die sich auf die
Anzahl der geborenen und von der Sau abgesetzten Ferkel, und seit 2010 auch
auf Angaben zur Wurfmasse am Tag der Geburt und am 21. Lebenstag beziehen. Es wird aufgrund der Wägungen von circa 10% der Würfe jeder Rasse pro
Jahr vollzogen.
In den Jahren 2010–2012 umfasste die Überwachung der Zuchtleistung
2788 Säue der Pulawy Rasse, 1836 Säue der weißen Zlotniki Schweine und
2575 Säue der gescheckten Zlotniki Schweine. Von diesen Säuen kam durchschnittlich 1,5 Wurf pro Jahr. In diesem Zeitraum wurden Angaben zur Anzahl
geborener Ferkel und der von der Sau abgesetzten Ferkel gesammelt sowie die
Wägung der ausgewählten Würfe am Tag der Geburt und am 21. Lebenstag
durchgeführt. Die Ergebnisse sind in der Tabelle 1 dargestellt.
379
Tabelle 1. Ausgewählte Ergebnisse zur Bewertung der Sauzuchtleistung und der Wägungen der Würfe
Anzahl Anzahl
der
der
Jahr
Säue
Würfe
(Stück) (Stück)
Pulawy Schweine
2010
973
1637
2011
952
1516
2012
863
1403
weiße Zlotniki Schweine
2010
621
944
2011
718
1087
2012
497
741
gescheckte Zlotniki Schweine
2010
1030
1687
2011
864
1402
2012
681
914
Anzahl der
geborenen
Ferkel
(Stück)
Anzahl der
Ferkel am
21. Tag
(Stück)
Wurfmasse
am Tag der
Geburt
(kg)
Wurfmasse
am 21.
Lebenstag
(kg)
10,98
11
10,88
10,11
10,12
9,98
16,85
16,13
15,93
58,41
45,67
57,2
9,07
9,38
9,84
8,18
8,52
9,22
14,48
13,85
14,26
48,38
44,67
44,03
8,91
9,02
9,19
8,01
8,15
8,1
12,86
12,46
13,03
45,63
43,1
42,41
Die dargestellten Angaben zur Wurfmasse am Tag der Geburt und am
21. Lebenstag in einzelnen Jahren deuten darauf hin, dass der Wert dieser
Merkmale innerhalb jeder der analysierten Rasse ein ähnliches Niveau aufweist. Geringe Schwankungen dieser Werte ergeben sich wahrscheinlich aus
dem Einfluss der Umweltfaktoren.
______________________________
Die Arbeit wurde im Rahmen des Mehrjahresthemas, Nr. 08-1.31.9 verfasst.
380
ANALIZA RODOWODOWA OGIERÓW ŚLĄSKICH
UZNANYCH DO KRYCIA KLACZY UCZESTNICZĄCYCH
W PROGRAMIE OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH
KONI RASY ŚLĄSKIEJ
Iwona Tomczyk-Wrona
Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska; [email protected]
Po drugiej wojnie światowej na terenach Śląska pozostało dużo dobrych koni śląskich, pochodzących w liniach żeńskich od miejscowych szlachetnych klaczy oraz od ogierów oldenburskich i wschodniofryzyjskich. Import ogierów oldenburskich w okresie powojennym pozwolił na zachowanie
i utrwalenie pożądanego typu koni rasy śląskiej. Miejscowe warunki i zamiłowanie hodowców oraz użytkowanie robocze w rolnictwie zapewniły tej rasie
przetrwanie na terenie Śląska, a nawet rozprzestrzenienie się jej na tereny południowej Polski. Racjonalnie stosowany dolew pełnej krwi angielskiej podniósł przydatność sportową, przy jednoczesnym zachowaniu pożądanego typu
konia śląskiego, który zaginął w Oldenburgu – ojczyźnie jego protoplastów.
Obecnie obserwuje się zainteresowanie w Danii, Holandii i Niemczech odtworzeniem tej rasy koni. W tym można upatrywać szans na zwiększenie opłacalności hodowli – poprzez sprzedaż materiału zarodowego. Podstawowym celem
programu ochrony tej rasy jest zachowanie starego typu konia śląskiego o dużych ramach, wpisanego w prostokąt, o harmonijnej budowie ciała, spełniającego określone programem warunki rodowodowe. Podstawowe jest pochodzenie od co najmniej trzech pokoleń przodków, wpisanych do ksiąg koni rasy
śląskiej lub ras biorących udział w jej tworzeniu oraz ograniczenie udziału
liczby przodków pełnej krwi angielskiej w trzecim pokoleniu (8 przodków)
tylko do dwóch. Za rasy, biorące udział w tworzeniu koni śląskich, przyjmuje
się konie oldenburskie (w starym typie hodowane w czystości rasy) i konie
pełnej krwi angielskiej. Klacze te muszą być kryte wyselekcjonowanymi ogierami, aby potomstwo klaczy zakwalifikowanych do programu ochrony mogło
również uczestniczyć w programie. Analizie poddano 240 ogierów, uznanych
do krycia klaczy programowych na sezon 2012/2013, z uwzględnieniem w ich
rodowodach do trzeciego pokolenia, % udziału przodków oldenburskich i pełnej krwi angielskiej. Analiza wykazała, że tylko 17,1% (41 szt.) stanowią ogiery o czysto śląskim pochodzeniu do III pokolenia, 60,4% (145 szt.) stanowią
381
ogiery z udziałem krwi oldenburskiej, 4,6% (11 szt.) ogiery z udziałem pełnej
krwi angielskiej i 17,9% (43 szt.) z udziałem obydwu ras: oldenburskiej i pełnej krwi angielskiej.
W tabeli przedstawiono szczegółowy rozkład liczebności ogierów
z uwzględnieniem udziału przodków obydwu ras uznanych za biorące udział
w tworzeniu rasy śląskiej.
Liczba ogierów śląskich według procentowego udziału przodków oldenburskich (old)
i pełnej krwi angielskiej (xx) do III pokolenia
Liczba ogierów śląskich
% przodków xx
0,0
12,5
25,0
37,5
50,0
0,0
41
7
3
1
% przodków oldenburskich
12,5 25,0 37,5 50,0 62,5
58
59
15
9
2
14
12
2
5
1
4
1
1
1
1
1
______________________________
382
75,0
2
ANALYSE DES STAMMBAUMS DER SCHLESISCHEN
HENGSTE, ANERKANNT ZUR BESCHÄLUNG VON STUTEN,
DIE AM PROGRAMM ZUM SCHUTZ GENETISCHER
RESSOURCEN VON PFERDEN SCHLESISCHER RASSE
TEILNEHMEN
Iwona Tomczyk-Wrona
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen;
[email protected]
Nach dem Zweiten Weltkrieg sind sehr viele gute schlesische Pferde auf den
Gebieten Schlesiens geblieben. Sie stammten in weiblicher Linie von den lokalen edlen Stuten und von Oldenburger und Ostfriesen Hengsten. Der Import
von Oldenburger Hengsten ließ in der Nachkriegszeit den erwünschten Typ
von Pferden schlesischer Rasse erhalten und festigen. Die örtlichen Bedingungen, das große Engagement der Züchter und die Arbeitsnutzung in der Landwirtschaft sicherten dieser Rasse das Überleben auf dem Gebiet Schlesiens und
sogar die Weiterverbreitung auf die Gebiete des südlichen Polens. Die rationell
angewandte Einmischung des englischen Vollblutes hat zur Verbesserung der
sportlichen Eignung beigebracht, und zwar bei gleichzeitiger Erhaltung dieses
gefragten Typs des schlesischen Pferdes, das in Oldenburg, der Heimat seiner
Stammväter verschwunden ist. Zurzeit stellt man das Interesse in Dänemark,
Holland und Deutschland fest, diese Pferderasse zu reproduzieren. Darin sind
Chancen zur Verbesserung der Zuchtrentabilität zu sehen, und zwar durch den
Verkauf des Zuchtmaterials. Das Hauptziel des Programms zum Schutz dieser
Rasse ist die Erhaltung des alten Typs schlesischer Pferde, mit einem großen
Rahmen, im Rechtecktyp, mit einem harmonischen Aufbau des Körpers, wobei
die vom Programm bestimmten Stammbaumbedingungen erfüllt werden müssen. Als Hauptbedingung gilt die Abstammung seit mindestens drei Generationen von den Ahnen, die in die Register der Pferde schlesischer Rasse oder der
Rassen, die an der Bildung der schlesischen Pferde teilnahmen, eingetragen
sind, sowie die Einschränkung der Ahnen mit englischem Vollblut in der dritten Generation (8 Ahnen) nur auf zwei Ahnen. Für Rassen, die an der Bildung
der schlesischen Pferde teilnahmen, werden die Oldenburger Pferde (im alten
Typ in Rassenreinheit gezüchtet) und Pferde mit englischem Vollblut betrachtet. Damit die Nachzucht der zum Schutzprogramm qualifizierten Stuten auch
383
am Programm teilnehmen kann, müssen diese Stuten von selektionierten
Hengsten beschält werden. Es wurden 240 Hengste, die für die Beschälung der
Programmstuten in der Saison 2012/2013 anerkannt wurden, unter Berücksichtigung in ihren Stammbäumen bis zur dritten Generation der prozentigen Beteiligung von Oldenburger Ahnen und Ahnen mit englischem Vollblut analysiert.
Die Analyse hat ergeben, dass nur 17,1% (41 Stück) stellen Hengste mit rein
schlesischer Abstammung bis zur III. Generation dar. 60,4% (145 Stück) stellen Hengste mit Beteiligung des Oldenburger Blutes, 4,6% (11 Stück) Hengste
mit Beteiligung des englischen Vollblutes und 17,9% (43 Stück) mit Beteiligung beider Rassen: Oldenburger und englisches Vollblut dar.
In der Tabelle ist eine detaillierte Verteilung der Anzahl von Hengsten
mit Berücksichtigung der Beteiligung von Ahnen beider Rassen enthalten, welche als die sich an der Bildung der schlesischen Rasse beteiligenden Rassen
anerkannt wurden.
Anzahl der schlesischen Hengste nach der prozentigen Beteiligung der Oldenburger
Ahnen (OLD) und Ahnen mit englischem Vollblut (XX) bis zur III. Generation
Anzahl der schlesischen Hengste
% der XX Ahnen
0,0
12,5
25,0
37,5
50,0
0,0
41
7
3
1
% der OLD Ahnen
12,5 25,0 37,5 50,0 62,5
58
59
15
9
2
14
12
2
5
1
4
1
1
1
1
1
______________________________
Die Arbeit wurde im Rahmen des Mehrjahresthemas 08-1.31.9 verfasst.
384
75,0
2
ZNACZENIE PROGRAMU OCHRONY ZASOBÓW
GENETYCZNYCH W ZACHOWANIU BIORÓŻNORODNOŚCI
RASY MAŁOPOLSKIEJ W JEJ RODZIMYM BIOTOPIE
Iwona Tomczyk-Wrona
Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska; [email protected]
Proces konsolidacji koni małopolskich rozpoczął się w XVII w. i najbardziej widoczny był na ziemiach Małopolski, która obejmowała wówczas
swym zasięgiem obszary południowo-wschodniej Rzeczypospolitej, od Krakowa po granice z imperium tureckim. Przenikające się nawzajem prądy krwi
arabskiej i angielskiej sprawiły, że dominującym typem koni na terenach Małopolski stał się angloarab półkrwi. Ten tzw. właściwy koń małopolski zachował najwięcej cech dawnych koni rodzimych, posiadających na ogół wiele cech
konia orientalnego, pod wpływem którego przez wiele lat rozwijała się polska
hodowla.
Termin „Małopolska Rasa Koni” pojawił się 27.12.1962 r. wraz z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa w sprawie prowadzenia ksiąg zwierząt zarodowych. Celem księgi było stworzenie prawnych podstaw konsolidacji pogłowia koni gorącokrwistych, związanych z rejonem ówczesnej Małopolski, którą
tworzyły województwa: kieleckie, lubelskie, krakowskie i rzeszowskie. Konie
te ze względów genetycznych i fenotypowych odznaczały się wyraźną odrębnością wobec koni szlachetnych z pozostałych dzielnic Polski. Od początku
tworzenia głównym terenem utrzymywania tej rasy były obecne województwa:
lubelskie, małopolskie, świętokrzyskie oraz podkarpackie. W związku z tym,
w pierwszej kolejności do hodowców z tych województw skierowany był program ochrony zasobów genetycznych koni małopolskich, który powstał w 2005
r. Był to już przysłowiowy ostatni dzwonek, gdyż koni odpowiadających wzorcowi tej rasy, określonemu w programie ochrony, pozostało już niewiele w ich
rodzimym terenie wytworzenia. Pojedyncze sztuki utrzymywane były przez
hodowców, kierujących się wyłącznie rodzinną tradycją i osobistym zaangażowaniem. W kontekście panujących warunków ekonomicznych możliwość
uzyskania dotacji na te konie pozwoliła uchronić tę populację od całkowitego
przekrzyżowania materiałem zagranicznego pochodzenia. Dzięki współpracy
podmiotów, uczestniczących w realizacji programu ochrony, tj. indywidualnych hodowców, związków hodowców koni i Instytutu Zootechniki PIB, udało
385
się w ciągu ośmiu lat (2005–2012) zahamować ten proces, a nawet prawie podwoić ogólny stan klaczy małopolskich, objętych programem ochrony – z 349
do 575 szt. Liczba klaczy utrzymywanych w ich rodzimym biotopie, tj. na terenie obecnych województ: lubelskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego
i podkarpackiego wzrosła z 220 szt. w 2005 r. do 467 szt. w 2012, co stanowi
bardzo pozytywny rezultat realizacji programu ochrony. W innych województwach liczba klaczy małopolskich zmalała ze 129 do 108 szt. Ogólnie liczba
stad wzrosła z 68 do 175, ale odbyło się to kosztem zmniejszenia liczby klaczy,
średnio z 5,1 do 3,3 szt. w stadzie.
W tabeli przedstawiono liczebności klaczy małopolskich i stad objętych programem ochrony oraz średnią obsadę klaczy w stadzie w obrębie
omawianych województw, w rozbiciu na latach 2005/2012.
2005/2012 lubel- małoskie polskie
(1)
(2)
N klaczy
82/214 38/114
młp.
N stad
18/67
9/30
Średnia
obsada
klaczy
4,5/3,2 4,2/3,8
Województwa
święto- podkarrazem
krzyskie packie
(1–4)
(3)
(4)
220 (63%)/
53/73
47/66
467(82%)
49 (72%)/
13/21
9/21
139 (79%)
4,1/3,5
5,2/3,1
4,5/3,4
______________________________
Praca wykonana w ramach tematu wieloletniego, nr 08-1.31.9.
386
inne
łącznie
129 (37%)/
349/575
108 (19%)
19 (28%)/
68/175
36 (21%)
6,8/3,0
5,1/3,3
BEDEUTUNG DES PROGRAMMS ZUM SCHUTZ
GENETISCHER RESSOURCEN IN DER ERHALTUNG DER
BIODIVERSITÄT DER KLEINPOLNISCHEN RASSE
IN IHREM HEIMATLICHEN BIOTOP
Iwona Tomczyk-Wrona
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen;
[email protected]
Der Konsolidierungsprozess der kleinpolnischen Pferde begann im 17.
Jahrhundert und war am besten auf den Gebieten Kleinpolens sichtbar, wobei
das Kleinpolen damals die südöstlichen Teile der Republik Polen, von Krakau
bis zu den Grenzen mit dem türkischen Imperium umfasste. Die sich gegenseitig beeinflussende Strömungen des arabischen und englischen Blutes führten
dazu, dass ein angel-arabischer Halbblüter zu einem dominierenden Pferdetyp
auf dem Gebiet Kleinpolens wurde. Dieses sog. eigentliche kleinpolnische
Pferd behielt die meisten Eigenschaften der ehemaligen einheimischen Pferde,
die generell über viele Eigenschaften des orientalischen Pferdes verfügten, weil
sich das polnische Zuchtwesen viele Jahre unter dem Einfluss dieser Pferde
entwickelte.
Der Begriff „kleinpolnische Pferderasse” tauchte erstmals am
27.12.1962 mit der Verordnung des Ministers für Landwirtschaft über die Führung von Zuchttierregistern auf. Das Ziel des Registers war die Schaffung von
rechtlichen Grundlagen zur Konsolidierung des Bestands an heißblütigen Pferden auf dem damaligen Gebiet Kleinpolens, das die Woiwodschaften Kielce,
Lublin, Kraków und Rzeszów bildeten. Diese Pferde zeichneten sich in genetischer und phänotypischer Hinsicht durch eine deutliche Eigentümlichkeit gegenüber Edelpferden aus sonstigen Regionen Polens aus. Von Anfang an gehörten zu den Hauptgebieten der Erhaltung dieser Rasse die heutigen Woiwodschaften: Lublin, Kleinpolen, Heiligkreuz und Vorkarpaten. Im Zusammenhang
damit richtete sich das Programm zum Schutz genetischer Ressourcen der
kleinpolnischen Pferde, das 2005 entstand, in erster Reihe an die Züchter aus
diesen Woiwodschaften. Dies war die höchste Zeit, weil es nur wenige Pferde,
die dem im Programm bestimmten Muster der kleinpolnischen Rasse entsprachen, auf dem einheimischen Gebiet ihrer genetischen Festigung gab. Einzelne
Stücke wurden von Züchtern gehalten, die sich nach ihren Familientraditionen
387
und ihrem persönlichen Engagement richteten. Im Kontext der herrschenden
wirtschaftlichen Bedingungen ließ die Möglichkeit, eine Zuwendung für diese
Pferde zu erhalten, die Population vor einer vollen Überkreuzung mit Material
ausländischer Abstammung bewahren. Dank der Zusammenarbeit der Programmteilnehmer, d.h. der individuellen Züchter, Pferdezuchtvereine und des
Instituts für Zootechnik – Staatliches Forschungsinstitut PIB gelang es, innerhalb von acht Jahren der Umsetzung des Schutzprogramms (2005–2012) diesen
Prozess zu bremsen, und sogar den allgemeinen Bestand der vom Schutzprogramm umfassten kleinpolnischen Stuten von 349 auf 575 Stück zu erhöhen.
Die Anzahl der Stuten, die in ihrem heimatlichen Biotop, d.h. auf dem Gebiet
der heutigen Woiwodschaften Lublin, Kleinpolen, Heiligkreuz und Vorkarpaten gehalten werden, stieg von 220 Stück in 2005 auf 467 Stück in 2012, was
ein sehr positives Ergebnis der Umsetzung des Schutzprogramms darstellt. In
anderen Woiwodschaften ging die Anzahl der kleinpolnischen Stuten von 129
auf 108 Stuten zurück. Generell stieg die Anzahl der Herden von 68 auf 175,
was aber auf Kosten der Reduzierung der Anzahl der Stuten in einer Herde,
durchschnittlich von 5,1 auf 3,3 Stuten, erfolgte.
In der Tabelle wurde die Anzahl der kleinpolnischen Stuten und der
vom Schutzprogramm umfassten Herden mit durchschnittlichem Besatz der
Stuten pro Herde auf den Gebieten der genannten Woiwodschaften in den Jahren 2005–2012 dargestellt.
Woiwodschaften
2005/2012
Lublin Kleinp. Heiligk. Vorkarp.
(1)
(2)
(3)
(4)
N der kleipoln. Stuten 82/214 38/114
53/73
47/66
N der Herden
18/67
13/21
9/21
Durchschn. Besatz
4,5/3,2 4,2/3,8 4,1/3,5
9/30
5,2/3,1
Insgesamt
(1–4)
Insgesamt
220 (63%)/ 129 (37%)/
349/575
467(82%) 108 (19%)
49 (72%)/ 19 (28%)/
68/175
139 (79%)
36 (21%)
4,5/3,4
6,8/3,0
5,1/3,3
______________________________
Die Arbeit wurde im Rahmen des Mehrjahresthemas 08-1.31.9 verfasst.
388
Andere
Woiw.
REALIZACJA PROGRAMÓW OCHRONY ZASOBÓW
GENETYCZNYCH KONI NA TERENIE WOJEWÓDZTWA
PODKARPACKIEGO
Jadwiga Topczewska
Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, ul. Zelwerowicza 4,
35-601 Rzeszów, Polska
Wspólna polityka rolna jest stymulatorem przemian w rolnictwie
w wielu krajach Unii Europejskiej. Niezwykle istotna jest możliwość korzystania z instrumentów finansowych, pozwalających na wspieranie działań kluczowych dla bioróżnorodności. Produkcja rolna zgodna z wymaganiami ochrony środowiska i przyrody to działanie długofalowe, wymagające wieloletnich
zobowiązań.
Dla rolnictwa województwa podkarpackiego charakterystyczne jest
rozdrobnienie gospodarstw (średnia powierzchnia nie przekraczająca 5 ha) oraz
fakt objęcia różnymi formami ochrony około 55% jego obszaru, co może być
czynnikiem ograniczającym liczbę utrzymywanych zwierząt.
Celem podjętych badań była ocena skali uczestnictwa rolników z terenu województwa podkarpackiego w programie ochrony zasobów genetycznych
koni. Dane dotyczyły liczby hodowców oraz liczby klaczy poszczególnych ras
zgłoszonych do programu.
Największym zainteresowaniem program zachowania lokalnych ras
koni cieszył się wśród właścicieli koni huculskich (blisko trzykrotny wzrost
liczby klaczy uczestniczących w programie w stosunku do I edycji), co mogło
być związane ze specyfiką regionu oraz tradycją utrzymywania tej rasy w terenach górskich. Zwiększała się również populacja klaczy konika polskiego. Za
niekorzystny należy uznać fakt mniejszego zainteresowania hodowców koni
małopolskich uczestnictwem w pakiecie 7.2. Stwierdzono wyraźnie większy
udział w kolejnych edycjach beneficjentów, posiadających minimalną, wymaganą realizacją programu liczbę klaczy. W rasie małopolskiej w VII edycji
grupa ta stanowiła blisko 55%, w huculskiej 21% i koników polskich ponad
27%. Zjawisko to można postrzegać w kategoriach pozytywnych, jako wzrost
świadomości dotyczącej konieczności utrzymywania w warunkach ex-situ ras
lokalnych. Jednak, przy problemach z realizacją celów szczegółowych może to
skutkować wykluczeniem z programu i w konsekwencji utratą cennych osobników. Tylko w przypadku rasy huculskiej funkcjonowały stadniny, utrzymu-
389
jące więcej niż 10 klaczy. Proponowana kwota wsparcia może być wystarczającą zachętą do angażowania się w utrzymywanie populacji, objętej programem
ochrony zasobów genetycznych, dla właścicieli ras prymitywnych (koniki polskie i konie huculskie), co może być związane z niższymi kosztami utrzymania, ale też ich wielokierunkowym użytkowaniem. W przypadku pozostałych
ras istotna jest możliwość sprzedaży młodzieży hodowlanej.
390
DURCHFÜHRUNG DER PROGRAMME ZUM SCHUTZ DER
GENETISCHEN RESSOURCEN VON PFERDEN AUF DEM
GEBIET DER WOIWODSCHAFT KARPATENVORLAND
Jadwiga Topczewska
Die Biologisch-Landwirtschaftliche Fakultät, Universität Rzeszow, ul. Zelwerowicza 4,
35-601 Rzeszów, Polen
Die gemeinschaftliche Landwirtschaftspolitik ist ein Treiber der Veränderungen in vielen Ländern der Europäischen Union. Besonders wichtig ist
dabei die Möglichkeit der Nutzung von finanziellen Instrumenten, welche Unterstützung der Schlüsselmaßnahmen für Biodiversifikation erlauben. Die Natur- und Umweltgerechte landwirtschaftliche Produktion ist eine langfristige
Aktivität, welche einer mehrjährigen Bindung verlangt. Für die Woiwodschaft
Karpatenvorland ist die Zersplitterung der Betriebe kennzeichnend (die Betriebsdurchschnittsfläche liegt unter 5 Ha), sowie die Tatsache, dass etwa 55%
ihrer Fläche verschiedenen Landschafts- und Naturschutzformen unterliegt,
was zu einem Faktor der Einschränkung von Anzahl der gehaltenen Tiere sein
kann.
Zweck der aufgenommenen Forschungsmaßnahmen war die Bewertung vom Ausmaß der Beteiligung der Landwirte aus dem Karpatenvorland am
Programm zum Schutz der genetischen Ressourcen von Pferden. Die Angaben
bezogen sich auf die Anzahl der Züchter sowie Anzahl der Stuten der jeweiligen, an das Programm gemeldeten Rassen.
Das größte Interesse erweckte das Programm zum Erhalt der Pferdelandrassen bei Inhaber der Huzulen pferden (beinahe dreimalige Steigerung
von Anzahl der am Programm berücksichtigten Stuten im Bezug auf die ersten
Ausschreibung), was auf die Besonderheit der Region und die Tradition der
Haltung von dieser Rasse in den Berggebieten zurückzuführen ist. Ebenfalls ist
der Bestand von Stuten des Polnischen Kleinpferden gestiegen. Als ungünstig
ist die Tatsache einer geringeren Interesse der Züchter von Malopolska Pferden
an Teilnahme am Paket 7.2 anzusehen. Es wurde eine wesentlich höhere Beteiligung an nachfolgenden Ausschreibungen der Begünstigten, welche für das
Programm eine mindesterforderliche Anzahl der Stuten besitzen festgestellt. In
der 7. Ausschreibung machte die Malopolska Rasse beinahe 55%, Huzulen
Rasse 21% und Polnischen Kleinpferden über 27% aus. Dieses Phänomen
kann, als Zuwachs der Sensibilisierung auf Notwendigkeit der Haltung in den
391
in-situ-Bedingungen der Landrassen, als positiv bewertet werden. Jedoch bei
Problemen mit der Umsetzung der speziellen Zielen kann das die Ausscheidung aus dem Programm und im Endergebnis den Verlust von wertvollen Pferden zur Folge haben. Nur im Fall der Huzulen Rasse bestanden die Gestüte,
welche über 10 Stuten gehalten haben. Der vorgeschlagene Förderbetrag kann
ein ausreichender Anreiz für das Engagement an Erhaltung des im Programm
zum Schutz der genetischen Ressourcen berücksichtigten Bestandes für die Inhaber der primitiven Rassen (Polnische Pferden und Huzulen Pferden) sein,
was mit niedrigeren Haltungskosten aber auch mit mehrseitigen Nutzung zusammenhängen kann. Im Fall von übrigen Rassen erscheint die Möglichkeit
vom Absatz der Zuchtjungtiere als wesentlich.
392
EKONOMICZNE ASPEKTY ZMNIEJSZENIA OBSADY
W CHOWIE KURCZĄT BROJLERÓW
Katarzyna Utnik-Banaś, Janusz Żmija
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Zarządzania i Marketingu w Agrobiznesie,
al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, Polska
Celem pracy jest ocena wpływu zmniejszania obsady do poziomu zalecanego Dyrektywą Unii Europejskiej na opłacalność produkcji brojlerów.
Badania przeprowadzono na przykładzie trzech ferm brojlerów, położonych w południowej Polsce w województwach: opolskim i małopolskim.
Fermy te były zbliżone pod względem wyposażenia i posiadały w pełni zautomatyzowane systemy karmienia, pojenia i wentylacji. Różniły się natomiast
wielkością powierzchni produkcyjnej: ferma A – 950 m2, ferma B – 3400 m2
i ferma C – 5040 m2. Odchów brojlerów był prowadzony w systemie zamkniętym, na ściółce ze słomy. We wszystkich fermach prowadzono 6 cykli produkcyjnych rocznie. Dochód netto z produkcji brojlerów obliczono w trzech wariantach. W wariancie 1 przyjęto średnią obsadę z 6 cykli produkcyjnych
w 2009 r., odrębnie dla każdej fermy. W wariancie 2 przyjęto obsadę 42 kg/m2,
dopuszczalną przez dyrektywę UE pod warunkiem prowadzenia produkcji
zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Produkcyjnej. W wariancie 3 przyjęto, że
we wszystkich fermach będzie stosowana obsada 33 kg/m2 jako dopuszczalna
przez UE Dyrektywą 2007/43/EC Rady Unii Europejskiej od czerwca 2010 r.
Wyniki
Wariant 1. Dochód netto w produkcji brojlerów w 2009 r. wynosił od
2,01 €/m2 w fermie A do 2,66 €/m2 w fermie C (tab. 1). W 2010 r. dochód obniżył się do poziomu średnio 1,50 € /m2 wskutek pogorszenia relacji cen żywca
do paszy. Niekorzystna tendencja szybszego wzrostu cen paszy w stosunku do
cen żywca nasiliła się w 2011 r., co spowodowało dalsze obniżenie dochodu do
poziomu średnio 1,35–2,66 €/m2.
393
Tabela 1. Dochód rolniczy netto z produkcji brojlerów w latach 2009–2011,
w wybranych fermach przy różnej obsadzie końcowej (€/m2/cykl produkcyjny)
Wariant obsady
Obsada bazowa1
Obsada 42 kg/m2
Obsada 33 kg/m2
1
Rok
Fermy
Średnio
A
B
C
2009
2,01
2,58
2,66
2,40
2010
0,66
1,86
1,97
1,50
2011
2009
2010
2011
2009
2010
2011
1,14
1,44
0,98
0,61
0,37
-0,72
-0,37
1,44
2,14
1,43
1,05
0,93
0,28
-0,02
1,51
2,29
1,61
1,19
1,07
0,41
0,10
1,35
1,94
1,08
0,93
0,77
-0,01
-0,11
Obsada w fermie A: 46,8 kg/m2; w fermie B: 45,3 kg/m2; w fermie C:44,7 kg/m2.
Wariant 2. W uwarunkowaniach rynkowych 2009 r. dochód netto przy
obsadzie 42 kg/m2 obniżyłby się średnio o 20%, w 2010 o 28%, a w 2011
o 31%.
Wariant 3. Stosowanie obsady końcowej na poziomie 33 kg/m2 spowoduje spadek dochodu od 82% w fermie A do 60% w fermie C. W 2010 r. dochód rolniczy netto uległby obniżeniu o 85% w fermie B i 80% w fermie C,
natomiast w fermie A produkcja przynosiłaby straty. W 2011 produkcja brojlerów wahałaby się na granicy opłacalności w fermie C, a w fermach A i B byłaby nieopłacalna.
394
ÖKONOMISCHE ASPEKTE DER BESTANDSVERMINDERUNG
IN DER ZUCHT VON BROILERKÜKEN
Katarzyna Utnik-Banaś, Janusz Żmija
Lehrstuhl für Verwaltung und Marketing in Agrobusiness, Landwirtschaftliche Universität
Krakau, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, Polen
Die Arbeit bezweckt, den Einfluss der Bestandsverminderung bis zu
dem von der EU-Richtlinie empfohlenen Niveau auf die Broilerzuchtwirtschaftlichkeit abzuschätzen.
Die Forschungsarbeiten wurden in drei Broilerfarmen abgewickelt, die
im Südpolen in den Wojewodschaften von Opole und Kleinpolen angeordnet
sind. Diese Farmen verfügen über angenähert gleiche Ausrüstung und vollautomatische Fütterungs-, Tränken- und Lüftungssysteme. Unterschiedlich war
dagegen die Größe der Zuchtfläche: die Farm A – 950 m2, Farm B – 3400 m2
und Farm C – 5040 m2. Die Zucht fand im geschlossenen System auf der
Strohschütte statt. In allen Farmen wurden 6 Zuchtzyklen pro Jahr realisiert.
Das Nettoeinkommen von der Broilerzucht wurde in drei Varianten abgerechnet. In der 1. Variante wurde ein Durchschnittsbestand aus 6 Zuchtzyklen im
Jahr 2009 separat für jede Farm angenommen. In der 2. Variante hat man den
Bestand von 42 kg/m2 angenommen, der von der EU-Richtlinie unter der Bedingung zugelassen wird, dass die Zucht gemäß dem Kodex der guten Herstellungspraxis realisiert wird. In der 3. Variante hat man vorausgesetzt, dass der
Bestand in allen Farmen 33 kg/m2 betragen soll (zugelassen von der EU mit der
Richtlinie 2007/43/EG des EU-Rates vom Juni 2010).
Ergebnisse
1. Variante: Im Jahr 2009 betrug das Nettoeinkommen von der Broilerzucht von 2,01 €/m2 in der Farm A bis zu 2,66 €/m2 in der Farm C (Tab. 1). In
2010 hat sich das Einkommen durchschnittlich zum Niveau 1,50 €/m2 erniedrigt, weil sich die Relation der Lebendpreise zu den Futtermittelpreisen verschlechterte. Die ungünstige Tendenz des schnelleren Futterpreisanstiegs im
Vergleich zu den Lebendpreisen hat sich im Jahr 2011 verstärkt, was die weitere Erniedrigung des Einkommens bis auf das durchschnittliche Niveau von
1,35–2,66 €/m2 zur Folge hatte.
395
Tabelle 1. Das landwirtschaftliche Nettoeinkommen von der Broilerzucht in den gewählten Farmen bei dem unterschiedlichen Endbestand in den Jahren 2009–2011 in
€/m2/Zuchtzyklus
Bestandsvariante
Basisbestand1
Bestand von 42 kg/m2
Bestand von 33 kg/m2
1
Jahr
Farmen
Durchschnittlich
A
B
C
2009
2,01
2,58
2,66
2,40
2010
0,66
1,86
1,97
1,50
2011
2009
2010
2011
2009
2010
2011
1,14
1,44
0,98
0,61
0,37
-0,72
-0,37
1,44
2,14
1,43
1,05
0,93
0,28
-0,02
1,51
2,29
1,61
1,19
1,07
0,41
0,10
1,35
1,94
1,08
0,93
0,77
-0,01
-0,11
Bestand in der Farm A: 46,8 kg/m2; Farm B: 45,3 kg/m2; Farm C: 44,7 kg/m2.
2. Variante: Unter den Marktbedingungen des Jahres 2009 hätte sich
das Nettoeinkommen bei dem Bestand von 42 kg/m2 durchschnittlich um 20%,
im Jahr 2010 um 28%, und im 2011 um 31% erniedrigt.
3. Variante: Die Anwendung des Endbestands auf dem Niveau von 33
kg/m2 verursacht die Einkommenserniedrigung von 82% in der Farm A bis zu
60% in der Farm C. Im Jahr 2010 würde das landwirtschaftliche Nettoeinkommen um 85% in der Farm B und um 80% in der Farm C niedriger sein. Die
Zucht in der Farm A würde Verlust bringen. 2011 würde die Broilerzucht in
der Farm C an der Rentabilitätsgrenze schwanken, in den Farmen A und B
würde sie unrentabel sein.
396
WYBRANE CECHY JAKOŚCIOWE MLEKA KRÓW
RODZIMEJ RASY BYDŁA CZARNO-BIAŁEGO
W WARUNKACH EKOLOGICZNEGO CHOWU
Piotr Wójcik1, Jacek Walczak2, Jan Knapik1, Halina Korzonek3
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy,
1
Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt,
2
Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej,
3
Dział Informatyki, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska
Badania prowadzono w certyfikowanym gospodarstwie ekologicznym
ZD IZ Chorzelów na grupie 29 sztuk krów rasy polskiej czarno-białej, objętej
programem ochrony. Zwierzęta utrzymywano w oborze wolnostanowiskowej
z zastosowaniem dawki żywieniowej dla krów o masie 650 kg i wydajności 25
l mleka, 4,4% tłuszczu, 3,6% białka. Analizowano dane produkcyjne krów z lat
2008–2011: wydajność mleka, zawartość tłuszczu, białka, suchej masy, wybranych kwasów tłuszczowych w kolejnych próbnych udojach oraz laktacjach.
W badaniach wykorzystano wyniki z 733 próbnych udojów mleka. Analiza
wyników produkcyjnych zwierząt w okresie od I do V laktacji wykazała, że
wydajność dobowa mleka wahała się od 17,3 do 22,7 kg, przy czym najwyższą
uzyskały krowy w III laktacji. Najwyższy poziom białka w mleku stwierdzono
w II laktacji – 3,63%, natomiast tłuszczu i suchej masy w IV laktacji – odpowiednio 4,68 i 13,7%. Mleko krów w sezonie zimowego żywienia charakteryzowało się wyższą zawartością tłuszczu, białka i suchej masy w porównaniu do
sezonu letniego. Wykazane różnice dla tłuszczu – 0,34% i dla białka – 0,25%
były relatywnie większe niż dla suchej masy. Analizowana w kolejnych próbnych udojach średnia zawartość tłuszczu w mleku wskazuje na tendencję wzrostową. Najwyższy poziom białka (3,79%) stwierdzono w okresie 10–12 miesiąca trwania laktacji, natomiast tłuszczu po 13. miesiącu (4,85). Zawartość
suchej masy w mleku krów wraz z kolejnymi miesiącami trwania laktacji
utrzymywała się na stałym poziomie. Wydłużanie laktacji ponad standardowe
305 dni, przy umiarkowanym i bardzo zrównoważonym chowie (gospodarstwo
ekologiczne), skutkowało wzrostem zawartości tłuszczu i białka w mleku. Analiza wyników ich zawartości w mleku krów w kolejnych laktacjach i sezonach
wskazuje na wyraźny wzrost zawartości w II i IV laktacji w porównaniu z I,
natomiast w V laktacji – spadek zawartości analizowanych składników mleka.
W większości przypadków stwierdzono zmniejszenie się zawartości choleste-
397
rolu w badanych próbach w okresie dwóch kolejnych laktacji. Odnotowano
także obniżenie zawartości wapnia w mleku w omawianym okresie. Badania, obejmujące analizę profilu kwasów tłuszczowych w mleku badanych
krów za lata 2010–2011, wykazały wzrost udziału jedno- i wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych (PUFA, MUFA), przy jednoczesnym obniżeniu się nasyconych kwasów tłuszczowych.
398
AUSGEWÄHLTE QUALITATIVE MERKMALE VON
KUHMILCH DER EINHEIMISCHEN RINDERRASSE
POLNISCHE SCHWARZBUNTE (BYDŁO CZARNO-BIAŁE)
UNTER BEDINGUNGEN DER ÖKO-HALTUNG
Piotr Wójcik1, Jacek Walczak2, Jan Knapik1, Halina Korzonek3
1
Abteilung für Genetik und Tierzucht, 2Abteilung für Technologie,
Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion, 3Abteilung Datenverarbeitung,
Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts,
32-083 Balice bei Kraków, Polen
Die Untersuchungen wurden in dem zertifizierten Bio-Bauernhof ZD
IZ Chorzelów an einer Gruppe von 29 Kühen der Rasse Polnische Schwarzbunte (bydło czarno-białe), die von einem Schutzprogramm erfasst ist, durchgeführt. Die Tiere werden im Laufstall gehalten bei einer diätetischen Zufuhr
für Kühe mit einem Gewicht von 650 kg, 4,4% Fett, 3,6% Eiweiß und einer
Milchleistung von 25 Litern. Es wurden folgende Produktionsdaten der Jahre
2008–2011 analysiert: Milchleistung, Fettgehalt, Eiweißgehalt, Trockenmassegehalt, Gehalt an ausgewählten Fettsäuren in aufeinander folgenden ProbeMelkgängen und Laktationen. Bei den Untersuchungen wurden die Ergebnisse
von 733 Probe-Melkgängen genutzt. Die Analyse der Produktionsergebnisse
der Tiere im Zeitraum von der I. bis V. Laktation hat nachgewiesen, dass die
Tagesmilchmenge zwischen 17,3 kg und 22,7 kg schwankte, wobei die höchste
Leistung in der III. Laktation erzielt wurde. Der höchste Milcheiweißgehalt mit
3,63% wurde in der II. Laktation festgestellt, der höchste Gehalt an Fett und
Trockenmasse mit einem Wert von entsprechend 4,68% und 13,7% dagegen in
der IV. Laktation. Die Kuhmilch wies in der Winterfütterungssaison einen höheren Gehalt an Fett, Eiweiß und Trockenmasse im Vergleich zur Sommersaison auf. Die nachgewiesenen Differenzen für Fett von 0,34% und für Eiweiß
von 0,25% waren relativ größer als die Unterschiede bei der Trockenmasse.
Der durchschnittliche Milchfettwert weist bei den aufeinander folgenden
Melkgängen eine ansteigende Tendenz auf. Der höchste Eiweißgehalt von
3,79% wurde in der Zeit des 10–12 Monats der Laktationszeit festgestellt, von
Fett hingegen nach dem 13. Monat (4,85%). Der Trockenmassegehalt der
Kuhmilch blieb in den Monaten der Laktationsdauer auf gleichbleibendem Niveau. Die Verlängerung der Laktation über die standardmäßigen 305 Tage bei
artgerechter und nachhaltiger Haltung (Bio-Bauernhof) hinaus führte zu einem
399
Anstieg des Fett- und Eiweißgehalts der Milch. Die Analyse der Ergebnisse des
Anteils dieser Bestandteile der Kuhmilch in den folgenden Laktationen und
Fütterungszeiten zeigt einen deutlichen Anstieg des Gehalts in der II. und IV.
Laktation im Vergleich zur I. Laktation. In der V. Laktation wurde dagegen
eine Abnahme des Gehalts der analysierten Milchbestandteile beobachtet. In
den meisten Fällen wurde bei den untersuchten Proben über zwei aufeinander
folgende Laktationen eine Abnahme des Cholesteringehalts festgestellt. In dem
behandelten Zeitraum wurde auch ein Rückgang des Kalziumgehalts der Milch
verzeichnet. Die Untersuchungen, die eine Analyse des Profils der Fettsäuren in der Milch der untersuchten Kühe für die Jahre 2010–2011 einschlossen, wiesen eine Zunahme des Anteils an ein- und mehrfach ungesättigten Fettsäuren (PUFA, MUFA) bei gleichzeitiger Abnahme gesättigter Fettsäuren nach.
400
RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, ZASOBY GENETYCZNE
I DOBROSTAN ZWIERZĄT
Różnorodność życia na naszej ziemi obejmuje trzy poziomy:
• Ekosystemy (należą do nich biocenozy, biotopy i krajobrazy),
• Różnorodność gatunkową,
• Różnorodność genetyczną w ramach gatunków.
Powody wspierania różnorodności biologicznej:
motywy etyczne i religijne, dieta, wyroby farmaceutyczne, pozyskiwanie energii, działania ekosystemu, bionika, estetyka i piękno natury oraz krajobrazów.
Zagrożenie różnorodności biologicznej:
zasklepianie powierzchni gruntu i wyrąb lasów na całym świecie, użycie niedopasowane do miejsca, jednostronne cele hodowlane, zmiany klimatu, obce
gatunki, międzynarodowe koncerny hodowlane, zachowania konsumentów.
Konieczne strategie:
Aby stawić czoła przyszłości, nie wystarczy uratować kilka gatunków przed
wymarciem czy zebrać głęboko mrożone nasienie w bankach genetycznych.
Konieczne są zarówno aktywne badania, nowoczesne strategie hodowlane, obserwacja oraz ochrona i zachowanie gatunków w ich naturalnych biotopach,
jak i szacunek dla różnorodności życia w kontekście regionalnym oraz globalnym.
Convention on biological diversity, 1992
401
402
ALPEJSKA OWCA KAMIENNA
Alpejska owca kamienna zalicza się do najbardziej zagrożonych populacji ras
owiec w Niemczech. W porównaniu ras bawarskich tylko owca leśna ma niższą efektywną wielkość populacji.
Pierwotnie owce kamienne występowały na całym obszarze Alp wschodnich.
Od roku 1930 były wypierane przez białą owcę górską z dolewem krwi owcy
bergamaskiej. Alpejska owca kamienna była hodowana w różnych kolorach
i odcieniach. Posiada ona wełnę mieszaną z delikatnym włosem puchowym.
Tryki są przeważnie rogate a osobniki żeńskie bezrożne.
Efektywna wielkość populacji
bawarskich ras
Alpines Steinschaf
Krainer Steinschaf
Weißes Bergschaf
Braunes Bergschaf
Brillenschaf
Coburger Fuchsschaf
Rhönschaf
Waldschaf
Merinolandschaf
296
395
685
459
447
482
382
240
713
W roku 2004 hodowcy organizują się w Stowarzyszenie hodowców alpejskiej
owcy kamiennej. Aktywne hodowczynie utworzyły ideę projektu marketingu
wełny. Od tego czasu z różnymi partnerami wytwarzane są w tym regionie typowe produkty wełniane, jak np. Troyer, swetry i skarpety z przędzy oraz
wkładki wewnętrzne filcu, poduszki, torby i plecaki z wełny alpejskich owiec
kamiennych.
Corocznie spotykają się hodowcy i sympatycy tej rasy w jednym z gospodarstw
hodowlanych. Tam przedstawiane są aktualne tematy i przeprowadzany jest
zbiór wełny. Udział biorą także koledzy hodowcy z Austrii. Oceniana i starannie
dobierana jest dostarczona wełna potna. Wełna czarna jest sortowana oddzielnie.
403
W 2010 r. wystartował projekt hodowlany w ramach BLE − przedsięwzięcie
modelowe „Infrastruktura dla ogólnonarodowej hodowli zagrożonych populacji ras zwierząt użytkowych“. W ramach tego projektu, pod kierunkiem Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego został założony dla alpejskiej owcy kamiennej „górski indeks halowy”. 16 młodych tryków będzie corocznie przebywało na hali Kleinrechenberg koło Unterwössen i przy schodzeniu z hali w ramach małego święta będzie ocenianych i licytowanych. W dniu schodzenia
z hali dla każdego tryka będzie wyliczany indeks osobniczy, na który składa się
wzrost masy ciała, jak i przydatność do przebywania na hali (chodzenie w górach i wytrzymałość), właściwości racic, zdrowotność, jakość wełny i ogólne
wrażenie.
404
DAS ALPINE STEINSCHAFT
Das Alpine Steinschaf zählt zu den am stärksten im Bestand gefährdeten
Schafrassen in Deutschland. Im Vergleich der bayerischen Rassen hat nur
das Waldschaf eine niedrigere effektive Populationsgröße.
Ursprünglich kamen Steinschafe im gesamten Gebiet der Ostalpen vor. Ab
1930 wurde es durch das vom Bergamaskerschaf beeinflusste Weiße Bergschaf verdrängt. Das Alpine Steinschaf wird in allen Farben und Farbzeichnungen gezüchtet. Die Wolle ist mischwollig mit einer feinen Unterwolle.
Die Böcke sind überwiegend gehörnt und die weiblichen Schafe hornlos.
Effektive Populationsgröße
der bayerischen Rassen
Alpines Steinschaf
296
Krainer Steinschaf
395
Weißes Bergschaf
685
Braunes Bergschaf
459
Brillenschaf
447
Coburger Fuchsschaf 482
Rhönschaf
382
Waldschaf
240
Merinolandschaf
713
Im Jahr 2004 schlossen sich die Züchter zur Arbeitsgemeinschaft der Alpinen Steinschafzüchter zusammen. Aktive Züchterinnen erstellten eine
Projektidee zur Wollvermarktung. Mit verschiedenen Partnern werden seitdem typische Wollprodukte, wie zum Beispiel Troyer, Strickjacken und Socken aus Garn sowie aus Filz Einlagesohlen, Sitzkissen, Taschen und Rücksäcke aus Alpiner Steinschafwolle in der Region hergestellt.
Jährlich treffen sich die Züchter und Freunde dieser Rasse auf einem
Zuchtbetrieb. Dort werden aktuelle Themen vorgestellt und eine Wollsammlung durchgeführt. Auch die österreichischen Züchterkollegen
beteiligen sich. Die angelieferte Schweißwolle wird begutachtet, sie ist
handverlesen, rein schwarze Wolle wird gesondert sortiert.
405
2010 startete ein Zuchtprojekt im Rahmen des BLE-Modellvorhabens
„Infrastruktur für die bundesweite Zucht bestandsgefährdeter Nutztierrassen“. Im Rahmen dieses Projektes wird unter der Leitung der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft beim Alpinen Steinschaf ein
Almindex etabliert. 16 Jungböcke werden jährlich auf der Kleinrechenbergalm bei Unterwössen geälpt und beim Abtrieb im Rahmen eines
kleinen Almfests bewertet und versteigert. Am Abtriebstag wird für alle
Böcke ein eigener Almindex errechnet, der sich aus der Gewichtsentwicklung sowie der Beurteilung der Almtauglichkeit (berggängig und fit),
Klauenbeschaffenheit, Gesundheit, Wollqualität und Äußeren Erscheinung zusammensetzt.
406
MONITORING ZASOBÓW GENETYCZNYCH U BYDŁA
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Hodowli Zwierząt,
Prof.-Dürrwaechter-Platz 1, 85586 Poing, www.LfL.bayern.de;
http://download.ble.de/07BE001.pdf, Niemcy
W 2006 r. niemiecka ustawa o ochronie zwierząt została tak rozszerzona, że w Niemczech jest robiony regularny monitoring zasobów genetycznych.
W ramach jednego, przeprowadzonego dotychczas na zlecenie Federalnego
Instytutu Rolnictwa i Wyżywienia, monitoringu niemieckich ras bydła zostały
przeanalizowane łącznie 22 rasy – na podstawie informacji rodowodowych.
Analiza 11 południowo-niemieckich ras bydła, jak i kierunków hodowlanych,
została przeprowadzona przez Instytut Hodowli Zwierząt Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego.
407
408
BYDŁO MURNAU-WERDENFELSER
– BAWARSKIE DOBRO KULTURY
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Hodowli Zwierząt
Prof.-Dürrwaechter-Platz 1, 85586 Poing, www.LfL.bayern.de, Niemcy
Murnau-Werdenfelser jest jedyną autochtoniczną rasą bydła w Bawarii.
To dwukierunkowo użytkowane bydło o podkreślonych cechach mlecznych
jest późno dojrzewające, jednakże bardzo płodne i wytrzymałe. MurnauWerdenfelser są witalne, posiadają twarde racice, mocne stawy i bardzo dobrze
czuje się na typowych bagiennych pastwiskach swojego pierwotnego obszaru
hodowlanego. Aktualnie efektywna wielkość populacji tej rasy wynosi około
30 szt.
409
410
OCENA WYDAJNOŚCI I ZACHOWANIA SIĘ
NOWO WYHODOWANYCH KUR O DWUKIERUNKOWYM
UŻYTKOWANIU DO PRZYJAZNEJ DLA ZWIERZĄT PRODUKCJI
JAJ I MIĘSA KURCZĄT
Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy
Vöttinger Str. 8, 85354 Freising, Deutschland
Problem
W Niemczech wykluwa się rocznie 44 milionów kurzych piskląt, służących do krajowej produkcji jaj. Jednocześnie, przybywa tyle samo kurcząt −
męskich osobników, które są ubijane i przerabiane na paszę dla zwierząt, a ponieważ pochodzą z linii hybrydowych, hodowanych na efektywną wysoką reprodukcję, nie nadają się do ekonomicznej produkcji mięsa. Z etycznego punktu widzenia metoda ta nie jest możliwa do utrzymania. Od niedawna hodowcy
drobiu pracują nad tzw. drobiem dwukierunkowym. W jakim stopniu ten „Dual
Purpose Breeds“ (antagonizm między cechami „umięśnienie“ i „produkcja jaj“)
zostanie pokonany, tak aby kogut osiągał zadowalające wartości cech tucznych, a kura znosiła dostateczną ilość jaj, zostanie sprawdzone na podstawie
tego badania.
Koncepcje i cele
1. Określenie płci w jaju (in ovo);
2. Wykorzystanie męskich hybrydów nieśnych jako tzw. Stubenküken;
3. Hodowla kur o dwukierunkowym użytkowaniu.
Nowo „wyhodowane” kury o dwukierunkowym użytkowaniu oceniane są
w LVFZ dla howu drobiu i małych zwierząt, jak również w HS Weihenstephan.
Celem jest dokonanie końcowej analizy: koszty – produkcyjność. U „dwukierunkowych“ kurek i kogutków powinny być badane następujące aspekty:
Wydajność nieśna:
jaja handlowe
klasy wagowe
Przemiana paszy:
kg paszy na kg masy jaj
Wskaźnik strat
Jakość jaj
Zachowanie się
kanibalizm
obdziobywanie piór
towarowość gniazda
wykorzystanie wybiegu
Rentowność
Wydajność tuczna
____________________________________________
Lehr-, Versuchs- und Fachzentrum für Geflügel- und Kleintierhaltung Kitzingen
411
412
SPIS TREŚCI – INHALT
.................................................................................................
.................................................................................................
3
6
.................................................................................
9
HANNA CZAJA-BOGNER:
Prof. dr Hermann Bogner – człowiek i naukowiec – a ja pozwolę sobie
dodać do tego jeszcze jedno: myśliwy …………...........................................
Prof. Dr. Hermann Bogner – ein Mensch und ein Wissenschaftler –
und ich erlaube mir noch eines hinzuzufügen: ein Jäger ..............................
11
FRITZ HUBER:
Retrospektywne spojrzenie na owocną współpracę w zakresie produkcji
zwierzęcej między Polską i Bawarią/Niemcami od 1990 do 2013 r. ..............
Rückblick auf eine erfolgreiche Zusammenarbeit im Fachgebiet
Tierproduktion zwischen Polen und Bayern/Deutschland von 1990 bis 2013 ..
19
Program
Programm
15
23
JAKUB OPPERER:
Różnorodność biologiczna, zasoby genetyczne i dobrostan zwierząt ......
Biodiversität, genetische Ressourcen und Tierwohl ...................................
27
30
JĘDRZEJ KRUPIŃSKI, ELŻBIETA MARTYNIUK:
Wartość zasobów genetycznych dla nowoczesnej hodowli zwierząt ............
Der Wert der genetischen Ressourcen für die moderne Tierzucht .............
33
39
CHRISTIAN EDEL, KAY-UWE GÖTZ:
Wartość zasobów genetycznych dla nowoczesnej hodowli zwierząt .......
Der Wert der genetischen Ressourcen für die moderne Tierzucht ...............
45
54
BERNHARD HAIDN, CHRISTINA JAIS, KLAUS DAMME, GEORG WENDL:
Aktualne aspekty dobrostanu zwierząt w nowoczesnych metodach
utrzymania (bydło, świnie i drób) ...............................................................
Aktuelle Aspekte zum Tierwohl in modernen Haltungsverfahren (Rind,
Schwein und Geflügel) ................................................................................
63
81
413
EUGENIUSZ HERBUT, JACEK WALCZAK:
Aktualne aspekty dobrostanu w nowoczesnych metodach utrzymania ze
szczególnym uwzględnieniem ras objętych programem ochrony zasobów
genetycznych zwierząt gospodarskich ........................................................
Aktuelle Aspekte des Wohlergehens der Tiere in modernen Methoden der
Tierhaltung unter besonderer Berücksichtigung der der mit dem
Programm zum Shutz von genetischen Ressourcen der Nutztierrassen .......
112
EMILIA BAGNICKA, ROMUALDA DANKÓW, TADEUSZ PAKULSKI,
JAROSŁAW HORBAŃCZUK:
Regionalne i tradycyjne produkty z surowców pochodzenia zwierzęcego ....
Regionale und traditionelle Produkte aus tierischer Erzeugung ..............
127
140
PETER SUTOR:
Regionalne i tradycyjne produkty z produkcji zwierzęcej w Bawarii .......
Regionale und traditionelle Produkte aus tierischer Erzeugung in Bayern ...
154
172
99
ELŻBIETA MARTYNIUK:
Protokół z Nagoi: potencjalne implikacje dla obrotu materiałem
hodowlanym zwierząt ...................................................................................
Protokoll von Nagoya: potenzielle Implikationen für Verkehr von
Zuchtmaterial der Nutztiere ..........................................................................
192
Doniesienia – Berichte .............................................................................
207
KRZYSZTOF ANDRES, TOMASZ SCHWARZ, MACIEJ MURAWSKI,
EWA KAPKOWSKA:
Wskaźniki użytkowości rzeźnej gęsi zatorskich w 8. tygodniu życia ...........
Indikatoren des Schlachtwerts von Zatorska-Gänsen in der 8.
Lebenswoche .................................................................................................
209
211
SABINA ANGRECKA, PIOTR HERBUT:
Wpływ ruchu powietrza na stężenie amoniaku w oborze
wolnostanowiskowej .....................................................................................
Luft Verkehr Auswirkung auf die Ammoniakkonzentration im Boxenlaufstall
213
214
199
ROMANA AUGUSTYN, MONIKA STEFANIUK, URSZULA KACZOR, MARIA KULISA:
Polimorfizm 26T>C genu MSTN u koni ras polski koń zimnokrwisty
i huculskiej .................................................................................................... 215
26T>C Polymorphismus des Gens MSTN in der Polnischen Kaltblut und
Huzulenpferde ............................................................................................... 216
414
EMILIA BAGNICKA, JUSTYNA JARCZAK, DANUTA SŁONIEWSKA,
JÓZEF KRZYŻEWSKI:
Zmienność międzyrasowa cech produkcyjnych kóz mlecznych
utrzymywanych w Polsce ............................................................................
Variabilität der Produktionsmerkmale bei den in Polen gehaltenen
Milchziegen ....................................................................................................
JOLANTA CALIK, MICHAŁ PUCHAŁA, JOANNA OBRZUT:
Wpływ przedłużenia cyklu produkcyjnego kur nieśnych objętych
programem bioróżnorodności oraz Hy-Line Brown na wyniki
produkcyjne i jakość jaj ................................................................................
Einfluss der Verlängerung des Produktionszyklus von Legehennen, die
das Biodiversitätsprogramm umfasst, sowie des Produktionszyklus von
Hy-Line Brown-Legehennen auf die Produktionsergebnisse und die
Eierqualität ...................................................................................................
JOLANTA CALIK, KATARZYNA POŁTOWICZ, SYLWESTER ŚWIĄTKIEWICZ,
MARIUSZ PIETRAS:
Wpływ kapłonowania na masę ciała i wydajność rzeźną kogutów rasy
Zielononóżka kuropatwiana ............................................................................
Einfluss des Kapaunisierens auf das Lebendgewicht und die
Schlachtleistung der Hähne der Rasse Zielononóżka Kuropatwiana .........
AGNIESZKA CHEŁMIŃSKA:
Stan obecny oraz przyszłość ochrony zwierząt gospodarskich w Polsce .......
Der derzeitige Zustand und die Zukunft des Schutzes von Haustieren
in Polen ........................................................................................................
WIOLETA DROBIK, ELŻBIETA MARTYNIUK:
Analiza genetyczna stad owiec rasy olkuskiej uczestniczącej
w krajowym programie ochrony zasobów genetycznych ...........................
Genetische Analyse der in Genressourcen-Schutzprogramm teilnehmenden
Olkuska-Schaf Herden ..................................................................................
EDWARD DYMNICKI, EWA SOSIN-BZDUCHA:
Wpływ wybranych czynników na masę ciała cieląt rasy polskiej
czerwonej utrzymywanych systemem krów mamek
...................................
Einfluss von gewählten Faktoren auf die Körpermasse von Kälbern der
polnischen roten Rasse, die nach dem System von Kuh-Ammen gehalten
werden ..........................................................................................................
217
218
219
221
223
225
227
229
231
233
235
237
415
KATARZYNA GAJOWNIK, MARIA IWANINA, STANISŁAW KONDRACKI:
Analiza populacji wybranych ras zachowawczych bydła w Polsce ........
Populations Analyse ausgewahlter Erhaltungsrassen von Rindvieh .......
239
240
EWA GORNOWICZ, KAROL WĘGLARZY, LIDIA LEWKO, MARIAN PIETRZAK:
Wykorzystanie bioróżnorodności drobiu w ekologicznej produkcji mięsa
Nutzung der Biovielfalt des Geflügels in der Öko-Fleischproduktion .....
241
243
MAŁGORZATA GUMUŁKA:
Analiza parametrów reprodukcyjnych gęsiorów gęsi zatorskich objętych
programem ochrony bioróżnorodności ........................................................
Analyse der Fortpflanzungparameter der Gänserichen von Zatorski-Gänsen,
die von einem Programm zum Schutz der Artenvielfalt umfasst sind .........
245
CHRISTINA JAIS, PETER OPPERMANN, JOSEF SCHWANFELDER:
Gumowe maty dla prośnych loch w obszarze leżenia − porównanie
z podłogą betonową ........................................................................................
Gummimatten für tragende Sauen im Liegebereich − Vergleich mit
Betonspaltenboden ........................................................................................
249
250
TADEUSZ JEZIERSKI, ZBIGNIEW JAWORSKI:
Problemy hodowli rezerwatowej koników polskich ...................................
Probleme der Reservatszucht von Konikpferden ..........................................
251
253
ANDRZEJ KACZOR:
Komfort wypoczynku krów w oborach boksowych ......................................
Ruhekomfort der Kühe in den Boxenställen
................................................
255
257
ALDONA KAWĘCKA, JAN KNAPIK:
Przyżyciowe pomiary umięśnienia i otłuszczenia jagniąt rodzimych ras
owiec ..............................................................................................................
Lebendmessungen der Bemuskelung und Fettablagerung bei Lämmern
der heimischen Schafrassen .........................................................................
ALDONA KAWĘCKA, ANNA KOSIEK:
Charakterystyka wełny współczesnej świniarki .............................................
Eigenschaften der Wolle der gegenwärtigen Świniarka ............................
DOROTA KOWALSKA, PAWEŁ BIELAŃSKI:
Wartość rzeźna oraz wybrane cechy jakościowe mięsa królików rasy
popielniańskiej białej ....................................................................................
Der Schlachtwert und die ausgewählten Qualitätsmerkmale des Fleisches
von Kaninchen der Rasse Popielniańska Biała ...............................................
416
247
259
260
261
263
265
267
JÓZEFA KRAWCZYK, ZOFIA SOKOŁOWICZ, SYLWESTER ŚWIĄTKIEWICZ:
Wykorzystanie bioróżnorodności kur nieśnych w zrównoważonym
rozwoju rolnictwa ..........................................................................................
Die Nutzung der Biodiversität von Legehühnern in der Nachhaltigen
Landwirtschaft ................................................................................................
269
LIDIA LEWKO, EWA GORNOWICZ:
Wpływ jakości skorupy jaj na wskaźniki wylęgowości kaczek stad
zachowawczych ...............................................................................................
Auswirkung der Eischalenqualität auf die Schlupfleistung der Enten der
Erhaltungsherden ............................................................................................
273
275
ZYGMUNT LITWIŃCZUK, WITOLD CHABUZ, WIOLETTA SAWICKA-ZUGAJ:
Efekty restytucji bydła białogrzbietego w Polsce ........................................
Effekte der Restitution von Weissrückenvieh in Polen ...................................
277
279
JULIANA MAČUHOVÁ, CHRISTOPH MANGOLD, BERNHARD HAIDN:
Analiza czasu pracy wybranych zachowań dla ścielenia i usuwania obornika
w utrzymaniu krów mlecznych ......................................................................
Arbeitszeitanalyse ausgewählter Verfahren zum Einstreuen und Entmisten in
der Milchviehhaltung .....................................................................................
ANNA MAJEWSKA:
Charakterystyka prostych układów grup krwi u rasy polskiej czerwonej
Charakteristik der einfachen Blutgruppensysteme bei der Rinderrasse
Polska Czerwona ...........................................................................................
ANNA MAJEWSKA:
Charakterystyka polimorfizmu mikrosatelitarnego DNA u bydła polskiego
czerwonego ....................................................................................................
Charakteristik des Polymorphismus des Mikrosatelliten-DNA bei der Rasse
Polska Czerwona ............................................................................................
FABIO MARETTO, TOMASZ SZWACZKOWSKI, GIULIA ROSSI, MASSIMO DE
MARCHI, ANDRZEJ RUTKOWSKI, MARTINO CASSANDRO:
Zróżnicowanie genetyczne wybranych amatorskich populacji kur ...............
Genetische Differenzierung der ausgewählten Amateurpopulationen der
Hühner ............................................................................................................
271
281
286
287
289
291
293
295
297
417
ELŻBIETA MARTYNIUK:
Protokół z Nagoi: potencjalne implikacje dla obrotu materiałem
hodowlanym zwierząt ...................................................................................
Protokoll von Nagoya: potenzielle Implikationen für Verkehr von
Zuchtmaterial der Nutztiere .........................................................................
299
GRZEGORZ NAWALANY, WACŁAW BIEDA:
Terminy rozpoczęcia dominacji termicznej ściółki w kształtowaniu
warunków cieplnych w strefie przebywania kurcząt brojlerów ...............
Anfangstermine thermische Wurfdominanz bei der Gestaltung
Wärmebedingungen in der besetzten Zone von Masthühnern ...................
303
PAWEŁ PARAPONIAK:
Profil kwasów tłuszczowych mięsa jagniąt utrzymywanych w gospodarstwie
ekologicznym ..................................................................................................
Profil der Fettsäuren des Fleisches der in ökologischen
Landwirtschaftsbetrieben gehaltenen Lämmer ..............................................
305
PAWEŁ PARAPONIAK:
Wyniki odchowu jagniąt ras wysokoprodukcyjnych w oparciu o pasze
gospodarskie ..................................................................................................
Ergebnisse der Aufzucht von Lämmern von hochproduktiven Rassen
mit Futter aus dem landwirtschaftlichen Betrieb ......................................
MARTA PASTERNAK:
Stan liczebny koni ras prymitywnych i gorącokrwistych objętych
programem ochrony zasobów genetycznych w latach 2005–2012 ...........
Gestaltungsdynamik des Bestands an Pferden von Primitiven und
Warmblutrassen im Rahmen des Schutzprogramms für die genetischen
Ressourcen 2005–2012 ................................................................................
MAŁGORZATA PIÓRKOWSKA, PAWEŁ BIELAŃSKI, ANDRZEJ ZOŃ:
Poprawa wskaźników futrzarskich skór rodzimej odmiany lisów
pastelowych ....................................................................................................
Verbesserung von Pelzkennziffern der Felle einer einheimischen Abart
des Pastellfuchses ..........................................................................................
GRAŻYNA MARIA POLAK:
Perspektywy wykorzystania w Polsce koni zimnokrwistych ras rodzimych
w świetle europejskich trendów – iluzje czy rzeczywistość? .....................
Perspektiven für die Nutzung in Polen von den einheimischen
Pferdekaltblutrassen angesichts der Europäischen Trends – Illusionen oder
eine Wirklichkeit? ..........................................................................................
418
301
304
306
308
309
311
313
315
317
319
321
IWONA RADKOWSKA:
Badania hormonalne krwi jako element oceny dobrostanu zwierząt .......
Hormonelle Blutuntersuchungen als Element der Beurteilung des
Gesundheitszustands der Tiere ....................................................................
325
IWONA RADKOWSKA:
Wpływ systemu utrzymania na behawior krów mlecznych
Einfluss der Haltungssysteme auf das Verhalten der Milchkühe
..................
..................
327
329
ADAM RADKOWSKI, IWONA RADKOWSKA:
Jakość i wartość pokarmowa runi pastwiskowej na wybiegach dla kur
i kaczek w wybranych gospodarstwach ekologicznych ............................
Qualität und Nährwert des Grüns in den Ausläufen für Hühner und
Enten in Ausgewählten landwirtschaftlichen ökologischen Betrieben .......
331
Kształtowanie się składu botanicznego i wartości pokarmowej runi
pastwiskowej pod wpływem wypasu owiec i kóz .....................................
Bildung der botanischen Zusammensetzung der Weide und des Nährwerts
der Weidenpflanzen unter dem Einfluss des Abgrasen durch Schafe und
Ziegen ............................................................................................................
Wpływ wypasu krów mlecznych rasy polskiej czerwonej na skład
botaniczny runi pastwiskowej ....................................................................
Einflus s des abweiden durch Polnische Rotkűhe auf die botanische
Zusammensetzung der Weide .........................................................................
KATARZYNA ROPKA-MOLIK, JAN KNAPIK, MAREK PIESZKA:
Frekwencja trzech mutacji typu SNP w genie karboksylazy acetylo-CoA
(ACACA) u owiec rasy merynos polski ........................................................
Frequenz von drei Mutationen vom Typ SNP im Acetyl-CoA-CarboxylaseGen (ACACA) bei Hausschafen der Rasse Polnische Merino (merynos
polski) .............................................................................................................
IWONA SKOMORUCHA, EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, RENATA MUCHACKA:
Kształtowanie się wybranych parametrów krwi kurcząt brojlerów różnego
pochodzenia pod wpływem podwyższonej temperatury powietrza ...............
Veränderung der ausgewählten Parameter des Blutes von Masthähnchen
unterschiedlicher Abstammung unter dem Einfluss einer erhöhten
Lufttemperatur ................................................................................................
323
333
335
337
339
341
343
345
347
349
419
IWONA SKOMORUCHA, EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, RENATA MUCHACKA:
Wpływ pochodzenia i systemu utrzymania na długość okresu
znieruchomienia tonicznego oraz kształtowanie się wybranych parametrów
biochemicznych krwi kurcząt brojlerów .......................................................
Einfluss der Abstammung und der Haltungsweise auf die Dauer der
tonischen Immobilität und Veränderung der ausgewählten biochemischen
Parameter des Blutes von Masthähnchen ....................................................
351
EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, IWONA SKOMORUCHA, EUGENIUSZ HERBUT:
Wpływ systemu utrzymania na obraz białokrwinkowy krwi kur
nieśnych ........................................................................................................
Einfluss der Haltungsweise auf das Blutbild der Leukozyten von
Legehühnern ..................................................................................................
355
EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, EUGENIUSZ HERBUT, IWONA SKOMORUCHA:
Wpływ systemu odchowu na kształtowanie się produkcyjności kur rasy
Leghorn ............................................................................................................
Einfluss des Zuchtsystems auf die Gestaltung der Produktivität der
Hühner von Leghorn-Rasse
........................................................................
EWA SOSIN-BZDUCHA:
Zmiany udziału rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w odtwarzanej populacji
bydła polskiego czerwono-białego .............................................................
Änderungen am Anteil der Holsteiner-Friesischen Rasse an der zu
reproduzierenden Population des Polnischen Rot-Weissen Viehs ...............
EWA SOSIN-BZDUCHA, ANNA MAJEWSKA:
Wyniki ankiety dotyczącej kierunku użytkowania ras zachowawczych
bydła w typie dwustronnie użytkowym .....................................................
Ergebnisse einer Umfrage zur Nutzungsrichtung von konservativen
Viehrassen in einem Nutzungs-Doppeltyp ...................................................
353
357
359
361
363
365
367
369
MONIKA STEFANIUK, ROMANA AUGUSTYN, URSZULA KACZOR, MARIA KULISA:
Polimorfizm 156T>C genu MSTN u koni ras polski koń zimnokrwisty
i czystej krwi arabskiej ............................................................................... 371
156T>C Polymorphismus des Gens MSTN in der polnischen Kaltblut
und Arabischen ............................................................................................. 372
ANNA SZUMIEC:
Analiza efektywności ekonomicznej produkcji mleka w gospodarstwach
utrzymujących rodzime rasy bydła ..............................................................
Analyse der ökonomischen Effizienz der Milchproduktion auf
Bauernhöfen die heimische Viehrassen halten ..........................................
420
373
375
MAGDALENA SZYNDLER-NĘDZA, MARIAN RÓŻYCKI, TADEUSZ BLICHARSKI,
EWA SKRZYPCZAK, KAROLINA SZULC, PIOTR LUCIŃSKI:
Monitoring mleczności loch ras rodzimych na podstawie masy miotu
Überwachung der Sauenmilchmenge bei Landrassen aufgrund der
Wurfmasse ......................................................................................................
IWONA TOMCZYK-WRONA:
Analiza rodowodowa ogierów śląskich uznanych do krycia klaczy
uczestniczących w programie ochrony zasobów genetycznych koni rasy
śląskiej ............................................................................................................
Analyse des Stammbaums der Schlesischen Hengste, Anerkannt zur
Beschälung von Stuten, die am Programm zum Schutz genetischer
Ressourcen von Pferden Schlesischer Rasse teilnehmen .............................
IWONA TOMCZYK-WRONA:
Znaczenie programu ochrony zasobów genetycznych w zachowaniu
bioróżnorodności rasy małopolskiej w jej rodzimym biotopie ................
Bedeutung des Programms zum Schutz genetischer Ressourcen in der
Erhaltung der Biodiversität der Kleinpolnischen Rasse in ihrem
heimatlichen Biotop ......................................................................................
JADWIGA TOPCZEWSKA:
Realizacja programów ochrony zasobów genetycznych koni na terenie
województwa podkarpackiego ....................................................................
Durchführung der Programme zum Schutz der genetischen Ressourcen von
Pferden auf dem Gebiet der Woiwodschaft Karpatenvorland .....................
KATARZYNA UTNIK-BANAŚ, JANUSZ ŻMIJA:
Ekonomiczne aspekty zmniejszenia obsady w chowie kurcząt brojlerów
Ökonomische Aspekte der Bestandsverminderung in der Zucht von
Broilerküken ...................................................................................................
PIOTR WÓJCIK, JACEK WALCZAK, JAN KNAPIK, HALINA KORZONEK:
Wybrane cechy jakościowe mleka krów rodzimej rasy bydła czarnobiałego w warunkach ekologicznego chowu .............................................
Ausgewählte qualitative Merkmale von Kuhmilch der einheimischen
Rinderrasse Polnische Schwarzbunte (bydło czarno-białe) unter
Bedingungen der Öko-Haltung ......................................................................
377
379
381
383
385
387
389
391
393
395
397
399
421
Doniesienie pozostałe – Weitere Berichte
Różnorodność biologiczna, zasoby genetyczne i dobrostan zwierząt ...........
Biodiversität, genetische Ressourcen und Tierwohl .....................................
401
402
Alpejska owca kamienna ...............................................................................
Das Alpine Steinschaft ..................................................................................
403
405
Monitoring zasobów genetycznych u bydła ..................................................
Monitoring genetischer Ressourcen beim Rind ............................................
407
408
Bydło Murnau-Werdenfelser – bawarskie dobro kultury .............................
Murnau-Werdenfelser Rind – ein bayerisches Kulturgut ..............................
409
410
Ocena wydajności i zachowania się nowo wyhodowanych kur
o dwukierunkowym użytkowaniu do przyjaznej dla zwierząt
produkcji jaj i mięsa kurcząt ......................................................................
Evaluierung der Leistungen und des Verhaltens von neu gezüchteten
Zweinutzungshühnern für eine tierschonende Eier- und
Hähnchenfleischerzeugung ...........................................................................
422
411
412

Ze zbiorów dr Z. Choroszego

Transcrição

Documentos relacionados

Listopad - Przedszkole Elfik Junior

Fishermen`s settlement in Hel Fischerkolonie in Hel

Anhängekupplung Katalog nr T23 = D [kN] PPUH AUTO

Projekt „Edukacja i sport drogą do obywatelskiej Europy – 2. Etap“

K21A-Volkswagen Polo 3

TOP 60 mapa_2015.indd

Folder o elementach zabytkowych w Gminie Drezdenko wydany w

Od słowa do słowa toczy się rozmowa

wykaz podstawowych pojęć w językach polskim, angielskim i

Wolgast --- Anklam --- Ueckermünde --- Altwarp --

KAUFVERTRAG für ein gebrauchtes Kraftfahrzeug