Conversas em torno do Crioulo de Cabo Verde

Transcrição

Conversas em torno do
Crioulo de Cabo Verde
Março de 2008
A Língua Cabo-verdiana, o Crioulo, está a conquistar cada mais adeptos
na luta pela sua oficialização, no sentido de que o país passe a exibir
dois idiomas nos processos oficiais, na educação, na comunicação e nas
interacções entre os diversos agentes da sociedade. Tal como alguns
textos que nos têm sido chegados por Marsianu nha Ida padri Nikulau
Ferera, um veemente defensor da oficialização do Crioulo de Cabo
Verde, vamos dar à estampa esta entrevista que Agnelo A. Montrond
concedeu à Rádio Globo, nos Estados Unidos, acerca da oficialização da
nossa língua materna. A entrevista teve lugar, em Brockton, no passado
dia 21 de Fevereiro, integrando o programa radiofónico ‘Portón di nós
Ilha’.
Três personalidades intervêm ‘presencialmente’ nessa conversa: o
jornalista Valdir Alves, que conduziu a conversa, e os convidados
Anibal Silva e Agnelo Armando Montrond. Também o programa
permitia que o público entrasse, em directo, via telefone. Os nossos
agradecimentos pelo envio do documento.
www.nosmedia.wordpress.com
1
Valdir Alves: Anibal Silva nãu sendu propriamenti un linguista ou
profisor, ta trabadja na un instituisãu di saudi. Mas seja komu fôr, el é
un ómen di letras, un ómen di poezia, purtantu un ómen ligadu mutu a
kultura linguistika y a literatura di un fórma jeral. Agnelo Armando
Montrond, entri outras várias funções é profesor, nomeadamenti di
ensinu bilingi, ki li na Stadus Unidus sta n’un fazi muitu dizenvolvidu.
Pa nos konvidadus muitu boa noiti.
Agnelo Montrond: Boa noiti.
Anibal Silva: Boa Noiti.
Valdir: Talvês nu kumesa pa Montrond. Montrond u k’é ki ta signifika
es dia di oji, dia 21 di Fevereiru móda es ta fla li sin na notísias, só pa-m
sita un bokadu, dia internasional di lingua matérnu, selebradu a nível
internasional. Primeiras deklarasões di Montrond a es respeitu.
Montrond:
Sin, N ta gostaba di kunprimenta ouvintis ki sta ta
sintuniza prugrama n’es muméntu, expesialmenti kabuverdianus. N ta
apruveita pa manda-s un abrasu di tamanhu di Kabu Verdi. Un abrasu
di kada un di nos dés ilhas, desdi Brava a Santanton. É sin ki-m kria
kunprimenta tudu falantis di Kriolu. Bu ten razãu Valdir, oji é un dia
mutu inpurtanti, ki en prinsípiu debi ser asinaladu ku algun tipu di
atividadi. N ta kongratula bu inisiativa di ka dexa pasa es dia
dispersebidu, purki é dia ki nu debi refleti sobri nos lingua matérnu,
nos lingua di bérsu ki é Kriolu. Ben, es inisiativa ben di ONU,
2
organizason di Nasons Unidas, di ajénsia ixpesializadu k’é UNESCO, ki
uns anus atrás rizolvi na kria un dia k’é pa refleti sobri lingua matérnu,
pa valoriza, promovi, difendi y sobretudu pa fala sobri diversidadi
linguistiku y kultural ki é inpurtanti na mundu. Y objetivu é tenta fazi
kon ki ivitadu ki linguas kontinua ta dizaparsi. Isu purki nu sabi ma
lingua ki ta faladu agora na mundu é serka di seix mil y sétisentus, má
txeu akaba pa dizaparsi. N ta gostaba di rifiri a faktu ki inísiu disu tudu
kontisi na Bangladexi, ki ta fika pértu di India, na undi ki sinku anu
dipôs di ses independénsia, pisoas sai na rua ta manifesta pamodi es
kria pa ses lingua biraba ofisial. Es foi konfrontadu ki tiroteius, y ouvi
morti. Entãu a partir di kel data, fika markadau na kalendáriu, kel dia
21 di Fevereiru, komu dia internasiona di lingua matérnu. Só ki nos na
Kabu Verdi, trinta y dôs anus dipôs di nos indipendénsia, nu ka sigi
izénplu di Bangladexi. Ses lingua dja é ofisial, ma di-nos inda sta simiofisial. Sima nu sabi, konstituison di Kabu Verdi ta kontenpla na se
artigu númeru nóvi, lingua Kriolu. Nu sta konta ma brevimenti, salvu
érru, sugundu palavras di nos própi ministru di kultura, Doutor
Manuel Veiga, ma na prósimu rivizãu konstitusional, tenedu forti
speransa ma lingua Kabuverdianu, finalmenti ta bira lingua ofisial.
Anibal: Izatamenti, moda Montrond fla nu ten ki difendi nos lingua.
Purki nos lingua é nos identidadi. Y lingua pa mi é 75% di identidadi di
un povu. Un povu ki ka ta fala se lingua, já dja-l perdi maior parti di se
identidadi. Daí ki é bon ki nu manti nos lingua Kriolu, nos lingua
matérnu, pa nu ka iskese-l y nén pa nu ka straga-l.
Valdir: Anibal, di akordu ku fórma ki adotadu pa skrebi kriolu ki é
ALUPEC, Anibal dja sa ta prende-l, dja sta avansadu ku el?
Anibal: Bon, mi N sa ta skrebe-l un poku, mas ami inda N ka sta déntu
3
di asuntu, má si el fôr ofisializadu, klaru ki N ta utiliza-l komu lingua y
se fórma ofisial di skrebi. Mas na k’es prumeru puemas ki-m skrebi, N
ka skrebe-s uzandu ALUPEC, mas n’es últimus N sa ta skrebe-s uzandu
ALUPEC, mas ku alguns érrus, N ka sa ta skrebe-l perfeitamenti inda
sigundu régras di ALUPEC.
Valdir: Un lingua ten ki ser ben skritu, el ten ki ten régras gramatikais,
kuandu ki Montrond ta fla ma el ta spéra ma brevimenti Kriolu ta ser
ofisializadu. Mas Montrond, un lingua ki inda maioria di nos inda ka
sabi skrebe-l, bu ta atxa ma el debi ser ofisializadu já?
Montrond: ALUPEC já é ofisial. Nu sabi ma sérka di dés anus atrás,
konselhu di ministrus aprova ALUPEC komu alfabétu ofisial na ixforsu
di tenta unifika skrita di Kriolu kabuverdianu. Sinku anu dipôs staba
previstu avalia situason linguistiku na Kabu Verdi y prunúnsia sobri
asuntu di Kriolu. Ti inda ka foi dadu sigiméntu, má N ta atxa ma
ALUPEC é alfabétu ki midjór ta sinplika y ta unifika skrita di kaulker di
k’es variantis di Kriolu ki nu ten. Sima ki dja-m fla várias vezis na es
rádiu, ALUPEC ta extabelesi un relason biunivuka entri funemas ou
seja son, y grafemas ou seja reprizentason gráfiku di son. Signifika ki
kada son ta ser riprezentadu só y só di un manera pa tudu algen. Na
nha ixperiensia pisual komu professor di Kriolu na Massasoit College y
gósi na Bridgewater State College, N ten alunus Merkanus ki lógu na
prumeru dia di aula, es ta prendi eleméntus di funétika y fonolojia di
Kriolu di Santiagu, y maioria d’es ta konsigi skrebi kualker un palavra
na Kriolu di Santiagu. Só pa bu odja modi ki ALUPEC ta sinplifika
skrita di Kriolu, sima kualker un di nhas alunus podi tistimunha. Ma
nu ta repara ma txeu kabuverdianus ki sta abituadu ku skrebi uzandu
alfabétu etimolójiku purtugês, es ten k’el rezisténsia pa prendi skrebi
di un otu fórma inda ki seja más sinplis. Nu sabi ma rezisténsia a
4
mudansa é algu natural y nu ten ki sta informadu y preparadu pa lida
ku es faktu. Sértu é ki é nesesáriu fazedu más y midjór. Só un dekrétu
na papel pa ofisializa ALUPEC ka surti ifeitu dizejadu, pamodi inda
txeu kabuverdianus ka prende-l, otus nen ka sabi é kuzé, enfin é ka
konsigi txeu aseitason na meiu di kabuverdianus. Má keli ka signifika
ma dizisténsia é k’é soluson. Un maior intervenson, urjenti y
abranjenti, ku organizason di várius atividadis pa divulga, explika,
dimonstra, y papia ku nos gentis sobri ALUPEC, através di paléstras,
workshops, etc, ta fasilita grandimenti na klarifika alguns dúvidas,
ekívokus, y mal-entendidu ki podi sta na menti di txeu pesoas. Seria un
bon fórma di txigadu a un konsénsu y dimokratikamenti konkista y
promovi aseitason di ALUPEC. Má tanbê, nén sénpri kuzas ta kontisi di
baxu pa riba. Ás vezis até di riba pa baxu é midjór, óras ki asuntu é
dimaziadu tékniku. É kazu di alguns leis, portarias, etc, ki é prupóstu
pa nos parlamentaris na asenbleia, submetidu a diskuson na
jeneralidadi, dipôs na ixpesialidadi, y anton submetidu a votason, y
finalmenti promulgadu y dekretadu komu lei pa ser akatadu pa tudu
algén. Kela é ka ninhun inpozison y ningen ka ta reklama y fla ma e ka
foi konsultadu, e ka da se opinion, y más lénga-lénga. Inpurtanti é ki
leis ten ki fazi sintidu y pisoas ten ki aseita-s. Talvês nu devia sigi kel
mesmu via pa ofisializa Kriolu.
Valdir: Mas kual é ki é riperkurson a nível di ensinu. N’es muméntu dja
nu teni Kriolu simi-ofisializadu. Na skóla nu ta kontinua ta studa na
Kriolu ó na Purtugês?
Montrond: Obi, oji é dia ideal pa nu fala y refleti sobri es asuntu. Kriolu
é prumeru lingua ki un kualker kabuverdianu ta prendi papia. Nu ta
prende-l naturalmenti y na diskóntra sén ninhun ixforsu intelektual ó
kognitivu. É sima lugar na undi ki un algen nasi. Ten algun lugar ki bu
5
ta konpara ku Galinhéru na undi ki bu nasi? Mi, ka ten ninhun lugar ki
N ta konpara ku Ribeira Ilhéu. Dja-m stevi na várius lugaris, má
ninhun é ka sima lugar ki-m nasi. Lugar ki un algen nasi ta marka-l pa
fin di se vida. Lingua matérnu é mesmu kuza. El ta marka
personalidadi y fórma di pensa di un algen. Nu sabi ma lingua nu ta
uza-l pa nu organiza, pa nu pensa, pa nu kumunika, pa nu reza, pa nu
studa, enfin …
Mi, N ta fala várias linguas, má só N trapadja N ta rikorri lógu a Kriolu.
Nos lingua matérnu sta-nu na nos miolu, el sta-nu na nos matris. Pur
tudu isu, N ta atxa ma Kriolu é lingua ki debi ser uzadu pa inxina
mininus
kabuverdianus,
sobretudu
na
k’es
prumérus
anus
di
ixkolaridadi. Isu pamodi mininu dja sabi papia Kriolu. Pa maioria di
mininus, Kriolu é úniku lingua ki es ta papia. Purtantu profisoris debi
uzaka Kriolu ki mininu dja sabi pa inxina-l aritmétika, lé, skrebi, etc. Si
es opta pa purtugês, ki pa es é un lingua stranjeru, dja taréfa é mutu
más difísil, pamodi es ten ki inxina mininus purtugês y aritmétika pur
izénplu au mesmu ténpu. Ka ta dadu kónta di frustrason ki kela ta
koloka na kabésa di k’es mininus. Nhos imajina, un mininu ki sta na
primera ó sugunda klasi, ki ta mandadu pa skrebi un redason sobri o
boi en purtugês. Kel mininu é kapaz di nen ka intendi kuzé ki boi
signifika. En vês di prufesor explika-l na Kriolu ki el ta intendi dretu y
fla-l ma boi é toru, el ta perdi un monti ténpu ta tenta ixplika-l na
purtugês y mininu ta dura ki intendi. Y na próva oral, ta izijidu mininu
pa papia y ixplika só na purtugês matérias ki podi ser konpléksu y
linguistikamenti izijenti. Purtantu, stadu ta kunplika tarefa di mininu
na prendi konseitus na purtugês en vês di Kriolu y ka ta uzadu lingua ki
mininu ta domina y permiti-l di uza se ixperiensia na se prusésu di
aprendizájen.
Valdir: Di algu natural ki bu inkontra, di algu ki nasi ku bo, a algu ki ten
ki ser formalizadu. Ten un diferénsa.
6
Montrond: Kistãu di formaliza Kriolu, é só se skrita. En térmus di
oralidadi nu sabi ma ka ten ninhun prubléma. Nos tudu nu sabi ma di
Santanton a Brava ten un interkonprenson entri pesoas.
Valdir: Até nu ben ten rikursus finanseiru y material didátiku, bu ka ta
atxa ma nu sta na un sitauson di retrosésu y inda nu ka sta prontu pa
ofisializa Kriolu. É ka midjór nu spéra ti ki nu teni material y rikursus
na mon antis di nu ofisializa Kriolu?
Montrond: Nau. N ta atxa ma na es muméntu dja sta riunidu kondison
pa Kriolu ser ofisializadu. Ka nu ben ku diskulpa txeu, di material, di
rikursu finanseru, etc, y tal. Ma Kriolu dja sta ofisializadu tudu k’es la
ta ben dipôs. Falandu di material didatiku, mi pur izénplu N ta prepara
nhas própi material. Tanbê, N sabi ma ten otus ki tanbê ta prepara ses
própi material. Purtantu rikursus é ka prublema. Vontadi pulitika, sin,
é nesesáriu. É nesesáriu nu rikonhesi nesesidadi pa nos terséru
konkista k’é ofisializason di Kriolu, dipôs di nos independensia pulitika
pa nos soberania na 1975, y di dimokrasia y liberdadi ki nu konkista na
anus 90.
Valdir: Nos lingua ben di purtugês, ó nãu?
Montrond: Ben di purtugês komu?
7
Valdir: Nos lingua é ka derivadu di purtugês?
Montrond: Portugês sta na orijen di Kriolu kabuverdianu, sén dúvida.
Valdir:Anton nu ten ki bazia na purtugês, ó nãu?
Montrond: Nãu nesesariamenti.
Valdir: Anton ka ten diferénsa entri boi ku toru?
Montrond: Txeu vokábulus na kriolu ku txeu influénsia di purtugês ás
vezis é ka fásil pa txeu algen intende-s, sima palavras boi, ovelha, etc.
Má ten tanbê alguns palavras na kriolu ki ka ten nada a ver ku
purtugês. Pur izénplu, banbú algen. Valdir bu podi traduzi: el é ki ta
banbuba mi, na purtugês? Kuidadu pa bu ka fla: ele é que me bambuva.
Valdir: É simples. Ele é que me levava às costas.
Montrond: Kuidadu. Karrega na kósta podi ka ser banbú. Un algen ki
sta ta karrega un fexi padja na kósta ka sa ta banbu-l.
Valdir: Li dja bu fla un palavra ki podi ser dialétu afrikanu.
8
Montrond: Xa-m da-u más un.
Valdir: Bu podi da-m.
Montrond: Valdir, traduzi-m keli na purtugês: Ó Txuli, panha kel
karman, kel buli, y kel salidoru bu pindra-s na kanbilitxi.
Valdir: Só si bu ixplika-m oríjen di kes palavras la.
Montrond: Ka bu fla-m ma bu ka ta intendi kes palavras la.
Valdir: Agora ti ki bu skrebe-l na kel kriolu ofisializadu, bu ten ki
traduzi-l pa un algen di Santantãu.
Montrond: Nãu, nu sa ta bai di Kriolu diretamenti pa purtugês. Keli é
un bon izénplu pa pisoas odja ma kriolu ten se ixtrutura y alguns
vokábulus própriu ki ka ten nada a ver ku purtugês.
Valdir: Kal varianti di kriolu ki bu ta inxina bus alunus na
universidadi?
Montrond: Pur akazu N fazi un ixkolha dimokrátiku. N ta inxina-s
varianti di Santiagu pamodi é varianti ki é papiadu pa maioria di
9
kabuverdianus.
Valdir: Si un algen di Brava fla-bu azu bu sabi é kuzé?
Montrond: Un algen di Brava y un di Santantãu es ta intendi
kunpanheru ó nãu?
Valdir: Es ta intendi kunpanheru sin, má nãu perfeitamenti.
Montrond: Ami dja-m stevi na Sal ta trabadja y nunka N ka tevi
prubléma ku intendi gentis di Sal y nen es, es ka tevi prubléma na
intende-m. Pa bu intendi un ideia ó un konseitu na un lingua bu ka
mesti intendi tudu palavra ki sta uzadu nakel ideia ó konseitu. Ten
téknikas ki algen podi uza pa djuda-l intendi un ideia ó konseitu na un
lingua ki el ka ta dumina. Active reading strategies é un téknika ki
mininus ki sa ta prendi inglês podi uza pa es podi intendi kuza ki es sa
ta lé. Nu debi prokura intendi ideia jeral num prumeru fazi sén liga
pormenor mutu.
Valdir: Dexa-m fazi un pauza kumersial nu ta volta daki a poku …
Valdir Alves: Oji é dia internasional di lingua matérna, nu sa ta analiza
alguns
kistons
relasionadus
ku
lingua
Kriolu,
ou
seja
lingua
kabuverdianu nes kazu, ofisializason y otus aspétus relasionadus ku
Kriolu. Mas tanbê, nu krê pa ouvintis partisipa, da ses opiniãu, fazi
perguntas, purkuantu si nu sta na un prusésu di studu di nos lingua, nu
krê obi pisoas, purki afinal Kriolu é faladu pa tudu kabuverdianus y
nãu só pa un grupu ó pa un minoria.
10
Valdir: Nu ten pruméru ouvinti na linha. Boa noiti.
Sinhor José Évora: Yes, Sir.
Valdir: Alou Sinhor Évora. Vamos lá.
Sr. José Évora: Mo ki nu sta?
Valdir: Tudu bon.
Sr. José Évora: Ami é amigu di Sinhor Montrond. Nu ta kustuma toka
di djuntu: mi na violinu y el na violãu ta kunpanha-m. N ta gosta di kel.
Kriolu tanbê el é studador d’el, y ke-la é ka badi (mau). But (Má), un
kuza ki-m krê purguntaba el é se astrological sign (se signu), si el pode
flaba mi. El podi fla ma ke-la ka ten nada a ver ku es konbérsu, má é só
pa-m sabi en térmus di persisténsia, modi ki se signu ta difini-l.
Montrond: Sr. Évora, boa noiti. Nho podia ripitiba pergunta di nho, pur
favor?
Sr. Évora: Astrological sign (signu) di nho?
Montrond: Nha signu ki nho krê sabi, é ka é?
11
Sr. Évora: Sin.
Montrond: Pur akazu, ami é exkorpiãu.
Sr. Évora: Ó nho é exkorpiãu. Bon, ami dja N pertensi kel otu ária.
Montrond: Nu ten signu diferenti má na tóka nu ta konbina dretu. Óras
ki nho da ku arku na ré menor, N ta kunpanha-nho déntu kel konpasu
di ré menor. Nho ta poi violinu ta gemi y mi N ta poi violãu ta txora, y
asin nu ta fazi kabu sabi.
Sr. Évora: Sin, nakel nho é sén purséntu. Agó n’es kuza di lingua gó, N
ta agree (konkorda) ku nho, má kada ilha ten se own language (própi
lingua). Nos na Djabraba pur izénplu, nu ta fla nu bai, y na Fogu es ta
fla du bá. Agora na skóla, kal ki ta ben obrigadu algen pa fika ta fla? Ta
ben skodjedu lingua di Praia pa lingua prinsipal, ó é lingua di Fogu,
Santanton, ó é kal é? Pamodi, komu Praia é kapital di Kabu Verdi,
maybe (talvês) é ke-la ki es ta skodjê. Praia é sidadi y lingua di la é más
lebi ki lingua di fóra.
Valdir: Sr. Évora dja fazi pergunta y Montrond dja toma nóta. Nu ta
atendi un otu ouvinti.
Ouvinti: Boa noiti. Mi é Arnaldo di Fall River.
12
Valdir: Boa noiti Sr. Arnaldo, vamos lá.
Sr. Arnaldo: Boa noiti. Como estão? Quero cumprimentar o Sr.
Montrond e o Sr. Anibal.
Montrond: Boa noiti Sr. Arnaldo.
Anibal: Boa noiti.
Sr. Arnaldo: Un abrasu pa nhos tudu, y parabenx pa nhos ter trazedu es
prublema li pa nu obi-l y papia sobri el. N krê fla ma stória sta ripiti. Nu
odja un kuza: kantu Kabu Verdi toma indipendénsia, foi sima un
mininu ki nasi. Tudu algen fla ma ka ta daba, ka ta daba. Nu odja Kabu
Verdi mo ki sta gósi. Mininu óras ki el nasi, el ta alimenta só di leti. El
ka ta kumê nén katxupa, nén papa. Má el ta kria, y óras ki el bira grandi
el ta kumê tudu. Anton lingua tanbê, é sima mininu ki sta nasi gósi. Nos
tudu kabuverdianu, nos é pai ku mai di kel mininu. Y kel mininu ta
kria. Ben, nu ripara un kuza: Kriolu é un lingua bibu. Kriolu ki ta ben
fika na futuru, ninhun di nos nu ka sabe-l. Nén ALUPEC pamodi ten
txeu mistura. Nu analiza kel izénplu li: na Praia, nasi un mininu, se mai
é di Sanvisenti y se pai é di Fogu. Kel mininu ta ben papia un Kriolu ki é
un mistura di Kriolu di Praia, di Sanvisenti y di Fogu. É ka nén igual di
pai, nén igual di mai. Y mi, N ten próva disu. Mesmu kuza ta ben kontisi
ku Kriolu. E ta bai ta mistura, ta mistura, ti ki ta fika un. Má ke-li ta
leba ténpu. Pur izénplu, nu ten kazu di Purtugal. Na Porto, es ta fla
binhu. Má ka ta skrebedu na libru binho. Ta skrebedu vinho. Ami, N
konxi tudu ilha di Kabu Verdi. Kada ilha ki-m bai, es ten sértus térmus,
13
N ten ki fika la uns ténpus ku es pa-m kumesa ntendi. Má, N ntende-s
tudu. Ten uns kuza ki es ta fla ki é ka igual ku di-meu, má é Kriolu. Nu
ta odja ma na raís m’é igual. Só manera di prunúnsia y di enprega k’é
diferenti. Purtantu, nu seta ma ALUPEC é kel más ki ta danu pa di faktu
nu ntendi. Ami tanbê na prinsípiu, N reaji txeu. Má oji,N sa ta odja ma
N ka staba dretu.
Valdir: Obrigadu, Sr. Arnaldo. Nu ta atendi más un ovinti na linha.
Ovinti: Boa noiti, Valdir. Es é João Carlos, di Pawtucket, Rhode Island.
Valdir: Boa noiti, João Carlos.
João Carlos: Pra já, Sr. Arnaldo Ferreira korta-m txeu kuza ki-m tinha
praparadu pa-m fla. N ta faze ses palavras di-meu tanbê. Antis di N
kontinua, N kria kunprimentaba konvidadus ki bu teni na stúdiu, na
animason
di
es
prugrama,
na
undi
ki
sa
ta
fazedu
un
abordájen sobri lingua kabuverdianu. Ripara ma N ta fla lingua
kabuverdianu y nãu Kriolu. Y si nu ta txoma-l lingua é pamodi ten
prisupostus téknikus linguistikus ki ta leba-nu a fazi kel afirmason li.
Óras ki nu ta ben trazi es kuzinhas ki na Santanton un palavra ta fladu
di un fórma y na Brava di un otu manera, má signifikadu é kel mé, nu
ka sa ta trazi, na nha manera di odja, kontribuison ki di faktu lingua
kabuverdianu na es muméntu sa ta mesti pa se afirmason. Na es órden
di ideia, y sobretudu n’es jeitu di tenta kria más difikuldadis ki
fasilidadi, N ta krê fla ma anton nén indipendénsia ka mesti tomada.
Purtantu, N ta atxa ma é midjór nu orienta pa puzitivu, na sintidu di
insentiva. N sta di akordu ku Sr. Montrond óras ki el ta fazi un apelu pa
union. Axu ki é nesesáriu es union, y tanbê un pustura más puzitivu ku
relason a es matéria. Obrigadu.
14
Valdir: Obrigadu. Xa-nu atendi un otu ouvinti.
Ouvinti: Boa noiti. Es é Djou Da Silva, di New Bedford. Ki tal, tudu
dretu rapazinhu?
Valdir: Sin tudu bon, obrigadu.
Sr. Silva: N kria salva kel pesual la, y tanbê pa fazi un purgunta a Sr.
Montrond, purki inda N ka ntende ben kuzé ki es krê. N krê sabi kal k’é
objétivu
di
muméntu.
Palavras
tékniku ka ten na Kriolu, nén na karru, nén na aviãu. Na konputador
na undi ki nu ta bai na Kriolu? Y guvérnu ku tantu kuza bon pa fazi, agó
ben ofisializa Kriolu pa kuzé? Ménbrus di guvérnu óras ki es ta ben li,
es ta dzê es pasa kuatu anu na Coimbra, ma é pa es ka nén abri bóka.
Ker dizer, N ka krê ofendê ningen, má ningen ka stúpidu. Na Kabu
Verdi, nu ka ten bons prufisoris. Prufisoris di skóla primáriu es ka sabi
purtugês. Pur isu mininus ka ta prendi un bon purtugês. Y própi
guvérnu sta ta kontribui pa ke-la. Purtugês debi manti na se lugar
komu lingua. Cabral dzê asin. Má sta un grupu di pisoas ki krê linpa
stória. Má es sta erradu. Stória ka ta linpa. Es podi da riba, es da baxu.
Si ke-la é kel mesmu grupu di pisoas ki ronba, ki tra tudu státua, ki tra
tudu nomi di rua y es torna ba po pa trás (torna ba poi di vólta), agó es
krê tra lingua. Mi é ka purtugês, mi é Kriolu. Ma kuzé ki nu ta ben fazi
ku Kriolu pa nu studa ó komu lingua ofisial?
Valdir: Ok, Obrigadu. Montrond, n’es muméntu nu ta ben pasa un
15
mensájen kumersial, dipôs bu ta ben da un rispósta brevi, purkuantu
es ténpu é limitadu. Má si ouvintis krê, nu ta kontinua ta dibati es
kistãu, pelu ménus un bês pur simana. Nu teni más ouvinti, má nu ta
ben obi un brévi kumentáriu di Montrond y tanbê di Anibal. Si nu tiver
ténpu nu ta ben atendi talvês a más un otu xamada.
Montrond: Bu krê pa-m da rispósta ó bu krê atendi es xamada?
Valdir: Dexa-m atendi pamodi sta un pisoa ki dja sta txeu ténpu ta
spéra. Alou, sin.
Ouvinti: Boa noiti. Valdir, es é Cecilio Cabral. Mo ki nhos sta?
Valdir: Tudu dretu. Nu tenta ser brévi Cecilio pamodi falta só alguns
minutus.
Cecilio: Montrond, N ta fazi un pergunta diretamenti a bo. Ami é
kóntra ALUPEC, purki ka obidu sértus pesoa. Ka obidu Sanikulau, ka
obidu Fogu, ka obidu Brava. Obidu só Santiagu. N ta dexa nu ar, dipôs
N ta fla pamodi gó.
Valdir: Ok, prontu. Kes otus é ka éra pergunta, mas sin axega. Anton
rispondi Cecilio Cabral.
Montrond: N ta aproveita pa agradesi intervenson di Cecilio Cabral ki
ten stadu sénpri ativu na kumunikason susial na kumunidadi. El ta
16
kustuma koloka perguntas ki às vezis é ka mutu fásil di rispondi.
Cecilio kaba di diklara ma el é kóntra ALUPEC, y nu ta ruspeta se
puzison n’es matéria.
Cecilio: Mi é ka kóntra 100%. Mi é kóntra parsialmenti.
Montrond: Nu ta gostaba di dexa klaru pa ouvintis ma ALUPEC ka kai
di parakéda. É un alfabétu ki pasa pa várius studu, duranti várius y
longus anus, y el pasa pa várius fazis ti ki nu ben txiga na kel últimu
verson ki foi aprovadu uns anus atrás.
Cecilio: Montrond, bu sa ta ben bâzia na konstituison da repúblika,
nãu?
Montrond: Sin, artigu númeru nóvi di konstituison ta kontenpla
Kriolu. Pa nu ka perdi mutu ténpu, N ta pidi-u pa bu djobi kel artigu
nóvi. N ten serteza ma bu debi teni konstituison dispunível y bu podi
konsulta-l gósi-li.
Cecilio: Lójiku. N tene-l na mon própi.
Valdir: Anton nu bai pa pontu isensial. Purké ki Cecilio ka sta
totalmenti di akordu. Kual é k’é diferensa ki ten entri akilu ki Cecilio ta
pensa y akilu ki Montrond ta difendi.
Montrond: Ben, Mi N ka sabi purké ki Cecilio ka ta konkorda ku
17
ALUPEC.
Valdir: Tumandu palavras di Cecilio pa nu podi odja si nu ta abrévia,
falta-nu poku ténpu. Cecilio ta atxa ma ALUPEC ta bâzia só na un ilha y
e ka obi kes otu ilhas.
Montrond: N ta atxa ma nau. ALUPEC é alfabétu ki foi konsebidu pa
podi sirbi pa unifika skrita di Kriolu di Kabu Verdi. Tudu kes variantis
di Brava pa Santanton, ALUPEC ta pirmiti di skrebe-s di fórma
unifórmi, sinplis, inekívuku, y sén anbiguidadi. E alfabétu ki é más
funsional pa unifika skrita di Kriolu.
Cecilio: Montrond, bu ta atxa ma anton nha nomi ta ben skrebedu ku
K?
Montrond: Nau. Skrita di nomi di pisoas ka ta muda pamodi ningen ka
podi muda rijistu di nasiméntu di un individu. Nomi di pisoas ta
kontinua ta skrebedu sima ki es ta konsta na ses rijistu di nasiméntu.
Cecilio: Si C nhos dja manda pa Purtugal, anton modi ki-m ta skrebi
nha nomi Cecilio?
Montrond: Nau. Dja-m fla-u y N ta torna ripiti ma nomi di pisoas ta
skrebedu di akordu ku ses rijistu di nasiméntu. Ka ta ben mexedu na
rijistu di nasiméntu di pisoas.
Valdir: Ó Cecilio, dj-el ixplika-u. Ka nu insisti ku Cecilio ó ku Cabral, k’é
bu nomi. Anton nu da un otu izénplu: Kabu Verdi.
18
Cecilio: Modi ki bu ta skrebi Kabu Verdi?
Montrond: Nomi ofisial di Kabu Verdi na kriolu podi fika ta skrebedu
Kabu Verdi desdi ki sigidu tudu kes trâmitis legal pa es ifeitu. Es é só
skrita ki sta en kauza. Nu sabi ma ten país ki muda própi se nómi. E
kazu di União Soviética, pur izénplu. Y ten sidadi ki tanbê muda nomi.
Anton, N ka sa ta odja undi ki prubléma sta.
Cecilio: Ok, obrigadu. N ta torna partisipa.
Valdir: Nu teni más un ouvinti, má ténpu fika-nu poku. Nu ten otus
konprimisu. Montrond, só trinta sigundus pa termina.
Montrond: Sr Évora fla ma na Brava ta fladu Nu bai, na Fogu du bá, na
Sanvisenti nô bâ, etc.El purgunta kual é ki ta ben fika? Tudu k’es la ta
fika, purki kes la ki ta izisti. Ka ta ben mudadu nada na manera ki ta
papiadu na kada ilha. Úniku kuza ki krê unifikadu é skrita. Pur izenplu,
du bá ta skrebedu du bá na tudu kau na Kabu Verdi, na Brava, na Fogu,
na Sanvisenti, na Mérka, na tudu lugar na mundu, y ti na lua si fôr
prisizu. Mesmu kuza ta kontisi ku kualker un otu palavra ki ta fladu na
kualker un di kes variantis ki ten na Kabu verdi.
Valdir: Ok, é sin ki ta ben unifikadu skrita?
19
Montrond: Sin. Tanbê mobilidadi susial ta konta txeu na ivoluson
semantika di lingua, sima ki Sr. Arnaldo rifiri na se intervenson. Nu
sabi ma gósi na Praia pur izénplu, ta uzadu alguns palavras y spresons
di Sanvisenti, otus di Fogu, di Brava, etc, sima: Bé, kel minina la é
bunita pa xuxu; el é bunita pa afrónta; anpugó, bo é di Fogu?; Ó krédu!;
etc. Anton tudu keli dja kumesa ta kontisi. Y N sta di akordu ku Sr.
Arnaldo, ma na futuru nu ta ben ten un entrozaméntu global entri tudu
kes variantis y nu ta ben ten un prudutu úniku ki ta ben ser Kriolu di
Kabu Verdi na futuru. Ke-la é pusível pamodi dinominador kumun di
tudu kes variantis é strutura. Enbóra seja ki ten alguns variason na
vokabuláriu, strutura linguistiku é rigurózamenti kel-mé. Kriolu di
Brava ku Kriolu di Santanton, ses strutura é izatamenti kel-mé. Ses
strutura é tal y kual. Nu sta na bon kaminhu pa konsigi konsénsu pa
unifikason di skrita di Kriolu uzandu ALUPEC. Prugrama di oji foi
bastanti ilusidativu na es aspétu. Dja nu da kónta ma kes variantis txeu
ki nu ten é rikéza y fleksibilidadi ki ta karakteriza nos Kriolu. É ka un
aspétu negativu. Pelu kontráriu, é puzitivu. En relason a palavras
téknikus na Kriolu, kiston ki foi labantadu pa Sr. Djou Silva, nu ta
lenbra-l ma purtugês ben di Latin, y nos tudu nu sabi modi ki palavras
téknikus surji na purtugês. Y é di mesmu fórma ki el ta bai ta surji na
Kriolu tanbê. Tanbê perguntadu li ofisializa Kriolu pa kuzé. Fladu li ma
alguns prufisoris ta inxina purtugês má es ka ta dumina purtugês mutu
ben, ma nu krê linpa stória, etc y tal. Nu ta fla-s ma nãu. Nu ka krê linpa
stória. Pelu kontráriu, nu krê fazi stória. Nu krê pa un dia na Kabu
Verdi, pa proklamadu Kriolu komu lingua ofisial djuntu ku purtugês,
pa podu Kriolu tanbê na puleru na undi ki el debi sta. Pa nu ka dexa-l
baxu. Pa nu po-l na lugar ki el ta meresi. Pa nu da-l ixtatutu di lingua
ko-ofisial, sinãu ofisial, ónbru ku ónbru ku purtugês. É ke-la ki nu krê.
Dignifika y valoriza nos Kriolu.
20
Valdir: Ok Montrond. Ku es konsiderason muitu inpurtanti, nu ta ben
kuntinua prosimamenti y sértamenti nu ta ben ten más opurtunidadi di
klarifika tudu kel ki inda mesti ser klarifikadu. Tanbê nu ta dexa pisoas
sabi, sobritudu kes ki sta interesadu na kolabora ó patrusina es expasu
di debati sobri Kriolu, ma nu sta abértu y dispostu a da-l kontinuidadi.
Anibal: N kria dexa ben klaru ma nu ta mesti un fórma gráfika kumun y
úniku pa tudu algen skrebi di mesmu manera. N ta konkorda ma nu
ten ki trabadja pa el, pa nu podi ben ten-l. Ma mi nha priokupason é es
Kriolu ki sta ta papiadu li na Mérka. N ta spera ma na prósimu
opurtunidadi nu ta ben dibrusa sobri es asuntu.
Valdir: Sin, nu ta ben dibati es asuntu tanbê na un prósimu prugrama.
Muitu obrigadu pa nhos partisipasãu.
Anibal: Obrigadu.
Montrond: Obrigadu nos. Foi un prazer partisipa, y nu sta dispostu a
torna partisipa na prugramas di es kalibri.
21

Conversas em torno do Crioulo de Cabo Verde

Transcrição

Documentos relacionados

Ouro, incenso e mirra

(F:\\Composiciones Himnario Nuevo\\CAD \(Presentar\)\\6\252 Parte

Banco di Caribe ta hasi donashon di 35 mil florin na sinku diferente

Minister Plasterk ta papia tokante di reakshon gabinete riba rapòrt

Ben ten triple pack rom r4i

VII - Comunio

Portaria 1398, de 13 de dezembro de 2010

lanari nn naipn nnasn nnpin massnn maann won oy

Carioca 2009

NN - Cipoo.net

NHOS SERVISU , NHOS SKODJA.

Adlis amzwaru n wussan n inɣmisn (inɣmisen) - Ge

ROYALTIES